Yalm Kaya Bitigi. Osman Fikri Sertkaya Armaan, Ed. Hatice irin User Blent Gl, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 2013: 427-432.

RM ve ESK UYGURCA YRNGIN ZERNE Prof. Dr. Dai MATSU Hirosaki niversitesi

[Japonya]

Prof. Dr. Reid Rahmeti Arat, 1964te yaymlad Eski Trk Hukuk Vesikalar balkl makalesinde, Alman Turfan seferlerinde Xinjiang (Turfan)dan Berline getirilen birok Eski Uygur hukuk belgesini incelemi, kendisinin 199/50 sra numaras verdii bir belgedeki bir cmle iin de kk bir eviri vermitir: A eliye Urumya gidecek 4 uladan B 1 at verip, posta at hesabna kaydetsin. 1 Aratn syledii Urum, phesiz ada Xinjiang Uygur zerk Blgesinin bakenti rmi (Urumi) ehri olmaktadr.

Xinjiang Blgesinin tarihinde yer ad veya ehir ad olan rmi kelimesinin blge halk tarafndan ne zaman kullanld bilinmemektedir. ada Uygurcada ise rmi kelimesinin kkeninin gzel ova anlamndaki Moolca bir kelime olduu sylenmektedir. Ancak byle bir anlam hi phesiz, halk etimolojisi, halk yaktrmas saylmaldr.

ada rmi ehrinin doru kkeni ise 18. yzylda Qing devletinin yeniden ina ettii Di-hua adl ehir olmaldr. ehir ad olarak rmi, 1951 ylnda Di-hua yerine resmen oluturulmutur. rmi ile dorudan zdeletirilen en eski yer ad olarak da mildi 925ten gelen Hotanca Stal-Holstein tomarnda bir ehir (ktha) olan Yirrcin bulunmaktadr.2 Ondan nce 7.-8. yzylda, Tang Devleti de rmi vilayetinin yerinde Lun-tai adl bir ehir yapmtr. Ancak Lun-tain Hotanca Yirrcin ile ilgisi de aka bilinmemektedir. Tang dnemindeki Lun-tai ehri, ada rmi ehrinden 15 km kadar gneydeki Wu-la-bo ehir harabesi ile zdeletirilmektedir. 3 Birka inli aratrcnn Lun-tai ve 1. yzyln ince kayna olan Han-shuda geen ehrin ad Yu-li-shiyi Hotanca yirrcin ile zdeletirmesi4 de mmkn olmayacaktr. Ming dnemindeki iki ince kaynakta geen yer ad wei-lu-munun rmi ile karland sanlmaktadr.5 Belki ince Di-hua ehri iin rmi ad ise Xinjiangda ikmet eden Moollar, Kazaklar, Kalmuklar (Jungarlar) ve Manular tarafndan kullanlmtr. Ancak yukarda belirtilenlerden baka, yer ad olan rmi veya benzeri bir kelime, 20. yzyla kadar in, Trk, Mool ve Rus kaynaklarnda 1 Arat 1964, s. 36. 2 Clauson 1931, s. 307; Bailey 1951, s. 14; Hamilton 1958, s. 149. 3 Zhong 2008, s. 604, 991; Kr. Clauson 1931, s. 307. 4 Cen 1931, s. 442; Zhong 2008, s. 991. 5 Hori 1978, s. 40.

Dai MATSU

428

bulunmamaktadr. Dolaysyla, Orta Asya tarih corafyas asndan Aratn okuduu Eski Uygur

metnindeki Urum transkripsiyonu ok nemlidir. Fakat, Prof. Aratn 199/50 numarasn verdii belge II. Dnya Sava esnasnda Berlin Bilimler Akademisinden kaybolmu, dolaysyla ayrntl bilgi edinilememitir.

Son yllarda, Prof. Osman Fikri Sertkayann msaadesi ile, Prof. Aratn 1930lu yllarda Berlinde alrken ektii ve stanbula getirdii Eski Uygur yazmalarnn fotoraflarn stanbulda inceliyorum. Onlar arasnda Berlinde kayp olan ve R. R. Aratn 199/50 numaras ile sralad belgenin fotoraf ile transkripsiyon denemesi de bulunmaktadr. Ayrca Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya, Arat koleksiyonu diyebileceimiz 335 para fotorafn tamamn Berlin Brandenburg Bilimler Akademisine armaan etmitir. imdi bu belge, bulunma yeri numaras TM 69 yerine yeni envanter numaras olan *U 9241 altnda Berlin Akademisinde bulunmaktadr.

Aada bu metnin transkripsiyonu ile evirisini vermekteyim. Arat 199/50 = *U 9241 (TM 69) [Bk. Resim 1]

1 ud yl sekizin ay touz Sr yl(nn), sekizinci ayn(n) dokuz(uncu) 2 yanga yider ili-ke yrngn gnnde. Yider eliye (verilerek) Yrngn 3 -a baru trt at ula-ta a gidecek drt menzil atlarndan, 4 namp-ta [te]mir-i buyan tkel Namp (ehir)6 daki Temiri, Buyan, Tkel, 5 (.)[ ]ung an ()[u]l bile bir at (. . . . .)ung ve agan-Kul7 ile bir at 6 birip yam at san-nta tutzun verip, posta at hesabna kaydetsin.

Kursiv elyaz ile yazlan ve Moolca aan beyaz, ak kkenli kii ad (a)ann getii bu belge, kesinlikle 13.-14. yzyln Mool dnemine ait olmaktadr. Metninin balamna gre, Prof. Aratn rmi ile zdeletirdii kelime 2. satrda yrngn eklinde okunmutur. Bu kelime, Uygur harfleri ile YWRWNKYN eklinde yazlmtr. Sonek olarak kaln nll datif eki -ann gelmesi dolaysyla, kelime sonundaki -YN da kaln nll olarak -n eklinde okunmu olmal. Kelimenin ilk ksm olan YWRWNK- ise yrng ~ yrng (~ rng) ak renkli, ak rengi olduunu dnebilmekteyiz.

Prof. Arat, sadece Hotancadaki Yirrcinye sesil benzerliine dayanarak Yrngn okuduu kelimeyi Urum (rmi) anlamtr galiba. imdi, onun 6 Uyg. namp ise in. Nan-ping kkenli ehir ad, ada Turpan Havzasnda bir

ehir Lampu (in. Le-mu-pi) ile zdeletirilmektedir. Bk. Matsui 2014. 7 At verecek 4.-5. satrnda be kiiler (Temiri, Buyan, Tkel, (....)ung, ve agan-Kul),

Prof. Arat tarafndan birletirilerek B eklinde adlandrlmtr.

RM ve ESK UYGURCA YRNGIN ZERNE

429

bu zdeletirmesinin doruluunu Dou aatay hanlnn hkmdar olan Tuglug-Temrn 1352 ylnda verdii Moolca bir belge ile kantlamaya alacam.

Birinci Alman Turfan seferinin Berline getirdii bu Moolca belge, bugn MongHT 70 numaras ile Berlin Eyalet Ktphanesi (Staatsbibliothek zu Berlin, Preussischer Kulturbesitz)nde bulunmaktadr. 1972de Louis Ligeti tarafndan ilk yayn8, 1993 ylnda Danlantai Cerensodnom ile Manfred Taube tarafndan da aklamalarn eklendii yeni yaym yaplmtr. 9 Takashi Matsukawa, ikinci yayn iin yapt tantmasnda birka dzeltme nermitir.10 Yaynlara gre, bu metnin en son parasnda belgenin yazld tarih ile yer de ifade edilmektedir: 18luu il bln eus sara-yin arban qauin-a rg-te bki-r 19biibei Ejderha yl(nn), knn ilk (= 10.) aynn eski onuncu (= 25.) gnnde, Jrgte olduu zamanda (bu belgeyi) yazdm.

Ancak, ben Berlinde orijinal belgeyi incelediim zaman, bugne kadar rg-te Jrgte okunan kelimenin gerekte YWRWK-YN yazldn grdm. Resim 2de grld gibi, YN yazlan kelime siyah damga ile kaplanmasna ramen ak olarak okunabilmektedir. Bu yer adn YWRWK-YN i yr(n)g-in ~ yrng-in okuyarak nmzdeki Eski Uygurca yrngn ile phesizce zdeletirebiliriz.

Tuglug-Temrn 1352 ylnn knn ilk aynda Yrng-inde olduu zamanda bu Moolca belgenin yazlmasndan dolay, Mo. Yrng-in (= Uyg. Yrngn), Tuglug-Temr veya Dou aatay hanl hkmdarnn klk ikmetghnn ad olmaldr. Dou aatay hanlnn li Vadisinde ve Tianshan Dalar (Tanr Dalar)nn kuzey tarafndaki ovalarda merkezinin bulunmasndan dolay, klk ikmetgh olan Mo. Yrng-in (= Uyg. Yrngn) da galiba bu ovada yer almtr. Bundan dolay, tarih corafya asndan da Mo. Yrng-in = Uyg. Yrngn ve Hotanca Yirrcin, Tianshann kuzey ovasndaki rmi ehri ile zdeletirilebilmektedir.

Kelime ekline baklrsa, 7.-8. yzylda in. Lun-tainin Uyg. Yrngn ~ Mo. Yrngin kelimesi ile deitirilmesi ok zordur. Corafi olarak Hotanca kelimenin Tianshann kuzey tarafndaki bir yer adnn kkeni olamamasndan dolay, mildi 925 yll Hotanca Yirrcinnin Uyg. Yrngn ~ Mo. Yrngin kkeni olmas da imknszdr. 10. yzylda Dou Trkistanda Moolca kullanlmamsa, Moolca Yrngin ile Hotanca Yirrcin de Eski Uygurca veya Eski Trke Yrngnn sesil transkripsiyonu saylmaldr. Kelimenin ilk hecesindeki y- hecesi de - ile, ve aradaki -ng sesi de -m sesi ile deitirilebilir.11 Ayrca Moolca bir kelimenin sonundaki -n sesi de sklkla kaybolabilmektedir. Dolaysyla, T.-Uyg. Yrngn > Mo. Yrngin > *rngi(n) ~ *rmi(n) > 8 Ligeti 1972, s. 220-221. 9 BT XVI, Nr. 70. Onlarn edisyonu tamamen Tomurtogoo tarafndan kabul edilmektedir.

Bk. Tomurtogoo 2006, s. 169-170. 10 Matsukawa 1995, s. 116-118. 11 Yer ad rnei olarak: in. xin-xing > Uyg. singing > singging > sngim; in.

chi-ting > Uyg. *tng > tn > tm. Bk. Matsui 2014.

Dai MATSU

430

*rminin ada Uygur Trkesinde rmi ekline deitiini ileri sreceiz, yni yer (ehir) ad olan rminin kkeninin Eski Trke Yrngn kelimesi olduunu syleyeceiz.

Eskiden Clausonn Hotanca Yirrcin konumu zerine dikkat ettii gibi,12 Eski Uygurca yer ad olan Yrngn corafi olarak bir yere yerletirmek daha da zordur. Ancak, 10. yzylda Hotanca Yirrcinnin aka bir ktha ehir olduuna gre, Uyg. Yrngn da esasen bir ehir ad olmutur.

lk kuram olarak dnebiliriz ki, 9. yzyln ortalarnda Moolistan terkeden Eski Uygurlar, Tang dnemindeki Lun-tai ehrine kendi dillerinde Yrng-n adn koymutur.

te yandan, bu yer adnn ikinci paras olan n da baka bir sorunu getirmektedir. Yukarda gsterdiim gibi, bu n da kesinlikle kaln nll ise, n nll yrng kelimesi iin sonek deil, ancak baka bir isim olarak kabul edilmelidir. O halde, yer ad olan Yrngn, yrng ile n gibi iki szckten oluan bir tekil olmaldr. Kelimenin Moolca belgede YWRW(N)K-YN = yrng-in eklinde yazlmas da byle anlamamza destek veriyor. Bilindii gibi T.-Uyg. yrng (~ rng) ak renkli, ak430 demek. Uyg. n ise in. zhen gerek, doru, sahihden alnm szck olarak kaydedilir.13 Bunun yannda in. zhen garnizon kelimesinin de Eski Uygur Trkesine n eklinde getiini gzden uzak tutmamak gerekiyor.14

Bugn Turfann kuzeybatsnda rmiye giden yola, Tang dneminde Bai-shui-jian dao Ak-Su (bai-shui) Nehir yolu ad verilmi ve yolun orta yeri olan Da-ban-chengnin yaknnda da Tang dneminde

Bai-shui-zhen Ak-Su (bai-shui) garnizonu kurulmutu. Onun harabeleri imdiye kadar kalmtr.15 Bu Bai-shui-zhen harabesi de, oradan Tang Lun-tai ehri harabesi (bugnk Wu-la-bo harabesi)ni ieren bir bozkrda, gneybat ynnde bulunmaktadr. O zaman, in. Bai-shui-zhen Ak-Su (bai-shui) garnizonu kelimesinde bai ak da Eski Uygurlara yrng ak, ak renkli ile tercme edilerek,16 zhen garnizon da n ile sesil alnm olabilir.

kinci kuram olarak Eski Uygurca yer ad olan yrng-n ~ yrngn zerine diyebiliriz ki, o, Ak Garnizon, Ak-(Su) garnizonu anlamndadr ve balangta Turfan ile rmi arasndaki bir ehir (Bai-shui-zhen Ak-Su (bai-shui) garnizonu) ve yakn yeri iin, sonra da onu ve eski Lun-tai ehrini ieren byk bir alan iin kullanlmtr.

Kaynaklarn ve kantlarn yetersiz olmas dolaysyla ehir ad olan Uyg. Yrngn (= Hotanca Yirrcin)nn konumu sorununa son karar verememekteyim. Ancak, mildi 10.-14. yzyllarda da Yrngn = rmi ve yaknlarndaki bozkrn Uygur ve Mool hkmdarlar tarafndan klk 12 Clauson 1931, s. 307. 13 ED, s. 424; TS I, s. 967, 14 rnein in. Zhen-guo-si Zhen-guo tapna > Uyg. nu vaxar nu

tapna iin Matsui 2004, s. 182-183; Matsui 2008, s. 170. 15 Wang 1993. 16 in. bai ak tercmesi olan Uyg. yrng ak rnei iin bk. Semet 2005, s. 55.

RM ve ESK UYGURCA YRNGIN ZERNE

431

ikmetgh veya hakimiyet merkezi olarak kullanld da phesizdir. Bu tarihi gerein aklanmasnda nemli kaynak olan Eski Uygur belgesi

199/50 yi inceleme ve notlardan faydalanma frsatn bana verdii iin, deerli hocam Prof. Osman Fikri Sertkayaya bu kk almam armaan olarak sayglarmla sunuyor ve kabul etmesini diliyorum. KAYNAKA Arat, Reid Rahmeti. 1964: Eski Trk Hukuk Vesikalar. Journal de la Socit

Finno-Ougrienne 65, s. 11-77. Bailey, Harold Walter. 1951: The Stal-Holstein Miscellany. Asia Major (n. s.)

2-1, s. 1-45. BT XVI = Dalantai Cerensodnom / Manfred Taube, Die Mongolica der Berliner

Turfansammlung. Berlin, 1993. Cen Zhongwen 1979: Hanshu Xiyu chuan

dili kaoshi. Beijing (1. Bask: 1931). Clauson, G(erard). L. M. 1931: Geographical Names in the Stal-Holstein Scroll.

Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 2, s. 297-309. ED = Gerard Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century

Turkish. Oxford, 1972. Hamilton, James 1958: Autour du manuscrit Stal-Holstein. Toung Pao 46-1/2, s.

115-153. Hori Sunao 1978:

[A Preliminary Study on a Document about Central and Western Asia in Ming Period]. Isuramu sekai 14, s. 37-55.

Ligeti, Louis. 1972: Monuments prclassiques 1, XIIIe et XIVe sicles. Budapest. Matsui Dai 2004:

[Uigur Peasants and Buddhist Monasteries during the Mongol Period]. Tyshi kenky 63-1, s. 1-32.

Matsui Dai. 2008: A Mongolian Decree from the Chaghataid Khanate Discovered at Dunhuang. In: P. Zieme (ed.), Aspects of Research into Central Asian Buddhism, Turnhout, s. 159-178.

Matsui Dai. 2014: Old Uigur Toponyms of the Turfan Oases. In: J. Wilkens (ed.), Kutadgu Nom Bitig, Wiesbaden (Forthcoming).

Matsukawa Takashi 1995: (Tantma) BT XVI. Tyshi kenky 54-1, pp. 105-122.

TS = Yaar abayr, tken TrkeSzlk, 5 vols. stanbul, 2007. Semet, Ablet. 2005: Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen

Xuanzang-Biographie. Wiesbaden. Takata Tokio 1988a: [Chinese in

Khotanese Texts]. In: Y. Ozaki / Sh. Hirata (eds.), Contributions to Chinese Historical Linguistics and Philology, Kyoto, s. 71-128.

Tumurtogoo, D. 2006: Mongolian Monuments in Uighur-Mongolian Script (XIII-XIV Centuries). Taipei.

Wang Binghua 1993: [A Preliminary Inquiry into the Baishui Garrison Post at Xizhou in the Tang Dynasty]. In: Sichou-zhi-lu kaogu yanjiu. rmi, s. 118-128.

Zhong Xingqi 2008: Xiyu diming kaolu. Beijing.

Dai MATSU

432

Resim 1 Arat 199/50 = *U 9241 (TM 69) Prof. Dr. Osman Fikri Sertkaya izni ile yaymlanmaktadr.

Resim 2 MongHT 70 (16.-19. satrlarn altn para: bytlm) Depositum der Berlin-Brandenburgischen Akademie der Wissenschaften in der Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz, Orientabteilung (http://www.bbaw.de/forschung/turfanforschung/dta/mainz/imag

es/mainz0865_seite1.jpg)

TRK KLTRN ARATIRMA ENSTTS YAYINLARI

YALIM KAYA BTG OSMAN FKR SERTKAYA ARMAANI

Editrler

Do. Dr. Hatice RN USER - Do. Dr. Blent GL

Ankara / 2013

TRK KLTRN ARATIRMA ENSTTS YAYINLARI Trk Kltrn Aratrma Enstits, 2013. Trk Kltrn Aratrma Enstits yaynlarnn tamamnn veya bir ksmnn yaymcnn yazl izni olmadan herhangi bir yolla oaltlmas yasaktr. Yaynlarn fikr sorumluluu ve iml tercihi yazarlarna aittir. Trk Kltrn Aratrma Enstits yaynlarnda yer alan baka kaynaklardan alnm tablo, resim ve benzeri eylerin yasal kullanm sorumluluu yazarlarna aittir.

User, Hatice irin Blent Gl (Ed.) Yalm Kaya Bitigi Osman Fikri Sertkaya Armaan / Hatice irin User - Blent Gl XII+684 s. 24 cm.

ISBN 978-975-456-118-0 1. Osman Fikri Sertkaya - Biyografi 2. Trkoloji 3. Trk Dili 4. Eski Trke

TRK KLTRN ARATIRMA ENSTTS YAYINLARI TRK KLTR ARATIRMALARI ARMAAN DZS 10 Genel Yayn Editr

Prof. Dr. Dursun YILDIRIM

Editr

Do. Dr. Hatice irin User - Do. Dr. Blent GL

Eser Hakem Kurulu

Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Do. Dr. Blent GL Do. Dr. Ferruh ACA Do. Dr. Hatice irin USER Yard. Do. Dr. Faruk GKE Kapak ve Sayfa Tasarm SEMETEYHAN [B. GL] letiim Adresi T r k K l t r n A r a t r m a E n s t i t s Bahelievler, 7. Cad. 17. Sok. Nu. 38, 06490 Ankara / TRKYE Tel: (00 90 312) 2133100 Belgegeer: (00 90 312) 2134135 Genel a: http://www.turkkulturu.org.tr e-posta: tkaedernegi@hotmail.com Yalm Kaya Bitigi Osman Fikri Sertkaya Armaan, nc Basmevinde 500 adet baslmtr. (Kazmkarabekir Cad. 85/2 skitler/ANKARA Tel: 3843120)

Ankara /2013

0. YALIM KAYA BITIGI kapak ayrbasm1.pdf33. MATSUI DAI