1

Szkoła Policji w Pile

Zakład Kryminalny

Marzena Brzozowska Maria Kaczmarek

Materialnoprawne i kryminalistyczne

aspekty przestępstwa zabójstwa

____________________________________________________________

lipiec 2011

2

Recenzja: Marek Dyjasz Redakcja językowa i projekt okładki: Waldemar Hałuja Skład komputerowy: Marzena Brzozowska, Maria Kaczmarek Redakcja techniczna: Waldemar Hałuja Druk: Lilla Bukłaha

Zatwierdzam i wprowadzam do uŜytku jako materiał pomocniczy do zajęć

Zastępca Komendanta insp. Witold St. Majchrowicz

ISBN 978-83-88360-51-0 Wydawnictwo Szkoły Policji w Pile Wydanie I Druk: Pracownia poligraficzna SP w Pile Nakład: 66 egz., zam. nr 432/11 Piła 2011

3

Spis treści

Wstęp ......................................................................................................................................... 5 1. Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa.

Typy kwalifikowane i uprzywilejowane przestępstwa zabójstwa ................................... 6 1.1. Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa.................................................................. 6

1.1.1. Przedmiot ochrony przestępstwa zabójstwa .............................................................. 6 1.1.2. Podmiot przestępstwa zabójstwa ............................................................................... 8 1.1.3. Strona przedmiotowa przestępstwa zabójstwa .......................................................... 9 1.1.4. Strona podmiotowa przestępstwa zabójstwa ............................................................. 9

1.2. Typy kwalifikowane przestępstwa zabójstwa................................................................ 11 1.2.1. Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem ............................................................ 12 1.2.2. Zabójstwo w związku z popełnieniem innego przestępstwa ................................... 13 1.2.3. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na motywację sprawcy............................... 14 1.2.4. Zabójstwo z uŜyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych ......................... 16 1.2.5. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na rozmiary skutku..................................... 17 1.2.6. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na wcześniejsze skazanie sprawcy............. 18

1.3. Typy uprzywilejowane przestępstwa zabójstwa............................................................ 19 1.3.1. Zabójstwo w afekcie................................................................................................ 19 1.3.2. Dzieciobójstwo ........................................................................................................ 21 1.3.3. Zabójstwo eutanatyczne .......................................................................................... 23

2. Metody i motywy działania sprawców zabójstw ............................................................. 26

2.1. Metody działania sprawców zabójstw ........................................................................... 26 2.2. Motywy działania sprawców zabójstw .......................................................................... 27

3. Postępowanie policji po uzyskaniu informacji o zabójstwie .......................................... 30

3.1. Źródła informacji o zabójstwie, ofierze i sprawcy......................................................... 30 3.2. Zadania dyŜurnego jednostki policji po uzyskaniu informacji o zabójstwie................. 30 3.3. Zabezpieczenie miejsca zabójstwa ................................................................................ 31 3.4. Oględziny miejsca zabójstwa i ich specyfika ................................................................ 32 3.5. Rola prokuratora i biegłego lekarza na miejscu zabójstwa............................................ 38

3.5.1. Rola prokuratora na miejscu zabójstwa................................................................... 38 3.5.2. Rola biegłego lekarza na miejscu zabójstwa ........................................................... 38

3.6. Symptomy wczesnych i późnych zmian pośmiertnych ................................................. 39 3.6.1. Wczesne zmiany pośmiertne ................................................................................... 40 3.6.2. Późne zmiany pośmiertne........................................................................................ 41

3.7. ObraŜenia ciała, jako następstwa urazów ...................................................................... 43 3.7.1. ObraŜenia ciała powstające na skutek uŜycia narzędzi tępych

i tępokrawędzistych ................................................................................................. 43 3.7.2. ObraŜenia ciała powstające na skutek uŜycia narzędzi ostrych

i ostrokończystych ................................................................................................... 44 3.7.3. ObraŜenia ciała powstające na skutek uŜycia broni palnej...................................... 44 3.7.4. ObraŜenia ciała powstające przy uduszeniach......................................................... 45

3.8. Oględziny zewnętrzne i wewnętrzne zwłok................................................................... 46 3.8.1. Oględziny zewnętrzne zwłok................................................................................... 46 3.8.2. Oględziny wewnętrzne zwłok (sekcja zwłok) ......................................................... 48

3.9. Budowanie pierwszych wersji kryminalistycznych....................................................... 49

4

4. Taktyka ujawniania i ścigania sprawców zabójstw ........................................................ 51 4.1. Planowanie działań wykrywczych................................................................................. 51 4.2. Przesłuchanie świadka ................................................................................................... 51 4.3. Podstawy i kryteria typowania sprawców zabójstw ...................................................... 53 4.4. Kierunki działań wykrywczych policji .......................................................................... 54

4.4.1. Zabójstwo → sprawca ............................................................................................. 54 4.4.2. Osoby podejrzane → zabójstwo.............................................................................. 54

4.5. Sprawdzanie osób podejrzanych o dokonanie zabójstwa ..............................................55 4.6. Zatrzymanie podejrzanego o dokonanie zabójstwa....................................................... 56 4.7. Przesłuchanie podejrzanego o dokonanie zabójstwa ..................................................... 57

5. Specyfika postępowania w sprawach zabójstw na tle seksualnym .................................... 59 6. Materiały poglądowe ......................................................................................................... 62

6.1. Zabójstwo 18-letniej Anny F. - wybrane dokumenty ................................................... 65 6.2. Protokół oględzin miejsca znalezienia zwłok ............................................................... 71 6.3. Ślady kryminalistyczne zabezpieczone pod względem technicznym i procesowym ... 76 6.4. Protokół zewnętrznych oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia ............................. 78 6.5. Dokumentacja fotograficzna miejsca zabójstwa Zofii J. - wybrane zdjęcia ................. 83 6.6. Szkice kryminalistyczne ............................................................................................... 88 6.7. Dokumentacja fotograficzna miejsca znalezienia NN zwłok ........................................ 90 6.8. Notatka pooględzinowa ................................................................................................. 92 6.9. Dokumentacja fotograficzna sekcji zwłok - wybrane zdjęcia ....................................... 94

Bibliografia ........................................................................................................................... 988

5

„Dobrzy ludzie rzadko bywają podejrzliwi: nie potrafią zrozumieć, Ŝe ktoś inny mógłby zrobić coś, do czego oni sami są niezdolni (…). Te potwory realnego świata zwykle wyglądały i zachowywały się bardziej normalnie niŜ ich rzeczywi-ście normalne rodzeństwo, przedstawiały bardziej przekonujący obraz cnoty niŜ sama cnota (…)”1.

Wstęp

Podjęcie pracy nad tematyką zabójstw - analiza istoty określonych w tytule aspektów tego zjawiska – wynika z wielopłaszczyznowości i róŜnorodności występujących na tym tle problemów. Materialnoprawne i kryminalistyczne kwestie zabójstwa mają znaczenie zarówno na etapie ujawniania zdarzenia, jak i w procesie wykrycia sprawcy czy w końcu dla samej kwalifikacji prawnej czynu.

Zabójstwo uwaŜane jest za jedno z najbardziej osobliwych zachowań człowieka, two-rzących barwną mozaikę szeregu zjawisk i uczuć. Zachowanie zabójcy moŜe być konsekwen-cją, moŜe wyraŜać m.in. brak respektu dla ludzkiego Ŝycia, zanik współczucia, ale takŜe głę-boką miłość, raz moŜe być efektem impulsu, by w innym przypadku prezentować postępowa-nie metodyczne i przemyślane w kaŜdym szczególe. Zabójstwo niezmiennie skupia uwagę naukowców, ale i artystów, nieustannie teŜ stanowi niezwykle interesujący przedmiot analiz kryminologicznych2.

Celem tej publikacji jest przedstawienie problematyki uregulowań prawnych oraz tak-tyki kryminalistycznej w sytuacji uzyskania informacji o zabójstwie. Opracowanie dedyko-wane jest w szczególności policjantom słuŜby kryminalnej zainteresowanym problematyką zabójstw w aspekcie prawnym i kryminalistycznym. Publikacja uwzględnia aktualną literatu-rę przedmiotu oraz orzecznictwo, dzięki którym stanowi kompendium wiedzy z zakresu za-bójstw w typie podstawowym, uprzywilejowanym i kwalifikowanym, metod i motywów dzia-łania sprawców zabójstw, postępowania policji po uzyskaniu informacji o zabójstwie, taktyki ujawniania i ścigania sprawców oraz specyfiki postępowania w sprawach o zabójstwa na tle seksualnym.

W przypisach zaproponowałyśmy czytelnikom alternatywne i uzupełniające źródła in-formacji, dzięki którym osoby zainteresowane konkretnym problemem mogą pogłębić wiedzę poprzez lekturę wskazanych pozycji wydawniczych oraz orzecznictwa.

Wybrane treści został dodatkowo zobrazowane i wzbogacone materiałami poglądo-wymi wytworzonymi na potrzeby autentycznych postępowań przygotowawczych, dzięki czemu - mamy nadzieję - podwyŜszeniu uległ walor praktyczny publikacji. Stąd ostatnią część opracowania stanowią fotografie wykonane w trakcie oględzin zwłok i miejsca ich zna-lezienia oraz dokumentacja z tej czynności dowodowej. Zabieg ten moŜliwy był dzięki pomo-cy i zaangaŜowaniu technika kryminalistyki Komendy Powiatowej Policji w Pile - Pawła Leśniewskiego. Pragniemy w tym miejscu serdecznie podziękować za okazaną Ŝyczliwość i wkład w powstanie niniejszego opracowania.

Autorki

1 W. March, The Bad Seed, cytowano za: R. D. Hare, Psychopaci są wśród nas, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 13. 2 Z. Lasocik, Zabójca zawodowy i na zlecenie, Zakamycze, Kraków 2003, s. 88.

6

1. Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa. Typy kwalifiko-wane i uprzywilejowane przestępstwa zabójstwa

1.1. Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa 1.1.1. Przedmiot ochrony przestępstwa zabójstwa RozwaŜania na temat zbrodni zabójstwa naleŜałoby rozpocząć od rozstrzygnięcia pro-blemów: – czy ludzkie Ŝycie - jako przedmiot ochrony przestępstwa - jest wartością indywidualną czy

społeczną, – kiedy Ŝycie człowieka się zaczyna i kiedy się kończy (od którego do którego momentu

mamy do czynienia z „człowiekiem” w rozumieniu prawa karnego)?

Ochronę prawną Ŝycia, jako wartość podstawową, gwarantuje art. 38 Konstytucji Rze-czypospolitej Polskiej. W preambule do ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodzi-ny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąŜy3 czytamy, Ŝe Ŝycie jest fundamentalnym dobrem człowieka, a troska o Ŝycie i zdrowie naleŜy do pod-stawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i obywatela. Zarówno w orzecznictwie, jak i literaturze, powszechną aprobatę znajduje pogląd o najwyŜszej randze ludzkiego Ŝycia w hierarchii dóbr chronionych prawem, przy czym podkreśla się indywidualną oraz społeczną wartość tego dobra. śycie ludzkie jest wartością obiektywną, co oznacza, Ŝe kaŜde Ŝycie ma taką samą wartość. W wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 17 lutego 1989 r. czytamy, Ŝe Ŝycie kaŜdego człowieka, niezaleŜnie od wieku, stanu zdrowia, reprezentowanego stanu wiedzy, kultury, stanu rodzinnego i realnej społecznej przydatności, jest wartością naczelną i podlega jedna-kowej ochronie prawnej. Jest niedopuszczalne – ze względu na wymienione lub inne prze-słanki dotyczące ofiary zbrodni zabójstwa – wartościowanie jej Ŝycia i w związku z tym przenoszenie tych wartości na grunt przesłanek dotyczących wymiaru kary. Szczególnym wyrazem ochrony Ŝycia ludzkiego jest zabójstwo eutanatyczne, gdy dla pokrzywdzonego nie przedstawia ono wartości i sprawca popełnia je na Ŝądanie4.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach zawarto stwierdzenie, Ŝe nie ma znacze-nia i nie jest istotne dla odpowiedzialności karnej to, czy ofiara zabójstwa jest osobą biedną czy bogatą, jakiej jest narodowości, rasy, jakie ma poglądy, przekonania, zapatrywania. KaŜ-de Ŝycie ludzkie jest bezcenne i podlega ochronie, takŜe Ŝycie kloszarda, który najczęściej nie z własnej winy znajduje się na marginesie Ŝycia społecznego5.

Jeden z młodocianych zabójców opisuje w następujący sposób moment i motyw po-zbawienie Ŝycia kobiety, która porzuciła własne dzieci, Ŝyła „w melinie”, a pieniądze otrzy-mane od sprawcy na świąteczne wydatki dla dzieci wydała na alkohol:

Powiedziałem jej, Ŝe ja równieŜ miałem kiedyś taka matkę i dlatego tu dziś jestem na melinie. Tacy ludzie jak ty powinni być eliminowani ze społeczeństwa i nie warci są chodzić po tym świecie. Po tych słowach załoŜyłem jej szalik na szyję, zacisnąłem i po trzech minu-tach było po wszystkim. Wyeliminowałem chwast ze społeczeństwa na zawsze. Zrobiłem to

3 Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąŜy, Dz. U. Nr 17, poz. 78 ze zm. 4 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 17 lutego 1989 r., IV KR 15/89, OSNKW 1989, Nr 5-6. 5 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, II Aka 224/06, KZS 2007/1/60.

7

świadomie i w sposób humanitarny, nazywając mój przypadek eutanazją (…) Nie miałem wobec siebie i nie mam Ŝadnych wyrzutów. To, co zrobiłem uwaŜam za słuszne6.

Art. 148 k.k. chroni Ŝycie człowieka (w aspekcie biologicznym) od momentu jego narodzin aŜ do śmierci. W doktrynie prezentowane są róŜne poglądy dotyczące określenia momentu narodzin. W zaleŜności od przyjętego kryterium proponuje się róŜny moment, od którego mamy do czynienia z człowiekiem w rozumieniu prawa karnego.

W oparciu o kryterium fizjologiczne wskazuje się, Ŝe momentem narodzin jest czas pierwszego samodzielnego oddechu dziecka. Z kolei zwolennicy kryterium przestrzennego skłonni są przyjmować, Ŝe chodzi tu raczej o moment oddzielenia płodu od ciała matki. Jesz-cze inaczej sprawa wygląda według kryterium poło Ŝniczego, według którego jest to moment początku porodu (pierwszych bólów porodowych), jeŜeli tylko płód osiągnął taki stopień roz-woju, który umoŜliwia mu zdolności do Ŝycia poza organizmem matki.

Nie ma obiektywnych naukowych kryteriów nakazujących przyjęcie jednej z koncep-cji, chociaŜ w doktrynie prawa karnego wyraźnie dominuje pogląd opowiadający się za przy-jęciem kryterium fizjologicznego.

Oczywistym jest dziś, Ŝe nikt nie kwestionuje człowieczeństwa dzieci urodzonych z niewaŜne jak znacznymi zniekształceniami fizycznymi lub psychicznymi, poniewaŜ Ŝaden stopień upośledzenia fizycznego czy umysłowego istoty urodzonej przez kobietę nie zmienia faktu, Ŝe oto mamy do czynienia z nowym człowiekiem.

Pojęcie śmierci człowieka interpretować naleŜy na podstawie art. 9 ust. 1 i art. 9a ust. 1 ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tka-nek i narządów7, jako trwałe nieodwracalne ustanie czynności mózgu (śmierć mózgową) lub nieodwracalne zatrzymanie krąŜenia. Stąd pod pojęciem śmierci w rozumieniu art. 148 k.k. nie moŜna przyjmować śmierci klinicznej, poniewaŜ w takim przypadku funkcje Ŝyciowe mogą być przywrócone drogą reanimacji.

Od lat problem uznania śmierci człowieka za stan nieodwracalny był przedmiotem zain-teresowania naukowców. Rozwój techniki w zasadzie umoŜliwia sztuczne przedłuŜanie Ŝycia niemalŜe w nieskończoność. RozróŜnienie granicy między Ŝyciem a śmiercią (określenie momentu śmierci) ma znaczenie nie tylko dla przyjęcia właściwej kwalifikacji prawnej (uwzględniającej odpowiednią formę stadialną czynu), ale takŜe dla transplantologii. Zarów-no kwestia odpowiedzialności sprawcy za dokonanie zabójstwa, jak i moŜliwość legalnego pobrania narządów do transplantacji są uzaleŜnione od stwierdzenia śmierci mózgowej lub nieodwracalnego zatrzymania krąŜenia. Z drugiej strony - uzasadnione przypuszczenie, Ŝe zgon nastąpił w wyniku czynu zabronionego stanowiącego przestępstwo - nie wyklucza moŜliwości pobrania komórek, tkanek i narządów do przeszczepienia. W takim przypadku niezbędne jest uzyskanie informacji lub stanowiska prokuratora, Ŝe nie wyraŜa on sprzeciwu wobec zamiaru transplantacji. W przypadku prowadzenia postępowania przeciwko nieletnie-mu, stanowisko takie zajmuje sąd rodzinny. Odrębnym warunkiem pobrania ze zwłok komó-rek, tkanek i narządów do transplantacji, w przypadku uzasadnionego podejrzenia, Ŝe zgon nastąpił w wyniku czynu zabronionego stanowiącego przestępstwo, jest oświadczenie lekarza o braku przeszkody ustalenia przyczyny zgonu pomimo pobrania ze zwłok komórek, tkanek i narządów do przeszczepu8.

Oceny - czy nastąpiło nieodwracalne zatrzymanie krąŜenia lub nieodwracalne ustanie czynności mózgu - dokonuje się na podstawie kryteriów zawartych w obwieszczeniu Ministra

6 W. Ambroziak F. Zieliński (red.), Młodociani mordercy. Studia nad agresją i zbrodnią, Wydawnictwo Poznań-skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2003, s. 91. 7 Dz. U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1411 ze zm. 8 §3 ust.1 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 30.10.2007 r. w sprawie sposobu i trybu uzy-skania informacji od prokuratora lub stanowiska sądu rodzinnego o niewyraŜeniu sprzeciwu na pobranie ze zwłok komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 2007 r. Nr 210, poz. 1532).

8

Zdrowia z dnia 9 sierpnia 2010 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia nieodwracalne-go zatrzymania krąŜenia9 oraz obwieszczenia Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia nieodwracalnego ustania czynności mózgu10.

„Śmierć jest zjawiskiem zdysocjowanym. Oznacza to, Ŝe śmierć ogarnia tkanki i układy w róŜnym czasie. Powoduje to dezintegrację ustroju, jako całości funkcjonalnej i kolejne, trwałe wypadanie poszczególnych funkcji w róŜnej sekwencji czasowej. Zatem niektóre funk-cje ustroju lub ich części mogą utrzymywać się przez pewien czas w oderwaniu od innych, wcześniej obumarłych. Zdysocjowany charakter zjawiska ujawnia się w sposób szczególny w sytuacjach, w których śmierć objęła juŜ mózg, podczas gdy krąŜenie krwi jest jeszcze za-chowane. W tych przypadkach to stan mózgu determinuje Ŝycie lub śmierć człowieka. W większości przypadków klinicznych obrzęk mózgu wynikający z jego uszkodzenia narasta od strony przestrzeni nadnamiotowej, a pień mózgu umiera jako ostatnia jego część. W takich sytuacjach czynnikiem kwalifikującym śmierć mózgu jest nieodwracalny brak funkcji pnia mózgu. Trwałe uszkodzenie pnia mózgu ustala się na podstawie braku określonych odruchów nerwowych i braku spontanicznej czynności oddechowej. Postępowanie takie, oparte przede wszystkim na badaniach klinicznych, w przewaŜającej liczbie przypadków jest moŜliwe, a jego wynik – pewny”11.

„Zatrzymanie krąŜenia, zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, prowadzi w krótkim cza-sie do śmierci komórek mózgowych i ostatecznie do śmierci mózgu. Jednocześnie komórki stanowiące strukturę narządów bardziej odpornych na niedotlenienie wynikające z braku per-fuzji zachowują przez pewien czas swoją funkcję, co stwarza moŜliwość ich pobrania i sku-tecznego przeszczepienia. Stwierdzenie zgonu wskutek nieodwracalnego zatrzymania krąŜe-nia opiera się na całościowej interpretacji danych z wywiadu chorobowego i klinicznych ob-jawów nieodwracalnego zatrzymania krąŜenia”12.

1.1.2. Podmiot przestępstwa zabójstwa Zabójstwo we wszystkich odmianach (art. 148 § 1 k.k. - typ podstawowy, § 2 i 3 - typy kwalifikowane oraz § 4 - typ uprzywilejowany) jest przestępstwem powszechnym (nie zawiera bowiem Ŝadnych dodatkowych znamion dotyczących właściwości podmiotu).

B. Michalski prezentuje stanowisko, Ŝe w jednej z odmian kwalifikowanego typu za-bójstwa określonego w art. 148 § 3 k.k., in fine wskazuje się na podmiot indywidualny – oso-bę wcześniej prawomocnie skazaną za zabójstwo13. Natomiast zdaniem A. Zolla popełnienie zabójstwa, ze względu na jego materialny charakter, w przypadku zachowania się sprawcy polegającego na zaniechaniu, jest moŜliwe tylko w sytuacji, gdy na sprawcy zaniechania cią-Ŝył prawny, szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi w postaci śmierci człowieka. Dlatego teŜ zabójstwo opisane w art. 148 § 1k.k. jest przestępstwem indywidualnym właści-wym14. Zarówno stanowisko B. Michalskiego jak i A. Zolla są poglądami odosobnionymi w doktrynie.

9 Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 09.08.2010 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia nieodwra-calnego zatrzymania krąŜenia; M. P. z 2010 r. Nr 59, poz. 784. 10 Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 17.07.2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia nieodwra-calnego ustania czynności mózgu; M. P. z 2007 r. Nr 46, poz. 547. 11 Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 09.08.2010 r. ... op. cit. 12 Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 17.07.2007 r. ... op. cit. 13 B. Michalski, Przestępstwa przeciwko Ŝyciu i zdrowiu, w: A. Wąsek (red), Kodeks karny. Część szczególna tom II. Komentarz, Wydawnictwo C.H.BECK, Warszawa 2004, s. 253. 14 A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Komentarz do art. 117-277 k.k., Zakamycze, Kraków 1999, s. 218.

9

1.1.3. Strona przedmiotowa przestępstwa zabójstwa W art. 148 § 1 k.k. ustawodawca dokonał opisu czynu zabronionego w sposób wyjąt-kowo syntetyczny „…zabija człowieka”. W opisie tym zawierają się wszelkie zachowania w postaci działania lub zaniechania powodujące skutek w postaci śmierci człowieka (zabój-stwo jest przestępstwem materialnym, tj. znamiennym skutkiem - odpowiedzialność za doko-nanie zbrodni zabójstwa ponosi sprawca, który swoim zachowaniem spowodował śmierć człowieka). W polskim prawie karnym odpowiedzialność taka nie jest uzaleŜniona od znalezienia ciała ofiary (choć wypada zauwaŜyć, Ŝe są to przypadki rzadkie i niezwykle skomplikowane z uwagi na aspekt dowodowy). Przykładowo - Sąd Apelacyjny w Warszawie w swym wyroku podkreślił, Ŝe odnalezienie ciała ofiary zbrodni zabójstwa nie jest warunkiem sine qua non dla przypisania dokonania tego czynu oskarŜonemu. Fakt śmierci pokrzywdzonego i jej okolicz-ności mogą zostać w sposób bezsporny ustalone takŜe w oparciu o inne dowody, które w swej logice nieuchronnie prowadzą do ustalenia tego faktu i powiązania go na płaszczyźnie przy-czynowo - skutkowej z umyślnymi działaniami oskarŜonego zmierzającymi do pozbawienia człowieka Ŝycia. ZałoŜenie, Ŝe odnalezienie i zidentyfikowanie ciała jest niezbędne dla skaza-nia za czyn z art. 148 k.k. oznaczałoby sprzeczny z zasadą swobodnej oceny dowodów prze-jaw formalizmu dowodowego15. W przypadku, gdy sprawca działał z zamiarem zabójstwa człowieka, którego to celu nie osiągnął, lecz spowodował cięŜki uszczerbek na zdrowiu pokrzywdzonego (np. cięŜką chorobę nieuleczalną lub długotrwałą chorobę zazwyczaj zagraŜającą Ŝyciu) odpowiada za usiłowanie zabójstwa oraz spowodowanie cięŜkiego uszczerbku na zdrowiu w zbiegu kumu-latywnym. Pomiędzy zachowaniem sprawcy a jego skutkiem (śmiercią) zachodzić musi związek przyczynowy. Związek przyczynowy zachodzi, gdy zachowanie sprawcy było co najmniej jednym z warunków, bez którego śmierć nie nastąpiłaby. Z punktu widzenia odpowiedzialno-ści karnej za zbrodnię zabójstwa nie jest wymagane, aby skutek śmiertelny był natychmiasto-wym następstwem działania lub zaniechania sprawcy. 1.1.4. Strona podmiotowa przestępstwa zabójstwa

W psychologii wypracowano wiele koncepcji pozwalających na uporządkowanie ca-

łego katalogu odpowiedzi na pytanie - dlaczego ludzie zabijają? Według najpowszechniej-szych z nich: – źródłem zachowań agresywnych są traumatyczne przeŜycia z dzieciństwa, konflikty we-

wnętrzne, stany frustracji (tzw. teoria psychoanalityczna), – stosowanie przemocy jest spowodowane silnym poczuciem nieadekwatności i słabości

zabójcy, zabijanie natomiast kompensuje te słabości i pozwala udowodnić sprawcy i oto-czeniu, jaki zabójca jest silny (tzw. teoria nieadekwatności),

– zabójca ma kompleks nadczłowieka, a zabijanie utwierdza go w przekonaniu o własnej wyjątkowości, poprawia jego własny wizerunek (teoria nadczłowieka),

– zabójca ma ograniczoną tolerancję na trudne sytuacje i na frustrację potrzeb, niepowodze-nia odreagowuje agresją (teoria obniŜonej tolerancji na frustrację),

– zabójca jest ekstrawertykiem, którego sumienie działa nieprawidłowo (teoria osobowo-ściowa),

15 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Apel. W-wa 2007/4/15, II Aka 265/07.

10

– zachowanie agresywne zabójcy spowodowane jest psychozami, w szczególności parano-jami (teoria czynnika chorobowego)16.

Do realizacji znamion czynu zabronionego opisanego w art. 148 § 1 k.k. wymagana

jest umyślność w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym (zamiar wynikowy). Stąd moŜna wyróŜnić kilka przykładowych sytuacji: – sprawca moŜe podjąć zachowanie przeciwko osobie w celu pozbawienia jej Ŝycia, – pozbawienie Ŝycia człowieka moŜe być środkiem do osiągnięcia innego celu, – śmierć człowieka moŜe być następstwem ubocznym objętym świadomością sprawcy, – sprawca moŜe przewidywać moŜliwość śmierci człowieka zamiast lub obok osiągnięcia

zamierzonego celu i godzi się na to.

O zamiarze sprawcy pozbawienia człowieka Ŝycia naleŜy wnioskować na podstawie uzewnętrznionych przejawów jego zachowania. Przykładowo, gdy sprawca kieruje pistolet kal. 9 mm wprost w tułów pokrzywdzonego, oddaje z bliska strzał i trafia pociskiem w tak istotne dla Ŝycia człowieka miejsce jakim są okolice brzucha (w obrębie którego usytuowane są newralgiczne dla Ŝycia organy, jak nerki, trzustka, Ŝołądek oraz naczynia tętnicze i Ŝylne) to oczywisty skutek takiego strzału w postaci śmierci człowieka musi być uświadamiany przez sprawcę jako konieczne następstwo podjętego działania17.

Podobnie uŜycie niebezpiecznego narzędzia polegające na zadawaniu nim ciosów w waŜne dla Ŝycia ludzkiego organy lub części ciała moŜe wskazywać na istnienie co naj-mniej ewentualnego zamiaru dokonania zabójstwa człowieka. Warto jednak podkreślić, Ŝe same te okoliczności nie są wystarczające dla przyjęcia takiego zamiaru. Dla określenia kon-kretnego zamiaru sprawcy dokonania zabójstwa nie są wystarczające tylko przesłanki przed-miotowe, lecz niezbędne jest takŜe rozwaŜenie przesłanek natury podmiotowej, m.in.: – tła i powodów zajścia, – pobudek działania sprawcy, – stosunku do pokrzywdzonego, – osobowości i charakteru sprawcy, – jego dotychczasowego trybu Ŝycia, – zachowania się przed i po popełnieniu czynu innych okoliczności, z których niezbicie wy-

nikałoby, Ŝe sprawca chcąc spowodować uszkodzenie ciała swą zgodą (świadomością) stanowiącą realny proces psychiczny towarzyszący czynowi obejmował skutek w postaci śmierci ofiary18.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie wskazał, Ŝe dla przyjęcia, iŜ sprawca działał w zamiarze

zabójstwa człowieka nie wystarczy ustalenie, iŜ działał on umyślnie, chcąc zadać nawet cięŜ-kie obraŜenia ciała lub godząc się z ich zadaniem, lecz konieczne jest ustalenie obejmowania jego zamiarem takŜe skutku w postaci śmierci. NaleŜy przy tym wykazać konkretne przesłan-ki, na podstawie których moŜna stwierdzić, Ŝe sprawca ujawnił, iŜ skutek w postaci śmierci był objęty chociaŜby jego zgodą lub z zachowania jego wynika, iŜ nastąpienie tego skutku było mu co najmniej obojętne19.

Zamiar pozbawienia Ŝycia moŜna ustalić nie tylko na podstawie wyjaśnień sprawcy przyznającego się do tego, ale takŜe dowodzeniem pośrednim: – ze sposobu działania sprawcy, – rodzaju zadawanych urazów,

16 Z. Lasocik, Zabójca zawodowy i na zlecenie, Zakamycze, Kraków 2003, s. 93-94. 17 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach 2007.06.05, II AKa 426/06, Prok. i Pr. 2008/1/35. 18 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 21 stycznia 1985 r., IKR320/84, OSNPG 1986/2/17. 19 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 21 września 2005 r., II, AKa 144/05, OSA 2006/9/52.

11

– liczby owych urazów, ich intensywności i lokalizacji, – rodzaju uŜytych narzędzi, – zachowania (np. wypowiedzi) sprawcy przed popełnieniem przestępstwa i po nim. Przykłady: 1) Zachowanie sprawców polegające na biciu i kopaniu pokrzywdzonego, następnie zadanie

kilkunastu uderzeń sztachetą, w tym co najmniej pięciu w głowę - powodujących złamanie kości podstawy i sklepienia czaszki, stłuczenia tkanki mózgu – stanowi wystarczający do-wód działania w zamiarze wynikowym pozbawienia pokrzywdzonego Ŝycia. W przypadku takim przedmiotowo śmierć będzie normalnym skutkiem tego rodzaju działania, podmio-towo kierunkowość czynu jest uzewnętrzniona powtarzaniem się czynności wykonaw-czych20.

2) Dla przyjęcia zabójstwa z zamiarem ewentualnym nie wystarczy ustalenie jedynie moŜli-wości liczenia się ze skutkiem czynu, lecz fakt taki winien być ustalony w sposób bezspor-ny, a ponadto naleŜy wykazać, jakie dowody wskazują na przyjęcie, Ŝe sprawca na zaist-nienie skutku śmiertelnego się godził21. Dlatego teŜ zachowanie się sprawcy polegające na uderzeniu, w początkowej fazie zajścia, pokrzywdzonym o betonowe ogrodzenie, a następ-nie, gdy ten upadł, wielokrotne kopanie go z duŜą siłą po całym ciele, w wyniku czego do-znał on szeregu powaŜnych obraŜeń ciała, między innymi wstrząśnienia mózgu, złamania kilku Ŝeber, wylewu podpajęczynówkowego, w następstwie których to obraŜeń nastąpił zgon pokrzywdzonego, uznać naleŜy za dowód, Ŝe sprawca przewidywał moŜliwość spo-wodowania skutku śmiertelnego i godził się nań22.

3) W przypadku umieszczenia w ustach niespełna rocznego dziecka knebla z gazy i zawinię-cia go z głową w kołdrę na kilka godzin - wskazuje na działanie z zamiarem pozbawienia dziecka Ŝycia. Nie zmienia tego podjęta po kilku godzinach próba reanimacji i sprowa-dzenia pomocy. Było to zachowanie podjęte po dokonaniu zabójstwa. Natomiast brak w takim przypadku stanowczego sprzeciwu matki świadczy o tym, Ŝe godziła się na śmierć dziecka. Matka jako prawny gwarant szczególnego obowiązku niedopuszczenia do popeł-nienia na dziecku czynu zabronionego, powinna to sprawcy uniemoŜliwić, a co najmniej utrudnić23.

1.2. Typy kwalifikowane przestępstwa zabójstwa W art. 148 § 2 i 3 k.k. stypizowano nieznane dotychczas w obowiązującym ustawo-dawstwie odmiany kwalifikowane zabójstwa: – ze względu na sposób działania sprawcy - popełnienie zabójstwa ze szczególnym okru-

cieństwem, z uŜyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych, – w związku z popełnieniem innego przestępstwa - wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo

rozbojem, – w wyniku określonej motywacji - zasługującej na szczególne potępienie, – ze względu na rozmiary skutku - zabicie jednym czynem więcej niŜ jednej osoby, – popełnienie zabójstwa przez sprawcę prawomocnie skazanego za taki sam czyn.

20 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 30 stycznia 1975 r., II KR 270/74, OSNKW 1975/6/76. 21 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 5 listopada 1985 r., III KR 332/85, OSNPG 1986/8/100. 22 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 30 sierpnia 1985 r., IIIKR 260/85, OSNPG 1986/8. 23 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 29 maja 2007 r., II AKa80/07, KZS 2007/7-8/60.

12

1.2.1. Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem Ustawodawca nie definiuje pojęcia szczególnego okrucieństwa, pozostawiając to dok-

trynie i orzecznictwu. Warto zauwaŜyć, Ŝe określenie tego pojęcia w kontekście zbrodni za-bójstwa jest znacznie trudniejsze aniŜeli w przypadku zgwałcenia ze szczególnym okrucień-stwem. Wynika to z faktu, iŜ kaŜde zabójstwo juŜ ze swej istoty jest okrutne.

Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej na podstawie art. 148 § 2 pkt 1 k.k. nie jest wystarczające uznanie zachowania sprawcy za okrutne, lecz powinno ono charakteryzować się szczególnym okrucieństwem, którego oceny dokonuje sąd na podstawie ustalonych w konkretnej sprawie okoliczności, w szczególności stopnia intensywności przemocy i cier-pień ofiary. Określenie takie winno być odnoszone do zachowań wyjątkowo drastycznych i odraŜających.

Szczególne okrucieństwo zachodzi wówczas, gdy sprawca nie ogranicza się do zada-nia ofierze śmierci, lecz zadaje jej dodatkowe cierpienia fizyczne lub psychiczne. Szczególne okrucieństwo, to szczególnie drastyczny i brutalny sposób działania sprawcy. Chodzi tu takŜe o takie sposoby, przy których sprawca, poza czynnością prowadzącą wprost do pozbawienia Ŝycia innego człowieka, wykonuje - jeszcze przed pozbawieniem Ŝycia tej osoby - czynności powodujące „zbędne” jej cierpienie. Mogą to być zarówno cierpienia fizyczne, jak i psy-chiczne, np. zadawanie śmierci w sposób długotrwały (tzw. śmierć na raty), pozorowanie eg-zekucji, torturowanie w obecności ofiary osób najbliŜszych dla niej. Znamię „szczególnego okrucieństwa” przy zbrodni zabójstwa, moŜna przypisać sprawcy zarówno z uwagi na działa-nie mające na celu zadanie dodatkowych cierpień ofierze, jak i ze względu na sam sposób działania sprawcy. Zabójstwem szczególnie okrutnym jest w szczególności umyślne dąŜenie sprawcy do spowodowania śmierci ofiary, które cechuje się działaniem rzadkim, nieprzecięt-nym i zwracającym uwagę określonym elementem charakterystycznym.

Sąd Apelacyjny w Katowicach uznał za szczególnie okrutne działanie sprawcy polega-jące na podpaleniu uprzednio przez niego pobitej i nieprzytomnej ofiary, u której obraŜenia te samoistnie mogły skutkować zgonem24. W takim wypadku sprawca dawał wyraz najwyŜszej pogardy dla ludzkiego Ŝycia, doprowadzając do jej niepotrzebnych, dodatkowych cierpień. Zabójstwo staje się „szczególnie okrutne” juŜ wtedy, gdy jego realizacja łączy się z ograni-czeniem swobody osoby pokrzywdzonej i rozciągnięte jest w czasie, a sam jego upływ spra-wia, Ŝe ofiara moŜe zdawać sobie sprawę z tego, iŜ sprawcy gotowi są do działań powodują-cych skutki dla niej nieodwracalne.

Sąd NajwyŜszy za szczególnie okrutne (w rozumieniu art. 148 § 2 pkt 1 k.k.) uznał za-chowanie, które jest podejmowane wobec osoby niezdolnej do odczuwania cierpienia psy-chicznego (np. nieprzytomnej, pozostającej w głębokim odurzeniu alkoholowym lub narko-tycznym) wskutek poniŜających wypowiedzi sprawcy, a czasem niezdolnej do odczuwania takŜe i cierpienia fizycznego, których zadanie ofierze objęte było zamiarem25. Sprawca, który zadaje ofierze (niedołęŜnej staruszce w wieku 87 lat) uŜywając dwóch noŜy (z których jeden miał zagięte metalowe ostrze) osiem ran klatki piersiowej, a następnie wbija kołek drewniany na głębokości ok. 20 cm w klatkę piersiową ofiary jeszcze za jej Ŝycia, powodując przebicie na wylot płuca, a następnie podpala zwłoki - świadczy o determinacji sprawcy w pozbawieniu Ŝycia pokrzywdzonej i działaniu nacechowanym szczególnym okrucieństwem. Oceny zaist-nienia tego znamienia kwalifikującego dokonać naleŜy wiąŜąc okoliczności zdarzenia z wła-ściwościami fizycznymi ofiary.

24 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 lipca 2004 r., II AKa 139/04, Prok. i Pr. 2005/6/22.

25 Postanowienie SN z dnia 31 maja 2007 r., III K.K. 31/07, niepublikowane.

13

1.2.2. Zabójstwo w związku z popełnieniem innego przestępstwa

Sformułowanie „w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem” uŜy-te w art. 148 § 2 pkt 2 k.k. nie zawęŜa przyjęcia kwalifikacji prawnej do przypadków, gdy ofiarą zabójstwa jest zakładnik, ofiara zgwałcenia lub rozboju. W praktyce będą to przypadki najczęstsze, gdy sprawca np. chcąc pozbyć się ofiary jednego z ww. przestępstw, w ten wła-śnie sposób usiłuje zatuszować ślady swojego czynu i pozbawia Ŝycia jedynego świadka. Ów związek zachodzi jednak takŜe w przypadku, gdy sprawca zabija osobę broniącą ofiarę zgwałcenia, innego świadka naocznego tych czynów, osobę biorącą udział w odbiciu zakład-nika („w związku z …”).

W doktrynie wskazuje się na moŜliwy trojaki charakter owego związku: – popełnienie zabójstwa jest środkiem do osiągnięcia celu, jakim jest wzięcie zakładnika,

rozbój czy zgwałcenie, – popełnienie zabójstwa słuŜy zatarciu śladów popełnionego wcześniej przestępstwa wzięcia

zakładnika, zgwałcenia albo rozboju, – sprawca jednym czynem wyczerpuje znamiona, np. zabójstwa i rozboju – zabójstwo roz-

bójnicze – zbieg jednoczynowy.

Związek zabójstwa ze zgwałceniem oznacza wszelką łączność przedmiotową lub pod-miotową obu tych przestępstw. W szczególności zachodzi on w przypadku dokonania zabój-stwa w celu uniknięcia rozpoznania przez ofiarę i nie ma znaczenia, Ŝe sprawca po zgwałce-niu np. najpierw ograbił ofiarę, a potem dopiero podjął próbę pozbawienia jej Ŝycia.

Przyjęcie kwalifikacji prawnej na podstawie art. 148 § 2 pkt 2 k.k. moŜe nastąpić nie tylko wtedy, gdy sprawca pozbawia pokrzywdzonego Ŝycia w trakcie rozboju, ale takŜe wte-dy, gdy sprawca dopuszcza się zabójstwa czynem odrębnym od rozboju, dokonanego przez niego samego lub nawet inną osobę (współsprawcę), a więc gdy przestępstwa te pozostają w zbiegu realnym. „Związek” oznacza bowiem powiązanie funkcjonalne między przestęp-stwem zabójstwa i rozboju nie tylko o charakterze przyczynowo-skutkowym. Ma on szerszy zakres i spełnia się zawsze wtedy, gdy zabójstwo zostaje popełnione z kaŜdego rodzaju mo-tywacji nawiązującej do rozboju. Obejmuje te sytuacje, w których popełnienie rozboju na-prowadza sprawcę na dokonanie zabójstwa26.

Warunkiem przyjęcia cytowanej kwalifikacji jest dokonanie (usiłowanie) zabójstwa w związku z popełnieniem innego, wymienionego w nim przestępstwa, co, wydaje się, mo-głoby oznaczać, Ŝe zabójstwo takie popełnione musi być w czasie i miejscu dokonania (usi-łowania) „wzięcia zakładnika”, „rozboju” lub „zgwałcenia”. JednakŜe zawarty w tym przepi-sie zwrot „zabija człowieka w związku z popełnieniem innego przestępstwa” wskazuje na konieczność istnienia związku rzeczowego między zabójstwem, a tym innym przestępstwem i uzasadnia tezę, Ŝe przepis ten ma zastosowanie równieŜ w sytuacjach, gdy nie zachodzi jed-ność miejsca i czasu popełnienia zabójstwa i jednego z wymienionych w nim przestępstw.

Nie ma znaczenia, jaka jest forma stadialna czy zjawiskowa pozostającego w związku z zabójstwem przestępstwa, a takŜe jego typ (podstawowy, kwalifikowany czy uprzywilejo-wany). W przypadku wzięcia zakładnika karalne jest takŜe przygotowanie. Przy czym zbyt szeroka interpretacja, szczególnie w przypadku typu przestępstwa pozostającego w związku z zabójstwem, jest niedopuszczalna w przypadku róŜnic zachodzących w stronie podmiotowej tych czynów. Przykładowo zabójstwo nie moŜe pozostawać w związku z kwalifikowanym typem wzięcia zakładnika, gdzie znamieniem kwalifikującym jest śmierć człowieka lub cięŜki uszczerbek na zdrowiu (art. 252 § 2 k.k.). Wydaje się uzasadnione powołanie w kwalifikacji

26 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 9 lutego 2006 r., I I AKa 236/05, niepublikowany.

14

prawnej, obok art. 148 § 2 pkt 2 k.k., przepisu określającego inne przestępstwo pozostające w związku.

Niewątpliwie, związek między przestępstwami zabójstwa i rozboju, naleŜy rozumieć szeroko - nie tylko jako powiązanie o charakterze przyczynowo-skutkowym. Niemniej jednak Sąd Apelacyjny w Katowicach w realiach pewnej (niŜej opisanej) sprawy nie zakwalifikował czynu oskarŜonego jako zabójstwa popełnionego w związku z rozbojem.

OskarŜony, nie spodziewając się pokrzywdzonego i chcąc zaspokoić głód, najpierw wyjął z lodówki znajdującej się w przedpokoju kawałek kiełbasy, pomidora i słoik z zupą, szy-kując je do wyniesienia, a następnie, gdy znalazł się juŜ w kuchni i będąc zaskoczony przez pokrzywdzonego, uŜył wobec niego znajdującej się tam siekiery, czym spowodował obraŜenia głowy, które doprowadziły do jego zgonu, albowiem przemoc nie była nastawiona na kradzieŜ rzeczy, bądź utrzymanie się w posiadaniu zabranych rzeczy, ale była reakcją na pojawienie się pokrzywdzonego, którego oskarŜony się nie spodziewał. Przemoc nie poprzedzała zaboru mienia, ani nie nastąpiła z nim jednocześnie. Tak więc nie tylko, Ŝe zabójstwo nie było zwią-zane z rozbojem, ale i samo przestępstwo rozboju nie miało miejsca. Niewątpliwie doszło na-tomiast do kradzieŜy przez wygłodniałego sprawcę artykułów Ŝywnościowych, która poprze-dzała zabójstwo w formie podstawowej z art. 148 § 1 k.k.. Jednak z uwagi na niską wartość zagarniętego mienia chronologicznie pierwszy czyn oskarŜonego naleŜało rozpatrywać jako wykroczenie 27. 1.2.3. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na motywację sprawcy

Interpretację znamienia kwalifikującego w wyniku motywacji zasługującej na szcze-

gólne potępienie ustawodawca pozostawił doktrynie i orzecznictwu. W praktyce najczęściej są to przypadki zabójstwa: – w celu zawładnięcia majątkiem ofiary, – z zemsty, – na zlecenie za pieniądze, – w celu pozbycia się niewygodnej dla sprawcy osoby.

PowyŜszy zapis rodzi obowiązek nie tylko ustalenia motywacji czynu, ale takŜe doko-nania oceny tej motywacji według innych kryteriów (np. moralnych), czy zasługuje ona na potępienie czy teŜ nie.

W doktrynie pojawiło się stanowisko, zgodnie z którym zwrot w wyniku motywacji za-sługującej na szczególne potępienie naleŜałoby rozumieć jako określenie zbliŜone znaczenio-wo do uŜytego w kodeksie karnym z 1969 r. pojęcia „niskie pobudki”. Brak wyraźnych kryte-riów umoŜliwiających ocenę takiej motywacji zabójstwa powoduje, Ŝe moŜe być ona doko-nywana w kaŜdym konkretnym przypadku jego popełnienia. Przyjmuje się takŜe za taką mo-tywację przypadki, gdy zabójstwo zostaje popełnione bez jakiejkolwiek „sensownej” moty-wacji: z nudów, jako stawka w zakładzie czy dla rozrywki.

Brak moŜliwości ustalenia motywu działania sprawcy nie moŜe być podstawą przyję-cia, Ŝe działał on bez powodu oraz przyjęcia określonej kwalifikacji prawnej zachowania sprawcy, która wynika z jednoznacznego ustalenia motywacji jego działania. Samo ustalenie, iŜ sprawca działał bez powodu nie uprawnia jeszcze do przyjęcia, Ŝe mamy w takim przypad-ku do czynienia z działaniem podjętym w wyniku motywacji zasługującej na szczególne po-tępienie.

27 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 czerwca 2005 r., II Aka 145/05, Prok. i Pr. 2006/1/23.

15

Sąd Apelacyjny w Lublinie w wyroku z 1999 r.28 jako motywację zasługującą na szczególne potępienie określił taką motywację, która w rozumieniu powszechnym jest ja-skrawo naganna, wywołuje silne reakcje repulsywne w społeczeństwie, takie jak oburzenie, potępienie, gniew. Oznacza ona działanie z motywów zasługujących na szczególne napiętno-wanie, a więc ocenianych wyjątkowo negatywnie. Oczywiście pojęcie takiej motywacji jest kategorią ogólną (zatem niezwykle ocenną) pozostawioną do uznania sędziowskiego. W orzecznictwie do zakresu tego pojęcia zalicza się w szczególności: zabójstwo człowieka na zlecenie za opłatą, pozbycie się niewygodnego świadka, dopuszczenie się morderstwa w wy-niku dąŜenia do uzyskania spadku, pozbawienie Ŝycia rywala do poŜądanego stanowiska, za-bicie człowieka „dla zabawy” czy nawet bez istotnego wyraźnego motywu oraz zabójstwa rabunkowe29.

Szczególne potępienie motywacji sprawcy zabójstwa odnosi się przede wszystkim do pozaprawnej kategorii reguł i norm moralnych, aprobowanych powszechnie w odczuciu spo-łecznym, uznanych za powszechnie obowiązującą moralność i skonfrontowanych z motywa-cją sprawcy, raŜąco odbiegające od tych norm.

Ustawodawca nie wskazał katalogu okoliczności nakazujących uznanie danego za-chowania za motywację zasługującą na szczególne potępienie. Skoro tak, to kwestia ta winna podlegać ocenie przez pryzmat okoliczności konkretnej sprawy. Podkreślić naleŜy, iŜ do ta-kich okoliczności nie zalicza się tych elementów, które wchodzą w skład znamion typu prze-stępstwa, a takŜe tych, które podlegając stopniowaniu mogą mieć wpływ na zaostrzenie wy-miaru kary. Dlatego teŜ naleŜałoby przyjąć, Ŝe będzie to motyw towarzyszący realizacji zna-mion przestępstwa jednak pozostający poza ich zakresem.

Szczególne potępienie motywacji moŜe zachodzić, gdy motywy sprawcy w raŜący sposób odbiegały od przyjętych wzorców postępowania. Wychodząc z załoŜenia, Ŝe kaŜde zabójstwo jest naruszeniem wzorca postępowania, w motywacji sprawcy wystąpić musi do-datkowy element, który decyzję dokonania zabójstwa czyni szczególnie naganną.

Działanie z chęci osiągnięcia korzyści majątkowej jest działaniem z niskich pobudek. Niewątpliwie, gdy w celu zdobycia pieniędzy poświęca się ludzkie Ŝycie, to jest to działanie z motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Przykładowo - w sytuacji, jaką zajmował się Sąd Apelacyjny w Katowicach30, gdy sprawcy pozbawiając Ŝycia pokrzywdzonego zna-komicie zdają sobie sprawę, Ŝe dąŜą jedynie do zaboru niewielkiej kwoty pieniędzy, z załoŜe-niem przeznaczenia tych pieniędzy „na zabawę”. Dla własnego niegodziwego zysku sprawcy poświęcają w takim przypadku najwaŜniejsze dobro prawne - ludzkie Ŝycie.

Doktryna i orzecznictwo prezentują stanowisko, zgodnie z którym, dąŜenie do wzbo-gacenia się nie zawsze musi uchodzić za motyw zasługujący na szczególne potępienie, a szczególnie w zestawieniu z charakterem popełnionego przestępstwa. Ponadto w przypadku, gdy zamiar pozbawienia Ŝycia motywowany był nie tylko chęcią usunięcia członków konku-rującej grupy przestępczej, lecz równieŜ obawą przed obiektywnie agresywnymi i zagraŜają-cymi Ŝyciu ich zachowaniami - określenie motywacji jako zasługującej na szczególne potę-pienie nie znalazło w orzecznictwie uznania.

Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 2004 r. potraktował jako motywację za-sługującą na szczególne potępienie usprawiedliwianie zabójstwa potrzebą wyeliminowania ze społeczeństwa ludzi naleŜących w ocenie sprawcy do „drugiej kategorii” 31.

28 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 27 kwietnia 1999 r., II AKa 12/99, OSP 2000/9/127. 29 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 stycznia 2002 r., II AKa 308/01, KZS 2002/2/32. 30 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 10 listopada 2005 r., II AKa 298/05, Prok. i Pr. 2006/7-8/22. 31 Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 29 września 2004 r., II AKa 275/04, Wokanda 2005/4/48.

16

1.2.4. Zabójstwo z uŜyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych Wprowadzenie zabójstwa w typie kwalifikowanym „ze względu na uŜycie broni pal-

nej lub materiałów wybuchowych” znajdowało uzasadnienie w polityce karnej skierowanej na zwalczanie przestępczości najbardziej groźnej, w szczególności zorganizowanej, a nawet o charakterze mafijnym. Jednak ratio legis przestępstwa określonego w art. 148 § 2 k.k. nale-Ŝy ujmować szerzej, upatrując jej w kryminalnopolitycznej potrzebie zwalczania kaŜdej prze-stępczości godzącej w Ŝycie ludzkie przy uŜyciu tak szczególnie niebezpiecznego, śmiercio-nośnego narzędzia jakim jest broń palna, ze swej istoty przeznaczona do pozbawiania Ŝycia32. W przypadku art. 148 § 2 pkt 4 znamię kwalifikujące – z uŜyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych - interpretować naleŜy jako te sytuacje, w których broń palna lub materiały wybuchowe stanowią narzędzie zbrodni, gdy sprawca wykorzystuje szczególne właściwości broni lub materiałów wybuchowych (a nie np. jedynie ich masę i budowę czy elementy kon-strukcyjne).

Pojęcie broni palnej definiować naleŜy wykorzystując art. 7 ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji33. Zatem broń palna to niebezpieczne dla Ŝycia lub zdrowia urzą-dzenie, które w wyniku działania spręŜonych gazów, powstających na skutek spalania mate-riału miotającego, jest zdolne do wystrzelenia pocisku lub substancji z lufy albo z elementu zastępującego lufę, a przez to do raŜenia celów na odległość. Zgodnie z art. 4 ust. 1 tejŜe ustawy do broni palnej zalicza się broń bojową, myśliwską, sportową, gazową, alarmową i sygnałową. Bronią palną będą nie tylko fabrycznie wykonane egzemplarze, ale takŜe broń wykonana domowym sposobem – tzw. samodziałowa, do skonstruowania której wykorzysty-wane są oryginalne części broni fabrycznej oraz przedmioty o innym przeznaczeniu przero-bione na broń palną (jej elementy).

Wyjaśnienia pojęcia materiałów wybuchowych poszukiwać naleŜy w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obro-tu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym34. Zgodnie z art. 3 ust. 2 pkt 1 tejŜe ustawy, materiałami wybu-chowymi są: – substancje chemiczne stałe lub ciekłe albo mieszaniny substancji, zdolne do reakcji che-

micznej z wytwarzaniem gazu o takiej temperaturze i ciśnieniu i z taką szybkością, Ŝe mogą powodować zniszczenia w otaczającym środowisku, a takŜe wyroby wypełnione materiałem wybuchowym, z wyłączeniem amunicji (wyrobów wypełnionych materiałem wybuchowym, przeznaczonych do miotania przy uŜyciu broni palnej, słuŜących do nisz-czenia lub obezwładniania celów, a takŜe dla celów ćwiczebnych,

– plastyczne materiały wybuchowe – materiały wybuchowe w giętkiej lub elastycznej pra-sowanej postaci, których opis jest przedstawiony w części 1 ust. 1 „Opis materiałów wy-buchowych” załącznika technicznego do Konwencji w sprawie znakowania plastycznych materiałów wybuchowych w celu ich wykrywania, podpisanej w Montrealu dnia 1 marca 1991 r35,

– materiały pirotechniczne - materiały lub mieszaniny materiałów przewidzianych do wy-twarzania efektów cieplnych, świetlnych, dźwiękowych, gazu, dymu lub kombinacji tych efektów, w wyniku bezdetonacyjnej, samopodtrzymującej się reakcji chemicznej, a takŜe wyroby wypełnione materiałem pirotechnicznym.

32 Postanowienie Sądu NajwyŜszego z dnia 19 lutego 2003 r., V K.K. 153/02, OSNwSK 2003/1/375. 33 Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji, t.j. Dz. U. z 2004 r. Nr 52, poz. 525 ze zm. 34 Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym, Dz.U. Nr 67, poz. 679 ze zm. 35 Dz.U. z 2007 r. Nr 135, poz. 948 ze zm.

17

Analogiczną definicją materiałów wybuchowych posługuje się ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do uŜytku cywilnego (art. 3 pkt 8, 9 i 9a)36.

W kodeksie karnym pojęcie broni palnej jest połączone z róŜnymi znamionami cza-sownikowymi: „posługuje się”, „uŜywa”, „obchodzi się” czy „posiada”. Zakres znaczeniowy tych pojęć jest oczywiście róŜny. Niewątpliwie najszerszy zakres znaczeniowy ma pojęcie „obchodzenia się z bronią palną” – najogólniej rzecz ujmując są to wszelkie wypadki bezpo-średniego kontaktu z bronią, w szczególności jej przenoszenie, manipulowanie mechanizma-mi czy kierowanie w stronę innego człowieka. Termin „posługiwanie się bronią palną” ma węŜszy zakres znaczeniowy i obejmuje manipulowanie bronią, w szczególności jej okazywa-nie (demonstrowanie) i nie musi polegać na oddaniu strzału lub usiłowaniu jego oddania, przy czym nie ma wymogu, aby broń była naładowana.

NajwęŜszy zakres znaczeniowy ma pojęcie „uŜywa broni palnej”. Termin „uŜycie broni palnej” w art. 148 § 2 pkt 4 k.k., naleŜy rozumieć w ten sposób, iŜ chodzi o uŜycie broni palnej z wykorzystaniem jej specyficznych właściwości, a nawet - przede wszystkim ze względu na jej właściwości. Specyficzne właściwości broni palnej to moŜliwość oddania z niej strzału. Skoro tak, to warunkiem przyjęcia kwalifikacji prawnej zabójstwa z art. 148 § 2 pkt 4 k.k. jest popełnienie tego czynu z uŜyciem broni palnej poprzez oddanie z niej strzału (choć sam strzał nie musi być jedyną przyczyną śmierci – np. postrzelenie kierowcy samo-chodu, który ginie w zderzeniu z innym pojazdem, poniewaŜ rana, ból, spowodowały utratę panowania nad samochodem). Sąd Apelacyjny w Katowicach37stwierdził, Ŝe ustalenie, iŜ zgon pokrzywdzonego nie nastąpił bezpośrednio w wyniku uŜycia broni palnej nie sprze-ciwia się przyjęciu kwalifikacji art. 148 § 2 pkt 4 k.k., w sytuacji, gdy sprawcy uŜyli broni palnej zgodnie z jej przeznaczeniem, oddając celny strzał w kierunku pokrzywdzonego, a następnie kontynuowali realizację zamiaru zabójstwa poprzez podjęcie kolejnych bezpraw-nych działań zmierzających do osiągnięcia skutku w postaci śmierci pokrzywdzonego.

RównieŜ Sąd Apelacyjny w Lublinie wskazał, Ŝe zabicie człowieka z broni palnej nie jest koniecznym warunkiem przyjęcia kwalifikacji prawnej z art. 148 § 2 pkt 4 k.k., bowiem przepis ten stanowi o zabójstwie z uŜyciem broni palnej lub materiałów wybuchowych, co oznacza, Ŝe wystarczającą przesłanką takiej kwalifikacji jest oddanie strzału do człowieka bez względu na osiągnięty tym sposobem skutek, a więc wykorzystanie broni palnej zgodnie z jej przeznaczeniem, jednakŜe pod warunkiem, Ŝe śmierć ofiary była następstwem kontynuowania innych działań, w tym samym miejscu i czasie, zgodnych z realizowanym przez sprawcę za-miarem zabójstwa38.

Specyfika uŜycia broni palnej polega na tym, Ŝe decydując się na oddanie strzału uŜy-wający broni wie, iŜ nie ma Ŝadnego wpływu na siłę raŜenia pocisku. Jeśli wi ęc mierzy w ciało człowieka, musi przewidywać moŜliwość pozbawienia Ŝycia i co najmniej godzić się z nią. 1.2.5. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na rozmiary skutku

Zabicie jednym czynem więcej niŜ jednej osoby jest znamieniem kwalifikującym, któ-

re zachodzi w przypadku popełnienia jednego czynu o wielu skutkach. To postać zabójstwa kwalifikowana ze względu na rozmiary skutku. W szczególności zachowanie sprawcy pole-gać moŜe na spowodowaniu eksplozji w pomieszczeniu czy samochodzie, w którym przeby-

36 Ustawa z dnia 21 czerwca 2002 r. o materiałach wybuchowych przeznaczonych do uŜytku cywilnego, Dz. U. Nr 117, poz. 1007 ze zm. 37 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 25 stycznia 2006 r., II AKa 436/05, LEX nr 191745. 38 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 12 maja 2005 r., II AKa 95/05, Prok. i Pr. 2006/6/24.

18

wa większa liczba osób czy wpuszczeniu trującego gazu do takiego pomieszczenia i spowo-dowaniu ich śmierci, rzuceniu odbezpieczonego granatu w kierunku grupy osób, oddaniu serii strzałów z broni maszynowej w kierunku grupy osób (skutek w postaci śmierci więcej niŜ jednej osoby jest spowodowany jednym czynem sprawcy – konkretnym działaniem lub zanie-chaniem).

W sytuacji, gdyby sprawca podawał truciznę kolejno kilku osobom i powodował w ten sposób skutek śmiertelny, czy teŜ strzelałby do stojących osób, celując oddzielnie do kaŜdej z nich, odpowiadałby za popełnienie odrębnych zbrodni (dopuszcza się wówczas tylu czynów ile wykonał czynności sprawczych zmierzających do osiągnięcia skutku w postaci śmierci osoby).

Interesująca w przypadku tej postaci kwalifikowanej przestępstwa zabójstwa jest jego strona podmiotowa. Sprawca zamiarem pozbawienia Ŝycia obejmować moŜe więcej niŜ jedną osobę, czy teŜ chcąc spowodować śmierć jednej osoby równocześnie moŜe godzić się na to, Ŝe tym samym czynem zabije jeszcze innego człowieka.

W przypadku, gdy sprawca chcąc zabić kilka osób zabija tylko jedną z nich, co do po-zostałych - z przyczyn od siebie niezaleŜnych - skutku tego nie realizuje, naleŜałoby przyjąć kumulatywny zbieg przepisów art. 148§1 k.k. i art. 13§1 w zw. art. 148§3 zd. 1 k.k.. W przy-padku zabójstwa kobiety cięŜarnej, ze względu na zróŜnicowanie okresu ochrony Ŝycia - w tym przypadku w fazie prenatalnej - czynu sprawcy nie kwalifikuje się jako zbrodni z art.148§3 zd. 1 k.k. Artykuł ten będzie miał zastosowanie w przypadku zabicia kobiety i urodzonego przez nią dziecka, gdyŜ dotyczy fazy postnatalnej. 1.2.6. Zabójstwo kwalifikowane ze względu na wcześniejsze skazanie sprawcy

Istnieje czysto teoretyczna wątpliwość, nieistotna dla praktyki, czy regulacja zawarta

w art. 148 § 3 k.k. in fine jest postacią kwalifikowaną zabójstwa ze względu na wcześniejsze skazanie sprawcy – szczególne właściwości podmiotu, czy teŜ podstawą do zaostrzenia wy-miaru kary ze względu na uprzednie prawomocne skazanie za zabójstwo. W doktrynie i orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, iŜ nie ma przeszkód do uznania przestępstwa określonego w tym przepisie za kwalifikowaną odmianę zabójstwa. Przesłanką uzasadniającą kwalifikowanie zabójstwa na podstawie art. 148 § 3 zd. 2 k.k. jest prawomocne skazanie za zabójstwo, przy czym nie jest istotne czy sprawca uprzednio był skazany za zabójstwo w ty-pie podstawowym, kwalifikowanym czy uprzywilejowanym. Nie ma teŜ znaczenia forma stadialna popełnienia przestępstwa (usiłowanie, dokonanie) ani zjawiskowa (sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, podŜeganie, pomocnictwo). Odmienne stanowisko zaprezentował Sąd NajwyŜszy w uchwale z dnia 22 listopada 2002 r.39 uznając, Ŝe wcześniej-sze prawomocne skazanie za zabójstwo, stanowiące podstawę odpowiedzialności w oparciu o art.148 § 3 k.k. in fine nie obejmuje ówczesnego prawomocnego skazania za zabójstwo typu uprzywilejowanego.

Dla przyjęcia odpowiedzialności karnej na podstawie art. 148 § 3 zd. 2 k.k. istotne jest, by nie nastąpiło zatarcie skazania za uprzednie zabójstwo, ze względu na sens tej instytu-cji, która zakłada przyjęcie pewnej fikcji prawnej, polegającej na uznaniu osoby skazanej za niekaraną. Nie ma natomiast znaczenia czy sprawca odbył karę za wcześniejsze zabójstwo, moŜe np. w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności za zabójstwo zabić współwięźnia. Istotne jest natomiast uprawomocnienie się wyroku skazującego za uprzednie zabójstwo.

39 Uchwała Sądu NajwyŜszego z dnia 22 listopada 2002 r., I KZP 41/02, OSNKW 2003/1-2/4.

19

1.3. Typy uprzywilejowane przestępstwa zabójstwa

1.3.1. Zabójstwo w afekcie

Zabójstwo w afekcie jest postacią uprzywilejowaną zabójstwa, charakteryzującą się dodatkowym elementem strony podmiotowej w postaci silnego wzburzenia usprawiedliwio-nego okolicznościami. Strona przedmiotowa, podmiot i przedmiot ochrony tego przestępstwa są identyczne jak w przypadku zabójstwa typu podstawowego.

Silne wzburzenie oznacza afekt fizjologiczny, który wywołuje reakcje nietypowe dla danego sprawcy. W istocie chodzi tu o wytrącenie psychiki zdrowego człowieka ze stanu równowagi. Zabójstwo w afekcie charakteryzuje się bowiem tym, Ŝe jego sprawca znajduje się w stanie istotnego zakłócenia równowagi psychicznej, polegającego na tym, Ŝe elementy intelektualne zdominowane są przez czynniki natury emocjonalnej (dominacja sfery emocjo-nalnej nad intelektualną), przy czym dodatkowo stan ten musi jeszcze zasługiwać na uspra-wiedliwienie.

Afekt fizjologiczny ma zazwyczaj charakter krótkotrwałego wybuchu uczucia. Afektu fizjologicznego nie moŜna wiązać z patologicznymi reakcjami podmiotu związanymi z upo-śledzeniem umysłowym czy chorobą psychiczną. Silne wzburzenie usprawiedliwione oko-licznościami, to swoiste pojęcie prawne, dlatego dla stwierdzenia jego wystąpienia, powołany jest przede wszystkim sąd. Kryteria oceny, czy silne wzburzenie jest usprawiedliwione kon-kretnymi okolicznościami danej sprawy czy teŜ nie, wywodzą się z przesłanek, nie tylko psy-chologicznych - ale teŜ moralnych oraz zasad współŜycia społecznego, które sąd winien kaŜ-dorazowo ustalić, jako podstawę do przypisania sprawcy zabójstwa w postaci uprzywilejowanej.

Zastosowanie art. 148 § 4 k.k. wymaga ustalenia, Ŝe: – u sprawcy wystąpiło „silne wzburzenie” rozumiane jako afekt fizjologiczny, – stan ten został wywołany czynnikami zewnętrznymi - co istotne - niezawinionymi przez

sprawcę, – wzburzenie to jest usprawiedliwione okolicznościami.

Okoliczności usprawiedliwiające stan silnego wzburzenia muszą mieć obiektywnie ta-

ki charakter, Ŝe jakkolwiek nie ekskulpują sprawcy zabójstwa, to jednak z punktu widzenia moralnego i społecznego mogą wywołać swego rodzaju zrozumienie dla zachowania sprawcy i uzasadniać znacznie mniejsze społeczne potępienie tego zachowania godzącego w najwyŜ-sze dla człowieka dobro40.

Działaniu zmierzającemu do pozbawienia Ŝycia innej osoby towarzyszy z reguły stan wzburzenia emocjonalnego, ale w sytuacji określonej w art. 148 § 4 k.k. chodzi o wzburzenie o najwyŜszym stopniu nasilenia, które w sposób zdecydowany wykracza poza zwykłe wzbu-rzenie. Pojęcie wzburzenia jest wprawdzie bliskie pojęciu gniewu, ale nie jest z nim toŜsame. Gniew to wyraz gwałtownego sprzeciwu przeciwko faktom dotykającym sprawcę, co w kon-sekwencji łączy się z chęcią odwetu41.

Oczywiście moŜliwa jest teŜ kwalifikacja prawna z art. 148 § 4 k.k. w zw. z art. 31 § 2 k.k. - w sytuacji, gdy niezaleŜnie od siebie wystąpiły u sprawcy oba stany i podlegały one dwojakim uwarunkowaniom, tj. z jednej strony, u podstaw znacznego ograniczenia poczytal-ności leŜał stan patologiczny (art. 31 k.k.), a z drugiej, niezaleŜnie od tego, sprawca działał w stanie silnego wzburzenia, wynikłego z usprawiedliwiających go okoliczności zdarzenia (art. 148 § 4 k.k.).

MoŜliwe jest takŜe zastosowanie art. 148 § 4 k.k. wobec osoby działającej w stanie nietrzeźwości, ale tylko wówczas, gdy silne wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami 40 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 września 2006 r., II AKa 220/06, Apel. W-wa 2007/1/74. 41 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 listopada 2006 r., II AKa 454/06, KZS 2007/5/65.

20

mogłoby powstać równieŜ bez odurzenia alkoholowego. W sytuacji, gdy sprawca znajduje się w chwili popełnienia czynu pod wpływem alkoholu lub środka odurzającego, moŜe skorzy-stać z uprzywilejowanej kwalifikacji w wyjątkowych wypadkach, w których silne wzburzenie zostało wywołane innymi czynnikami niŜ alkohol czy środek odurzający.

Sąd Apelacyjny w Krakowie podkreślił, Ŝe nie moŜna uznać za działanie w stanie sil-nego wzburzenia, w sytuacji, gdy sprawca nie był zaskoczony przyczyną, a denat ani się nad nim nie znęcał, nie poniŜał go, ani teŜ sprawca nie doznał niepamięci wstecznej, ani znuŜenia, osłabienia, dezorganizacji funkcji poznawczych, co zwykle jest następstwem takiego wybu-chu, a w jego działaniu widać pewne elementy planowania zabójstwa, niedające się pogodzić z gwałtownością wzburzenia42.

Zgodnie z linią orzecznictwa nie jest prawidłowym badanie okoliczności mogących spowodować stan wzburzenia tylko w oparciu o kryteria subiektywne. Zdarzenia generujące wzburzenie poddawać naleŜy ocenie stosując kryterium zobiektywizowane, oparte o przyjęte powszechnie normy etyczne oraz zasady współŜycia społecznego. Wymaganym jest równieŜ, co szczególnie istotne w kontekście „usprawiedliwienia” wzburzenia, by wspomnianym oko-licznościom, które najczęściej dotyczą zachowania pokrzywdzonego towarzyszyła cecha pewnej obiektywnej współmierności, adekwatności wzburzenia, które winno być „silne” w takim stopniu, Ŝe spowodowało w następstwie działania zmierzające do pozbawienia Ŝycia.

O działaniu sprawcy pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicz-nościami moŜna mówić wyłącznie wówczas, gdy działanie sprawcy zrodziło się w takiej szczególnej sytuacji, w której gwałtowna reakcja człowieka jest w sposób obiektywny w pewnym stopniu usprawiedliwiona (zrozumiała) i z tego teŜ względu ocena etyczno-moralna sprawcy jest mniej surowa, przez co zasługuje on na mniejsze społeczne potępienie.

Sąd Apelacyjny w Katowicach uznał, Ŝe oskarŜony dopuścił się przypisanego mu za-bójstwa pod wpływem silnych uczuć i emocji związanych z poczuciem krzywdy, odrzucenia i brakiem moŜliwości rozwiązania powstałej sytuacji tym bardziej, Ŝe stwierdzono u niego cechy emocjonalnej niedojrzałości. RównieŜ zasady moralne dają przesłanki do usprawiedli-wienia silnego wzburzenia oskarŜonego. Pokrzywdzona długo odkładała rozmowę na temat dalszych losów ich małŜeństwa, ukrywała swoją bliską znajomość z innym męŜczyzną i okła-mywała oskarŜonego, co do przyczyny swojej nieobecności w domu. Jednocześnie swoim za-chowaniem dawała oskarŜonemu nadzieję na utrzymanie ich małŜeństwa. Zachowanie się pokrzywdzonego stanowiące przyczynę silnego wzburzenia polegać moŜe na wyrządzeniu sprawcy krzywdy, ocenianej społecznie, jako naganna, w szczególności na znęcaniu się przy-szłej ofiary zabójstwa nad sprawcą, zdradzie małŜeńskiej43.

Analiza działań emocjonalnych, za pomocą których sprawca wypełnił ustawowe zna-miona przestępstwa, powinna być trójfazowa: – pierwsza faza - wiąŜe się z szukaniem odpowiedzi na pytanie - czy podstawę działania

stanowił afekt? – w drugiej fazie - naleŜy ustalić okoliczności wyjaśniające afekt i odpowiedzieć na pytanie,

dlaczego sprawca zareagował afektem? – w trzeciej fazie - przez pryzmat ocen etycznych – naleŜy ustalić okoliczności usprawie-

dliwiające lub nie jego zaistnienie.

Za zabójstwo w afekcie sąd uznał czyn młodocianego sprawcy, który razem z 16-letnim bratem zabił ojca uznając, Ŝe jest to jedyne wyjście z traumatycznej sytuacji, je-dyna szansa na spokojne i normalne Ŝycie chorej matki, Ŝycie bez alkoholu, awantur. Biegli orzekli, iŜ badany młodociany sprawca Ŝył w ciągłym stresie, w napięciu ze świadomością bezskuteczności dotychczasowych działań (biegli stwierdzili tzw. zaleganie afektu). W dniu 42 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 22 września 2005 r., II AKa 157/05, KZS 2005/10/27. 43 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 5 czerwca 2003 r., II AKa 183/03, OSA/2004/4/20.

21

zabójstwa u badanego nastąpiło skumulowanie agresji i wyładowanie afektywne spowodowa-ne nagłym pogorszeniem się stanu zdrowia matki, agresywnym zachowaniem ojca wobec członków rodziny. W przypadku takim zabójstwo jest jednostkowym aktem agresji, a sam sprawca nie wykazuje objawów nieprzystosowania społecznego44.

PodŜegacz, pomocnik, czy inna osoba współdziałająca ze sprawcą działającym w sta-nie silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, jeŜeli sam (sama) nie działa pod wpływem takiego wzburzenia, odpowiada za współdziałanie przy popełnieniu zabójstwa w typie podstawowym.

1.3.2. Dzieciobójstwo

W prawodawstwie kryminalnym dzieciobójstwo przechodziło swoistą ewolucję. Po-czątkowo traktowane było jako akt konieczności – zabijano nowonarodzone dzieci, aby zmniejszyć cięŜar ekonomiczny związany z utrzymaniem ich przez rodzinę. Z upływem czasu dzieciobójstwo przybrało charakter religijny (w Kartaginie) czy społeczny (w Atenach, Spar-cie), a następnie uznano je za przestępstwo. W prawie rzymskim zabicie noworodka począt-kowo było karane tylko w przypadku, gdy dokonała tego matka (w drodze domowego prawa karania). Następnie - popełnione przez któregokolwiek z rodziców karane było na równi z zabójstwem. W prawie germańskim karano tylko za zabicie ślubnego dziecka. W XVI wie-ku dzieciobójczynię grzebano Ŝywcem i przebijano palem, albo topiono po uprzednim „roze-rwaniu Ŝarzącymi narzędziami”. W prawie francuskim kobiecie, która po raz drugi zabiła dziecko groziło spalenie albo „kara worka” (umieszczano dzieciobójczynię w worku skórza-nym z psem, małpą, kogutem i węŜem). W XVIII wieku zaczęto łagodniej traktować dziecio-bójstwo znosząc stopniowo karę śmierci za jego popełnienie. W XIX wieku prawie wszystkie ustawodawstwa uznały dzieciobójstwo za uprzywilejowaną postać zabójstwa45.

Dzieciobójstwo jest typem uprzywilejowanym zabójstwa określonym w art. 149 k.k.. Jest okrutne i wstrząsające w szczególności ze względu na ofiarę - bezbronne, nowonarodzo-ne dziecko - oraz sprawcę - jego matkę. Czyn taki ze swej istoty, pomimo tego, Ŝe stanowi postać uprzywilejowaną zabójstwa, zawiera znaczny stopień społecznej szkodliwości. Nie-mniej jednak nietrafne jest powoływanie się na powyŜsze okoliczności, jako obciąŜające przy wymiarze kary, bowiem winny one być uwzględniane w kaŜdej sprawie o czyn tego rodzaju i nie powinny wpływać na wymiar kary (zaostrzać ją czy łagodzić), gdyŜ mieszczą się w zwy-kłych ramach odpowiedzialności za to przestępstwo.

W przypadku występku dzieciobójstwa muszą być spełnione kumulatywnie następują-ce warunki: – zabójstwo dziecka następuje w okresie porodu, – zabójstwo dziecka następuje pod wpływem przebiegu porodu.

Z punktu widzenia art. 149 k.k. bez znaczenia jest, czy poród odbywa się siłami natu-ry, czy przy ingerencji człowieka (za pomocą cesarskiego cięcia).

Granicą oddzielającą dzieciobójstwo od aborcji jest chwila, w której noworodek staje się samoistnym organizmem ludzkim (por. wcześniejsze uwagi dotyczące określenia momen-tu, od którego mamy do czynienia z człowiekiem). Podmiotem przestępstwa dzieciobójstwa moŜe być tylko matka (podmiot indywidualny). Pomocnik oraz podŜegacz do dzieciobójstwa odpowiadają odpowiednio za pomocnictwo i podŜeganie do zabójstwa w typie podstawowym (art. 148 k.k.).

44 W. Ambrozik, F. Zieliński, Młodociani mordercy…, op. cit., s. 55. 45 B. Sygit, Zbrodnia jako kategoria przestępstwa. Studium prawno-karne i polityczno-kryminalne, TNOiK, Dom Organizatora, Toruń 2005 r., s. 300-301.

22

Przedmiotem ochrony przestępstwa dzieciobójstwa jest Ŝycie dziecka. Od zabicia przez matkę w okresie porodu dziecka, które zaczęło juŜ samodzielne Ŝycie, odróŜnić naleŜy zabicie przez matkę płodu w fazie (podczas) przebiegającego porodu, kiedy dziecko nie za-częło jeszcze samodzielnego Ŝycia. W ocenie badań medycyny sądowej najwaŜniejszą wła-ściwością nowonarodzonego dziecka jest obecność pępowiny46. Cechami o mniejszym stop-niu rozpoznawczym są: obecność smółki w jelitach, mazidło skórne oraz krew na powłokach ciała. Dopiero stwierdzenie cech Ŝywego urodzenia się bądź teŜ Ŝycie w okresie akcji poro-dowej pozwalają na ustalenie, Ŝe mamy do czynienia z dzieckiem a nie z płodem. Odpowiedź mogą przynieść wyniki tzw. prób Ŝyciowych - próby płucnej, Ŝołądkowo-jelitowej oraz mi-kroskopowej próby płucnej47.

Dzieciobójstwo moŜe być popełnione umyślnie w zamiarze bezpośrednim lub ewentu-alnym. Okoliczność czy dziecko urodziło się zdolne do Ŝycia nie ma Ŝadnego znaczenia (istotne jest by Ŝyło) dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności za dzieciobójstwo decy-duje bowiem zamiar, jakim kierowała się sprawczyni, tzn. czy chciała ona, względnie - co najmniej - czy godziła się na śmierć dziecka (np. przez zaniechanie udzielenia mu pomocy).

Zamiar dzieciobójstwa pod wpływem porodu (art. 149 k.k.) jest wynikiem zespołu czynników psychofizycznych, psychologicznych, fizjologicznych i społecznych, związanych zarówno z porodem, jak i sytuacją Ŝyciową matki. Nie spotyka się wypadków wyzwolenia agresji samodzielnie jedynie przebiegiem porodu, bez udziału pozostałych czynników, a jeśli takie występują, powinny być wartościowane według kryteriów poczytalności jako przypadki patologiczne48.

W przypadku dzieciobójstwa matka dotknięta jest zakłóceniami, które powodują u niej ograniczenie rozeznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem, ale nie w znaczeniu, o którym mowa w art. 31 k.k., albowiem u podłoŜa jej stanu psychicznego nie leŜy Ŝadna z przyczyn wymienionych w tymŜe artykule 31 k.k., ale przyczyna związana z porodem, występująca podczas jego trwania i z nim się wiąŜąca.

W psychiatrii prezentowane jest stanowisko, Ŝe u dzieciobójczyń, u których nie wy-stępują Ŝadne zaburzenia równowagi psychicznej o podłoŜu patologicznym (upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna, inne zakłócenia czynności psychicznych – w rozumieniu art. 31 k.k.) wpływ porodu na ich stan psychiczny dotyczy głównie sfery emocjonalnej. Okres porodu moŜe wpływać na zmianę reagowania afektywnego z powodu róŜnych czynników (socjalnych, biologicznych i psychicznych), np: bóle porodowe, wysiłek, utrata krwi, zataje-nie ciąŜy, lęk o własne Ŝycie, lęk o Ŝycie dziecka, negatywne emocje kierowane przeciwko dziecku i jego ojcu49.

Zachowanie się matki polega na uśmierceniu dziecka i moŜe przybrać postać działania lub zaniechania. Pomiędzy zabójstwem a stanem psychicznym rodzącej musi istnieć związek przyczynowo-skutkowy, bowiem istota uprzywilejowania dzieciobójstwa tkwi właśnie w ści-słym związku przyczynowym między szczególnym stanem psychicznym kobiety rodzącej a jej czynem sprzecznym z naturalnymi uczuciami macierzyńskimi50.

Najczęstszymi przyczynami śmierci dziecka jest uraz mechaniczny albo uduszenie gwałtowne. Podczas sekcji zwłok stwierdzano np.: rany kłute, poderŜnięcie gardła, obraŜenia głowy wskutek uderzeń, obraŜenia wielonarządowe (jako np. skutek wyrzucenia z jadącego pociągu lub samochodu), natomiast przy uduszeniu gwałtownym śmierć dziecka przybiera

46 K. Marzec-Holka, Dzieciobójstwo. Przestępstwo uprzywilejowane czy zbrodnia, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2004, s. 22. 47 E. Chróścielewski i inni, Dzieciobójstwo jako zagadnienie prawne, psychiatryczne i medyczno-sądowe, Pań-stwo i Prawo, nr 2, 1967, s. 247. 48 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, II AKa 256/02, KZS 2002/12/34. 49 B. Michalski, op. cit., s. 240. 50 Wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 11 czerwca 1974 r., IV KR 89/74, OSNPG 1987, nr 5, poz. 55.

23

postać: zadzierzgnięcia (uduszenia pętlą), zadławienia (ucisk za szyję), zamknięcia otworów oddechowych miękkim przedmiotem, umieszczenia w jamie ustnej i tchawicy przedmiotu, uduszenia wskutek zamknięcia noworodka w worku foliowym lub owinięcie nim jego główki.

Sam okres porodu nie został w dyspozycji regulacji prawnej ściśle oznaczony. Z pew-nością nie kończy się on z chwilą wydania dziecka na świat (poniewaŜ w ustawie nie uŜyto określenia „w chwili” czy teŜ „w czasie” porodu. Okres porodu to czas rodzenia oraz czas bezpośrednio po urodzeniu dziecka, gdy jeszcze wskutek wstrząsu wywołanego porodem stan psychiczny kobiety w wysokim stopniu odbiega od normalnego. Okres porodu nie jest na gruncie prawa karnego toŜsamy ze znaczeniem medycznym, lecz rozumiany jest szerzej – takŜe jako okres następujący bezpośrednio po zakończeniu porodu w ujęciu stricte medycz-nym51. Faktyczny okres utrzymywania się wpływu porodu na procesy psychiczne sprawcy zaleŜeć moŜe oczywiście od indywidualnych predyspozycji kobiety, ale nie tylko. Rzutować nań mogą teŜ okoliczności zewnętrzne, takie jak np. czas trwania porodu (w znaczeniu me-dycznym) oraz sam jego przebieg52.

W psychiatrii przyjmuje się, Ŝe okres wpływu porodu na kobietę rodzącą trwa od kilku do kilkunastu godzin, ale uznaje się teŜ, Ŝe w pewnych szczególnych przypadkach okres ten moŜe trwać o wiele dłuŜej. W doktrynie wskazuje się, iŜ w konkretnym przypadku moŜe to być: okres dwóch dni53, trzech dni54 a nawet ośmiu dni55 (to przypadki indywidualne, szcze-gólne).

Decyzja o pozbawieniu Ŝycia własnego dziecka jest nagła (zostaje podjęta pod wpły-wem przebiegu porodu i w okresie jego trwania). Dlatego teŜ przedsiębranie jakichkolwiek działań przygotowawczych do zabicia dziecka eliminuje moŜliwość uznania czynu za dzie-ciobójstwo. Podobnie jak w przypadku zabójstwa w afekcie - do czynu moŜe dojść na skutek zmienionego pod wpływem porodu stanu psychicznego kobiety. Inaczej naleŜy oceniać sytu-ację, w której cięŜarna nie podejmuje Ŝadnych działań mających na celu przygotowanie do opieki nad noworodkiem (nie kupuje akcesoriów koniecznych do pielęgnacji dziecka, ubra-nek). Zachowanie takie zazwyczaj świadczy o nieakceptowaniu ciąŜy, co w niektórych przy-padkach jest ściśle związane z powstaniem patologicznego stanu psychicznego rodzącej, pod wpływem którego dokonuje ona dzieciobójstwa56. 1.3.3. Zabójstwo eutanatyczne

Kolejnym przykładem typu uprzywilejowanego zabójstwa jest stypizowana w art. 150

k.k. eutanazja, w doktrynie określana jako zabójstwo eutanatyczne. W dosłownym tłumacze-niu od greckiego εὐθανασία, euthanasia oznacza „dobrą śmierć”. W praktyce najczęściej chodzi o przypadki zadania śmierci osobie nieuleczalnie chorej umotywowane skróceniem jej cierpień (pod wpływem litości).

Problem dopuszczalności eutanazji jest trudnym zagadnieniem etycznym. Ma ona za-równo wielu zwolenników jak i przeciwników. Konflikt racji bierze się z róŜnych systemów wartości, jakimi kierują się strony sporu. Przeciwnicy eutanazji uwaŜają Ŝycie za święty dar od Boga albo uznają je za najwyŜszą wartość. Zwolennicy natomiast twierdzą, iŜ waŜniejsze 51 B. Michalski, op. cit., s. 239. 52 R. Kokot, Dzieciobójstwo czy zabójstwo dziecka, czyli o racjonalizację znamion art. 149 k.k., w: L. Bogunia (red), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XX, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 24. 53 A Gubiński, Ochrona Ŝycia w projekcie kodeksu karnego-przestępstwa umyślne, ”Palestra” 1962, nr 12, s. 41. 54 B. Michalski, op. cit., s. 239. 55 M. Cieślak, System prawa karnego, I. Andrejew, L. Kubicki, J. Waszczyński (red), t. IV: O przestępstwach w szczególności, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 363. 56 M. Całkiewicz, Modus operandi sprawców zabójstw, Wydawnictwo Poltext. Warszawa 2010, s. 365-366.

24

jest uszanowanie woli chorego, jego prawo do zachowania godności w obliczu cierpienia, prawo do godnej śmierci, ochrona przed cierpieniem.

Od eutanazji naleŜy odróŜnić: – ortotanazję polegającą na odłączeniu (najczęściej przez lekarza), od urządzeń - specjali-

stycznej aparatury podtrzymującej Ŝycie - chorego będącego w stanie agonalnym (przez część doktryny ortotanazja uznawana jest za eutanazję bierną i trudno takiemu poglądowi odmówić racji z legalistycznego punktu widzenia),

– zabójstwo z miłosierdzia, gdy sprawca pozbawia Ŝycia osobę chorą fizycznie lub psy-chicznie, w podeszłym wieku czy niepełnosprawną, niezaleŜnie od jej woli (nierzadko osoba taka ze względu na stan fizyczny lub psychiczny nie moŜe wyrazić swojej woli, a zabójca sam ocenia wartość jej Ŝycia) i pozbawia ofiarę Ŝycia według niego „ze względu na jej dobro”,

– zabójstwo motywowane względami eugenicznymi („szlachetne wobec pokrzywdzonego i społeczeństwa”), kiedy sprawca pozbawia Ŝycia osoby upośledzone fizycznie lub chore psychicznie, aby jego zdaniem „uchronić społeczeństwo przed przekazywaniem złych ge-nów”, przed nieestetycznym wyglądem takich osób.

Przedmiotem ochrony przestępstwa zabójstwa etanatycznego jest ludzkie Ŝycie nieza-leŜnie od tego, jakie są szanse utrzymania człowieka przy Ŝyciu. Podmiotem eutanazji moŜe być: – kaŜdy - w przypadku zachowania sprawcy polegającego na działaniu (podmiot powszech-

ny, tzw. eutanazja czynna), – osoba, na której ciąŜył szczególny prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi w postaci śmierci człowieka, w rozumieniu art. 2 k.k. (podmiot indywidualny, tzw. eutanazja bierna).

W przypadku eutanazji zachowanie sprawcy polega na pozbawieniu człowieka Ŝycia,

przy czym pojęcie śmierci interpretować naleŜy analogicznie jak w przypadku zabójstwa w typie podstawowym.

Przedmiotem czynności wykonawczej jest człowiek Ŝądający pozbawienia Ŝycia. Po-przez Ŝądanie pokrzywdzony wyraŜa świadomą rezygnację z własnego dalszego Ŝycia. śąda-nie jest wyrazem stanowczej i niebudzącej wątpliwości woli ofiary - aby sprawca spowodo-wał jej śmierć. śądanie takie musi być wyraŜone przez osobę mającą wystarczające rozezna-nie co do znaczenia Ŝądania. Warto zauwaŜyć, Ŝe takiego rozeznania nie ma osoba chora psy-chicznie, upośledzona umysłowo, małoletnia, działająca pod wpływem innego zakłócenia czynności psychicznych (pod wpływem alkoholu, środków odurzających), osoba znajdująca się w stanie krótkotrwałej depresji. śądanie charakteryzuje istnienie elementu presji, w prze-ciwieństwie do prośby, czy zgody. śądanie musi być dobrowolnym wyrazem woli, niezaleŜ-nym od nacisków zewnętrznych, przymusu ze strony innych osób. Na decyzję o zakończeniu Ŝycia moŜe przecieŜ wpłynąć np. przekazana przez lekarza informacja o rozpoznanej choro-bie, jej przebiegu i objawach57. Eutanazja jest przestępstwem umyślnym o zmodyfikowanej stronie podmiotowej, ze względu na przesłankę zabicia człowieka pod wpływem współczucia dla niego. Współczucie jest stanem emocjonalnym, w którym jeden człowiek solidaryzuje się z inną osobą cierpiącą i wyraŜa głębokie ubolewanie. Prawdziwe współczucie nie jest tylko reakcją emocjonalną, lecz mocnym zobowiązaniem opartym na zrozumieniu. Dlatego prawdziwie współczujący stosunek do innych nie zmienia się, nawet jeśli zachowują się oni w sposób negatywny58.

Sprawca zabójstwa eutanatycznego działa w szczególnym stanie psychicznym. Z jed-nej strony ma świadomość bezprawności swojego czynu, którego dokonania Ŝąda od niego

57 B. Michalski, op. cit., s. 248. 58 http://dalajlama.info.pl/przemowienia/wspolczucie, wg stanu na 2010.10.24.

25

pokrzywdzony, z drugiej strony sprawca utoŜsamia się z ofiarą, z jej stanem, ze względu na szczególnie intensywne cierpienia ofiary.

Element współczucia wskazuje na szczególny motyw zabójstwa. Motywacja związana z dodatnimi uczuciami sprawcy wobec pokrzywdzonego skutkuje zazwyczaj wyborem takie-go sposobu pozbawienia go Ŝycia, który byłby najbardziej bezbolesny i humanitarny. Dlatego sprawca zabójstwa eutanatycznego np. uzyskuje najpierw informacje o wpływie trucizn na organizm człowieka i wybiera taką, która ma działanie piorunujące. Trudno wyobrazić sobie, aby sprawca działając pod wpływem współczucia dla innego człowieka zdecydował się na zadawanie mu śmierci w sposób wyjątkowo bolesny, czy działał ze szczególnym okrucień-stwem59.

Aby współczucie występowało w rzeczywistości, w konkretnym przypadku, mogą de-cydować o tym warunki zewnętrzne: – nasilenie cierpień osoby Ŝądającej pozbawienia Ŝycia, – stosunek emocjonalny sprawcy do ofiary, – osobowość sprawcy przestępstwa. Osobowość jest wieloczynnikową strukturą dynamiczną, która reguluje zachowanie się człowieka oraz jego reakcje ze światem zewnętrznym60. Jest zespołem struktur psychicz-nych decydujących o indywidualnym, niepowtarzalnym charakterze kaŜdego człowieka. Jest wyrazem indywidualności człowieka, przy czym indywidualność ta jest względnie stabilna, wyraŜa się w zainteresowaniach, planach, dąŜeniach, aspiracjach człowieka61.

59 M. Całkiewicz, op. cit., s. 44. 60 A. Jakubik, w: A. Bilikiewicz (red), Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, PZWL, Warszawa

2001, s. 344. 61 M. J. Lubelski, w M. J. Lubelski, M. J. Stanik, L. Tyszkiewicz, Wybrane zagadnienia psychologii dla prawni-

ków, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1986, s. 93-94.

26

2. Metody i motywy działania sprawców zabójstw 2.1. Metody działania sprawców zabójstw

Sposoby dokonywania zabójstw charakteryzują się duŜą róŜnorodnością, w zaleŜności od inteligencji sprawcy, od jego moŜliwości dotarcia do określonych narzędzi czy teŜ środ-ków, od sytuacji, miejsca i czasu, jak równieŜ od motywu nim powodującego.

W