master rad - valorizacija i tipizacija zelenih površina sarajeva prema funkciji, značaju i...

8/13/2019 Master rad - Valorizacija i tipizacija zelenih površina Sarajeva prema funkciji, značaju i položaju unutar fizičke struk

http://slidepdf.com/reader/full/master-rad-valorizacija-i-tipizacija-zelenih-povrsina-sarajeva-prema-funkciji 1/110

VISOKA POSLOVNA ŠKOLA

STRUKOVNIH STUDIJA

ČAČAK

MASTER RAD

Predmet: _______________

Valorizacija i tipizacija zelenih površina

Sarajeva prema funkciji, znacaju i

položaju unutar fizicke strukture grada

Mentor:_________ Student: ___________

Profesor: _________ Br.Indeksa: ___________

Mesto, mesec, godina



1234526

1. UVOD ....................................................................................................................................1

2. CILJ I PREDMET RADA ...................................................................................................2

3. METOD RADA ....................................................................................................................3

4. ISTORIJSKI RAZVOJ URBANIH ZELENIH POVRŠINA SARAJEVA ....................5

4.1. Period otomanske (turske) vladavine (1463.1878.) ................................................................5

4.2. Period austro-ugarske uprave u BiH (1878.-1918.) ................................................................7

4.3. Period Versajske Jugoslavije (1918.-1941.) ...........................................................................9

4.4. Period Avnojevske Jugoslavije (1945.-1991.) ........................................................................9

4.5. Sažetak istorijskog razvoja urbanih zelenih površina Sarajeva ...........................................12

5. PREGLED LITERATURE I DOKUMENTACIJE ........................................................ 13

5.1. Tretman urbanih zelenih površina i njihova tipizacija .........................................................13 5.1.1. Zna2aj i funkcija urbanih zelenih površina ...............................................................15

5.2. Normativi i standardi za urbane zelene površine .................................................................16 5.2.1. Normativi i standardi za urbane zelene površine u Bosni i Hercegovini ..................18

5.3. Status urbanih zelenih površina u gradu Sarajevu prema Urbanisti2kom planu za

period od 1986. do 2015. godine ..........................................................................................20

5.4. Status urbanih zelenih površina Sarajeva u prethodnom urbanisti2kom planu -

Generalni urbanisti2ki plan grada Sarajeva iz 1965. godine ................................................23

5.5. Definisanje kriterijuma za valorizaciju urbanih zelenih površina .......................................24 5.5.1. Funkcionalna vrednost ...............................................................................................25

5.5.2. Sociološka vrednost ...................................................................................................26

5.5.3. Biološka vrednost ......................................................................................................27

5.5.4. Ekološka vrednost .....................................................................................................27

5.5.5. Ekonomska vrednost ..................................................................................................29

5.5.6. Taksativan prikaz kriterijuma valorizacije .................................................................30

6. ISTRAŽIVANJE URBANIH ZELENIH POVRŠINA GRADA SARAJEVA .............31

6.1. Tipizacija urbanih zelenih površina .....................................................................................31

6.2. Valorizacija urbanih zelenih površina prema usvojenim kriterijumima ..............................48 6.2.1. Kriterijumi veli2ina i lokacija ....................................................................................48

6.2.2. Kriterijumi zadovoljstvo i na2in koriš1enja zelenih površina i druženje gra3ana .....50

6.2.3. Kriterijum autohtone i alohtone vrste biljaka ............................................................60

6.2.4. Kriterijum razli2ite grupe životinja ...........................................................................63

6.2.5. Kriterijum pre2iš1avanje 2estica vazduha .................................................................65

6.2.6. Kriterijum koli2ina prašine .......................................................................................67



12 3456

Urbane zelene površine predstavljaju specifi1an živi „gra2evinski materijal“ u sklopufizi1ke strukture grada. One menjaju svoj oblik i polihromiju zavisno od godišnjih doba, pa sezbog toga menja i izgled ostalih elemenata fizi1ke strukture grada u 1ijem formiranju u1estvuju.Urbane zelene površine javljaju se i kao samostalan elemenat u sklopu fizi1ke strukture grada, sa jasno definisanim urbanim funkcijama: biološko-sanitarno-higijenska, kulturno-obrazovna,dekorativno-estetska, rekreativna i ekonomska.

Na osnovu prethodno navedenog može se ista3i da urbane zelene površine ne samo dapredstavljaju najfleksibilniji elemenat fizi1ke strukture grada, nego su i po svom „fizi1kom

izrazu“ od posebnog zna1aja za ukupnu prostornu predstavu nekog grada i njegove ambijentalne,sociološke i ekološke vrednosti.

Urbane zelene površine direktno se koriste za aktivnu ili pasivnu rekreaciju stanovništva,dok indirektno svojim prisustvom uti1u na podizanje kvalitete urbane sredine. Da bi biledostupne stanovnicima grada, zelene površine treba da budu dobro uklopljene, kvalitetne iravnomerno raspore2ene u tkivu grada odnosno povezane u jedinstven sistem zelenila.

Mnoge postoje3e urbane zelene površine u gradu Sarajevu su izgubile svoju nekadašnjufunkcionalnu, sociološku, biološku, ekološku i ekonomsku vrednost. Ovome je doprinela idevastacija urbanih zelenih površina u ve3im delovima grada tokom ratnih dešavanja od 1992.-1995. godine što zahteva njihovu revalorizaciju koja, u novonastaloj situaciji i politi1ko-teritorijalnoj podeli grada Sarajeva1, treba da utvrdi stvarno stanje funkcionalne, sociološke,biološke, ekološke i ekonomske vrednosti.

Cilj ovog rada je da se definišu kriterijumi za valorizaciju, izvrši valorizacija i tipizacijazelenih površina na podru1 ju grada Sarajeva u cilju doprinošenja boljeg i kvalitetnijeg planiranjasistema zelenih površina – zelene infrastrukture.

1 Nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma 1995. godine grad Sarajevo je podeljen na Sarajevo (FBiH) i Isto1no

Sarajevo (RS), dok je administrativno podru1 je grada smanjeno na 139,1 km2.



82 9ABC A DEF6F E6

Do po1etka 1992. godine administrativno podru1 je grada Sarajeva obuhvatalo je površinuod ukupno 2.095 km². Ova površina u administrativnom pogledu bila je podeljena na 5 opštinagradskog karaktera (Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad i Ilidža) i 5 opštinaprigradskog karaktera (Pale, Trnovo, Vogoš3a, Ilijaš i Hadži3i).2

U novonastalim politi1ko-teritorijalnim uslovima u Bosni i Hercegovini3 posle 1995.godine grad Sarajevo tretira kompaktnu fizi1ku strukturu od 4 gradske opštine (Stari Grad,Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad) sa 139,1 km². Kao posledica ovakvih korenitih promenamnoge postoje3e urbane zelene površine izgubile su svoju nekadašnju funkcionalnu, sociološku,

biološku, ekološku i ekonomsku vrednost odnosno status. Ovome je doprinela i devastacijaurbanih zelenih površina u ve3im delovima grada tokom ratnih dešavanja od 1992.-1995. godinešto zahteva definisanje kriterijuma i njihovu revalorizaciju koji treba da utvrdi stvarno stanjefunkcionalne, sociološke, biološke, ekološke i ekonomske vrednosti urbanih zelenih površina.

Cilj ovog rada je da se na osnovu bibliografskog istraživanja odgovaraju3ih izvora izdomena prostornog i urbanisti1kog planiranja definišu kriterijumi valorizacije, te izvršivalorizacija i tipizacija zelenih površina na podru1 ju grada Sarajeva. Dobiveni rezultati se moguprimeniti u praksi planiranja sistema zelenih površina Sarajeva.

Predmet rada su urbane zelene površine Sarajeva koje se tretiraju kao deo javnoggradskog prostora odnosno urbanog tkiva. Zelene površine predstavljaju sistem koji povezujenaselja – gradske zone (parkovi, skverovi, blokovsko zelenilo i dr.) sa prigradskim zelenilom(park-šume, zaštitni pojasevi, itd.) i zna1ajni su elementi svakog grada. Ovaj sistem se još naziva„zelena infrastruktura“ koji je u neprekidnoj i dinami1koj interakciji sa izgra2enom strukturomgrada. Izgra2ene kao sistem, zelene površine poboljšavaju mikroklimu naselja: u velikoj merismanjuju uticaj jakih vetrova, koriste se u borbi protiv gradske buke, za ure2enje gradsketeritorije i njenu urbanisti1ku organizaciju, doprinose ve3em estetskom kvalitetu zgrada i drugihobjekata, daju arhitektonskim kompozicijama svojstvenost i izražajnost.

2 Cf. Kantonalni akcioni plan za zaštitu okoliša (KEAP); Ministarstvo prostornog ure2enja i zaštite okoliša KS, 2006.[on-line] http://www.rec.org.ba/keapksrezultati.htm [11th August 2009]3 Od 1995. godine Bosna i Hercegovina je sastavljena od dva entiteta, Federacije BiH i Republike Srpske i Distrikta Br1ko koji

ne pripada ni jednom od entiteta, nego se nalazi pod kontrolom državnih institucija i me2unarodne zajednice.



2 F56 E6

Teorijski deo istraživanja valorizacije i tipizacije zelenih površina Sarajeva (Studijaslu1aja) prema funkciji, zna1aju i položaju unutar fizi1ke strukture grada, obuhvata prikupljanjepodataka o istraživanom predmetu kroz prou1avanje nau1ne i stru1ne literature, dokumenata iprojekata, urbanisti1kih i prostornih planova, istraživa1kih studija, referata, samostalnih 1lanaka ipodataka sa interneta.

Metodom deskripcije opisane su urbane zelene površine na podru1 ju Sarajeva tokomnjihovog prethodnog razvitka kroz razne istorijske periode; od otomanskog (turskog) perioda,austro-ugarskog perioda, perioda Versajske i Avnojevske Jugoslavije, pa do danas.4

U operativnom delu istraživanja terenskim radom prikupljene su i proverene informacijeo lokacijama i karakteristikama zelenih površina na podru1 ju 4 gradske opštine grada Sarajeva(Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad) i izabrani reprezentativni uzorci na osnovuveli1ine i lokacije u ovim opštinama.

Slede3i korak operativnog istraživanja jeste tipizacija urbanih zelenih površina gradaSarajeva na osnovu usvojene tipizacije zelenih površina prema Bokanu et al. (1981) koja jedelimi1no izmenjena i ako takva prihvatljiva u sadašnjim uslovima ubrzanog razvoja grada.

Analiza socioloških vrednosti bazirana je na anketiranju korisnika 6 sarajevskih parkovakoji pokrivaju 4 gradske opštine i to: park At Mejdan (opština Stari Grad), Veliki park, parkKoševo II i park kod II gimnazije (opština Centar), Spomen park Vraca (opština Novo Sarajevo)i Park-šuma Mojmilo (opština Novi Grad). Rezultati anketa su obra2eni softverom SPSSStatistics 17.0 radi lakšeg prikaza statisti1kih podataka, tabela i grafikona pojedinih parkova.

Biološke, ekološke i ekonomske vrednosti urbanih zelenih površina Sarajeva sagledanesu metodom kompilacije odnosno preuzimanjem rezultata nau1noistraživa1kih radova i studijadrugih autora koji su se bavili ovom i sli1nom problematikom gde su svi preuzeti rezultati,

opažanja, stavovi i sli1no, korektno i na uobi1ajeni na1in citirani.

4 Cf. infra ta1ku 4. Istorijski razvoj urbanih zelenih površina Sarajeva



Metodom intervjua, izvedenog me2u stru1njacima iz oblasti urbanizma i prostornogplaniranja, pejzažne arhitekture, projektantima i korisnicima urbanih zelenih površina usredinama izabranog reprezentativnog uzorka, nastoji se posti3i bolje shvatanje informacijaprikupljenih sa terena, interneta ili prou1avanih kroz nau1nu i stru1nu literaturu.

Metodom sinteze svih saznanja i dobijenih rezultata istraživanja izvedeni su isistematizovani zaklju1ci ovog rada.



2 5EACA E45C EA FBFA D54EA ECF4

Za istraživanje zelenih površina Sarajeva, valorizaciju i tipizaciju, kao i za njihovo daljeplaniranje i izgradnju, neophodno je prethodno analizirati istorijski razvoj zelenih površina, aposebno razvoj zelenih površina na podru1 ju istraživanja. U ovom radu se polazi od istorijskograzvoja zelenih površina grada Sarajeva i njegove neposredne okoline.

Prema Milinovi3u (1999) istorijski razvoj urbanih zelenih površina, kao i razvoj pejzažnearhitekture, je podeljen na nekoliko istorijskih perioda: otomanske (turske) vladavine, austro-ugarske uprave u BiH, Versajske i Avnojevske Jugoslavije do danas.5

4.1. Period otomanske (turske) vladavine (1463.-1878.)

U ovom periodu, arhitektura i urbanizam se razvijaju pod uticajem verskih na1ela saBliskog istoka. Taj uticaj se odnosi i na razvoj urbanih zelenih površina na celom prostoru BiH.

Grad Sarajevo6 se nalazio na važnim prirodnim magistralnim smerovima, sa povoljnimgeografskim i hidrografskim uslovima. Kotlinski karakter grada, izgra2eni rimski i trgova1kiputevi, dovoljno „žive“ vode, plodnog zemljišta i šuma, ve3 formirane strukture naselja okoSarajeva, pogodovalo je transformisanju postoje3ih naselja i nastajanju novog središta.

Tadašnja naselja u Sarajevskom polju i naselja smeštena neposredno uz podru1 je nakojem se posle razvio grad bila su zna1ajnija od naselja na drugim podru1 jima. Nalaze3i se navažnim komunikacijama, u ova naselja su se naseljavali strani trgovci (Aganovi3, 2009).

Naselja koja su se formirala i razvijala u tom periodu, možemo okarakterisati kaogradove-bašte, a o ovome je pisao putopisac Evlija 4elebija7, kao i drugi putopisci iz togvremena. Karakteristike grada-bašte kasnije su realizovane u „vrtnim gradovima“. Prema Ljuji3-Mijatovi3 i Avdi3 (2003) u periodu otomanske vladavine nije bilo javnih zelenih površina ve3 su

to bile zelene površine privatnih avlija, bašta i vrtova namenjene samo za vlasnike objekata.

5 Milinovi3, V. (1999): Povijest pejzažne arhitekture, Šumarski fakultet u Sarajevu, Sarajevo, p. 45-46.

6 Naziv Sarajevo se 1477. godine prvi put spominje u jednoj vakufnami tadašnjeg upravnika bosanskog sandžaka Ajas-bega koja je napisana na arapskom jeziku. Naziv Sarajevo prvi put se 1507. pominje na našem jeziku u pismu bosanskog namesnika Firuz-bega Dubrov1anima.7 Evlija 4elebija (1611.-1679.) – poznati otomanski putopisac

[on-line] http://bs.wikipedia.org/wiki/Evlija_5elebija [21st July 2009]



Nepisano pravilo je bilo, „da je avlija (dvorište) uz bosansku gradsku ku1u, morala bitibarem tri puta ve1a po površini, od tlocrta same ku1e, a najmanja mogu1a avlija, vrednaspomena, morala je biti barem iste površine koliku je i ku1a zapremala“ (Avdi3 i Ljuji3-Mijatovi3, 2003).

Vrtna dvorišta su se sastojala od prednje ili muške avlije (selamluk) „koja je sva poplo2 ana kaldrmom od oblutka sa cve1em koje puže iz kaldrme uz rub prema zidovima koji jeokružuju“ i zadnje avlije – ženske (haremluk) u koju se ulazilo kroz drvena vrata, a koja je imalaugodnu atmosferu gde su se mogle na3i vo3ke, šimšir i cve3e (Ljuji3-Mijatovi3 i Avdi3, 2003).

Arhitektura i urbanizam ovog perioda razvija se pod uticajem odre2enih, da tako kažemo,filozofskih na1ela, kao što su: „voda je duša grada“, „2 aršija je srce grada“, „padine su telograda“, „zelene površine su plu1a grada“ i sa tog aspekta treba da se posmatra sistem zelenihpovršina (Milinovi3, 1999).

Vrtovi i bašte uz individualne stambene objekte formirani su pod uticajem „isto1nja1kogvrta“, u orijentalnom stilu, 1ija su osnovna oblikovna obeležja: (a) intimnost – prednje i zadnjedvorište, odnosno muška i ženska avlija, (b) kult vode – šadrvani, 1esme, bazeni i teku3a voda,(c) kontrast – bela boja zidova, oblutak, prirodna boja drveta, tamnozelena boja biljaka i (d) miris– zumbul, jasmin, menta, kamilica i dr.

Sarajevo je bilo od onih gradova, 1estih na Levantu, podeljen na 1aršiju – trgova1ki deo imirne mahale za stanovanje. Stambeni deo grada razvijao se po okolnim padinama, idu3i odcentra prema periferiji. Pri podizanju stambenih delova težilo se da se obezbedi što više zelenila i

svetlosti. „Ku1e utonule u zelenilo bašti i prostranih avlija, u kojima su se uzgajale razne vo1ke, povr 1e i cve1e, 2 inilo je ovaj grad jednim od najlepših u Bosni“ (Mališevi3, 2007).

Gde je bilo mogu3e ku3e su gra2ene na mestima odakle se pružao bolji vidik i pokrajteku3e vode. Tamo gde nije bilo teku3e vode, pristupalo se vešta1kom navodnjavanju kao što jena primer prevo2enje jednog rukavca reke Moš3anice preko Vratnika i Baš1aršije. Ta voda tekla je kroz mnoge bašte i avlije stvaraju3i ugodnu atmosferu (Mališevi3, 2007).

Crteži i fotografije, koji su nastali posle 1878. godine u urbanoj strukturi gradova iz togperioda, pokazuju da je karakteristi1no drvo u Bosni bio jablan, a u Hercegovini 1empres. Napadinama oko gradova u Bosni, karakteristi1ni su zasadi šljiva (šljivici) koji su, pre svega,formirani na uslovno stabilnom zemljištu sa funkcijom biološke stabilizacije zemljišta.



Unutar nekih franjeva1kih samostana (manastira), koji su imali oblik atrijuma, nalazile suse „herba bašte“ sa lekovitim biljkama (kamilica, menta, maj1ina dušica i dr.) na osnovu kojih sufranjevci, kao retki pismeni ljudi tog vremena, uradili knjige – Ljekaruše u kojima se nalazerecepti za razli1ite bolesti napravljeni od lekovitih biljaka.

4.2. Period austro-ugarske uprave u BiH (1878.-1918.)

Na Berlinskom kongresu 1878. godine velike sile saglasile su se da Bosnu i Hercegovinu,tada Otomansku (Tursku) pokrajinu, anektira Austro-Ugarska monarhija, kako bi se uveo red imir u pokrajini.

Aneksijom – pripojenjem Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske monarhije1878. godine nastaju korenite promene koje 3e zna1ajno izmeniti sliku zate1enih gradova.

Zna1ajan uticaj na formiranje savremenih javnih zelenih površina posebno gradskih parkova,aleja i drvoreda, ima arhitektura i urbanizam Austro-Ugarske monarhije, a koja se karakteriše

racionalnom blokovskom izgradnjom.

Tokom austro-ugarske uprave Sarajevo je znatno proširilo svoju teritoriju, a koja je zaskoro 400 godina turske vladavine ostala nepromenjena. Teritorijalno širenje grada bilo jeusmereno prema zapadu, dolinom reke Miljacke ka Sarajevskom polju.

Urbani razvoj grada Sarajeva nije bio stihijski, a srednjovekovna osnova 1aršije dataregulacionim planom obnove izgorelog dela grada iz 1880. godine poslužila je za dalji planski

razvoj grada 1ije materijalne rezultate vidimo i danas. Arhitektura tog perioda je impresivna, i ukvantitativnom i u kvalitativnom pogledu. Interpretirani su evropski stilovi, ali to nije bilo ništanovo i originalno u odnosu na druge gradove Monarhije. Projektanti, kako gra2evina tako iparkovske arhitekture, tog perioda, ve3inom su bili stranci koji su povremeno boravili u Bosni,ali njihova dela imaju onu potrebnu duhovnu podlogu koja im odre2uje pripadnost sasvimodre2enoj kulturnoj sredini (Mališevi3, 2007).

Neki gradski parkovi formirani su na napuštenim muslimanskim grobljima, ve3inom kaoparkovi mešovitog stila (Veliki i Mali park u Sarajevu, 1885. godine, cca 4 ha). Jedan odnajpoznatijih lokaliteta iz tog perioda je ure2enje eksterijera oko banje na Ilidži kod Sarajeva,uklju1uju3i i izgradnju aleje do Vrela Bosne i aleje od tadašnje železni1ke stanice Ilidža dobanjskog kompleksa.



Ve3i broj drvoreda i aleja koji je formiran u tom periodu (Beus, 2009), sastoji se odstabala divljeg kestena ( Aesculus hippocastanum), lipa (Tilia sp.), jablana (Populus sp.) i platana(Platanus x acerifolia). Aleja Banja Ilidža – Vrelo Bosne (sadnja po1ela 1888. godine) u dužiniod oko 3,5 kilometra, ima 4 reda, vanjski od divljeg kestena, a unutrašnji od platana (posa2eni1892. godine). Razmak izme2u sadnica iznosi oko 5,5 metara, što je malo za ove vrste drve3a.

Stabla platana imaju visinu oko 40 metara.8

U sklopu ure2enja okolnog prostora kasarne na Bistriku u Sarajevu, nekadašnji AtMejdan austro-ugarska uprava je 1905. godine pretvorila u Park Franje Josipa (Slika 4.1.).Smatra se da je ovaj park predstavljao prvi park evropskog stila u BiH. Godine 1913. premaprojektu Josipa Pospišila9, podignut je muzi1ki paviljon koji monumentalno karakteriše park.

Slika 4.1.10 Park Franje Josipa (At Mejdan) sa muzi1kim paviljonom u Sarajevu

Osim gore navedenih zna1ajnijih zelenih površina iz ovog perioda tu su još i: alejaVilsonovo šetalište (dvoredna od lipa), te ostaci aleje od platana prema Butmiru. U to vremeure2uju se i parkovi unutar bolni1kog kompleksa na Koševu, kao i kompleks stare Vojne bolniceu Sarajevu.

8 Planom “ Regulacija i ure3 enje pejzaža Ilidža – Vrelo Bosne”, koji je usvojen 1954. godine, bilo je predvi2eno rušenje jednog

dela aleje neposredno uz Vrelo Bosne. Razlog za rušenje ovog dela aleje je izme 2u ostalog estetsko-urbanisti1ki i vizuelnidoživljaj kompleksa Vrela Bosne, ali i konstatacija da u aleji po1inju da zakržljavaju platani jer su suviše blizu vrlo jakih stabaladivljeg kestena. Me2utim, i nakon usvajanja Plana nikome nije palo na pamet da realizuje ideju rušenja dela Velike aleje. 9 Josip Pospišil – 1eški arhitekta, projektant muzi1kog paviljona u parku At Mejdan[on-line] http://bs.wikipedia.org/wiki/Muzi1ki_paviljon_(Sarajevo) [27th July 2009]10

Razglednica parka Franje Josipa, http://www.sevdahlije.com/bhrazglednice/stare-razglednice-C.htm



1

Ovaj period karakteriše veliki obim izgradnje, što je za posledicu imalo velike izmene ufizi1koj strukturi, te prostorno širenje grada prema zapadu. U velikoj meri je bila zastupljenaneplanska i bespravna izgradnja, zbog 1ega dolazi do devastacije padinskih delova gradaSarajeva koji su zbog toga u potpunosti izgubili karakter grada-bašte.

Godine 1948. po1eli su radovi na ure2enju Vrela Bosne, nakon 1ega slede radovi naure2enju stadiona Koševo, a zna1ajne aktivnosti ostvarene su i na ure2enju Trga oslobo2enja ucentru grada. Prethodno su uklonjena skladišta, dotrajale barake i nekoliko starih zgrada.

Kada su ure2eni centralni delovi grada, pažnja je usmerena i na druga podru1 ja: satelitskai nova gradska naselja, te šira podru1 ja grada. Najve3e aktivnosti na ozelenjavanju i formiranjuukrasnih površina u periodu od 1952. do 1955. godine ostvarene su na podru1 ju Vrela Bosne,zatim na podru1 ju Hrasnice i Vogoš3e, gde su zelene površine pove3ane za oko 80.000 m2 (Aganovi3, 2009). Tokom ovog periodu izgra2ena su dva nova parka u centru grada, ispred

zgrade Centralnog komiteta (današnja zgrada Federalne vlade) i na Džidžikovcu. Posle 1960.godine zelene površine su ure2ivane i u novim stambenim naseljima (Grbavica I, KoševskoBrdo, 4engi3 Vila I i dr.), te pored de1ijih, gra2ena su i školska igrališta. Godine 1961. po1ela jeizgradnja velikog zabavno-rekreativnog parka na Ilidži, a paralelno se ure2uju i parkovi uilidžanskim naseljima.

Grad Sarajevo je posle oslobo2enja imao 40.000 m2 zelenih ukrasnih površina, a 1961.godine 797.000 m2 (od 1ega oko 487.000 m2 javnog karaktera), što zna1i da su ure2ene zelenepovršine pove3ane za oko 20 puta. Na stanovnika u gradu dolazilo je 4,0 m2 zelene površine.12

Zelene površine koje su podignute unutar novih stambenih naselja, karakteriše šematskadispozicija bez inventivnosti, što je naro1ito došlo do izražaja izgradnjom igrališta zapredškolsku i školsku decu. To je i jedan od osnovnih razloga što je ve3ina ovih prostora bilaslabo koriš3ena ili zapuštena.

Urbane zelene površine uz stambene objekte, pokazuju da se u periodu od 1961.-1991.godine veoma malo pažnje posve3ivalo primeni svetskih iskustava u izgradnji javnih urbanihzelenih površina. Prema Aganovi3u (2009) najzna1ajniji gradski skverovi i reprezentativnepovršine zelenila grada Sarajeva su izgra2ene ili pre ili posle Drugog svetskog rata – ali do 1961.godine. U slede3ih 30 godina nije izgra2ena niti jedna zna1ajna javna gradska površina. Urbanezelene površine javnog koriš3enja zauzimale su 1991. godine oko 395 ha, odnosno oko 8m2 /stanovniku.13

12 Cf. Ibidem, p. 305.

13 Cf. Ibidem, p. 306.



1

Kada je u pitanju izbor biljnog materijala, karakteristi1na je sadnja velikog brojabrzorastu3ih vrsta stablašica, što se nije pokazalo uspešnim, naro1ito kad je u pitanju sadnjaevro-ameri1kih topola Populus sp. (visinski prirast kod stabala starijih od 10 godina više od 1metra/god.).14

Me2u projektima koji su izvedeni, a koji se smatraju izuzetno uspelim su: Park okoAlipašine džamije u Sarajevu i ure2enje prostora oko izvora reke Bosne na Ilidži, koje je uradiopejzažni arhitekta Smiljan Klai315. Pored ovih, u uspela rešenja mogu se ubrojiti i mnogobrojnemlade aleje formirane od ve3eg broja vrsta drve3a. Vrlo vredna je bila aleja javora (Beus, 2009)u ulici Alipašina, podignuta od 1951.-1953. godine, a koja je uništena u ratu (1992.-1995. god.).

Važno je istaknuti da je tokom ratnih dešavanja, u periodu 1992.-1995. godine, uSarajevu uništeno preko 60% javnih zelenih površina. U Tabeli 4.1. prikazane su veli1ine štetana zelenim površinama Sarajeva od 1992.-1994. godine. Uništavanje zelenila na padinama grada

posebno se smatra problemati1nim jer se radi o uslovno stabilnim zemljištima, koja su ostala bezbiološke stabilizacije, te je opasnost od klizanja zemljišta (erozije) velika.

14 Cf. Milinovi3, V. (1999): Op. cit., p. 5.

15 Smiljan Klai3 (1912.-1989.), pejzažni arhitekta. Diplomirao je 1936. godine na Filozofskom fakultetu Sveu1ilišta u Zagrebu,sa botanikom kao glavnim predmetom. Zagreba1ka gradska uprava dodelila mu je stipendiju za Visoku školu za vrtlarstvo, vrtnui pejzažnu arhitekturu u Berlinu, gde je diplomirao 1939. godine sa temom: „Obnova parka Maksimir u Zagrebu“. Kao prvidiplomirani pejzažni arhitekta u bivšoj Jugoslaviji postaje direktor gradskih parkova i zasada u Zagrebu. Me2u najzna1ajnijimKlai3evim radovima u Zagrebu još pre II svetskog rata jest prvo de1ije igralište na Trešnjevci, obnova parka Maksimira okodonjih jezera i ure2enje po1etka ulice Pantov1ak. Nakon II svetskog rata S. Klai3 deluje niz godina u Sarajevu, najpre u gradskojupravi za parkove, a kasnije u Urbanisti1kom zavodu grada Sarajeva, gde osniva projektnu grupu. Prvih godina rada u Sarajevuobnavlja tri gradska parka: park iza zgrade Predsedništva BiH, park At Mejdan i Veliki park. Klai3 je u Sarajevu podigao brojnenove parkove, skverove i prva de1ija igrališta, npr. park oko Alipašine džamije, park u ulici Alipašina, de1ije zabavište„Pionirska dolina“, park kod zgrade Vlade Federacije BiH, park oko zgrade Parlamenta BiH i dr. Uz to se bavio i urbanisti 1ko-pejzažnim planiranjem. Me2u najvrednijim su realizacijama: ure2enje pejzaža Ilidže – Vrelo Bosne, ure2enje rekreacionogpodru1 ja Trebevi3, zelenilo i rekreacija u Generalnom urbanisti1kom planu Sarajeva i centralno groblje u Sarajevu, za koje je1965. godine dobio „Borbinu“ nagradu za najbolje delo iz podru1 ja urbanizma i arhitekture. Klai3 je autor šezdesetak projekata.Osim navedenih realizacija u Zagrebu i Sarajevu, treba istaknuti i ove njegove hortikulturne objekte: hortikulturno-pejzažnorešenje zelenila južnog Zagreba, Park mladenaca u Zagrebu, predeli Sustipan, Zvon1ac i Ježinac u Splitu, aerodrom 4ilipi uDubrovniku, vojno odmaralište Kupari, spomen-dom u Gackom i 4apljini i dr.



1

Tabela 4.1. Prikaz veli1ina šteta na zelenim površinama (1992.-1994. g.) – Sarajevo

Kategorija Stanje 01.04.1992. Uništeno Stanje 1994. god.Procena ošte2enja

[%]

Travnjak 1.596.389 m² 1.230.795 m² 365.594 m² 77

Drve1e 26.211 kom. 20.094 kom. 6.117 kom. 76

Šiblje 185.748 kom. 111.542 kom. 74.206 kom. 60Ruži2njak 11.193 m² 5.772 m² 5.421 m² 51

Cve1e 7.574 m² 4.905 m² 2.669 m² 65

Živa ograda 12.577 m' 2.135 m' 10.442 m' 17

Klupe 1.711 kom. 1.706 kom. 5 kom. 99

Parkovska ograda 1.574 m' 1.574 m' 0 m' 100

Izvor: Zelenilo grada Sarajeva – ju 1 er, danas, sutra , Brošura, JKP Park – Sarajevo

4.5. Sažetak istorijskog razvoja urbanih zelenih površina Sarajeva

Otomanski (turski) period vladavine od 1463.-1878. godine karakteriše odsustvo javnihzelenih površina u gradu Sarajevu. Postoje3e zelene površine bili su privatni vrtovi odnosnobašte uz stambene objekte formirane po obeležjima isto1nja1kog vrta: intimnost, kult vode,kontrast i miris. Od drve3a najviše je prisutan jablan, te mnogobrojni šljivici na padinskimdelovima grada koji su služili biološkoj stabilizaciji zemljišta.

Dolaskom Austro-Ugarske monarhije od 1878.-1918. godine po1inje razvoj pejzažnearhitekture u Sarajevu i BiH. Formiraju se prve javne zelene površine, posebno gradski parkovi,aleje i drvoredi koji su namenjeni svim korisnicima. Gradski parkovi su uglavnom formirani nalokacijama starih napuštenih muslimanskih grobalja. Ovaj period karakteriše i blokovskaizgradnja stambenih objekata i pojava unutarblokovskog zelenila. Tako2e, Sarajevo je sa1uvalokarakter grada-bašte.

Period Versajske Jugoslavije od 1918.-1941. godine predstavlja period stagnacije. Tokomovog perioda izgra2eno je veoma malo zelenih površina u gradu Sarajevu, a uglavnom se radiloo adaptacijama ili proširenjima ve3 postoje3ih. Izuzetak je bila izgradnja parka iza zgradesadašnje Centralne banke BiH.

Period Avnojevske Jugoslavije od 1945.-1991. godine karakteriše veliki obim izgradnje.Ovo je za posledicu imalo velike izmene u fizi1koj strukturi grada, pri 1emu dolazi do izgradnjevelikog broja novih stambenih naselja, soliterne izgradnje i nestajanje karaktera grada-bašte. Oddrve3a, sa2ene su ve3inom brzorastu3e vrste što se nije pokazalo uspešnim. Tako2e, važno jenapomenuti da je tokom ratnih dešavanja od 1992.-1995. godine ve3ina zelenih površina u graduSarajevu uništena.



1

2 EFBF6 BAFEEF A 65FACF

Na osnovu bibliografskog istraživanja odgovaraju3ih izvora iz domena prostornog iurbanisti1kog planiranja, a koji se odnose na planiranje urbanih zelenih površina, može sekonstatovati da ne postoji jasno utvr2ena tipizacija urbanih zelenih površina. Pri izradiurbanisti1kih planova u svetu, razli1ita tipizacija urbanih zelenih površina je rezultat stepenaurbanizacije, veli1ine grada, funkcije, sistema izgradnje, gustine izgradnje i na1ina života.

U anglosaksonskim zemljama prisutne su se neke specifi1nosti, a to je pojava velikihurbanih zelenih površina u strogim centrima velikih metropola. Takve su; Hajd park (Hyde park)u Londonu (cca 142 ha)16 i Central park u Njujorku (New York) sa oko 341 ha17. Ove zelene

površine zbog svoje lokacije u strogom centru grada imaju veliki stepen iskoriš3enosti i veliki„nose3i kapacitet“ prostora – stanovništva koje se bavi rekreacijom i odmorom. Pokazalo se dasu ovakve velike urbane zelene površine zbog mogu3nosti upotrebe odgovaraju3e mehanizacije iekonomi1nije u odnosu na male urbane zelene površine. Nažalost, ve3ina evropskih zemalja nijeprihvatila izgradnju velikih urbanih zelenih površina u strogim centrima gradova. Tako naprimer, u Parizu šuma Vinsens (Vincennes) i Bulonjska (Boulogne) šuma se nalaze na periferijigrada. Sli1na situacija je i u Sarajevu gde se Spomenik prirode Vrelo Bosne, najatraktivnijeizletište u Sarajevu, nalazi na periferiji grada i zaposlenom stanovništvu je dostupno samo tokomvikenda dok su ostale zelene površine u centru grada pretežno manjih dimenzija.

5.1. Tretman urbanih zelenih površina i njihova tipizacija

Iz prethodne konstatacije da ne postoji jasno utvr2ena tipizacija urbanih zelenih površina,ovde se navode one koje su zna1ajne za temu i istraživanje ovog rada. Kako u teoriji tako i upraksi se pojavljuju razli1iti pojmovi kao što su to npr: „kategorije“ zelenila, „vrste“ zelenila,„sistem“ zelenila, „objekti“ zelenila, „zelena matrica“ i sli1no, dok je u novije vreme uvedenpojam „zelena infrastruktura“18.

16 The Royal Parks – London's Personal Space - Hyde Park[on-line] http://www.royalparks.org.uk/parks/hyde_park/ [1st July 2009]17 A View on Cities – Central Park New York [on-line] http://www.aviewoncities.com/nyc/centralpark.htm [1 st July 2009]18

eng. Green infrastructure – zelena infrastruktura



1

Zbog toga, postoji veliki broj podela zavisno od vrste prostornog plana, veli1ine naselja,na1ina obra1una zelenih površina po stanovniku i sli1no. Me2utim, sve ove podele koje veomarazli1ito tretiraju zelene površine u gradu i njegovoj neposrednoj okolini, mogu se svesti na dveosnovne grupe (Lunc, 1974; Ljuji3-Mijatovi3 i Mrdovi3, 1998; Meki3, 1998; Milinovi3, 2002;Vujkovi3, 2003):

1. Tipizacija zelenih površina prema prostornom rasporedu i 2. Tipizacija zelenih površina prema na1 inu koriš 2 enja.

Prva tipizacija ima izrazito prostorni pristup i tretira zelene površine u gradu kao jedan od5 osnovnih elemenata fizi1ke strukture grada. Prema Milinovi3u (2002) u osnovne elementefizi1ke strukture grada spadaju: ulice, trgovi, gra2evinski blokovi, zelene površine i makrourbaneceline. Obzirom na funkcionalni i sociološki zna1aj zelenih površina u gradovima, ova tipizacija je u praksi uglavnom napuštena.

Tipizacija zelenih površina prema na1inu koriš3enja, uobi1ajena u Evropi, uglavnompolazi ili se pridržava Luncove podele (1974), a deli sve vrste gradskih i prigradskih zelenihpovršina u 3 grupe:

I. grupa – Zelene površine javnog koriš 2 enja 1 gradski parkovi svih vrsta (specijalizovani i višefunkcionalni),1 skverovi (razli1itih tipova i namena),1 uli1no zelenilo (drvoredi, aleje, zelene trake i sl.),1 prigradsko zelenilo (park-šume, parkovi prirode).

Zelene površine javnog koriš3enja – dostupne su svim stanovnicima grada, a svojimkarakterom ispunjavaju najvažnije socijalne funkcije.

II. grupa – Zelene površine ograni1 enog koriš 2 enja 1 specijalizovani gradski parkovi (zabavni, botani1ki, zoološki i sl.),1 zelene površine oko predškolskih objekata (obdaništa i sl.),1 zelene površine oko školskih objekata,1 zelene površine oko bolni1kih objekata,1 zelene površine oko industrijskih i privrednih objekata,1 zelene površine oko kolektivnog i individualnog stanovanja.

Zelene površine ograni1enog koriš3enja – imaju ograni1en pristup, bilo zbog svogkaraktera ili posebne kategorije korisnika. U nekim slu1ajevima ulaz je ograni1en cenomulaznice ili odre2enim vremenom kada je park otvoren, te se ne može stalno koristiti.



1

III. grupa – Zelene površine specijalne namene 1 zaštitne zone oko industrije,1 vetrozaštitni pojasevi,1 zelene površine grobalja,1 zelene površine zaštitnog karaktera i1 zelene površine duž magistralnih i drugih saobra3ajnica.

Zelene površine specijalne namene – imaju posebnu namenu i zadatak, koji jeprevashodno funkcionalan.

Navedena podela izvršena je u zavisnosti od karaktera koriš3enja, veli1ine i brojaposetilaca, a sve tri 1ine sistem zelenih površina grada – zelenu infrastrukturu.

5.1.1. Zna2aj i funkcija urbanih zelenih površina

4injenica je, da je razvoj industrije sa sobom doneo mnogo negativnih posledica zaživotnu sredinu koje se ogledaju u raznim izvorima zaga2enja atmosfere (štetni toksi1ni gasovi,prašina, radijacija i sl.), te u stvaranju nepovoljnih uslova za život. Zelene površine uneposrednoj blizini mesta stanovanja su neophodne za razvoj 1oveka i društva u celini. Onedoprinose stvaranju ugodnog ambijenta za život, pre1iš3avaju vazduh, smanjuju koncentracijuCO2, stvaraju povoljnu mikroklimu, umanjuju buku i sl.

Funkcija urbanih zelenih površina u gradu može biti: biološko-sanitarno-higijenska,

dekorativno-estetska, kulturno-obrazovna (Ljuji3-Mijatovi3 i Mrdovi3, 1998), rekreativna(Meki3, 1998) i ekonomska (URGE19, 2001).

Biološko-sanitarno-higijenska funkcija – ogleda se u poboljšanju gradske mikroklime ipre1iš3avanju vazduha. Zna1aj zelenih površina, sa aspekta ove funkcije, ogleda se u apsorpcijiCO2 i osloba2anju kiseonika i filtraciji štetnih gasova, te prihvatanju i taloženju 1estica prašine,dima i sl., koji se nalaze u gradskoj atmosferi. Omogu3ava zaštitu prirodnih resursa, obezbe2ujezaštita biotopa i pozitivno uti1e na biodiverzitet vrsta. Tako2e, umanjuje stres kod ljudi u odnosuna gradski mikroklimat, redukuje buku, kontroliše erozivne procese i poboljšava uslove življenja.

19 URGE – Urban Green Environment,

[on-line] http://www.urge-project.ufz.de/PDF/D7_Economic_Report.pdf [21st October 2010]



1

Dekorativno-estetska funkcija – posebno je važna jer definiše urbanu strukturu, kao i zaintegraciju naselja i prostora u jednu celinu, te doprinosi identitetu i raznovrsnosti gradskihnaselja. Zelene površine su deo estetskog, istorijskog i kulturnog nasle2a grada daju3i prirodanbalans izgra2enoj sredini. Savremeno projektovanje zahteva stvaranje sklada u kreiranju jedinstvene celine izme2u arhitektonskih i bioloških elemenata, pri 1emu se mora voditi ra1una o

nameni i funkciji prostora.

Kulturno-obrazovna funkcija – doprinosi druženju gra2ana, razvoju zajednice iobezbe2enju mesta obrazovnih i kulturnih dešavanja. U novije vreme sve se više obrazovnihaktivnosti održava na otvorenom odnosno na zelenim površinama koje su specijalizovane zatakve aktivnosti. Razli1iti tipovi zelenih površina otvaraju mogu3nosti za formiranje prostora zazabavu, umetni1ke galerije, pozorišta, pokretne biblioteke i sl.

Rekreativna funkcija – ima zna1ajnu ulogu u gradskim sredinama. Zelene površine

obezbe2

uju prostor za rekreaciju (aktivnu i pasivnu), bavljenje sportom ili za igru dece. Zazdravlje ljudskog organizma posebno je važno da se 1ovek bavi rekreativnim aktivnostima uprirodnoj sredini, na prvom mestu u gradskim parkovima i da deo slobodnog vremena provodi ukontaktu sa prirodom.

Ekonomska funkcija – u novije vreme sve više dobiva na zna1aju, posebno ako se ima uvidu da podignute zelene površine treba da budu održive, iako predstavljaju neprofitabilnepovršine. Ekonomska vrednost zelenih površina se tuma1i preko odgovaraju3eg blagotvornogdelovanja urbanog zelenila, npr. pretvaranje CO2 u kiseonik, smanjenje buke, pre1iš3avanjevazduha, te u pove3anju cene nekretnina u blizini zelenih površina, podizanje kvaliteta turisti1ke

ponude grada, privla1enju turista i posetilaca i sli1no.

5.2. Normativi i standardi za urbane zelene površine

Jedan od uslova ostvarivanja mreže gradskog zelenila je dovoljna koli1ina zelenogprostora, izražena u m2 u odnosu na broj stanovnika. Osnovni normativ zasnovan je na podatkuda jedan hektar šume utroši u toku dana koli1inu CO2 koju disanjem izbaci oko 200 ljudi, odakle je izvedeno da je za jednog 1oveka potrebno 50 m2 zelenila. U gradskim uslovima ova norma jeznatno manja, promenljiva, te zavisi od veli1ine i strukture grada, prirodnih uslova i sl. Ovipodaci predstavljaju normativ sa 1isto biološkog aspekta i imaju teorijski zna1aj, a priodre2ivanja površine zelenila po stanovniku postoje razli1iti pristupi. Jedni autori prilikomobra1unavanja uzimaju u obzir samo gradsko zelenilo, dok drugi autori pored gradskog ivangradskog zelenila uzimaju u obzir i odre2ene poljoprivredne površine (Milinovi3, 2002). Ovostvara poteško3e prilikom odre2ivanja normativa, te pojedinih kategorija zelenih površinaodnosno tipova gradskog zelenila.



1

U evropskim okvirima, gradski planeri sve više prepoznaju važnost i razli1itost funkcijazelenih površina u gradskim sredinama. Nekoliko evropskih zemalja, kao što su Velika Britanija,Francuska, Holandija i Švajcarska, je utvrdilo standarde koji odre2uju potrebe zelenih površina uprojektima planiranja novih stambenih zajednica (Tabela 5.2.).

Tabela 5.2. Potrebe zelenih površina za nove projekte urbanog razvoja Velika Britanija Francuska Holandija Švajcarska

m2/stanovniku

Sport 4 4 5 4

Igrališta za decu 1,5 1,5 3 1,5

Parkovi i javni parkovi 4 4,5 5 6

Privatni vrtovi 7 - 5 3

Preporuka WHO 9

Izvor: 4

engi1, N. (2002): Otvoreni prostor kao element kvalitete urbane sredine – Sarajevo nakon 1995. godine ,Magistarski rad, Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Sarajevo, 2002, p. 40.

5.2.1. Normativi i standardi za urbane zelene površine u Bosni i Hercegovini

U BiH, prema smernicama urbanisti1kog opremanja gradova iz 1968. godine koje jeizdao Savezni zavod za urbanizam (bivše SFRJ), a koje je BiH preuzela, za nova naseljapredvi2en je normativ od 25 m2 zelenila po stanovniku, uklju1uju3i ve3e rekreativne površine.Kao minimum, predvi2eno je 10 m2 zelenila za naselja uz velike vodene površine.

Predloženi normativ Saveznog zavoda za urbanizam iz 1968. godine, od 25 m2 zelenilapo stanovniku u novim gradskim naseljima, predvi2a slede3u strukturu zelenih površina22:

1. Pasivna rekreacija: 45% ili 11,25 m2 zelenila po stanovniku.(Gradski parkovi, skeverovi, drvoredi, aleje, linearno i blokovsko zelenilo i sl.)

2. Aktivna rekreacija: 45% ili 11,25 m2 zelenila po stanovniku.(Sportski centri svih vrsta, kupališta, plaže, de1ija igrališta i sl.)

3. Kulturna rekreacija: 2% ili 0,5 m2 po stanovniku.(Letnje pozornice, botani1ki i zoološki parkovi, izložbeni prostori na otvorenom...)

4. Zelenilo za druge svrhe: 8% ili 2 m2 po stanovniku.(Memorijalni i spomen kompleksi, groblja, zelenilo na trgovima...)

22 Cf. Milinovi3, V. (2002): Op. cit., p. 48.



1

Prema evropskim normativima, smatra se da u naseljima po jednom stanovniku treba dabude minimalno 15 m2 unutar-gradskih zelenih površina (Milinovi3, 2002).

Standardi za izražavanje odnosa zelenila i ljudske populacije u urbanim ekosistemima suu zavisnosti od 1itavog niza ekoloških zakonitosti na svakom konkretnom prostoru. Ako je

urbana aglomeracija okružena o1uvanom prirodnom vegetacijom i ima dobro provetravanje, nijepotrebno sa aspekta obezbe2enja dovoljnih koli1ina kiseonika, uzimati više desetaka m2 zelenilapo stanovniku, kao što je to slu1aj kod gradova sa degradiranom okolinom i slabimprovetravanjem.23

Prema Lokalnom ekološkom akcionom planu opštine Centar Sarajevo (2007)zastupljenost zelenih površina javnog koriš3enja u m2 /stanovniku je razli1ita po gradskimopštinama (Tabela 5.3.), a najbolje su razmeštene u opštini Centar u odnosu na ostale gradskeopšine gde postoje razlike i u kvalitetu.24

Tabela 5.3. Urbano zelenilo javnog koriš2enja koje se održava u 2004. g. (Kanton Sarajevo)

Opština Površina zelenila/m2 Broj stanovnika m2/stanovniku

Stari Grad 36.236 38.211 1,05

Centar 526.238 68.067 7,73

Novo Sarajevo 600.420 74.402 8,07

Novi Grad 1.154.745 116.832 9,88

Grad 2.317.639 297.512 6,70

Ilidža 645.316 47.924 13,46

Vogoš1a 217.548 19.966 10,90Hadži1i - 20.133 -

Ilijaš - 15.325 -

Trnovo - 836 -

Kanton 3.180.503 401.696 10,30

Izvor: Lokalni ekološki akcioni plan opštine Centar Sarajevo , Regionalni centar za okoliš, Sarajevo, 2007, p. 30.

Iz date tabele se vidi da je ukupna zastupljenost urbanih zelenih površina po stanovniku6,70 m2 na podru1 ju grada Sarajeva. Najnepovoljniji odnos je na podru1 ju opštine Stari Grad što

se može opravdati starim gusto izgra2enim delovima grada i nepostojanjem ve3ih slobodnihpovršina za sadnju zelenila odnosno izgradnju parkova. Najbolji odnos zelenih površina gradaSarajeva, je na podru1 ju opštine Novi Grad i iznosi 9,88 m2 po stanovniku.

23 Cf. Lakuši3, R. et al. (1981): Stanje i upotrebna vrijednost ekosistema sarajevskog podru2 ja, Zelenilo Sarajeva, Prvo

savjetovanje o zelenilu urbanih podru1 ja, Skupština opštine Centar Sarajevo, Sarajevo, p. 9-21. 24 Cf. Lokalni ekološki akcioni plan opštine Centar Sarajevo, Regionalni centar za okoliš BiH, Sarajevo, 2007, p. 29-30.



2

Zastupljenost zelenih površina od 6,70 m2 /stanovniku na podru1 ju grada Sarajeva sepove3ava ako se ura1unaju i zelene površine prigradskih opština, Ilidže i Vogoš3e, te se takodobije iznos od 10,30 m2 zelenih površina po stanovniku za podru1 je Kantona Sarajevo.

Normativ od 10 m2 zelenih površina po stanovniku može se smatrati kao minimalna

potreba gra2ana Sarajeva (preporuka Svetske zdravstvene organizacije je minimalno 9 m2 zelenih površina po stanovniku), mada za podru1 je grada (opštine Stari Grad, Centar, NovoSarajevo i Novi Grad) normativ treba iznositi minimalno 12 m2 po stanovniku. Za ostvarivanjeprihvatljivog normativa od minimalno 12 m2 zelenih površina po stanovniku za grad Sarajevo,potrebno je, sa sadašnjih 6,70 m2 po stanovniku, izvršiti pove3anje za oko 5,5 m2 zelenihpovršina po stanovniku. Najve3e pove3anje zelenih površina treba izvršiti u opštini Stari Grad zaskoro 11 m2 zelenila po stanovniku.

Prihvatljivost normativa od minimalno 12 m2 zelenih površina po stanovniku za grad

Sarajevo (Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad) je mogu3e iz razloga što se Sarajevonalazi u kotlini i okruženo je prirodnom vegetacijom okolnih padina. Sa tog aspekta nije

potrebno uzimati ve3e normative, od više desetaka m2 zelenih površina po stanovniku, što je toslu1aj kod drugih gradova koji nisu okruženi ve3im kompleksima prirodne vegetacije.

5.3. Status urbanih zelenih površina u gradu Sarajevu prema Urbanisti1komplanu za period od 1986. do 2015. godine

Usvajanjem odluke o izradi razvojnih planova društveno-ekonomskog, prostornog i

urbanisti1kog razvoja objektivno su stvoreni preduslovi za planiranje razvoja kao integralnogdruštvenog procesa u kome se ravnopravno tretiraju i usaglašavaju društveni, ekonomski iprostorni elementi, kao bitne determinante ukupne razvojne strategije.25

Veoma detaljno su istraživane karakteristike, dostignuti nivo razvijenosti grada i ocene odzna1aja za njegov budu3i razvoj. U delu istraživa1kog postupka analiziran je demografski razvojgrada, zaposlenost i produktivnost rada, dostignuti nivo društveno-ekonomskog razvoja, razvojprivrednih delatnosti, dostignuti nivo socijalnog razvoja, protivre1nosti razvoja grada i njegovogregionalnog okruženja.

Posebno mesto u Urbanisti1kom planu grada Sarajeva za period od 1986. do 2015.godine, dobila je zaštita i unapre2enje životne sredine, te uskla2ena potreba sa materijalnimmogu3nostima grada.

25 Odluka o pripremanju dugoro1nih društvenih planova grada Sarajeva, (“Službene novine grada Sarajeva“, broj 26/82)



2

Novi koncept prostorne organizacije grada prvenstveno je pošao od potrebe potpunijevalorizacije postoje3eg urbanog tkiva grada, respektuju3i i uvažavaju3i prirodne i kulturno-istorijske vrednosti i stvorene potencijale u infra i suprastrukturnim sistemima.26

U poglavlju zaštite životne sredine veoma detaljno su obra2ene i determinisane mere

zaštite vazduha, voda, zaštita od buke, obra2en zna1aj zelenila i kulturno-prirodnog nasle2a.

Razvoj urbanog zelenila usmerava se ka ja1anju opštekorisnih funkcija, 1ime se njegovadosadašnja uloga, prvenstveno kao estetskog i rekreativnog faktora, unapre2uje ka poboljšanjukvaliteta ukupne gradske životne sredine, zadovoljenja ve3eg stepena odgovaraju3ih potrebastanovništva, posebno u domenu fizi1ke kulture, sporta i rekreacije i ka skladnijem oblikovanjuurbanih struktura pojedinih podru1 ja i grada u celini. Poboljšava se opšti nivo zadovoljenjapotreba za zelenim površinama u ukupnom urbanom podru1 ju grada Sarajeva, sa posebnimzahtevima za poboljšanje podru1 ja veoma oskudnim zelenilom, kroz rekonstrukciju,

revitalizaciju i sanaciju tih delova.

Osnovni koncept ozelenjavanja u Urbanisti1kom planu grada Sarajeva za period od 1986.do 2015. godine (Slika 5.1.) je, pored maksimalnog o1uvanja postoje3ih zelenih površina,formiranje novih iz kategorije urbanog zelenila javnog koriš3enja, te njihovo povezivanje u jedinstven sistem. Zelene površine ostalih kategorija (ograni1enog koriš3enja i specijalnenamene) posmatrane su kroz urbanisti1ke celine u sklopu stanovanja, zona rada, društveneinfrastrukture, a za koje se planiralo od 30% do 50% površine ovih namena. Podizanje i ure2enjezelenih površina je u uskoj vezi sa mogu3noš3u racionalnog koriš3enja prostora, štopodrazumeva etapnu izgradnju i postepeno privo2enje nameni.

26 Cf. Aganovi3, M. (2009): Op. cit., p. 172.



2

Slika 5.1.27 Urbanisti1ki plan grada Sarajeva za period od 1986. do 2015. godine

Urbanisti1kim planom grada Sarajeva za period od 1986. do 2015. godine, planiranopodizanje i ure2enje zelenih površina bi se vršilo po etapama i postepeno privodilo nameni, takoda ukupna površina urbanog zelenila iznosi, 2.531,06 ha ili 47,97 m2 po stanovniku.28

Planirane koli1ine urbanog zelenila za rekreaciju i sport, prema Urbanisti1kom planugrada Sarajeva za period od 1986. do 2015. godine prikazane su na Grafikonu 5.1.

27 Urbanisti1ki plan grada Sarajeva za urbano podru1 je Sarajevo (Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad, Ilidža iVogoš3a) za period od 1986. do 2015. godine, https://reader010.{domain}/reader010/html5/0622/5b2bfb700287c/5b2bfb7d793b7.jpg28 Cf. („Službene novine Kantona Sarajevo“, broj 5/99)



Grafikon 5.1. Planirane

*Parkovi (centralni, gradski, zabavni i banjski**Ostale rekreativne površine (skverovi i gro

5.4. Status urbanih zelenihplanu – Generalni urbanis

Generalnim urbanisti1kim platrebalo da se grad razvija. U osnovinaselja neposredno na postoje3a.30

hektara, a to je oko ¼ ukupne povrpokrivao.31

Da bi se na ovoj teritorijikoordinisano odvijaju osnovne urbanteritorija podeljena je (prema namenosnovne zone: zona stanovanja, zona

Površinama za specijalne nposebna pažnja, obezbe2uju3i odgov

skladišta, vrtlarije, kao i zna1ajne pov

29

Odluka o Generalnom urbanisti1kom planu grad30

Detaljnije podatke o opredeljenjima u prostordokumentom mogu3e je dobiti u 1asopisu društva31

Cf. Aganovi3, M. (2009): Op. cit., p. 160.

12345467 19A9

1769 BC

BC7D4BE7FD9ED924569 1

7B42A9 D9ED924569 C7D

C2DEF3

C2D

koli1ine urbanog zelenila (rekreacija i sport)

i)lja)

ovršina Sarajeva u prethodnom urbaniti1ki plan grada Sarajeva iz 1965. godine

nom iz 1965. godine29 fiksirana je teritorija na, grad je trebalo širiti prema zapadu, nadovezujvim je planom obuhva3ena površina od prek

šine koju je grad kao društveno-politi1ka zajed

organizovao gradski život tako da se odgov funkcije: stanovanje, rad i rekreacija, celokupn

i u koju bi gradsko zemljište bilo iskoriš3eno)ada i zona za odmor i rekreaciju.

mene Generalnim urbanisti1kim planom posvraju3e površine za groblja, univerzitet, bolnice,

šine zaštitnog podru1 ja za vodosnabdevanje.

a Sarajeva, („Službene novine grada Sarajeva“, broj 5/65)

om razvoju grada Sarajeva za period 1965.-1985. godine koji s rhitekata „ARH“ br. 2-3 iz 1963. godine.

23456

73776

253576

83926

A439A6

B3C6

2 32 42 52 62 72 82

65A7

D42

69

569

9

75

2

sti1kom

kojoj biu3i novao 13.000

nica tada

raju3e igradskaslede3e

e3ena jesajmišta,

u dati ovim



2

Zelenilo je u odnosu na grad imalo nekoliko funkcija i uloga, pa je prema tome, uGeneralnom urbanisti1kom planu iz 1965. godine, provedena i njegova tipizacija, dele3i ga nagradsko, vangradsko i zaštitno zelenilo.

Generalni urbanisti1ki plan grada Sarajeva32 je determinisao sve saobra3ajne sisteme

(železni1ki, drumski, avio), te saobra3aj u mirovanju, povezivanje saobra3ajnih sistema Grada sasaobra3ajnim sistemom BiH, bivše Jugoslavije i Evrope. Razvoju komunalnih objekata iinstalacija dato je posebno mesto, kao i svim sadržajima od zna1aja za život i rad u uslovimagrada Sarajeva.33

U urbanisti1kim planovima razvoja Sarajeva zelenilu je pridavan veliki zna1aj i planirano je pove3anje nekoliko puta više od stvarno postoje3eg. Karakteristi1no je da u Generalnomurbanisti1kom planu Sarajeva usvojenom 1965. godine, predvi2enih 20,8 m2 zelenila postanovniku, nije ostvareno ni u novim gradskim naseljima.34

Vremenom, intenzivnom stambenom i drugom izgradnjom, došlo je do nezvani1neizmene Urbanisti1kih planova i namene površina. U tako izgra2enim novim naseljima nisuplanirane ve3e kompaktnije slobodne površine koje bi mogle da zadovolje funkciju gradskogparka, ve3 su one svedene na manje zelene površine uz objekte ispresecane saobra3ajnicama saminimalnim mogu3nostima unošenja sadržaja za igru dece i rekreaciju omladine i odraslih.

5.5. Definisanje kriterijuma za valorizaciju urbanih zelenih površina

Urbane zelene površine su zna1ajan elemenat svakog grada. Deo su slike grada, proširujuekološki diverzitet i suštinski su, strukturni i funkcionalni elementi koji 1ine gradove i urbaneregione podesnijim za stanovanje. Uloga u unapre2enju urbanog života je uzrokovala daEvropska komisija potvrdi važnost urbanih zelenih površina, ne samo zbog njihovih ekološkihfunkcija, nego i zbog njihove važnosti za zdravlje gra2ana, socijalno blagostanje, ekonomskudobit i njihovu centralnu ulogu u održivom razvoju gradova.

32 U1eš3e u raspravi o Generalnom urbanisti1kom planu bilo je vrlo demokratsko i masovno. Otvorena je izložba o Planu, koja je

za javnost trajala 60 dana. U 39 organizacija SSRN organizovane su rasprave o Planu, na kojima je u 1estvovalo preko 6.000gra2ana. Štampana je skra3ena verzija Plana u 45.000 primeraka i dostavljena svakom doma3instvu u gradu. Predlog Plana jedostavljen svim radnim i drugim organizacijama u gradu na mišljenje. Preko Društva arhitekata štampana je posebna publikacija1asopisa „ARH“ sa predlogom Plana u 2.500 primeraka, organizovano je 11 širih sastanaka sa radnim ljudima pojedinihzna1ajnih privrednih organizacija itd.33

Gradsko ve3e grada Sarajeva na svojoj sednici od 28. maja 1965. godine je usvojilo Odluku o Generalnom urbanisti1komplanu grada Sarajeva.34 Cf. An2eli3, N. (1981): 4 ovjek i zelenilo u našem gradu, Zelenilo Sarajeva, Prvo savjetovanje o zelenilu urbanih podru1 ja,Skupština opštine Centar Sarajevo, Sarajevo, p. 5-8.



2

Zelene površine u gradu podrazumevaju odre2eni kvalitet koji se odražava nazadovoljenje funkcionalnih, socioloških, bioloških, ekoloških i ekonomskih vrednosti.

5.5.1. Funkcionalna vrednost

Funkcionalne vrednosti neke urbane zelene površine zavise pre svega od njene veli1ine.Što je ve3a urbana zelena površina, ve3a je i mogu3nost smeštanja raznih sadržaja za rekreaciju,razonodu, sport i kulturu, tj. mogu3e je zadovoljiti potrebe ve3eg broja korisnika neke urbanezelene površine posebno ako se radi o velikom gradu. Dakle, u pitanju je nose3i kapacitetprostora, pojam koji se mnogo koristi kod prostornog planiranja rekreacije i turizma kao polaznaosnova takvog planiranja.

Veli1ina zelene površine odnosno njena ukupna površina važna je dimenzija urbanog

zelenila i iz fizioloških razloga, zbog proizilaze3e veli

1ine zelene lisne mase koja neposrednoobezbe2uje razmenu gasova i generiše fotosinteti1ke reakcije, i koju kao proces zna1ajan u

urbanom okruženju veli1ina parka ili skvera neposredno odre2uje 1ak i u nekim nespecifi1nimslu1ajevima. Ona je presudni faktor i zato što veli1ina prostora u kome ne dejstvuju uobi1ajenigradski polutanti ili u kojem bar oni ne dejstvuju neposredno na 1oveka, sama po sebi odre2ujeveli1inu ili meru pozitivnog delovanja biljnog materijala na okolinu. Istovremeno, mnogo pre navelikim nego na malim zelenim površinama izmene odnosno redukcije razli1itog intenzitetapokazuju i neki vrlo zna1ajni 1inioci abioti1kog karaktera, zbog 1ijih dejstava se grad po pravilu ismatra nepovoljnom sredinom; veli1ina prostora pod zelenilom tako postaje pokazateljekološkog kvaliteta urbane sredine, utoliko zna1ajniji ukoliko je re1 o ve3oj zelenoj zoni.

Funkcionalnost urbanog zelenila po pravilu neposredno zavisi od postojanja ve3ih zelenihpovršina, koje se lakše odupiru nepovoljnim ekološkim i antropogenim 1iniocima (Anastasijevi3 i Vratuša, 2005).

Lokacija urbanih zelenih površina se može tuma1iti kao merilo intenziteta neposrednihfunkcionalnih vrednosti konkretnog zelenila u konkretnom okruženju. Samo dobro lociraneurbane zelene površine je mogu3e održavati u optimalnom stanju (Anastasijevi3 i Vratuša, 2005).

Mnoge urbane zelene površine osim neprofitabilnosti u direktnom smislu karakteriše iznatno umanjena opšta funkcionalnost (koja se može shvatiti kao indirektna profitabilnost). Umnogim gradovima zelene površine egzistiraju u stanju jedva nešto boljem od potpunezapuštenosti, a stoga i umanjene funkcionalnosti. Ako se radi o centralnim urbanim zonama, salokacijom koja je atraktivna i veoma izložena pogledu stanovnika, naj1eš3e se njihovo stanjemože opisati kao relativno dobro. Sve što se više ide ka periferiji grada, zelene površine suzapuštenije i manje funkcionalne.



2

5.5.3. Biološka vrednost

Biološka raznovrsnost je ve3a u gradskim podru1 jima nego u okolnim seoskimokruženjima (Sukopp i Wittig, 1998; Wittig, 2002). Urbane zelene površine imaju važnog udelaza održavanje stvorene visoke biološke raznovrsnosti u gradskim podru1 jima, te u omogu3avanju

pokretljivosti vrsta. Zemljišta pod vegetacijom mogu da sadržavaju ve3u raznovrsnost mikroba,kao što su mikorizne gljivice koje su korisne za drve3a i druge biljke.

Urbane zelene površine mogu 1initi razli1ite vrste biljaka i grupe razli1itih životinja,koje zajedno predstavljaju manje ili više skladno ukomponovanu celinu. Uslov održivostizajednice biljnih i životinjskih organizama, izme2u ostalog, leži u dobroj usaglašenosti me2uprisutnim živim organizmima (Anastasijevi3 i Vratuša, 2005). U takvim okolnostima autohtonevrste biljaka imaju daleko više izgleda da se uklope u jedinstvenu i funkcionalnu celinu. Urbanezelene površine sastavljene pretežno od autohtonih vrsta raspolažu svojevrsnim biotehni1kim

atributima, a to su: zna1ajna trajnost, svojstvo samoodrživosti, efikasno funkcionisanje i u teškimuslovima okruženja, te lakše i jednostavnije održavanje, odnosno brža revitalizacija. Me2usobni

odnos pojedinih individua, raspored velikih i malih biljaka, potreba da sve 1lanice ove vešta1kinastale zajednice imaju i ravnomeran pristup svim potrebnim resursima tako2e spada u biološkuvrednost urbanih zelenih površina. Ako svako stablo, svaki žbun i svaka grupacija manjih biljakaima dovoljno svetla, vode i hraniva, svaka 3e u principu imati i visok stepen stabilnosti, dobrukondiciju i veliku, optimalnu trajnost (Anastasijevi3 i Vratuša, 2005).

Introdukcija biljaka je dug i po intenzitetu veoma neravnomeran proces unošenja ikultivisanja alohtonih vrsta biljaka. U gradskim sredinama akumulisan je zna1ajan fond ovih

vrsta. Sam proces unošenja alohtonih vrsta ne te1e uvek prema nekom prethodno stvorenomplanu (Janji3, 2002). Preveliko unošenje i razmnožavanje pojedinih vrsta, tj. njihova prevelikabrojnost koja je naj1eš3e ostvarena na ra1un raširenja nekih drugih vrsta, 1est je uzrok strukturneneuravnoteženosti dendroflore i jednoli1nosti gradskog pejzaža. Biljni fond treba da ispuni sveone zadatke koji se postavljaju pred njega u sadašnjim uslovima razvoja grada, a koji 3e se višepotencirati u budu3nosti. Osnovni zadatak detaljno razra2enog sistema zelenih površina ugradskim i prigradskim podru1 jima je da obezbedi 1oveku zdrav i estetski vredan ambijentživljenja.

5.5.4. Ekološka vrednost

Mnogo je razloga za širenje sistema zelenih površina u gradovima. Urbane zelenepovršine poboljšavaju klimu, pre1iš3avaju vazduh, vodu i zemljište od mnogih zaga2iva1a iobezbe2uju ekološko stanište za mnoge biljke i životinje (Kaerkes, 1987), ponekad i za ugroženevrste (Sukopp i Wittig, 1998; Wittig, 2002).



2

Uticaji vegetacije na gradsku klimu su bitni i kada se radi o manjim zelenim površinamakao što su parkovi koje dele susedi. Zelene površine u unutrašnjosti grada su posebno važne zaunapre2enje kvaliteta putem usvajanja zaga2enih gasova i CO2 u procesu fotosinteze iosloba2anja kiseonika. Kada su u pitanju mali parkovi, koli1ina, vrsta i omer drve3a i žbunja suvažni. „Zaštita zasada“ koji se sastoji od drve3a poput visokih zidova i nižeg žbunja izme2u

drve3a, efikasnija je u pre1iš2avanju 1estica vazduha nego šuma iste veli1ine koja se sastojisamo od drve3a. Mali park sa drve3em i žbunjem sjedinjuje 68 metri1nih tona prašine po hektarugodišnje (Meyer, 1997). Neka stabla u gusto naseljenim mestima smanjuju koli1inu prašine uvazduhu. Drve3e na ulici proizvodi mala strujanja vazduha, koja razblažuju zaga2iva1e,smanjuju3i rizik od inverzija i smoga. Intenzitet zaga2enja vazduha je direktno povezan saprostornim rešenjem grada, a pre svega sa sistemskim i funkcionalnim rešenjem zelenih površina(Vujkovi3, 2003). Zelene površine od 50 do 100 metara dubine poboljšavaju kvalitet vazduha do300 metara udaljenosti od naselja (Meyer, 1997).

Ekološka vrednost zelenih površina je i u smanjenju buke u gradskim naseljima koja se javlja porastom motorizacije stanovništva, te od raznih industrijskih i proizvodnih objekata.Buka je deo svakodnevnog života i ima posebne karakteristike (ometa koncentraciju, rad,smanjuje efikasnost i produktivnost, stvara stres), koje je odvajaju od drugih vrsta zaga2iva1aokoline. Pored toga, buka je prvenstveno subjektivni fenomen, te je u pore2enju sa drugimzaga2iva1ima okoline njeno kontrolisanje i spre1avanje otežano. Koliko su rasprostranjeni efektibuke, isto toliko su rasprostranjene i njene dugoro1ne posledice po zdravlje, posebno u gradskimnaseljima. Dejstvo buke se ogleda u vidu slušnih, ekstraslušnih i nespecifi1nih – psihogenihefekata. Prag sluha kod 1oveka koji uredno 1uje je intenziteta od 0 do 25 dB (decibel). Slušniefekti ogledaju se u vidu zamora, koji se javlja na ja1ini od 90 dB. Ekstraslušni efekti su razli1iti

kod pojedinih ljudi, a uslovljeni su polom, starosnom dobi, socijalnim i kulturnim nivoom, teradnim i komunalnim okruženjem. Saobra3ajnu buku karakteriše nivo od 40 do 100 dB, a kodljudi psihi1ke reakcije može da stvori nivo od 40 do 50 dB. Nivo od 60 do 80 dB uti1e na nervnisistem, dok od 90 do 110 dB i više, buka ošte3uje sluh. Nespecifi1ni efekti buke su razli1iti i nisustalni, a ogledaju se u promenama krvnog tlaka i pulsa, suženju vidnog polja, razdražljivoš3u idrugim psihogenim problemima.35

Jedno od pouzdanih sredstava zaštite od buke su i razli1ite vrste zelenih zasada, kojideluju na taj na1in što upijaju zvu1ne talase pri 1emu se smanjuje nivo buke (Vujkovi3, 2003).Isti autor navodi da je stepen zaštite od buke utoliko ve3i, ukoliko je ve3a gustina i dubinazasada. Efektivnost njenog smanjenja zavisi i od karaktera zasada (sastava, rasporeda biljaka,konstrukcije, gustine, prisustva podrasta i sprata žbunja, visine i dr.).

35 Cf. Informacija o zaštiti od buke u Kantonu Sarajevo, Ministarstvo prostornog ure2enja i zaštite okoliša Kantona Sarajevo,

2009, Sarajevo, p. 2.[on-line] http://mpz.ks.gov.ba/sites/mpz.ks.gov.ba/files/INFORMACIJA BUKA 2009_0.pdf [17th September 2010]



2

5.5.5. Ekonomska vrednost

Odre2ivanjem prednosti i troškova urbanih zelenih površina može biti važno posebno ako„kampanja“ mora biti opravdana iz ekonomskih razloga. Pokazatelji uveravaju da zelenepovršine i pejzaž pove3avaju vrednosti dobara i povrat novca za graditelje stambenih prostora.

Istraživanja pokazuju da pove3an povrat novca od 5% do 15% zavisi od vrste projekta(McMahon, 1996). Tako2e, od 70% do 80% korisnika je ocenilo prirodne otvorene površine kaokarakteristiku koja je najpoželjnija za podizanje stambenih naselja. Koriš3enjem vegetacije zasmanjenje troškova struje pri osvežavanju ili hla2enju zgrada je poznato kao racionalan razlog zapove3anje zelenih površina i sadnju drve3a u gradovima (Fezer, 1995). 4ak i manje zelenepovršine smanjuju temperaturu u gradskoj sredini na višestruke na1ine, kao npr.:

Gradska vegetacija suprotstavlja se toplotnom uticaju stvaranjem hlada u gradu. Jednostablo, koje je strateški zasa2eno da pravi hlad, može zna1ajno da smanji ra1une utrošene na

klima ure2aj. I do 222 kWh može biti ušte

2eno jednim stablom putem hla

2enja i isparavanja, te61 kWh putem direktnog zasenjivanja ku3e (McPherson et al., 1999).

Prema studiji koju je uradio Odsek za transport, lokalnu upravu i regione Velike Britanije(2002), jedna grupa mladih ljudi iz Šefilda (Sheffield) navela je mogu3e prednosti zelenihpovršina kao mogu3nosti privla1enja poslova u grad, dok je druga grupa spomenula ulogu kojubi zelene površine mogle imati u privla1enju turista i posetilaca. Sagledano u celini, manje jeistraživanja provedeno o ekonomskim prednostima urbanih zelenih površina u pore2enju samožda više o1iglednim okolinskim i sociološkim prednostima. Ovo je uprkos dobro poznatoj1injenici velikih javnih parkova, kao što su Birkenhed Park u Mersisajdu (Merseyside) i Central

Park u Njujorku (New York), a koji su sagra2eni u XIX veku, sa namerom isticanja atraktivnostipodru1 ja i pove3anja vrednosti okolnog zemljišta.36

Izvršeno istraživanje iznosi ekonomske prednosti na licu mesta, kao što su direktnozaposlenje koje parkovi, mesta za igru i ostale zelene površine omogu3avaju za lokalnostanovništvo, te mogu3nosti za marketinška delovanja kao što su vo3njaci zajednice ili gradskefarme koje daju prihode prodajom proizvoda meštanima i posetiocima. Tako2e, prepoznaje seniz indirektnih prednosti uklju1uju3i uticaje na okolne cene poseda, doprinose3i privla1enju izadržavanju poslova na odre2enom podru1 ju i važnu ulogu u privla1enju turista prema gradskimpodru1 jima.

36 Cf. Improving Urban Parks, Play Areas and Green Spaces, DTLR – Department for Transport, Local Government and theRegions: London, UK, 2002, p. 90.[on-line] http://www.ocs.polito.it/biblioteca/verde/improving_full.pdf [16th March 2010]



3

5.5.6. Taksativan prikaz kriterijuma valorizacije

Na osnovu prethodnog teksta o funkcionalnoj, sociološkoj, biološkoj, ekološkoj iekonomskoj vrednosti urbanih zelenih površina, teorijskih radova autora koji su se bavili ovomili sli1nom problematikom, ovde se daje taksativan prikaz kriterijuma valorizacije urbanih

zelenih površina:

1 Kriterijumi funkcionalne valorizacije urbanih zelenih površina – veli1ina i lokacija.

1 Kriterijumi sociološke valorizacije urbanih zelenih površina – zadovoljstvo i na1inkoriš2enja zelenih površina i druženje gra3ana.

1 Kriterijumi biološke valorizacije urbanih zelenih površina – razli1ite vrste biljaka(autohtone i alohtone) i razli1ite grupe životinja.

1 Kriterijumi ekološke valorizacije urbanih zelenih površina – pre1iš2avanje 1esticavazduha, koli1ina prašine i buka.

1 Kriterijumi ekonomske valorizacije urbanih zelenih površina – povrat novca iprivla1enje turista i posetilaca.

Navedeni kriterijumi omogu3avaju kvalitetnu valorizaciju urbanih zelenih površina napodru1 ju grada Sarajeva i utvr2ivanje stvarne vrednosti zelenih površina u novonastaloj situaciji

njihove degradacije.



3

2 EA4CF EA FBFA D54EA E6 ECF4

6.1. Tipizacija urbanih zelenih površina

U prostornim planovima kojima se odre2uje namena površina u regionima, kantonima iliceloj državi, zelene površine se tretiraju kao objekti infrastrukture u sistemu. Zelenilo u graduobrazuje sistem gradskog i vangradskog zelenila. Gradsko zelenilo se tretira kao deo sistemagradske infrastrukture koje se sastoji od uli1nog zelenila, blokovskog zelenila, skverova iparkova, vangradskih parkova, park-šuma i zaštitnog zelenila što je definisano i Zakonom o prostornom ure3 enju Kantona Sarajevo iz 2005. godine37.

Za tipizaciju urbanih zelenih površina grada Sarajeva, obzirom na postoje3e mogu3nostipodizanja zelenih površina, koriš3ena je tipizacija koju su predložili Bokan et al. (1981), a kojase, tako2e, pridržava Luncove podele. Ova tipizacija je delimi1no izmenjena i prilago2ena novimuslovima, te je kao takva prihvatljiva u sadašnjim okolnostima ubrzanog razvoja grada.

Zelene površine izme3u blokova zgrada

Osnovna funkcija ove vrste zelenila naselja doprinosi stvaranju povoljnihmikroklimatskih i poboljšanju biološko-sanitarno-higijenskih uslova, te ulepšava okolinu svojimestetsko-dekorativnim izgledom. Ovo zelenilo u isto vreme služi pretežno i za pasivni odmor.

Skver

Skverove nazivamo manje zelene površine javnog koriš3enja, 1ija površina nije ve3a od 2ha, a namenjene su uglavnom kratkotrajnom odmoru stanovnika ili dekorativnom oformljenjugradskih trgova, ulica, javnih i administrativnih objekata (Vujkovi3, 2003). Ova vrsta gradskogzelenila ima posebnu ulogu u starim delovima gradova, gde svojom površinom stvara praviugo2aj (od 0,25 do 2,00 ha). Relativno malih površina dobro ure2eno zelenilo, osim ve3

navedenih funkcija u estetskom smislu, služi ulepšavanju uništenih detalja starih izgra2enihdelova naselja. I kod novo podignutih naselja ima sli1nu funkciju u ulepšavanju manjeatraktivnih objekata. Kao deo sistema zelenila jednog naselja treba da bude povezan drvoredimai zelenilom duž ulica sa ostalim tipovima zelenila.

37 Zakon o prostornom ure2enju Kantona Sarajevo, (“Službene novine Kantona Sarajevo”, broj 7/05)



3

Iz same namene, i sastava biljnog materijala zelene površine, skverovi se mogu svrstati utri grupe:

a. Skverovi na trgovima u svojoj osnovi služe dekorativnom formiranju trga, ali i za odmorprolaznika.

1 skver kod Narodnog pozorišta, skver na Trgu oslobo2enja (Slika 6.1.), skver ispredželezni1ke stanice, Baš1aršijski trg.

Slika38 6.1. Skver na Trgu oslobo3enja – opština Centar

b. Skverovi na raskrš 2 u saobra2 ajnica su naj1eš3e zelene površine, ovalnog, okruglog ilipravougaonog oblika, gde preovladavaju cvetne vrste i trave 1esto bez izgra2enih staza.Drve3e se ne upotrebljava da ne bi otežavalo odvijanje saobra3aja, a od šiblja seupotrebljavaju niske žbunaste forme.

1 Park mladenaca, Park penzionera, zelenilo na tramvajskoj okretnici na 4engi3 Vili(Slika 6.2.), zelenilo na tramvajskoj okretnici u Nedžari3ima, zelena površina kodDoma zdravlja „Kumrovec“, skver na Kova1ima.

38 Sve slike ta1ke 6.1. Tipizacija urbanih zelenih površina su preuzete sa Google Earth © 2010



3

Slika 6.2. Tramvajska okretnica na 4engi2 Vili – opština Novo Sarajevo

c. Skverovi ispred zgrada su zelene površine koje 1ine privla1nijim prostor ispred javnihzgrada, ili su to one površine zelenila kojima se upotpunjuje zelenilo izme2u zgrada unaselju.

1 Park kod Alipašine džamije, Park 6uro 6akovi3, Park Mirze i Davorina, skver izazgrade Predsedništva BiH (Slika 6.3.), skver kod zgrade Parlamenta BiH, skver u ul.Zelenih beretki.

Slika 6.3. (1) Park kod Alipašine džamije, (2) Park 5uro 5akovi2,(3) skver iza zgrade Predsedništva BiH i (4) Park Mirze i Davorina – opština Centar



3

Zelene površine unutar jednog bloka zgrada

To su zelene površine podignute neposredno oko stambenih objekata ili javnih zgradakoje sa njima kompoziciono 1ine jednu celinu. Funkcija ovog zelenila se ogleda u stvaranjupovoljnih biološko-sanitarno-higijenskih uslova u neposrednoj okolini zgrada, te u vizuelno

estetsko-dekorativnom smislu (otvaranje vizura na estetske objekte i zatvaranje ružnih delova ilimanje lepih). U isto vreme ovakve površine mogu poslužiti starijim osobama za pasivan odmor,a predškolskoj deci za igru.

Prema karakteru naselja (zgrada) razlikuju se tri osnovna tipa ove vrste zelenila:

a. Zelene površine blokova sa višespratnim zgradama, naj1eš3e se u centru, ali i oko blokasa višespratnim zgradama nalazi zelena površina.

1 zelenilo naselja 4engi3 Vila I i II, zelenilo naselja Dolac Malta, zelenilo naseljaGrbavica (Slika 6.4.) I i II, zelenilo naselja Hrasno I i II, zelenilo oko potkovi1astihzgrada na Dolac Malti, zelenilo oko solitera u ul. Alojza Benca i Marka Maruli3a,zelenilo naselja Alipašino polje (Slika 6.5.) – faze A, B i C, zelenilo naseljaNedžari3i, zelenilo naselja Otoka, zelenilo naselja Saraj polje.

Slika 6.4. Blokovsko zelenilo naselja Grbavica (deo) – opština Novo Sarajevo



3

Slika 6.5. Blokovsko zelenilo naselja Alipašino polje (deo) – opština Novi Grad

b. Zelene površine blokova sa zgradama srednje spratnosti, i kod ovog oblika je naj1eš3islu1aj zelenila unutar ali i oko bloka zgrada srednje spratnosti.

1 zelena površina ispred zgrade Vlade FBiH, zelenilo naselja „Bosnalijek“ i Juki3eva,zelenilo naselja Bjelave, zelenilo naselja Ciglane, zelenilo naselja Koševsko brdo,zelenilo naselja Koševsko brdo I, zelenilo u Radi3evoj ulici, zelenilo izme2u II i IIItransverzale, zelenilo izme2u III i IV transverzale, zelenilo oko stambenih zgrada u

Radni1koj ulici, zelenilo oko zgrade Elektroprivrede BiH i Elektrodistribucije BiH,Veliki park u naselju Staro Hrasno, zelenilo naselja Dobrinja (Slika 6.6.) I, II, III, IV i

V, zelenilo u naselju Aneks, zelenilo u naselju Švrakino selo.

c. Zelene površine blokova sa zgradama od manje spratova, zelenilo ovog tipa služi zaodmor i rekreaciju.

1 zelena površina ispred Fakulteta za sport, zelena površina ispred Filozofskogfakulteta, zelenilo ispred Doma zdravlja u Vrazovoj ulici, skejt park Hastahana,zelena površina oko Šumarskog fakulteta, zelena površina Franjeva1kog

me2unarodnog studentskog centra, zelenilo izme2u Univerzitetskog kampusa i ul.Hamdije 4emerli3a, zelenilo oko Hitne medicinske pomo3i, zelena površina okoZemaljskog muzeja, zelenilo na uglu ul. Dalmatinska i Mehmeda Spahe, zelenilo unaselju Vrtovi Sunca, zelenilo naselja Džidžikovac, zelenilo naselja Višnjik I i II,zelenilo u ul. Zaima Šarca, zelenilo Muzeja revolucije, zelenilo oko zgrade Skupštineopštine Novo Sarajevo, zelenilo u naselju u ul. Derviša Numi3a i MZ Vraca, zelenilou Aerodromskom naselju.



3

Slika 6.6. Blokovsko zelenilo naselja Dobrinja (deo) – opština Novi Grad

Zelene površine duž saobra2ajnica naselja

Pod ovom tipizacijom zelenila podrazumevaju se svi zasadi biljaka koji se nalaze dužulica izme2u gra2evinskih linija i rubova trotoara, kao i one izme2u kolovoza. Ovi zasadipredstavljaju kostur u osnovi zelenila svakog naselja, posebno aleje i drvoredi, jer povezuju svetipove gradskog zelenila u jedinstven sistem, a u isto vreme povezuju tako celovit sistem savangradskim zelenim površinama.

Dobro ukomponovano uli1no zelenilo omogu3ava prodiranje svežih vazdušnih masa izvangradskih prostora i ve3ih površina gradskog zelenila u sve delove grada. Na taj na1in uli1nozelenilo direktno i indirektno uti1e na poboljšanje mikroklimatskih uslova u celini, a u isto vremeuti1e na smanjivanje 1estica prašine, 1a2i i pepela u gradskoj atmosferi.

Njegovo delovanje je u stvaranju senke u periodu jakih vru3ina, u smanjenju buke, udekorativno-estetskom smislu, te u zaštiti od vetra.

Iz navedenog proizilazi da zelene površine duž saobra3ajnica najpotpunije i najsvestranije

ispunjavaju sve funkcije zelenila kako u biološko-sanitarno-higijenskom, tako i u dekorativno-estetskom i ekonomskom pogledu.

Na1in podizanja, te karakter zelenih površina u tesnoj su zavisnosti od specifi1nostifunkcija odre2enih tipova saobra3ajnica, što uslovljava i me2usobne razlike u obliku i sastavuove vrste zelenila.



3

a. Zelene površine, aleje i drvoredi duž trotoara, izbor tipa zelenila uslovljen je širinomtrotoara, veli1inom površine predvi2ene za ozelenjavanje, položajem ulica premastranama sveta, mikrostanišnim uslovima u ulici, te arhitektonskom osobinom objekata.

1 aleja u ul. Patriotske lige, drvored u ul. Musala, zelenilo na uglu ul. Alipašina i

Juki3eva, aleja japanske trešnje u ul. Nedima Filipovi3a, aleja lipa u ul. AzizeŠa3irbegovi3, drvored breze u ul. Halida Kajtaza, zelenilo Husinjske ulice.

b. Zelene površine ispred ve2 ih zgrada kao deo zelenila duž ulica, zelene površine ovogtipa zelenila dolaze naj1eš3e ispred ve3ih javnih zgrada kojima se želi ista3i zna1aj, a oneujedno predstavljaju deo uli1nog zelenila.

1 zelena površina oko Arhitektonskog i Gra2evinskog fakulteta, zelena površina ispredPrirodno-matemati1kog fakulteta.

c. Zelene površine uli1 nih raskrš 2 a, ozelenjene površine zemljišta na raskrš3ima, uglovimai zaokretima ulica, a oblikovane su tako da pešaci i voza1i imaju maksimalno dobarpregled na dovoljnom odstojanju.

1 mali skver na raskrš3u kod stadiona Koševo, skver na 4obaniji, zelenilo na raskrš3uul. 4ekaluša i Tina Ujevi3a, zelenilo na raskrš3u ul. Džidžikovac, Hadži Idrizova i4ekaluša.

d. Zelene površine, aleje i drvoredi duž saobra2 ajnica i glavnih saobra2 ajnica – bulevara,

zelenilo uz glavnu arteriju naselja predstavlja poseban tip zelenila sa specifi1nimna1inom oblikovanja, i sa specifi1nom namenom i funkcijom. Uz ostale namene kojeimaju zelene površine duž saobra3ajnica, kod bulevara, one služe za šetnju i odmor.

1 aleja lipa u ul. Fra An2ela Zvizdovi3a, aleja platana u ul. Alipašina, Aleja divljegkestena u ul. Bolni1ka, drvored uz saobra3ajnicu za Novo porodilište (kod stadionaKoševo), mali skver kod okretnice trolejbusa u ul. Patriotske lige, zelenilo u škarpi ul.Zaima Šarca, aleja divljeg kestena u Bulevaru Meše Selimovi3a, aleja kestenova i lipau ul. Zmaja od Bosne, aleja lipa u ul. Fra Filipa Lastri3a (ispred hotela „Bristol“),aleja lipa u ul. Malta, aleja lipa u ul. Topal Osman-paše, aleja skandinavske mukinje uul. Hamdije 4emerli3a, aleja lipa u ul. Džemala Bijedi3a (od tramvajske okretnice na4engi3 Vili), skver na Dolac Malti, zelenilo od Dolac Malte do tramvajske okretnicena 4engi3 Vili, zelenilo u pojasu ul. Ložioni1ka, aleja (više vrsta stabala) u ul. AnteBabi3a, aleja jasena u Bulevaru branioca Dobrinje, aleja jasena u ul. Ive Andri3a,aleja platana od Otoke do Nedžari3a u Bulevaru Meše Selimovi3a, aleja u ul.Džemala Bijedi3a, zelenilo u pojasu IV transverzale.



3

e. Zelene površine, aleje i drvoredi duž obala reka i jezera, zelena površina ovog tipa 1estose tretira kao samostalna vrsta zelenila u naselju, i pored koga u suštini ima sve elementebulevara uz vodene tokove, a i funkcija im je veoma sli1na.

1 Aleja lipa u Vilsonovom šetalištu (Slika 6.7.), aleja lipa u šetalištu Aleja lipa, aleja

lipa uz vodotok Dobrinja, Aleja ambasadora.

Slika 6.7. Aleja lipa u Vilsonovom šetalištu duž reke Miljacke (deo) – opština Novo Sarajevo

Zelene površine specijalnog karaktera

U arhitektonskom pogledu delovi naselja se me2usobno razlikuju – stambena naselja,industrijske zone, le1ilišne ustanove, školski objekti, groblja, itd. Prema tome, i zelene površineu oblikovnom i funkcionalnom aspektu se me2usobno razlikuju u zavisnosti od osnovnih namenaraznih delova istog naselja.

Sastav biljnog sveta je 1esto znatno razli1it u zavisnosti od tipa zelenila, odnosno odstvaranja osnovnih funkcija koje su mu namenjene.

Vrste zelenih površina ove grupe u naselju mogu da budu me2usobno veoma razli1ite uzavisnosti od veli1ine naselja i njegovog karaktera.



3

Razlikujemo slede3e vrste zelenih površina:

a. Zelene površine industrijskih preduze2 a, ozelenjene površine unutar industrijskih zona,koje su u zavisnosti od ekoloških uslova staništa, veli1ine i površine koju preduze3eobuhvata, kao i od karaktera samog preduze3a.

Zavisno od vrste preduze3a zelenilo treba da umanjuje:- negativan uticaj gasova, prašine i buke;- uticaj negativnih mikroklimatskih uslova;

kao i da omogu3i:- ugodnu sredinu za kratkotrajan odmor;- izolovanje pojedinih zona na na1in koji je u njegovoj funkciji;- pove3anje estetske vrednosti kako pojedinih detalja, tako i cele zone.

1 zelenilo Fabrike farmaceutskih proizvoda „Bosnalijek“, zelenilo Fabrike duhanaSarajevo, zelenilo Fabrike prehrambenih proizvoda „Klas“, zelenilo Fabrikedalekovodnih stubova „Energoinvest“, zelenilo Fabrike precizne optike „ZrakHolding“.

b. Zelene površine škola, uloga zelenih površina oko škola je višestruka, i uslovljena jeveli1inom, brojem brojem korisnika i vrstom škole.

Osnovne funkcije zelenila su u postizanju:

- povoljnih biološko-sanitarno-higijenskih uslova;- estetsko-dekorativnih uslova;- mogu3nost odvijanja fizi1ke kulture i sporta, kao i- mogu3nost izvo2enja nastave iz bioloških predmeta (nastava na otvorenom).

1 zelenilo Osnovne škole „Isak Samokovlija“, zelenilo Centra za obrazovanje dece saposebnim potrebama „Vladimir Nazor“, zelenilo Osnovne škole „Hrasno“, zeleniloOsnovne škole „Isa-beg Ishakovi3“, zelenilo Osnovne škole „Malta“, zelenilo ispredSrednje u1iteljske škole, zelenilo Druge gimnazije, zelenilo Mešovite srednje drvno-šumarske škole, zelenilo Srednje ekonomske škole, zelenilo Srednje škole zaelektroenergetiku, zelenilo Tre3e gimnazije.

c. Zelenilo de1 ijih vrti2 a, zelene površine oko de1ijih vrti3a podignute su sa specijalnimsastavom biljnih elemenata i oblikovno-kompozicionih rešenja jer se radi o zeleniluspecijalne namene, bilo da se radi o vrti3ima za sasvim malu decu, za predškolskuomladinu, ili za decu nižih razreda osnovne škole.



4

Osnovne funkcije zelenih površina ovog tipa imaju slede3u namenu:- da stvore mogu3nost za igru i odmor u higijenskim uslovima;- da razvijaju ose3aj za lepim, i da deca na taj na1in zavole i 1uvaju biljni svet;- da upoznaju živu prirodu koja ih okružuje i da im se tako omogu3i svestraniji razvoj.

1 zelenilo De1ijeg vrti3a „Nur“, zelenilo vrti3a „Košuta“.

d. Groblja kao zelene površine, zeleni zasadi oko grobalja imaju u osnovi dekorativno-estetsku funkciju. Oni stvaraju posebnu mikroklimu koja je prijatna i u estetskom smislu.Istovremeno, sastav zelenila služi u naglašavanju odre2enih akcenata koji odgovarajupsihološkom stanju posetilaca. Prema tome, gradska groblja, pored svoje osnovnenamene, predstavljaju veoma 1esto u opštem sistemu zelenila naselja jedan od posebnihtipova zelenila i služe kao mesta masovne posete stanovnika.

1

groblje „Bare“ (Slika 6.8.), groblje „Lav“, Staro jevrejsko groblje, groblje„Alifakovac“, groblje „Kova1i“.

Slika 6.8. Groblje „Bare“ – opština Centar

e. Botani1 ke bašte i dendrološki vrtovi, ovaj tip zelenila služi, pre svega, za nau1no-istraživa1ke i obrazovne svrhe, a osim toga, uklju1eno je u opšti sistem zelenila naselja –zelenu infrastrukturu i deluju u smeru poboljšanja biološko-sanitarno-higijenskih idekorativno-estetskih uslova naselja.

1 Botani1ka bašta Zemaljskog muzeja (Slika 6.9.), Arboretum „Slatina“ Šumarskogfakulteta.



4

Slika 6.9. Botani1ka bašta Zemaljskog muzeja – opština Centar

f. Zoološki vrtovi, zelene površine zooloških vrtova su izgra2ene od razli1itih vrsta biljakakoje ponekad asociraju na stvarni prirodni ambijent u kojem životinje žive.

1 Zoološki vrt „Pionirska dolina“ (Slika 6.10.).

Slika 6.10. Zoološki vrt „Pionirska dolina“ – opština Centar



4

g. Zelene površine bolnica i drugih le1 ilišnih ustanova, bolnice, klinike i druge le1ilišneustanove u velikim naseljima obuhvataju znatne površine zemljišta, koje su izfunkcionalnih razloga ozelenjene. Zelene površine pored opštih imaju i svojekarakteristi1ne funkcije koje se sastoje u slede3em:

- u stvaranju maksimalno povoljnih biološko-sanitarno-higijenskih uslova u samojokolini le1ilišnih ustanova;

- u stvaranju lepšeg ambijenta u le1enju i oporavljanju bolesnika, oblikovanjemprijatnije sredine odre2enog karaktera;

- u odgovaraju3oj podeli i organizaciji 1itavog teritorija bolnice na manje izdvojenedelove i

- u odgovaraju3em maskiranju pojedinih sporednih gra2evinskih objekata.

1 zelenilo oko Opšte bolnice „Dr. Abdulah Nakaš“, zelenilo O1ne klinike, zelenilo

Klini1kog centra Univerziteta u Sarajevu.

h. Zelene površine zaštitnog karaktera u naselju, zelene površine ovog tipa zelenila imajuosnovni zadatak da zašti3uju jedan deo naselja od nekog nepovoljnog uticaja. U tomsmislu naj1eš3e su podignuti pojasevi zelenila koji služe za ublažavanje odre2enihuticaja.

i. Zelene površine zaštitnog karaktera van naselja, poseban tip zelenih površina i sistemaopšteg zelenila gradskih i prigradskih površina 1ine zaštitni pojasevi. Oni su podignuti saciljem zaštite naselja od negativnih uticaja raznih vrsta vetrova – hladnih, toplih, suvih ili

od nanošenja peska, prašine i drugih 1estica u naselje. Naj1eš3e su postavljeni u pojasuizme2u stambenih blokova i industrijskih zona spre1avaju3i prodor 1vrstih, te1nih igasovitih 1estica iz industrijske zone u naselje. Njegov zna1aj je utoliko ve3i ukoliko jeindustrijska zona zaga2enija, te ukoliko su 1eš3i i ja1i vetrovi iz tog smera.

Parkovi

Parkovi su po pravilu najviši tipovi gradskog zelenila, tj. najve3i masivi zelenila kojiistovremeno predstavljaju i 1vorne ta1ke 1itavog sistema zelenila u naselju jer su me2usobno i saostalim tipovima zelenila povezani uli1nim zelenilom.

Izgradnja parkova kao osnovnog tipa gradskog zelenila odražava se u uskoj zavisnosti sarazvojem ekonomskog i društvenog života stanovništva jednog podru1 ja.



4

Savremene tendencije parkovske arhitekture se sve više oslikavaju u težnji za stvaranjempovezanih velikih zelenih površina koje su pre svega u funkciji zadovoljenja društvenih potrebaza upražnjavanje odmora i rekreacije stanovništva naselja, pri 1emu biološko-sanitarno-higijenska, dekorativno-estetska i ekonomska komponenta dolaze do punog izražaja.

Osnovna karakteristika, uloga i zna1aj gradskog parka u opštem sistemu zelenila naselja jeste u njegovoj lokaciji i veli1ini (2 – 5 ha), a tako2e, odmor stanovnika na svežem vazduhu imavažan socijalan zna1aj kao faktor neutralizacije specifi1nih uslova života u savremenom gradu.

Gradski park služi za odmor i šetnju, te za transverzalno kretanje stanovništva u tom delunaselja, pa prema tome nema u svom sastavu sportske objekte osim, eventualno, manjihpodignutih površina za igru i rekreaciju predškolske dece i omladine. Naj1eš3e služi okolnomstanovništvu u radijusu kretanja 1,2 do 1,5 kilometara.

Prema prostornom rasporedu odnosno položaju parkovi se dele na:

a) gradske (naseljske), koji se nalaze u gra2evinskoj zoni grada – naselja;b) prigradske, nalaze se na podru1 ju prigradske (rubne) zone;c) me2unaseljske, koji se nalaze izvan granica rubne zone.

Gradski parkovi prema zna1aju mogu biti: gradski, reonski (parkovi administrativnih jedinica) i blokovski.

1 Park At Mejdan (Slika 6.11.), Veliki park, Mali park (Slika 6.12.), Park Crni Vrh,

Park ispred II gimnazije, Park Koševo II (Slika 6.13.), Spomen park Vraca.

Slika 6.11. Gradski park At Mejdan – opština Stari Grad



4

Slika 6.12. (1) Veliki park i (2) Mali park – opština Centar

Slika 6.13. (1) Park ispred II gimnazije i (2) Park Koševo II – opština Centar

U prigradske i me2unaseljske parkove spadaju park-šume (livadski parkovi,

hidroparkovi), parkovi – spomenici vrtno-parkovske umetnosti, rezervati, izletišta i nacionalniparkovi, te parkovi banja i odmarališta.

1 Zabavni park „Pionirska dolina“, Park-šuma Mojmilo.



4

U slede3im Tabelama 6.1., 6.2., 6.3. i 6.4. prikazane su po opštinama (Stari Grad, Centar,Novo Sarajevo i Novi Grad) sve zelene površine grada Sarajeva sa odgovaraju3im tipovimazelenih površina, pri 1emu su delimi1no koriš3eni podaci Katastra zelenih površina Sarajeva izsredine 80-ih godina prošlog veka (KJKP „Park“).

Tabela 6.1. Zelene površine na podru1ju opštine Stari Grad R. br. Zelena površina Tip zelene površine

1. Aleja ambasadora Drvored (zelenilo duž obale reke)

2. Park At Mejdan Gradski park

3. Skver na Kova2ima Skver na raskrš1u saobra1ajnica

4. Skver u ul. Zelenih beretki Skver pred javnom zgradom

5. Zelenilo groblja Alifakovac Zelena površina spec. karaktera

6. Zelenilo groblja Kova2i Zelena površina spec. karaktera

7. Zelenilo na Baš2aršijskom trgu Skver na trgu

Tabela 6.2. Zelene površine na podru1ju opštine Centar R. br. Zelena površina Tip zelene površine

1. Aleja divljeg kestena u ul. Bolni2ka Aleja (zelenilo duž saobra1ajnice)

2. Aleja lipa u ul. Fra An3ela Zvizdovi1a Aleja (zelenilo duž saobra1ajnice)

3. Aleja platana u ul. Alipašina Aleja (zelenilo duž gl. saobra1ajnice)

4. Aleja u ul. Patriotske lige Aleja (zelenilo duž trotoara)

5. Arboretum i rasadnik „Slatina“ Šumarskog fakulteta Zelena površina spec. karaktera

6. Botani2ka bašta Zemaljskog muzeja Zelena površina spec. karaktera

7. Drvored u ul. Musala Drvored (zelenilo duž trotoara)

8. Drvored uz saobra1ajnicu za Novo porodilište (kod stadiona Koševo) Drvored (zelenilo duž saobra1ajnice)

9. Mali park Gradski park

10. Mali skver kod okretnice trolejbusa u ul. Patriotske lige Uli2no zelenilo (zelenilo duž saobra

1ajnice)

11. Mali skver na raskrš1u kod stadiona Koševo Uli2no zelenilo (uli2no raskrš1e)

12. Park Crni Vrh Gradski park

13. Park 5uro 5akovi1 Skver pred javnom zgradom

14. Park ispred II gimnazije Gradski park

15. Park kod Alipašine džamije Skver pred javnom zgradom

16. Park Koševo II Gradski park

17. Park Mirze i Davorina Skver pred javnom zgradom

18. Skejt park Hastahana Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

19. Skver kod Narodnog pozorišta Skver na trgu

20. Skver na 4obaniji Uli2no zelenilo (uli2no raskrš1e)

21. Skver na Trgu oslobo3enja Skver na trgu

22. Veliki park Gradski park

23. Zabavni park „Pionirska dolina“ Prigradski park

24. Zelena površina ispred Fakulteta za sport Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

25. Zelena površina ispred Filozofskog fakulteta Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

26. Zelena površina ispred zgrade Vlade FBiH Blokovsko zelenilo (zgrada srednje spratnosti))

27. Zelena površina iza zgrade Predsedništva BiH Skver pred javnom zgradom

28. Zelena površina kod „Doma izvi3a2a“ Zelena površina spec. karaktera



4

R. br. Zelena površina Tip zelene površine

29. Zelena površina oko Arhitektonskog i Gra3evinskog fakulteta Uli2no zelenilo (zgrada javnog zna2aja)

30. Zelena površina oko Zemaljskog muzeja Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

31. Zelenilo Druge gimnazije Zelena površina spec. karaktera

32. Zelenilo Fabrike farmaceutskih proizvoda „Bosnalijek“ Zelena površina spec. karaktera

33. Zelenilo groblja Bare Zelena površina spec. karaktera

34. Zelenilo groblja Lav Zelena površina spec. karaktera

35. Zelenilo ispred Doma zdravlja u Vrazovoj ulici Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

36. Zelenilo ispred Srednje u2iteljske škole Zelena površina spec. karaktera

37. Zelenilo Klini2kog centra Univerziteta u Sarajevu Zelena površina spec. karaktera

38. Zelenilo kod Opšte bolnice „Dr. Abdulah Nakaš“ Zelena površina spec. karaktera

39. Zelenilo kod zgrade Parlamenta BiH Skver pred javnom zgradom

40. Zelenilo na raskrš1u ul. 4ekaluša i Tina Ujevi1a Uli2no zelenilo (uli2no raskrš1e)

41. Zelenilo na raskrš1u ul. Džidžikovac, Hadži Idrizova i 4ekaluša Uli2no zelenilo (uli2no raskrš1e)

42. Zelenilo na uglu ul. Alipašina i Juki1eva Uli2no zelenilo (zelenilo duž trotoara)

43. Zelenilo na uglu ul. Dalmatinska i Mehmeda Spahe Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

44. Zelenilo naselja „Bosnalijek“ i Juki1eva Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

45. Zelenilo naselja Bjelave Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

46. Zelenilo naselja Ciglane Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

47. Zelenilo naselja Džidžikovac Blokovsko zelenilo (zgrade sa manje spratova)

48. Zelenilo naselja Koševsko brdo Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

49. Zelenilo naselja Koševsko brdo I Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

50. Zelenilo naselja Višnjik I Blokovsko zelenilo (zgrade sa manje spratova)

51. Zelenilo naselja Višnjik II Blokovsko zelenilo (zgrade sa manje spratova)

53. Zelenilo O2ne klinike Zelena površina spec. karaktera

54. Zelenilo Osnovne škole „Isak Samokovlija“ Zelena površina spec. karaktera

55. Zelenilo u naselju Vrtovi Sunca Blokovsko zelenilo (zgrade sa manje spratova)

56. Zelenilo u Radi1evoj ulici Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

57. Zelenilo u škarpi ul. Zaima Šarca Uli2no zelenilo (zelenilo duž saobra1ajnice)

58. Zelenilo u ul. Zaima Šarca Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

59. Zoološki vrt „Pionirska dolina“ Zelena površina spec. karaktera

Tabela 6.3. Zelene površine na podru1ju opštine Novo Sarajevo


1. Aleja divljeg kestena u Bulevaru Meše Selimovi1a Aleja (zelenilo duž gl. saobra1ajnice)

2. Aleja japanske trešnje u ul. Nedima Filipovi1a Aleja (zelenilo duž trotoara)

3. Aleja kestenova i lipa u ul. Zmaja od Bosne Aleja (zelenilo duž gl. saobra1ajnice)

4. Aleja lipa u ul. Azize Ša1irbegovi1 Aleja (zelenilo duž trotoara)

5. Aleja lipa u ul. Fra Filipa Lastri1a (ispred hotela Bristol) Aleja (zelenilo duž gl. saobra1ajnice)

6. Aleja lipa u ul. Malta Aleja (zelenilo duž saobra1ajnice)

7. Aleja lipa u ul. Topal Osman-paše Aleja (zelenilo duž saobra1ajnice)

8. Aleja lipa u Vilsonovom šetalištu Aleja (zelenilo duž obale reke)

9. Aleja lipa uz šetalište Aleja lipa Aleja (zelenilo duž obale reke)

10. Aleja skandinavske mukinje u ul. Hamdije 4emerli1a Aleja (zelenilo duž saobra1ajnice)

11. Drvored breze u ul. Halida Kajtaza Drvored (zelenilo duž trotoara)

12. Drvored lipa u ul. Džemala Bijedi1a (od tramvajske okretnice na4engi1 Vili)

Drvored (zelenilo duž gl. saobra1ajnice)



4


13. Park mladenaca Skver na raskrš1u saobra1ajnica

14. Park penzionera Skver na raskrš1u saobra1ajnica

15. Skver ispred Železni2ke stanice Skver na trgu

16. Skver na Dolac Malti Uli2no zelenilo (zelenilo duž saobra1ajnice)

17. Spomen park Vraca Gradski park

18. Zelena površina Franjeva2kog me3unarodnog studentskog centra Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

19. Zelena površina ispred Prirodno-matemati2kog fakulteta Uli2no zelenilo (zgrada javnog zna2aja)

20. Zelena površina oko Šumarskog fakulteta Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

21. Zelenilo Centra za obrazovanje dece sa posebnim potrebama„Vladimir Nazor“

Zelena površina spec. karaktera

22. Zelenilo 4engi1 Vila I od Doma zdravlja „Omer Masli1“ do Parkamladenaca

Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

23. Zelenilo De2ijeg vrti1a „Nur“ Zelena površina spec. karaktera

24. Zelenilo Fabrike duhana Sarajevo Zelena površina spec. karaktera

25. Zelenilo Fabrike prehrambenih proizvoda „Klas“ Zelena površina spec. karaktera

26. Zelenilo Husinjske ulice Uli2no zelenilo (zelenilo duž trotoara)

27. Zelenilo izme3u II i III transverzale Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

28. Zelenilo izme3u III i IV transverzale Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

29. Zelenilo izme3u Univerzitetskog kampusa i ul. Hamdije 4emerli1a Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

30. Zelenilo Mešovite srednje drvno-šumarske škole Zelena površina spec. karaktera

31. Zelenilo Muzeja revolucije Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

32. Zelenilo na tramvajskoj okretnici 4engi1 Vila Skver na raskrš1u saobra1ajnica

33. Zelenilo naselja 4engi1 Vila I Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

34. Zelenilo naselja Dolac Malta Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

35. Zelenilo naselja Grbavica I i II Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

36. Zelenilo naselja Hrasno I i II Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

37. Zelenilo od Dolac Malte do tramvajske okretnice na 4engi1 Vili Uli2no zelenilo (zelenilo duž gl. saobra1ajnice)

38. Zelenilo oko Hitne medicinske pomo1i Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

39. Zelenilo oko potkovi2astih zgrada na Dolac Malti Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

40. Zelenilo oko solitera u ul. Alojza Benca i Marka Maruli1a Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

41. Zelenilo oko stambenih zgrada u Radni2koj ulici Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

42. Zelenilo oko zgrade Elektroprivrede BiH i Elektrodistribucije BiH Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

43. Zelenilo oko zgrade Skupštine opštine Novo Sarajevo Blokovsko zelenilo (zgrada sa manje spratova)

44. Zelenilo Osnovne škole „Hrasno“ Zelena površina spec. karaktera

45. Zelenilo Osnovne škole „Isa-beg Ishakovi1“ Zelena površina spec. karaktera

46. Zelenilo Osnovne škole „Malta“ Zelena površina spec. karaktera

47. Zelenilo Srednje ekonomske škole Zelena površina spec. karaktera

48. Zelenilo Srednje škole ze elektroenergetiku Zelena površina spec. karaktera

49. Zelenilo Starog jevrejskog groblja Zelena površina spec. karaktera

50. Zelenilo Tre1e gimnazije Zelena površina spec. karaktera

51. Zelenilo u naselju u ul. Derviša Numi1a i MZ Vraca Blokovsko zelenilo (zgrade sa manje spratova)

52. Zelenilo u pojasu ul. Ložioni2ka Uli2no zelenilo (zelenilo duž saobra1ajnice)

53. Zelenilo vrti1a „Košuta“ Zelena površina spec. karaktera



4

Tabela 6.4. Zelene površine na podru1ju opštine Novi Grad


1. Aleja (više vrsta stabala) u ul. Ante Babi1a Aleja (zelenilo duž saobra1ajnice)

2. Aleja jasena u Bulevaru branioca Dobrinje Aleja (zelenilo duž gl. sobra1ajnice)

3. Aleja jasena u ul. Ive Andri1a Aleja (zelenilo duž saobra1ajnice)

4. Aleja lipa uz vodotok Dobrinja Aleja (zelenilo duž obale reke)5. Aleja platana od Otoke do Nedžari1a u Bulevaru Meše Selimovi1a Aleja (zelenilo duž gl. sobra1ajnice)

6. Aleja u ul. Džemala Bijedi1a Aleja (zelenilo duž gl. sobra1ajnice)

7. Park-šuma Mojmilo Prigradski park (Park-šuma)

8. Veliki park u naselju Staro Hrasno Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

9. Zelena površina kod Doma zdravlja „Kumrovec“ Skver na raskrš1u saobra1ajnica

10. Zelenilo Fabrike dalekovodnih stubova „Energoinvest“ Zelena površina spec. karaktera

11. Zelenilo Fabrike precizne optike „Zrak Holding“ Zelena površina spec. karaktera

12. Zelenilo na tramvajskoj okretnici Nedžari1i Skver na raskrš1u saobra1ajnica

13. Zelenilo naselja 4engi1 Vila II Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

14. Zelenilo naselja Dobrinja I, II, III, IV i V Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

15. Zelenilo u Aerodromskom naselju Blokovsko zelenilo (zgrade sa manje spratova)16. Zelenilo u naselju Alipašino polje – faze A, B i C Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

17. Zelenilo u naselju Aneks Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

18. Zelenilo u naselju Nedžari1i Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

19. Zelenilo u naselju Otoka Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

20. Zelenilo u naselju Saraj polje Blokovsko zelenilo (višespratne zgrade)

21. Zelenilo u naselju Švrakino selo Blokovsko zelenilo (zgrade srednje spratnosti)

22. Zelenilo u pojasu IV transverzale Uli2no zelenilo (zelenilo duž gl. saobra1ajnice)

Napomena: Za evidenciju i tipizaciju urbanih zelenih površina delimi2no je koriš1en Katastar zelenih površinaSarajeva iz '80-ih godina XX veka (KJKP „Park“)

6.2. Valorizacija urbanih zelenih površina prema usvojenim kriterijumima

6.2.1. Kriterijumi veli2ina i lokacija

Veli1ina i lokacija odre2uju direktnu iskoristivost urbanih zelenih površina, kao i drugevažne osobenosti koje determinišu koristi od gradskog zelenila. Uti1u na kvalitet, efikasnost ioptimalno održavanje gradskog zelenila što pove3ava funkcionalnost urbanih zelenih površina.

Za podru1 je grada Sarajeva, može se konstatovati da u centralnim delovima grada nepostoje izrazito velike zelene površine koje su ve3e od 5 ha. Na podru1 ju opštine Stari Grad,najve3a zelena površina je park At Mejdan veli1ine 0,8 ha odnosno 7.976 m2. Ova zelenapovršina se svrstava u tip zelenila – gradski park, mada svojom površinom zadovoljava potrebepovršine skvera, od 0,25 do 2,00 ha. Malu površinu ovaj parka, te tako smanjenu funkcionalnost,nadomešta atraktivnom lokacijom omogu3avaju3i ve3u frekvenciju korisnika i bolje održavanjezelene površine, što se odražava na pove3anje funkcionalne vrednosti.



4

Na podru1 je opštine Centar ima najviše urbanih zelenih površina koje su prili1no dobroraspore2ene u centralnom delu grada Sarajeva. Najve3a zelena površina ove opštine je Zabavnipark Pionirska dolina, površine 8,7 ha, što opravdava njegovu vrednost. Zbog svoje velikepovršine tu je smešten i zoološki vrt, te drugi objekti, omogu3avaju3i zadovoljenje potreba ve3egbroja korisnika, kako dece i omladine, tako i starijih. Na ovoj površini, prisutan je ve3i broj

razli1itih vrsta biljaka što se ogleda i u ekološkoj funkciji ove zelene površine. U samom centrugrada od zna1ajnijih zelenih površina nalaze se i: Veliki park površine 2,7 ha, (po imenu to neopravdava), zatim Mali park, površine oko 1 ha, Park ispred II gimnazije, površine oko 2,8 ha,Park Koševo II površine oko 3,5 ha, Park oko Alipašine džamije, površine oko 1 ha, Park 6uro6akovi3, površine 1,1 ha, Park ispred zgrade Predsedništva BiH i Park Mirze i Davorina (oko1.800 m2) oba imaju površinu oko 1 ha i druge zelene površine manjeg zna1aja. Mala površinaovih parkova ne omogu3ava smeštanje dodatnih sadržaja kako bi se zadovoljile potrebe ve3egbroja korisnika. Loše karakteristike i nedostaci ovih zelenih površina, nadomeštaju se njihovimatraktivnim lokacijama jer se skoro sve, osim Zabavnog parka Pionirska dolina, nalaze u strogom

centru grada. Zbog toga im je dobra dostupnost i dobro se održavaju, te nisu zapuštene štopove3ava njihovu opštu funkcionalnost. Ovo se može videti i u rezultatima provedene anketesocioloških aspekata urbanih zelenih površina na podru1 ju grada Sarajeva, a koji se odnose nazadovoljstvo zelenim površinama39. Kriti1ki stav korisnika za zelene površine u centralnimdelovima grada Sarajeva, o njihovoj 1isto3i, može se pripisati neodgovornim pojedincima koji se„trude“ da zelene površine ne izgledaju lepo i 1isto, iako se stalno održavaju.

Na podru1 ju opštine Novo Sarajevo najve3a zelena površina je Spomen park Vraca,površine 6,4 ha, od 1ega na zelenilo otpada 5,1 ha. Ova zelena površina svojom površinom možeda zadovolji potrebe ve3eg broja korisnika (slu1aj pre 1992. godine) ali je njen problem lokacija

koja se nalazi na liniji razgrani1enja Federacije BiH i Republike Srpske odnosno Sarajeva iIsto1nog Sarajeva, pa tako nije direktno izložena pogledima što se odražava na održavanjezelenila. To dovodi do zapuštenosti i smanjenja opšte funkcionalnosti ove zelene površine. Odkraja ratnih dešavanja 1995. godine nisu u1injeni zna1ajniji pomaci u revitalizaciji Spomen parkaVraca, tako da ovaj park i danas propada. Sli1na situacija je i sa ostalim zelenim površinamaopštine Novo Sarajevo (ve3inom blokovsko zelenilo) koje se ne nalaze duž glavnihlongitudinalnih saobra3ajnica (bulevara) i nisu izložene direktnim pogledima, te se slabijeodržavaju što uti1e na smanjenje broja korisnika i funkcionalne vrednosti.

39 Cf. infra ta1ku 6.2.2. Kriterijumi zadovoljstvo i na1in koriš3enja zelenih površina i druženje gra2ana



5

Sve re1eno o zelenim površinama opštine Novo Sarajevo važi i za zelene površineopštine Novi Grad. Najve3a zelena površina ove opštine je Park-šuma Mojmilo, površine oko 40ha, što omogu3ava smeštanje dodatnih sadržaja za rekreaciju i zabavu, te veliki broj razli1itihvrsta biljaka 1ime se zadovoljavaju potrebe velikog broja korisnika. Problem i ove zelenepovršine je u lokaciji, a nalazi se prili1no udaljena od centra grada, te je pretežno dostupna

stanovništvu koje živi u neposrednoj blizini.

Na osnovu iznesenog može se konstatovati da funkcionalnost urbane zelene površine napodru1 ju grada Sarajeva, pre svega, zavisi od njene veli1ine i lokacije. Važno je napomenuti datek kad postoje i velike i male zelene površine koje su dobro raspore2ene mogu3e je na podru1 jugrada formirati funkcionalan sistem zelenih površina – zelenu infrastrukturu.

6.2.2. Kriterijumi zadovoljstvo i na2in koriš1enja zelenih površina i druženje gra3ana

Istraživanje je izvršeno tokom meseca aprila i po1etkom maja 2010. godine u cilju analizesocioloških aspekata zelenih površina u gradu Sarajevu. Sociološki aspekti su u ovomistraživanju operacionalizovani kao:

1 socio-demografska obeležja posetilaca i ostali socijalni faktori koji uti1u na posetuodre2enim zelenim površinama;

1 zadovoljstvo zelenim površinama;

1 na1in koriš3enja zelenih površina i uslovljenost koriš3enja socijalnim i materijalnimfaktorima.

Istraživanje je kvantitativnog tipa i ura2eno je putem anketnog upitnika. U istraživanju jekoriš3en kombinovani uzorak. U prvom koraku, uzorak je odre2en po teritorijalnom principu i unjega su uklju1ene slede3e zelene površine na podru1 ju 4 gradske opštine (Stari Grad, Centar,Novo Sarajevo i Novi Grad) kako bi se ravnomerno obuhvatilo gradsko podru1 je Sarajeva:

1 Park At Mejdan – površine 0,8 ha (Stari Grad),1 Veliki park – 2,7 ha (Centar),1 Park Koševo II – cca 3,5 ha (Centar),1 Park ispred II gimnazije – cca 2,8 ha (Centar),1 Spomen park Vraca – 6,4 ha (Novo Sarajevo) i1 Park-šuma Mojmilo – cca 40 ha (Novi Grad).



U narednom koraku, u uzorakkoje su zate1ene na odre2enoj zelenojvo2enje ra1una o približno ravnomerPrilikom terenskog rada, vo2eno jevikendom, te u razli1ito doba dana i u

i sl.). Opis uzorka prikazan je u Tabeli

Tabela 6.5. Broj/procenat ispitanika/

Zelena površina

Park At Mejdan

Veliki park

Park Koševo II

Park ispred II gimnazije

Spomen park Vraca

Park-šuma Mojmilo

Total

Grafik

2

32

42

52

62

72

82

su birani ispitanici. Oni su najpre birani namer površini i koje tu obi1no dolaze), a potom nasuoj zastupljenosti ispitanika po polu i starosnimra1una i o ravnomernom anketiranju radnim

razli1itim vremenskim prilikama (sun1ano vreme,

6.5. i Grafikonima 6.1. i 6.2.

a po zelenoj površini

Broj Procenat [%]

55 16,92

56 17,23

57 17,54

55 16,92

45 13,85

57 17,54

325 100,00

n 6.1. Ispitanici/ce po polu

7D3C6 28386

96BE5 3E5

5

o (osobei1no, uz

grupama.anima iobla1no,



Grafiko

Osnovna socio-demografskaposetu odre3enim zelenim površina

Obrazovna struktura anketosnovno i niže obrazovanje, 48% srhtelo odgovoriti na ovo pitanje. Zna1ispred II gimnazije sa 47,3% osnovodnosu na bra1no stanje, 32,6% pos42,5% nije u braku, dok 12,6% njihbraku je u Spomen parku Vraca sa 4parku Koševo II sa 10,5%. Ukupno 3ima decu mla2u od 5 godina, dok 57,5

Na pitanje gde im je mestoopštine Novi Grad, 26,1% sa podru1mesto prebivališta na podru1 ju opštinove tri navedene opštine i najguš3posetilaca u parku At Mejdan, njih 2

na podru1 ju opštine Stari Grad, dok jposetioci Park-šume Mojmilo su ve3inalazi ova zelena površina. Iz ovih poMojmilo dolaze posetioci sa podru1 jzelena površina dok su im druge prili1

D356

A23D6

8

7

32

37

42

47

52

7 F

6.2. Ispitanici/ce po starosti

obeležja posetilaca i ostali socijalni faktori kojia

iranih posetilaca zelenih površina u Sarajevudnje, 15,1% više, 26,8% visoko obrazovanje iajnije razlike u strukturi su primetne kod posetilo i niže obrazovanje, dok su ostale razlike prietilaca je u braku, 6,2% je razvedenih, 6,2% ud

ije htelo odgovoriti. Najve3i procenat posetilaca,9%, dok je sa druge strane najve3i procenat raz

,3% ispitanika/ca ima decu stariju od 5 godina,% nema decu.

rebivališta, njih 26,4% je odgovorilo da je saa opštine Centar, dok je njih 21,1% odgovoriloNovo Sarajevo. Ovi rezultati su o1ekivani obzir

e naseljene, posebno opština Novi Grad. Naj,5% je sa opštine Novo Sarajevo, iako se ovaj p

21,8% posetilaca sa podru1 ja ove opštine, sa drunom sa podru1 ja opštine Novi Grad, njih 80,0%ataka se može zaklju1iti da na zelenu površinu P opštine Novi Grad, verovatno pošto im je ov

no udaljene od mesta prebivališta.

326

84326 843A6

D3569326 9326

F F F F 5 539

5

uti1u na

je 4,3%,8% nijeca parkaližne. Uvaca/ica,koji su uedenih u jih 9,2%

podru1 jada im jeom da sue3i brojrk nalazi

ge stranegde se i

ark-šumenajbliža



5

Slede3e obeležje zna1ajno za ispitivanu temu je na1in stanovanja (u ku3i – individualnoili u zgradi – kolektivno). U proseku, 42,4% posetilaca zelenih površina živi u ku3i, a njih 57,6%živi (stanuje) u zgradi. Kada se ovi podaci posmatraju u odnosu na razli1ite zelene površine,može se konstatovati da Veliki park i Park-šuma Mojmilo zna1ajnije odstupaju od proseka.Posetioci Velikog parka pretežno žive u zgradi – kolektivno 68,5%, a u ku3i – individualno

31,5%, dok sa druge strane posetioci Park-šume Mojmilo pretežno žive u ku3i 53,8%, a njih46,2% živi u zgradi. Ovi podaci za Park-šumu Mojmilo su malo za1u2uju3i obzirom da na ovompodru1 ju preovladava kolektivni tip stanovanja, odnosno u zgradi. Na osnovu ovoga se možezaklju1iti da Park-šumi Mojmilo gravitiraju posetioci znatno šireg podru1 ja opštine Novi Grad.

Ispitanicima je postavljeno i pitanje da li oni, ili neko blizak njima ima vikendicu gdepovremeno odlaze. Ovo pitanje je postavljeno pod pretpostavkom da ljudi nemaju takvumogu3nost i da u ve3oj meri dolaze u park, te da su od njega u ve3oj meri zavisni. Na ovo pitanje64,4% ispitanika je odgovorilo potvrdno. Zna1ajnija odstupanja od proseka su u Velikom parku

gde su ispitanici potvrdno odgovorili sa 85,5%, te u Spomen parku Vraca sa 79,5%, dok jenajniži potvrdan odgovor bio kod ispitanika u parku Koševo II 49,1%, što zna1i da posetiociovog parka imaju najmanju mogu3nost provo2enja slobodnog vremena u vikendici.

Zadovoljstvo zelenim površinama

Ispitanici su pitani koliko su zadovoljni i kako ocenjuju zelene površine u gradu/svomkvartu. Pre prikaza odgovora na ova pitanja, potrebno je dati par metodoloških napomena. sampojam „zelena površina“ je u istraživanju postavljen onako kako je on urbanisti1ki definisan.

Ispitanici, me2utim, prilikom anketiranja, nisu dobili nikakvo objašnjenje ovog pojma, ve3 su gainterpretirali subjektivno. To zna1i da su ispitanici pod pojmom zelenih površina podrazumevalirazli1ite stvari, a ne nužno zelene površine predvi2ene urbanisti1kim planom. Sli1no je i sapojmom „kvart“ koji ispitanici shvataju i tuma1e na razli1ite na1ine. Zbog toga, odgovore na ovopitanje treba shvatiti kao subjektivni utisak ispitanika, a ne kao objektivno merilo kvalitetaodre2enih zelenih površina u ta1no definisanim kvartovima. Raspodela odgovora na ovo pitanjeprikazana je na Grafikonima 6.3. i 6.4.



Grafikon 6.3. Zastuplj

Grafikon 6.4. Zastupljen

Podaci pokazuju da su posSarajevu, dok su zelene površine u njzelenih površina u gradu Sarajevu nj

27,2% ispitanika odgovorilo da je skvalitetu zelenih površina u njihovpovršina loše, a njih 28,7% smatra dapovezati sa tim da ispitanici/ce u priokolini njihovog mesta stanovanja, te

73C6

A53

7

32

37

42

47

52

57

62

972 7D7 7

93A6

8C3

7

32

37

42

47

52

57

62

972 7D7 7

nost i kvalitet zelenih površina u Sarajevu

st i kvalitet zelenih površina u Vašem kvartu

tioci osrednje zadovoljni zelenim površinamaihovom kvartu loše. Na pitanje o zastupljenosti iih 37,3% je odgovorilo da su osrednje zadovolj

anje zelenih površina loše. Na pitanje o zastupm kvartu 34,0% ispitanika smatra da je stanj je stanje zelenih površina osrednje. Ovi rezultaticipu bolje poznaju zelene površine koje su u ne

a su prema njima i kriti1niji.

B6

4B346

AB3A6

C3C6

D7 7BD969 A739 972 A739

D6

AD3B6

47356

88376

D7 7BD969 A739 972 A739

5

u gradukvalitetui, dok je

ljenosti izelenih

se moguosrednoj



5

Posetioci u najve3em procentu navode da je zelena površina u gradu koja im se najvišesvi3a Veliki park 30,2% iza koga sledi Park ispred II gimnazije sa 22,1% i Park-šuma Mojmilo20,2%. Sa druge strane, zelena površina u gradu koja im se najmanje svi3a je Spomen parkVraca sa 37,6%, iza koga slede Park At Mejdan i Park Koševo II sa po 15,4%.

Posetioci su zatim ocenjivali zadovoljstvo pojedinim sadržajima/aspektima zelenihpovršina na koje dolaze (i na kojima su anketirani).

Sportsko-rekretativnim sadržajima zelenih površina u Sarajevu nije zadovoljno višeod polovine ispitanika 51,7%, dok 36,3% smatra da je stanje osrednje, a tek 12,0% ispitanikasmatra da je stanje zadovoljavaju3e. Ovim sadržajima, najmanje su zadovoljni posetioci Parka AtMejdan sa 74,5% negativnih odgovora i Spomen parka Vraca sa 71,1%, dok su najzadovoljnijiposetioci Park-šume Mojmilo sa 29,8% pozitivnih odgovora.

Podaci dobijeni za kulturne sadržaje su, 57,1% ispitanika je nezadovoljno, 31,5%smatra da je stanje osrednje, dok je 11,4% ispitanika zadovoljno ovim aspektom. Kulturnimsadržajima su najzadovoljniji posetioci Park-šume Mojmilo 31,6% i Parka ispred II gimnazije sa12,7%, a najmanje su zadovoljni posetioci Parka At Mejdan sa 81,8%, iako u ovom parku postojimuzi1ki paviljon za održavanje koncerata i izložbi slika, te kafe bar, i Spomen parka Vraca sa71,1% negativnih odgovora, u kojem tako2e postoji prostor za održavanje izložbi slika odnosnogalerija ali koji je devastiran tokom ratnih dešavanja. Ove rezultate treba tuma1iti tako da seposetioci ovih parkova kriti1ki odnose prema ovim zelenim površinama zbog toga što na njimapostoje prostori za kulturne sadržaje ali nisu iskoriš3eni na odgovaraju3i na1in.

4isto2om zelenih površina je zadovoljno 16,4% ispitanika, 36,7% smatra da je stanjeosrednje, dok je 46,9% ispitanika nezadovoljno ovim aspektom zelenih površina u graduSarajevu. 4isto3om su najzadovoljniji posetioci Park-šume Mojmilo sa 33,3% i Parka ispred IIgimnazije sa 25,5%, dok su najmanje zadovoljni, ovim aspektom, posetioci Parka At Mejdan,njih 70,9% je odgovorilo negativno i Velikog parka sa 51,8% negativnih odgovora.

Zelenilom je zadovoljno 31,1% ispitanika, dok ostali smatraju da je ono osrednje 40,6%,odnosno 28,3% ispitanika smatra da je ono nezadovoljavaju3e. Ovim aspektom najzadovoljnijisu posetioci Park-šume Mojmilo 59,6%, a najnezadovoljniju su posetioci Parka At Mejdan sa58,2% negativnih odgovora. Tako2e, 34,8% posetioca smatra da se najviše treba saditi drve3e,30,4% cve3e, 15,2% šiblje i trava, dok njih 4,3% smatra da se treba posaditi nešto ostalo.



5

Po pitanju bezbednosti u okviru zelenih površina, posetioci su zadovoljni u 15,7%slu1ajeva, 35,8% ispitanika smatra da je stanje osrednje odnosno zadovoljavaju3e, dok njih48,5% smatra da je stanje loše. Posetioci Park-šume Mojmilo, njih 42,1% je odgovorilopozitivno na ovaj aspekat, dok su sa druge strane posetioci Parka At Mejdan i Parka kod IIgimnazije sa po 56,4% dali negativan odgovor.

Infrastrukturom zelenih površina je zadovoljno 18,2% ispitanika, njih 46,3% smatra da je stanje osrednje, dok je 35,5% nezadovoljno ovim aspektom zelenih površina. Najzadovoljnijisu posetioci Park-šume Mojmilo 44,6% i Parka ispred II gimnazije sa 20,0% pozitivnihodgovora, a najmanje su zadovoljni posetioci Parka At Mejdan, njih 56,4% je dalo negativanodgovor i Parka Koševo II sa 40,4% negativnih odgovora.

U odnosu na blizinu i dostupnost zelenih površina, 39,1% ispitanika je zadovoljno ovimaspektom, 38,2% je iskazalo osrednje zadovoljstvo, dok je 22,8% ispitanika nezadovoljno

blizinom i dostupnoš3u zelenih površina u Sarajevu. Ovi podaci govore o tome da korisnicizelenih površina u odnosu na njihove potrebe imaju prili1no ujedna1eno mišljenje što se ti1e

ovog aspekta, iako bi stanje zelenih površina u Sarajevu moglo biti i bolje.

Izgledom i planom zelenih površina je zadovoljno 25,9% ispitanika, njih 42,6% smatrada je stanje osrednje odnosno zadovoljavaju3e, dok 31,5% nije zadovoljno ovim aspektom.Najviše su zadovoljni posetioci Park-šume Mojmilo 38,6% i Parka ispred II gimnazije sa 37,0%,dok su najmanje zadovoljni, ovim aspektom, posetioci Parka At Mejdan sa 54,5% i ParkaKoševo II sa 35,1%.

Izolovanost od gužve, ostalih ljudi i „gradske vreve“, može biti snažan motivator zadolazak na odre2enu zelenu površinu. Ovima aspektom zadovoljno je samo 15,1% ispitanika,dok je nezadovoljno gotovo polovina ispitanika 49,5%. Najzadovoljniji su posetioci Park-šumeMojmilo, njih 38,6% je odgovorilo pozitivno, što je i o1ekivano jer je ovaj park prili1no udaljenod centra grada gde je buka od automobila i frekvencija ljudi ve3a, a nalazi se na periferiji gradauz manje frekventne saobra3ajnice, tako da deluje izolovano. Najnezadovoljniji ovim aspektomsu posetioci Parka At Mejdan, njih 72,7% je odgovorilo negativno i Parka Koševo II gde se njih61,4% ne slaže sa ovim aspektom.

Radi jednostavnijeg pregleda, na Grafikonu 6.5. prikazani su objedinjeni odgovori ooceni zadovoljstva pojedinih aspekata zelenih površina. Na grafikonu nisu prikazane razlikeizme2u posetilaca razli1itih zelenih površina, pola i starosti ispitanika.



Grafikon 6.5. Ocena zad

Pojedine oblasti pitanja, provJedan od takvih stavova bio je: „Ovaukusom“. Raspodela odgovora na oprikazana je u Tabeli 6.6.

Tabela 6.6. Potrebe i ukus posetilaca

Park At

Mejdan

Veliki

park Kslažem se 10,9% 39,6%

ne slažemse

52,7% 41,5%

ne znam 36,4% 18,9%

Total 100,0% 100,0%

Iz tabele se može videti daMojmilo, a najmanje posetioci Spposetilaca Velikog parka sa približnslažu sa ovim pitanjem.

8A3

883

2

BC7D4

EA4D2

5B472

19A965A7

91967B4

56D2B4DE4D2

7B4C67B4

51A9

517A7267B4

voljstva pojedinih aspekata zelenih površina

ravane su i na stavovima koji su postavljeni u j park je u potpunosti u skladu sa mojim pot

vo pitanje (slaganje/neslaganje sa stavom) po p

parkova u Sarajevu

Zelena površina

Park

oševo II

Park ispred

II gimnazije

Spomen

park Vraca

Park-šuma

Mojmilo26,8% 54,5% 20,0% 77,2%

42,9% 16,4% 57,8% 5,3%

30,4% 29,1% 22,2% 17,5%

00,0% 100,0% 100,0% 100,0%

su „svojim“ parkom najzadovoljniji posetioci Pmen parka Vraca. Tako2e je zanimljiva i po jednakim odnosom onih koji se slažu i onih k

56

6

89376

48386

823B6

8D3A6

4C386

A23C6

82386

32 42 52 62 72

5

upitniku.ebama iostorima

Total

38,9%

35,2%

25,9%

100,0%

ark-šumedeljenostoje se ne



5

Na1in koriš2enja zelenih površina i uslovljenost koriš2enja socijalnim i materijalnimfaktorima

Na pitanje koliko 1esto dolaze u park, najve3i broj posetilaca odgovara jednom nedeljno44,2%, zatim svakodnevno 39,6% i jednom mese1no 10,0%, dok 6,2% posetilaca odgovara da

dolazi re2e od jednom mese1no. Najredovniji su posetioci Parka ispred II gimnazije sa 61,8%svakodnevnih poseta, a najneredovniji su posetioci Spomen parka Vraca sa 13,3% poseta re2ihod jednom mese1no. U1estalost dolazaka u park nije povezana sa polom i staroš3u.

Naj1eš3i motiv dolaska na zelene površine su odmor 35,6%, druženje 26,3%, iza 1egaslede provo2enje slobodnog vremena sa detetom 13,3% i šetnja psa 7,1%. Tek 4,6% posetilacakao motiv navodi sport i rekreaciju, dok njih 13,0% samo prolazi kroz park (stoga i nisu njegoviposetioci u pravom smislu re1i). Motivi su donekle povezani sa pojedinim parkovima. Tako jePark-šuma Mojmilo najviše povezana sa odmorom 50,9% i sportom i rekreacijom 14,0%, Park

Koševo II sa druženjem 36,8% i provo2enjem slobodnog vremena sa detetom 17,5%, Park AtMejdan sa šetnjom psa 18,2%, dok kroz Park ispred II gimnazije najviše samo prolaze 23,6%.

Ispitanici su pitani i zbog 1ega dolaze baš na odre3enu zelenu površinu. Naj1eš3irazlog je blizina mestu stanovanja 46,3%, zbog njegove specifi1nosti 30,6% i zbog toga jer jeblizu nekog drugog mesta na koje idu 23,1%. Treba napomenuti da blizina mesta stanovanja kaofaktor preovladava kod posetioca Spomen parka Vraca 62,2%, a specifi1nost kod posetilacaPark-šume Mojmilo 50,9%. Blizina je najmanje relevantna posetiocima Parka Koševo II sa35,7%, a specifi1nost zelene površine posetiocima Velikog parka sa 23,2%. Na osnovu ovihrezultata može se zaklju1iti da u Park Koševo II dolaze posetioci iz razli1itih delova grada zbog

njegove posebnosti jer je posetiocima u ovom parku najmanje bitna blizina, dok u Veliki parkdolaze posetioci obližnjih zgrada. Zna1aj blizine mestu stanovanja kao faktora dolaska naodre2enu zelenu površinu najviše je zastupljen kod ispitanika starosne dobi 19-25 godina 19,6%,te kod ispitanika starosne dobi 26-35 godina 17,6%, dok je najmanje zastupljen kod ispitanikastarosne dobi do 18 godina 6,8% i ispitanika starosne dobi 56-65 godina 7,4%.

U narednom setu pitanja ispitano je u kojoj meri odre3eni faktori uti1u na pose2ivanjezelenih površina. Neki od tih faktora, za koje se pretpostavlja da mogu da uti1u na manju ilive3u posetu zelenim površinama su prirodni (godišnje doba, doba dana, vremenske prilike), aneki su društveni (dostupnost, aktivnosti uz kompjuter/internet i sl.). Poseta zelenim površinamapredstavlja jedan deo slobodnog vremena koje ljudi imaju na raspolaganju, pa navedenedruštvene faktore treba razumeti u kontekstu ukupnog vremena kojim ljudi raspolažu i na1inanjegove raspodele na odre2ene aktivnosti (tzv. „budžet vremena“).



5

Faktori koji posetioci najviše navode kao razlog njihove posete zelenim površinama suvremenske prilike 45,8%, zatim sledi godišnje doba 26,5%, doba dana 17,8%, dostupnost 12,6%, zdravstveno stanje 7,7%, izlet van grada 7,4% i ostalo 5,2%. Zanimljiv podatak je dani jedan posetilac kao faktor pose3ivanja zelenih površina ne navodi aktivnosti uzkompjuter/internet. Pojedina1ni rezultati anketiranja koji se odnose na zelene površine su

prili1no ujedna1eni. Posetioci Velikog parka naj1eš3e navode vremenske prilike 53,6% kaofaktor koji uti1e na pose3ivanje zelenih površina, dok je ovaj faktor najmanje izražen kodposetilaca Park-šume Mojmilo 29,8%. Više od drugih, posetioci Spomen parka Vraca navodegodišnje doba 42,2%, dok je izlet van grada kao faktor pose3ivanja zelenih površina najvišeizražen kod posetilaca Park-šume Mojmilo 15,6% u odnosu na druge zelene površine.Zdravstveno stanje je najmanje izraženo kod posetilaca Parka ispred II gimnazije 1,8%, a najvišekod posetilaca Spomen parka Vraca 17,8% i Park-šume Mojmilo 10,5%. Dostupnost je najvišeizražena kod posetilaca Spomen parka Vraca 22,2%, a najmanje kod posetilaca Velikog parka5,4%.

Ispitanici su dalje pitani u koje vreme obi1no dolaze u park. Njih 50,5% odgovara da jeto poslepodne, 18,5% pre podne, 17,2% predve1e, 12,0% ujutru i 1,8% no3u. Posetioci Park-šume Mojmilo, u odnosu na druge zelene površine, naj1eš3e navode jutro 26,3% kao vreme ukoje obi1no dolaze u park, dok je ovaj period najmanje izražen kod posetilaca Velikog parka,samo 1,8%. Posetioci Parka At Mejdan naj1eš3e dolaze predve1e 29,1% u odnosu na drugezelene površine.

Posetioci se u parkovima zadržavaju naj1eš2e oko sat-dva 56,3%, manje od sata 29,5%i više sati 14,2%. U parkovima se najkra3e prose1no zadržavaju posetioci Velikog parka 46,4% i

Parka ispred II gimnazije 41,8%, dok se sa druge strane posetioci najduže zadržavaju u Park-šumi Mojmilo 35,1%, što je po svoj prilici rezultat vremena koje je potrebno da se izdvoji zadolazak u taj park. Muškarci i žene se približno isto vreme zadržavaju u parkovima.

U zaklju1nom razmatranju sociološkog aspekta urbanih zelenih površina, sumira3e seosnovni rezultati istraživanja po njihovim tematskim oblastima.

Utvr2eno je da socio-demografska obeležja (pol, starost, obrazovanje i materijalno stanje)nisu zna1ajna za opredeljivanje za odre2enu zelenu površinu. Posetioci zelenih površina u 57,6%slu1ajeva žive u zgradi i nemaju vikendicu na koju povremeno odlaze 34,4%, što se možedovesti u vezu sa stepenom njihove zavisnosti od zelenih površina u gradu.



6

Zadovoljstvo zelenim površinama u gradu je osrednje 37,3%, dok je zadovoljstvozelenim površinama u kvartu, u kom ispitanici stanuju, loše 34,0% što se može povezati sazaklju1kom da se ispitanici više kriti1ki odnose na zelene površina u njihovom kvartu jer tamesta i bolje poznaju. Zelene površine kojima su ispitanici najviše zadovoljni su Veliki park iPark ispred II gimnazije, dok su najmanje zadovoljni Spomen parkom Vraca i Parkom At

Mejdan.

Posetioci na zelene površine naj1eš3e dolaze zbog blizine mesta stanovanja i specifi1nostizelene površine. Na njihove posete najviše uti1u prirodni faktori, odnosno vremenske prilike,godišnje doba i doba dana. Aktivnosti uz kompjuter/internet kao faktor pose3ivanja zelenihpovršina nije naveden ni u jednom slu1aju. Osim ovih, posete zna1ajno zavise i od dostupnostisamih zelenih površina, kao i od zdravstvenog stanja ispitanika. Vreme u koje posetioci naj1eš3edolaze u parkove je poslepodne i pre podne, a naj1eš3e se zadržavaju oko sat-dva.

U oceni zadovoljstva pojedinih aspekata zelenih površina ispitanici su najzadovoljniji sadostupnoš3u i zelenilom, dok su najmanje zadovoljni kulturnim i sportskim sadržajima zelenihpovršina, te izolovanoš3u zelenih površina od gužve. Generalno gledaju3i, ispitanici su ve3inomnezadovoljni ili osrednje zadovoljni pojedinim aspektima zelenih površina Sarajeva, koji suistraživani putem ankete, što dovodi do zaklju1ka da se stanje brzo mora popraviti, posebno uonim aspektima u kojima su ispitanici najnezadovoljniji.

6.2.3. Kriterijum autohtone i alohtone vrste biljaka

Razvojem tehnologije i bogatstvom ponude, naro1ito krajem prošlog veka, došlo je dointezivnog unošenja razli1itih vrsta drve3a i žbunja. Bogatstvo uzgojanih vrsta je samo po sebiinteresantno, i kao ogledalo razli1itih istorijskih i kulturnih uticaja, odnosno, kao integralni deomaterijalne kulture grada. Gradski fond dendrovrsta je neophodno kriti1ki razmatrati, s obziromna mogu3nost vrsta kao takvih da izgrade zdrave i estetski vredne zelene objekte: parkove,drvorede, uli1no i blokovsko zelenilo, prigradske zelene površine i sli1no. Na postoje3i fonddendrovrsta ne može se nikako gledati kao na finalno stanje, a na njihov broj i kvalitet kaozadovoljavaju3i, koji treba jednostavno reprodukovati u budu3nosti.

Janji3 (1966; 1984; 1996; 1998; 2002) u svojim prilozima o nesamonikloj dendrofloriSarajeva daje jedan celovit preglad stanja i zastupljenosti pojedinih dendrovrsta unutar gradskogzelenila. Brojnost biljaka u gradskom podru1 ju Sarajeva teško je sa sigurnoš3u proceniti aliprema autorovim dostupnim podacima unutar urbanih zelenih površina zabeleženo je oko 1000razli1itih dendrovrsta.



6

Toplija staništa i zaklonjenije položaje zahtevali bi još i Calocedrus decurrens 'Aureavariegata', Chamaecyparis lawsoniana 'Erecta Aurea' i 'Pottenii', Juniperus davurica 'Expansa Aureospicata', J. conferta 'Blue Pacific' i sve forme Thuja orientalis.

U vrlo neotporne liš3arske vrste ubrajaju se slede3e: Albizia julbrissin, Camellia

japonica, Cuphea – vrste i forme, svi kultivari Euonymus japonicus, Hibiscus rosa-sinensis,Passiflora caerulea, Photinia x fraseri 'Red Robin' i Pittosporum tobira.

Relativno neotporne, te zahtevaju zaštitu i odgovaraju3e stanište i položaj, slede3e vrste iforme: Actinidia chinensis, Hebe – vrste i kultivari, Hypericum x inodorum 'Elstead', Liquidambar formosana var. monticola, Osmanthus heterophyllus 'Variegatus', Paulowniatomentosa, Pieris japonica i Salix integra 'Hakuro Nishiki' (zbog kasnih mrazeva).

U vrste 1ije je brojno stanje jako uve3ano, tako da su ve3 postale masovne, mogu da se

ubroje slede3e: Chamaecyparis lawsoniana 'Columnaris', 'Ellwoodii', Juniperus x media 'Hetzii', J. virginiana 'Grey Owl', Picea pungens 'Glauca' – forme, Thuja occidentalis 'Recurva Nana',

Berberis x ottawensis 'Superba', Buxus sempervirens, Cotoneaster dammeri 'Skogholm',Euonymus fortunei, Fraxinus angustifolia, Lonicera nitida – forme, Prunus cerasifera 'Woodii',Platanus x acerifolia, Syringa vulgaris 'Andänken an Ludwig Spaeth', Tilia x euchlora iViburnum opulus 'Roseum'.

Brojno su veoma napredovale, iako nisu postale masovne, još i ove vrste i forme:Chamaecyparis pisifera 'Boulevard', Juniperus sabina 'Tamariscifolia', J. scopulorum 'Skyrocket', J. squamata 'Blue Carpet', 'Blue Star', Pinus mugo var. mughus, Berberis julianae,

Cotoneaster dammeri 'Coral Beauty', Cotinus coggygria 'Royal Purple', Eleagnus angustifolia, E.umbellata, Hamamelis japonica, Hedera helix – razne forme, Liquidambar styraciflua, Magnoliakobus, Prunus serrulata 'Kanzan', Pyracantha 'Orange Glow', 'Soleil d' Or', Salix caprea 'Pendula', Symphoricarpos x chenaultii, Syringa vulgaris 'Charles Joly', 'Mme Lemoine'.

Sa druge strane, primetno je brojno smanjenje, 1esto i nestajanje, nekad veoma raširenihvrsta i kultivara iz rodova Malus, Populus, Rosa, Ribes, Salix, Spiraea, Viburnum i drugih.

Može se konstatovati da je biljni fond još uvek malen, a grad Sarajevo se u tome ne možeuspore2ivati sa nekim zapadnoevropskim gradovima iste ili približne veli1ine. Mnoge alohtonevrste koje su prema srednjoevropskim iskustvima perspektivne za podru1 je Sarajeva, potrebno jeu našim stanišnim uslovima iskustveno verifikovati.



6

6.2.4. Kriterijum razli2ite grupe životinja

Mnoge životinje obitavaju na urbanim zelenim površinama grada Sarajeva. Te površinesu relativno sigurne jer na njima nema ve3ine predatora sa kojima se životinjske vrste susre3u usvojim prirodnim staništima. Od životinja koje se nalaze u gradu, na zelenim površinama,

najzna1ajnije su ptice. Ptice su se delimi1no prilagodile urbanim staništima. Neke vrste se naurbanim zelenim površinama zadržavaju povremeno ili tokom odre2enog godišnjeg doba, dok supojedine vrste pravi specijalisti za život u gradu – golub i ku3ni vrabac. Ptice su naj1eš3eprisutne na onim mestima gde se ljudi okupljaju radi kupovine, prodaje ili bacanja hrane. Urbanastaništa favorizuju vrste koje su manje osetljive na toksi1ne materije u gradovima i koje se boljeprilago2avaju umetnoj rasveti i gradskoj buci (Kunovac et al., 2005).

Istraživanja koja je izveo Šumarski fakultet u Sarajevu na urbanim zelenim površinama 4gradske opštine (Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad), u periodu od 2000. do 2005.

godine, registrovano je ukupno 61 vrsta ptica iz 8 redova i 16 porodica (Tabela 6.7.).

Najzastupljenije su vrste iz porodica Corvidae (vrane), Columbidae (golubovi) iPasseridae (vrapci). Najbrojnija vrsta u gradu Sarajevu je ku3ni vrabac (Passer domesticus),slede3i je golub divlji obi1ni (Columba livia), a na tre3em mestu su vrste iz porodice Corvidae, ito vrana siva, svraka i 1avka. Još su zna1ajne i senice (Paridae). Vrsta koja 1ini štetu na urbanomzelenilu je iz porodice Turdidae (drozdovi), posebno drozd imelaš (Turdus viscivorus) koji jeodgovoran za širenje imele po parkovima i drvoredima u gradu Sarajevu. Uz reku Miljacku 1estesu divlje patke ( Anas plathyrhynchos), vodeni kos (Cinclus cinclus) i druge vrste.

U urbanim sredinama parkovi, odnosno zelene površine, predstavljaju jedino mesto gdese ove životinje, bar privremeno, mogu skloniti od buke koju donosi gradski život.



6

Tabela 6.7. Registrovane vrste ptica u gradu Sarajevu

R. br. Narodni naziv Latinski naziv R. br. Narodni naziv Latinski naziv

1. Batokljun Coccothraustes coccothraustes 32. Patka gluvara Anas platyrhynchos

2. Cari1 Troglodytes troglodytes 33. Patka kržulja Anas crecca

3. Crvenda1 Erithacus rubecula 34. Piljak Delichon urbica

4. Crvenorepka Phoenicurus phoenicurus 35. Popi1 sivi Prunella modularis

5. 4avka Corvus monedula 36. Puzavac, brgljez Sitta europaea

6. 4ešljugar Carduelis carduelis 37. Senica jelova Parus ater

7. 4vorak obi2ni Sturnus vulgaris 38. Senica plava Parus caeruleus

8. 6uk lulavac Otus scops 39. Senica velika Parus major

9. 6uk obi2ni Athene noctua 40. Slavuj Luscinia megarhynchos

10. Detli1 veliki Dendrocopus major 41. Soko sivi Falco peregrinus

11. Drozd bravenjak Turdus pilaris 42. Svra2ak rusi Lanius collurio

12. Drozd cikelj Turdus philomelos 43. Svra2ak sivi Lanius minor

13. Drozd imelaš Turdus viscivorus 44. Svraka Pica pica

14. Ga2ac Corvus frugilegus 45. Ševa poljska Alauda arvensis

15. Galeb crnoglavi Larus ridibundus 46. Škanjac mišar Buteo buteo

16. Galeb obi2ni Larus canus 47. Šojka Garullus glandarius

17. Gavran Corvus corax 48. Šumska sova Strix aluco

18. Gnjurac mali Tachybaptus rufficollis 49. Šumski zvižda2 Phylloscopus sibilatrix

19. Golub grivnjaš Columba palumbus 50. Vetruša Falco tinnunculus

20. Golub obi2ni Columba livia 51. Vodenkos Cinculus cinculus

21. Grmuša 2evrljinka Sylvia curruca 52. Vodomar Alcedo aithis

22. Grmuša obi2na Sylvia communis 53. Vrabac Passer domesticus

23. Grmuša siva Sylvia borin 54. Vrana siva Corvus corone cornix

24. Gugutka Streptopelia decaocto 55. Zeba obi2na Fringilla coelebs

25. Jastreb kokošar Accipiter gentilis 56. Zeba planinska Fringilla montifringilla

26. Kobac pti2ar Accipiter nisus 57. Zeba snežna Montifringilla nivalis

27. Kos crni Turdus merula 58. Zimovka Pyrrhulla pyrhulla

28. Kukavica Cuculus canorus 59. Žuna siva Picus canus

29. Mala ušara Asio otus 60. Žuna zelena Picus viridis

30. Pastirica bela Motacilla alba 61. Žuti volji1 Hippolais icterina

31. Pastirica žuta Motacilla flava

Izvor: Kunovac, S. et al. (2005): Urbana ornitofauna u gradu Sarajevu , Radovi Šumarskog fakulteta Univerziteta uSarajevu, Sarajevo, knjiga XXXV, No 1, p. 81-82.

Zna1aj urbane ornitofaune u Sarajevu je velik. Usred zime parkovi i druge urbane zelenepovršine, pa i sam grad, mogu da izgledaju prazno i napušteno, odnosno beživotno. Kako se uprole3e dani produžavaju i po1inje da se budi vegetacija, ova mesta postaju živa i prepuna pticaposebno pevica, što doprinosi ulepšavanju i oživljavanju grada.



6

Od ostalih vrsta životinja, glodari su naj1eš3a i najbrojnija vrsta na urbanim zelenimpovršinama grada Sarajeva, a zahvaljuju3i svojoj prilagodivosti. Najinteresantnije vrste su izpodredova (Sciuromorpha) – veveroliki glodari i ( Myomorpha) – mišoliki glodari, kao što su puh(Eliomys quercinus) i veverica (Sciurus vulgaris). Na urbanim zelenim površinama još sepojavljuju kerovi i ma1ke (Kunovac, u štampi).

6.2.5. Kriterijum pre2iš1avanje 2estica vazduha

Veoma zna1ajni zaga2iva1i atmosfere toksi1nim gasovima, u gradskim sredinama, sumotori sa unutrašnjim sagorevanjem, posebno automobili 1iji je broj u stalnom porastu u graduSarajevu. Oni sagorevanjem benzina i nafte izbacuju u atmosferu razli1ita toksi1na jedinjenja,koja su štetna za ljudski organizam. Sagorevanjem samo jednog litra benzina, pored ostalihtoksi1nih supstanci i gasova, u atmosferu se izbacuje oko 400 miligrama olovnih jedinjenja, pre

svega otrovnog tetraetila (Pintari3, 2004).

Otpornost pojedinih vrsta drve3a na toksi1ne gasove je razli1ita. Uvek zeleni 1etinari suosetljiviji nego liš3ari, koji odbacuju liš3e svake godine. Iglice 1etinara ostaju na stablu nekolikogodina (osim ariša – Larix decidua i metasekvoje – Metasequoia glyptostroboides koji iako su1etinari odbacuju iglice). Liš3ari i 1etinari koji odbacuju liš3e, odnosno iglice, svake godine,otporniji su na toksi1ne gasove.

Sve vrste nisu jednako osetljive na zaga2eni vazduh. Biljke na podru1 ju grada Sarajeva,uopšte, možemo podeliti s obzirom na stepen njihove osetljivosti prema nekom zaga2iva1u u tri

grupe (Tabela 6.8.). U prvu grupu spadaju one vrste kojima pojedini zaga2iva1 neznatno šteti iliuopšte ne šteti (tolerantne vrste). Drugu grupu 1ine vrste koje pokazuju umerenu osetljivostprema odre2enom zaga2iva1u (umereno osetljive vrste) i tre3u grupu 1ine vrste koje pokazujuvrlo veliku osetljivost prema pojedinom zaga2iva1u (osetljive vrste). Analiziraju3i osetljivostvrsta drve3a i žbunja koje se nalaze u zaga2enoj atmosferi grada Sarajeva, može se konstatovatida se tu nalaze mnoge osetljive vrste koje ili stradaju ili slabo uspevaju i pokazuju znakoveošte3enja.



6

Tabela 6.8. Stepen osetljivost pojedinih vrsta na zaga3enje atmosfere u Sarajevu

Štetne materijeStepen osetljivost vrsta

Osetljiva Umereno osetljiva Tolerantna

SO2

Pinus strobus

Amelanchier sp.

Hamamelis sp.

Juglans regia

Populus nigra

Sorbus aucuparia

Tilia cordata

Abies concolor

Pseudotsuga menziesii

Juniperus sp.

Pinus mugo

Pinus nigra

Thuja occidentalis

Acer campestre

Acer saccharinum

Carpinus betulus

Fagus sylvatica

Ilex aquifolium

Liriodendron tulipifera

Platanus occidentalis

Quercus robur

Quercus rubra

Robinia pseudoacacia

HF

Picea pungens

Pinus mugo

Pinus sylvestris


Prunus domestica

Acer campestre

Betula pendula

Carpinus betulusCorylus avellana

Fagus sylvatica

Fraxinus excelsior

Ilex aquifolium

Juglans regia


Quercus robur


Rosa sp.

Syringa vulgaris

Juniperus sp.

Ailanthus altissimaAlnus glutinosa

Cornus mas

Eleagnus angustifolia

Prunus serrulata

Pyracantha sp.

Sambucus nigra

Sambucus racemosa

Sorbus aucuparia

Tilia cordata

HCl Viburnum sp.

Picea abies

Pinus nigra

Pyrus communis

Quercus rubra

O3

Larix decidua

Pinus nigra

Pinus sylvestris

Acer saccharinum

Gleditschia triacanthos

Ligustrum vulgare

Liquidambar stiraciflua

Liriodendron tulipifera



Symphoricarpos albus

Syringa vulgaris

Tilia cordata

Calocedrus decurrens

Picea abies

Picea pungens


Acer platanoides

Betula pendula

Betula verrucosa

Quercus robur

Quercus rubra

Sorbus aucuparia

Izvor: Jureti1, N.; Topi1, J. (1976): Utjecaj zaga 2 enog zraka na ukrasno drve 3 e i grmlje , „Hortikultura“, Split, God.XLIII, Br. 2, p. 52-53.



6

6.2.6. Kriterijum koli2ina prašine

U odnosu na aerosole, urbane zelene površine u gradu Sarajevu imaju zna1ajnu ulogu.Drve3em i prizemnom vegetacijom smanjuje se brzina kretanja vazdušnih masa. Lebde3ematerije se odlažu na zemlju ili ostaju na liš3u, iglicama, granama i stablima, dok ih kiša ne

spere. Na taj se na1in na zemljištu formiraju sedimenti zaga2iva1a atmosfere.

Aerosoli i prašina se talože na liš3u i granama i zadržavaju na grubim površinama. Takose mogu adsorbovati i 1estice veli1ine 0,08 milimetara. Pri tome, liš3e pojedinih vrsta drve3akoje je presvu1eno voštanim slojem, te sekundarne izlu1evine terpena i sli1nih materija, igrajuzna1ajnu ulogu. Osim toga, od zna1aja je i površina lista, te lisne dla1ice. Tako se pri istraživanjuodlaganja olova, na rubovima saobra3ajnica, pokazalo da se na grubljoj površini lista obi1noggraba – Carpinus betulus odlaže 119 ppm olova po jednom gramu suve supstance, a nadlakavom listu lešnjaka – Corylus avellana, 137 ppm po gramu sve supstance lista dok se na

glatkim iglicama smr1e – Picea abies odlaže samo 114 ppm olova po jednom gramu suvesupstance (Pintari3, 2004).

U gradskim sredinama, zelene površine služe kao filteri za vazduh. Grane, gran1ice, liš3ei iglice imaju sposobnost zadržavanja zna1ajne koli1ine prašine, koja se spira za vreme kiše ipada na zemlju, a putem kanalizacione mreže odlazi u vodotoke i kolektore. Jedno stablo divljegkestena – Aesculus hypocastanum starog 30 godina, može zadržati godišnje 120 kilogramaprašine i 80 kilograma aerosola (Pintari3, 2004). Osim divljeg kestena – Aesculus hypocastanum,stabla koja tako2e zadržavaju zna1ajne koli1ine prašine i aerosola na zelenim površinama ugradu Sarajevu su: borovi – Pinus nigra, P. sylvestris; smr1e – Picea abies, P. pungens; javorovi

– Acer campestre, A. platanoides, A. pseudoplatanus, A. saccharinum; katalpa – Catalpabignonioides; bukva – Fagus sylvatica; jasenovi – Fraxinus angustifolia, F. excelsior , F. ornus;platan – Platanus x acerifolia; hrastovi – Quercus robur , Q. rubra; lipe – Tilia cordata, T. platyphyllos, T. tomentosa; zelenika – Ilex aquifolium; tisa – Taxus baccata i druge.

Pri razmatranju uloge urbanih zelenih površina i zaštite od zaga2ene atmosfere, trebaimati u vidu da zelene površine, u zavisnosti od vrste drve3a, strukture i starosti, raspolažu savelikom lisnom površinom na kojoj se odlažu 1estice prašine. Sve vrste drve3a ne zadržavaju istukoli1inu prašine jer to zavisi, pre svega, od rasporeda liš3a i gustine krošnje. Osim drve3a,travnjaci i žbunje mogu zadržati zna1ajne koli1ine prašine, ali koli1ina 1estica zavisi odpotencijalne površine za zadržavanje raznih materija.



6

6.2.7. Kriterijum buka

Problem u gradu Sarajevu je i smanjenje buke, posebno u centralnim delovima grada, gde je gusta naseljenost i pove3an saobra3aj. Prema postoje3em Zakonu o zaštiti od buke KantonaSarajevo iz 2007. godine, dozvoljeni nivo buke je 55 dB u toku dana, a 45 dB u toku no3i.40

Me2utim, ovo optere3enje je iznad dozvoljenih granica i tokom dana je 65 dB, a tokom no3i 55dB (Pintari3, 2004).

Istraživanja firme Dvokut Pro – Odel laboratorija za arhitektonsku fiziku i okolišSarajevo, 2009. godine koja su vršena u centralnim delovima grada Sarajeva na podru1 juVelikog parka, Malog parka, Parka ispred II gimnazije, Parka kod Alipašine džamije, Parka izazgrade predsedništva BiH i Parka Mirze i Davorina, pokazuju prekora1enje nivoa buke od 10 do15 dB u odnosu na dozvoljeni nivo, a u nekim slu1ajevima prekora1enje je i preko 25 dB.Prekora1enja nivoa buke, u centralnim delovima Sarajeva, data su na slikama 6.14. i 6.15.

Iz date Slike 6.14., vidi se da je nivo buke u Velikom parku 61 dB u centralnom deluparka, a što se ide prema perifernim delovima parka, nivo buke se pove3ava na 79 dB, uz glavnesaobra3ajnice. Nivo buke u centralnom delu Parka ispred II gimnazije iznosi 73 dB, dok se tavrednost na delovima uz saobra3ajnice pove3ava i preko 80 dB. Sli1na situacija je i na ostalimzelenim površinama, s tom razlikom da je od svih navedenih parkova najmanji nivo buke ucentralnom delu Parka iza zgrade Predsedništva BiH i iznosi oko 60 dB, što se pove3ava ako seide prema okolnim saobra3ajnicama.

U Velikom parku se nalazi veliko odraslo drve3e koje u kombinaciji sa grupama visokog

i niskog žbunja formira guste sklopove zasada pri 1emu se nivo buke smanjuje za 18 dB. Zarazliku od Velikog parka, Park ispred II gimnazije se sastoji od relativno mladih sadnica drve3a ižbunja koje još nisu doživele svoju biološku zrelost i nema gustih sklopova zasada što seodražava na slabije smanjenje nivoa buke, te tako drve3e i žbunje u ovom parku smanjuju bukuza 7 dB.

40 Zakon o zaštiti od buke Kantona Sarajevo, (“Službene novine Kantona Sarajevo”, broj 26/07)



6

Slika 6.14.41 Karta buke (dan) za centralne delove Sarajeva

Iz svih navedenih podataka može se konstatovati da drve3e i žbunje na ovim zelenimpovršinama smanjuje buku za skoro 20 dB.

Iz slede3e Slike 6.15. vidi se prekora1enje dozvoljenih nivoa buke koje se kre3e od 0 dB(centralni deo Velikog parka) do preko 20 dB u perifernim delovima parkova uz glavnesaobra3ajnice.

41 Karta buke (dan),

[on-line] http://mpz.ks.gov.ba/sites/mpz.ks.gov.ba/files/Karta buke kanton dan.pdf [20th September 2010]



7

Tabela 6.9. Smanjivanje buke pojedinih vrsta drve2a i žbunja

Vrsta drve2aSa liš2em Bez liš2a

Smanjenje buke (dB)

Acer pseudoplatanus 10,7 2,5

Populus x berolinensis 9,5 4,1

Tilia platyphyllos 6,9 0,2

Tilia cordata 6,3 2,5

Viburnum lantana 6,3 0,5

Betula verucosa 5,7 4,1

Fagus sylvatica 5,3 2,4

Carpinus betulus 5,3 1,7

Sambucus nigra 4,5 0,8

Corylus avellana 4,1 1,3

Ligustrum vulgare 2,0 1,2

Izvor: Pintari1, K. (2004): Zna 1 aj šume za 1 ovjeka i životnu sredinu , Udruženje šumarskih inžinjera i tehni2ara FBiH(UŠIT), Sarajevo, p. 75.

Važno je spomenuti da 1etinarske vrste odnosno iglice nemaju zna1ajan uticaj nasmanjenje nivoa buke, tako npr. beli bor (Pinus sylvestris) smanjuje nivo buke za 0,1 dB, a tisa(Taxus baccata) za 0,7 dB što nije dovoljno.

Konstatacija o smanjenju buke na podru1 ju grada Sarajeva je da zelene površine saodraslim (fiziološki zrelim) vrstama drve3a koji formiraju guste sklopove zasada zajedno sagrupama visokog i niskog žbunja mogu da smanje buku u gradskim sredinama za skoro 20 dB.

Liš3arske vrste drve3a i žbunja zna1ajnije smanjuju nivo buke jer im je ve3a lisna površina uodnosu na 1etinarske vrste. Problem liš3ara u smanjenju nivoa buke je ograni1enje na periodmaj-oktobar kada su pod liš3em.



7

6.2.8. Kriterijumi povrat novca i privla2enje turista i posetilaca

Ekonomski aspekti urbanih zelenih površina na podru1 ju grada Sarajeva do sada nisuistraživani, pa tako nema relevantnih podataka za ovaj aspekt zelenih površina. Odre2ivanjedirektne ekonomske vrednosti zelenih površina je dosta teško, obzirom da one predstavljaju

neprofitabilne površine koje ne donose direktnu nov1anu dobit ali je njihova vrednost uindirektnoj dobiti za 1oveka i društvo, kao što su: pove3anje investiranja u gradsku sredinu,podizanje kvaliteta turisti1ke ponude, pove3anje produktivnosti radnika u blizini zelenihpovršina, pove3anje cene nekretnina u blizini urbanih zelenih površina, omogu3avanje veze saprirodom u gradskim naseljima, itd. U daljem tekstu se navode neka pozitivna iskustva izinostrane prakse ekonomskog aspekta zelenih površina, prema ranije navedenim kriterijumima, akoja bi se mogla primeniti i kod nas.

Prema studiji The Financial Benefits of Green Spaces, postoji zna1ajna povezanost

izme2u vrednosti nekretnina i blizine parkova odnosno urbanih zelenih površina. Tako tri naseljaiz Buldera (Boulder) u Koloradu (Colorado) pokazuju da vrednost nekretnina pada za 4,20 $

(3,0349 €) u odnosu na svaki korak što se više udaljavamo od urbane zelene površine.43 Sli1nerezultate o pove3anju cene nekretnina u blizini zelenih površina dobio je Lovri3 (2009). Njegovaistraživanja se odnose na uticaj urbanih šuma44 (park Maksimir i Zrinjevac i Park prirodeMedvednica) na pove3anje cene nekretnina u Zagrebu. Istraživanja vršena u ovim studijamapokazuju da je vrednost nekretnina najve3a u blizini urbanih zelenih površina, pa tako graditeljistambenih prostora i drugih objekata u neposrednoj blizini urbanih zelenih površina imajuzna1ajan povrat uloženih nov1anih sredstava koriš3enih u izgradnji ovih objekata.

Prema Komisiji za energiju Kalifornije (2006) ispravna sadnja odgovaraju3ih vrstadrve3a i žbunja u neposrednoj blizini stanova može uticati na to da su stanovi zimi topliji, a letihladniji. Odgovaraju3a vrsta drve3a može da smanji troškove hla2enja tokom leta od 20% do40%.45 Ovo dovodi do zaklju1ka o uštedi zna1ajnih finansijskih sredstava koja bi se utrošila naelektri1nu energiju prilikom rashla2ivanja stanova.

43 Economic Fact Sheet: The Financial Benefits of Green Spaces,[on-line] http://www.projectevergreen.com/pdf/EconomicFactSheets.pdf [6th October 2010]44

eng. Urban forest – urbana šuma 45

California Energy Commission,[on-line] http://www.consumerenergycenter.org/home/outside/index.html [6th October 2010]



7

2 AAC

Kada je u pitanju odre2ivanje normativa zelenih površina po stanovniku prisutna surazli1ita gledišta. Izražavanje odnosa zelenila i ljudske populacije u urbanim ekosistemima zavisiod 1itavog niza ekoloških zakonitosti na svakom konkretnom prostoru (Lakuši3 et al., 1981).Pojedini autori prilikom obra1unavanja zelenih površina po stanovniku uzimaju u obzir samogradsko zelenilo, dok drugi pored gradskog i vangradskog zelenila uklju1uju i odre2ene šumske ipoljoprivredne površine u okolini gradova (Milinovi3, 2002). Planirani normativ zelenihpovršina koji se primenjuje u Evropskim gradovima obuhvata gradsko zelenilo i kre3e se odminimalno 15 m2 do 25 m2 po stanovniku (Milinovi3, 2002), dok je preporuka Svetskezdravstvene organizacije (WHO) normativ od minimalno 9 m2 /stanovniku. Tako2e, prema

smernicama urbanisti1kog opremanja gradova iz 1968. godine kao minimalna koli1ina zelenihpovršina po stanovniku predvi2eno je 10 m2 zelenila, ali za naselja uz velike vodene površine(Milinovi3, 2002). Iz Tabele 5.3. može se videti stanje urbanog zelenila javnog koriš3enja u m2 po stanovniku za Kanton Sarajevo. Za podru1 je grada Sarajeva (opštine Stari Grad, Centar, NovoSarajevo i Novi Grad) površina urbanog zelenila iznosi 6,70 m2 po stanovniku, a za podru1 jeKantona Sarajevo ta koli1ina je ve3a i iznosi 10,30 m2 urbanog zelenila po stanovniku jer seubrajaju i zelene površine Ilidže i Vogoš3e (LEAP, 2007). U odnosu na pomenute preporuke istanje urbanog zelenila po stanovniku, smatra se da planirani normativ za grad Sarajevo trebaiznositi minimalno 12 m2 po stanovniku i on se može preporu1iti kao minimalna potreba gra2anaSarajeva. Ovo je realno budu3i je Sarajevo okruženo prirodnom vegetacijom sa okolnih padinapa nije potrebno uzimati ve3e normative od nekoliko desetaka m2 zelenila po stanovniku kao što je to slu1aj za druge gradove koji nisu okruženi prirodnom vegetacijom. Ovo potvr2uje i Lakuši3 et al. (1981) koji smatra da se za grad može uzeti manji normativ ako je urbana aglomeracijaokružena prirodnom vegetacijom i ima dobro provetravanje. Da bi se ostvario prihvatljivminimalni normativ od 12 m2 po stanovniku, neophodno je izvršiti ukupno pove3anje zelenihpovršina, na podru1 ju grada Sarajeva, za oko 5,5 m2 zelenila po stanovniku. Najve3e pove3anjebi se trebalo izvršiti na podru1 ju opštine Stari Grad za 11 m2 urbanog zelenila po stanovniku.

U urbanisti1kim planovima razvoja Sarajeva, iz 1965. i 1985. odnosno 1999. godine,

zelenilu je pridavan veliki zna1aj i planirano je pove3anje nekoliko puta više od stvarnopostoje3eg. U Generalnom urbanisti1kom planu Sarajeva iz 1965. godine, planirano je 20,8 m2 zelenila po stanovniku što nije ostvareno ni u novim gradskim naseljima. Isti slu1aj je i u jošaktuelnom Urbanisti1kom planu grada Sarajeva za period od 1986. do 2015. godine gdeplanirane površine urbanog zelenila iznose, neverovatnih, 2.531,06 ha ili 47,97 m2 po stanovnikušto je nemogu3e provesti u praksi s obzirom na politi1ko-teritorijalne uslove nakon 1995. godine– Kanton Sarajevo kao nova administrativno-politi1ka jedinica definisana Ustavom BiH, sa



7

2.095 km2 površine je smanjen na 1.277,3 km2 (KEAP, 2006), a sam grad Sarajevo (opštine StariGrad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad) ima površinu od 139,1 km2 tako da su smanjene ipotencijalne površine za podizanje urbanog zelenila. I umesto da se zelene površine u gradustalno pove3avaju i na taj na1in unapre2uju i poboljšavaju kvalitet životne sredine, kako je topredvi2eno Urbanisti1kim planom grada Sarajeva za period od 1986. do 2015. godine, one se

svakim danom uništavaju i smanjuju na ra1un izgradnje novih objekata, saobra3ajnica, parkinga,garaža i sli1no. Ovde je važno spomenuti i promenu namene površina na podru1 ju Sarajeva.Osnovna karakteristika prostornog razvoja grada Sarajeva posle 1995. godine, svaku slobodnuneizgra2enu površinu, bez obzira na njen status u usvojenim prostorno-planerskim dokumentima,tretirati kao potencijalno gra2evinskog zemljišta. Postoje primeri u gradu gde se zelenimpovršinama, izvedenim prema prostorno-planerskim dokumentima, daje status “privremenihzelenih površina” i onda, naravno, sledi davanje potpuno nove namene i pretvaranje tih zelenihpovršina u gra2evinsko zemljište odnosno pretvaranje “privremene” namene u trajnu namenu.Ovo potvr2uje i 4engi3 (2002) koji je iz analize izmena i dopuna Urbanisti1kog plana grada

Sarajeva za period od 1986. do 2015. godine ustanovio da su izmene namene površina naj1eš3evršene promenom zemljišta namenjenog poljoprivredi, sportu i rekreaciji ili šumskom zemljištu,

u zemljište namenjeno individualnom ili mešovitom stanovanju. Interesantan je primer prostoraCentralnog gradskog parka “Sastavci” (Vrtovi Riverine) koji je u Urbanisti1kom planu gradaSarajeva za period od 1986. do 2015. godine definisan kao prostor sporta, rekreacije, parkova izaštitnog zelenila, a promenjen je u prostor namenjen mešovitom stanovanju (4engi3, 2002).

Na osnovu kriterijuma veli1ine i lokacije urbanih zelenih površina Sarajeva može sekonstatovati da oni zna1ajno uti1u na funkcionalnost zelenih površina. Ovu 1injenicu potvr2ujuAnastasijevi3 i Vratuša (2005) koji smatraju da veli1ina pojedinih zelenih površina direktno uti1e

na kvalitet, efikasnost i održivost sistema urbanog zelenila, odnosno da atraktivna lokacijauslovljava bolje održavanje što pove3ava funkcionalnost, kao i održivost urbanih zelenihpovršina. Isti autori navode da funkcionalnost urbanih zelenih površina neposredno zavisi odpostojanja ve3ih zelenih površina koje se lakše odupiru nepovoljnim ekološkim 1iniocima.Velike zelene površine omogu3avaju prostor za smeštanje ve3eg broja biljnih vrsta, dodatnihsadržaja za rekreaciju i razonodu, kao i susretanje ve3eg broja korisnika. Što se ti1e veli1ineurbanih zelenih površina u Sarajevu može se konstatovati da u centralnim delovima grada(opštine Stari Grad i Centar) ne postoje izrazito velike zelene površine koje su ve3e od 5 ha.Takve urbane zelene površine (park At Mejdan, Veliki park, Mali park, Park Koševo II, Parkispred II gimnazije, park kod Alipašine džamije, park 6ure 6akovi3a, park iza zgradePredsedništva BiH i park Mirze i Davorina) koje su pretežno manjih dimenzija, nedostatak uveli1ini, nadomeštaju svojim atraktivnim lokacijama u strogom centru grada. Atraktivna lokacijaomogu3ava ve3u frekvenciju korisnika, bolju dostupnost, te održavanje zelenih površina štopove3ava njihovu opštu funkcionalnost. Loš primer neatraktivne lokacije je Spomen parka Vraca(opština Novo Sarajevo) površine 6,4 ha, a koji može da zadovolji potrebe ve3eg broja korisnika,to ne omogu3ava jer lokacija ovog parka nije atraktivna i nalazi se na liniji razgrani1enja



Federacije BiH i Republike Srpske.Mijatovi3 i Mrdovi3 (1998) za naseljsmatraju da su zelene površine ovihnjihovu funkcionalnost. Što se ti1epovršinu ve3inom koriste stanovnici

centra grada, pa je ne koriste stanovnizelene površine gradskih opština Sakorisnika, a situacija je jedino zadovoda tek kad postoje i velike i malezelenih površina – zelenu infrastruktu

Na osnovu analize rezultataobeležja (pol, starost, obrazovanje iodre2enu zelenu površinu. Posetioci

vikendicu na koju povremeno odlazeod zelenih površina u gradu. RezultSarajeva ve3inom su osrednjeg zadoGrafikonima 6.3. i 6.4., dok su zzadovoljstva (34,0%) što se dovodigrada gde žive, pa ih više i kritikuju.

Grafikon 6.3. Zastuplj

73C6

A53

7

32

37

42

47

52

57

62

972 7D7 7

ažnost veli1ine i lokacije zelenih površina navoa Grbavica i Hrasno (oba na opštini Novo Saraj

naselja veoma malih dimenzija i rascepkane štoPark-šume Mojmilo (opština Novi Grad), ov

oji žive u neposrednoj blizini jer je relativno ud

ci centralnih delova grada (eventualno vikendomrajeva rasporedom u prostoru ne zadovoljavaj javaju3a na podru1 ju opštine Centar. Važno je na

elene površine mogu3e je formirati funkcionalu (Anastasijevi3 i Vratuša, 2005).

socioloških aspekata, utvr2eno je da socio-de materijalno stanje) nisu zna1ajni za opredelji elenih površina u 57,6% slu1ajeva žive u zgradi

što se može dovesti u vezu sa stepenom njihoveti ispitanika o zastupljenosti i kvalitetu zelenihvoljstva (37,3%) i lošeg (27,2%) što se možeelenim površinama u njihovom kvartu ve3in

vezu da ispitanici bolje poznaju zelene površi

nost i kvalitet zelenih površina u Sarajevu

B6

4B346

AB3A6

C3C6

D7 7BD969 A739 972 A739

7

e Ljuji3-evo) kojiumanjujeu zelenualjena od

. Urbanepotrebe

pomenutin sistem

ografskavanje zai nemaju

avisnostipovršinavideti nam lošege u delu



8

Ekonomski aspekti urbanih zelenih površina na podru1 ju grada Sarajeva do sada nisuistraživani, pa tako nemamo ni relevantnih podataka koji se odnose na ovaj aspekt urbanihzelenih površina. U novije vreme, ekonomski aspekti urbanih zelenih površina su sve zna1ajnijišto potvr2uju i brojne studije autora koji su se bavili ovom problematikom (Fezer, 1995;McMahon, 1996; McPherson et al., 1999; Lovri3, 2009 i drugi). Oni su u svojim radovima

dokazali da zelene površine uti1u na pove3anje cene nekretnina, obezbe2uju uštedu finansijskihsredstava i povrat novca, pove3avaju produktivnost radnika, privla1e turiste i posetioce i sl.Tako2e, i kod nas bi se trebalo zna1ajnije i intenzivnije posvetiti ovoj problematici kako se toradi u drugim gradovima Evrope i sveta.



8

1 Generalno gledaju3i, iz rezultata ankete socioloških aspekata urbanih zelenih površina,može se zaklju1iti da je stanje urbanih zelenih površina u gradu Sarajevu, loše, kao i upojedinim kvartovima gde stanovnici žive. Da bi se zelene površine u gradu Sarajevudovele na zadovoljavaju3i nivo neophodno bi bilo popravljanje kvalitativno-kvantitativnestrukture urbanih zelenih površina.

1 Biljni fond na podru1 ju Sarajeva je još uvek malen, a biljne vrste koje su premasrednjoevropskim iskustvima prespektivne za podru1 je Sarajeva, potrebno je u našimstanišnim uslovima iskustveno verifikovati. Potrebno je pove3ati broj autohtonih vrstakojih je sada oko 25% u odnosu na alohtone jer se lakše prilago2avaju i odupirunegativnim stanišnim uslovima.

1 Od grupa životinja, na podru1 ju Sarajeva, najzastupljenije su ptice (vrane, golubovi ivrapci) od kojih imamo i koristi, ali i štete. Štetne posledice bi bilo potrebno potpuno ili

bar delimi1no redukovati.

1 Iz analize ekoloških aspekata urbanih zelenih površina Sarajeva može se konstatovati dase u gradu nalaze mnoge osetljive vrste koje stradaju ili slabo uspevaju i pokazujuznakove ošte3enja u uslovima zaga2ene atmosfere. Te vrste bi trebalo odmah zameniti saotpornim vrstama. Dobre rezultate, biljne vrste pokazuju u zadržavanju i taloženju 1esticaprašine jer su u gradu ve3inom zastupljene liš3arske vrste, koje tu funkciju boljeobavljaju od 1etinarskih vrsta, ali su liš3ari ograni1eni na vegetacioni period. Drve3e ižbunje u zna1ajnoj meri smanjuju nivo buke, u nekim slu1ajevima i do 25 dB, tako2e,problem smanjenja buke liš3arskih vrsta je u njihovom ograni1avanju na vegetacioni

period.

1 Ekonomski aspekti urbanih zelenih površina do sada nisu istraživani na podru1 ju gradaSarajeva ali pozitivna iskustva drugih gradova Evrope i sveta pokazuju da bi se i uSarajevu zna1ajnije trebalo posvetiti ovoj problematici.

1 Za budu3nost shvatanja vrednosti i mogu3nosti koje imaju urbane zelene površine premastvaranju kvalitetne urbane sredine, zna1ajnu ulogu ima obrazovanje i podizanje svestigra2ana o korisnim efektima zelenih površina, kao i njihovoj ulozi u borbi sanastupaju3im klimatskim promenama.



8

FEA5B5A EFA

A

AEROZAGA5ENJE (Aeropolucija) – one1iš3enje atmosfere, komponenta opšteg uništavanja okoliša. U

aerozaga2enja spadaju: prašina, pepeo, 1a2, 1estice soli, polen, dim, smog i dr.

AGLOMERACIJA (Šire gradsko podru1je) – prošireno podru1 je grada koje se sastoji od centra i izvesnog brojaprigradskih naselja koji zajedno sa1injavaju neprekinuto urbano podru1 je. Postoje razlike u tome kako se definišeaglomeracija u raznim nacionalnim statisti1kim, administrativnim ili geografskim metodologijama, otuda postojiproblem pore2enja. Nekada su dva naselja deo aglomeracije, nekada se tretiraju kao posebna naselja, a nekada se

jedno smatra satelitom drugog.

AKCENAT – istaknuti kompozicioni elemenat jednog dela kompleksa ili kompozicione celine (Vujkovi3, 2003).

ALEJA – pravolinijska parkovska staza oivi1ena drvorednom ritmi1kom sadnjom. Naj1eš3e se usmerava prema

centru ili dominanti kompozicije parka. Uglavnom se odnosi na geometrijske elemente parkovskog predela.

ANALIZA – (gr1. Analusis), proces „rastvaranja“ koncepta, propozicije, misli, lingvisti1kog sistema, kao i bilo kojepostavke na „krajnje“ ili jednostavnije sastavne delove. Zavisno od nau1ne grane primenjuju se razli1ite analiti1kemetode.

ANEKSIJA – (lat. ad – ka, nexus – spajanje), prisvajanje tu2e zemaljske oblasti; promena suverenosti nad jednomoblasti ili delom oblasti. Anektiranu oblast ne vezuju više ugovori koje je zaklju1ila ranija država, ve3 ugovori koje

je zaklju1ila država što vrši aneksiju. Izuzetak se 1ini u pogledu ugovora vezanih za zemljište (službenost,razgrani1enje i tome sl.). Država koja je izvrši, nasle2uje imovinu i uzima ne sebe dugove ranije države, a u slu1ajuaneksije jednoga dela države, vrši se srazmerna podela dugova. Aneksija ima dejstva i na sudske presude i sporove utoku, jer stanovništvo gubi dotadašnje državljanstvo i sti1e državljanstvo nove države. Postoje i izuzeci od ovog

na1ela, kada je stanovništvu ponu2ena opcija izbora državljanstva.

ANKETA – (lat. inquisita; enquirere – istraživati), skup postupaka pomo3u kojih se pobu2uju, prikupljaju ianaliziraju izjave ljudi kako bi se saznali podaci o njihovu ponašanju ili o njihovim stavovima, mišljenjima,preferencijama, interesima i sli1no, radi statistike, ispitivanja javnog mnenja, tržišta ili kao temelj za potrebemedicinskog, sociološkog ili nekog drugog istraživanja.

APSORPCIJA – proces upijanje 1estica, teku3ih supstanci ili gasova.

ARBORETUM – (lat. arbor, arboris – drvo), zasad razli1itog autohtonog i alohtonog drve3a i šiblja koji služi zanau1ne, uzgojne i dekorativne svrhe. U arboretumu se prou1avaju biološka svojstva i odnosi razli1itih vrsta drve3a i

šiblja. Razmeštaj biljnog materijala u arboretumima odgovara ekološkim i umetni1kim zahtevima vrtne arhitekture.Arboretum se tako2e može kombinovati sa botani1kim baštama i sl.

ARHITEKTURA – umetnost izgradnje, planiranja, oblikovanja i izrade najrazli1itijih objekata sa raznimfunkcijama: za življenje, odmor, rekreaciju, radne delatnosti i brojne druge aktivnosti. Druga definicija kaže da jearhitektura umetnost oblikovanja prostora volumenom. Ure2enjem pejzaža bavi se pejzažna arhitektura.

ATRIJUM – unutrašnje dvorište na koje su orijentisana odeljenja za stanovanje; otvoreno centralno dvorište uklasi1noj romanskoj ku3i. Zadržao se do danas naro1ito kao glavno obeležje mediteranske arhitekture.



8

AVLIJA – dvorište, ogra2eno zidom ili nekom drugom ogradom.

B

BIODIVERZITET (Biološka raznovrsnost) – predstavlja raznovrsnost svih živih bi3a na planeti Zemlji, odnosno,sveukupnost: gena (geneti1ki diverzitet), vrsta (specijski diverzitet) i ekosistema (ekosistemski diverzitet).

BLISKI ISTOK – geografski pojam koji obuhvata prostor oko južnog i isto1nog dela Mediterana, teritoriju koja seprostire od isto1nog dela Sredozemnog mora pa sve do Perzijskog zaliva. Oblast obuhvata nekoliko kulturnih ietni1kih grupa, uklju1uju3i tu i persijsku, arapsku i tursku kulturu. 4etiri najrasprostranjenija jezika su: persijski,arapski, turski i hebrejski.

BOTANI4KA BAŠTA – nau1no-istraživa1ka, nastavna i kulturno-obrazovna ustanova u kojoj se nalaze kolekciježivih biljaka koje reprezentuju raznovrsnost i bogatstvo biljnog sveta na zemlji. Ure2uju se po fitogeografskom,sistematskom i ekološkom principu.

BULEVAR – zelena površina u sastavu saobra3ajnice, širine ve3e od 18 m, 1ija je glavna funkcija tranzitno kretanje

i odmor, a ima veliki sanitarni i estetski zna1aj (Vujkovi3, 2003).

4

4ARŠIJA – deo grada, gotovo uvek u samom centru grada koji se uglavnom razvio u svom obliku i nazivu zavreme Otomanske (Turske) vladavine u Bosni i Hercegovini. 4aršija predstavlja jednu od najvažnijih karakteristikaotomanskog grada, ona je njegov komercijalni centar, zona u kojoj se obavlja ve3ina privrednih aktivnosti. Obi1nose odlikuje specifi1nim arhitektonskim kvalitetama koje je 1ine prepoznatljivom u celokupnom kompleksu grada, tesa svojim specifi1nostima odražava identitet ili duh grada.

D

DESKRIPCIJA – metodski postupak jednostavnog opisivanja 1injenica, procesa i predmeta u prirodi i društvu, tenjihovih empirijskih potvr2ivanja odnosa i veza, ali bez nau1nog obrazloženja i objašnjenja (Zelenika, 1988).

DEVASTACIJA – (lat. devastare – uništiti), uništavanje, razaranje.

DRVORED – linearni prostorni sistem koji je izgra2en iz jednakih elemenata po botani1kom obeležju, veli1ini ime2usobnoj udaljenosti. Predstavljaju zvu1nu i vizuelnu barijeru, te zaštitu od prašine i vetra, istovremeno pružaju3iugodnu hladovinu tokom letnjih meseci.

E

EKOSISTEM – složena celina koju 1ine razli1iti tipovi sredina (staništa razli1itih životnih sredina) i živo naseljeorganizama za koje konkretne sredine predstavljaju životno stanište, me2usobno se uslovljavaju, 1ine jedinstvendinami1an sistem – jednu celinu u kojoj su svi unutrašnji odnosi i sve pojave, bilo fizi1kog, hemijskog ili biološkogkaraktera, povezani u jedan jedinstven proces (Vujkovi3, 2003).

EKSTERIJER – spoljašnji prostor.



8

EROZIJA – prirodni proces pomeranja 1vrstih tvari (zemlje, blata, kamena, itd.) kroz uticaj vetra, vode ilipomicanja koja su uslovljena silom gravitacije. Proces je u nekim slu1ajevima pove3an kroz ljudske aktivnosti.Rezultati erozije su produbljavanje korita reka, pomeranje obale mora kao najprimetljiviji rezultati.

F

FOTOSINTEZA – važan biohemijski proces u kojem biljke, alge i neke bakterije koriste energiju sun1evog zra1enjakao izvor energije za sintezu hrane. Tada se od prostog neorganskog materijala (CO2 i voda) sintetišu še3eri –monosaharidi. Ovako sintetisane organske materije predstavljaju izvor hrane i energije, kako biljkama u kojima sesintetišu, tako i ostalim organizmima na Zemlji, što 1ini ovaj proces krucijalnim za opstanak života na Zemlji.Fotosinteza je zaslužna i za konstantnu proizvodnju kiseonika.

FRANJEVCI (Franciskanci ili Red Mala Bra2a) – prosja1ka bra3a koja sa1injavaju tri rimokatoli1ka crkvenaverska reda; poreklom su vezani za sv. Franju Asiškog koji je i osnovao red, te za njegove ideale siromaštva,bratstva, molitve, propovedništva i mira. Mala Bra3a, Mala Bra3a Konventualci i Mala Bra3a Kapucini razišli su sezbog razli1itih shvatanja primene ideala sv. Franje u praksi. Svi se uglavnom bave propovedništvom,misionarstvom, parohijskim radom ali i nau1nim i nastavni1kim radom. Latinski naziv za Franjevce je 'Ordo fratrum

minorum', skr. OFM.

FUNKCIJA – proces ili aktivnost koju vrši jedinica ili druga osamostaljena (prostorna) vrednost (Vujkovi3, 2003;po Milenkovi3u, 1991).

G

GABARIT – zapremina objekta (u urbanizmu i arhitekturi).

GRA5EVINSKA LINIJA – linija kojom je na osnovu urbanisti1ke saglasnosti ograni1ena površina na kojoj može dase razvije osnova objekta. Položaj ove linije se odre2uje u odnosu na regulacionu liniju, susedne objekte, te u odnosuna druge urbanisti1ko-tehni1ke uslove koji su sastavni deo urbanisti1ke saglasnosti. Gra2evinska linija se sastoji od:prednje ili uli1ne gra2evinske linije, bo1ne gra2evinske linije i zadnje ili dvorišne gra2evinske linije (Milinovi3,2002).

H

HAREMLUK – ženski deo ku3e (za vreme otomanskog perioda) ili zadnja avlija (dvorište) koja je imala intimnijikarakter i štitila žene od radoznalih muških pogleda.

HERBA VRT (Herba bašta) – vrt (bašta) sa lekovitim biljkama, unutar franjeva1kih samostana, koji je imao oblikatrijuma.

I

INTERVJU – (eng. Interview), svako prikupljanje podataka putem razgovora, sa ciljem da se dobivena obaveštenjaupotrebe u nau1ne svrhe. Intervju spada u naj1eš3e koriš3ene nau1ne metode za prikupljanje podataka. Izvodi seneposredno, usmeno i putem razgovora sa intervjuisanim. Kod intervjuisanja nije zna1ajno da li osoba koja vodiintervju odmah ili kasnije piše odgovore anketiranog. To 3e zavisiti od brojnih faktora u konkretnom slu1aju.Odgovori na postavljena pitanja treba da budu ta1no formulisani i interpretirani, 1emu može da korisno poslužimagnetofon kao sredstvo za verodostojnije registrovanje razgovora.



8

INVENTIVNOST – primena nove i poboljšane ideje, postupka, dobra, usluge, procesa koji donosi nove koristi ilikvalitetu u primeni.

K

KALDRMA – gornji sloj kolovoza, dvorišta, avlije koji je poplo1an kamenim oblucima, posebno u Otomansko(Tursko) vreme. Avlije poplo1ane kaldrmom u Sarajevu su: Svrzina ku3a, Dautovi3a ku3a, ku3a Alije 6erzeleza idr., a najpoznatija ulica u Beogradu poplo1ana kaldrmom je Skadarlija.

KANTON – administrativno-upravna jedinica, teritorijalna podela u nekim zemljama (Švajcarska, Kina, Francuska,Belgija, Federacija Bosne i Hercegovine).

KEAP – Kantonalni ekološki akcioni plan.

KJKP „Park“ – Kantonalno javno komunalno preduze3e „Park“.

KLIMA – rezultanta kompleksa faktora u me2usobnom dejstvu, a ustanovljavanje vrednosti meteoroloških

elemenata vrši se na osnovu višegodišnjih merenja. Karakter klime ne zavisi samo od apsolutnih vrednosti pojedinihmeteoroloških elemenata, ve3 i od njihovih odnosa (Vujkovi3, 2003).

KOMPILACIJA – metodski postupak preuzimanja ne1ijih rezultata, opažanja, stavova, zaklju1aka i spoznajanau1noistraživa1kog rada (Zelenika, 1988).

KRITERIJUM – standardno postignu3e ili pravilo ponašanja koje služi kao merilo procene uspešnosti ili ocenepoželjnosti, prikladnosti ili normalnosti nekog ponašanja.

L

LEAP – Lokalni ekološki akcioni plan.

LJEKARUŠE (Likaruše) – franjeva1ke knjige u kojima se nalaze recepti za razli1ite bolesti napravljeni odlekovitih biljaka.

LEVANT (Levanat) – u opštem zna1enju Istok, isto1ne zemlje. U užem smislu zajedni1ki naziv za zemlje koje ležeuz obale isto1nog Mediterana: Gr1ku, Tursku, Siriju, Liban, Izrael, Jordan i Egipat; Gr1ka se uglavnom izuzima izpojma Levant. On se uglavnom podudara sa pojmom Bliski istok. U anti1kom Rimu se za Levant upotrebljavaonaziv Oriens (istok; od toga je naša re1 Orijent).

LINEARNO ZELENILO – vid rekreacione površine koje prvenstveno za cilj ima provo2enje principa me2usobnepovezanosti zelenih površina u jedinstven sistem gradskog zelenila.

M

MAHALA – glavna gradska 1etvrt bosanskohercegova1kih gradova koja je bila namenjena isklju1ivo stanovanju.Nastaje dolaskom Osmanlija na prostore Bosne koji formiraju gradove orijentalnog tipa. Mahale su okruživele1aršiju (zanatski i trgova1ki deo grada), a jednoj 1aršiji u gradu odgovarao je 1esto veliki broj mahala.



8

METODA – (gr1. Methodos – put, na1in istraživanja), uopšteno govore3i, zna1i planski postupak ispitivanja iistraživanja neke pojave, odnosno na1in rada za ostvarivanje nekog cilja na filozofskom, nau1nom, politi1kom iliprakti1nom podru1 ju. Tako2e, metoda zna1i misaoni postupak primenjen sa svrhom da se lakše i što ta1nije otkriju isistematski obrade nau1ne 1injenice, podaci i informacije (Zelenika, 1988).

METODOLOGIJA – (gr1. methodos – put, na1in istraživanja i logos – nauka), nauka o metodama, putevima i

na1inu nau1nog istraživanja. Zadatak nau1ne metodologije je da otkrije, opiše i objasni metode, puteve nau1nogsaznanja, na1ine dolaženja do saznanja, na1ine dolaženja do istine, odnosno rešenja nekog problema. Metodologijase bavi prou1avanjem metoda istraživanja, prirodom i kvalitetom podataka dobijenih razli1itim metodama, logikom irazlozima koriš3enja tih podataka u filozofskim, sociološkim, nau1nim istraživanjima, zapravo svim teorijskimistraživanjima. Metodologija po1inje uo1avanjem i formulisanjem problema, postavljanjem razli1itih hipoteza,ispitivanjem, istraživanjem i izvo2enjem posledica iz formulisanih hipoteza da bi se postiglo teorijsko rešenjeproblema sve do prakti1ne primene dobijenog rešenja. Metodologija je prevashodno teorijsko istraživanje ali inau1no izlaganje teorijski dobijenog rešenja problema koje istražuje i završava se prakti1nom primenom dobijenogrešenja.

METROPOLA – obi1no glavni grad države ili politi1kog subjekta.

MIKROKLIMA – lokalna klima.

MONARHIJA – (franc. Monarchie, gr1. Monarchia – isklju1iva vladavina), uz republiku drugi osnovni oblikvladavine. U monarhiji vladar je fizi1ka osoba koja po pravilu to postaje nasle2em i doživotno vrši tu funkciju.Naziv za takve državne vladare su: car, kralj, sultan, šah, knez, vojvoda, poglavica i emir. Me2utim, u istoriji je biloi izbornih monarhija (sa 1esto ograni1enim brojem kandidata i izbornog podru1 ja) koje se 1ine starijim oblikom odnaslednih monarhija.

N

NORMA – pravilo, propis – može i zakon ili kao mera: rada, ponašanja, kvaliteta i tome sl. (Vujkovi3, 2003).

NORMATIV – ima zna1enje pravila, propisa, za 1ije nepridržavanje sleduje odgovaraju3a sankcija.

NOSE6I KAPACITET PROSTORA – zasniva se na stavu da se svaki prostor koji je predodre2en za neku namenuili aktivnost, može opteretiti tom namenom ili aktivnoš3u samo do odre2enog stepena (intenziteta). Kod urbanog iliizgra2enog prostora, taj intenzitet se odre2uje gustinom izgra2enosti ili gustinom naseljenosti. Kod prostorapogodnih za rekreaciju ili turizam, dozvoljeni stepen iskoriš3enosti prostora se odre2uje brojem korisnika na

jedinicu površine (Milinovi3, 1996).

O

OKRUŽENJE (Okružje) – sredina koja je u neposrednoj okolini.

ORIJENT – termin koji opisuje vezanost za blisko, srednjo i daleko isto1ne države. Dolazi od latinske re1i Oriens što zna1i sunce izlazi na istoku.

OZELENJAVANJE – formiranje i rekonstrukcija drvenasto-žbunaste i travne vegetacije na odre2enim delovimateritorije naseljskog karaktera u cilju organizacije prijatne sredine za rad, život i odmor stanovnika.



8

P

PARK – javna zelena površina veli1ine od 2-5 ha, pokrivena prirodnom ili vešta1ki podignutim zasadima drve3a,šiblja, cve3a i trave, a organizovana kao jedna celina sa mrežom staza, puteva i platoa, specijalnim objektima ivrtno-parkovskim elementima, a prevashodno namenjena odmoru i rekreaciji stanovnika.

PARK-ŠUMA – ozelenjena i dobro organizovana površina za rekreaciju stanovništva koja je osposobljena da primive3i broj posetilaca. Ona predstavlja, u novije vreme, jako raširenu formu komunalnog zelenila. Podiže se putempošumljavanja, a ne hortikulturnom obradom, te ure2enjem i doterivanjem postoje3ih šumskih fragmenata.Hortikulturna obrada koristi se samo na manjim delovima. tako obra2ene površine javljaju se kao oaze u ina1emanje-više prirodnom, iako nešto doteranom, pejzažu. Pored zdrave i svakom pristupa1ne vegetacije, park-šumesadrže i objekte za izletni1ke potrebe, udobnost posetilaca, kao i za zaštitu šume („Službene novine KantonaSarajevo“, broj 5/99).

PEJZAŽ – (franc. Paysage – predeo, kraj, krajolik), ograni1eno podru1 je Zemljine površine koje sadrži odre2enestrukture i karakteristike, specifi1ne divlje vrste i prirodne sisteme zajedno sa specifi1nim karakteristikamakulturnog nasle2a, gde zajedno egzistiraju i uzajamno deluju sile prirode i elementi vešta1ke životne sredine.

PEJZAŽNI STIL – kompoziciono rešenje je približeno prirodnim oblicima i teži o1uvanju karakteristika i lepoteprirodnog predela. Trasiranje staza i puteva, raspored i oblici grupa drve3a i šiblja, ivice poljana i vodenih površinasu slobodnih prirodnih oblika (Vujkovi3, 2003).

PEJZAŽNA ARHITEKTURA – disciplina koja se bavi funkcionalnim, ekološkim, kreativno-estetskim i drugimpitanjima teorije i prakse oblikovanja i organizacije gradskih i vangradskih teritorija u cilju stvaranja optimalnesredine za život i odmor stanovnika, vode3i ra1una o funkcionalnim, higijenskim, tehni1kim i ekonomskimpotrebama (Vujkovi3, 2003).

POLUTANT – svaka supstanca unesena u okoliš koja ima negativan uticaj na resurs.

PROJEKTOVANJE – složen proces prostorne organizacije kreativnog rešavanja objekta.

PROSTOR – mesto egzistencije.

PROSTORNI PLAN KANTONA – radi se na osnovu Prostornog plana Federacije i Programa mera za odnosniprostor. Uz uvažavanje prirodnih, kulturno-istorijskih i pejzažnih vrednosti Prostorni plan kantona utvr2uje osnovnana1ela planskog ure2enja prostora, ciljeve prostornog razvoja, zaštitu, koriš3enje i namenu zemljišta. Prostorni planFederacije je planski dokumenat koji odre2uje dugoro1ne ciljeve i mere prostornog razvoja u skladu sa planiranimukupnim privrednim, društvenim i istorijskim razvojem od zna1aja za Federaciju. Sadrži politiku koriš3enjazemljišta i usmerava razvoj funkcija i delatnosti na teritoriji Federacije („Službene novine Federacije BiH“, broj52/02).

R

RASKRŠ6E – površina na kojoj se ukrštaju ili spajaju dve ili više saobra3ajnica, a i šira saobra3ajna površina(trgovi i sl.) koja nastaje ukrštanjem, odnosno spajanjem saobra3ajnica.



8

REKONSTRUKCIJA – metoda obnove koja se primenjuje onda kada nemamo dovoljno autenti1nih grafi1kih ipisanih izvora, ve3 viziju mogu3eg parkovskog prostora dobivamo na osnovu analize postoje3eg stanja i poznatihistorijskih izvora, te komparacijom sa sli1nim parkovima iz istog vremena. Rekonstrukcija se primenjuje onda kada

je istorijska parkovska arhitektura u celosti ili ve3im delom uništena, pa je mnogo više novih nego autenti1nihdelova (Obad-Š3itaroci, 1992).

REVITALIZACIJA – metoda obnove vra3anja života u napuštene ili zapuštene vrtove i parkove s tim što im se vra3aprvobitna ili im se pridaje neka druga primerena funkcija. Revitalizacijom se ne sme dovesti u pitanje osnovnikarakter i kvaliteta istorijske parkovske arhitekture. 4esto se ova metoda pogrešno primenjuje, te se u istorijskeparkove unose neprimereni sadržaji koji degradiraju park i uzrokuju njegovo uništenje (Obad-Š3itaroci, 1992).

S

SAMOSTAN (Manastir) – (gr1. Monasterion), objekat u kojemu žive pripadnici redovni1kih (monaških) zajednica,sveštenici i 1asne sestre. U samostanima odnosno manastirima žive hriš3anski i budisti1ki monasi.

SATELITSKO NASELJE – („prigradsko naselje“), nalazi se unutar prostora gradske regije. U administrativnom,

privrednom, saobra3ajnom i kulturnom pogledu, usko je povezano sa gradom. Postoje velike dnevne migracije radnesnage u gradski centar i bi1no se tretira kao prigradska opština. U satelitska naselja spadaju: Hrasnica, Blažuj,Vogoš3a i dr. Tako2e, vrtni gradovi u Engleskoj se ubrajaju u satelitska naselja.

SELAMLUK – muški deo ku3e (za vreme otomanskog perioda) ili prednja avlija (dvorište) poplo1ana kamenimoblutkom (kaldrmom).

SISTEM ZELENIH POVRŠINA (Sistem zelenila) – predstavlja kompleks prostorno povezanih gradskih iprigradskih zelenih površina svih kategorija, sa odre2enom funkcijom i namenom. U savremenoj urbanisti1kojkoncepciji, gradski sistem zelenila zauzima zna1ajno mesto, jer povezuje razli1ite funkcionalne zone u jedinstvenukompozicionu celinu, a preko prigradskog zelenila ostvaruje vezu naselja i okolne prirode.

SKVER – zelena površina veli1ine od 0,15 do 2,0 ha, obi1no ograni1ena sa svih strana ulicama, 1ija je osnovnanamena kompoziciono-regulaciona, rekreativna (namenjena kra3em odmoru prolaznika) i dekorativna. Locira se nasaobra3ajnim raskrsnicama, na trgovima, oko javnih i drugih objekata (Vujkovi3, 2003).

SMOG – aerozaga2enje nastalo mešanjem dima i magle. Naziv poti1e od kombinacije dve engleske re1i smoke –dim i f og – magla. Javlja se u velikim gradovima, u jesen i zimi, gde postoji mnogo aerozaga2iva1a na relativnomalom prostoru (industrija, kotlovnice, izduvni gasovi motornih vozila, individualno grejanje i sl.).

STANDARD – mera ili kvaliteta koja je uspostavljena od strane nekog tela ili autoriteta, kroz obi1aje ili suprihva3eni od ve3ine. U tehni1kom smislu standard je nešto što se koristi za pore2enje ili merenje.

STRATEGIJA – opšti plan akcija 1ija je svrha ostvarivanje odre2enih, jasno definisanih, ciljeva.

Š

ŠADRVAN – vid 1esme, gra2ena u javnim kupatilima i dvorištima džamija, medresama i tekijama, karavan-sarajima i drugim ve3im objektima. Prvenstvena zada3a mu je davanje vode ve3em broju ljudi, kao i davanje vodeza obredno umivanje. Osnovni elemenat šadrvana je kameni bazen sa više unaokolo poredanih izliva ili 1esmi.



9

ŠKRAPA – linearna, otvorena ili zatvorena depresija, izrazito nepravilnog uzdužnog i popre 1nog profila, nastalarastvaranjem ogoljenih karbonatnih stena. Dužine škrapa variraju u metarskom i dekametarskom veli1inskompodru1 ju, a širine i dubine su im santimetarske, pa i metarske. Javljaju se na kre1nja1kim ili re2e dolomitskimpadinama.

T

TROTOAR – specijalno ure2ena saobra3ajna površina namenjena za kretanje pešaka, koja nije u nivou sakolovozom saobra3ajnice ili je od kolovoza odvojena na drugi na1in.

U

ULICA – put u naseljenom mestu.

URBANA INFRASTRUKTURA – (lat. infra – ispod), u jednom gradu je predstavljaju objekti niskogradnjeizgra2eni na zemlji ili ispod zemlje, a služe za potrebe celog naselja ili njegovih delova. Obuhvata slede3e sisteme,gra2evine i ure2aje: vodenu, saobra3ajnu, energetsku i komunalnu infrastrukturu (Milinovi3, 2002).

URBANA OPREMA – podrazumeva sadržaje za potrebe socijalne zaštite, obrazovanja, le1ilišta, kulture, sporta,rekreacije i uprave. Objekti za snabdevanje, objekti i ure2aji infrastrukture, te poslovno-administrativne zgradeprivrednih organizacija ne ulaze u kategoriju urbane opreme jer mogu biti delovi sistema koji su razvijeni i izvangranica grada. Razvijenost urbane opreme rezultat je ukupnih mogu3nosti jednog grada ali izvesnog uticaja možeimati i kulturno-istorijsko nasle2e.

URBANA SUPRASTRUKTURA – (lat. supra – iznad), predstavljaju je objekti visokogradnje koji služe za potrebestanovanja, privrednih i neprivrednih delatnosti. Ovaj izraz, pretežno, se koristi u urbanoj ekonomiji (Milinovi3,2002).

URBANISTI4KI PLAN – planski dokumenat koji se donosi na osnovu Prostornog plana kantona, odnosno opštine,a njime se razra2uju: osnovno organizovanje prostora, koriš3enje i namena zemljišta sa predlogom dinamikenjihovog ure2enja, namena zemljišta za potrebe stanovanja, rada, rekreacije, sporta, turizma i posebne namene,zaštita prirodnog nasle2a, mere za unapre2enje i zaštitu okoliša, zaštitne zone, zone obnove i sanacije i dr.Urbanisti1kim planom utvr2uje se obaveza izrade detaljnih planova ure2enja prostora za uža podru1 ja unutarprostornog obuhvata tog plana („Službene novine Federacije BiH“, broj 52/02).

URBANIZACIJA – (lat. Urbs – grad), predstavlja pove3anje gradskog stanovništva, a uslovljena je razvojemindustrije i drugih gradskih delatnosti. Nivo urbanizacije meri se u1eš3em gradskog stanovništva u ukupnomstanovništvu i nije svugde isti. Pod uticajem urbanizacije pre svega dolazi do gomilanja stanovništva u gradovima,1ime gradovi ekonomski ja1aju; dok na drugoj strani sela se sve više prazne, pa 1ak i nestaju.

URBANIZAM – interdisciplinarna delatnost koja se bavi planiranjem, projektovanjem, izgradnjom i ure2enjemgradova i njihove neposredne okoline sa ekonomskog, estetskog, društvenog, tehni1kog i zakonodavnog aspekta.Tako2e se bavi prou1avanjem razvoja gradova, odnosno genezom njihove fizi1ke strukture, sa geografskog,ekonomskog, sociološkog i ekološkog aspekta (Milinovi3, 2002).



9

URBANO TKIVO – sve gra2evine i objekti koji su u direktnoj funkciji grada, koje grad razvija i koje se vezuju zagradski na1in proizvodnje i života. Re1 je ne samo o industrijskim postrojenjima, stambenim naseljima, ilikomunalnim objektima i vodovima, ve3 i o 1itavim skalama otvorenih i ozelenjenih prostora – od rekreativnihpodru1 ja do specifi1nih oblika poljoprivredne proizvodnje koja je 1vrsto vezana sa gradom (Vujkovi3, 2003; poLefevru, 1974).

UŽE GRADSKO PODRU4JE – („centar“ grada), podru1 je pretežno poslovnih zona sa objektima za administraciju,kulturu, obrazovanje, trgovinu i sl., odnosno sadržajima koji služe za povremeno zadovoljenje potreba gra2ana, tzv.centralne funkcije. U užem gradskom podru1 ju, u manjoj meri, zastupljeno je i stanovanje. Ovde postoji velikagustina izgra2enosti i veliki koeficijenat izgra2enosti koji kod velikih gradova iznosi 3-5 (Milinovi3, 2002).

V

VAKUFNAMA (Vakfija) – isprave o zaveštanju nekog dobra u verske, obrazovne, zdravstvene, socijalne,saobra3ajne i dobrotvorne svrhe. Svaka takva zadužbina zove se vakuf, a njen osniva1 vakif. Vakufname nampružaju mogu3nost ne samo da objasnimo instituciju vakufa, nego nam one isto tako mogu poslužiti kaoprvorazredni izvor za izu1avanje mnogih drugih pitanja iz svih grana istorije. Prve orijentalno-islamske gradske

objekte na bosanskom podru1 ju podigao je Isa-beg Ishakovi3 kao svoj vakuf, o 1emu nam govori najstarijiotomanski dokumenat u Bosni, vakufnama Isa-bega Ishakovi3a datira izme2u 1. februara i 3. marta 1462. godine(džumadel-ula 866).

VALORIZACIJA ZELENIH POVRŠINA – odre2ivanje karakteristika objekata zelenih površina, tj. njegovih opštihprirodnih (sanitarno-higijenskih, funkcionalnih i estetskih) vrednosti, a naro1ito biološki potencijal, radi utvr2ivanjaopšte namene, ure2enja, režima zaštite i dr. Ona u prvom redu uklju1uje prou1avanje prirodnih uslova, odnosno zbiri sistematizaciju podataka po osnovnim komponentama prirodnog predela – klima, zemljište, hidrografija ivegetacija.

VRTNI GRAD – koncept u urbanom i prostornom planiranju izložen prvi put 1898. godine u knjizi EbenezeraHowarda „Sutra: miran put ka stvarnoj reformi“, a zatim u izdanju iz 1902. godine pod nazivom „Vrtni gradovi

sutrašnjice“. Vrtni gradovi su bili zamišljeni i planirani kao samodovoljni gradovi za 30 hiljada stanovnika, okruženizelenim pojasom, sa uravnoteženim rasporedom stambenih, industrijskih i poljoprivrednih zona. Principsamodovoljnosti omogu3ava da stanovništvo koje stanuje u odre2enom gradu radi i obavlja ve3inu svojih aktivnostiu tom gradu. Najpoznatiji vrtni gradovi u Engleskoj su: Le1vort (Letchworth) prvi vrtni grad izgra2en 1904. godine,Hemsted (Hampstead) prvo vrtno predgra2e izgra2eno 1909. i Velvin (Welwyn) izgra2en 1919 godine.

Z

ZAŠTITNO ZELENILO – kategorija zelenila specijalne namene sa osnovnom funkcijom zaštite i unapre2ivanjaživotne sredine. Površine ove kategorije vegetaciono razdvajaju stanovanje od industrijskih i drugih namena, nalazese izme2u saobra3ajnih površina, vodotoka, na strmim i lošim terenima.

ZELENA INFRASTRUKTURA – adekvatna površina zelenih prostora odre2enog kvaliteta, koji garantujuzadovoljenje socijalnih i estetskih potreba gra2ana i ekološke funkcije grada.

ZELENA POVRŠINA – teritorija namenjena lociranju elemenata vegetacije, gra2evinskih, arhitektonskih,skulpturalnih, prirodnih i dr. da 1ine organski deo jednog kompozicionog rešenja.



9

ZELENA TRANSVERZALA – zelena pojas koji po1inje na obali reke Miljacke kod zgrade Kantona Sarajevo iPredsedništva BiH, ide preko Malog parka, dalje se alejom u Alipašinoj ulici povezuje sa zelenim površinama okostadiona Koševo, a preko Pionirske doline zalazi u Jagomirsku kotlinu i prigradske šume iznad Jagomira i Nahorevai na taj na1in obezbe2uje grad 1istim vazduhom. Ve3ina ovog zelenila je uništena u ratu od 1992.-1995. godina, a

jedino je sa1uvan Mali park. Olimpijska ledena dvorana Zetra, kod stadiona Koševo, dobila je ime po ZElenojTRAnsverzali.

ZELENI POJAS – spoljni deo zelene zone grada, koji obuhvata prigradske šume, park-šume i druge zelene masive,a tako2e zone vila, objekte vangradskog odmora, poljoprivredna zemljišta, vodene površine i dr.

ZOOLOŠKI VRT (Zoo vrt) – mesto gde se 1uvaju razli1ite vrste životinja, bilo u kavezima ili na odre2enomprostoru, a u rekreativne, obrazovne i nau1ne svrhe. U zoološke vrtove se smeštaju životinje iz razli1itih delovasveta. Savremeni zoološki vrtovi ure2eni su tako da svaka životinja oko sebe ima, doduše uglavnom mnogo manji,prostor sli1an onome u kojem ina1e živi u prirodi.

Ž

ŽIVOTNA SREDINA – dinami1an sistem u kome su svi odnosi i pojave povezani u jedinstven proces (interaktivnodinami1no jedinstvo u prostoru). Sve komponente životne sredine (zemljište, sunce, vazduh, voda i vegetacija) 1ineskup baznih elemenata ekosistema i maksimalno su integrisani, a njihov uticaj na organizme (biljke i životinje,uklju1uju3i i 1oveka) je u me2usobnoj zavisnosti.



9

AFEE

Knjige:

Aganovi2, M. (2009): Graditeljstvo i stanje drugih djelatnosti u Sarajevu u XX i prethodnimstolje1ima, IP „Svjetlost“, Sarajevo.

Fezer, F. (1995): Das Klima der Städte, Justus Perthes Verlag Gotha, Gotha, Germany.

Ljuji2-Mijatovi2, T.; Mrdovi2, A. (1998): Proizvodnja cvije1a i ukrasnog bilja, Univerzitetskaknjiga, Sarajevo.

Lunc, L. B. (1974): Gorodskoe zelenoe stroiteljstvo, Strojizdat, Moskva.

Meki2, F. (1998): Rasadnici i nasadi, Šumarski fakultet u Sarajevu, Sarajevo.

Meyer, J. (1997): Die zukunftsfaehige Stadt. Nachhaltige Entwicklung in Stadt und Land , WernerVerlag, Düsseldorf, Germany.

Milinovi2, V. (2002): Urbanizam i životna sredina, Šumarski fakultet u Sarajevu, Sarajevo.

Milinovi2, V. (1999): Povijest pejzažne arhitekture, Šumarski fakultet u Sarajevu, Sarajevo.

Milinovi2, V. (1999): Povijest pejzažne arhitekture – Kronološki razvoj, Šumarski fakultet uSarajevu, Sarajevo.

Obad-Š2itaroci, M. (1992): Hrvatska parkovna baština – zaštita i obnova, Školska knjiga, Zagreb.

Sukopp, H.; Wittig, R. (1998): Stadtökologie, 2nd ed., Gustav Fischer Verlag, Stuttgart.

Vujkovi2, Lj. (2003): Pejzažna arhitektura – planiranje i projektovanje, II izdanje, Šumarskifakultet, Beograd.

Wittig, R. (2002): Siedlungsvegetation, Ulmer, Stuttgart.

Zelenika, R. (1988): Metodologija i tehnologija izrade znanstvenog i stru2 nog djela, Savremenopakovanje, Beograd.



9

Janji2, N. (2002): Šesti prilog poznavanju nesamonikle dendroflore Sarajeva i okoline, RadoviŠumarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, knjiga XXXII, 1:53-97.

Jureti2, N.; Topi2, J. (1976): Utjecaj zaga3 enog zraka na ukrasno drve1e i grmlje, „Hortikultura“,God. XLIII, Split, 2:49-54.

Kaerkes, W. M. (1987): Zur ökologischen Bedeutung urbaner Freiflächen, Geographisches Institutder Ruhr-Universität Bochum, Bochum, Germany.

Kunovac, S. (u štampi): Urbana fauna, Radovi Šumarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu,Sarajevo.

Kunovac, S. et al. (2005): Urbana ornitofauna u gradu Sarajevu, Radovi Šumarskog fakultetaUniverziteta u Sarajevu, Sarajevo, knjiga XXXV, No. 1.

Lakuši2, R. et al. (1981): Stanje i upotrebna vrijednost ekosistema sarajevskog podru2 ja, ZeleniloSarajeva, Prvo savjetovanje o zelenilu urbanih podru1 ja, Skupština opštine Centar Sarajevo,Sarajevo.

Lovri2, M. (2009): The Value of Urban Forests in Residental Land Use – An exploratory study of theinfluence of urban forests on the price of housing real estates in Zagreb, Croatia, Master'sThesis, University of Sarajevo Forestry Faculty, Sarajevo.

Ljuji2-Mijatovi2, T.; Avdi2, J. (2003): Autohtona flora i vrednovanje estetskih i funkcionalnih parametara vezanih za njeno o2 uvanje, Zbornik radova šumarstvo i hortikultura, Prvi

simpozij poljoprivrede, veterinarstva i šumarstva (Neum, 14.-17. maja 2003.), Šumarskifakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo.

Mališevi2, E. (2007): Sarajevski parkovi – stanje i perspektive, Me2unarodni forum Bosna, Centarza prirodno naslije2e, Sarajevo.

McMahon, E. T. (1996): Green enhances growth, PlannersWeb: Planning Commissioners Journal22:4.http://www.plannersweb.com/articles/look22.html

McPherson, G.; Simpson, J. R.; Peper, P. J.; Xiao, Q. (1999): Benefit-cost analysis of Modesto'smunicipal urban forest , Jurnal of Arboriculture 25:235-248.

Pintari2, K. (2004): Zna2 aj šume za 2 ovjeka i životnu sredinu, Udruženje šumarskih inžinjera itehni1ara FBiH (UŠIT), Sarajevo.



9

*** (2001): Development of Urban Green Spaces to Improve the Quality of Life in Cities and Urban Regions (Economic Criteria), URGE – Urban Green Environment, Amsterdam.http://www.urge-project.ufz.de/PDF/D7_Economic_Report.pdf

*** (1963): Generalni urbanisti2 ki plan grada Sarajeva, 4asopis Društva arhitekata Sarajevo –

DAS, Sarajevo.

*** (2002): Improving Urban Parks, Play Areas and Green Spaces, DTLR – Department forTransport, Local Government and the Regions: London, UK.http://www.ocs.polito.it/biblioteca/verde/improving_full.pdf

*** (2009): Informacija o zaštiti od buke u Kantonu Sarajevo, Ministarstvo prostornog ure2enja izaštite okoliša Kantona Sarajevo, Sarajevo.http://mpz.ks.gov.ba/sites/mpz.ks.gov.ba/files/INFORMACIJA BUKA 2009_0.pdf

*** (2006): Kantonalni akcioni plan za zaštitu okoliša (KEAP), Ministarstvo prostornog ure2enja izaštite okoliša Kantona Sarajevo, Sarajevo.http://www.rec.org.ba/keapksrezultati.htm

*** (2007): Lokalni ekološki akcioni plan opštine Centar Sarajevo (LEAP), Regionalni centar zaokoliš BiH, Sarajevo.http://www.centar.ba/slike/dokumenti/LEAP.pdf

*** (2009): Studija zelenih i rekreativnih površina, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u NovomSadu (Departman za vo3arstvo, vinogradarstvo, hortikulturu i pejzažnu arhitekturu), Novi

Sad, Srbija.

*** (2010): Urban forests and open green spaces: Lessons for Jaipur, Rajasthan, India, OccasionalPaper, RSPCB - Rajasthan State Pollution Control Board, Rajasthan, India.http://210.212.99.115/rpcb/RSPCB-OP-1-2010.pdf

*** Katastar zelenih površina Sarajeva, KJKP “Park”, Sarajevo.

*** Zelenilo grada Sarajeva – ju2 er, danas, sutra, Brošura, JKP Park – Sarajevo.



9

Odluke i zakoni:

*** Odluka o Generalnom urbanisti2 kom planu grada Sarajeva,(„Službene novine grada Sarajeva“, broj 5/65)

*** Odluka o pripremanju dugoro2 nih društvenih planova grada Sarajeva,(„Službene novine grada Sarajeva“, broj 26/82)

*** Urbanisti2 ki plan grada Sarajeva za urbano podru2 je Sarajevo (Stari Grad, Centar, NovoSarajevo, Novi Grad, Ilidža i Vogoš 1a) za period od 1986. do 2015. godine – Pre2 iš 1enitekst , („Službene novine Kantona Sarajevo“, broj 5/99)

*** Zakon o prostornom ure3 enju Kantona Sarajevo,(„Službene novine Kantona Sarajevo“, broj 7/05)

*** Zakon o zaštiti od buke Kantona Sarajevo,(„Službene novine Kantona Sarajevo“, broj 26/07)



9

Izvori sa interneta:

A View on Cities – Central Park New York,123456378 ABBCDEEFFF67F236B672E3E73B5CAB 1B 5 8

California Energy Commission,123456378 ABBCDEEFFF23773773B72EA27E2B67E637AB5 1BA B27 8

Development of Urban Green Spaces to Improve the Quality of Life in Cities and Urban Regions,123456378 ABBCDEEFFF74C27B7EE23267C2BC 1BA B27 8

Evlija 3 elebija, 123456378 ABBCDEEF66C762EF66E567576 1B 5 8

Improving Urban Parks, Play Areas and Green Spaces,123456378 ABBCDEEFFF2C256B26BE6562B7E77E6C26355C 1BA A 8

Informacija o zaštiti od buke u Kantonu Sarajevo,123456378 ABBCDEEC2E6B7EC2E657E C 1BA 7CB 8

Kantonalni akcioni plan za zaštitu okoliša (KEAP), 123456378 ABBCDEEFFF72E7C75BB6AB 1BA B 8

Lokalni ekološki akcioni plan opštine Centar Sarajevo (LEAP), 123456378 ABBCDEEFFF73BE567E273B6EC 1BA B 8

Održivost zelenih površina naselja, 123456378 ABBCDEE72ECE4 6E462B 75736A C263 375C 1BA 7CB77 8

Razglednica parka Franje Josipa (At Mejdan), 123456378 ABBCDEEFFF7A5672EA57367EB74573674AB 1BA 5 8

Slike zelenih površina grada Sarajeva, 2257 BA

Economic Fact Sheet: The Financial Benefits of Green Spaces,

123456378 ABBCDEEFFFC27B777732ECE2326BA77BC 1BA

B27 8

The Royal Parks - London's Personal Space – Hyde Park, 123456378 ABBCDEEFFF25C2ECEA7CE 1B 5 8

Virginia Cooperative Extension: The Value of Landscaping, 123456378 ABBCDEEFFF7BB7ECE7362A2BE4E4AB5 1BA B27 8



9

Urbanisti1 ki plan grada Sarajeva za urbano podru1 je Sarajeva (Stari grad, Centar, Novo Sarajevo,

Novi grad i Ilidža) za period od 1986. do 2015. godine, 123456378 ABBCDEEFFF2C4E67ECCC 1B A 8

Urban Forests and Open Green Spaces: Lessons for Jaipur, Rajasthan, India,

123456378 ABBCDEEECE444C 1BA A 8

URGE – Urban Green Environment, 123456378 ABBCDEEFFF74C27B7EE23267C2BC 1B B27 8



1

DA FB

Tabela 4.1. Prikaz veli2 ina šteta na zelenim površinama (1992.-1994. g.) – Sarajevo .....................12

Tabela 5.1. Pokazatelji površine zelenila javnog koriš 1enja za neke gradove u svetu ......................17

Tabela 5.2. Potrebe zelenih površina za nove projekte urbanog razvoja ..........................................18 Tabela 5.3. Urbano zelenilo javnog koriš 1enja koje se održava u 2004. g. (Kanton Sarajevo).........19 Tabela 6.1. Zelene površine na podru2 ju opštine Stari Grad ............................................................45 Tabela 6.2. Zelene površine na podru2 ju opštine Centar ................................................................... 45

Tabela 6.3. Zelene površine na podru2 ju opštine Novo Sarajevo ......................................................46

Tabela 6.4. Zelene površine na podru2 ju opštine Novi Grad ............................................................48 Tabela 6.5. Broj/procenat ispitanika/ca po zelenoj površini ............................................................. 51 Tabela 6.6. Potrebe i ukus posetilaca parkova u Sarajevu ................................................................ 57 Tabela 6.7. Registrovane vrste ptica u gradu Sarajevu ...................................................................... 64

Tabela 6.8. Stepen osetljivosti pojedinih vrsta na zaga3 enje atmosfere u Sarajevu ..........................66 Tabela 6.9. Smanjivanje buke pojedinih vrsta drve1a i žbunja ..........................................................71



1

DA BA

Slika 4.1. Park Franje Josipa (At Mejdan) sa muzi2 kim paviljonom u Sarajevu ................................8

Slika 5.1. Urbanisti2 ki plan grada Sarajeva za period od 1986. do 2015. godine ............................22

Slika 6.1. Skver na Trgu oslobo3 enja – opština Centar ..................................................................... 32 Slika 6.2. Tramvajska okretnica na4 engi1 Vili – opština Novo Sarajevo ........................................33 Slika 6.3. (1) Park kod Alipašine džamije, (2) Park 5uro 5akovi1 , (3) skver iza zgrade

Predsedništva BiH i (4) Park Mirze i Davorina – opština Centar ....................................33

Slika 6.4. Blokovsko zelenilo naselja Grbavica (deo) – opština Novo Sarajevo ..............................34 Slika 6.5. Blokovsko zelenilo naselja Alipašino polje (deo) – opština Novi Grad ............................35 Slika 6.6. Blokovsko zelenilo naselja Dobrinja (deo) – opština Novi Grad ......................................36 Slika 6.7. Aleja lipa u Vilsonovom šetalištu duž reke Miljacke (deo) – opština Novo Sarajevo ........38 Slika 6.8. Groblje „Bare“ – opština Centar ..................................................................................... 40 Slika 6.9. Botani2 ka bašta Zemaljskog muzeja – opština Centar ......................................................41 Slika 6.10. Zoološki vrt „Pionirska dolina“ – opština Centar ..........................................................41 Slika 6.11. Gradski park At Mejdan – opština Stari Grad ................................................................ 43 Slika 6.12. (1) Veliki park i (2) Mali park – opština Centar .............................................................44 Slika 6.13. (1) Park ispred II gimnazije i (2) Park Koševo II – opština Centar ................................44 Slika 6.14. Karta buke (dan) za centralne delove Sarajeva ............................................................... 69 Slika 6.15. Karta prekora2 enja dozvoljenih nivoa buke za centralne delove Sarajeva .....................70



1

E

The historic development of urban green areas, as well the development of landscapearchitecture, can be divided into several historic periods, which are: the period of Ottoman rule(1463-1878), the period of the Austro-Hungarian administration (1878-1918), the period of theVersailles Yugoslavia (1918-1945) and the period of AVNOJ Yugoslavia (1945-1991) until today.With the arrival of the Austro-Hungarian administration to B&H, also came the creation of the firstpublic green areas intended for all users, which was not the case in the period of Ottoman rule.

Upon consulting the literature on the subject of urban spatial planning one can conclude thatthere is not a single generally accepted typification of urban green areas. However, all these divisionsthat deal differently with green areas in the city and its immediate proximity can be reduced to twobasic groups: typification of green areas according to their spatial layout and typification of greenareas according to their use. In our society the most frequent typification of green areas is the oneaccording to their use, which is based on or abides by the Lunc’s division (1974), and it classifies alltypes of urban and suburban green areas into three groups: 1. public green areas, 2. limited public usegreen areas and 3. special purpose green areas.

The function of urban green areas in cities can be: biological and sanitary-hygienic,decorative and aesthetic, cultural and educational (Ljuji3-Mijatovi3 i Mrdovi3, 1998), recreational(Meki3, 1998) and economic (URGE, 2001).

Considering the existing possibilities for creating green areas, the typification used for urbangreen areas in Sarajevo was the one suggested by Bokan et al. (1981), which also abides by theLunc’s division. The recommended typification has been partially changed and adjusted to newconditions, and as such, is acceptable in the current circumstances of the accelerated development ofthe city.

The planned normative applied in European cities encompasses public urban greenery whichcan range from minimally 15 m2 to 25 m2 per inhabitant. The increase of the normative to 35 m2 andmore per inhabitant is, in most cases, linked to the agglomeration of forest parks in close proximity.The World Health Organization (WHO) recommends that there be minimally 9 m2 of green area perinhabitant. In Bosnia and Herzegovina, according to the guidelines for urban furnishing of cities from1968 issued by the Federal Institute for Urbanism (of former SFRJ), which were accepted in B&H aswell, the estimated normative of green area in new areas of the city is 25 m2 per inhabitant, includinglarger recreational spaces. For areas in the vicinity of a large body of water, the estimated minimumof greenery is 10 m2 per inhabitant. According to the Local Action Plan for Environment ProtectionFor Municipality of Centar Sarajevo (2007) the total amount of public green areas in the city ofSarajevo is 6,70 m2 per inhabitant, while the total amount of green areas in the Sarajevo Canton is10,30 m2 per inhabitant. The municipality of Stari Grad has the least favourable ration of 1,05 m2 perinhabitant.



1

Besides the maximum maintenance of existing green areas, the basic concept of greening inthe Urban Plan of the Sarajevo Canton for the Urban Area of the Sarajevo for the period from 1986to 2015 is creating new public green areas, as well as connecting these areas into a unique system.The creation and arrangement of green areas would be executed in stages and would gradually becarried out and prepared for use, so that the total surface of urban greenery is 2.531,06 ha or 47,97 m2

per inhabitant.

The urban plans for the development of Sarajevo give a great deal of importance to greeneryand contain plans to increase the current amount of greenery by several times. It is interesting to notethat the 20,8 m2 proposed in the Urban plan of Sarajevo adopted in 1965 have not been implementedeven in new city areas.

Criteria for valorisation of urban green areas have been determined on the basis of theoreticalworks about the functional, sociological, biological, environmental and economic value of urbangreen areas, by authors dealing with these and similar issues. These criteria are: for functional

valorisation – size and location; sociologic valorisation – enjoyment and the manner of use of greenareas and socializing of citizens; biological valorisation – various species of plants (autochthonousand allochthonous) and various species of animals; environmental valorization – air purification,amount of dust, noise; and economic valorization – monetary repayment and attracting tourists andvisitors.

Size and location contribute a great deal to the general functionality of urban green areas inSarajevo, which is reflected in the possibility to insert additional objects for resting and recreation,resisting unfavorable environmental and anthropogenic factors, the frequency of use, maintenance ofgreen areas, accessibility etc.

The sociologic aspect, examined by conducting a survey among visitors, shows that urbangreen areas in Sarajevo are in a mediocre or poor condition, while in some areas their condition isextremely poor.

The results of the biological aspects of urban green areas demonstrate that the presentreserves of dendro species that can be found in the city of Sarajevo, cannot under any circumstancesbe regarded as final, and their quality as one that is satisfactory and that needs to be reproduced in thefuture. Many allochthonous species of trees require an empiric verification in our habitat conditions.Of all species of animals the most numerous on the green areas in Sarajevo are birds, and there are

also various species of rodents (squirrels and dormice).



1

The environmental aspects of urban green areas illustrate that in the Sarajevo area, in relationto the polluted atmosphere, numerous dendro species are destroyed, cannot prosper effectively orshow signs of damage. The function of dendro species (trees and shrubs) for the subsidence of dustand reduction of city noise have demonstrated satisfactory results, since these are mostly deciduousspecies which show better results than coniferous species. The problem is that deciduous species are

limited to a vegetation period when the greatest part of their surface is covered by leaves.

The economic aspects of urban green areas in the Sarajevo area have not been examined sofar, so that we do not have any relevant information pertaining to this aspect of urban green areas.The economic aspects of urban green areas are becoming increasingly important, which is confirmedthrough numerous studies conducted by authors who have dealt with this issue (Fezer, 1995;McMahon, 1996; McPherson et al., 1999; Lovri3, 2009 and other). We should also dedicate moreattention to this issue, as it is done in other cities in Europe and across the world.

Recommendations for the improvement of the condition of urban green areas and the overall

greenery system in the Sarajevo area are: increasing the normative to 12 m2 per inhabitant for theurban area, including experts in the process of revising and creating a new Urban plan of the city ofSarajevo, improving the qualitative and quantitative structure, a more balanced and rational layout ofurban green areas and connecting these areas to extra-urban greenery (natural forest ecosystems).



Gotovi seminarski, maturski, maturalni i diplomski radovi iz raznihoblasti, lektire , puškice, tutorijali, referati - specijalizovan tim za uslugevisokokvalitetnog pisanja, istraživanja i obradu teksta za kompletan region

Balkana.

Posetite nas na sajtovima ispod:

WWW.MATURSKIRADOVI.NET

WWW.SEMINARSKIRAD.ORG

WWW.MATURSKI.NET

WWW.MATURSKI.ORG

WWW.SEMINARSKIRAD.INFO

Dostupni smo Vam 24h 365 dana u godini.

Za gotove verzije rada obratiti se na mail:

[email protected]

http://www.maturskiradovi.net/


http://www.seminarskirad.org/


http://www.maturski.net/


http://www.maturski.org/


http://www.seminarskirad.info/


http://d/Downloads/Rudic%20za%20PDF-ove/[email protected]








master rad - valorizacija i tipizacija zelenih površina sarajeva prema funkciji, značaju i...

Documents