MATURİDİYYEAKAİDİ

ÖNSÖZ

YapılanÇalışmanınÖzellikleri

EL-BİDÂYEFÎUSULİ‘D-DÎNTERCÜMESİ

(MATURIDIYYEAKAİDİ)

RAHMANVERAHÎMOLANALLAH’INADIYLA

GİRİŞ

BilgiEdinmeYolları

MATURİDİYYEAKAİDİ

ÖNSÖZ

Kâinatıyaratan,geliştirenveidareeden,esirgeyenvebağışlayan,hesapgünününyegânehâkimibulunanAllah’ahamdolsun.Hakyoluntebliğcisi,insanlığınkurtarıcısı,yaratıklarınenhayırlısı,peygamberlerinsonuncusuMuhammedaleyhisselâma,onunnecîbsoyuna,şerefliarkadaşlarınavehayırlıümmetineselâmolsun.

Allahtaâlânınbizelütfettiğisayısıznimetleriçindeenmüstesnayeriişgaleden,şüphesizkiİslâmiyettir.İslâmîİlimleriçindeAkaidveyaKelâm,bütündinîhükümlerintemeliniteşkiletmesibakımındanenşerefliilimkabuledilmiştir.Dinimizinimanesaslarındanbahsedenbuiümde,bilindiğiüzere,İslâmtarihiboyuncabirbirindenfarklımetodlarbenimseyenbazıcereyanlarortayaçıkmıştır.BunlardanbaştaRasûlüllahileAshâbcemâatininAkaidsahasındata’kîbettiğiyolu(sünneti)izleyenzümreyeEhl-isünnetvel’-cemâatadıverilmiştir.Selefiyye,Eş‘ariyyeveMâtürîdiyyefırkalarınaayrılanbuEhl-isünnetAkaidmezheblerindenEş‘ariyyeileMâtürîdiyyegittikçeinkişafetmiş,yayılmışvedünyamüslümanlarınınçoğunukendisineceibet-meyemuvaffakolmuştur.

OsmanlıİmparatorluğununhâkimolduğubeldelerdemevcûdolanmüslümanTürkler,umumiyetleFıkıhdaHanefiyye,AkaiddedeMâtürîdiyyemezhebinibenimsemiştir.Imâm-ıA’zamEbûHanîfe’nin(ölm.150/767)kurduğuesasüzerineEbûMansûrel-Mâtürîdi(ölm.333/944)tarafındanTürkistan’dainkişafettirilenMâtürîdiyyemezhebi,izahlanndaKitâbveSünneteençokbağlılıkgösteren,telâkkilerindeAshâbveTabiînyoluolanSelefmetodunaençokyaklaşan,kurumünakaşavecede!zihniyetindenuzakkalabilensadebirKelâmmezhebidir.Mâtürîdiyyekelâmcılarınmasırlarboyumeydanagetirdiğieserlerkemmiyetvekeyfiyetbakımındanzenginolmaklaberaber,denebilirkiâlimlerimizbudeğerlihazineyegereklialâkaveihtimamıgöstermemiştir.ÜstâdEbûMansûrel-MâtürioTninomuhteşemeseri«Kitâbu’t-Tevhid»bileancak1970yılındabasılarakilimâleminesunulabilmiştir.

Kelâmilmine,başkabirdeyişleMâtürîdiyyeAkaidineTürkâlimlerininkatkılarıdabüyükolmuştur.BununlaberaberyıllarcaOsmanlımedreselerindeokutulan,bugündememleketimizinresmîvegayr-ıresmîtedrisâtvearaştırmalarındaeldeneiedolaşanmeşhurkitap«Şerhu’I-Akaid»,Eş‘ariyyemektebinebağlıbireserdir.GerçibuşerhinikiüçsahifeyigeçmiyençokmuhtasarmetniMâtürîdîbirmüellifinkalemindençıkmıştır.FakatbumetinüzerindemeydanagetirilenelliyiaşkınşerhvehaşiyeiçindeEş‘arîmütekellimiTeftâzâni’nin(ölm.793/1390)mezkûrşerhi,yerigeldikçedoğrudanveyadolaylıbirşekildeMâtürîdiyyegörüşünüçürütmeyeveEş‘arîtelâkkisinihâkimkılmayagayretgösterenbiresergörünümündedir,AslındaEhl-isünnetilm-ikelâmınınbuikimektebiarasındatemeldebirayrılıkyoktur.AncakbüyükbirkısmıTürkasıllıolanMâtürîdiyyeulemâsınınmeydanagetirdiğibuncakıymetliesere,yineMâtürîdîlerinbîgânekalmasıveEş‘ariyyemektebinebağiıkitaplaradüşkünlükgöstermesiiçinhaklıbirsebep

vema’kulbirizahbulmakkoyaldeğildir,

MâtürîdiyyeAkaidiadıaltındaistifadeyesunduğumuzeser,Ha-nefiyyeveMâtürîdiyyeâlimlerindenBuhârâlıNûreddines-Sâbûnînin(ölm.580/1184)«el-Bidâyefîusûli’d-din»isimlikitabıdır.MüellifÖnce«el-Kifâye»adıylahacimlibireseryazmış,sonrabunuhulâsaederekel-Bİdâye’yimeydanagetirmiştir.Busebeplekitaptakdireşâyânbiritinâvedikkatmahsûlüolmuştur.TedkikindendekolaycaanlaşılacağıüzereklâsikKelâmkitaplarınınhemenbütünbahisleriniihtivaedeneserindilisağlam,tertibigüzel,ifadesiaçıktır.Müellif,kitabındaEhl-isünnetveMâtürîdiyyegörüşleriniisbatveizahettiktenbaşkataraflarınfikirlerinikısaveözolaraknakletmeyedemuvaffakoluştur.Gerekel-Bidâye,gerekonunşerhimesabesindebulunanet*Kifâye,diğerbazımüelliflerimizdenbaşka.Sa’düddînTeftâzânînlndeŞerhul-Akaidİçinbaşvurduğutemeleserlerolarakgözeçarpmaktadır.1[1]

YapılanÇalışmanınÖzellikleri

Elinizdekikitapikiaynçalışmadanmeydanagelmiştir:

1.EserinsağbaştarafındaSûbûnîyeaitei-Bidâye’nlnmetniyeralmıştır.Metin,mevcûdimkanlarla,eldengeldiğikadarasiınauygunvedoğruolaraktesbftedilmiş,dipnotlarındaâyetlerinyerlerigösterilmiş,hadislertahıîcedilmiş,ibareyemüteallikgerekliizahveşerhlerilâveedilmiştir.Nüshafarklarımetninbitimindensonrasayfavesatırnumaralangösterilerekbelirtilmiştir,Dahasonra,metnintes-brrvetevsikindebaşvurulankaynaklar,kitapisminegörealfabetikolaraksıralanmış,müteakibengereklifihristlerkonulmuştur.

2.Kitabınsolbaştarafındanönce,bukısmınhazırlanmasındaveıstılahlarınaçıklanmasındabaşvurulankaynaklaryeralmıştır.Sonra,Söbûnîninhayatıveeserleriileel-Bidâyemetninintakdimindetâ‘kîbedilenmetodhakkındabilgiverilmiştir.Bunuel-Bidâye’nintercümesiizlemiştir.Müteakiben,gerekmetinde,gerektercümedegeçenÖzelmanâlıkelimelerilemezhep,fırkavezümreadlan«Istılahlar»başlığıaltındata’rîfveizahedilmiştir.

el-Bidâyefîusûli’d-dînTürkçeyeçevrilirken,birtaraftanaslauygunlukgözetilmiş,diğeryöndenTürkçeifadeninbozulmamasınagayretgösterilmiştir.Kelâmıstılahlarınınçokluğudanazar-ıİtibaraalındığıtakdirdetercümeişininnekadargüçolduğutakdiredilir,sanırım.

a-Metninihtivaettiğibahisler,tertipbozulmadan,klâsikkelâmkitaplarınınsahipbulunduğuplângözönündebulundurularakbölümlerevekısımlaraayrılmış,yeryerparanteziçindeyenibaşlıklarkonulmuş,müteselsilizahlarrakamveyaharflerlebirbirindentefrikedilmiştir.

b-Metindeyeralanbütünbahislerinbaşlıkları

hakkındasöz»ibaresiylebaşlar.Bukısımtercümedehazfedilmiş,DyncabaşlıklarınTürkçeyeaktanlmasindabazıtasarruflaryapılmıştır.

c-MetindesıksıktekerrüredenEğerşöyledenilirseböylecevapveririz»tarzındaki

ifadeler,«Soru:…Cevap:…»şeklindetercümeedilmiştir.

d-Tercümevemetindegörülenbütündipnotlarıtarafımızdanilâveedilmiştir.Dipnotlarındakaynakolarakgösterilen«el-Kifâye»,müellifSâbûnTnineserioiup,varaknumaralan,başkabirkayıdbulunmadığıtakdirdeLâleliktp.2271nüshasınaaittir.Tercümenindipnotlarındakaynakmeyanındazikrigeçenkitaplarınbibliyografyasıarapçametninsonundayeralmıştır.BubibliyografyanıntanzimindemodernuygulamayaaykınolarakmerhumhocamProf.MuhammedTancîninusûlüneuyulmuşvekitapadındanhareketedilmiştir.

Gerekeİ-Bİdâye’ninkendimuhtevası,gerekdipnotlarındayeralanveTeftâzânînin«Şerhu’l-Akaid»idâhilolmaküzereçeşitlimuteberkaynaklardanderlenenizahlarokuyucununihtiyacınıbüyükçaptakarşılayacağınıumuyorum.

Eserin,muhtelifkademelerdekiöğretmen,öğrencivearaştırıcılara,ayrıcamevzu*ilealâkalananmüslümankardeşlerimefaideliolmasınıCenabıHak’danniyazederim.

«Bensadecegücümünyettiğikadarhayırvesalâhavesileolmakistiyorum.MuvaffakiyetimancakAliah’ınsyardımıyledir.YalnızO’nadayanır,güvenir,yalnızO’nayönelirim.»2[2]

Erenköy.Rebîu’t-evvel1398Mart1978

BekirTOPALOĞLU

EL-BİDÂYEFÎUSULİ‘D-DÎNTERCÜMESİ(MATURIDIYYEAKAİDİ)

RAHMANVERAHÎMOLANALLAH’INADIYLA

Sânıyüce,bağışlarısonsuzolanAllah’ahamd;elçisiveyarattıklarınınenhayırlısıMuhammed’e,onunazizsoyuna,taraftarlarınavearkadaşlarınaselâmolsun!

(Büyüküstad,hakkınmüdafii,faziletlerinkaynağı,Buhârâ‘lıNûreddînAhmedb.Mahmûdb.EbîBekres-Sâbûnî-Aflahonumağfiretiylebürüsünveengincennetlerininortasındabanndırsın-şöylededi:)

İmdi,Allah’ınlûtfukeremiyle«el-Kifâyeffl-hidâye»adlıkitabımınte’lîfisonaerince,bazıdostlarım,bundan,ibaresininvecîzvebellenmesininkolayolmasıgayesiyle,sahasındaesasyerinegeçecekbirmetnihulâsaetmemiricaettiler.BendebukonudaAllah’tanhayırolanıdiledim,yardımınasığındım,benihatalısözdenveyaramazişten

korumasınıniyazettim…O,bizeyetendir,engüzeldayanaktır.Nebüyükdost,negüzelyardımcıdır!3[3]

GİRİŞ

BilgiEdinmeYolları

İlim4[4]kadîmvehadisolmaküzereikikısmaayrılır.KadîmAllah’ınzâtıileberaberbulunanilimdirkiyaratılmışolanınbilgisinebenzemez,Hadisilimisezarurîveiktisâbîkısımlarınaayrılır.Zarurîilim,Allahtaâlânın,«bilen»innefsinde-kendisininirâdevegayretiolmaksızın-meydanagetirdiğibflgfdir.Meselâkişininkendivarlığınıveaçlık,susuzluk,haz,elemgibideğişikhallerinihissedipkesinbirşekildebilmesigibi.Bilgininbunev’ibütüncanlıyaratıklardamevcuddur.İktisâbîilimdeAllah’ınsebeplerinetevessüledenkulunkendigayretveirâdesiyoluylaondameydanagetirdiğibilgidir.

İnsanlariçinbilgiedinmeyolları(esbab-ıilim)üçtür:Sağlamduyular,doğruhaberveaklıntefekkürü.

a)Duyular,işitme,görme,koklama,tatmavedokunmaolmaküzerebeşçeşittir.Herbirduyuileancakkendisahasınahasolanşeyleridrakolunabilir;budaoduyununşartınauygunbirşekildesahasıiçindekullanılmasıylagerçekleşir.

b)Doğruhaberikikısımdır.Birincisimütevâtirolandır,Mütevâîirhaber,yalansöylemekkonusundaittifakedebilecekleritasavvurolunamıyanmuhtelifkimselerdençeşitlimevzu’iardaişitilenhaberdir.Mütevâtirhaberzarurîilimifadeeder;meselâgeçmişhükümdarlarınvebizdenuzakmemleketlerinmevcudiyetinibilişimizgibi.Doğruhaberinikincisipeygamberleringösterdiğimu’cizeiiedoğruluğute’yîdolunmuşhaberdir.Buda-istidlalyoluyladaolsakatîilimifadeeder.

c)Akıftefekküregelince,buelabilgiedinmeyollarındanbiridir.Akılyoluylaeldeedilenbilgiİkinevi’dir.Birincisizarurîilimdir-kibunabedîhîdedenir-düşünmeden,ilkbakıştameydanagelenbilgidir;herküllünkendiparçasındanbüyükolduğunubilişimizgibi.İkincisideistidlâîîilimdir.Bu,düşünmenevilerindenbirineihtiyaçgösterenbilgidir;dumanıgördüğümüzzaman(bunasebepolanbir)ateşinmevcudiyetineintikaledişimizgibi.Sözkonusuettiğimizbuyollarvasıtasıylabilginineldeedilişigerçeğekarşıdirenmeyeninsafehliiçinapaçıkbirhakikattir.

Sûfestâiyyediyeanılanbirgurup(Sofistler)varkibilgivâsıtalarınınhepsinireddetmiştir.Bunlarınbirkısmıvarlıklarınbirgerçekliği(eşyanınhakikatleri)olamıyacağını,birkısmıiseböylebirşeyinbulunupbulunmadığınınbilinemiyeceğinikabuletmiştir.Aslındabuşüphecilerleilmîbirmünakaşayürütmeyeimkânyoktur;ancakcanlarınıacıtacakkadardövülmeliveyaateşleyakılmalıdıriarkirealiteyi(bizzatyaşıyarak)kabulemecburkalsınlar.

SümeniyyeileBerâhimehaberinbilgiyollarındankabuledilmesinireddetmiştir.Bugörüş

Sûfesfâiyyeninyukarıdabelirtilengörüşlerineyakındır.Bugörüşüntaraftarlarımütevâtirhaberyoluylasabitoianzarurîilmireddetmişoluyorlar,Mütevâtirhaberbilgiyollarındansayılmasaydıinsanbizzatkendibabasını,kardeşiniamcasınıvediğeryakınlarınınasıltanıyabilirdi.Bütünbunlarancakhaberyoluylabilinebilmektedir.

Bâtınîler5[5]Râfizîlerveteşbihedüşenler(Müşebbihe)iseaklınbilgivâsıtalarıdansayılmasınıkabuletmemişlerveşöyledemişlerdir:Çünküakıllarınverdiğihükümlerbirbirininakzedicidir,bunundelilideakılsahibikimseleringörüşayrılığınadüşmesidir.Cevapolarakderizkiaklınverdiğihükümlerinmütenâkızolduğununeileanladınız?Şayet«yineakılile»dersenizkendiniztenakuzadüşmüşolursunuz;çünkübudurumdasizşöyledemişolursunuz:«Aklımızlaanladıkkiakılyoluylabirşeyanlaşılamaz».Eğer«haberile»diyecekolursanızyinesorarız:Haberindoğruveyayalanolduğununeiletesbitettiniz?Şayet(sonçareolarak)«hisile»dersenizbilebilegerçeğiinkâretmişolursunuz.

Hemenbelirtmeliyizkiaslındaakıllarınverdiğihükümlerbirbirininakzetmez.Akılsahipleriningörüşayrılığınadüşmesiyaakıllarınınilmîtefekkürseviyesineulaşamamasıveyakendilerininilmîtefekkürşartlarınıtamamiyleyerinegetirmemesisebebiyledir.Böylecebazılarıakıllahükmettikleriniilerisürdüklerihaldegerçektekendihisvetahminlerinegörefikirbeyanederler.Meselâbirtopluluğa«üçkereüçkaçeder?»diyesorulursa«dokuz!»cevabınıvermekteihtilâfetmezler.Fakataynıguruba«onüçkereonüçkaçeder?»diyesorulsacevabındaihtilâfadüşebilirler.Bununsebebibirazönceaçıkladığımız]hususlardır,yoksabusayıkonusundaaklınvereceğihükmündeğişikolabileceğindendeğildir.Buhususugözüngörebileceğibirhâdiseilemukayeseedebilirsin:Olgundevresindekiaya(dolunaya)bakanlarhiçbirihtilâfadüşmediklerihaldeaybaşındakihilâlinmevcudiyetikonusundagörüşayrılığımeydanagelebilir.Bununsebebiyamüşahedeninyetersizliğiveyabakankimseninhatasıdır.Sözkonusuettiğimizmeseledeaynenbunungibidir.

ŞunudasöyliyelimkiEhl-İsünnetegöreakıllaryaratılıştanfarklıdır;Mu’tezilebunamuhalefetetmiştir.Bugerçeğikabuletmemeyeimkânyoktur.Öyleçocuklarvardırkinegeçmişbirtecrübesi,nedetahsiliolmadanbüyüklerinbileâcizkaldığıbazışeyleriakıllarıylabulurlar.DinintebliğcisiPeygamberaleyhisselâm:«Onlarakıllarıeksikvedinleri(dinîmükellefiyetleri)azolanlardın6[6]buyurmaksuretiylekadınlarınaklîfarklılığınıifadeetmiştir.DininvâzııAllahtaâlâdaikika-dininşâhidliğinibirerkeğinşâhidliğiyerineikameetmiştir.7[7]Bununsebebi«zabtöleti»nineksikliğidirkibudaakıldır.Bununlaberaber«akıl»ismiyleyâdedilebilecekkadarbiranlamagücününbulunuşuuluYaratıcı‘nınbilinmesiiçinkâfidir;böylesiYaratıcı‘sınıbilmemektema’zûrdeğildir.8[8]

İLÂHİYYÂTBAHİSLERİ

ÂleminHudûsüveAllah’ınVarlığı

Allah’ınBirliği

YaratılmışlıkBelirtilerindenAllah’ınTenzîh

Allah’ınSıfatları

İsimVeMüsemmâ

Allah’ınDengiveBenzeriOlmadığı

KelâmSıfatınınEzeliOluşu

(Keiâm-ıNefsî:)

(Kelâm-INefsîİşitilebilirmi?):

TekvînveMükevven

AllahTaâlânınGörülebilmesi

Allah’ınRüyadaGörülmesi

İrâdeBahsi

İLÂHİYYÂTBAHİSLERİ

ÂleminHudûsüveAllah’ınVarlığı9[1]

ÂlemAllah’tanbaşkavarolanlarınadıdır;çünkü(alâmetkökündengelen)âlemYaratıcı‘sınınvarlığınıgösterenbirbelirtidir.

Âlema’yânvea’râzolmaküzereikiyeayrılır.Ayrılarkendibaşınayertutanvekendilerinitaşıyacakbirmevzu’(mahal)olmaksızınvarolabilenşeylerdir.Arazlariseancakbaşkasınabağlıolarakyertutanvekendivarlığınıhissettirecekmevzu’dan(mahalden)ayrılmasıdüşünülemiyenşeylerdir.

Aynlarikikısımdır,a)Basît.Bunacevherdedenir,bölünemiyenenküçükparçadanibarettir(cüz’-ilâyetecezzâ).b)Mürekkeb.Bunadacisimdenir.Enküçükmürekkebikicevherdenmeydanagelir.İslâmfilozoflarıileMu’teziledenbazılarıenküçükparçanınmevcudiyetinikabuletmemiştir.Bugörüşyanlıştır;çünkühardaltohumunuteşkiledenparçalarla(cüz’ler)dağıteşkiledenparçalarıneşitolması(gibibirmuhali)gerektirir;zirabunlarınherbirininparçaları(onlaragöre)nihayetsizdir.10[2]CisimdekiparçalarınbirarayagelişiAllah’ınicadıylaolduğunagöre,sorarız:Allahtaâlâparçalarınbirarayagelişinemukabilbirbirindenayrılmalarıhâdisesiniyaratmayamuktedirmidir,değilmidir?Şayet«değildin»dersenonuaczilevasıf-iandırmışolursun;eğer«muktedirdir»dersen,budefadasözüedilenbölünemiyenparçanınvarlığıortayaçıkmışolur.

Cisim,bazıriyaziyecileregöreuzunluk,genişlikvederinlikolmaküzereüçboyutu(sağlıyacaküçadedcevheri)bulunanşeydir.Bizegöreiseikicevherinbirleşmesionlara«cisim»diyebilmekiçinkâfidir.Çünkü(aynıhacımdaki)ikicisimdenbirininsahibolduğuüçboyutun(cevherin)herhangibirinebircevherdahailâveedilsebucisimiçin«ötekindendahahacimlidir.»denebilir.Şayetikicevhere«cisim»diyebilmekiçinmutlakveasgarîbîrbiriişmekâfigelmeseydisadecebircevherinilâveedilmesiylesözüedilençişiminötekindenhacimliolduğunukabuletmekdoğruolmazdı.Ohaldecisimiçinyapılacakdoğrutarifşöyleolmalıdır:Cisimikivaayadahafazlacevherdenteşekküledenveyabirarayagelenşeydir.

Arazlügatte,devamlıolmayanşey,demektir.Ta’rifi:başkasınabağlıolarakyertutabilenvedevamlıolmayanşeydir.Çeşitleriotuzküsurkadardır;renkler,(hareketvesükûngibi)oluşlartadlar,kokular,sesier,kudretveirâdelerbunlardandır.

Dehriyye,SeneviyyevebirkısımMu’tezilearazların,zattanayndüşünülebilecekmânâlarolduğunukabuletmemiştir.Bugörüşyanlıştır.Çünkühenüzüzerineakdüşmemişsaçlariçin,birgünbeyazla-şınca,«busaçlarosaçlarınaynıdır»demekmümkündür.Halbukibeyazilesiyahınbaşkabaşkaşeylerolduğundaittifakvardır.Şunudabelirtelimkisiyahsaçlarşayetkendizâtındanötürüsiyahlamışolsaydıaynısiyahlığıgerektirenzâtınvarlığıdevamettiğimüddetçerengideğişmemeliydi.Fakatmademkisaçlarbeyazlaşmıştır,ohaldeonlann(zattanayrı)birmânâ(biraraz)sebebiylesiyahbulunduğuvenihayetbu

mânânındeğişmesiyleonlanndadeğiştiğianlaşılmıştır.

Kadîmvarlığınınbaşlangıcıolmayan,hadisdeyokkensonradanvarolanşeydir.

Buhususlarıbildiktensonraderizkiaynlarınarazlardanayrıkalmasıdüşünülemez,arazlarsahadistir.Çünkücevherleryabirleşikveyaayrılmışolarakbulunabilir.(Birleşmekdeayrılmakdabirerarazdır).Yinemümkinvasfınıtaşıyanbirşey,varolduğumüddetiçindeyasükûnveyaharekethâlindeolacaktır;zirasükûnaynımekândaikioluş,hareketdeikiaynmekândaikiayrıoluştanibarettir.Hareketinhadisoluşuduyularlasabittir.Sükûnunhadisoluşunagelince,odahareketinmeydanagelişisebebiylekendisininyokolmasındananlaşılır,çünkükadimhiçbirzamanzailoimaz.

Aynlannarazlardanayrıkalmasınındüşünülemiyeceğinevearazlarındahadisolduğuanlaşıldığınagöre,aynlarınhadislerdenöncebulunmasına(yanikadîmolmasına)ihtimalverilemez;çünküaynlannhadislerdenöncebulunmasıdemekonlardanayrıkalmasıdemektir.(Arazlanndevamlı-bâkıy-olamıyacağınınisbatıileride,«İstitâat»bahsindeinşallahgelecektir).Hadislerdenöncebulunamı-yanherşeyiseyaratılmışlaberaberolacağıiçinkendisidehadistir.Hadisoluncayoklukla(ademle)sebkatedilmişolur.Kendisineyok-,luğunsebkatettiğibirşeyinvarlığıisebizzatkendindenolamaz.Böy-ileşininvarlığıylayokluğuaklenmüsâvîdir.Ohalde(varlıklayokluktanibaretolan)buikicaizdenbirinidiğerinetercihedecekbirtahsîsediciyeihtiyaçvardır.Butahsîsedicininvarlığımümkündeğil,zarurîvekendindenolmalıdır(Vâcibu’l-vücûd).Çünkümümkinolsaydıbirtahsîsediciye,odabirdiğerine..,muhtaçolacaktı.Buihtiyaçzinciriyasonsuzolaraksürüpgider(kîbumuhaldir)veyavarlığıkendindenolanbirzattanihayetbulur,işteo,şâniyüceYaratıcı‘dır.Onunvarlığıkendindenvezarurîoluncakadîmolduğuortayaçıkar.Çünküonunvarlığıbaşkasınabağlıdeğildir,okendindenötürüvardır.Ezelîveebedîolarakmevcudiyetinigerektirecekzâtısabitolduğundanonunyokluğudamuhaldir.

BütünbuanlattıklarımızlaortayaçıkmıştırkiAllahtaâlâyacevher,cisimveyaarazdenilmesimümkündeğildir,çünkübuisimlerinmânâlarınıAllahtaâlâhakkındavâridgörmekmuhaldir.Buisimleriyu-kandabelirtilen(hakîkî)mânâlarınaalmamakşartıylaAllah’aisnâdedenkimseningörüşüdeyanlıştır.Çünkübirismiasılkonulduğumânânındışındaistimaletmekancakmecazyoluylamümkünolur.Bunundaşartıhakîkîmânâilemecazîmânânınmevzu’ları(mahalleri)arasındabirbenzerliğinbulunmasıdır.HalbukiAllahilemahlûkuarasındahiçbirbenzerlikyoktur.Ohaldesözüedilenisimlerinnehakikat,nedemecazyoluylaAllah’aisnadedilmesicaizdeğildir.SMuvaffakiyetancakAllah’ınyardımıylamümkündür.11[3]

Allah’ınBirliği

Ehl-ihakşöylededi:Allahtaalabirdir,ortağıyoktur.BuhusustaSeneviyy^-Mecûsîler,Hıristiyanlar,TabiatçılarveEflâkiyyeEhl-ihakkamuhalietmiştir.

Senevi/70ileMecûsîlerHalikınikiolduğunuilerisürmüşlerdir.Biriiyiliğinyaratıcısı,öbürüdekötülüğünhalikı.BuikitanrıyıbazılarıYezdan(Hürmüz)ileEhrimen,bazılarıdaNurileZulmetdiyeifadeetmiştir.

Hıristiyanlar«Allahüçünüçüncüsüdür»dedilervebunuüçasıl(üçuknum-akaanîm-iselâse)ileifadeettiler:(Allah’aait)zât,ilimvehayat.BazılarıdaüçaslınBaba:Allah,Oğul:fsaveZevce:Meryem’den£Q-S-)ibaretolduğunukabulettiler.

Tabiatlara9°reyaratıcıkuvvetdörttür:Sıcaklık,soğukluk,yaşlık,kuruluk.

EflâkiyVedeyaratıcınınyediolduğunuiddiaetmiştir:Zühal(sa-türn),mü$terî(Jüpiter),merih(mars),zühre(venüs),utarid(merkür),güneş,ay.

Bufırkd’annhepsihakikatte,şanıyüceolanAllah’ıinkâretmektedir.ÇünküAllahmutlakakendindenötürüvezarûretenvarolmalıdır;buiseancaktekolarakdüşünülebilir.Bununisbâtışöyledir:HaydiTanrınınİkiolduğunufarzedelim,bunlardanbiribircisimdehayatıyaratmakisterkenöbürüaynıcisimdeölümüyaratmayımuradederse…yaherikisinindeirâdesigerçekleşirveyabirininirâdesikalırdadiğerininkigerçekleşir.Herikisinindeirâdesinintahakkuketmesi,şüpheyokki,muhaldir.Eğerbirininirâdesigerçekleşirdediğerininkikalırsa,irâdesimuattalkalantannmağlûpolmuşolur,mağlûpİseaslatanrıolamaz.12[4]

Soru:Tanrılardanbiri,diğerininbircisimdehayatıyaratmayıistediğinianlayıncabuhusustaonamuvafakatedebilir,aynıcisimdeÖlümümuradetmeksuretiylemuhalefettebulunmaz;üsteliksizinbenimsediğinizprensibegöredeirâdeilmigerektirir.13[5]

Cevap:İkitannarasındakibuuygunlukyamecburîveyaihtiyarîolarakmeydanagelecektir.Eğer«mecburî»dersenotakdirdetanrılarınherbiridiğerinemuvafakatetmeyemecburkalırkibuİkisinindeâcizolduğuneticesinidoğurur.Şayet«İhtiyarî»dersen,budefadaaralarında(diğerhususlarda)birihtilâfınçıkabileceğinifarzet-mekmümkündür;böylecebirazöncesözkonusuedilenihtimalleryenidenortayaçıkar.

İtirazcının«İrâdeilmigerektirir»tarzındakisözünegelince,bunuşöylecevaplandırırız:Bizegöreirâdeilmideğil,fi’llgerektirir.Çünkübirşeyinbilinmişolmasındanonunmuradedilmişolmasıneticesiniçıkarmakzarurîdeğildir.MeselâAllahtaâlânınzâtıvesıfatlankendimalûmuolduğuhaldeonunirâdesahasınadâhildeğildir.Yinema’düm(yok,gayrımevcûd)daböyledir;şayetvarolacakolsanasılvarolacağıAllahkatındamalûmdur,malûmduramahiçbirzamanmuradolunmuşdeğildir.

NurveZulmetgörüşünesaplananlaraşöylederiz:Zulmetinhadisfolduğukonusundabizimleittifakhalindeolduğunuzagöresoruyo-j’ruz:Zulmetinvarlıksahasınaçıkışıkendiliğindenmidir,yoksanurunjonuyaratmasıylamıolmuştur?Eğer«kendiliğindendir»derseniz,birşeyinyaratıcıolmaksızındameydanagelebileceğiniapaçıksöylemişolursunuzkibununlaikitanrınınvarlığıisbatedilmişolmaz,sadeceAllah’ınyokluğuileriyesürülmüşolur.Şayet«nurunonuyaratmasıylaolmuştur»derseniz,budefadanurun,bütünkötülükve?çirkinliklerinesasınıyaratmışolduğunuitirafetmişolursunuz.

Üçtanrıinancınasaplananlarıngörüşüdetamamenyanlıştır.ÇünküAllahmefhûmunuüçaynaslataksimederkenneakılvenedenakilyönündenherhangibirdeliledayanmış

değillerdir.BirddonlarAllah’ınzâtınıilimvehayatsıfatlarıylabirlikteüçeçıkarmışlar,dhaldenedenonukudretveiradesıfatlarıylabeşe,sem’vebasarsı|tatlarıylayediye,hattadiğerkemâlsıfatlarıyladahabüyüksayılardçıkarmamışlar?

Hz.Meryem’iAllah’ıneşi,IsâaleyhisselâmıdaonunoğlukabuledenHıristiyanlarıngörüşüisedahaçirkindir.ÇünkübundaAllah’ınihtiyaçsahibiolduğuveparçalaraaynlabildiğiiddiasıvardır,bunlarisehudûsalâmetlerindendir.

Tabiatçılanrediçinşöylediyeceğiz:Sıcaklık,soğukluk,yaşlıkvekuruluk,bütünbunlarkendibaşınayertutamıyanveözündedevamlılıkbulunmıyanarazlardır,heranvarlıklayoklukarasındayerdeğiştirirler,kendilerinitaşıyan(ayn)lardahadisleremahalteşkilederler.Ohaldebunlardahadistirvebiryaratıcıyamutlaksurettemuhtaçtır.

Müneccimeye(Eflâkiyye)gelince,onlaradaşöylecevapveririz:Bütünbuyıldızlar,sizinkanaatinizegöre,dönmekte,birburçtanbaşkabirburcageçmekte,birhaldenbaşkabirhaleintikalederekuğur,uğursuzluk,aytutulması,güneştutulması,yanmak,yükselmek,çıkmak…gibideğişikliklerema’ruzkalmaktadır.Bütünbunlaremirvehâkimiyetaltındabulunduklarınınalâmetleridir;ohaldeYaratıcıotek,yegânehâkimvegaalipolanAllahtaâlâdır.14[6]

YaratılmışlıkBelirtilerindenAllah’ınTenzîh

Kâinatınyaratıcısınıncisim,cevherveyaarazolması,suretveşekiltaşıması,biryöndeveyabiryerdebulunmasımuhaldir.Yahudiler,müfritRâfizîler,MüşebbiheveKerrâmiyyeAllah’ıncisimolduğunuid’diaetmiştir.Hişâmb.el-Hakem15[7]onusuretlevasıflandırıyordu.MüşebbiheileKerrâmiyyeonunArşüzerindemekântuttuğunuilerisürmüştür,Bazıları«o,mekântutmamânasındaolmaksızınAnüzerindedir»diyerekonuniçinüstyönkabuletmiştir.Neccârİyye«O!zâtıilehermekânda»,Mu’tezilede«zatıiledeğil,ilmiİlehermekândadır»demiştir.

Bugörüşlerinhepsideyanlıştır,zirabunlardayaratılmışlıkbelirtilerimevcûddur.HalbukiAllahbunevi,belirtilerdenmünezzehtir.Şöylekicisim(cevherlerden)teşekkületmiştir,herbirleşikşeyinparçalarınaayrılmasımümkündür.Yinecisimbelirlibirhacmasâhibdir.Onun,taşıdığıbuhacımdandahaküçükveyadahabüyükolmasıdamümkündür.Ohaldesâhibolduğuhacımdakararkılmasıancakbirtahsisedicininonabuhacmivermesiylemümkünolmuştur.Varlıklarıntaşıyabileceğişekiller(suretler)demuhteliftir.Allahtaâlânmbüftünbuşekillerebürünmesimuhaldir;birkısmınınonatahsisedilmesiiseancakbirtahsisediciilemümkündür.

AllahtaâlânmArşüzerindemekântutmuşolmasıîddiasındadadurumaynıdır.BuiddiavâridolsaAllahtaâlâArşınmıkdârına(yüzeyine,hacmına)yatamdenkgelecek,yaondanküçükveyabüyükolacaktır.Eğeronunmıkdârınamüsâvîveyaondanküçükfarzedilir-seAllah’ınsınırlıvenihayetliolmasılâzımgelir.Nihayetlioluşisehudûsbelirtilerindendir.ŞayetAllahArştanbüyükolursa,onunArşadenkgelecekmıkdânArşınmıkdânnaeşitolacaiaır.OhaldeAllah’ınparçalaravekısımlaraayrılmasıgerekecektir;budahudûs

alâmetlerindendir.ŞudavarkiAllahArşüzerindemekântutmuşolsaydı,onun,üzerindekararkılabilmesiiçinalttaraftannihayetliolmasıgerekirdi.Halbukibiryöndennihayetliolabilenşeydiğeryönlerdendenihayetliolur.MademkiAllah’ınmekândanvecihettenmünezzeholmasıezeldesabittir-çünküondanbaşkaherşeyinsonradanyaratılmışolduğukonusundamuarızımızlaaramızdaittifakvardır.ohaldeezeldeyokkenbil’âhareAllah’ınmekânvecihettutmasıdemekyineezeldebulunmayanbirmânânınonunzâtındahâsılolmasıdemektir.Böyleceo,hadisleremahalteşkiletmişolur,buisemuhaldir.

CenabıHakkın«RahmanolanAllahArşüzerindeistivaetmiştir»16[8]mealindekiâyet-ikerîmesiçeşitliihtimallertaşır.Çünkübazan«istiva»kelimesizikrolunurveondanistilâetmek,hâkimeyetialtınaalmakmânâsıkasdolunur;bazankasdetmek,yönelmek,bazantamvekâmilolmak,bazandakararvemekântutmakmânâlarıanlaşılır.Binâenaleyhbuihtimallerkarşısında,Allah’ınArşüzerindemekântuttuğunuilerisürenMüşebbiheileKerrârniyyelehinebuâyet-ikerîmedeherhangibirmesnedmevcuddeğildir,Kaldıkisözkonusuedilensebeplerdolayısıylaâyettetercihedilecekmânâdabizimverdiğimizmânâolacaktır.ŞüpheyokkiAllahtaâlâArşaistivaettiğinizikretmeklekendiniövmüşoluyor.Eğeristiva’,yaratılmışlarhakkındamedihiçinzikredilmişolsaydıherhaldeondan«mekânvekarartutma»mânâsıanlaşılmazdı.Nitekimşâirinşubeytindedurumaynıdır:

BişrIrakülkesinehâkimolmuştur.Kılıçkullanılmadan,kanakıtılmadan.17[9]

Meseleninizahışöyledirkibirinsanınövülmesibenzerivedengiolmayankimselerdenbazıvasıflarlasivrilmişolmasıdemektir.Eğer(beyitteki)istiva’mekântutmamânâsınaalınacakolursabundaherbayağıvebasitinsanbilemüsâvîolur,böylecekaydadeğerIbîrmedihdetaşımamışbulunur.

Neccâriyyenin,«Allahtaâlâzâtıylahermekândadır»tarzındakigörüşüisetamamenyanlıştır.ÇünkümekântutmavasıfınahâizcisminbileaynıandaikiyerişgaletmesiimkânsızikenmekântutmasıaslındamuhalolanAllah’ınbütünmekânlarıişgaletmesinasıltasavvurolunabilir.

Allah’ınzâtıiledeğildeilmiylehermekândabulunduğunuilerisürenMu’tezileningörüşüdeaynışekildeyanlıştır.Çünkübirmekânıbilenkimsehakkında«ilmiyleomekânıniçindedir»denilmesihiçbirzamandoğruolmaz.

NihayetAllah’acihetizafeedengörüştetemelindençürüktür.Çünküonun(iddiaedildiğigibiüstcihetinden)başkacihetlerdebulunabilmesimuhaldir.İddiaedilencihetinkendisinetahsisedilmesiiçinbirmuhassısaihtiyaçvardır.Şudavarkibirşeyinbelirlibirtarafındakalankimseileoşeyarasındamuayyenbirmesafebulunacaktır.Aslındabumesafeyiolduğundandahafazlaveyadahaazdüşünmekdemümkündür.Ohaldeçeşitliuzunluktakimesafeleraynışekildemümkünolduğunagöremevcutvemuayyenmesafeyitesbitedecekbirmuhassısadaihtiyaçvardemektir.

Şunudabelirtelimkiyönbakımındanyukarıdabulunmaktaövünmeyedeğerbirşeyyoktur.Çünkümuhafızgörünüştesultanınüsttarafındabulunuramakudretvehâkimiyetbakımındansultanmuhafızınkatkatüstündedir.Şuâyet-ikerimedenkasdolunanmânâbuolsagerektir:«O,kullarınınüstündeyegânekudretsahibiolandır».18[10]

Duaedilirkenelleringöğedoğrukaldırılmasınagelince,busadecesamimibirkullukveitaatnişânesidir,tıpkısecdedealnıyere!koymakvenamazdaKâ‘be’yeyönelmekgibi.19[11]

MücessimeileMüşebbihenin,zâhirleriyleistidlalettikleribazımü-teşâbihâyetlervehaberlermevcuddur.Ehl-isünnetvecemâatinbukonudatakibettiğiikiyolvardır:

Birincisi,bunevi’nasslarıkabulvetasdiketmekveiçmânâlarınıAllah’ahavaleeylemek,birdeyüceAllah’ızâtınalâyıkolmıyacakşeylerdentenzihetmek.Bu,Selef-isâlihîninyoludur(Allahonlardanrâzîolsun).

İkincisi,bunasslankabuletmekleberaberAllah’ınzâtınalâyıkolacakveArapdilinikonuşanlarınistimalineuygundüşecekşekildenasslarınte’viliniaraştırmak.Bununlaberaberyapılante’vilinilledeAllah’ınmuradıolduğunakesinliklehükmetmemek(BudaHalefinbenimsediğiyoldur).

Selefmetodudahaselömetli,halefmetoduisedahasağlamvekullanışlıdır.

BaşarıyaulaştıranyalnızyüceAllah’tır.20[12]

Allah’ınSıfatları

Ehl-isünnetşöylededi:Allahtaâlâkemâlifadeedensıfatlarlavasıflanmıştır.Eksiklik,aczvedevamsızlıkbelirtenşeylerdendemünezzehtir.Onunsıfatları,sonradanvücutbulupbil’âhareyokolanarazlarcinsindendeğildir,bilâkisonlarezelîdir,ebedîdir,kadîmdir,!zâtiilemevcuddur.Busıfatlarhiçbirveçhileyaratılmışlannkineben-!zemez.O,hayy(daimadiriolan),âlim(bilen),kaadir(gücüyeten),;semî(işiten),basîr(gören),mürîd(dileyen)vemütekellim(söyliyen,konuşan)gibisonsuzkemaisıfatlarınasahibdir.Yinehayat,ilim,kudret,semi’,basar,irâdevekelâmgibi(masdarşeklindeki)sıfatlardaonanisbetedilmiştir.

BâtmiyyeileİslâmfilozoflarıAllahtaâlânıngerçekmânâdahayyjâlim,kaadir…olabileceğinikabuletmemişlerveyaratılmışlarıntaşıdığıbusıfatlarlaAllah’ınvasıflandırılamıyacağmıilerisürmüşlerdir.

Mu’tezile,Allahtaâlânınhayy,âlim,kaadir,semî,basîr,mürîd,;mütekellimgibi(sıygabakımındandasıfatolanmüştak)kelimelerle,vasıflandığınıkabulettiklerihalde(hayat,ilimgibimasdarşekline!çevrilmiş)busıfatlarınayrıcamevcûdoluşunuveAllah’ınzâtıilebu-;lunuşunureddetmişlerdir.Ancakkelâm,irâdevefiilsıfatlarımüstesnâ;onlaragörebuilâhîsıfatlarayrıcavardır,fakathadistirvebinâe-JnaleyAllah’ınzâtıilekaimdeğildir.21[13]

Eş‘ariyyeyegelince,onlardaAllah’ınsıfatlarınızatîvefi’lîolmaküzereikiyeayırdılar;ZatîsıfatlarınkadîmveAllahtaâlânınzâtındamevcûdolduğunu,fi’lîsıfatlarınisehadisolduğunuveAllah’ınzâtıİlekaimbulunmadığınıkabulettiler.Busonuncumeseleninizahıileride,«Tekvînvemükevven»bahsindeinşâallahgelecektir.

Allahtaâlânınsıfatlanhakkındayukarıdatakrîrettiğimizbizeaitgörüşündoğruluğuna

gelince,bununisbatıyüceAllah’ınengüzelisimleridir(esmâ-ihusnâ);oisimlerkiCenabıHakKur’ân-ıKerîmindeonlarlakendiniövmüşveyineonlarvâsıtasıylekendisinikullarınatanıtmıştır.ŞanıyüceolanAllahşöylebuyurmuştur:«O,ebedibirhayatilediridir(hayydir),kendisindenbaşkaTannyoktur»22[14]«O,herşeyibilendiralimdir,hikmetsahibidir»23[15]«O,herşeyekaadirdir»24[16]«O,hakkıyleişiten,hakkıylegörendir»25[17]«Yaratan(hâlık),vareden(bari1),suretveren(musavvir)oAllah’tır»26[18]vebenzeridiğerâyetler.27[19]

Görüşümüzündoğruluğunuisbatadevamediyoruz:MademkiAllahtaâlâ,şüphekaldırmazbirşekildekendisini«hayy,âlim,kaadir…»olmaklavasıflandırmıştırvebukelimelerdeArapdilinikulla-nanlarcamalûmolanbelirlimânâlardantüremişisimlerdir,ohaldebuisimlerbirzâta(yanizât-ıilâhiyyeye)nisbetolunduğuzamansadeceozâtıntanıtılmasıdeğil,aynızamandabunlarınköklerininde(yanihayat,ilim…tarzındakimasdarlarının)ozattamevcûdolduğudakasdediimişolur.ŞayethayatveilimAllahtaâlânınzâtıilekaim(mânâlar)olmasaydıyukarıdakiâyetlerdezikredilenhayy,âlimgibiisimlerinonanismbeti,hakikatmânâsındaolmayıpsadecebirşerefadı(lâkab)vealemdenibaretkalırdı28[20]buisecaizdeğildir.29[21]

Soru:Eğerbusifât-ımaânîyiAllah’ınzâtıüzerinezâidolarakisbbtedersekbirdenfazlakadîminmevcudiyetinikabuletmişoluruz,&üisetevhîdprensibineaykırıdüşmezmi?30[22]

Cevap:Hayy,âlimgibitüremişisimlerinhakikatyoluylabirzc&anisbetedilişi,buisimlerinkökleriniteşkiledenhayat,ilimgibimânalarındaaynızattabulunmasınıgerektirdiğiniisbatettiğimizegörebunevi’maânîsıfatlarınınmüştaklarıylamevsûfolan-Allahtaâlânınzâtındamevcûdolduğunusöylememizgerekir.«Birdenfazlakadım»iddiasınagelince,böylebirnetice,ancakmânâsıfatlarınınzât-ıiiâhiyyedenayrıolmasıhâlindehâsılolur,halbukibizzatvesıfatayrılığınıkabuletmiyoruz.Binâenaleyhkimkabulediyorsaizahınıdaoyapsın.

Bununlaberaber,üzerimizevazifeolmadığıhaide,yinedesözkonusunoktayıbeyansadedindederizki:YüceAllah’ınsıfatlanneMu’tezileninzannettiğigibizâtininaynı,nedeKerrâmiyyeninkabulettiğigibizâtınıngayrıdır.Bil’aklsdiyeceğizkionunsıfatlarındanherbirizâtınınnekendisidir,nedeondanayrıdır.Yineherbirsıfatındiğerbirsıfatladurumubunungibidir,yanisıfatlarnebirbirininaynıdırnedebirbirindenayrılırlar.Çünküikişeyinbirbirindenayrıvebaşka(gayr)olmasıdemekbirininyokluğuhâlindediğerininvarlığıdüşünü-lebilenikimevcûdolmalarıdemektir.BuiseneAllahtaâlânınsıfatlarıilezâtıhakkında,nedebirsıfatıilediğerbirsıfatıhususundadüşünülemez.Ohaldebunlarbirbirindenayrı(müteğâyir)şeylerolamaz;tıpkı1/10ortasında1ile10sayısıgibiHalbukihadissıfatlarındurumuböyledeğildir.Busebeplebunevi’sıfatlarolmaksızındazâtınvarlığıdüşünülebilirveböylecehadissıfatlarzattanayrı(zâtıngayrı)olabilir.

Ehl-isünnetegöreAllahtaâlânın,ayrıntılarınıbilemiyeceğimizbazısıfatlarıolabilir;Mu’tezilebunamuhaliftir.Onunisimleri31[23]hakkındadaaynışeyisöyliyebiliriz.ÇünküRasûl-iekremefendimizşöylebuyurmuştur:»İçinizdenAllah’ıeniyibilenveondanençokkorkanbenim».32[24]YinePeygamber(s.a,)efendimizşöylebuyurmuşlardır:«(Alla-hım!)Sanaaitolanherisimlesendendilerim;oisimkionunlakendiniadlandırdınveyaKitabındaindirdin,yahutyaratıklarındanbirineöğrettin,yahutdayalnızseninkatındabulunangaybilmindeonuzâtınatahsisettin».33[25]BununlaberabericmâlendeolsaCenabıHakkın,kemalsıfatlarıylavasıflanmışolduğunubildiğimizegöreonugereğiveçhiletanımışsayılırız.

«Allah’ınsıfatlanzâtınahululetti(zâtıilebirleşti)»,veya«zâtısıfatlarınamahal(hululedecekyer)teşkileder»demekdoğrudeğildir.Çünkühululdeintikalvardır,halbukiAllah’ınsıfatlarındaintikalolamaz.Geçihululifadesininmecazyoluylayaratılmışlarınsıfatlarıhakkındakullanılmasınacevazverilmiştir,fakatAllahtaâlâhakkındaistimalicaizdeğildir.Ancakşöylesöylenir:Sıfatlarıkadîmdirvezâtıilekaimdir.Eş‘arîlerde«sıfatlanzâtıilemevcûddur»,tarzındabirifâdekullanırlar.

«Onunsıfatlarıkendisiyleberaberdir,onayakındır,bitişiktirveyaondadır»tarzındabirifadedekullanılamaz.Bazıâlimlerimiz(Allahonlardanrâzîolsun)«ilimilebilicidir»şeklindekibirifadedenbilekaçınmışlardır.Bununsebebi«ilm»inAllahtaâlâİçinbirâlet(bilgiedinmevâsıtası)telâkkîedilemiyceğidir.Onlarbunamukabilşöyledemislerdir:O,âlimdir,onunilmivardırvebunlarlaezeldevasıflanmıştır».

DoğruyoldanayrılmamakancakAllah’ınlütfüsayesinde(nümkündür.34[26]

İsimVeMüsemmâ35[27]

Ehl-isünnet(Allahzaferlerinidâimkılsın)şöylededi:«İsimvemüsemmâaynışeydir».Cehmiyye,Mu’tezileveKerrâmiyye«isimilemüsemmâayrıayrışeylerdir»dediler.Eş‘ariyyedenbazılarıise«isim,tesmiyeden(birşeyinadınısöylemekten)de,müsemmadan(ismitaşıyanvarlıktan)daayrıbirşeydir»demiştir.Bazılarıda,isimüçeayrılır,demiştir:Birincisimüsemmânınaynı,ikincisimüsemmânıngayrı,üçüncüsüdeonunneaynınedegayrıdır.Kelâmcılar,tesmiyeninmüsemmadanaynbirşeyolduğunoktasındaİseittifaketmişlerdir,çünkütesmiyeancakismisöyliyenkimseilekaaimolanbirşeydir.36[28]

Bubahisteisabetliolan,Ehl-isünnetolarakbizimileriyesürdüğımuzgörüştür.Çünkü«Allah!»diyenbirkimsehakkında«Allah’ıanddemekmümkünolabileceğigibi«Allah’ınadınıandı»demekdmümkündür.Şayetisim(Allahlâfzı)ilemüsemmâ(Allah’ınzâtı)aynıolmasaydıherikihükmüdevermekdoğruolmazdı.BugerçeğeCenabıHakkınşusözüdeişaretetmektedir:«Rabbininoyüceadıhıtesbîhet».37[29]Halbukibizrükû‘da«YüceRabbimitesbîhederim»demekteyiz.NitekimArapdilinikullananlarbuistimaldeanlaşmış,hcr-taşâirlerişöyledemiştir:

Nihayetbiryılakadar…Sonraselâmetismisizinhakkınız.Tambiryılmatemtutan,kınanmaktankurtulur.38[30]

Buradaasılmânâ:«sonraselâmetsizinhakkınız…»tarzındadır.

Birdelildahagetirelim:ZevcesininadıZeynebolanbirerkdk«Zeynebboştur»dediğizaman,boşamakadınınisminedeğilkendnsinevâki’olur.39[31]Şukadarvarkibazanisimzikredilirdeonunlatesmiyekasdolunur.Şüpheyokkiisim,tesmiyemânâsınakullanılıncamüsemmânıngayrıolur.Meselâhangiisimleçağrıldığınısormcrtkasdıylasana:«İsminnedir?»diyesorulur,sende:«Muhammedidersin.Görüldüğüüzereburada,akıllıolmayanlaramahsûsolar«Mâ»(ne?)kelimesikullanılmıştır.Halbuki(akıllıvarlıklaramahsû;olan)«Men»(kim?)kelimesikullanılarak:«Muhammedkimdir?»diyesorulsa,şahsınanisbetederek«ben!»diyecevapverirsind«Muhammedbenimismimdir»demezsin.Budabizimgörüşümüzüdoğruluğunugöstermektedir.40[32]

Allah’ınDengiveBenzeriOlmadığı

Burayakadar-Muattılayırediçin-Allahtaâlânınkemalsıfatlarınıisbatettik.ŞimdideMüşebbiheyiredmaksadıylaAllah’ındengivebenzeriolamıyıcağınıizahetmeliyiz.Takiisabetligörüşvedosdoğruyolortayaçıksın.Ziraherşeyinifratvetefrîtıyerilmiştir,«İşlerinenhayırlısımutedilolanlarıdır».41[33]

Allahtaâlânındengivebenzeriolmaktanmünezzeholduğuvekemâlsıfatlarıylamûttasıfbulunduğununisbâtışumealdekiâyet-ikerîmeiledir:«Onabenziyecekhiçbirşeyyoktur;o,semtvebasîrdir».42[34]BuâyetteCenabıHak,«Onabenziyecekhiçbirşeyyoktur»cümlesiyleteşbîhinefyetmiş,«O,semTvebasîrdir»cümlesiyledesıfatlarınınvarlığınıisbatetmiştir.

Bukonudagörüşbeyanedenler(Halikilemahlûkarasında)benzerliğinneiievuku’bulabileceğihususundaihtilâfetmişlerdir.İslâmfilozofları,BâtıniyyeveCehmb.Safvân,43[35]«herhangibirvasıflamüşterekenvasıflanmakveyaaynıisimletesmiyeedilmişolmakbenzerliğinsabitolmasıiçinkâfidir»dediler.ÖylekibunlarAllahileyaratıklarıarasındabenzerliğemeydanvermemekiçin-Allahtaâlâyı«mevcûd,şey,hayy,âlim,kaadir»kelimeleriyleisimlendirmeyibilecaizgörmemişlerdir.

Bugörüşyanlıştır.Ziraböyleumûmîbirvasıflabenzerlikhâsılolsaydılisanmütehassıslarınıneşyayıtaksîmetâbi’tutarakbazılarına«zıd»,birkısmına«hilaf»,diğerine«cins»,birbaşkasınada«mis!»demezlerdi.Aksinevarlıklarınhepsibirbirininbenzeriolur;aczkudretin.sükûnhareketin…vebalzehrindengisayılırdı.Buiseakıllıkimselerijmuhalgöreceğibirşeydir.

Muteziledeşöylededi:Birşeyintaşıdığıenhususîvasfınhemhalika,hemdemahlûkanisbetedilmesiylebenzerlikmeydanagelir.Şöylekibizinsanlaramahsusolan«ilim»üçvasıftaşır:Mevcûd,arazveilim.Bunlardan«varoluş»bu«ilm»inenumûmîvasfı,«arazoluş»vasatvasfı,«ilimoluşu»iseenhusûsîvasfıdır.Ohaldebirilmindiğerbirilme

benzeyişi)(meselâAllah’anisbetedilecekilminyaratıklarınilminebenzeyişi)onunmevcûdveyaarazoluşundandeğil(enhusûsîvasfıolan)ilimoluşundandır.

BusebepleMutezileHalikilemahlûkarasındabenzerliğemeydanvermemekgayesiyleAlahtaâlâyı«ilim»ilevasıflandırmaktankaçınmıştır.

Bugörüşteyanlıştır.Çünkübirinsanınonbatmanağırlığındakiyükükendisiyletaşıdığıkudret,diğerbirinsanınyüzbatmanağırlığındakiyükütaşıyabildiğikudretleenhususîvasıflarındabilemüşterekolduğuhaldeonabenzemez.

Bizegöre,benzerlikancakbütünvasıflardaiştirakvâki’olmaklateşekküleder.Öylekiikişey(diğervasıflardamüşterekolmaklaberaber)tekvasıftabileiştirakisağlıyamazsabenzerlikhâsılolmaz.Bununmisâlişudur:Bizinsanlaramahsus«ilim»:vardır,arazdır,sıfattır,ilimdir,sonradanyaratılmıştır,varlığıcaizolan(varlığıdayokluğudamüsâvîolan)dır,zamanınherânıiçindeyenilenendir.Şayet«ilmi»Allahtaâlâyasıfatolaraknisbetedersek,budefao,ilimdir,mevcud-dur,sıfattır,kadîmdir,varlığızarurîdir,ezeldenebededevamedicidir;iştebuilimhiçbirsuretleyaratıklarınilminebenzemez.

Biz(Mâtürîdîlere)göreikişeyinbenzerolmasınınölçüsübiriiçincaizolanvasıflarındiğeriiçindecaizolmasıdır.(Eş‘arîlerce)denildiki:benzerlerinölçüsü,birbirlerininyerinitutabilmeleridir.ŞüpheyokkibuhalAllahtaâlânınsıfatlarıilemahlûkatınsıfatlarıarasındamevcûddeğildir,ohaldebuikigurupsıfatbirbirininbenzeriolamaz.İsabetligörüşeulaştıranyüceAlah’tır.44[36]

KelâmSıfatınınEzeliOluşu

Ehl-ihakşöylededi:ŞüpheyokkiAllahtaâlâezelîveebedîdir,tekbirkelâmilekonuşucudur.Bukelâmonunzâtıilekaaimolupondanneaynbulunur,nedezailolur.Allah’ınkelâmsıfatıharflerdenveseslerdenmüteşekkilolmadığıgibiGnunparçalaravekısımlaraayrılmasıdamümkündeğildir.

Mu’tezileâlimlerininçoğunluğu,yüceAllah’ınezeldekonuşucu(mütekellirrOolmadığını,nihayetkendisiiçinbirkelâmyaratıponunlakonuştuğunu,binâenaleyhonunkelâmınınhadisolduğunuvezâtıilekaaimbulunmadığınıiddiaetmiştir.Ancakbuâlimlerdekendiaralarındaihtilâfetmiş,birkısmı«Allah’ınkelâmıharflerveseslercin-sindedir.CenabıHakbuharfvesesleri,okunacakmahalde(meselâCebrâîl’inağzında)yaratmaksuretiylemütekellimolur»derkendiğerbirkısmı,«O’nunkelâmıharflerveşekillerdenmüteşekkildir,binâenaleyhbuharfleriLevh-imahfuzdayaratmaksuretiylemütekellimolur»görüşünübenimsemiştir.

Bazıâlimlerde«YüceAllah’ıkelamsıfatına(kalbimizle)inanır,(dilimizle)ikrarederiz;fakatonunhadismikadîmmi,(başkabirdeyişle)mahlûkmugayr-ımahlûkmuolduğuhususundagörüşbeyanetmeyiz…»demiştir.

BumeseledeEhl-isünnetolarakdelilimizşudurkihayysıfatıilemevsûfolanAllah,eğerkelâmsıfatıilemevsûfolmasaydıbununzıddınıteşkiledendilsizlik,sükûtveyaçocukluk.,,vasıflarındanbiriyletavsifedilmişolacaktı.Halbukibütünbunlareksiklikve

aczifadeedenşeylerdir.CenabıHakbunlardanpekyücevemünezzehtir.

ŞudavarkiAllahtaâlâezeldekelâmdanmüstağnîolupdasonrakelâmlavasıflanmışolsaydıdurumundabirdeğişiklikmeydanagelirdi;değişiklikseyaratılmışlıkbelirtilerindendir.

SonolarakşunudabelirtelimkiAllah’ınsıfatlarındanolankelâmeğersonradanmeydanagelmiş(hadis)olsaydı,bukelâm:

a)YaKerrârniyyeninileriyesürdüğügibionunzâtındameyöanogelmişolacaktıkibusuretleonunzâtıhadisleremahalteşkildpeıdi(buisebâtıldır);I

b)Yahiçbirmahaldeolmıyarakmeydanagelmişolacaktıkibuhemmuhaldir,hemdeböylebirşeyiileriyesürenyoktur;zâtenböylebir«kelâm»herhangibirmahaldebulunmayıncabirzâtınonunlavasıflanmışolmasınıdiğerbirzâtınvasıflanmışolmasınatercihedecekbirsebepdemevcûdolmaz;‘

c)YahutdaAllah’ınzâtındanbaşkabirmahaldemeydanagelmişolacaktı,butakdirdedeböylebirkelâmınmevsufunuonuyaratanAllahdeğildebulunduğumahalteşkilederdi;nitekimcisimlerdebulunansiyahlık,hareketgibisıfatlardadadurumaynıdır(yanibunlarındayaratıcısıAllahtaâlâdır,fakatbusıfatlaronunzâtındadeğildecisimlerdebulunduğundancisimlerinsıfatlarıolmuştur,bn-larıyaratanAllah’ınsıfatlarıdeğil).45[37]

(Keiâm-ıNefsî:)

İmdi,«kelâm»ınmâhiyetizâtilekaaimolanveharflerileseslertarafındanifadeedilenbirmânâdanibarettir.Nitekimşâirşöyledemiştir:

Asılsözkalbdeolandır,bil,

Kalbebirkılavuzkılınmışdil.46[38]

Busebeplerdirkidilmütehassısları,başkaşeyedeğil,sadecemânâifadeeden(yanikalbdekimânâyadelâleteden)ibarelerekelâmdemiştir.Kur’ân-ıKerîmdekelâm-ınefsîyiaçıkçazikretmiştir.NitekimyücekudretsahibiAllahşöylebuyurur:«…kendinefislerindederler…»47[39]Bazandainsankarşısındakine«Bendeseninlekonuşulacakbirsözvardır,onusananakletmekistiyorum»der(kibudakelâm-ınefsiİçinbirörnektir).Şunuhemenbelirtelimkibunevi’lâfızlarakelâmdenilmesibunların(kalbdeki)kelâmakılavuzluketmelerisebebiyledir.Yineaynısebebebağlıolarakbütünmüslümanlarmushafıniçindekilâfızlara«Allahkelâmı»adınıvermekteittifakettiklerigibiKur’ânokuyanınokuduğuşeyede«Kelâmuilah»demişlerdir.

Kelâmsıfatımevzuundaihtilâfhalindebulunduğumuzkarşıguruplaittifakettiğimizbirnoktavarsa,odaAllankelâmınıntekbirmânâolduğuveonuntekbirhakikatininmevcûdbulunduğudur.Kâğıtüzerineyazılmışşekiller(harfler),mâhiyetleriitibariylehançere-dekisesler(in)denayrışeylerdir.Eğeryazıİlegösterilmişharflerhakîkatenkelâmolsaydıonlarınhançeredeteşekküledenseslerigerçekkelâmolamazdı,bununaksideaynıdır.

Bununlaberabergerekkâğıtüzerindekiharflere,gerekhançereyeyerleşenseslerekelâmdenilmiştir.Buikişeyarasındakimünâsebetisesadeceherbirininmânâyadelâletetmişolmasındanibarettir,zira(birİbarenin)yazılmışolanıile(aynıibarenin)okunmuşolanıaynımânâyıgösterir.Ohaldeanlaşılmışoluyorkiharflerileseslerinherbirine,kelâma(kalbdekimânâya)delâletetmesisebebiylekelâmdenilmiştir.Se-lef-isâlihînden(Allahonlardanrâzîolsun)naklolunanşusözünmânâsıdabundanbaşkabirşeydeğildir:«MuhakkakkiAllahtaâlânınkelâmımushaflarımızdayazılmış,dillerimizleokunmuşvezihinlerimizde(kalblerimizde)ezberlenmiştir,fakatbunlarınhiçbirinebizzatgirmiş(hululetmiş)değildir;»nitekim«ateş»dedilileanılır,kâğıtüzerineyazılır,fakatbunlarahululedipyakmaz.

Kur’ânlâfzınagelince,bukelimebazan«okunanşeye»,bazan«okumaya»,bazanda«yazılana»isimolur.Binâenaleyh«Kur’ân»lâfzı,okunanadelâletedecekbirkarîne(yaklaşıkifâde)ilekullanıldığızamankadîmvegayr-tmahlûkolur;«Kur’ânAllahtaâlânınkelâmıolupgayr-ımahlûktur»sözümüzdeolduğugibi,Eğerbulâfız;«Kurânınyarısını,üçtebiriniveyadörttebiriniokudum»cümlesindeolduğuşekildeokumayadelâletedenbirkarîneİlezikredilirveya«AbdestsizvecünübolankimseyeKur’ân’adokunmakharamdır»cümlesindegörüldüğüüzereyazılanıandıranbirifadeilekullanılırsa,kendisindenmaksadAllahtaâlânınkelâmınadelâletetmişolmaktır,butakdirdehadisvemahlûkolur.

Hanbelîlerin«Kur’ânharflerigayr-ımahlûktur»tarzındakiiddiasıyukarıdasöylediklerimizeaykırıdır.Nevarkibuiddiayanlıştır.Çünküparçalaravekısımlaraayrılabilenbirşeyinhadisvemahlûkolmasızarurîdir.

Allahkelâmınınhadismi,kadîmmi,mahlûkmu,gayr-ımahlûkmuolduğuhususundahükümveremeyipdurakiayanlanngörüşüdeisabetlideğildir.Çünküduraklama,ihtimallerinhiçbirineağırlıkvere-miyenbirtereddüdü(şek)gerektirir.Oysakiitikadıfaizolanhususlardatereddütgöstermekinkâramüsâvîdir.Böylesi«Allahtaâlânınvarolduğunainanıyorum,fakatinsanlarınihtilâfetmesisebebiyle,onunbirmi,ikimi,yoksaüçmüolduğuhususundahükümveremiyorum»diyenbirkimseyebenzer.48[40]

Soru:içindebirçokemirvenehiybulunanAllahkelâmıkadîmolsaydıemirveyasağamuhâtabolacakkimsehenüzyokkenezeldekibuemirvenehiynasılma’kulolabilirdi?49[41]

Cevap:Şuandaçağımızıninsanlarına,kendilerininhenüzmevcûdolmadığıPeygamberefendimiz(s.a.)devrindezuhuredenbirsözle(Kur’ânvehadîsile)hitâbetmeksizegörenasıldoğruolabi-liyorsa…Bunoktadasizinvereceğinizcevapherneisebizimdesorunuzakarşıvereceğimizcevapodur.

Şukadarınıbelirtelimkihenüzmevcûdolmamış(doğmamış)birkimseyeşuandaİfâsıgerekliolmaküzereemirvermekdoğruolmazamavarolacağızamanabağlıolarakemirvermekcaizdir.50[42]

Soru:CenabıHakkın«BizNuh’ukavminegönderdik»51[43]buyurduğunubiliyoruz.PekigerekNûhaleyhisselâm,gerekonunkavmihenüzmevcûddeğilken,Allahtaâlânın,mâzîsıygasıyleNûhpeygamberin,kavminegönderildiğiniezeldehabervermesinasıldoğruolur?52[44]

Cevap:YüceAllah’ınhaberverişiaslındamâzîvemüstakbelnevilerineayrılmaz.Ohaldesözkonusuedilenmeseledeşöylediyeceğiz:Hz.Nuh’ungönderilişinizamandanmüstağnîolarak«haberverme»ezeldeAllahtaâlânınzâtıilekaaimdi;bu«haberverme»ezeldenebededevamedicidir.Bunagöre,Nûh(a.s.)gönderilmedenöncebuhabervermeyedelâletedensıyga«bizNuh’ugöndereceğiz»tarzında,gönderildiktensonrada«bizNuh’ugönderdik»şeklindeolur.Budurumdadeğişiklik«haberverme»dedeğil,haberverilendedir.BuizahAllahtaâlânınilmihakkındadasöyliyebileceği-mizşeylerebenzer:Nuh’unmürsel(kavminepeygamberolarak

gönderilmiş)olduğunadairbirilimezeldeonunzâtıilekaaimdi;onunilmiiseezeldenebededevamedicidir;NûhvarolmadanönceyüceAllahonunvarolacağınıvepeygamberolarakgönderileceğinibiliyordu,(zamanıgelip)varolduktansonradavarolduğunuvepeygamberkılındığınıbildi;dikkatedilirseburadadeğişiklikbilinenşeydedir(malûmda),yoksailimdedeğil;yukarıdazikrigeçenmeseledebunungibidir.53[45]

(Kelâm-INefsîİşitilebilirmi?):

SonolarakşunubelirtelimkiEhl-isünnet,Allahkelâmınınişitilipişi-tilemiyeceğihususundaihtilâfetmişlerdir.Eş‘arînin54[46]tercihinegörevarolanherşeyinnasılkigörülmesimümkünseişitilmesidemümkündür.İbnFûrek55[47]«Kur’ânokuyanbirkimseninokuyuşusırasındaişitilenikişeyvardır:OkuyanınsesiveAllahtaâlânınkelâmı»demiştir.Bâkıllânî56[48]deşöyledemiş:«SânıyüceolanAllah’ınkelâmıtabiîolarakişi-tilemez,fakattabiatüstübirhâdiseolarakCenabıHakkullarındanistediğikimselerekelâmınıişittirebilir».ZikrigeçenbuâlimleregöreMûsâaleyhisselâmAllahtaâlânınkelâmınısesveharfvâsıtasıolmaksızın(doğrudan)işitmiştir.57[49]

Ebûİshâkel-Esferâyînî58[50]ileonungörüşündeolanlarsânıyüceAllahtaâlânınkelâmınınaslaişitilemiyeceğinisöylemişlerdir.HidâyetrehberiveEhl-isünnetinreisiEbûMansûr’un59[51]tercihidebudur(Allahyüzaklığınıartırsın).BunagöreCenabıHak«…tâkiAllah’ınkelâmınıişitsin»60[52]mealindekiâyet-ikerîmesiyle«…tâkiAllah’ınkelâmınadelâletedenşeyiişitsin»mânâsınıkasdetmiştir.Nasılki«Filânınilminedelâletedenşeyiişittim»mânâsına«Onunilminiişittim»denilirveyine«Allah’ınkudretinedelâletedenşeyebak!»mânâsına«Allah’ınkudretinebak!»ifadesikullanılırsa.

BuâlimleregöreMûsâaleyhisselâmAllahtaâlânınkelâmınadelâletedenbirsesişitmiştir,şukadarvarkiaradakitâbvemelekvâsıtasıolmadığındanHz.Musâ«KelîmuliahAllah’ınkendisiylekonuştuğukimse»diyeanılmıştır.Bumeselenintafsilâtı«el-Kifâye»de

mevcuddur.61[53]

HidâyetAllah’tandır.62[54]

TekvînveMükevven63[55]

Mâtürîdİyyeölimleri(Allahcümlesindenrâzîolsun),«Allah’ınbütünsıfatlankadîmoluponunzâtıilekaaimdir»dediler.

Eş‘ariyyeileMu’tezileiseşöyledediler:«İlimvekudretgibizât?sıfatlardanolanlarınhepsikadımolupyüceAllah’ınzâtıilekaaimdir;tekvîn(bilfiilyaratmak),terzîk(rızıkvermek),ihya(yaşatmak),imâte(öldürmek)vediğerlerigibifi’lîsıfatlardanolanlarisehadistir,Allah’ınzâtıilekaaimdeğildir».64[56]

Bundanbaşka,Eş‘arîlerleMu’tezileAllah’ınzâtıilekaaimolmayantekvinin,mükevveninaynımı,gayrımı(yaniyaratmafi’lîyaratılanlaberabermi,yoksaondanaynmı)olduğunoktasındaaralarındagörüşayrılığınadüştüler.Eş‘arîtekvîninmükevveninayniolduğunu,Mutezileçoğunluğuisemükevvendenaynbulunduğunukabulettiler.AyrıcaMu’tezile(mükevvendenaynolanveAllah’ınzâtıiledekaaimbulunmayan)tekvîninbulunabileceğiyer(mahal)hususundakendiaralarındaihtilâfadüştüler.İçlerindenEbû‘l-Hüzeylel-Allâf65[57]«Tekvînmükevvenileberaberbulunur»derkenİbnu’rRâven-dî66[58]

ileBişrb.el-Mu’temir67[59]«Tekvînhiçbirmahaldebulunmaz»demiştir.Kerrâmiyyede«TekvînhadistirveAllah’ınzâtıilekaaimdir»iddiasınıilerisürmüştür.BusonuncularagöreAllahtaâlâ,ezelde,(hadis)68[60]biryaratıcılıkmânâsına«halik»olmaklavasıflandırılabilir;buonlaragöreyaratmayamuktedirolmakdemektir.

Doğruolanbizimsöylediğimizdir.ÇünküCenabıHak«O,Allah’tır,yaratandır»69[61]maâlindekiâyetindekendizâtını«yaratıcı»olmaklavasıflandırmıştır.Şüpheyokkionunzâtıdaezelîdir,kelâmıdaezelîdir.ŞayettekvînhadisolsaydıyüceAllahezeldeonunlavasıflanmışolamazdı,otakdirdedeyukarıdakiâyetyayalanolacakveyamecazîbirifadekabuledilecektirkiCenabıHakbunlardanmünezzehveyücedir.Meseleyibirazdahaderinleştirecekolursakdiyeceğizki«halik»,«halk»kökündentüremişbirisimdir,tıpkı«İlm»kökündentüreyen«âlim»gibi.Şüpheedilmezkibirmânâdantüreyenbirisimancakomânânınkendisindemevcûdolduğukimseyenisbetedilebilir,tıpkıkendisinde«hareket»bulunanbirkimseiçin«müteharrik»di-yebileceğmizgibi.

Kerrâmiyyenin,yukarıdakiâyeti«Yaratmayamuktedirolmakmânâsınabiryaratıcılıklaezeldehöliktir»tarzındate’vîletmesiiseisabetsizdir.Çünkü«kudret»kökündentüreyenisim«halik»değil,«kaadir»kelimesidir(binâenaleyhhâlik’akaadirmânâsıvermekdemekhâlıksıfatınıkabuletmemekdemektir).Hemde(birşeyekaadirolmakbaşka,onunfailiolmakbaşkadır,meselâ)zinayamuktedirolankimse«zânî»olmaklavasıflandırılamaz;diğersıfatlardaböyledir(adamöldürmeyegücüyetenekaatil,çalmayamuktedirolanasânkdenilemiyeceğigibi).Şudavarki,«hâlık»övgüifâdeedenbirİsimdir.Allahteâlâbununlaezeldedeğildebil’âharevasıflanmışolsaydı,bu«halk»

mefhûmununmevcudiyetiyoluylakendizâtınaezeldesâhibolmadığıbirmedihziyâdesiteminetmişolacaktıkibu,muhaldir.

Mûtürîdiyyeolarakileriyesürdüğümüzgörüşünaklîdelilinegelince:

1.Tekvînşayet(bizimsöylediğimizgibikadîmdeğilde)hadisolsaydı;a)YaAllahtaâlânınonuyaratmasıyla(tekvîniyle)varolacaktı;b)Yahutdaböylebirşeyolmaksızınmeydanagelmişolacaktı.Eğermuarızımızbirincişıkkıbenimsiyecekolursaonaderizki«Allah’ınbunu(tekvînî)yaratmasıkadîmmidir,yoksahadismi?»Şayet«kadîm»dersen,iştebizimdeiddiaettiğimizbuydu.Eğer«hadis»dersenöncekisuâlimizavdetedervebudurumzincirlemeolaraknihayetsizdevameder70[62]Muarızımız,hadisolduğunuiddiaettiğitekvininAllah’ınyaratmasıolmaksızınmeydanageldiğisöylenecekolursakarşılıkolarakderizkiAllah’ınyaratmasıolmaksızınbirmahlûkun(buradatekvînin)meydanagelmesicaizoluncabütünhadislerin(yaratılmışların)dayaratılmadanvarolmasıcaizolur;buiseAllah’ınyokluğunagötürür.

2.Tekvîneğerhadisolsaydı:a)YaKerrâmiyyeninileriyesürdüğügibiAllahteâlânınzâtındahadisolacaktıkibuyanlıştır,çünkükadîmolanAllah’ınzâtınıhadisleresahnekılmakdır;b)Yahutibnu’r-RâvendîileBişrb.elMu’temir’iniddiaettiğiüzerehiçbirmahaldeolmaksızınmeydanagelmişolacaktı.Budamuhaldir.Zirabirsıfatınhiçbirmahalde(mevsûfta)olmaksızınvücûdbulmasımümkündeğildir.Şayettekvînhiçbirmahaldeolmaksızınvücûdbulmuşolsaydıherhangibirzâtın(yaniAllah’ın)onunlavasıflanmasıdiğerinin(Allah’tanbaşkasının)vasıflanmasınatercihedilemezdi;c)Veyatekvîn(Allah’tan)-başkabirzattavücdöbulacaktı;nitekimEbû‘l-Hüzeyi«Hercismintekvîni(yaniyaratılışı,meydanagetirilişi)aynıcisminkendisiylekaaimdir»demiştir.Butakdirdedehercisimkendikendisininyaratıcısıveoluşturucusuolurdu.BufikirdedeAllah’ıinkârunsuruvardır.Aslındabusözarazlariçinhiçsöylenemez,çünkübirşeyinarazsayesindemevcûdolmasımükündeğildir.

3.Tekvînşayet(Eş’ârîninilerisürdüğügibi)mükevveninaynıoldaydıveya(Ebû‘l-Hüzeylel-Allâf’ıniddiaettiğiveçhile)mükevvenlekaaimbulunsaydımükevveninvaroluşukendikendinegerçekleşecekvemevûdiyetiİçinbaşkasınamuhtaçolmıyacaktı;butakdirdemükevvenkadîmolurdu.Halbukimuarızlarımızyaratıklarınkadîmoluşuhatasındankorunmakiçintevkînekadîmdemektenkaçınıyorlardı,şimdiisemuhalolanıirtikâbetmekleberaberkaçındıklarıhatayadüşmüşoluyorlar.

4.Şudavarki(meselâ)«siyahlık»mükevven(mahlûk)olduğunavesizegöremükevveniletekvînaynışeybulunduğunagöresiyahlığınmevcûdolduğuhermevsûfta(zâtta)mutlakatekvîn(yaratmak)damevcûddemektir,çünkütekrarhatırlatalımkisizcetekvîninbulunduğuyerdemükevvenindebulunmasızarurîdir.Ohaldekendisindesiyahlıkbulunanmevsûfu«siyahtır»diyevasıflandırdığınzamanonunyaratıcı(mükevvin)olduğunudasöylemengerekir,çünküondayaratmak(tekvîn)vasfımevcuddur.İmdiAllahtaâlâyı«siyahtır»diyevasıflandıramıyacağınagöre-çünküonda(birtekvînolan)siyahlıkmevcûddeğildironunyaratıcıolduğunudasöyliyemiyeceksin,çünkütekvînondamevcûddeğildir(sizcetekvîninbulunmadığıyerdemükevvindebulunmaz).Bunu«haber»mefhûmunabenzetebiliriz.«Doğruhaber»inkendisindemevcûdolduğuzât«muhbir»ve«sâdık»olur;buhaberinkendisindemevcûdolmadığızâtisenemuhbir,ne

desâdıkolur,çünkübuikişey:habervesıdk(muârızianmızınanlayışınagöre)birbirindenayrılmasımümkünolmayanikişeymiş.71[63]

Soru:TekvînAllahteâlâ‘nınzâtıilekaaimolduğuhaldeezelîolsaydıkâinatınvarlığıezeldeonataallûkedecekveböyleceâlemhadisdeğilkadımolacaktı?72[64]

Cevap:Sizkâinatınvarlığınıtekvinebağlıkabuletmekleonunhadisolduğunudabenimsemişoluyorsunuz;çünkükadîm,varlığıbaşkasınabağlıolmayanşeydir,mevcudiyetibaşkasınabağlıolanşeyİsehadistir.

Şunudabelirtelimkiezelîolantekvîninmevcudiyetikâinatınezeldekendisiylevarolmasıgayesinema’tûfdeğildir;aksinetekvînsıafatınınhikmeti,varlıksahasınaçıkacakherşeyin,zamanıgelince,Allah’ınilmiveirâdesineuygunolarakonunsayesindevarolmasıdır.O’nuntekvînsıfatıezeldenebededevamettiğindenvarolacakherşeyinmevcudiyeti,zamanıgelinceonunezelîtekvîninetaallûkeder.Bunaşöylebirmisalverelim:Birerkek,Şa’banayıiçindeiken,zevcesininkendisindenboşdüşmesiniRamazanayınıngirmesinebağlasa,bubağlayış(şarrtkoşma,ta’lîk)RamazanakadarhükmendevamederveRamazanayınıngirmesiyleöncekişartabağlıolarakboşanmahâsılolur.YinebirinsandüşünelimkibirdiğeriniCumartesigünüyaralamış;yaranıntesiriilerliyerekhayatiyetşartlarınıaşmışvenihayetCumagünüyaralıölmüş,budurumdayaralayanşahıs,hernekadartesiriCumagünügörülmüşisedeöncekiCumartesindenitibarenkaatiladdedilir.İştebizimmeselemizdebunungibidir,

Tekvînmevzuundabütünitirazlarıbertarafedeceknihâîsözolarakderizki:SizegörekâinatınvarlığıkadîmolanAllah’ınzâtınaveyasıfatlarındanherhangibirinebağlıolmuşmudur,yoksaolmamtşmıdır?EğerhayıpderlerseyüceYaratıcı‘nınyokluğunuifadeetmişolurlar.Şayet«evet»derlerseyinesorarız:Budurumkâinatınkadîmoluşunugerektirmişmi,yoksagerektirmemişmi?Buhusustavereceğinizhertürlücevaptekvînkonusundabizimsizevereceğimizcevabıteşkiledecektir.

ŞudavarkiEş’ârîyegörekâinatınvarlığıyüceAllah’ınemrinebağlıdırkibudapekâlâbirtekvîndirvebuemirkadîmolupAllahtaâlânınzâtıilekaaimdir.Bukanaatiyle,Eş‘arî,tekvînkonusundakigörüşününakzetmişgörünmektedir.

DoğruyailetenyüceAllah’tır.73[65]

AllahTaâlânınGörülebilmesi

Ehl-isünnet,ahiretyurdundamü‘minlerinAllahtaâlâyıgörmelerininaklencaiz,naklendevâcibolduğunukabuletmiş.Mu’tezile,Neccâriyye,HavâricveRâfıda’nınZeydiyy©kolubugörüşemuhalifkalmıştır.Mu’tezileayrıcaAllahtaalânınkendizâtınıgörüpgörmediğikonusundaaralarındagörüşayrılığınadüşmüşler,çoğunluğuonunkendizâtınıgördüğünükabulederkeniçlerindenbirgurupAllah’ınkendizâtınıgörmesinide,başkalarıtarafındangörülmesinideinkâretmiştir.

a)Ehl-ihakkınbukonudakikatTdeliliMûsâaleyhisselâmın,Allahtaâlâdan,onugörmesinitalebetmesidir.NitekimyüceAllahâyetikerîmesindebutalebişöylehabervermektedir:«Rabbim,banagörünkisenigöreyim!»74[66]HalbukiMusaPeygamberyüceAllah’ıhak-kıylebiliyor,onumahlûkabenzetmekten,biryöndeveyabirşeyinhizasındabulunmuşolmaktantenzîhediyordu,Bununlaberabero,Allah’ıngörülebileceğineinanmışvekendisinegörünmesinitalebet-mişti,imdiAllahtaalânıngörülmesinimuhaladdedenler.Hz.Musa’nınbilemediğiilâhîsıfatlanbildikleriniiddiaetmişoluyorlarkibuyanlıştır.AyrıcaAllahtaâlâ,«Eğerdağyerindedurabilirsesendebenigörürsün»buyurmaksuretiylekendisiningörülebilmesinidağınyerindedurmasınabağlamıştır.Dağınyerindedurmasıiseaklenmümkünolanbirşeydir.Ohaldebirhâdiseninmümkünolanbirşartabağlanmasıonundaimkândâhilindeolduğunugösterir.ŞudavarkiyüceAllahbahiskonusuedilenâyet-ikerîmede,kendisinindağatecellîettiğinihabervermiştir.BuradakitecellîyüceAllah’ındağdahayat,ilimverü‘yet(kendisiningörülmesini)yaratmasındanibarettirkitecellîninbumânâsınıbüyüküstâdİmâmEbûMansûr(İhâhîrahmetüzerindeneksikolmasın)tfadeetmişti75[67]budagörülmesininmükünolduğunugösterir.76[68]

Soru:Eğerbuanlattıklarınızrü‘yetinmümkünolduğunadelâletediyorsa,aynıâyettekiBeniaslagöremezsin»ifadesideonunimkânsızolduğunugösterir,çünküburadaki«Len»zamanbakımındannihayetsizbirneyfgerektirir?77[69]

Cevap:Bizbahiskonusuedilenâyet-ikerimedenAllah’ıngörülebileceği’hükmünüçıkardık.SânıyüceAllah’ın«Beniaslagöremezsin»tarzındakibeyanınagelince,bugörmefi’linindünyadaolamı-yacağınıifadeeder,yoksaimkânınıbüsbütünkaldırmazkibirtenakuzhâsılolsun.

Muarızın«Lennihayetsizneyfgerektirir»sözünegelince,şöylecevapveririz:»Len»kelimesininebediyetifadeettiğinikabuletmiyoruz,bil’akiso,sadecete’kid(pekiştirme)mânâsıtaşır.BunundelilideyüceAllah’ınMeryemvalidedenhaberverenşubeyanıdır:«Bugünhiçbirkimseilekonuşmıyacağım».78[70]CenabıHakbuâyettegeçenLenkelimesiniel-yevmkelimesiyleberaberîrâdbuyurmuştur(«el-yevm=bugün»sınırlıbirzamanifadeettiğinegöre)79[71]«ebediyet»ile«sınırlıoluş»birbirleriyletenakuzhâlindeolanikişeydir.Lenedatıebediyetiçinbileolsayinedeondanmaksadrü‘yetiâhirettedeğildünyadanefyetmektenibaretolur.BunundadeliliCenabıHakkınşuâyet-ikerîmesidir:«Onlaröncedenyaptıklarıkötülüklersebebiyleölümüaslaarzuetmezler»80[72](Buâyettekâfirlerin,ölümütemenniet-miyecekleri«len»edatıkullanılarakifadeedildikten)sonraAllahtaâlâonlarınâhiretteölümütemenniedeceklerinişubeyanıilehabervermiştir:«Ey(cehennembekçisMâlik!Rabbinbiziöldürsün!diyeçağrışırlar»81[73]

b)ŞanıyüceAllah’ın«Yüzlervardırkiogünter-ütözedir,Rableri-nebakıcıdır»82[74]mealindekiâyet-ikerimesi,mü‘minlerin,kıyametgünündecennetteikenRablerini

göreceklerinigöstermektedir.ZiraArapdilimütehassısları«nazar»kökünün,«ilâ»edatıilemef’ûlaldığıtakdirde,gözlegörmemânâsınageldiğinoktasındaittifaketmişlerdir.

c)«Rabbinemülâkîolmayıümîdedenkimse»83[75]mealindekiâyet-ikerîmeilediğerbazıâyetler84[76]debirerdelilteşkileder.Buâyetlerdeyeralan«likâa=mülâkîoluş»rü‘yetmânâsınagelir.

d)CenabıHakkın«İyiişvegüzelamelişleyenleredahagüzelkarşılıkvebirdeziyâdevardır85[77]mealindekiâyet-ikerîmesi’demevzuu-muziçinbirdelilteşkileder.Müfessirlerinbüyükçoğunluğu,Rasûlüllah(s.a.)ekadarulaştırdıklarıbirrivayetleâyetteki«ziyâde»denmaksadınAllah’ıgörmekolduğunuzikretmişlerdir.86[78]

e)Bukonudakihedîsleriseçoktur.87[79]BunlarınenmeşhuruPeygamberefendimizinşusözleridir:«Muhakkakkisizondördündekiay’ıgördüğünüzgibiRabbinizigöreceksiniz,onugörmektehaksızlığauğramıyacak,izdihamadüşmiyeceksiniz».88[80]Buhadîs-işerifteAllahtaâlânıngörülmesikesinlikveberraklıktaayıngörülmesinebenzetilmiştir,yoksagörülecekolanAllah,görülenayabenzetilmişdeğildir.Rü‘yethadîsininakledenlerashâb-ıkiramınbüyüklerindenveâlimlerinden(Allahhepsindenrâzîolsun)yirmibirkadarzattır.89[81]Böylecehadîsinkârımümkünolmıyacakderecedemeşhurolur.

Şunudabelirtelimkiashâb-ıkiram(r.a.)Peygamberefendimizin,Mi’râcgecesindeRabbinigörüpgörmediğihususundaihtilâfetmişlerdir.90[82]OnlarınihtilâfıAllahtaâlânıngörülebileceğinedelâleteder.Çünküakılsahibiolaninsanlarancakmümkünolanbirşeyinvarlığıhakkındaihtilâfederler,yoksamuhalinvarlığıhakkındadeğil.

Aklîdelilolarakdiyeceğizkiduyularâlemindegörmehâdisesininmümkünoluşubaşkabirşeydendeğilsadece«varolmak»tandoğmuştur;yüceAllahdavarolduğunagöregörülmesimümkündür.Buiddiamızınisbatınagelince,biz,duyularâlemindecevherlervecisimlergibifarklımâhiyetleresahipvarlıkları,siyahvebeyazgibizıtrenklerivehareketilesükûngibibirbirindenaynoluşlarıgörmekteyiz.Busaydıklarımızdanhareket,mâhiyetiitibariylesükûnazıtdüştüğügibibunlarınherikisidebeyazilesiyahtanapayrışeylerdir;arazlardakülolarakcevherlerevecisimleremuhaliftir(binâenaleyhbunlarınherbiriningörülebilmesininmüşterekilletiniteşkiledemez.)Ohaldehepsindebulunabilecekumûmîbirillet(vasıf)tesbitetmekgerekirki«görülebilme»hâdisesioilletebağlansınveböylece(«oilletesahibolanherşeygörülür,hergörülenşeyoilletesahibolur»tarzında)tardveakisyoluylakazıyyeninherikişeklinde91[83]deilletkullanıla-bilsin.İştebuillet«varolmaktanbaşkabirşeydeğildir.92[84]

Soru:Cisimlerinbizzatkendilerindenbaşkabirşeyingörülebileceğinikabuletmeyiz.Bİ2imkanaatimizegöregörülenşeyhareketedenveyadurancisimdir,yoksahareketveyasükûnunkendisideğildir;diğerarazlardabunlargibidir?93[85]

Cevap:Bunevi’arazlarıngörülebileceğiniinkâretmekduyuyuvegözünidrakiniinkâr

etmekdemektir.Çünkühareketilesükûngörülebilirolmasaydıgörmeduyusuvâsıtasiylehareketedeniledurancismibirbirindenayırdetmekmümkünolmazdı,nasılkigörülemiyenarazlarolansıcakilesoğuk,tatlıileeskiyigözletefriketmekmümkünolmadığıgibi.Meseleyibirazdahaderinleştirelim:Biz,aynıcisimdebeliren«hareket»ve«sükûn»gibiikiayrıdurumubirbirindentefrikedenbilgimizdenhiçbirzamanşüpheetmeyiz.İnsanlariçinbilgiedinmeyollarıakıl,haberveduyuolmaküzereüçşeydenibarettir.Buradabahiskonusuettiğimizbilgi(yanicisimdekihareketvesükûnubirbirindenayırdetmebilgisi)akılyoluylaolmadığıgibihaberilededeğildir,ohaldeüçüncüşıkolarakduyununmevcudiyetisabitolur.Cismeaithareketvesükûnhalininbilgisinieldeetmekbeşduyudankoklama,tatma,dokunmaveişitmeilemümkünolamıya-cağınagöregörmeduyususübûtbulmuşoLur.94[86]

Soru:(«Görülebilmeninilletivarolmaktır»tarzındaki)buiddianıznasıldoğruolabilirkivarolanbirçokşeygörülememektedir?95[87]

Cevap:Biz,builletiileriyesürmeklevarolanherşeyingörülmesinin(aklen)mümkünolduğunuisbatetmeyeçalıştık,yoksa(vâki’de)bizzatgörüldüğünüiddiaetmedik.Hiçbirmevcûdyokturkigörülmesimümkünolmasın.NevarkiAllahtaâlâ,kanununu,bazımevcûdlarıngörülememesitarzındayürütmüştür;bu,birhikmete

siyahlıkolsaydıbeyazıngörülmemesigerekirdi,çünkü,siyahmâhiyetiitibariylebeyazazıtdüşer.Beyazıgörebildiğimizegöregörüleblimeilletinin«siyahlık»olmadığınıanlarız,Bundansonrahemsiyaha,hemdebiyazaşâmilolacakbirhususiyetararızve«renklioluşu»buluruz.Ohaldegörülebilmeninilletibu«renklilik»olabilir,deriz.Fakathareketvesükûngibi«oluşlarsınöamâhiyetleriİtibariyle“renklilik»eaykfrıolduklarıhaldegörülebildiklerinihatırlayıncaartık«renklioluş»unrü‘yetinilletiniteşkiledemiyeceginianlarız.Nihayetrenkleride,oluşlarıdaihtivaedecekbirvasıfaraştırırve«arazoluş»u(arazlyet)münâsipgörürüz.Nevarkiaklımızbunundabirrü‘yetilletiolamıyacağınahükmeder,ziracevherlervecisimlergibimâhiyetleriitibariylearazıyeteaykırıolanşeyleridegörebilmekteyiz.Ohaldebütünbusaydığımızvarlıklaraşâmilolacakvegörülebilmeninhakîkîilletiniteşkiledecekbirvasıfgerekmektedirkioda«varolmak»(vücud)danbaşkabirşeyolamaz»bağlıolarakböyledir,yoksagörülmesimuhalolduğuiçindeğil.96[88]

Soru:EğerAllahtaâlâgörülürolsaydımutlakagörenenisdeflebiryöndebulunacaktı,ziraduyularâlemindegördüğümüzhiçbirşeyyokturkibizenisbetlebiryöndebulunmasın?97[89]

Cevap:«Görmek»,birşeyigörmeduyusuyla,olduğugibitesbitetmekdemektir.Görülecekşeyeğerbiryöndebulunuyorsaoyöndegörülür,eğercihettenmünezzehisemünezzeholarakgörülür.Duyularâlemindebildiğimizherşeyicihetlerinbirinde

bildiğimizhaldeAllahtaâlâyıbütünyönlerdenmünezzeholarakbilmişdeğilmiyiz?İştegörmekdeböyledir.SöylediğimizindoğruluğunuisbatedenbirdelildeAllahtaalânın,kendisinenisbetlehiçbircihetişgaletmediğimizhaldebizigörmesidir.

Soru:EğerAllah(cennette)görülebilecekolsaydıonuşimdidegörürdük,çünkünebizimgözlerimizdebirbozukluk,nedeonunüzerindebirperdevar?98[90]

Cevap:Görülmesimümkünolanherşeyi,ancakAllahtaalânın,onugörmefilinigözlerimizdeyaratmasıylagörebiliriz;şayetoyaratmazsabizdegöremeyiz,hernekadaro,haddizatındagörülebilirbirşeydeolsa.Buşunabenzer:sar’alıbirinsancinnigördüğühaldeetrafındakilergöremez.PeygamberefendimizdeCibril’igörmüş,fakatashabıgörememiştir.Bundandahabasiti,kedigeceleyinfareyigördüğühaldebizgörememekteyiz,yukarıdabelirttiğimizsebeb-denötürü.

Soru:YüceAllahgörülecekolsaydıonunyatamamıveyabirkısmıgörülecekti,bunlarınherikisidemuhaldir.

Cevap:Bizde«ilim»ilekarşınızaçıkarız:Allah’ıntamamımı,veyabirkısmımıbiliniyor,yoksahiçmibilinmiyor?«İlim»konusundavereceğinizhercevap«rü‘yet»konusundabizimcevabımızıteşkileder.Sonradaderizki:küllveba’z(birşeyintamamıveyabirkısmı)ayırımıancakküllüveba’zıbulunanvarlıklariçindüşünebilir.Allahtaalânınisebunlarlavasıflanmasımuhaldir,ohaldeböylebirayınmdoğrudeğildir.99[91]

Allah’ınRüyadaGörülmesi

YüceAllah’ınâhirettegörüleceğinikabuledenâlimler,onun,(dünyahayatında)rüyadagörülüpgörülemiyeceğikonusundaihtilâfetmişlerdir.İçlerindenbirgurupbununmuhalolduğunukabuletmiştir;çünküuykudagörülenşeybirhayalveyabirmisâlden(benzervetaklîdden)ibarettir,bunlannherikisidekadîmolanAllahhakkındamuhaldir.Bazıâlimlerdekeyfiyet,yön,karşıkarşıyageliş,hayalvemisâlolmaksızınbununmümkünolduğunusöylediler.NitekimgeçmişbirçokzevatınbuşartlarlaAllah’ıgördükleririvayetolunmuştur.100[92]

Buhâdiseninmümkünkabuledilmesininizahışudurkihaddizatındagörülmesimümkünolanbirvatlığınuykudaveyauyanıklıktagörülmesiarasındabirfarkbulunmaz.İsbâtınagelince,hakikatşukiuykudaikengörmefiliniişleyeninsanınruhuvekalbidir.Bunagörerüyakuliçinhâsılolanbirnevi”müşahededir.NitekimHz.Ömer(r.a.)101[93]«KalbimRabbimigördü»buyurmuştur.

HidâyeteerdirenyüceAllah’tır.102[94]

İrâdeBahsi

Ehl-ihak,Allahtaâlânın,kadîmvezâtıilekaaimbirirâdeilemüîd(dileyen,isteyen)olduğunukabuletmiştir.İrâde,yaratılacakşeylerinoşekledeğilbuşekle,ozamanadeğilbuzamanatahsisedilmesinigerektirenbirsıfattır.103[95]FilozoflarileBâtıniyyirâdesıfatınınmevcudiyetiniinkâretmiştir.Neccâriyyeiseonun(ayncairâdediyebirsıfatıbulunmayıp)zâtıilemürîdolduğunuiddiaetmiştir.Mu’teziledeonun,hiçbirmahaldebulunmayanhadisbirİrâdeilemürîdolduğunuileriyesürmüştür.104[96]

BukonudakidelilimizyüceAllah’ınşumealdekiâyetleridir:«Ailahdilediğiniyapar»105[97]«ŞüpheyokkiAllahdilediğinehükmeder».106[98]Yine«…Allahbanaherhangibirzarardilersesizinputlarınızonunbuzararınıgiderebilirmi?Yahutbanabirrahmetdilerseonlarburahmetinitutabilirmi»107[99]mealindekiâyet-ikerîmesiylemeşîetveirâdesiniaçıkçabeyanettiğidiğerâyetleri108[100]bunundelilleriniteşkileder.

Ehl-isünnetve’l-cemâategöremeşîetileirâdeaynışeydir.FakatKerrâmiyyemeşîetinezeîf,irâdeninİsehadisolduğunuiddiaetmiştir.Seleftennaklolunansözleremuhalifolanveicma’danayrılmayagötürenbugörüşkökündenyanlıştır.«Mürîd»kendisindeirâdebulunanzâttır.BinâenaleyhkadîmolanveAllahtaâlânınzâtıilekaaimbulunanbirİrâdeninmecûdiyetinehükmetmekgerekmektedir,takiO’nunzâtıhadisleremahalteşkiletmesin.

Aklîdelilegelince,şekilleri,mıkdarlarıvevaroluşzamanlarıylabirliktemevcûdolanyaratıkları(düşünelim).BunlarınbaşkaşekilvemıkdarlardâhilindebulunmuşolmalarıveyavarolduklarızamandandahaönceveyadahasonramevcûdbulunmalarıAllahtaâlânınkudretvehaiksıfatlarınanisbetlehiçdemuhaideğildir.İmdimevcudatı,sahibolduklanşekilvemıkdariarınaveayrıcavaroluşzamanlarınatahsisedenirâdesıfatıolmasaydıbunlarmevcûddurumlarıİlevaredilmişolmıyacaklardı.Birdeşuvarkiirâde,şayetAllahtaölânınzâtındanayrılmışolsaydıkâinatıyaratmadacebiraltındabulunmuşolurdu.Çünkücebirileirâde,ıztırarileihtiyararasındabaşkabirmefhûmyoktur.Cebiraltındabulunanzâtiseaczedûçârolur.

Mu’tezileyeatfedilen«Allahtaâlâhadisolanvehiçbirmahaldebulunmayanbirirâdeİlemürîddir»tarzındakigörüşdekökündenyanlıştır.Çünkübuirâde,yaAllahtaâlânınonuyaratmasıylavücûdbulmuşolacak,yahutdakendikendinevarolmuşolacak.Eğermu-ânzımız«kendikendinevarolmuştur»derse,bu,yüceYaratıcı‘yıinkâretmektir.Şayet«Allah’ınonuyaratmasıylavücûdbulmuştur»derse,kendisinesoranz:Onuirâdeitemiyaratmıştır,yoksairadesizmi?Eğer«iradesiz»derseyüceAllahbuyaratmafi’lindecebiraltındakalmışolur.Yokda,muarızımız,«irâdeileyaratmıştır»diyecekolursayinesorare:Buirâdekadımmidir,yoksahadismi?Şayet«kadîm»cevabınıverirse,iştebizimdeisbatetmekistediğimizbudur;eğer«hadis»dersesuâlimiztekraravdetedervenihayetsizedoğrupeşpeşedevam(teselsül)eder.

HidâyeteerdirenyalnızAllah’tır.109[101]

NÜBÜVVETBAHİSLERİ

PeygamberlerinVarlığınıİsbat

MuhammedAleyhisselâmınNübüvvetininİsbâtı

(1.AklîMu’cize):

(2.HissîMu’cizeler):

(3.Mu’cizât-ıHaberiyye):

PeygamberliğinÖzellikleri

VelilerinKerametleri

DevletReisliğiveOnaBağlıMeseleler

Hulefâ-iRâşid’ininDevletReisliği

NÜBÜVVETBAHİSLERİ

PeygamberlerinVarlığınıİsbat

Ehl-ihakkınbüyükçoğunluğu«Allahtaâlânınpeygambergöndermesimümkündür,akılbunukabuleder»demiştir.Onlarınbirkısmıda«Hikmetingereğiolarakvâcibdir»demiştir.SümeniyyeileBe-râhimebununmuhalolduğunuileriyesürmüştür.110[1]

Ehl-ihakkındelilişudur:YüceAllah’tankullarınaaitemirveya-sakdaOınçıkması,akıllarınınidrakedemiyeceğidünyaveâhiretsaadetinedairhususlarıonlarabildirmesimuhaldeğildir;hattabu,hikmettir,uygunbirşeydir.Ohaldekullarındanbirkısmınıyasahîhbirilhamveyaapaçıkbirvahyvâsıtasiylesözkonusuedilenilimlemümtazkılmasıakıldanuzakdeğildir.İştebumümtazkişilerAllah’ınemrinibaşkalarınahaberverirler.YüceAllahdaböylebirzâtiçin,ilâh!âlemdenhaberverişinindoğruluğunugösterenbirdelil(alâmet)halkederkiodamu’cizedir.

Konununbirazdahaaçıklanmasınagelince,Allahtaâlâcennetilecehennemiyaratmış,bunlarınbirindedostlarıiçinmükâfat,ötekindededüşmanlarıiçinazaphazırlamıştır.İnsanaklıisebuhâdisenininceliklerinenüfuzetmeyemuktedirdeğildir,YineAllahdünyadahemzararlı,hemdefâidelişeyleriyaratmış,fakatgerekidrakkuvvetine,gerekakiazararlıilefaîdeliyi,gıda,zehirvedevayıbirbirindenayırdetmeimkânınıvermemiştir.Ölümihtimâlimevcûdolduğundantektektecrübeileaklınbunlarıtesbitetmesidebahiskonusudeğildir.OhaldehikmetonugerektirmiştirkiyüceAllahpeygambergöndersin.Bupeygamber,onunkullarına,âhirettekendileriiçinnelerhazırladığınıvedünyayaneleryaratıptevdi’ettiğinihaberversin;dirlikleriniteminedenşeyleriemretsin,mahvolmalarınasebepolacakşeyleriyasaklasın.«Takimahvolmakisteyenkimsebilerekmahvolsun,dirlikbulmakisteyenkimsedebilerekdirlikbulsun».111[2]

Soru:Peygamberaklıngerektirdiğişeylerigetirirseakılbundanmüstağnîdir;eğeronunkabuletmiyeceğişeylerigetirirsebunianmuhalgörüpreddeder,binâenaleyhpeygambergöndermeninbirfâidesiyoktur?112[3]

Cevap:Paygamber,aklınbilmektenveidraketmektenâcizkaldığışeylerigetirebilir.Çünküakıllarınvereceğihükümlerüçkısmaayrılmıştır:Vâcib,mümteni’,caiz.Akılvâcibilemümteni1hakkındakolaycahükümverebilircedecaizhakkındaduraklar,nemenfî,nedemüsbetbirhükmevaramaz;caizsahasınagirenşeylerdenhiçbirininefarz,nedeharamkılabilir.Şukadarvarkibirşeyeİyineticeterettübederseonailgigösterir,kötübirneticebağlanmışsaondanyüzçevirir.İmdipeygamber,Allahtaâlâdan(aldığıvahyile)fiillerinneticeleriniaçıklayıncainsanaklınsaadetinevesileolanşeyevâkıfolupyönelir,felâketinevesileolanşeydendehaberdarolarakondankaçınır.Aslındaakıltarafındanidrakimümkünolanbirşeyibiledininaçıklamasıcaizdir,Bunungayesikişiyekolaylık

sağlamaktır.Çünkübunevi’şeyleriidrakedebilmekiçindevamlıtefekküre,aralıksızmüşahedeyeveeksiksizaraştırmayaihtiyaçvardır.ÖylekiinsanbununlauğraşacakolursaÖnemliişlerininçoğuyüzüstükalır.Bi-nâenalyhAllahtaâlânınpeygambervasıtasıylabunevi’işleribeyanetmesionunlütufverahmetinineseridir.NitekimyüceAllah«Bizseni,-eyHabîbim,âlemlererahmetolasındiyegönderdik»113[4]buyurmuştur.

İmdinübüvvetteşartolanpeygamberinerkekolmasıdır.Çünkükadınoluş,bizimmezhebegöre,peygamberolarakgönderilmeyemâni’dir.Eş‘ariyyisebunamuhalifkalmıştır.Görüşümüzünizahınagelince,risâlethakdineda’vetleortayaatılmayıgerektirir,kadnoluşiseörtünmeyigerektirir,binâenaleyharalarındatezadvardır.

Peygamber,aklınmuhalgörmiyeceğişeylerileriyesürer,dâvasınındoğruluğunadelil(mu’cize)getirir.Ziramu’cizeolmaksızınonun!sözünükabuletmekvâcibdeğildir.Havâricinİbâdıyyekolubundmuhalefetederek:«Mu’cizegöstermedenöncedepeygamberin,sözünükabuletmekvâcibdir»demiştir.Bu,yanlışbirgörüştür.hakpeygamberleyalancıpeygamberancakmu’cizeileayırdedijjlebilir,binâenaleyhmu’cizeolmaksızınonunsözünübenimsemeligereklideğildir.

Mu’cize,benzerinigetirmekteninsanlarınâcizkaldığınıisbaredenşeydir.Sonundakihâte’nîsiçindeğilmübalâğaiçindir.Kelâmâlimlerinegöremu’cizeninta’rîfişöyledir:Münkirleremeydanokuduğubirsıradanübüvvetiddiaedenzâtınelinde,tabiatkanunlarınaaykırıolanbirhâdisenin-benzerinigetirmektenmünkirleriâcizbırakacakşekildevuku’bulmasıdır.Böylebirmu’cizenin,peygamberaleyhisselâmındoğruluğunugöstermesininizahınagelince,bizmu’cizeninyüceAllah’ınfi’liolduğunu,kulunbundahiçbirtesiribulunmadığınıbilmekteyiz,meselâasayıyılanaçevirmekveölüyüdiriltmekgibi,İmdipeygamberolanzât«Eğerbenseningerçekrasûlünisemşöyleşöyleyap!»derdeAllahtaâlâmu’cizeizhârederse,bu,opeygamberibilfiiltasdiketmemânâsınagelirve:«Doğrusöyledin,senhakpeygambersin!»sözüyerinegeçer.Nasılkibirkimsehükümdarınhuzurundaonunelçisiolduğunuiddiaedervehükümdarınmaiyetine«Doğruluğumunnişanesi,hükümdara:Eğerbendoğrusöylüyorsamyerindenüçdefakalkotur,söylememolacaktır»derse,hükümdardagerçektenbunuyaparvemaiyetindekilerbuhâdiseninhükümdarınâdetiolmadığınıbilirse…Nasılkibufiiloelçiyi,iddiasında«Doğrusöylüyorsun!»dercesinetasdikedersemu’cizedeaynenbunungibidir.-TevfîkyalnızAllah’tandır.114[5]

MuhammedAleyhisselâmınNübüvvetininİsbâtı

Nübüvvetmüessesesininvarlığınıöğrendiktensonra,şimdipeygamberimizMuhammedaleyhlsselâtüvesselamınhakpeygamberolduğunuisbâtaçalışalım.ÇünkütarihtegelipgeçenpeygamberlerinnübüvvetiniisbatkonusundatemelkaideHz.Muhammed’innübüvvetiniisbatetmektir;bizimmezhebimizegörediğerpeygamberlerinnübüvvetiancakonunhabervermesiylesübûtbulur.115[6]

Bununisbatlanmasıikişekildemümkündür.116[7]

(1.AklîMu’cize):

BirincisiKur’ân-ıkerîmdir.Hz.Peygamber,onunla,arapolanvemayanbütünedîblere-birbenzeriniyapmalarınıisteyerekmeydanokumuş,onlarsabunuyapmaktanâcizkalmıştır.İşteAllahtaâlâşöylebuyurur«EğerkulumuzMuhammed’eindirdiğimizKur’ârfhususundaşüpheediyorsanızhaydisizdeonabenzerbirsûregetlrin».117[8]YinesânıyüceolanAllahşöylebuyurmuştur:«Deki:Andol|sun,bütüninsanlarlacinlerşuKur’ânınbirbenzerinimeydanagetiremekiçinbirarayatoplanıpyardımlaşsalarbileyineonunbenzerin»yapamazlar».118[9]VebuhusustaKur’ân-ıkerîminihtivaettiğidiğelâyetler.119[10]BuâyetlerkarşısındabütünedîblerKur’ânınbenzerinigetirtmekrenâcizkalmıştır.Bununisbatınagelince,onlarşayetKur’ânırjjbenzerinigetirmeyemuktedirolsalardıbunumutlakayaparlardı!ÇünküonlarPeygamberefendimizindâvasınıibtâletmeyevdonunkesinisbatvasıtasıolarakkullandığıKur’ânhüccetiniçürütme?yesonderecedüşkündü.Edîblerşayetböylebirşeyyapmışolsaîûfdı(yaniKur’ânanazîregetirmişolsalardı)mutlakameşhurolacakvebizekadarnakledilipgetirilecekti;tıpkımüseylimetü‘l-kezzâb120[11](güyavahiymahsûlüolan)bâtılvesaçmasözlerinakledildiğigibi.121[12]

Soru:Belkiharpvegeçimmeşgalelerigibiişleronlarıböylebşeyyapmaktanalakoymuştur?122[13]

Cevap:BirdefaRasûlüllahınKur’ân-ıKerîmilemeydanokuyuşsavaşlaragirişmedenöncevuku’bulmuştu.Sonraaraplarnazarinida,hakbildikleridinlerinimüdafaaetmek,muhteremvemukaddesolanşeylerikorumakgeçimmeşgalelerindençokdahaönerr|ibirşeydir.Binâenaleyhileriyesürülenihtimalinbahiskonusuoimad|.ğıaşikârdır.123[14]

Soru:BelkideozamanlarınedibleriKur’an’abirnaziregetirmii-lerdirdeİslâmdinineinananlarbunailtifatetmeyip(unutturmuşlcve)Kur’ânımeşhurkılmışlardır?124[15]

Cevap:Odevirlerdekimünkirlersayıcamü‘minlerdendahaçoktu.ŞayetKur’ânanazireolacakbirşeyemuvaffakolsalardı,onlarıninkârları,yalanlamalarıvePeygamberaleyhisselâmaoiandüşmanlıkları,kendilerini,bunazireyinakledipmeşhurkılmayamutlakasevkedecekti;tıpkımü‘minlerintasdiklerivePeygamberefendimizemahabbetleri,onları,Kur”ânınakletmeyevemeşhurkılmayasev-kettiğigibi.BunarağmenKur’ânanazîreolacakhiçbirşeybizenakledilmemiştir.Ohaldeedîblerbundanâcizkalmışlardır.Araplarınedebiyatvebelagatmütehassıslarıböylebirşeydenâcizkalıncasonrakigayr-ıarapunsurlarhaydihaydiâcizkalır.125[16]

(2.HissîMu’cizeler):

Muhammedaleyhisselâmınnübüvvetiniisbatedenmu’cizelerinikincisiondannaklolunanhissîvehaberîmu’cizelerdir.Hisseistinadedenmu’cizeierinbirkısmıonunzâtında,birkısmıdazâtınındışındamevcuddur.

a)Onunmübarekzâtıylailgilimu’cizeler:Babaveannesitarafından,(nurunun)sulbüneverahmineintikalettiğikimselerinalnındabirnurunparlaması126[17]geçmişilâhîkitaplardamaddîvema’nevîvasıftanilezuhuredeceğizamanınhaberverilmesiveonatâbi’olacaklarlataraftarlarınınvasıflarınınanlatılması127[18]yineAlîb.EbîTâlib(kv.)128[19]Hindb.EbîHâle129[20]veÜmm-iMa’bed130[21](Allahhepsindenrâzîolsun)gibizevatınrivâyetiyiebizekadarnaklolunanonunyüksekyaratılışı,mütenâsipendamveuzuvları,yüceahlâkıveörnekdavranışlan.131[22]Bütünbunlar,basîretsahibikimselernazarında,bunevi”yükseksıfatlarınneondanönce,nedeondansonrahiçbirkimsedetoplanmadığıkonusundakesindelillerdir.Budaonunzâtınınşerefinivesânınınyüceliğinigösterir,hemdekimseninonadenkola-mtyacağışeklide.NitekimrivayetolunduğuüzereEbûBekres-Siddîk(r.a)132[23]Peygamber(s.a.)efendimizeküçüklüğüsırasındanezamanbakmışveonunvasıflarınadikkatetmişse«Buzâtbüyükbirişiçinyaratılmışolmalıdır»diyordu.NihayetHz.Peygamberonuİslamada’vetedince:«iştebenimsendenbeklediğimbundanbaşkabirşeydeğildi»cevabınıvermiştir.133[24]Abdullahb.Selâm(r.a.)134[25]daonunlailkkarşılaştığında«Bu,aslayalancıbirsîmaolamaz»demiştir.135[26]Ashâb-ıkiramınşâirlerindenAbdullahb,Revana136[27]iseonunhakkındaşöyledemiştir:

Bulunmasaydıbilemu’cizâtınhiçbiri

Verirdisanaonunma’sûmyüzühaberi!137[28]

Muhammedaleyhisselâm,ömrüboyuncabuyüceahlâkımuhafazaetmiş,gizliaşikâr,öfkeliveyaneş‘eli,hayatınınhiçbirsafhasıdabundanayrılmamıştır,öylekionaimanetmiyenler,şiddetlidüşmanlıklarıveyıkıcıtenkidibtiiâlarınarağmenkendisindebirtenkidnoktasıbulamamışlardır.İştebumeziyetonundavasınındoğruluğunaenkuvvetlibirdelilteşkileder.ÇünküsânıyüceolanhikmetsahibiAllah’ın,(kendielçisiolduğunuileriyesürmeksuretiyle)müfterîolduğunubildiğibirkimseninşahsındabuncafaziletleritoplaması,onayirmiüçyılmüsadeetmesi,sonradatebliğettiğidinidiğerdinlerefaikkılıpdüşmanlannagalipgetirmesiveölümündensonradaeserlerinikıyametekadaryaşatması…aklenmuhalolanbirşeydir,

b)Hissîmu’cizeierden,Rasûlüllahınzâtınındışındaolanlaraşunlarörnekgösterilebilir:Ayınikiyeayrılması,138[29]ağacınyürüyüpgelmesi,139[30]taşınkonuşması,140[31]ağaçkütüğününinlemesi,141[32]deveninhalindenyakınması,142[33]kızartılmışkoyunetininzehirliolduğunuhabervermesi143[34]vebulutunRasûlüllahıdevamlı

gölgelendirmesi.144[35]

(3.Mu’cizât-ıHaberiyye):

Peygamber(a.s.)efendimizingeçmişevegeleceğeaithâdJselerihabervermesideonunmu’cizelerindendir.

a)Maziyeaithadisleremisai,geçmişpeygamberlerinkıssalarıveeskiümmetlerinhalleridir.RasûiüllahbukıssavehâdiseleriEhl-ikitâbâlimlerininhuzurunda,(Kur’ânvehadîsin)çeşitliyerlerindemuhteliflafızlarlazikretmiş,buâlimlerdenhiçbirionuyalanlamayaveyatenkidemuktedirolamamıştır.Halbukio,neeskilerinkitaplarınıokumuş,nedeEhl-ikitâbileberaberbulunmuştur.İştebu,onun,ilâhîvahyvenübüvvetemüstenidenhaberverdiğinigösterir.

b)Müstakbeleaithaberleregelince,meselâBedirsavaşıgünündedüşmanordusundanmuhtelifkimselerinöldürüleceğiniyerleriylebirlikteöncedenhabervermesigibi;nitekimaynenhaberverdiğişekildevuku’bulmuştur.145[36]YineBenîHanîfekabîiesiyleİranlılarınsavaşacağını,İranşahınınsaltanatınınyıkılacağını,getirdiğiİslâmdininindiğerdinlerefaikgelipşarkİlegarbınenuzaknoktalarınakadaryayılacağınıvehaberlerdezikredildiğigibidahabaşkahususlarınvuku’bulacağınıöncedenhabervermesibunevi’mucizelerdendir.Hakîkattebütünbunlarhaberverdiğigibivuku’bulmuştur.146[37]

Rasûl-iekrem(s.a.)efendimizinbuhaberverişlerindekihalihiçbirveçhilekâhin,sihirbazvemüneccimlerinhalinebenzememiştir.Şöylekionlann(tumturaklısözlerinde)kafiyelinesirvevezinlişiirlerkullandıkları,murdarşeyleristi’malettikleri,şeytanlardanyardımdiledikleri,usturlababaktıktanveçeşitlihesaplaryürüttükleririvayetolunur.Bil’akisonun(s.a.)tavruhareketleriistikametüzereolmak,sükûnvevekariçindebulunmak,dünyazevklerineiltifatetmemekvedevamlıbirsurettezikrullahilemeşgulolmaktanibaretti.

Yukarıdanberibahiskonusuedilenbumu’cizelerinçoğu,gerçiâhâdyoluylasabitolmuştur.FakatbunlarınhepsibirmânâdaittifaketmektedirkiodaHz.Muhammed’inelinde,tabiatkanunlarınıbozanhâdisenin(yanimutlakmânâdamu’cizenin)zuhurettiğidir,İştebumânâdamu’cizemütevâtirhükmündeofurvekatîilimifadeeder.TıpkıHâtim’in147[38]cömertliği,Nûşirevân’ın148[39]adaleti,Hz.Ali’ninkahramanlığıveEbûHanîfe’nin149[40](Allahrahmeteylesin)ilmihakkındaâhâdyoiuylanakledilenmenkıbelergibi.(Herbiriâhâdyoluylarivayetedilen)bumenkıbelerinherbirgurubukülolaraktekbirmânâyadelâletettiğinegöre-kibumânâlardacömertlik,adalet,kahramanlıkveilimdirbumânâlarınmevcudiyetinedairkesinilimhâsılolmaktadır.İştemu’cizelerdeböyledir.150[41]

Soru:BazıhıristiyanlarHz.Muhammed’in(s.a.)sadeceAraplarınpeygamberiolduğunuiddiaetmiştir.Binâenaleyhrisâletininbütüninsanlaraşâmiloluşunundelilinedir?151[42]

Cevap:Onunhakpeygamberolduğunuisbatettik.Peygamberiseyalansöylemez.Şubirgerçektirkio,bütüninsanlaragönderildiğinihabervermiştir.NitekimAllahtaâiâşöylebuyurur:«Habibimbizsenişüpheyokkibütüninsanlarapeygamberolarakgönderdik».152[43]YineoazametiyüceAllahbuyurdu:«Dekieyinsanlar,benAllah’ınsize,hepinizegönderdiğibirpeygamberim».153[44]Şudamuhakkakki.O,İranŞahına,Bizansimparatorunavecivardakidiğerhükümdarlaraelçilergöndererekonlarıİslamaçağırmış,154[45]bunlardanNecâşî155[46]vediğerbazılarıonaimanetmiştir.Budaonun,herkesegönderilmişbirpeygamberolduğunugösterir.

BaşanyaulaştıranyüceAllah’tır.156[47]

PeygamberliğinÖzellikleri

Peygamberinkendisinehasbazısıfatlarınınbulunmasıgereklidir.O,busıfatlarsayesindeyüceAllahilekullanarasındaelçilikyapmaliyakatinikazanmışolur,Aliahtaâlâşöylebuyurur:«Allah,elçiliğininereyetevdi’edeceğiniçokiyibilendir».157[48]

Busıfatlardanbiri,onun,asrındayaşayaninsanlarınenakıllısıolması,birdeengüzelahlâkasahipbulunmasıdır.Peygamberolacakzâtın,risâletvazifesiniifayaengelteşkiledeceksıfatlartaşımamasıdalâzımdır.EğernübüvvettenönceböylebirsıfattaşıyorsaCenabıHakonupeygamberliksırasındaizâleeder,nasılkiMûsâaleyhîsselâmındilindekitutukluğuonunduaveniyazıüzerineizâleettiğigibi.158[49]

Peygamber,gereksözlerinde,gerekfiillerindekendisinilekeliye-cekvekadrükıymetinidüşürecekhatalardakorunmuş(mâ‘sûm)oiur.Eğerkasıdveirâdesiolmaksızınkendisindebirhatavuku1bulacakolursaCenabıHakonuuyarır,kınar;buhusustapeygamberinikendihalinebırakmakşöyledursunonuuyarmayıgeciktirmezbile.

BüyüküstâdİmâmEbûMansûrel-Mâtürîdî(Allahyüzaklığınıartırsın)şöylededi:«İsmetkülfetikaldırmaz».Bununmânâsışudurkipeygamberingünahtankorunmuşolmasıismet)onutââtezorlamadığıgibigünahişlemektendeâcizbırakmaz.NevarkiİsmetAllah’ınbirlütfüoluppeygamberihayıryapmayasevkeder,kötülüktendealı-kor.Fakatilâhîİmtihanıngerçekleşmesiiçinondayinedeirâdemevcuddur.

Müslümanlarınbüyükçoğunluğunagörepeygamberinküfürdenma’sumoluşuvahiydenöncede,sonradasabittir.HavâricinFu-dayliyyekolubunamuhalifkalmıştır.159[50]

Peygamberingünahlardanma’sumoluşuehl-isünnetegörevahiydensonrasabittir.FakatHaşviyyeyegöreböyledeğildir.ZiraonlarHz.Dâvûd,Hz.SüleymanveHz.Yûsuf(aleyhimu’s-selâm)ilediğerbazıpeygamberlerinkıssalarınıanlatırkenonlarıngünahişlediklerinihissettirenbazışeylernaklederler.Halbukiburivayetlerinbazılarımu’teberdeğildir,bazılarıdapeygamberlerinsânınayakışacakbirşekildesahîhbirte’vîlilete’vîlolunmuştur.160[51]Bununisbatınagelince,peygamberlerAliahtaâlânınkullarıüzerindekihüccetleri(sarsılmazdelilleriverehberleri)dir.ZiraCenabıHakşöylebuyurmaktadır:

«Peygamberlerimüjdeleyiciveuyarıcıolarakgönderdik,takiinsanlarınAllah’akarşıbahaneleriolmasın»161[52]bilâkisAllah’ıninsanlarkarşısındahücceti(vehesapsormahakkı)vardır.Eğerpeygamberleringünahişlemesimümkünolsaydıonlarınsözünegüvenilmezvebinâenaleyhilâhîhüccetgerçekleşmemişolurdu.

PeygamberlerinvahiydenÖncekidurumlarınagelince.Mutezileninbütünguruplarıyla(Fudayliyyekoluhâriç)Havâricintamamınagöreonlarvahiydenöncedema’sûmdur.Bizegöreisepeygamberlerinvahiydenöncegünahişlemesi,nâdirolmakşartıy-le,mümkündür,böylelerininhalinübüvvetânındahemeniyiliğeveistikametedönüşür.162[53]

VelilerinKerametleri

Velilerinkerametleribizegörecaizdir,Mu’tezilebunamuhaliftir.Yinesihirilegözdeğmesibizegöreolağanoluponlarcamümkündeğildir.

Bukonudakidelilimizhemaklî,hemdenaklîyöndendir.

a)Naklîdelil,Süleymanaleyhisselâmınvezirinedairgelenilâhîhaberdir.Şöylekio,(SabaMelikesi)Beikıs’intahtınıuzakmesafedenkısabirzamaniçindegetirmiştir.NitekimAllahtaâlâşöylebuyurmuştur:«Bengözünüyumupaçmadanönceonusanagetiririm,dedi.Birde(Süleyman)onuyanındahazırgörünce:bu,Rabbiminlûtfundandoğanbirşeydir…dedi».163[54]YineNihâvend’debulunanSâriye164[55]Medîne’dekîhalifeÖmer’in(r.a.):«EySâriye,dağadikkatet,dağa!»tarzındakisözünüişitmiştir,halbukiikisiarasındabeşyüzfersahtanfazlabirmesafebulunuyordu.165[56]Hz.Ömer’inmektubu(atılmaksureti)ileNilnehrinintaşması,166[57]Hz.Hâiid’in167[58]zehiriçmesi(vebundanzarargörmemesDdemeşhurdur.168[59]Tabiîneveümmet-iMu-hammed’insâlihferdlerineaitnaklolunagelenkerametler169[60]odereceyeulaşmıştırkiâhâdyoluylagelenburivayetlerbirarayagetirildiğitakdirdekerametinmümkünolduğunoktasındatevatürmertebesinevanr.

b)Aklîdefilegelince,keramet,tabiattacarîkanunaaykırıolarakvuku1bulanilâhîbirfiildir.Tâkikulitâatkârlığınmeyvesinitanısınvedinininhakolduğunadairbasiretveinancıartsın.

Soru:Kerametbutarzdavuku’bulacakolsaydımu’ciz-eyebenzer,nebîileveîîbirbirindenayırdedilemezdi?

Cevap:Öyledeğildir,çünkümu’cizenübüvvetiddiasıylaberaberbulunur,halbukivelîbunuiddiaedecekolsaânındakâfirolurvekerametelâyıkolmavasfındansıyrılır.Bilakisvelî,peygamberaleyhisselâmabağlıolduğunuikrareder.Şüpheyokkivelîyeaitherbirkeramettâbi’olduğunuikrarettiğipeygamberhakkındabirmu’cizesayılır.Böyleoluncadavelîilenebîarasındabenzerlikdoğmaz170[61]DoğruyailetenyalnızAllah’tır.171[62]

DevletReisliğiveOnaBağlıMeseleler172[63]

İnsanların,işleriniyürütecekbirdevletreisiedinmelerigereklidir.NitekimRasûlüllah(s.a.)invefatınımüteakipdevletreisinintesbitihususundaönceihtilâfedipsonraEbûBekir(r.a.)ınriyasetiüzerindebirleşenashâb-ıkiramınittifakıdabunugöstermektedir.173[64]

Aynızamaniçindeikidevletreisininbaşagetirilmesicaizdeğildir.Ancak«Herasırdasusanvekonuşanolmaküzereikiimâmmevcuddur»diyenbazıRâfizîierileHz.AİTnindevletreisliğisırasındaHz.Muâviye’nin174[65]deriyasetinimeşru’sayanKerrâmiyyebunamuhalefetetmiştir.Fakatbugörüşyanlıştır.Çünkübugörüşaynızamaniçinde,birbirininakzedecekkonulardaikiaynşahsaitaatetmeninlüzumunudoğurur,buisemuhaldir.EbûBekir(r.a)da:«Birkınaikikilinesığmaz»derken175[66]bunaişaretetmiştir.AynımânâdaolmaküzereHz.AlîdeMuâviyetaraftarlarıiçin:«Kardeşlerimizbizeisyanetmişler»demiştir.176[67]Eğer(aynızamaniçinde)ikikişiyedevletreisliğitevdi”edilmişseönceta’ylnolunmuşbulunan,meşru’reisolur.Eğerherikisideaynızamandata’ylnolunmuşiseikisininderiyasetidüşer.Butakdirdeyaonlardanbiriveyabirbaşkasıiçinyenidenseçimyapılır.

Devletriyasetininşartıreisinerkek,hür,ökıl-bâliğolmasıveKureyşkabilesinemensûbbulunmasıdır.BukabileninHâşimoğullankolundanolmasıisebazıRâfizflerinmuhalefetinerağmenbizegöreşartdeğildir.ÇünküPeygamberefendimizin«İmamlarKureyştendir»177[68]tarzındakisözleriumûmîdir(bukabileninbütünkollarınaşâmildir).Yinedevletreisiningünahtankorunmuş(ma’sûm)olmasıdaşartdeğildir;Bâtınlyyebunamuhaliftir.Adaletvetakvayagelince,bizegörekemâlininşartıdır,Şafiî‘ye178[69](r.a)göreiseriyasetincevazınınvehu-kukanmeşru’olabilmesininşartıdır.BinâenaleyhHanefiyyecegünahkârolduğubilinenbirkimseyedevletreisliğinintevdi’edilmesimekruhisedehukukanmeşru’dur.Devletreisibüyükgünah(kebîre)irtikâbedersebizegöreazledilmeyelâyıkolur,fakatkendiliğindendüşmez.Şâfiyegöreiseriyasettendüşer,Mu’tezileileHavâricdeonamuvafakatetmiştir.

Dahafaziletlisivarkendûnolanındevletreisliğihukukanmuteberolur,Râfizîlerinçoğubunamuhalifkalmıştır.ZirahalîfeÖmer(r.a),kendisindensonrakihilâfetta’yinini,birkısmınındiğerindenüstünolduğunubildiğihaldealtısahâbî179[70]arasındakiistişareneticesinehavaleetmiştir.180[71]

Hulefâ-iRâşid’ininDevletReisliği

Hulefâ-irâşidîninilkiEbûBekir(r.a.)dır.EbûBekirhilafetinşartlarınışahsında-toplamış,bütünashâb-ıkiramaüstünlüğükabuledilmişbirzattı.Ashabonunhilâfetindeittifaketmiştir.Buittifakkesinbirdelilteşkileder.PeygamberaleyhisselâmınHz.AiTninhilâfetiniaçıkçahaberverdiğiniileriyesürenkimseleriniddiasıdabuicma’karşısındasukuteder.ÇünküRasûl-iekrem(s,a.)efendimiz«Benimümmetimdalâletüzereittifaketmez»181[72]buyurmuştur.AyrıcaherkesçebilinmektedirkiHz.Alî(r.a),halîfeEbû

Bekr’ebey’atetmeyiuygungördüktensonrahâzırbulunanbirçokzevatınyanındaonabey’atetmiştir.182[73]

EbûBekir(r.a)muğurluhilâfetisırasındaashâb-ıkiramınakıllarınıhayrettebırakannicehâdiselerzuhuretmiş;onunisabetlikaransayesindemüslümanlararasındakiihtilâfortadankalkmıştır.Nitekimbukonuyu«el-Kifâye»detafsılâtıyleaçıkladık.183[74]

Hz.EbûBekir(r.a.)vefatındanönceÖmerb.el-Hattâb’ıvelîahdseçtirdi.RivayetolunurkihalîfeEbûBekirhayatındanümidkesinceOsman’ı184[75]çağırmışveÖmerb.el-Hattâb’ıvelîahdedindiğinedairmektubuonayazdırmıştı.MektubunyazılışıbitinceonumühürliyerekMedîne’lilerinhuzurunaçıkarmışveonlaramektupsahîfesindeyazılıbulunanzâtabey’atetmeleriniemretmiş,onlardabey’atetmiştir.HattamektupAlîb.EbîTâlib’in(r.a.)yanındangeçerkenHz.Alî,«Oradayazılıbulunanzâtabey’atettik,Ömerb.el-Hattâbdaolsa!»demiş.Sonraashâb-ıkiramHz.Ömer’inhilâfetindeittifaketmiştir.185[76]HalîfeÖmer,EbûBekir(r.a.)ınyolunuta’kîbetmiş,ordularsevketmişveikmalkıtalarıdüzenlemiş…NihayetAllahtaâlâonunkılıcısayesindeküfrilefesadıkökündenkurutmuştur.

SonrahalîfeÖmer(r.a.)şehîdedildi.Hilâfetişinialtıkişiarasındakiistişareneticesinehavaleetti:Osman,Alî,Abdurrahmânb.Avf,186[77]Talha,187[78]Zübeyr188[79]veSa’db.EbîVakkaas189[80](Allah’ınnzâsıhepsininüzerineolsun).ŞûraehlininbeşihalifeseçiminialtıncıüyeAbdurrah-mân’ahavaleediponunvereceğikarararâzîoldular.OdaHz.Osmân’ı(r.a.)seçtiveashabınhuzurundaonabey’atetti.As-hâb-ıkiramdakendisinebey’atediphilâfetiboyuncaemirlerineboyuneğdiler,arkasındaCum’aveBayramnamazlarınıkıldılar.BuonlarınHz.Osman’ınhilâfetiüzerindeittifakettiğinigösterir.HalîfeOsmanhakkındadışgörünüşüyletenkidifadeedenrivayetleregelince,bunlarınbirkısmıiftiradır,birkısmıdaonunsânınauygun,yerindebirte’vîiileyorumlanmıştır190[81]bihâenaleyhbunevi’rivayetler(onunsarsılmazşahsiyetigibi)kesinbirdelilinakzetmez.

NihayethalifeOsman(r.a.)dahilâfetkonusundabirşeysöylemeimkânıbulamadanşehidedildi.BununüzerineMuhâcirînileEnsâr-danJlerigelenbirashabgurubutoplanıpHz.AlTdenhilâfetikabuletmesiniistediler,bukonudaısrarediponuAllah’asaldılar.Odakabulettiveoradabulunanseçkinashabtopluluğundankendisiiçinbey’ataldı.191[82]HalifeAlî‘yemuhalefetedenveyaonunkarşısındasavaşanashabkendizanveictihadlannadayanıyorlardı.Ehl-isünnetegörebukonudahaklıolanHz.Alîdir.Çünküo,çağdaşlarınınenfaziletlisivehilâfeteenlâyıkolanıdır.RivayetolunduğunagöreHz.Alîninmuhalifleribil’aharefikirlerindendönmüşlerveyaptıklarınapişmanolmuşlardır.192[83]

Nübüvvetita’kîbedenbuhilâfetdevriHz.Alî(r.a.)ileisonaerdi.Çünküo,Rasûlüllah(s.a.)efendimizinvefatındanotuzyılsonraşehidedildi.Peygamberaleyhisselâmda«Hilâfetbendensonraotuzyıldır»193[84]buyurmuşlardır.

Hulefâ-irâşidîninfaziletsırasıEhl-isünnetegörehilâfetsırasınınaynıdır.

Evlâdlannınfaziletsırasınagelincebazıâlimler«Ashabındışındailimvetakva

ölçüsündenbaşkakimseyiötekindenüstünkabuletmeyiz»demiş,bazılarıda«Evlâdlanbabalarınınfaziletsırasınagörederecelendiririz,demişler,ancakHz.Fâtıma’nın194[85](r.a.)çocuklarımüstesna,ziraonlarRasûlüllah(s.a,)eolanyakınlıklarısebebiylebütünashabınçocuklarındanüstünkabuledilir».

Ashabınhiçbirferdinediluzatmamak,onlarısadecehayrileyâdetmek,onlarınhalvehareketleriniiyilikvedoğruluğayormakhermüslümanıntâbi’olmasıgerekenbirvecîbedir.ÇünküPeygamberefendimizbukonudaşöylebuyurmuştur:«AshabımhakkındaAllah’tankorkun,Allah’tan.Bendensonraonlarıtenkidlerinizehedefedinmeyin.Onlarısevenbanamahabbetisebebiylesevmiş,onlardannefretedenbananefretindenötürünefretetmişolur.195[86]VeçünküonlarAllah’ındinineyardımetmiş,Rasûlüllah(s.a.)ilemüşerrefolmabahtiyarlığınaeriştirilmiştir.Allahhepsindenrâzîolsun!

HidâyeteerdirenyalnızO’dur.196[87]

İRADE,KAZAVEKADERBAHİSLERİ

(GİRİŞ)

Ta’dîlveTecvîrMeseleler

İstitâat

KullaraAitFiillerinYaratılması

(HalkveKesb):

TevlîdinReddi

GüçYetirilmiyecekŞeylerleMükellefTutulmak

İrâde-illâhiyyenlnHerŞeyeŞâmilOlması

KulİçinEnUygunOlanıYaratmanırAllah’aVacibOlmadığı

Rızıklar

Eceller

KazaveKader

HidayeteErdirmekveSaptırmak

İRADE,KAZAVEKADERBAHİSLERİ

(GİRİŞ)

Ta’dîlveTecvîrMeseleler197[1]

Ta’dfladalete,Tecvîrdezulmenisbetetmekdemektir.Ehl-ikıble,198[2]Allahtaâlânınadaletvehikmetlemevsûfolduğu,bunlarınzıddı-nıteşkiledenzulümvesefehtendemünezzehbulunduğunoktasındaittifaketmekleberaber,ta’dîlvetecvîrmeşeleriiçindehangişeyinadaletveyazulüm,hikmetveyasefeholduğuvebinâenaleyhyüceAllah’anisbetedilipedilemiyeceğihususundaihtilâfetmişlerdir.

Ehl-ikıblehikmetlesefehinta’rifikonusundadabirbirindenfarklıgörüşlerilerisürmüşlerdir.Mu’tezile,«Hikmet,failineveyabaşkasınafâideteminedenşeydir,sefehisebununzıddıdır»derkenEş‘arîler,«Hikmet,failininkasıdveirâdesineuygunolarakmeydanagelendir,sefehisebununzıddıdır»tarzındakibirta’rîfibenimsemiştir.ÜstâdEbûMansûrel-Mâtürîdîveonatâbi’olanlariseşöyledemişlerdir;«Hikmet,(fâidetaşısıntaşımasın)neticesiiyivegüzelolaniştir,sefehdebununzıddıdır».Bumeselelerintafsilâtınıİnşallahileridevereceğiz.199[3]

İstitâat

İstitâat,kudret,kuvvet,takatvebirdevüs1lisancılaragöreyalanmanâlı,kelâmcılaragöredeeşmanâlıisimlerdir.200[4]

Ehl-isünnetegöreistitâat(gücüyetmek,takatgetirmek)ihtiyarîfiiller201[5]içinkullardamevcuddur.Cebriyyebunamuhalefetederek«İnsan,tıpkıcansızvarlıklargibi,Allah’ınyarattığıfiilleresadecebirsahneteşkileder»demiştir.Cebriyyeninbuiddiasındailâhîemir,yasak,va’dvevaîdinin(tehdidinin)hiçesayılması,dînîhükümlerinib-tâli,duyularavezaruretebağlı(zarurî-bedîhı)gerçeklerininkârıvardır.Sofistlerle(Sûfestâiyye)fikirbirliğimevcuddur.Kaderiyye,Dırâ-riyyeveKerrâmiyyedenbirçoklarıise«Kulunistitâatıvardır,hemdemükelleftutulurkenkudretsahibiolabilmesiiçinbuistitâatfiildenöncedir»demiştir.

Ehl-isünnetdeşöylededi:«Filinvukuuiçingereklikudret(istitâat)fiildenöncedeğilfiilileberaberbulunur».Çünkükulaaitolanhadiskudretbirarazdır,arazındevamlıoluşuisemuhaldir.Eğerkulunkudreti(yapacağı)fiildenöncebulunsaydı(kudretbirarazolduğuvearazdevamvasıfıtaşımadığıiçin)fi’linvukuusırasındamevcûdolamıyacakveböylecefiilkudretsizmeydanagelmişolacaktı.Birfi’linkudretolmaksızınmeydanagelmesimümkünolsaydıonunâciz(kudretinmahrum)kimsedendesuduretmesidoğruolurdu,buisebâtıldır.

Arazlarındevamlılıkarzetmesininimkânsızlığınagelince,devamlılık(bakaa)onutaşıyanzâtın(bâkıynin)ötesinde(onunhakîkatın-danayrı)birmânâdır.Budaşudelililesabittirkicevher,varoluşununilksafhalarında«varoluş»ilevasıflandığıhalde«devamlıoluş»(bakaa)ilevasıflanmayabilir.Bugerçeğiizahedenbirhususdaşudur;Bircevhervücûdbulduktansonrayokolsaonuniçin«Varoldufakatdevamedemedi»demekmümkünolur.Eğerdevamvarolmakdemekolsaydısözümüzünneticesişuolacaktı;«Varoldu,fakatvarolamadı».Buİsebâtıldır.202[6]

İmdi,«devamlıoluş«un(bakanın)«varoluş»tan(vücûddan)ayrıbirşeyolduğuortayaçıktığınagöre,derizki:Arazlarınkendiliklerindenbulunmasımümkündeğildir.Çünkühareketettirenolmaksızınhareketinmevcudiyetinidüşünmekmuhaldir.Eğerarazlardevamlılıkarzetseydibakaadenensıfatonunlaberaberbulunurdu.Fakatarazınkendiliğindenbulunmasıimkânsızoluncabakaagibi(başka)birsıfatındaonunsayesindemevcûdolmasıimkânsızhalegelmiştir.Şudavarki(kudretarazınınbakaaarazınıtaşıdığıiddiaolunduğugibi)birarazındiğerbirarazlamevcudolmasıimkândâhilindebulunsaydı«hayat”ın«kudret»,«hareket»inde«renk»sayesindemevcûdolmasımümkünolurdu.Halbukihayatınkudretlevehareketinrenkilevasıflanmasımuhaldir,iştebakaa(ilekudretindurunrju)daaynıdır.

Şunudabelirtelimkieğerarazdevamlılıkarzetseydionundevamlılığımutlakacevherinkindenaynolurdu,çünkücevherilearazmâhiyetbakımındanbirbirindenaynşeylerdir;farklımâhiyetarzedenikişeyinaynıdevamlılıkvasfınıtaşımasıisemümkündeğildir.Bahiskonusuedilenhususimkândâhilindeolsaydıkudretitaşıyanzâtınortadankalkmasıhalindebilekudretintekbaşınadevamettiğinidüşünmekyerindeolurdu.Budadoğruolsaydıbaşlangıçtakudretitaşıyacakbirzâtmevcûddeğilkenbilekudretintekbaşınavücûdbulmasımümkünolurdu.Oysakibunlarınhepsimuhaldir.Muhalegötürenşeydeelbettemuhalolur.203[7]

Soru:Filinvukuuiçingerekliinsankudretininhakîkatendevamarzetmesininimkânsızlığınıkabuletsekbile,bundanbirkudret-isabıkadanyoksunolduğuneticesiçıkmaz.Siz-eşyadakihilliyyetvemülkiyetin,insanınşahsındakiküfürveyaimanındevamlılığındanolduğugibi-«teceddüd-iemsal»yoluylasıfatlarınhükmendevamettiğinikabuletmişdeğilmiydiniz?jştebunungibikudretdefi’linvukuusırasındateceddüd-iemsâ!yoluylabâkıykalabilir.204[8]

Cevap:Kudretinhakikatendevamedemiyeceğinikabulettiğinizegöreteceddüd-iemsalformülünetutunmanızsizebirşeyteminetmez.Çünküfiilileberaber(fi’lemukaarin)hâsı!olankudretyaberaberindebulunduğubufi’linveyahutonuta’kîbedendiğerbirfi’linkudretidir.Eğer«Beraberindebulunduğufilinkudretidir»derseniz,busözünüzden,fi’linmukaarinkudretlemeydanageldiğineticesiçıkar.Butakdirdedebufi’linvücûdbulmasındasabıkkudretinhiçbirtesiribahiskonusuolamaz.Böylebîrkudretinvarlığıyokluğunamü-sâvîolur.Eğer«Fiilileberaberortayaçıkankudretonuta’kîbedendiğerbirfilinkudretidir»diyecekolursanız,ohaldeşuandavuku’bulmaktaolanfiilkendisine

aitkudrettenyoksunolmuşdemektir.Bununfailimüteakipbirfi’lemuktedirsayılırsada(şuandavuku’bulanfilemuktedirolmadığından)fiilkudrettenyoksunbirkişidenneş‘etetmişolur.Eğerbucaizisefilinaczilebirleşmesi(veaczinmahsûlüolması)dacaizdir.Halbukimuarızımızinsankudretininfiildenöncebulunmasınıkulunmükelleftutulabilmesiiçinşartkoşmuştu.Yukankiizahagörefiilkudretolmaksızındavuku’bulabilecekseonun,teklifingerçekleşmesisırasındaşartkoşulmasınanelüzumvardır?Şudavarkivukuusırasındakudrettenyoksunolanbirfilinvukuundançoköncemevcûdolabilecekbirkudretlemeydanagelmesininmuhalolduğunoktasındamuârıztmızlaittifakhalindeyiz.Ohaldefilin,vukuundanbirzaman(ân)öncemevcûdbirkudretlemeydanagelmesideaynışekildemuhalolacaktır,çünküşuandakiyokluk(geçmişzamanlarınmuhtelifanlarındavarlıkkaydetsedebizimiçin)birdeğişiklikarzetmez.

Aynıkudretbirbirinezıdolanikişeyeelverişliolabirmi?

Eş‘ariyyeninbüyükçoğunluğuilemuhaddiskelâmcılar«elverişliolamaz»dediler.EbûHanîfe(rh.)ise«Birkudretzıdofanikişeyeelverişliolabilir,fakatbirandadeğil,münâvebesuretiyle»demiştir.EbûHa-nîfe’yebugörüşündeel-Kalânisi,205[9]İbniSüreye206[10]İbniRâvendîmuvafakatetmiştir.Çünkükudretinmahalli(vâsıtası)zıdolanikişeyedeelverişlioianâlettir,ohaldekudretdeonungibidir.Meseleninderinleştirilmesinegeünce,tâatilema’sıyetsâhibolduklanfiilözelliğibakımındandeğil,sadeceilâhîemirveyasağanisbetleriitibariyleayrıcalıkarzederler.Şöyleki«secde»filiAllahtaâlâyaolursatâat,aksineputavâki”olursama’sıyettir.Aslındaburadasecdeninkendisindebirdeğişiklikhâsılolmaz,bunabağlıolaraksecdeyeaitkudretdebirdeğişiklikarzetmez.Şukadarvarkikudrettâatieberaberolursa«tevfîk»,ma’sıyetinyanındabulunursa«hızlan»adınıalır,haddizâtındaobirdir,aynıdır.NasılkisecdeAllah’avâkioluncatâat,putavâki”oluncama’sıyetadınıalır,fakathaddizatındao,alnıyerekoymaktanİbarettir,adınındeğişmesisadeceilâhîemirveyayasağanisbetiitibariyledir.İştekudretdeonungibidir.TevfîksadeceAllah’ınyardımıylamümkündür.207[11]

KullaraAitFiillerinYaratılması

Ehl-isünnetCAIlahzaferlerinidâimkılsın)şöylededi:«KullardanvebütüncanlılardanzuhuredenfiilleryüceAllah’ınyarattığışeylerolupAliahtaâlâdanbaşkaonlarınhiçbirmucidiyoktur,meydanagetirilenfiilistermadde(ayn)olsun,isteronuntaşdığıvasıf(araz)olsun».Ashâb-ıkiramileTabiînbuakîdeüzerebulunuyordu.Nihayetkaderiyyezuhuretmişve«Bütüncanlılarınihtiyarîfiillerikendiîcadla-rıylameydanagelir,bufiillerin,Allahtaâlânınyaratmasıvekudretiylebiralâkasıyoktur»tarzındakiİddiayıileriyesürmüştür.

Kaderiyyeninbuiddiasıkökündenyanlıştır.ÇünküAllahtaâlâ,«İşteRabbinizolanAllah!OndanbaşkahiçbirTanrıyoktur.O,herşeyiyaratandır»208[12]buyurmuştur.Yineo,şöylebuyurur:«YoksaonlarAllah’aonunyarattığıgibiyaratanortaklarmıbuldulardabuyaratmaişikendilerincebirbirinebenzergöründü?Deki:Allahherşeyiyaratandır».209[13]Cenâb-ıHakbuâyet-ikerîmelerdebaşkalarındantemayüzettiği«hâlıkıyyet»ile

kendinimedhetti.Budaherhangibirşeyinyaratılmasındaonahiçbirkimseninortakolamamasınıiktizâeder.Yineşânı-yüceAllahşöylebuyurur:«BizzatkendinizideişişlemenizideAllahyaratmıştır».210[14]Şunuhemenifadeedelimki

edatıfiililebareberbulununcabütünNahivâfimlerinegöremasdarmânâsınaalınır.

Nitekim«işyapışınhoşumagitti»mânâsınadiyebilirsin.

Bunagöreâyet-ikerimeninmânâsı

«Allahsizideişişlemenizideyaratmış»tarzındaolur.BumânâyıRasûlüllah(s.a.)efendimizdeaçıkçaifadebuyurarakşöyledemiştir:«MuhakkakkiAllahherişyapanıveonunyapışınıyaratmıştır».211[15]

Ef’âl-iibâdhakkındaEhl-isünnetinaklîdelilinegelince:

a)Kulunbizzatkendisiyaratılmıştır,varlığıdayokluğudamümkündür,varolmakileolmamakihtimalionanisbetlemüshavidir.Binâenaleyhonunvarolmakihtimaliningerçekleşmesi(tereccühetmesi)içinvarlığıkendindenolan(vâcibu’l-vücûd)birtercihedicinintercihineihtiyaçvardır,budaAllahtaâlâdanbaşkabirşeydeğildir.Biz,Ehl-isünnet,buaklîdelilileDehriyyeyi,aynlann(a’yânın)varoluşunuAllah’anisbetetmeyiinkâredişlerihususundamağlûpedipsusturduğumuzgibiMu’tezileyidekullaraaitfiillerinvukuunuAllah’anisbetetmeyireddedişlerikonusundasustururuz,çünkügerekayn-lar,gerekfiillervaroluşbakımındanbirbirinemüsâvîdir.

b)Mademkikul(İddiaedildiğiüzere)kendinefsindemeselâhareketfi’liniîcâdetmeyemuktedirdir,ohaldesorarız:BuharekethalikuldamevcudkenAllahtaâlâonunnefsindesükûnuîcâdetmeyemuktedirmidir,değilmidir?Eğer«muktedirdir»derseniz,ikiztddınic-timâılâzımgelir;şayet«değildir»derseniz,yüceAllah’aacznisbetetmişolursunuz;halbukibuneticelerinikisidemuhaldir.

c)Şunudabelirtelimkiyaratmagücünesahipolabilmeninşartı,yaratıcının,henüzvarolmadanönceyaratılacakşeyinbütüninceliklerinibilmesidir.ZiraCenâb-ıHakşöylebuyurur:«Hiçyaratanbilmezmi?Oherşeyenüfuzedenherşeydenhaberdarolandır».212[16]Şüpheyokkibirfi’ledairhiçbirbilgisiolmayankimseelbetteonagücüyetmiyecektir.Kâfiriiebid’atçının,fiillerininkötülüğünedairbilgileriolmadığıgibiinsandaişleyeceğifiilhakkındaiyilik,kötülük,zararveyafâideteminetmesibakımındanumumiyetlebirbilgiyesahipdeğildir,ohaldeonunhâlıkolmasıdüşünülemez.213[17]

Soru:Kulunîcâdsıfatınasâhiboiuşununimkânsızlığınahükmettiğinizegöreonunhiçbirfiliyokdemektir,zirafi’linîcaddanbaşkamânâsıyoktur?214[18]

Cevap:Kuldafi’linmevcûdolduğunoktasınadamuarızımızlaittifakhalindeolmaklaberaberonun,îcâdözelliğinesâhiboiuşununimkânsızlığınıdaisbatetmişbulunuyoruz.Ohaldekulaaitbirfi’linmevcûdolduğu,fakatbununîcâdmânâsınagelmediğiortayaçıkmışoldu.215[19]

(HalkveKesb):

İmdişunubelirtelimkimevcûdolanfi’iîsıfatlarikinevi’dir.

Birincinevi’,Allahtaâlânınkuldakendikudretveirâdesiolmadan-yarattığıfiildir,titremehastalığınakapılmışkimseninhareketlerigibi.

ikincisi,Allahtaâlânınkulda-kendikudret,irâdeveihtiyarıyla-yarattığıfiildir,ihtiyarîhareketlerimizgibi.Buikinevi1fiilarasındakifarkzarûretenbilinmektedir.Bunlardanikincisine«kesb»,birincisinede«halk»denilmiştir.Kulunbuihtiyarîfiilleri-başkabirifadebulunamadığıiçin-«kesb»kelimesiyledilegetirilmiştir,tıpkıhazileelemarasındakifarkkesinliklehissedilmekleberaberancakbuikilâfızlaifadeedildiğigibi.

Hulâsa,kulunfiline«halk»değil«kesb»,Allahtaâlânınfilinede«kesb»değil«halk»denilmiştir.«Fiil»kelimesiisebuherikiterimedeşâmildir.216[20]BurMâtürîdiyyeningörüşüdür.Eş‘ariyyeyegöre,fiilhakîkatmânâsınadaîcâdetmektenibarettir,şukadarvarkikesb’edemecazîolarakfiildenilmiştir.BuikigörüştenisabetliolanbizMâtürîdiy-yeninortayakoyduğugörüştür.Çünküfiilkelimesininherhangibirkaydabağlıolmaksızınkuliçinisti’mâledilmesionunhakîkatmânâsınaalındığınıgösterir.ŞudavarWbirkelimeninmecazmânâdakullanılabilmesininşartlarındanbirideokelimeninhakîkatmefhûmuİlemecazmefhûmuarasındabelirHbirnoktadabenzeriminmevcûdolmasıdır,böylecelâfızomânâyıİfadeedebilmesiİçinhakîkatmefhûmundanalınarakmecazmehûmundakullanılmışolur.KulunkesblileAllahtaâlânınîcâdıarasındaherhangibirbenzerlikmevcûdolmadıkından(eş‘ariyyönlnİddiaettiğDmecazbahiskonusudeğildir.217[21]

Şimdiyekadaranlattıklarımızınışığıaltındaİkikudretsahibinintesiriylebirkudreteserinin(makdûrun)vûcûdbulmasınınmümkünolduğuortayaçıkmışoldu,ancakbukudreteseri,İkikudretsahibininherbirineaynbiryönüyteHgiliolabilir.BunagörefiilîcâdyönüyleAllah’a,kesbyönüyledekulaaitbirkudreteseriolur.

Halkilekesbarasındakifarkagelince,aletsizmeydanagelenşeyhalk,âletlemeydanagelendekesb’dir.Şöylededenildi:Kudretsahibinin(kaadirln)tekbaşınameydanagetirmesimümkünolanşeyhalk,mümkünolmayanşeydekesb’dir.Böylecekesbkula,halkdaAllah’aaitolmuşolur.Busöylediğimiz,halkınîcâdmânâsınaalınmasınagöredir.Fakathalkşekilvesuretvermekmânâsınaalındığızamankuladanisbetedilebilir.NitekimCenâb-ıHakIsâaleyhisse-lâmdanhabervererekşöylebuyurdu:«Hanisençamurdankuşbiçimindebirşeyhalkedersin»,yanişekilverirsin.218[22]Şuâyet-ikerîmedekihalkkökündenmaksûdolanmânâdaaynıdır.«Suretyapanların(hâlikıynin)engüzeliolanAllah’ınsânıneyücedir!».219[23]Buradaki«suretyapanlar»demektir.220[24]

Soru:Eğersöylediğinizgibikulunfilikulanisbetlekesb,Allah’anlsbetlehalkolsaydıbufiilAllahilekularasındamüşterekolurdu?221[25]

Cevap:İkikişiarasındakiortaklığınanavasfıortaklardanherbirininkendipayınamüstakıllensâhibolmasıdır.Meselâikikişiarasında,müşterekbirkölegibi;onlardanherbiriköleninyarısınasâhibolur,birineaitolanşeyöbürününpayınadâhilolmaz.Bunamukabilkölenintamamıbiryönûyleortaklardanbirine,digeriryönüyledediğerineaitolursa,köle,aralarındamüştereksayılmaz.Meselâbirkimsekölesinidiğerinekiralasa,kölenintamamı«aslîmülkiyet»bakımındankirayaverene,«faydalanmamülkiyeti»bakımındandakirayaalanaaitolur.Budurumda«köleikisiarasındamüşterektir»denilemez.Bütünbunlardandahaaçıkbirmisalşudurkiherkölesatınalınmışolmasıbakımındanefendisinin,yaratılmışolmasıbakımındaniseYara-ttcı‘sınınmülküdür.Şimdibirkimsekalkıpda«KöleAllahilekullanarasındamüşterektir»diyebilirmi,hiç?Bilakisortaklık,muarızımızındakabulettiğiüzere,bazıarazlanAllahtaâlânm.bazılarınıdakullarınyaratmasıylaolur.Bukanaatkarşısındaartıkortaklıkdâvası,küstahlıkveinadıyüzündenmuhalefetgösterenkimseyehavaleedilmelidir.222[26]

TevlîdinReddi223[27]

Şimdiyekadaranlattıklarımızlaisbatetmişoldukkikullaraaitfiillerinneticeleri(eserleri)Allahtaâlânmyaratmasıveîcâdıilehâsılolur.BuneticelerKaderiyyenin(Mutezilenin)zannettiğigibikullarınfiillerinden(Allah’ındahliolmadan)neş‘etetmişdeğildir,Nezzâm,224[28]«Neticeler,tabiatleriîcâbıAllahtaâlânmfilidir»derkenKalânisîde«YaratılışlarıîcâbıAllahtaâlânmfilidir»demiştir.225[29]Sümâmeb.el-

Eşres226[30]İsebunların,failleribulunmayanbirerneticeolduğunuiddiaetmiştir.

Doğruolanbizimileriyesürdüğümüzgörüştür.Çünkübuneticelerkulunfiliilemeydanagelmişolsaydı;a)Yatamamenkudretsizhâsılolacak;b)Veyafi’linkendisiylevuku”bulduğukudretle;c)Yahutdabaşkabirkudretlevücûdbulacaktı.Birincişıkkınkabuledilmesineimkânyoktur,çünkükudrettenyoksunbirneticemuhaldir.İkincişıkdakabuleşâyândeğildir,çünküfi’lin,kendisiylevuku’bulduğukudret(yukarıdadaisbatedildiğiüzere)fiilİlehemenberaber(mukaa-rin)bulunduğundanneticeninhusulüzamanındaortadankalkmışolur,Üçüncüşıkkagelince,odama’kuldeğildir.Zirafiilileeserinin(neticesinin)kudretiayrıaynolduğutakdirde,insanın,fiilolmaksızıneseriveyaeserolmaksızınfi’lieldeedebilmesigerekirdi;meselâdövmekolmaksızınelemin,veyaelemolmaksızındövmefi’linineldeedilişigibi.Şusebepleki(iddiaedildiğiüzereikiayrıkudretle)ikişeyemuktedirolankimsetekbaşınaonlarınherbirinedemuktedirolur.

Münakaşakonusuedilenmeselelerdegörüşümüzünisabetliolduğunundiğerbirdelilideşudurki,meselâ,dövmefi’liniişleyenbirkimseninofilidensonrahemenölmesimümkündür,elemiseondansonrameydanagelmişolur.Halbukiölüdenfi’lin(neticenin)sâdırolmasımuhaldir.NevarkiAllahtaâla,kanununu,sebebetevessülünhemenpeşindeeseriniyaratmaktarzındayürütmüştür.Kuleserinhâsılolmasıkasdıylasebebinebaşvurunca,bueser,hernekadaronunfiliylemeydanagelmişdeğilsede,onanisbetedilmiş,mes’ûliyetödetenonayönelmiş,şer”andünyadatazminata,âhiret-tedeazabaduçarolmuştur,Meselâbirinsanbirdiğerinintutumunuyağıakacakşekildedelse,bunun

içinödetenkınanır,şer’andames’ultutulur.Gerçitulumuniçindekiyağhakikateonunfi’liileakmışdeğildfr,fakato,neticeninmeydanagelmesikasdıylasebebinebaşvuruncanetice(fiil)onanisbetedilmiştir.Bahiskonusumeseledeaynenbunungibidir.227[31]

GüçYetirilmiyecekŞeylerleMükellefTutulmak

Âlimlerimiz(Allahhepsinerahmeteylesin!)şöylededi:«Allahtaâ-lânın,kullarını,onlartarafındanmeydanagetirilmesimümkünolmayanşeylerlemükelleftutmasıcaizdeğildir»;Eş‘ariyyebunamuhalefetetmiştir.Çünkükörübakmakla,kötürümüyürümeklemükelleftutmaktaolduğugibiâciziteklifaltındabulundurmakhikmettenuzaktır;binâeanleyhsânıyüce,hikmetsahibiAllah’aböylebirşeynisbetedilemez.Meseleninderinleştirilmesinegelince,tekiîf(yanimükelleftutmak)demek,failinezahmet(külfet)verecekbirişiimtihaniçin228[32]emretmek,demektir;öylekiyaparsaondandolayımükâfatlandırılacak,yapmazsacezalandırılacak.İşteböylebirşeyancakkultarafındanmeydanagetirilmesidüşünülebilenhususlardaolabilir,yoksamuhalolanşeylerdedeğil.229[33]

Soru:Allahtaâlâ,«EyRabbimiz,taakatgetiremiyeceğimizşeyleribizeyükleme!»230[34]buyurmuştur.Eğerbu,caizolmasaydıondanAllah’asığınmakdadoğruolmazdı.YineCenâb-ıHakkın,meleklere,«Şunların(eşyanın)isimlerinibanahaberverin»231[35]buyurmasıbune-vi’dendir,halbukio,meleklerinbundanhabersizveâcizolduğunubiliyordu.Yinerivayetolunanşuhadîsdebizimiçinbirdelilteşkileder:«Allahtaâlâkıyametgününde,suretyapanlara:“Haydibiçimlendirdiğinizşeylerecanverinbakalım!»buyuracaktır».232[36]

Cevap:Birinciâyettetaakatgetirilemiyecekşeylerinyükletilme-sindensığınılmaktadır.BizegöreAllahtaâlânm,birkişiye,gücününtaşıyamıyacağıbirdağıveyahutduvanyüklemesi,onundabuse-bebieölmesicaizdir,fakatkişiyi,birdağıveyaduvarıtaşımakla-yaptığıtakdirdemükâfatlandırılacak,yapmadığızamandacezalandıracakşekilde-mükelleftutmasıcaizdeğildir;çünkübu,birazönceanlattığımızüzerehikmettenuzaktır.Cenâb-ıHakkın,meleklere,«Eşyanınisimlerinibanahaberverin!»tarzındakiemrinegelince,bu,hakikatmânâdabirteklifdeğildir.Sadecemeleklerinacziniapaçıkortayakoymakmaksadıylaemirsıygasınınifadelendirdiği,muhatabınaczinivekifayetsizliğinibelirticibirhitaptarzıdır.Buisecaizdir.Yineresimveheykellerecanverilmesiniemretmekdegerçekmânâdabirteklifolmayıpkişiyiişlediğiharamdandolayıbirnevi’muazzebkılmaktır.Buhâdisenin,birimtihanyerideğildebircezavemükâfatyurduolankıyamettevuku’bulmasıdagörüşümüzüdestekliyenbirhusutur.233[37]

Soru:Allahtaâlâ;imanetmiyeceklerinibildiğihaldeEbûCehil234[38]ileFir’avn’ı235[39]imanlamükelleftutmuşdeğilmidir?ElbettekiyüceAllah’ınbildiğineaykırıolanbirşeyin

vukuumuhaldir.236[40]

Cevap:Bunevi’birsuâleiikterettübedenşeyicmâamuhalefet,sonradayüceAllah’ınhaberverdiğibirhakîkatıhiçesaymaktır.İcmâamuhalefetşundandoğmaktadırkibütünmüslümanlar,insankudretidâhilindeolmayanbirşeyinteküfedilmesininaslavâki’olmadığıhususundaittifatetmişledir,ihtilâfsadecebununaklencaizolupolmadığınoktasındadır.Bahiskonususuâlintekzîbederdurumunadüştüğüilâhîhaberdeşuâyet-ikerîmedir:«Allahhiçbirkimseyigücününyeteceğindenbaşkasıylamükelleftutmaz».237[41]Muhalolanbirşeyisekimseningücüdâhilindedeğildir.

Muarızın«YüceAllah’ınbildiğineaykırıolanbirşeyinvukuumuhaldir»tarzındakisözünegelince,derizki,muhal,varlığınıfarzetmekaklenmümkünolmıyan,caizdemümkünolanşeydir.Birşeyinvariı-âınınveyayokluğununaklendüşünülmesi,Allahtaâlânınilmineveirâdesinenisbetedilmeksizin,kendizâtınagöreolur.Bununisbatidaşöyledir:Biz,kâinatın,varlığıdayokluğudaeşitolanbirmümkünolduğundaittifaketmişizdir.HalbukiyüceAllahonunvarolacağınıbilmiştir.Kâinatınşuandabilfiilvaroluşudaonunvâcib(varlığızaruri)olmasınıgerektirmez;ziraAllahtaâlânınvarolacağınıbildiğişeyVâcib”,varolmıyacağınıbildiğişeyde«muhal»olsaydı«câiz»ingerçekleşmesineimkânkalmazvebutakdirdeirâde-iilâhiyyemümkünolanikişeydenbirinidiğerinetercihetmekiçindeğildevâcibolanımuhalolandanayırdetmekiçintecellîetmişolurdu;buiseaklıbaşındakimselerinbenimsiyemiyeceğibirşeydir.238[42]

Soru:AllahtaâlâtarafındanbilinenbirşeyinhilafınıngerçekleşmesimümkünolsaydıyüceAllah’acehaletnisbetedilmişolurdu?239[43]

Cevap:Cehaletenisbetedişbirşeyinbizzatvarolmasıkonusundabahismevzuuedilebilir,yoksaonunvarlığınıtasavvuretmehususundadeğil.İmdiAllahtaâlânınoşeyhakkındakiilmî,varlığınıntasavvurumümkünolmaklaberaberfilenvarolmıyacağıtarzındadır,buiseAllah’acehaletnisbetetmekdeğil,aksineonunilminiisbatvekabuletmektir.

TevfîkAllah’tandır.240[44]

İrâde-illâhiyyenlnHerŞeyeŞâmilOlması

Ehl-ihak(Allahzaferleriniartırsın)şöylededi:«MeydanagetirilenherşeyAllahtaâlânınirâdesi,kazavekaderiyleolur;aynolsun,arazolsun,hayrolsun,şerolsun».

Mu’tezilede«YüceAllah’ınrızâsınauygunolmayanşeyonunirâdesindededâhildeğildir”demiştir.Bumezhebinâlimlerimubaholanşeylerhususundaisekendiaralarındaihtilâfetmiştir.

BizderizkiAllahtaâlâ,varolacağınıbildiğibirşeyinbilfiilvücûdbulmasınıdamurâdetmiştir,onuisteremretmişolsun,isterolmasın.NitekimEbûHanîfe(r.a.)Kaderiyye

fıkrasınamensûbbirzatiletartışırkenaynınoktayatemasederekşöylesormuş:

«Allahtaâlâvuku”bulacakkötülükvemenhiyyâtıezeldebiliyormuydu,bilmiyormuydu?»

Karşısındakizat,“Biliyordu”demeyemecburkalmış.BununüzerineEbûHanîfe:

«Allah,ezeldebildiğinibildiğigibimiizhâretmek(yaratmak)istemiştir,yoksabildiğininhilâfınamıizhâretmeyimurâdetmiştirkiotaktirdeonunilmicehlolur?diyesormuş.Karşısındakizatkendimezhebindenvazgeçerektevbeetmiş.

Busebepledirkiâlimlerimiz(Allahhepsinerahmeteylesin):«Allah’ınirâdesiilmiileberaberyürür»demiştir.Doğruolan,«İradefiilileberaberyürür»denilmesidir.Bununmânâsıdaşudur:Allah’ınfi’li(eseri)olanherşeyaynızamandaonunmuradıdır.BuyüzdenolacaktırkiÜstâdİmamEbûMansûr(rh.),«Bumes’eleEfâl-iİbâdınYaratılmasımeselesininbirparçasıdır»demiştir.Biz,kullaraaitbütünfiillerinAllah’ınyaratığıolduğunuisbatettiğimiztakdirdebunlaronunirâdesidâhilinegirmişolur.ÇünküyüceAllahbufiillerimurâdetmeseydibunlarıyaratmaktamecburolurdu;buisemuhaldir.

Kur’ân-ıkerîminbazıâyetleriilâhîmeşîetin(irâdenin)umûmîolduğunu(hayradaşerredeşâmilbulunduğunu)ifadeeder.Meselâ:«Allahdilemeyincesizdileyemezsiniz».241[45]

«Allahdileseydionaortakkoşamaziardı».242[46]«EğerRabbindileseydiyeryüzündekilerinhepsiimanederdi».243[47]Bazıâyetlerdeilâhîirâdenindalâletedetaallûkettiğinihaberverir:«Dilediğinisaptırır»244[48]ve«Kimisaptırmakisterseonunkalbinisonderecedaraltır,sıkar»245[49]mealindekiâyetlergibi.

Ehl-isünnetegöremeşîetileirâdearasındafarkyoktur.246[50]Bugörüşümüzündoğruluğunugösterendelilisebütünmüslümanlarınkabuleşâyângördüğüşuhadîs-işerîfinlâfzıdır:«Allah’ındilediğiolur,dilemediğideolmaz».247[51]Muarızlarımızıngörüşüisebuhadis-işerifinhükmüneaykırıdüşmektedir.ÇünküAllah,bütünkâfirlerinimanınıdilediğihaldebu,gerçekleşmemiş,dilemediğiküfürleriisetahakkuketmiştir.Ohaldemuarızıniddiasıümmetinittifakıylabâtıldır.248[52]

Soru:Allahkâfirinküfrünüdileseydi,kâfir,Allah’ınbudilemesininhâricineçıkamıyarakcebiraltındakalırdı.Budurumdaonunyaküfürdema’zürgörülmesiicâbederdi-kibundanAllah’ınemri,nehyi,mükâfatvecezasınınhiçesayılmasıdoğar-yahutküfrüyüzündencezalandırılmasıgerekirdi;bundadakudretdâhilindebulunmayanbirşeylemükelleftutulmakveayrıcayüceAllah’azulümnisbetetmekvardır?249[53]

Cevap:BusuâlkarşısındasizeAllah’ınilims’fatıilemukabeleederiz.ŞöylekiyüceAllahkâfirinküfrünübildiğinegöre.acabakâfirAllah’ınilimdairesinindışınaçıkabilirmi,çıkamazmı?İştesizinilimkonusundavereceğinizcevapbizimdeirâdehususundavereceğimizcevabıteşkileder.

İmdibizderizki:Allahtaâiâkâfirinküfrünü,imanakudretiolmaklaberaberonunkendi

irâdeveihtiyarıiledilemiştir,tıpkıbutarzdaonunküfrünübildiğigibi.BusebepledeAllah’ınemri,nehyi,mükâfatvemücâzâtıyerindeolmuştur.Allahtaâlânınirâdeveilminintaallûkettiğişeykulunihtiyarîfi’lioluncabununfailiolankuluncebiraltındabulunduğunasıliddiaolunabilir?ÜstelikCenâb-ıHakkulunirâdeyesâhibolduğunu«Dileyenimanetsin,dileyendeküfretsin»250[54]mealindekiâyet-ikerîmesiyieaçıkçaifadebuyurmuştur.Yineo,«Dilediğiniziyapın»251[55]buyurmuştur,kuldabuhakikati,kendiiçinde,inkârınamecalbulamıyacakşekildezarurîolarakhissetmektedir.Cenâb-ıHakkınkulunfiillerineaitirâdesiisehemnassan,hemdeaklensabittir.Binâenaleyhbuikiirâdeninhiçbiriniinkâraimkânyoktur.

Soru:Allahtaâlâ,«Cinlerideinsanlarıdaancakbanakulluketsinlerdiyeyarattım»252[56]mealindekiâyet-ikerîmesindecinleriveinsanlarıkulluk(ibâdet)içinyarattığınıhaberverdiğihaldeonlardanküfürvema’sıyetinasılmurâdetmişolur?YineCenâb-ıHakbumâhiyetteoimaküzereşöylebuyurmuştur:«Allahsizekolaylıkdiler,yoksagüçlükistemez»253[57]«Allahkullarıiçinzulmüasladilemez».254[58]

Cevap:Birinciâyetiumûmîmuhtevasıüzereyürütmekmümkündeğildir.Çünküçocuklarvedelileronakulluketmemiştir.Ohaldete’vîiedilmeyemuhtaçtır.Bute’vîldeikitürlüdüşünülebilir:Birincisinegöreâyetinmânâsı,«banakullar(köleler)olsunlardiye…»tarzındaolabilir,ikincite’vilegöreayettenmaksadumûm(insanlarvecinler)olmayıpsadeceAllahtaâlânın,cinlerdenveinsanlardankendisineibâdetedeceklerinibildiğikimselerkasdedilmişolabilir;doğrusunu

Allahbilirya!

ikinciâyetegelince,buradadaasılmaksad(umûmolmayıpsadece)Cenâb-ıhakkın,(ma’zeretlolanlarİçin)RamazanİçindeoruçlarınıyeylpRamazanhâricindekazaetmelerinimeşru’kılmaklakullarınagüçlükdeğil,bil’aklskolaylıkdilediği…tarzındadır.255[59]

Üçüncüâyetinmânâsıdaşöyledir.Allahkullarınazulmetmeyidilemez,yanionlarazulmetmez.Fakatâyetinmânâsı,«Allahkullarınınbirbirinezulmetmesinidilemez»tarzındadeğildir.Nitekimâyette;

buyurmasıdabunugösterir.Buradaki«lâm».«âlâ»manasınadır,tıpkışuâyetteolduğugibi:«Eğer,kötülükedersenizkendialeyhinize».256[60]

Buradakiifi»İfadesidemektir.

DoğruyolaerdirensadeceAllah’tır.257[61]

Ma’dûm,258[62]âlimlerimizinçoğunagöreAllahtaâlânınirâdesinekonuteşkiletmez,MatürîdiyyeİleEş‘ariyyedenbazılarıisebunamuhalifkalmıştır.Zirailâhîiradefiilileberaberbulunur.Ma’dûmfi’lekonuteşkiledemediğindenirâde-iilöhiyyenindâhilinegirmez.Şudavarkiirâdeyetaallûkedenbirşeyhadisolur,halbukima’dûmezelidir.

Bunubütünmüslümaniarınkullandığışusözisbateder:«Allah’ın(ezelde)dilediğiolur,dilemediğiolmaz.259[63]Müslümanlarbununyerine,«Allah’ınolmıyacağınıdilediğişeyolmaz»dememişlerdir.

Ma’dûm,SalimiyyeileMukannaiyyernüstecnâ,bütünmüslüman-ianr,kanaatınagöreilâhîrü‘yetedekonuteşkiledemez.Buikifırkaise«Kâinatvarolmadanönce,ezeldeAllahtarafındangörülüyordu»demiştir.Busöz,kökündenyanlıştır,çünkübu,ma’dûmun«şey»260[64]olmasınıgerektirir.Bunundaneticesikâinatınkadimoluşunubenimsemeyevarır.Şudavarkivücudbulmayanvevücûdbulmasımuhalolanma’dûmilevücûdbulmasımümkünolmaklaberaberaslavarolmıyacağtnadairilm-iilâhîninsebkatettiğima’dûm“unilâhirü‘yetekonuteşkiledemeyiceğinoktasındamüsiümanlarittifaketmişlerdir.Binâenaleyhvarlıksahasınaİntika!etmeyenmâ‘dümdaaynenböyledir,zira(bunlarınherbirinintaşıdığı)«yokluk»vasfındabirayrıcalıkmevcûddeğildir.Şunudabelirtelimki,rü‘yetullahbahsindedeanlattığımızüzere,duyularâlemidegörülebilmeninmüessirşartıvarolmaktır.Buşartortadankalkıncagörülebilmehâdisesigerçekleşmezvemuhaloluşortayaçıkar.OhaldegörülmesimuhalolanşeyAllah’ınrü‘yetinenisbetedilemez.Bu.zıdlanbirarayagetirmehâdisesinebenzerkiduyularâlemindemuhaloluncailâhîkudretedenisbetedilemez.

HidâyeteerdirenAllahtaâlâdır.261[65]

KulİçinEnUygunOlanıYaratmanırAllah’aVacibOlmadığı

Kullaniçinenuygun(enhayırlı,aslah)olanıyerinegetirmekAllahTaâlâyavâcibolmadığıgibionlariçinkötüolmayanşeyi(salâhı)seçipyaratmakdaüzerineborçdeğildir.Mü‘tezilebugörüşünaksinibenimsemiş;içlerindenBişrb.el-Mu’temirileonunfikrindeolanlar«Kuliçinhayırlıolana(zarargetirmeyene)riâyetetmekAllah’ava-cibdir”demiştir.262[66]

Muhaliflerimizingörüşüyanlıştır.

a)Çünküulûhiyyetvücûbukabuletmez.Bil’akisyüceAllahkullanhakkındadilediğiniyapar.Şukadarkio,mü‘rninleribirlutuflamümtazkılmıştırkionubütünkâfirlereihsanbuyursaydıimanederlerdi;buonunlûtf-ukeremindendir.Bazıkullannıbundanmahrumkılarsabudaonunadlibirkahrıneticesiolur.O,lûtf-ukeremindeolduğugibiadl-ükahnndadaövgüyelâyıktır.

b)Şukadardavarki«KuliçinenuygunolanıyaratmakAllahüzerinevâcibdir»demek,Allahtaâlânın,kullarınahidâyetvermeksuretiyleonlaraolanlütufkârlığınıinkâretmekdemektir.Çünküüzerinevâcibolanbirhakkıedâeden,haksahibinelütuftabulunmuşsayılmaz.

c)«Kuliçinenhayırlıolanıyaratmanıncâcibolduğu»görüşünün.aynızamandaAllahtaâlâ‘nınkudretsahasınısınırlandırmafikritaşıdığınıdasöylemeliyiz.ÇünkübunagöreyüceAllah,kulunaenuygunolanıvermiş,tüketmiştir.Şayetonunkudretidâhilindekuliçindahaelverişlibirşeybulunurdakendisinevermemişolursabu,ondangelenbir

haksızlıkvezulümyerinegeçer.Budüşüncetarzından,Allahtaâlânın,Muhammed(s.a.)hakkıda-EbûCehiliçinbahiskonusuedilemiyecek-fazlabirlütufkârlığınınmevcûdolmadığıneticesiçıkar;çünkübudüşüncetarzı,yüceAllah’ın,kendikudretidâhilindebulunanenelverişlişeyisonnoktasınakadarRasülüllah(s.a.)efendimizleEbûCehlinherbirineverdiğinibenimsemektedir.

d)Birdeşunoktayatemasedelim:Bütünmüslümanlar,Cenâb-ıHaktanbizigünahtankorumasını,bizeyardımcıolmasınıvefiillerimizirızâsınauygunkılmasınıtalebetmeninmeşrûiyyetiüzerindeittifaketmiştir.263[67]YüceAllaheğertalebettiklerişeylerizatenkendilerinevermişidiyseonlarıntalebedişleriabes(venankörlük)olur,şayatvermemişseonlarhakkındakötülüğevesileolacakbirşeyyapmışolur.YinebunungibiCenâb-ıHaktanhastalığıngiderilmesinivemusibetinkaldırılmasınıistemekdecaiz,hattamüstahabdır.Eğerhastalıkilebelâkulhakkındahayravesileisebunlarınkaldırılmasınıistemekkötülüğüistemektir,şayetbuikişeyinbulunmamasıhayravesileidiysedemekkiAllahtaâlâkullarıiçinşerrevesileolacakbirşeyyapmış.

e)MuarızlarımızınbenimsediğigörüşünçarpıklığınıortayakoyanbirhususdaşudurkionlaragöreyüceAllahkendikudretidâhilindeolanisti’dadveimkânısonnoktasınakadarkâfireverdiğihaldekâfirimanetmemiştir,ohaldekuliçinenhayırlıolanşeyinAllahtaâlânınkudretidahilindebulunmadığıortayaçıkmışoluyor;çünkükuliçinenhayırlıolankendiisteğiyleimanedipebedîseâdeteerişmektir,yoksaimanamuktedirolupdainanmamakveebedîfelâketema’ruzkalmakdeğildir.BinâenaleyhonlarıniddiasınabakılacakolursaAllahtaâlâkuluhakkındaonuniçinenhayırlıolanıdeğil,enzararlıolanıyapmışoldu.

TevfikvehidâyetyalnızAllah’tandır.264[68]

Rızıklar

Ehi-isünnetşöylededi:«İnsanınyediğişey,isterhelâlisterharamolsun,onunrızkıdır.»Mu’tezileise«Haramnzıkdeğildir»demiştir.Buihtilafşundanneş‘etetmiştirki«rızık»kelimesibizegörecanlınınkendisiylebeslendiğişeyinadıolmuştur;onlaragöreİsesadecemeşru”olarakcanlınınmülkiyetinegirenşeydir.265[69]Onlarıngörüşüyanlıştır.Çünkübu,Cenâb-ıHakkın,şuâyet-ikerimeilebütüncanlılarınrızkınıvereceğinedairolanva’dindencaymasıneticesinidoğurur:«YeryüzündeyürüyenhiçbircanlıyokturkirızkıAllah’aaitolmasın».266[70]Halbukihayvanlariçinmülkiyetdüşünülemez.Bazeninsan,ömrüboyuncaharamyer,herhaldeböylesiiçin«Allahtaâlânınrekınıyememiştir»denilemez.267[71]

Soru:HaramAllah’ınrızkıiseniçinonunyenilmesindenötürüvapveriyor?268[72]

Cevap:Kulun,onunçaresinebaşvurması,onayönelmesiveonutercihetmesindenötürü.

ZiraAllahtaâlâmutlakolarakrızıkvereceğiniva’detmişveşuâyet-ikerimesindedebelirtildiğiüzereonunhelalyoldanaranmasınıkulunaemretmiştir:«Yeryüzündekişeylerdenhelâlvetemizolmakşartıylayeyin».269[73]KulhırsıvenefsânîarzususebebiylerızkıhelâlolmayanyoldanarayıncayüceAllahdaonukendisineoyoldanverir,fakat,yanlıştercihiveemr-iiiâhlyemuhalefetiyüzündenonucezalandırır.Tıpkımüteveliidâttasöylediğimizgibi(‘bk.s.144),ölüm,öldürülenkimsedeAllahtaâlânınyaratmasıylahâsılolur,fakatCenâb-ıHakölümünsebebinebaşvurmasıvetonukasdetmesiyüzündenkaatiticezalandırır.270[74]

TevfikaerdirenyüceAllah’tır.271[75]

Eceller

Ehl-isünnet(Allahzaferlerinidâimkılsın)şöylededi:Maktulkemeceliyleölmüştür,onunbaşkabireceliyoktur.»«Kati»,kaatilinbirfi’||oluponunlakaaimdir,ölümisekaatilinfi’lisonundaAllahtaâlânır^îcâdetmesisuretiyleölmüşkimseilebulunanbirşeydir.

Mu’tezileiseşöylededi:«Maktul,ecelikesilmiş(ömrünübitiremtmişkişidir,şayetöldürülmemişolsaydıömrününsonunakadaryaşa?yacaktı.»Kâ‘bi272[76]de,«OnunkativeÖlümolmaküzereikiecelivardır!elemiştir.Onagöremaktul(fi’l-iilâhîolanölümle)ölmüşdeğildir.

İsabetliolanbizimsöylediğimizdir.ÇünküyüceAllahkullanhakkındakiİlmineveirâdesineuygunolarakonlarınecellerinehükmetmiştir.ŞüpheyokkiAllahtaâlânın,ilmindeveirâdesindetakdimvete’hîryoktur,onunkazavehükmünügeriçevirmekmümkündeğildir.273[77]

Soru:Rasûlüllah(s.a.)efendimiz,«Hısımveakrabayıziyaretömrüuzatır»274[78]

buyurmuştur.Eğerinsanıntekeceliolsaydıonunuzamasıdüşünülemezdi?275[79]

Cevap:Buhadîs-işerifteyeralan«ziyâde»ninizahışöyledir:Hısımveakrabayıziyaretetmeseydiokimseninömrünün-meselâ-elliyılolacağıAllahtaâlânınilmindemevcuddu.BununyanındaCenâb-ıHakonunhısımveakrabayıziyaretedeceğinivebusebebleömrününyetmişyılolacağınıdabiliyordu.BinâenaleyhburadayüceAllah’ınhükümveirâdeettiği,onun,hısımveakrabasınıziyaretederekyetmişyılyaşayacağışıkkıdır.İşteoradakiyirmiyılbumeziyetisebebiyle-sıla-irahimyapmamışolsaydıömrününelliyılolacağınadairilm-iilâhîyenazaran-birziyada(ömrünuzaması)sayılmıştır.BuİzahtarzışutemeleistinâdediyorkiAllahtaâlâ,icâdedilecekma’dumunnasılîcâdedileceğinibildiğigibiîcâdedilmeyecekma’dumun,şayeticatedilecekolsaydınasılîcâdedilebileceğinidebilir.Tıpkıcehennemliklerin,dünyayadöndürülmiyeceklerinibildiğihaldeşayetdünyayaiadeedilecekolsalardıeskiküfürlerineavdetedeceklerinişuâyet-i

kerîmesiylehaberverdiğigibi:«Eğeronlargerigönderilselerbileyinemen’olunduklankötülükieredönerlerdi.Şüpheyokkionlaryalancıkimselerdir».276[80]

KazaveKader

Ehl-ihak(Allahzaferlerinidâimkılsın)şöylededi:«Yaratıklarınfiilleri,hallerivesözlerininhepsiyüceAllah’ınkazavekaderiilevücûdbulur.»

Mu’tezilîlerise«Ma’sıyetleronunkazavekaderiyledeğildir»demiştir.Bunlarirâde(irâde-İilâhiyyeninherşeyeşâmilolması)bahsindedeaynışeyiiddiaetmişlerdi.Bumeseleninaslıkullaraaitfiillerinyaratılmasımevzuunadayanır.

irndibizderizki:«Allahtahalânınyaratmasıveiradesiylevücûdbulanherşeyonunkazavekaderinebağlıdır.»Çünkükaza,lügatte,sağlamvemâhirânebirşekildeyapmak,işlemekdemektir.NitekimHuzeyloğullankabilesinemensupşâirEbûZüeybşöyledemiştir:

«İkincinindeüzerinde,Dâvûdpeygamberinveyazırhsan’atkânmeşhurTübbe’inmaharetleördüğü(yaptığı)ikizırhvardır».277[81]Beyitteyeralan«yaptı,maharetleörüpyaptı»demektir.Kaderiseherbirmahlûkukendisineaitvasfıylata’yinvetesbitetmektirbu;vasfaiyilik,kötülük,faydavezarargibişeylerdâhilolabileceğigibiomahlûkaaitzamanvemekânunsuruileonaterettübedecekmükâfatveyaazabdadâhildir.NitekimyüceAllahşöylebuyurmuştur:«Muhakkakkibizherşeyibirkaderileyarattık».278[82]Peygamber(s.a.)efendimizde(imanıta’rîfederken)«Kaderede,hayrıyla,şerriyleAllahteâlâdanolduğuna…(imanedersin)»279[83]buyurmuştur.

Soru:Peygamber(s.a.)efendimizAllahtaâiâdanhabervererek:«Kazamarazıolmayan,belâmasabretmiyenvenimetimeşükretmi-yenkimsekendisinebendenbaşkabirRabarasın»280[84]buyurmuştur.Eğerküfürdeonunkazasıylavücûdbulsaydıonadarâzîolmamızgerekirdi,halbukiküfrerazıolmakcaizdeğildir?

Cevap:Küfür,Allahtââlânınkazasıdeğil,kazasınınbireseridir.Çünküonunkazasıaynızamandaonunsıfatıdır,küfürisekulunsıfatıdır.Onunburadakikazası,küfrükâfirinnefsindekötü.çirkinvebâtılbirnesneolarakyaratmasıdır;fakatbu,kulun,ebecfîazabamüstahakolacakşekildeküfrüirâdeveihtiyaretmesihalindeolur.iştebizkullarböylebirkazâ-iilâhiyyeyerazıoluyoruz.Şunudabelirtelimkihadts-ikudsîdekikazadanmaksad,insana,kendiirâdesiolmadanisabetedenhastalıkvemusibetlerdir.İnsanınkediiradesiylegiriştiği(küfürgibi)fiillereisenasihatemuhtaçolmadanrâziolacağışüphesizdir.Ohaldebunevi’şeyleryukarıdakihadîsinşümulsahasınagirmez.

TevfikvehidâyeteerdirenyalnızAllah’tır,281[85]

HidayeteErdirmekveSaptırmak

Ehl-isünnet(Allahzaferlerinidâimkılsın)şöylededi;«Allahtââlânınhidâyeteerdirmesi

demekkulunnefsindehidâyetlenmeyi(ihtidayı,doğruyolagirmeyi)yaratmasıdemektir.Saptırmak(ıdlâl)daondasapıklığı(dalâleti)meydanagetirmesimânâsınagelir».Mu’teziledeşöylededi:«YüceAllah’ınhidâyetidoğruyolugöstermesidemektir,saptırmasıisekula«sapık»demesi(sapıktesmiyeetmesi)veyakulkendinefsindesapıklığıyarattığızamanonunsapıklığınahükmetmesidemektir.»

Bumevzu’dadaisabetliolanEhlisünnetingörüşüdür.ÇünküCe-nâb-ıHakPeygamberaleyhisselâmahitabenşöylebuyurmuştur:«Muhakkakkisenhersevdiğin(istediğin)kimseyihidâyeteerdiremezsin».282[86]EğerhidâyetdoğruyolugöstermekmânâsınaolsaydıonunPeygamberefendimizdennefyedilmesidoğruolmazdı,zirao,sevdiğinedesevmediğinededoğruyolugöstermiş,hidâyetiaçıklamıştır.YineCenâb-ıHak,«Dilediğinisaptınr,dilediğinedehidâyetverir»283[87]buyurmaktadır.Eğerhidâyetinmânâsıdoğruyoluaçıklamaktanibaretolsaydıâyettezikredilenşıklar(dilediğinesapıklık,dilediğinehidâyet)tahakkukedemezdi,çünküyüceAllah’ındoğruyoluaçıklamasıherkesiçinvâriddir.Saptırmakteriminegelince,oda(Mutezileniniddiaettiğigibi)kula«sapık»demektenibaretolsaydı(âyettezikredildiğiüzere)ilâhîirâdeiledeğil,kuluniradesiylekayıtlanmışolurdu,çünkübuanlayışagöresapıklıkkulunkasıdveirâdesinebağltolmaktadır.

ŞunudabelirtelimkihidâyetbazanPeygamberaleyhisselâmanisbetolunur,bu,onunhidâyetevesileolmasıveonada’vetetmesimünasebetiyledir.NitekimsânıyüceAllah’ınşuâyetindeöyledir:«Muhakkakkisendoğrubiryolarehberlikediyorsun».284[88]Buradakihidâyetten(rehberlik)maksadaçıklamakveda’vetetmektir.Hidâyetbazan,hidâyetbulmayasebebteşkilettiğiiçinKukanadanisbetedilir,şuâyet-ikerîmedeolduğugibi:«MuhakkakkibuKar’ânendoğruyailetir(hidâyeteder)».285[89]Saptırmak(ıdlâl)da,kulsapıklığıihtiyarettiğitakdirdeAllahtaâlâ‘nınonukuldameydanagetirmesibakımındanCenâb-ıHakkanisbetedildiğigibisapıklığasebeboimaveonada’vetetmemünasebetiyleşeytanadanisbetedilmiştir.NitekimyüceAllah(şeytanınsözlerininakilmeyanında)şöylebuyurmuştur:«Onları(Allah’ınkullarını)mutlakasaptıracağım,onlarıbehemehalolmıyacakkuruntularaboğacaeğım».286[90]Saptırmak,dalâletesebebiyetverdikleriiçinputlaradanisbetedilmiştir.YüceAllahibrâhîmaleyhisselâmdanhabervererekşöylebuyurmuştur:«Rabbim!Onlar(putlar)insanlardanbirçoklarınıyoldansaptırdılar».287[91]ŞumuhakkaktırkibirfiilaynımânâdahemAllahtaâlâya,hemdebaşkasınanisbetedilemez.288[92]

İMANINMAHİYETİBAZISEM’İYYÂTBAHİSLERİ

GünahİşleyenlerinDurumu

İmanveİslâm

İmanınMâhiyeti

Mukallidinİmanı

BazıSem’iyyâtBahisleri

İMANINMAHİYETİBAZISEM’İYYÂTBAHİSLERİ

GünahİşleyenlerinDurumu

Ehl-isünnet(Allahzaferlerinidâimkılsın)şöylededi:Küfürdenbaşkabüyükgünahişleyenkimse(mürtekib-ikebîre)nekâfir,nedemünafıkolurböylesiimandançıkmaz.Şayettevbeetmedenölürse,Allahtaâlâ,yabirşefaatçininşefaatisayesindeveyakendilûtf-ukeremiyieonuaffeder,yahutdaişlediğisuçmikdarıncacezalandırıldıktansonramutlakacennetekoyar.BüyükgünahişleyenkimseHavaricegörekâfirdir,Mu’teziieyegöreiseimandançıkar,fakatküfregirmez;tevbeetmedenöldüğütakdirdeebedîolarakcehennemdekalır.Hasen-ıBasrı289[1](Allahrahmeteylesin),böylesiiçinöncelerimünafık»diyordu,fakatsonrabusözündenrucû’etmiştir.290[2]Mürci-eyegelince,onlar,«Küfürhaiindesevabınbirfâidesidokunmadığıgibiimanınmevcudiyetihalindedeişlenengünahınzararıolmaz»dediler.

İsâbetüoianEhl-isünnetingörüşüdür.ÇünküCenâb-ıHak,«Eyimanedenler,samimibirtevbeileAllah’adönün»291[3]buyurarakgünahişlediklerihaldekişilereimankelimesiylehitâbetmiştir.Buhusustabaşkaâyetlerdemevcuddur.292[4]Brdeşuvarkibütünmüslüman-lar,Asr-sseâdettenbugünekadar,ehl-ikıbledenölenkimselerinbüyükgünahişlediklerinibildiklerihaldecenazenamazlarınıkılmak,onlariçinduaveistiğfaretmekadetinisürdüregelmişlerdir.Yinemüslümanlarınbeşvakitnamazda,anne-babalarına,akrabaveta-nıdıklanna-hiçbirtefrîkyapmadan-aff-ıilâhîdilediklerimeşhurdur,halbukionlarkâfiriçinİstiğfaredilemiyeceğinipekâlâbilmektedirler.

Meseleninderinleştirilmesinegelince,imanınmâhiyetikalbintas-dîkındanibarettir,ikrardabutasdikinbiralâmetiniteşkileder.Kimdekalbdekitasdikinalâmetiolanikrarmevcûdolursamü‘minvasfınahâizolur.Binâenaleyhondakitasdiktekzîbile,ikrardainkârileyerdeğiştirmedikçeokişikâfirdiyevasıflandınlamaz.Kâfirolmayıncadamü‘minsayılır,çünkütasdîkiletekzîbarasındasadecetered-düdveduraklamavardırkibununküfürolduğundaihtilâfyoktur.

İlâhîemremuhalefetvenehyolunanıirtikâbetmeyegelince-onamuhalefetihelâltelâkkietmemekveyasağınıhafifealmamakşartıyle-bu,netekzîbsayılır,nedeilâhîemirveyasağıredmânâsıtaşır;buhalolsaolsaaşağıarzularınağırbaskısından,taassubdan,kibirdenvetenbelliktendoğanbirşeydir.Kaldıkiböylebirhâlet-iru-hiyyeilegünahişlemeyeazabkorkusu,afümidivetevbeazmideumumiyetleeşlikeder.Bütünbunlarimanınmeyvesivekalbdemevcûdilâhîmükâfatvemücâzâtıtasdîkalâmetidir.Budurumuşunabenzetebilizkibirdoktor,hastasınailâçiçmesiniemreder,zararverenşeylerdendeonusakındırır.Hastadadoktorunsöylediklerinidoğrukabuledipbenimser.Bunarağmenbazankendisinezararverecekşeyleriyer,veyafaidesidokunacakilâçlarıiçmektenimtina1eder.Bununlaberaberzarargörmektenkorkar,yaptığınapişmanlık

duyar,doktorundanutanır,kınamasındanendişeederveaönlünüalmayıumar.İştenasılkibu,doktorunemrinireddetmek,onunmevcudiyetinihiçesaymakmânâsınagelmiyorsabizimmeselemizdededurumaynıdır.

Şimdiyekadaranlattıklarımızsayesindebüyükgünahişleyenmü‘mininimanıüzerinebâkıykaldığısabitolduğunagöre,aynıhalüzereöldüğütakdirdecennetehlindenolacağıdaortayaçıkmışolur.ÇünküCenâb-ıHak,«Allahmü‘minerkeklerlemü‘minkadınlaracennetlerva’detmiştir»293[5]buyuruyor.Cennetehlindenoluncadacehennemdeebedîkalmasıdüşünülemez,zirahemcennetegirmek,hemdecehennemdeebedîkalmakaklıntasavvuredebileceğibirşeydeğildir.Şudavarkicehennemdeebedîkalışkâfiriçinkesilenbircezaolduğunavebu,cezalarınenağırı,küfürdesuçlarınenbüyüğübulunduğunagörecehennemdeebedîkalışküfürsuçunadenkbircezateşkiletmişolur.Eğerküfründûnundakibirsuçamukabil,cehennemdeebedîkalışgibibircezaverilerekazabedilecekolursaişlenensuçunötesindebircezaverilmişolur,buiseadaletesığmaz.

Soru:Büyükgünahişleyenlerinazabedileceğinedairilâhîteh-didhaberi(vaîd)mutlakolarak(istisnasız)vâridolmuştur.Eğerbazılarınınaffedilmesicaizolsaydıilâhîhabereyalankarışmış(hulufetmiş,caymış)olur,buisecaizdeğildir?

Cevap:Bazıâlimlerimiz,Allahtaâlânınazabhaberininbütünâsîlereşâmilolduğunukabuletmişlervefakat«öncehaberverilenazabdanvazgeçmekbiriûtuftur,binâenaleyhyüceAllahhakkındacaizdir»demişlerdir.MuhakkikâlimlerimiziseAllahtaâlânınnemükâfat,nedecezahaberindehulfetmesinitecvizetmemişlerdir.Çünkübu,verilenhükmün(sözün)değişmesidemektir.HalbukiCenâb-ıHak,«Benimnezdimdesözdeğiştirilemez…»294[6]buyurmuştur.HemdeAllahtaâlâKur’ân-tkerîminde,vaîdi(tehdidi)va’dileifadebuyurmuşveondahulfolamıyacağınıbeyanetmiştir:«Sendenazabınçabukgelmesiniisterler.Allahva’dinden(tehdidinden)asla.caymaz».295[7]Şukadarvarkimuhakkikâlimlerimizaffınmümkünolduğunahükmetmişlerdir.Ohaldeaffolunanazabınilâhîtehdidinşümulünedâhilkılınmadığıanlaşılmıştır.BinâenaleyhAllahtaâlânınaffıfilângünahkârınumumîtehdiddentahsis(vetefrik)edildiğininbeyanımânâsınagelir.Tahsisiseistisnayerinegeçer.Âsîlerdenbazılarınıntehdidinşümulündenistisnaedilmesinasılbirhulfsayılmazsatahsîs(vetefrîk)ediimesidesayılmaz.296[8]

Soru:Allahtaâlâ,«Kimbirmü‘minikasdenöldürürsecezası,içindeebedîkalacağıcehennemdir»297[9]

buyurmuştur.YineoşanıyüceAllah«KimAllah’avePeygamberineisyaneder,O’nunsınırlarınıçiğneyipgeçerse,onu,içindeebedîkalacağıateşekoyar»298[10]buyurmaktadır.BuâyetlerdeCenâb-ıHakkativeisyanfiilleriİçincehennemdeebedîkalışazabınıhabervermiştir?299[11]

Cevap:Buâyetlerinbirincisi,tefsirdezikrolunansebeb-inüzuldenanlaşılacağıüzere,300[12]mü‘miniöldürmeyihelâltelâkkiedenkimsehakkındanazilolmuştur,böylesinin

kâfirolduğuiseşüphesizdir.İkinciâyetdekâfirhakkındanazilolmuştur.Çünkübütünsınırlançiğneyipaşmakancakkâfirinyapacağıbirşeydir.Şudavarki«Hulûd»maddesibazanzikrolunur,fakatondanebediyetdeğil«uzunmüddet»kasdolunur.301[13]

BahismevzuuedilenmürtekifcHkebîremeselesiüzerinediğerba)konularistinadettirilir:302[14]

A)Birincisi:Şefaatmeselesidir.

Şefaatbizegörevardır,Mu’tezileisemuhalifkalmıştır.Bununizahınagelince,bizEhl-isünnet,Allahtaâlânın,vâsıtaolmaksızınaffetmesinimümküngördüğümüzegörepeygamberlerinvehayırlıkullarınşefaatiileaffetmesiiseevieviyetlemümkündür.Mu’tezileyegöreafmümkünolmadığındanşefaatindabirfaidesiyoktur.

Bumevzu’dakidelilimizşuâyet-ikerîmelerdenmüteşekkildir:«Artıkonlarıbağışla,günahlarınınyarlıganmasınıiste»303[15]«Hemkendinin,hemerkekmü‘minlerlekadınmü‘minleringünahınınyarlıganmasınıdile».304[16]Builâhiifadelerşefaatiemretmektedir.YineyüceAllah’ınşuâyet-ikerîmesi:«Artıkşefaatedicilerinhiçbirşefaationlarafâideteminetmiyecek».305[17]Eğerşefaatmü‘minleredefaidevermiye-cekolsaydıkâfirleritahsîs(vetefrîk)etmeninbirmânâsıolmazdı.Şumeşhurhadîsdebizimiçinbirdelilteşkileder.Peygamberefendimizin«Benimşefaatimümmetimdenkebâirişleyenleriçindir»306[18]mealindekisözleri.Şefaatmevzuundakihadîslertevatüreyakındır,enazındanşöhretderecesindedir,haber-imeşhuruİnkâretmekİsebidattir.307[19]

B)İkincisi:Küfürileşirkinaffedilmesimeselesi,aklencaizmidirdeğilmidir?

Âlimlerimiz(Allahkendilerindenrâzîolsun)bunun(aklenbileolsa)caizolmadığınısöylemişler.Eş‘ariyyeise«caizdir»hükmünüvermiştir.Yineonlaragöremü‘minlerincehenneme,kâfirlerindecennetekonulupebedîbırakılmaları(aklen)mümkündür.Hattabu,abesdesayılmaz;şukadarvarkinasbununvuku1bulmıyacağınıhabervermiştir.Bizegöreisecaizdeğildir.

Butelâkkileriniçindeisabetliolanbizimileriyesürdüğümüzgörüştür.Çünkühikmet,iyilikyapanilekötülükişleyenkimseyibirbirindenfarklımuameleleretâbi,tutmayıgerektirir.NitekimCenâb-ıHak,»İyiliğinmükâfatıiyiliktenbaşkabirşeymidir?»308[20]veyine«Kötülüğünkarşılığıonadenkbirkötülüktür»309[21]buyurmuştur.Allahtaâlânın,iyilikyapanilekötülükyapanıneşitliğinehükmedenkimseleritenkidetâbi’tutmasıdameseleyiayrıcavuzuhakavuşturmaktadır.Osânıyücesöyleyicişöylebuyurmuştur:«Yoksaokötülüklerikazananlar,kendilerini,imanedipdeiyiamellerdebulunanlaraeşit,dirimveölümlerinimüsâvîmikılacağızsanmışlar!Doğrusu,nekötübirhükmevarmışlar».310[22]Yineşuâyet-ikerîmeaynıhususuifadeetmektedir:«Öyleya,hiçmüslümanlanogünahkârlarlaeşittutarmıyızbiz!Sizeneoluyor?Netuhafbirhükme

varıyorsunuz?».311[23]

Mâtürîdîâlimlerinegöreküfürilediğergünahlararasındakifarkşudur:Küfürsonnoktasındabirsuçtur,onunsuçsayılmamasınaveyasaklısınınkalkmasınahiçbirihtimalyoktur.Şudavarkikâfirkendiküfrününhakvegerçekolduğunainanır,busebepledeonuniçinbirbağışlamaveyarlığanmatalebindebulunmaz.Ohaldeböylesiniaffetmekhikmeteuygundeğildir.Hemküfür,diğergünahlarınaksine,devamlıbirinanıştır,binâenaleyhdevamlıbircezayıgerektiricidir.312[24]

C)Üçüncüsü:Zulüm,hikmetsizlikveyalanyüceAllah’ınkudretsahasınadâhilmidir,değilmidir?

Bizegörebunlarmuhalşeylerdir.Allahtaâlâyıbunlaramuktedirolmaklavasıflandırmakmümkündeğildir,Mu’tezilebugörüşemuhalefetederek«muktedirdir,fakatyapmaz»demiştir.Gerçekteonlarıniddiasıyanlıştır,çünküAllah’ınkudretidahilindeolanbirşeyledaimavasıflanmasıcaizdir,halbukiyukarıdazikredilenmefhumiarlavasıflanmasımümkündeğildir.BirdeşuvarkibahiskonusuedilenhususAllahtaâlâiçincaizolsaydıadisıfatınınyavarlığıveyayokluğuhalindecaizolacaktı.Birincişıkkıkabuletmeyeimkânyoktur,çünküikizıddın(odlilezulmün}içtimâihâsılolur.İkincişıkdamümkündeğildir.Zira,adiyüceAllahhakkındavâcibbirsıfatolupyokluğumuhaldir.313[25]

D)Dördüncüsü:Büyükveküçükgünahlarınta’rifi(kebâirvesa-öâir):Bazıları,«KişiyiAllah’aâsîkılanhergünahbüyüktür»demiştir.BusözAllahtaâlânınKur’ân-ıkerîmindebeyanbyurduğuhakikatemuhalifdüşmektedir.Cenâb-ıHakşöylebuyurur:«Şukitabaneoluyorkiküçükbüyükhiçbirgünahbırakmayıphepsinisaymış».314[26]Bazılarıda,«Kişinin,üzerindeısrarettiğigünahbüyük,istiğfarettiğigünahdaküçüktür»demiştir.

Buhusustaisabetliolangörüşşudur:Küçükvebüyük(günah)kendibaşlarınata’rîfedilemiyenikizâffisimdir,tıpkısevaplardaolduğugibi.Herma’sıyet,fevkındekigünahanisbetedildiğitakdirdekü-jçük,dûnundabulunangünahanisbetedilirsebüyüktür.Mutlakkebîreiseküfürdür;çünküondanbüyükgünahyoktur,diğergünahlaronanisbetleküçüktür.Nitekimşuâyet-ikerîmedenmaksûdolandabudur:«Eğermen’olunduğunuzbüyükgünahlardansakınırsanızÖbürgünahlarınızıörteriz»,315[27]Demekisterki-endoğrusunuAllahbiiirya-küfürdenkaçınırsanızonundûnundakigünahlarınızıaffederiz,tıpkışuâyet-ikerîmedeifadeedildiğigibi:«O,şirkindûnundakigünahlarıdilediğikimseiçinyarlığar».316[28]Biröncezikrettiğimizâyette(küfüryerinekullanılan)«Kebâir»încemi’sıygasıylazikredilmesi,vah-yolunankişilerincemi1sıygasıylaanılmasınadenkgelmesiiçindir.Böylecekebâirferdlerininherbirinehyolunanferdlerdenbirineaitolmuşolur.Bu,Arabdiliniisti’maledenlerin,«Toplulukhayvanlarınabindiler,urubalarınıgiydiler»mealindekisözlerinebenzer.317[29]Şunudabelirtelimkibahismevzuuâyet-ikerimetarzındamüf-redolarakdaokunmuştur.318[30]Bukıraategöremüşkilkendiliğindenortadankalkmışolur.

TevfîkvehidâyeteerdirenyalnızAllahtaâlâdır.319[31]

İmanveİslâm

Ehl-ikıble(Allahsayılarınıartırsın),Cenâb-ıHakkaİmanetmeninfarziyetinde,onaküfretmenindeharamolduğunaittifaketmiştir.Ancakimanıninsanüzerinefarzoluşununakılyoluyiamıtahakkukettiği,yoksanakililemisabitolduğunoktasındaihtilâfvâki’olmuştur.Bunabağlıolarakkendisinepeygamberdavetininulaşmadığıkimseküfrüzereöldüğütakdirdeazabama’ruzbırakılıpbırakılmıya-cağıhususudamünakaşayakonuteşkiletmiştir.

Hâkimeş-Şehid,«el-Muntekaa»320[32]adlıeserindeEbûHanîfe’nin(r.a)şöyledediğininakleder:«Göklerin,yerin,kendivücûdununvediğeryaratıklarınfevkal’âdeyaratılışınımüşahedeedebilenbirinsaniçinYaradan’ınıbilmemesindehiçbirmazeretmevcûddeğildir».YineEbûHanîfe(r,a.)şöyledemiş:«ŞayetAllahtaâlâhiçbirpeygambergöndermemişolsaydıbile,yinedeinsanların,akıllarınıkullanmaksuretiyleYaradan’ıbilmelerigerekliolurdu».Eş‘ariyye,«Hiçbirşeyakılyoluylainsanüzerinegerekliolmaz.Akılvasıtasıylaolsaolsabazışeyleriniyiliği,diğerbazılarınındakötülüğüanlaşılabilir,bununyanındakâinatınhadis,yüceYaratıcınınkadîmolduğudabilinebilir»demişti.Melâhide(Dehriyye),Revâfız,müşebbiheileHavâricinMuhakkimekolu,«Akıllahiçbirşeybilinemez,onunyoluylahiçbirşeyinsanavâcibolmaz»demişlerdir.Mu’tezilede,aklın,müstakıllen,Allahtaâlâyaimanıveonunni’metlerineşükrügerektirici(farzkılıcı)olduğuna,dinîhükümlerikendibaşınaisbatakâfigeldiğinehükrnetmistir.Ehl-isünnetegöreiseakılbirvâsıtadır:sayesindeeşyanıngüzelliğiileçirkinliği,imanıngerekliliğiveni’metlerinilütfedenYara-dan’aşükretmeninlüzumuanlaşılabildiğibirvâsıta;hakîkattebuhususlarıanlatanvegereklikılandaAllahtaâlâdır,fakatakılvâsrtasıyla.

Aklîmelekesiteşekkületmişçocuğagelince,istidlalemuktedirbirdurumdabulunanböylebirçocuğaacabayüceAllah’ıtanımakvâcibmidir,değilmidir?ÜstadEbûMansûrel-Mâtürîdî(Allahrahmeteylesin)ileIrakulemâsındanbirçokzat«vâcibdir»demişlerdir.Bazılarıda«Bulûğdanönceçocuğahiçbirşeyvâcibolmaz»demiştir.Aklıngerektiricivemes’uliyetgetiricibirdelilolduğununisbatıaz”czvecelîlolanAllah’ınşuâyet-ikerîmesidir:«Kulak,gözvekalb.Bunlarınherbiriondanmes’uldür».321[33]Bunlardankulakişitilecekşeylere,gözgörüleceknesnelere,kalb(zihin)deakılyoluylaidrakolunacakhususlarahâstır.Bununlaberabernekulak,nedegözakıldanmüs-tağnîkalamaz.Çünkükulakhakkıda,bâtılıdaişitir,gözdoğruolanıda,yanlışolanıdagörür,buikişıkkı(hakilebâtılı)ancakakılyoluylabirbirindenayırdetmekmümkünolur.Buhakîkatıayrıcaşuhususdaisbatetmektedir:Peygamberinsöylediğisözaslındabir«haber-ivâ-hid»dir.Haber-ivâhidisehaddizatında,doğruyadayalanadaihtimalibulunanbirşeydir.Buradayalaniledoğruyubirbirindenayırdetmekancakmu’cizeilemümkündür.Mu’cizeilediğerhârikul’âdehadisleribirbirindentefrîkedendeakıldır.Ohaldebilgilerinvevecîbelerinhakîkatteistinadettiğizeminakıldır.

Şunudabelirtelimkipeygamberler,ümmetlerine,bilhassaaklîdelillerileriyesürerek

tebliğdebulunmuşlar,onlarlamücadeleetmişlerdir.Hz.İbrahimdegerekdevrininhükümdarıyla,gerekbabasıvekavmiileaynışekildemünazaravemücadeleetmiştir.NitekimCenâb-ıHakKur’ân-ıkerîmindeşöylebuyurur:«BirzamanlarİbrâhîmatasıAzer’e:Senputlarıtanrılarmıkabulediyorsun?demişti».322[34]«Onlaraİbrâhîm’inhaberinideoku.Hanio,babasınavekavmine:Sizneyetapıyorsunuz?demişti».323[35]«Nedirtapıpdurduğunuzbuheykeller?».324[36]Bunevi’aklıdelillerleinsanlardabilgininhâsılolmasıaslındapeygamberinsözünebağlıdeğildir;aksine,insanlar,akıllarınıkullanmaksuretiyleböylebirbilgiyipekâlâeldeedebilirler.BusebepledirkiAllahtaâlâKu/ân-ıkerîminbirçokâyetlerindeonlarıtefekkürvemuhakemeyeteşviketmiştir.NitekimOsânıyücesöyieyici«Onlardüşünmezlermi?»325[37]«Onlartefekküretmezlermi?»326[38]buyurmuştur.

Şimdiyekadarverilenizahattananlaşılmışoldukiakılkendisahasınagirenhususlanmüstakıllenidrakedebilir.Fakat(meselâ)işitmekuvvetiakılolmaksızınböylebiridraktenâcizdir.

İmanınakılyoluylavâcibolmasınınmânâsı,kişinin,yapmaklamükâfata,veyahutterketmeklecezayamüstahakolmasıdemekdeğildir.Çünkümükâfatilecezaancaknasilebilinebilir.Bizegörebununmânâsı,yüceYaratıcınınvarlığınıbenimsemekonuinkâretmektendahama’kul,Allahtaâlâyıbirlemekonabaşkasınıortakkoşmaktandahadoğruolduğunoktasındaaklınbirnevi’tercihyapmasıdır;öylekiakılbuikişeyinaynıdeğerdeolmadığınahükmeder.AklınşükrügerektirmesidenimetleriniesirgemeyenyüceAllah’ınlütufkârlığınırtirafetmektenibarettir;öylekiinsan,bulütufkârlıktaAllahtaâlâyakimseninşerîkolamıyacağınıkestiriverir.327[39]

İmanınMâhiyeti

Hadîsâlimleri(Allahcümlesinerahmeteylesin),«İman,dilileikrar,kalbiletasdikveuzuvlarlaameletmektenibarettir»dedi.Mâtürîdiy-yeâlimlerininçoğu,«İman,ikrardanibarettir»Cehmb.SafvânileKaderiyyedenHüseynes-Sâlihî328[40]de,«İmanbilmektenibarettir»demişlerdir.

Âlimlerimizinmuhakkikolanlarıiseşöyleelemiştir:«İmankalbiletasdiktir.Dilileikrarsadecedünyada(müslüman)ahkâmınınyürütülmesiiçinşarttır».BuhükmüEbûHanîfe«el-Âlimve’l-müteallim»329[41]adlıkitabındazikretmiştir.ÜstâdEbûMansûrel-MâtürîdîileHüseynb.el-Fadlel-BecelTnin330[42]detercihibuolmaklaberaberEş‘ari’dengelenikirivayettensahîholanıdabunudesteklemektedir.Çünküimanlügattetasdikdemektir.NitekimCenâb-ıHak,Yûsufaleyhisselâmınkardeşlerininsözününaklenşöylebuyurur:«Eybabamız!..Senbizeimanedicideğilsin»331[43]ya’nitasefikedici.Şukadarvarki«tasdik»derûnîbirhâdiseolupüzerinehükümkurmakmümkünolmadığındanİslâmiyet,dilileikrarı,tasdikinbirbelirtisivedünyayaaithükümlerinyürütülebilmesininşartıolarakgereklikılmıştır.NitekimPeygamber(a.s,)efendimizşöylebuyurmuşlardır:«İnsanlarla,Lâilaheiliellahdeyinceyekadarsavaşmaklaemrolundum;bunusöyledikleri

anhayattanvemallanhususundabendeneminolurlar,ancakhukukTmes’ûliyetlertmüstesna.İçyüzlerininmuhasebesiiseAltah’aaittir»332[44]BununİçindirkidilİleİkrarınÖmürboyuncabirdefavuku’bulmasıkâfirdir.

Amellerimandandeğildir.ZiraCenâb-ıHak

İmanedenlervesâlihamellerişleyenler»333[45]

âyet-İkerîmesindeamelleriimanüzerineatfetmiştir.Oysakima’tûfma’tûfunaleyhingaynolur.Yine«Mü‘minolmakşartıylaiyiamelişli-yenler…»334[46]mealindekiâyet-ikerîmesindegörüldüğüüzereiman,amellerinmakbulolmasınınşartıkılmıştı,şartisemeşrutungaynolur.

Şunudobelirtelimki«dilİleikraretmek»demekkolbdekltasdikihabervermekdemektir.Binâenaleyhbirkişi«inandım»derdekalbindetasdikmevcûdolmazsabuhaberverişivakıauygundüşmez.BununİçindirkiAllahtaâlâ,şuâyet-ikerîmesiyle,dilileikrarettiklerihaldemünafıklardanimanınefyetmlştir:«Bedeviler«imanettik»derler.Deki:hayır,sizimanetmediniz».335[47]Ohaldedilileikrarettiğihaldekalbiletasdiketmiyenkimsebizİnsanlarnazarındamü‘min,Allahtaâlânezdindeisekâfirolur.Aksine,kalbindetasdîkbulundurduğuhaldedilileikraretmiyenkişideAllahnezdindemü‘min,dünyaahkâmımuvacehesindeisekâfirsayılır.336[48]

Mukallidinİmanı

Ehl-ikıble«mukallidin337[49]imanınsıhhatihususundaihtilâfetmiştir.EbûHanîfe.Süfyân-İSevrf,338[50]Mâlik,339[51]Evzâî,340[52]bütünfukahâilehadîsâlimleri(Allahcümlesinerahmeteylesin),«İmanısahîhtir,fakatistidlaliterketmesisebebiylegünahkârdır»demişIerdir.Rüstüğfeni341[53]ileHalînrû(r.h.)«İmanınmakbulolmasınınşartı,mu’cizeninyardımıylaPeygamberaleyhisselâmınsözünündoğruluğunubilmesidir»demişlerdir.Eş‘arTyegöreisebunuaklınyardımıylabilmesigerekliolupdiliileifadeetmesivemuânzıiiemünakaşavemünazarayürütmesişartdeğildir.Bütünkelâmâlimleriningörüşüdeaynıdır.Mu’tezilede,«Herbirmeseleyi,aklınınyardımıyla,mukabilşüpheyibertarafedebilecekşekildebilmedikçemü‘minsayılmaz»demiştir.

Sahîholanbütünehl-iilmin(kelâmâlimlerinin)benimsediğigörüştür.Ziraimanmutlaktasdikdenibarettir.Nasılkibirkimseyebirhaberverilirdeonutasdikeder,onuniçin«Habereinandı»denilmesidoğruolursa;mukallidedeinanılmasıgereklihususlarhaberverilirdeonlantasdikedersemü‘minolurveyüceAllah’ınmü‘minlereva’dettiğimükâfatahakkazanır.«Bilme»ye(ma’rifet)gelince,o,imandanbaşkabirşeydir,zirama’rifetbulunduğuhaldeimanbu-lunmayabilir.NitekimEhi-iKitâb(oianYahudiveHıristiyanlar)Mu-hammedaleyhisselâmınnübüvvetinikendioğullarınıtanıdıklarıgibibiliyor,fakatonutasdiketmiyorlardı,Kur’ân-ıkerîmdebunuhabervermektedir.342[54]

Bahismevzuuedilenbugörüşayrılığı,birdağbaşındadoğupyaşayanvekâinatınyaratılışıileonunYaratıcısıhakkındaasladüşünmediğihaldebundanhaberdaredilmesi

üzerinetasdikedenkimsehakkındadır.MüslümanbeldelerdeyaşayanveyüceAllah’ıneserlerinimüşahedeedipdeululayankimseisetaklidsınırınınötesindedir.

TevfîkAllah’tandır.343[55]

Şimdiyekadarverilenizahattan,imanıntasdiktenibaretolduğu,dilileİkrarınisesadecedünyaahkâmınınyürütülebilmesiiçinşartbulunduğuanlaşılmışoldu.Ohaldetasdikinmevcudiyetiyleimanteşekküleder;buimandaziyâdevenoksan(artmaveeksilme,azlıkveçokluk)düşünülemez.İmamŞafiî(r.h.)bugörüşemuhalefetederekamelleriimandansaymışveamellerinartmasıylaimanınartmasına,onlarıneksilmesiyledeimanıneksilmesinehükmetmiştir.Bizbugörüşübiröncekibölümdereddetmiştik.

Cenâb-ıHakkın«…imanlarınıartırır,344[56]mealindekiâyet-ikerîmesinegelince,bunevîâyetlerinbirkaçmânâyagelmesimuhtemeldir.Birdefa,Peygamberaleyhisselâmınasrında,imanmevzularınınayrıntılarıbakımındanziyâdeihtimalibahiskonusuolabilir.ŞöylekiAsr-ıseâdetteheranbirâyetnâzi!oluyor,heranyenibirhüküm

vücûdbuluyordu.Böyleceashâb-ıkirama,aslındaicmâlîimanlarınadâhilbulunanbunevi”âyetvehükümlereayrıaynimanetmekgerekiyor(veimanmaddelerindebirnevi1ziyâdehâsıloluyor)du.Saniyen,bahismevzuuedilenâyetin,diğerarazlardaolduğugibi«teceddüd-İemsal»345[57]bakımındanziyadeleşmemânâsınaalınmasımümkünolmaklaberaberimanınbereketvetesirininartmasıvenurununparlamasımânâsınadagelmesiihtimaldahilindedir.TevfîkaerdirenyalnızAllah’tır.

Kendisindetasdikileikrarınmevcudolduğukimsehakkıylemü‘mindir;böylesinin«Beninşallahmü‘minim»demesidoğrudeğildir,Şâfiyegöreisecaizdir.Ziraimanmevzuunda«inşallah»demekşüpheyigerektirir,enazındanşüpheihtimalitaşır.Tıpkıhayattaolanbirkimsenin«Beninşallahcanlıyım»demesimümkünolamıyacağıgibi.Tasdikileikrarasahibolankimse(sonnefesiyledünyadannasılayrılacağınıvebunabağlıolarakAllahnezdindekinihâîdurumunubilmemesisebebiylede«Beninşallahmü‘minim»diyemez,çünkü)şuandakendisindeimanmevcudolduğundanAllahtaâlânezdin-dedemü‘mindir.YüceAllah,onun,birmüddetsonrakâfirolacağınıbilsebile(şuandakidurumudeğişmez),tıpkıAllahtaâlânın,hayattaolanbirkimseyi,şuandahayattaşımasısebebiylecanlıbilmesigibi,halbukibirmüddetsonraöleceğidemü‘lûm-iilâhîdir.Budüşünceiledirki«Şeytan,Cenâb-ıHakkaibadetettiğimüddetiçindemü‘minvemakbulbirkuldu,hernekadaryüceAllahonunbil’âharekâfirolacağınıbiliyoridiysede»diyebilmektedeyiz.Şeytanhakkındanazilolan346[58]âyet-ikerimesinegelince;buradakimânâsıdır347[59]tıpkıHz.Nuh’unoğluhakkında«boğulanlardanoldu»mânâsına348[60]buyurulduğugibi.

imanİleislâmterimleribizEhi-isünnetegöreaynıdır.Zevahirulemâsınagöreiseaynaynşeylerdir.EhHsünnetgörüşününIsbatışöyledirki«iman»,azizvecelîlolanAllah’ı,haberverdiğiemirveyasaklarındatasdiketmektenİbarettir,«islâm»iseonunulûhiyetineboyuneğipİtaateylemektir,budaancakonunemirvenehyinibenimsemekle

gerçekleşebilir.Ohaldetaşıdıktanhükümbakımındaniman,İslâmdanaynlmazvearalarındamugayeretbulunmaz,imanileIsiâ-mınbirbirindenayrişeyleroldukiannıİddiaedenkimseyesorulur:«Mü‘minolupdamüsllmolmiyan,yahutdamüslimolupdaMü‘minolmıyankimseninhükmünedir?»Eğerbiriiçinmevcudolupdaötekiİçinbulunmayanbirhükümisbatedebilirsenaa’iâ,aksitakdirdesözününyanlışlığıortayaçıkmışolur.

TevfîkvehidâyeteerdirenyüceAllah’tır.349[61]

BazıSem’iyyâtBahisleri

Derizki:«Vuku’bulmasıaklenmümkünolanbirşeyhakkındancisvâridoluncaonukabuletmekveonainanmakgereklidir».

A)Bunlardanbiriölümdensonraki(MünkerveNekîrmeleklerininkabirdesoracakları)suâlvekabirazâbı‘dır.BunlarEh!-isünnetegörehaktır,vuku’bulucudur,Mu’tezüeisemuhalefetetmiştir.Kabirdekisuâlveazabruhuncesedeiadeedilmesisuretiylemümkündür.Peygamber(s.a.)efendimiz,ölüyüdefnettiktensonra,«KardeşiniziçinAllah’tanmağfiretdileyiniz,çünküo,şuandasorguyaçekilmektedir»350[62]buyurmuşlardır.Yineo,şöylebuyurmuştur:«İdrardansakınınız,zirakabirazabınınçoğuondandır».351[63]

B)Yinekıyametgünündecesedlerintekrardiriltiliphayataiadeedilmesihaktır,vuku’bulacaktır.BunuDehriyye(Materyalistler)kökündeninkâretmiş,İslâmfilozoflarıdahasrıncesedleriçindeğilruhlarâlemiiçinvuku’bulacağınıiddiaetmiştir.Hakikatteise(ölümhadisesiyle)değişikliğema’ruzkalmasındansonrabilebedene,eskişekliverilerekveruhuiadeedilerekvuku’bulacakolanba’s,aklenmümkündür.Cenâb-ıHakda,«ŞüpheyokkiAllahkabirlerdeolankimseleritekrardiriltecek»352[64]buyurmuştur.YineoazametiyüceAllah,«Çürümüşkemiklerekimcanverecektir?»diyenecevaben,«Dekionlarıilkdefayaratantekrarçürütecektir»,353[65]buyurmuştur:

C)Kıyametgünündeameldefterlerininokunmasıdahaktır.ZirayüceAllah,«Kıyametgünüherkesiçinbirkitabçıkaracağızkiaçılmışolarakönünekonulacak»354[66]

buyurmuştur.Mü‘minlerinameldefterleri-Kur’ân-ıkerîminhaberverdiğiüzere355[67]sağtaraflarından,kâfirlerinkiiseso!vearkataraflarındanverilecektir.

D)Mizandahaktır.ÇünküCenâb-ıHak,«Ogüntartmakdahaktır»356[68]buyurmuştur.«Mizan»,amellerinmıkdarlarınıtesbiteyanyanbirşeyolupakıl,onunkeyfiyetinibilmektenâcizdir,dünyaterazilerinebenzetilmesimümkündeğildir.Buhusustanakle,olduğugibiteslimolmakenselâmeti!yoldur.

E)Sıratdahaktır.«Sırat»,cehenneminsırtıüzerindeuzatılmışbirköprüdür,Bütünmükellefcanlılarüzerindeyürüyecek,cennetehlionugeçecek,cehennemlikleriseayaklansürçüpateşedüşeceklerdir.

F)Cennetilecehennem,bizEhl-İsünnetegöre,yaratılmışolupel’anmevcuddur,Mu’tezileisebunamuhalifkalmıştır.GörüşümüzünisbatışudurkiyüceAllah,cennethakkında(mâzîsıygasıyla)«…takvasahipleriiçinhazırlandı»357[69]cehennemhakkındada,«…kâfirleriçinhazırlandı»358[70]buyurmuştur.Mezhebimizegörecennetilecehennem,içindekilerlebirlikteebediyenyokolmıyacaktır,Cehmiyyeisebunamuhalefetetmiştir.ZiraAllahtaâlâherikisininsakinlerihakkında«…oradaebediyenkalıcıdırlar»359[71]buyurmuştur.

G)YineAllahtaâlânınhaberverdiği,cennetehlineaithuriler,köşkler,türlümeyveler,nehirler,ağaçlar,çeşitliyiyecekveiçecekgibinimetlerilecehennemehlinedairzakkumyemeği,kaynarsu,zincirler,bukağılar,ateştenhalatlarnevindenazapdahaktır,vuku’bulacaktır.360[72]Bâtıniyyeilefilozoflarbugerçeğekarşıçıkmaktavecennetilecehennemahvâlihakkındavâridolmuşnaslarızahirîmânâlarınaaykırıolarakte’viletmektedir.Hakikattebu,ortadabirzaruretveeidebirdelilolmaksızınnaslarızahirîmânâlarındançıkarmaktır;odaapaçıkbirinkârdır.361[73]

ISTILAHLAR

ISTILAHLAR

Kitapismizikredilmedenparanteziçindegörülenvaraknumaralanel-Bidâye,Laleliktp.2271numaralınüshayaaittir.el-Kifâyedeaynımecmuaiçindedir.DiğerkaynaklariçinGirişkısmının47.dipnotunabakınız.

Adl:Herşeyikendiyerinekoymak.

İfratvetefrite(ikiaşınuca)kaçmadanortadavedengedeoKmak.Eşitlikvedenklik.Ztddı:ZULÜM.

Ailahıgüzefolmayanıyapmaktanvegerekeniyapmamaktantenzîhetmek(Mu’tezileveŞfayagöre).362[1]

Ahad,Vâhid:Allanınsrfatlanndan.Bir,tek,yal-nz,benzeri,dengiveortağıolmayan.AHAD:Allahınzâtıiçinkullanılır.Başkabirvarlığasrfatolarakkullanılamaz.363[2]

Vâhid:Allahınsıfatlaniçinkullanılır.Allahzâtındaahaddır:şerîkveinkısam(bölünme)kabuletmez.Sıfatlarındavâhiddir;tektir,benzeriyoktur(el-Kifâye10a-10b).364[3]

Akıl:Düşünmekveyaduyuvasıtalarıylaidraketmeksuretiylebilinmesimümkünolanşeyleribilmeveanlamakudreti(EhMsünnetegöre).İyiyikötüdenayırdetmekudreti(Mu’teziyegöre).365[4]

Akis:Birkazıyyeninmahmulünü(yüklemini)mevzu1(konu),mevzû‘unudamahmulyapmayadenir:«Varolanherşeygörülür,görülenherşeyvardır»gibi.Akisşeklineçevrilmemişbirkazıyyetardhalindebulunur.366[5]

AklîVeManevîMucize:Herasırdakiakılsahibiinsanlarahitâbedipkatiyetvedevamlılıkvasfıtaşıyanmu’cizekiKur’ân-ıkerîmdir.367[6]

Âlem:Allahtanbaşkamevcûdolanherşey(109b).368[7]

Âlimlerimiz:Mâtürîdiyyeulemâsıkasdolunmuştur.369[8]

Allah:Varlığıkendindenolanvekemalsıfatlarınıkendindetoplayan,hakîkîma’budunözelismi.IslâmıntanıttığıtekTanrı.(Busebeplecemi’olarakkullanılamaz.)370[9]

Araz,Ayn:Araz:Varoluşu,ancakkendisinitaşıyanbaşkabirvarlıklahlssedilebiien,kendibaşınaboşluktayertutamıyanşey.Ayn;Kendibaşınaboşluktayertutanvearazlarakonuteşkileden(arazlarıtaşıyan)şey.

Cisimlerinrengi,şekli,tadı,kokusu…birerarazdır,bunlarakonuteşkHedenmaddeiseayn’dır(109b).371[10]

ARŞ:Çardak,çatı.Taht.Mülk,saltanat.

Bütüncisimlerdenbüyükolanvebazılarınagörecisimolaraktasavvuredilebilenşey.

«insanlarAllahınarş’ınısadeceismiylebilirler,hakikatiniidrakedemezler.Allanınarşıavamıntahayyülettiğigibiolamaz»Mufredât-ıRâğıb).372[11]

ASHÂB-İZEVAHİR:bk.Zevahirulemâsı.373[12]

ASLAH:(Allahhakkındamuhalolan)

Enuygun,enyarayışlı.Kullaraaitbirfiliyaratırkenveyadinedairbirhükümemrederken,Allahtaâlâyı,kendisineveyamahlûkatarâcibirmaslahatın,birmenfaatinbufiilveyaemreicbarveilzametmesi.374[13]

AYN:bk.Araz.375[14]

AYNİYYET,ĞAYRİYYET,TEGAYÖR:İkilşeydenbiridiğerinintıpkısıise.biriolmadandiğeritasavvuredilemezsearalarındaayniyyet,aksitakdirdegayriyyetvardır!denilir.376[15]

BAKAA:Sebat,devam.Sonuolmamak.Eskihalüzeredevam.Geleceğedoğru,sonsuzolarak,sürmek.Zıddı:377[16]

BÂTIL:Boş,yanlış,çürük,devamsız.Zatındasebatvehakikatbulunmayan.Temeldenbozuk.HAKK’ınzıddı.378[17]

BÂTINİYYE:Şayamensubiyetiddiaeden,fakatİslâmmüelliflerinceİslâmdışıkabuledilenfırka.Naslannzahirîvebâtınîmânâlanbulunduğunu,zahirinkabukteşkilederekasılmaksûdolanmânânınbâtınolduğunusöylerler.BâtınîmânâlanancakkendilerincekabuledilenMa’sûmimamlarbilir.Çeşitliİslâmmemleketlerindedeğişikadlaralmışlardır.Bâtınly-yenin,aslındaAllah’ıvemukaddesatıinkârettikleri,nefsinarzuettiğişeylerimubahgördüklerikabuledilir.379[18]

BEDÎHÎİLİM:Düşünmeden,delilebaşvurmadanİlkbakıştameydanagelenbilgi(108b).380[19]

BERÂHİME:Brahmanlar.İslâmmüelliflerinegörebuHindtelâkkisindekâinatınhudûsuveAllah’ınbirliğikabuledilmekleberabernübüvvetinkâredilir.Busebepledetenkhdetâbi’tutulur.(AsılBrahmanizmdenübüvvetininkâredilmediğiilerisürülmektedir,bk.İslâmAns.BRAHMANLAR).

BİD’AT:Sonradanicadedilenşey.

İTİKADDA:Dinivaz’edeninemrineaykınolarak-vekendinegörebirdelileistinadettirerek-icadedilenşey.381[20]

CÂIZ:Olması,bulunmasıdüşünülebilen.(125b)Olmamasızorunluolmayan.Olmasıdaolmamasıdaeşitolan.bk.Mümkin.382[21]

CEBR:Mecburiyet,zorlama.İrâdeveihtiyarınzıddı.383[22]

CEBRİYYE:Kulunhiçbirfiil,irâdevekudretesahipbulunmayıpyalnızcailâhîfiilleresahneteşkiletmeyemecburolduğunukabuledenler.EnmeşhurkoluCehmiyyedir.384[23]

CEHMİYYE:Cehmb.Safvân’ın(ölm.128/754)görüşlerinibenimseyenler.Allah’ınsıfatlarını,ru’yetuliahıvekulunİrâdesiniinkârederler.Cennetilecehennemin-sakinleriylebirlikte-fânîoiduQunukabulederler.385[24]

CEVHER:Boşluktabizzatyertutanvevartıömıbizzathissetirenşey.Asıl,madde.Mukabili:‘ARAZ.386[25]

CEVHER-IFERD:bk.Cüz1-!iâyetecezzâ387[26]

CEVR:Bk.Zulüm.388[27]

CİHET:Yon’taraf-Blrclsrninetrafındanbaşladığıdüşünülenuzantılar.389[28]

CİSİM:İkiveyadahafazlacevherdenmeydanagelenşey.(109b)Üçboyutuolanşey.(Mutezileyegöre).390[29]

CÖZ-İLÂYETECEZZÂ,CEVHERİFERDHiçbirşekildeparçalaraaynlamıyan,hattadahaküçükparçalaraaynlabileceöitasavvurbiieedilemiyencevher,bk.Cevher.391[30]

DEHRİYYE:Zaman(dehr)ilemaddeninebedîliğinibenimseyenler.Allah’ıveâhiretgününüinkârederler.Onlarcgörekâinatkadîmoluptabiatkanunlarınaveyafeleklerindevrinetâbidir.392[31]

DELÎL:Mürşid,rehber,kılavuz.Birşeyhakkındamüsbetveyamenfibirhükümvermeyegötürenşey.Hüccet393[32]

DIRÂRİYYE:Dırârb.Amr”amensûbolanlar.Küi<aitistitâatınfiildenöncevefiilileberaberbulunduğunuiddkederier.Allah’ınsübûtîsıfatlarınıseibîmânâlarlaizahederier.ŞehristânîDırâriyyeyiCebriyyedensaymıştır(el-Mi!el,1/86).394[33]

EBED:Sonuolmayan,sonudüşünülemiyengelecezaman.Mukabili:EZEL395[34]

ECEL:Tayinedilmişgelecekzaman.Allahtaâlânez-dindemalûmolan.hercanlınınhayatınınsonaereceğizaman.396[35]

EFLÂKİYYE:Allah’ıinkâredipkâinatınyaratılışveidareedilişinikadîmtelâkkiettikleriyediyıldızabağlayanlar(Yedifelek:Zühal,Müşteri,Merih,Zühre,Utarid,Güneş,Ay).Müneccime.397[36]

EHL-İADL:Mu’tezilefırkasınınkendisineverdiğibirisim.Onların«ad!»prensibiİçin«Mu’tezile»maddesinebakine.398[37]

EHL-IHADÎS:Hadisâlimleri.Selefiyyedekasdedi399[38]

EHL-İHADÎSKELÂMC1LARI:bk.Muhaddiskelâmcılar.400[39]

EHL-IHAK:Hakkatâbi’olanlar,doğruyoldabulunanlar.Müellif,«Ehl-ihak»terimiileumumiyetleEhl-isünneti(Selefiyye’Eş‘ariyyeveMâtürîdiyyeyl)kasdeder.Bazanda«Ehl-ikıble»mânâsınaalarak«EhHbid”at»edeşâmiikılar.401[40]

EHL-İKIBLE:Kâ‘beyemüteveccihennamazkılmanınfarzıyyetinikabuledenler.BuifadeyeEhl-isünnettenbaşkaİslâmdairesinindışınaçıkmamışEhi-ibid’atdedâhildir,bk.EhMmillet.402[41]

EHL-İMİLLET:İslâmdinimüsntesibleri.islâmdinininremzisayılan,Kâ‘beyemüteveccihennamazkılmanınfarzıyyetinibenimseyenlermüslümansayılır,BununlabirlikteAllah’ınvarlığına,birliğine,Hz.Muhammed’innübüvvetineinanmaları,Islâmiyyetinsonvedeğişmezdinolduğunu,onungetirdiğikesinhükümlerinmeşruiyetinidebenimsemelerişarttır(bk.Bağdadî,ei-Fark,s.12-14,230-233).403[42]

EHL-ISÜNNETVE’L-CEMÂAT:Rasûlüllah(s.a.)ileashabcemâatininAkâidsahasındatakîbettikieriyolu(sünneti)izleyenlerMüellifSâbûnî,»EhHsünnet»terimiyle

Selefiyye(Ehl-isünnet-ihâssa),Eş‘ariyyeveMâtürîdiyyeyikasdeder.Abdüikadirel-BağdadîyegöreEhHsünnetişusekizzümreteşkileder:1)Ehl|bid’atınhatalannıirtikâbetmiyenkelâmâlimleri;2)SevrîEvzâTıDâvûd-izahirîdâhilbüyükfakîhlervemensûblan;3)Muhad-disler;4)EhHbld’atemeyietmiyenSarf-Nahiv,lügatveede-fbiyatâlimleri;5)EhHsünnettenayrılmayankıraatimamlarıilemüfessirler;6)Müteşerri1sofiyye;7)EhHsünnetyolundanayrıt-mayanmüslümanmücâhidler;8)EhHsünnetakîdesininyayıldığımemleketehâlisi(el-Fark,s.313-318).EhHsünnetinittifakettiğiAkaidmeseleleriniEş‘arî32maddede(Makaaiât,s.277-284),İsferâyînî47maddede(et-Tabsîr,s.91-113),Bağdadîde15maddede(el-Fark,s.323-324)toplamıştır.404[43]

EKAANÎM:Uknûm’uncem’i.Asıl,esas.HristiyanlarcaAllahmefhûmununteşekkülettiğiüçsrfat:Allahtdâlâdanibaretolanzât(Baba),İsa’danibaretolanİlim(OğırveMeryem’denİbaretbulunanHayat(Zevce).405[44]

EKVÂN:bk.Kevn.406[45]

ESMÂ-İHUSNÂ:Engüzelisimler.Nasilesâbttilâhîisimler.Allahtaâlöhakkındasıfatsıygasıylavâridolanhayy,âlimgibikelimelereverilenhusûsîad.407[46]

EŞ‘ARİYYE:Ehl-isünnetinbüyükAkaidmezheplerindenbiri.Ebû‘l-Hasanel-Eş‘arîye(ölm.324/936)mensûbolanlar.Eş’âri,AkaidmeselelerindeMu’teziiedenayrılarakSelefeyaklaşmış,fakatbusahada«kelâm»metodunubenimsemiştir.Mu’tezileyibaşarılıbirşekildetenkidederekEhHsünnetilm-ikelâmınınkurucularındanolmuştur.408[47]

EŞYANINHAKİKATİ:Birşeyinhakikati:

Varolmasımümkinolanbirvarlığıdiğerlerindenayırtedenkendinehasözelliği,mâhiyeti.İnsaniçin«İdraksahibiolmatj»gibi.Çünküinsanbunsuzdüşünülemez.Fakat-meselâ-«gülmek,yazıyazmak»özelliklerideinsanaaitsedeinsanbunlarolmadantasavvuredilebilir.Busebeple«gülmek,yazmak»insanınhakîkattndan(mâhiyetinden)değildir,bk.HAKİKAT,ŞEY1.409[48]

EZELBaşlangıcıolmayangeçmişzaman.Zamanınmaziyedoğrusonsuzolarakdevamı.Mukabili:EBED.410[49]

FÂSIK:ilâhîemirlerindışınaçıkan.Büyükgünahişleyenveyaküçükgünahlarıdevamlıirtikâpedenmüslüman.411[50]

FELÂSİFE:bk.Filozoflar.412[51]

FİİL:Eylem.Yapmak,İşlemek.

ALLAHAİZAFEEDİLDİĞİNDE:Varolmasıaklenmümkünoianbirşeyfvaretmesi,icâdetmesi(halk)KULAİZAFEEDİLDİĞİNDE:Mümkininmeydanagelmesi,içinâletvevâsrtayabaşvurarakişyapması(kesb).(el-K^fâye,62b.)413[52]

Fİ‘LİSIFATLARAllanın,zıdlarıyia^davasıflanmasıcâfeolansıfatlan:Rıdâ,ihya’,imâte…(bk.tercüme,1.bölüm,39.dipnotu).414[53]

FİLOZOFLAR:BaştaFârâbîileibniStnâolmaküzereİslâmfilozoflarıkasdedilir.Felâsife,Allah’ınsübûtîsıfatlan,âleminhudûsuvehaşr-icismânîgibimeselelerdeEhMsünnetemuhalifkalmıştır.415[54]

FUDAYÜYYE:Havâricintâfîfırklarındanbiri.Is-met-ienbiyâhakkındakabulümümkünolmıyangörüşlerivardır.HavâricinbirkoluolanEzânka’nındabenzergörüşlerimevcuddur(bk.Şehristânî,el-Milel,1/22;ayncabk.Eş‘arî,Ma-kaalât,s.112).416[55]

GAYRİYYET:bk.Ayniyyet.417[56]

GULÂT-IREVÂF1Z:«Revâfe»burada«Şfa»mânâsınakullanılmıştır,Gulât,Şîayaintisabettiklerlhaldegörüşlerindeİslâmdairesinindışınaçıkanmüfritlerdir.Hz.AlîilekabulettikleridiğerImamlantannlaştırırlar,teşbîh,tecsîmvehululeinanırlar.İlâhîyasaklarımubahaddederler.Çeşitlikollanvardır.418[57]

HABER:Doğruyadayalanadaİhtimalibulunanvebirhükümifadeedensöz.419[58]

HABERÎMU’ClZE:bk.Mu’cizöt-ıhaberiyye.420[59]

HABER-IMÖTEVÂTİR:Yalansöylemektebirleşmeleriniakltnkabuletmiyeceğibirkalabalığınverdiğihaber(108b).421[60]

HABER-ISÂDIKGerçeğeuygunolan(vakıa422[61]

HAD:Tanıtma,sınırlandırma.Birşeyi,bütünlüzumlunoktalarınıiçinealacakveonu

başkaşeylerdenayırtedecekşekildetanrrmak,anlatmak.Ta’rîf.423[62]

HADES,HUDÛSYaratılmışolmak.Yokkensonradanvarolmak(Zömanîhudûs).Varlığıkendindenolmamak.Varolmakiçinbaşkasınamuhtaçolmak(Zatîhudûs).(109b,116a)Zıddı:KIDEM.424[63]

HAKAAİK-IEŞYA:bk.Eşyanınhakikati.425[64]

HAK:Allanınisimlerinden:Hikmeteuygunicâdeden.Doğru,dürüst,gerçek.Gerçeğeuygunluk,doğruluk.Sabit,vukuumuhakkak.Vâcib.gerekli,lâyık.Vakiin,hariçtemeydanagelenhâdiseninitikadauygunluğu.Zıddı:BÂTIL.

Birşeyebizzatolduğugibi,doğruolarakinanmak:“Falanıncennetvecehennemhakkındakiitikadıhaktır”gibi.Hikmeteuygunoianşey.Gerektiğizaman,gerektiğikadar,gerektiğişekildesarfedilensöz,yapılaniş.426[65]

HAKÎKAT,MÂHİYET:Gerçeklik,asıl.

Birşeyidiğervarlıklardanayıran,kendinehasgerçekliğivevarlığı.427[66]

HALEF:Sonragelenöümler.KelâmtarihindeGazzâîTyekadarolanâlimlereMutekaddlmîn,GazzafTdenitibarengelenleredeMüteahhlrîndenir.«Halef»kelimesimüelliftarafından«Seief»lnmukabiliolarakkullanılmıştır.BunagöreEhl-isünnetkelâmcılandemekolur.428[67]

HALK:Allanın,mümklni,aslıvemodeliolmadanvebiraletkullanmadanvaretmesi.KendikudretveihtiyarıolmadankuldaAllahtarafındanbazıhareketlerinyaratılması:Titremehastalısınakapılanadamıntitremesigibi(124a).KUIAİZAFEEDİLİNCE:(Birişiyapmadanönce)ölçümiemek,takdirvetahminetmek.429[68]

HANBELÎLER:GerekAkaid,gerekFıkıhsahasındaİmamAhmetb.Hanbel’e(öim.241/855)tâbi’olanlar.Hanbe-lîlerAkaiddeumîmiyetleSelefTdir,430[69]

HAREKET:Birmekândanbaşkabirmekâna,birdurumdanbaşkabirdurumageçmek.İkiaynmekândaikiayrızamandabulunmak(110a).431[70]

HAŞVİYYE:Allah’asrfatnisbetetmekteifratadüşüponacisimizafeedenler.Nasiannzahirinibileyanlışvekababiranlayışlatefsirederler.(Haşeviyyedetelaffuzedilir).432[71]

HAVÂRİC:Meşru’devletreislerineisyanedenlereverilenumûmîaddır.İslâmtarihindeilkintefrikaçıkaran,Hz.AITninordusundanbaşçekipayrılanHavâricdir.Müellifinmaksududabunlarvebü’âhareayrıldıklarıçeşitlikollardır.Havâric,Hz.OsmanileHz.Alîyi,Cennetvak’asınakatılanashabı.Hakemhâdisesinerızâgösterenleriittifaklatekfiredenler.Günahişleyenitekfiretmekvegayr-ıâdildevletreisinekarşıçıkmanınvücûbunadaçoğunluklahükmederler.Birçokkollaraaynlılar.433[72]

HIRİSTİYANLAR(Müfredl:Nasrânî):BenîİsrailpeygamberlerineinanıpnübüvvetinHz.İsâİlesonbulduğunukabuledenler.EhHKitabınenbüyükzümresidir.Allah’ınbirliğiveHz.Muhammed’innübüvvetigibimevzulardabâtılakideleresahibolduklarıİçinKelâmkitaplarındatenkîdetâbi”tutulurlar.434[73]

HİZLAN:Yardımıterketme.Yardımıbekleneninyardımınıterketmesi.Kudretinma’siyeteharcanması.Kudretinhayrauygunolmayışı.Allahınma’siyetiçinkulakudretvermesi.Zıddı:TEVFÎK.435[74]

HİDÂYET,HÜDÂ:Doğruyolakılavuzluk.Allahtaâlânınkuldaimanvetâatı(ihtidâ‘yı)yaratması(EhlSünnetegöre).

Allahınhakkıbeyanetmesi,matlûbakılavuzluketmesi.(Mutezileyegöre).(128a).Allah’ınmatlûbagötürenyoiakılavuzluketmesi,selâmetyolunugöstermesi(Eş‘arîleregöre).Eş‘arîlerinilkikita’rifidekabulettiklerisöylenir.Râğıb’agöre(el-Mufredât,s.538vd.)Allah’ıninsanlarahidâyetidörtnevidir:

1.Bütüninsanlaraakıi,zekâ,zarurîbazıbilgilerlütfetmesi.

2.Peygamberlerivekitaplarıvâsitasiyleinsanlarıhakkada’vetetmesi.

3.Doğruyoldaolanlaraverdiğitevfîk.

4.Âhirettecenneteiletmesi.Zıddı:Idlâi.436[75]

HİKMET:İşinvesözünengüzeli,ensağlamı.Neticesiiyevegüzelolaniş(Mâtürîdîleregöre)Bilerekvedüşünerekyapılaniş(Eş‘arîleregöre).Failineveyabaşkasınafaydalıolanşey(Mu’tezileyegöre)Zıddı:SEFEH.(122b).Herşeyiyerliyerinekoymak,enuygunşekildeyapmak,437[76]

HİLÂFET:bk.lmâmet438[77]

HİSSÎMUCİZE:bk.Mu’cizot-ıhissiyye439[78]

HÜCCET:Delil.HUDÛS:bk.Hades440[79]

HULUL:Nüfuzetmek,girmek.İkişeyinbirşeymişgibi441[80]

HÜSÜN:Güzelveiyioluş.Birşeyintab’auygun,kemalsıfatlarınıhâizveövülmeyelâyıkolması.Zıddı:KUBUH.442[81]

HÜDÂ:bk.Hidâyet443[82]

HÜKÜM:Birşeyimüsbetveyamenfîolarakbaşka,birşeyeisnadetmek,bağlamak.Birşeyiçin,«şöyledir»veya«şöyledeğildir»demek.444[83]

IDLÂL:Saptırmak,doğruyoldançıkarmak.

Allahtaâlânınkuldadalâletiyaratması.(EhMSünnetegöre).DalâletikendindehalkedenkuluAllanın«sapık»diyeisimlendirmesiveyasapıklıklahükmetmesi.(Mu’tezileyegöre)Zıddı:HİDÂYET.445[84]

İSMET:Korumak.GünahİşlemeyegücüyetenbirkimseyigünahtanvemertebesinidüşürecekşeyleriyapmaktanAllahınkoruması.Lütuf.Tevfîk.446[85]

IZTIRÂR:Mecburoluş.Dilediğiniyapma,dilemediğiniyapmamakudretinesahibolmayış.Yapmasıdayapmamasıdakendiisteğinebağlıolmama.İRÂDEveİHTİYAR’ınzıddı.447[86]

İBÂHIYYE:Kulların,kötülüklerdenkaçınmayaveemrolunanlanyapmayakudretiolmadıınısöyliyen,kadınveservetortakiıgınıbenimseyenvetasavvufperdesialtındagizlenenzümre.BaştaHasanSabbâh(Ölm.518/1124)olmakcdreBâtınlyyemüntesibierlbunlardandır,bk.Bâtıniyye,Mukan448[87]

İBÂZIYYE:Havâricfırkasınınbaşlıcakollarındanbiri!Abdullahb.Ibâz’a(ölm.86/705?)tâbi’olmuşlarveonanisbeleanılmışlardır.IbaziyyeyegörekendilerindenolmayanEhHkıblekafirdir,müşrikdeğildirMürtekib-ikebîremuvahhiddir,fakatmü‘minolmayıp«nankör»mânâsınakâfirsayılır.449[88]

ÎCÂD:Varetmek.Birşeyiyokkenvaretmek.Geçmişbirbenzerivemodelibulunmayanşeyivaretmek.450[89]

İHTİYAR:Seçme,tercihetme.İsterseyapma,istemeseyapmamakudreti.Yapmasıdayapmamasıdakendiisteğinebağlıoluş.451[90]

İKTİSÂBÎİLİM:Bilgisebeplerinebaşvurarak]kendiİrâdemizlekazandığımızbilgi(108b)452[91]

İLÂH:Tanrı,ma’bud.Aslındahakolsunolmasın,hertürlüma’budiçinvaz’olunmuştur.Fakatgiderekma’budkîkîdekullanılmıştır.İbâdetemüstahakvâcibulvücûd.453[92]

İLHAM:NormalbilgivâsıtalarınabaşvurmadansanınkalbineAllahtarafındandoğdurulanbilgi.454[93]

İLİM:Bilme,biliş,bilgi.Aklınveduyularınmevzuunagirenherşeyin(mezkûr’un)tanınmasınısağlıyannitelik(Mûtürtdîlergöre).

Mânâları(duyularlabilinenlerindışındaherşeyi)doğruolarbirbirindenayırdetmeniteliği.455[94]

İLM-fBEDÎHÎ:bk.Bedîhîiiim.456[95]

İLM-IIKTİSÂBÎ:bk.İktisabıilim457[96]

İLMİ-!İSTİDLALİ:bk.İstidlâfıilim.458[97]

İLM-İZARURÎ:bk.Zarurîilim.459[98]

İMAM:bk.İmamet460[99]

İMAMET,HİLÂFET:İslâmdevletreisliği.

İnsanlarıngerekdine,gerekdünyayaaitihtiyaçlarınıkarşılayan,haklarınıkoruyanveasayişisağlayan,herferdinİtaatetmeyemecburolduğuriyaset.8uriyasetegetirilenkimseyeİMAMveHALÎFEdenir.461[100]

İMÂMİYYE:Uz.Afitaraftarlarımânâsınagelen

Şia’nınbirkoludur.EvvelâZeyneiâbidîn’inoğluZeyd’iimamkabulettiklerihaldesonraonuterkederekkendilerineçeşitliimamlararadılar,muhtelifguruplaraayrıldılar.İçlerindeOnikiimamıbenimseyenlerdevardır(Isnâaşeriyye).BugünküŞiilerinçoğubunlardandır.Imamiyyeyegöreherdevirdeimamvardır,imamlarnassansabittirvema’sûmdur.462[101]

İMAN:İnanma,inanç,tasdik.Muhammedaleyhisse-lâmı.Allahtarafındangetirdiğikatiyetlebilinenhususlarda,kalben,şüphegötürmiyecekbirtarzda,tasdiketme,doğrulama.463[102]

İMKÂN:Varolmasıdayokolmasıdadüşünülebilirolmak.Varolmasıdayokolmasıdazorunluolmamak,bk.MÜMKİN.464[103]

İRÂDE,MEŞÎET:Dileme,isteme.

BirşeyinyapılmasınadayapılmamasınadamuktedirolancanlınınbunlardanbirinitâhsîsetmesivezamanlardanbiriİçindeolmasınaveyaolmamasınakendiİsteğiylehükmetmesiCebirveıztırann(mecburiyetvezorlaoluşun)zıddı.Mümkineistediğizamandaveİstediğişekildetesiredebilme(116a).465[104]

İSİM-MÖSEMMÂ-TESMİYEİSlM:Birmânânınkarşılığınakonulanvebütünkelimeçeşitleriniiçinealan

müfredlafa.

MÜSEMMÂ:İsmin,karşılığınakonulduğumânâ.TESMİYE:İsimvermek,adkoymak,birmânanınkarşılığınaonuanlatacakbirisimkoymak.Birşeyinadınısöylemek.466[105]

İSLÂM:Boyuneğme,itaat.

1.İmanlaeşmânâda(Hanefîleregöre).

2.Kalbentasdikmevcûdolmadığıhaldedilileikrarveboazahirîamelleriifaetmek(imanındûnundakiderece).

3.Kalbentasdik,dilileikraretmek,fi’lenamelleriyerinegetWmekveAllahmbütünhükümlerineboyuneğmek(İmanınfeVkindekiderece),bk.İMAN.467[106]

İSTİDLAL:Birşeyiisbatetmekiçindelililerisürmek468[107]

İSTİDLÂLÎIÜM:Düşünerek,delilebaşvlidelilebakmak.rarakeldeedilenbilgi(108b).469[108]

İSTİTÂAT:Güç.Gücüyetme,yapabilme.

1.Kendiisteğiyleyapmaveyayapmamagücü,niteliği.Kuv^‘vet,kudret,takat,vüs.

2.Gücükullanacakvâsıtaveâletlerinârealardansalimİşyapacakdurumdabulunuşu(el-Kifâye,54b).470[109]

İTİKAD:inanma,gönüldenbağlanma.Zihninkatvyetieverdiğihüküm.(Buhükümbozanşüphekabuledebilir,’471[110]

KADESRİYE:Kaderiinkâredenler.Olmuşveolacakbütünhâdiseveeşyanınezelîolanilm-iilâhîdemevcûd

olupyazılıbulunduğunukabuletmiyenler;ki‘«araaitfiillerinAllah’ınyaratmasıyladeğilkulunicadıylameydanageldiğiniiddiaedenler.ÇoğuzamanMu’tezileilebirleştirilir,fakatKade-riyyeMuteziledenöncezuhuretmiştir.472[111]

KADERVEKAZA;KADER:Allanın,olacakherşeyinnezamanveneşekildeolacağını,ezeldetesbitvetayinetmesi(127a-127b).

KAZA:Ezeldetakdirvetayinedilenşeylerinzamanıgelince,ezeldetakdîredildiğişekilde,Allahtarafındanmeydanageti-riimesi(Mâtürîdîleregöre).Öncekader,sonrakaza.Eş‘arîler,Mâtürîdîlerenisbetle,kaderekaza,kazayakadermânâsıverirler.Bazıâlimlerikisiarasındabirfarkgözetmez.473[112]

KÂHİN:Gaybdanhabervermeiddiasındabulunankimse.Özelliklegeçmişeait,bilinmiyenşeyleribildiğinisanankimse.474[113]

KAZIYYE:Hüküm.Hükmünifâdesi.

Söyleyeniiçin«doğrudur»veya«yalancıdır»denebilecek(birhükümifâdeeden)söz.Haber,Tasdîk.475[114]

KEBÎRE:Büyükgünah.Cezasıbüyükgünah.

Dünyaveâhirettecezayıgerektirdiğikatîdelililesabitolanyasakiş,haram.Savaplagünahkarşılaştırıldığında:Savapfazlaiseonadenkgünahsilinir.Butürlügünahsağîredir.Şayetgünahfazlaisedengisavapyanar.Bugünahdakebîredir(Mu’tezile).

«Bazıları,işlenmesiyleinsanınAllahaâsîolduğuhergünahkebîredir,demiştir.Bazısıda,

insanındevamlıişlediğigünahkebîre,istiğfarettiğidesağîredirder.Hakikatşukisağîredekebîredeizafîisimlerdir,bizzatta’rîfedilemezler.NitekimsavaplardaÖyledir.Dahabüyüğüilekarşiiaştınlanhergünahsağîredir.Şayetaynıgünahkendindenküçüğüilemukayeseediiirsekebîresayılır.Mutlakkebîreküfürdür,çünküondanbüyükgünah

yoktur,diğerlerionanisbetleküçükgünahsayılır»(el-Bİdâye,•130a).bk.er-Râğıb,el-Mufredât.SCRmaddesi).476[115]

KELÂMCILAR:bk.Mütekkellimîn477[116]

KELÂM-INEFSÎ:İçtenkonuşma.Sesinveherflerinyardımıylasöylenensöz(kelâm-ılafzî)cinsindenolmayan,fakatsesveharflerleifâdeedilensözünbelirtmekİstediğiasılmânâ.Allah’ınzatîkelâmı.478[117]

KERAMET:Peygamberlikiddiasındabulunmayandinebağlıkimsede(veli’de)görülentabiatüstühâdise(el-Kifaye,46b).479[118]

KERRÂMİYYE:Muhammedb.Kerrâm’a(ölm.255,869)tâbi’olanlar.Allah’acisimvemekânizafeederler.Onunhadisleremahalteşkilettiğinikabulederler.Kalbintasdikiolmaksızınbileimanınsahîholabileceğinisavunurlar.480[119]

KESB:Yapmak,eldeetmek.Kulunfi’li.Mümkininmeydanagelmesiiçinkulunâletvevâsrrayabaşvurarakişyapması.KulunkudretveirâdesidekarışarakAllah’ınondabazıhareketlerimeydanagetirmesi.Bütünİhtiyarîhareketlermizgibi(124a),481[120]

KEVN:Olmak,oluş.Birandavehemenolmak.Varlıvucûd.482[121]

KEZİB:Yalan.Haberinvakıauygunolmayışı.Söylenesözünkendisindenbahsedileneuygunolmayışı.Zıddı:483[122]SIDK.

KIDEMVarlığınbaşlangıcıolmamak.(Zamânîkıderrfc(109b).

Varlığıbaşkasındanolmamak.(Zatîkıdem).(116a).Zıddı:HADES,HUDUS.484[123]

KUBUH:Çirkinvenahoşoluş.Gözünvegönlünhoşlanmayışı.Birşeyintab’auygunkemalsrfatınıhâizveövülmeyelâyıkolmayışı.Zıddı:HÜSÜN.485[124]

KUDRET,KUVVET,TAKAT,VÜS:Güç.Güçyetme,yapabilme.Kendiiradesiyle

birfi’liişlemeveyaterket-meniteliöi.bk.İSTİTÂAT.486[125]

KUREYŞMekke’ninfethinekadarMekkeşehirdevletiniidareedenvePeygamberefendimizindemensûbbulunduğunüfuzlukabile.487[126]

KUVVET:bk.Kudret488[127]

KÜFÜR:Örtme,hakkıörtme.Allanınvarlığınıveyabirliğini,şeriatıveyapeygamberliğiinkâr.Herfırkacata’rffedilenimanınaddıofırkayagöreküfürdür.489[128]

LEVH-IMAHFUZ:Korunmuşlevha.

Allah’ıntakaîrettiğiherşeyinyazılıbulunduğu,şeklibizcebilinmeyenvehertürlütesirdenkorunmuşanakütük.490[129]

LÜTUF:Kulutâatayaklaştıranvema’siyettenuzaklaştıranilâhîfiil.Tevfîk,İsmet.491[130]

MAÂNÎSIFATLARI:Hayat,ilim,kudretgibi

masdarsıygasındaklkelimeler(Mu’teziiebusıfatlanAllah’anis-betetmektençekinir).492[131]

MA’DÛMYok,gaynmevcûd.Hâriçte(vâkı‘de)nebizzat,nedebaşkasınabağlıolarakbulunmayanma’lûm-lİlâhî(eMtimâd,36b,Keşşâfuıstılâhât,s.1068).Varlığıneherhangibirkuvvetle,nededuyularlahissedilebi-lenveakılladadüşünülemlyen(er-Râğıb,el-Müfredât).bk.MEVCÛD.493[132]

MÂHİYET:bk.Hatikat.196494[133]

MALÛM:Bilinen.Bilinebilen.Bilinebilecekniteliğindeolan.495[134]

MANEVÎMUCİZE:bk.Aklîvema’nevîmu’clze.496[135]

MA’NEVÎSIFATLAR:Hayy.âlim,kaadirgibisıygabakımındandasıfatolankelimeler(MutezilebusıfatlanAllah’aizafeeder.Tercümenin1.bölüm,8.dipnotunabakınız).497[136]

MASIYET:Boyuneğmeme.Dînenyasakedilenbirşeyinbilerekvekasdenyapılması.498[137]

MECÛSÎLER:Ateşetaparlar,Zerdüşt’ündininebağlanannlar.KadîmolaniyiliktanrısıHürmüzvehadisolankötülüktanrısıEhrimenolmaküzereİkiİlâhkabulettiklerindentevhîdibozmuşlarveKelâmâlimlerinintenkidlerinehedefteşkiletmişlerdir.499[138]

MEKÂN:Yer,mahal.Cisminişgalettiğidüşünülenyer.MELÂHlDE:bk.MChideMEŞÎET:bk.İrâde500[139]

MEVCÛD:Var.varolan.Hâriçte(vâkı‘de)varolanmalûm.İçveyadışduyulardanbiriylehissedilebilenveyaakıllaidrakedilenşey.bk.MADÛM.501[140]

MİSL.MÜMÂSELET,TEMÂSÜL:Benzeme,benzerivedengiolma.İkişeyin,bünyeleriniteşkiledenanavasıflarındabirleşmesi,birbirininaynıolması(113a).İkişeyinmahiyetyönündenaynıolması.502[141]

MİZAN:Kıyametteamellerinmıkdarlannıbildirecekolanvekeyfiyetibizcemeçhulbulunan,dünyadekilerlemukayeseedllemiyenterazi(132a).503[142]

MUÂRAZA:Ta’âruzmânâsında.Karşıtarafındelilgetirerekisbatettiğibirhükmü,başkabirdelilİleibtaletmek.Hasmındelilinedeğil,odelilileisbatettiğihükmeitirazederekbaşkabirdelililebozmak.504[143]

MUATTiLA«Kıdem»mefhûmunusadecezât-ıBârî-yetahsisetmekveAllah’ınbirliğini(tevhîdi)tammanâsıylaisbatetmekgerekçesiyleCenâb-ıHakkısıfatlardantenzîh(ta’tîOedenler.Ma’bedel-Cuhenî(ölm.80/699)ileCehmb.Safvân(ölm.128/745)baştaolmaküzereMu’tezile,hattaİslâmfiiozofianmuattıladansayılır.Ancakfilozoflar«feiâsife»adıaltındatenkîdetâbi’tutulmuştur.505[144]

MU’CİZÂT-IHABERİYYE:Peygambertarafındanhaberverilen,geçmiştevuku1bulmuşvekimseninbilmediğihâdiselerlegelecektevuku”bulacakhâdiseler.506[145]

MU’CizAmHİSSlYYE:Peygamberin,devrindekiinsanlaragösterdiğiveduyuorganlarıylahissedilentabiatûstühadiseler:Ay’ınyarılması;taşın,ağacınvehayvanların

konuşmasıgibi.507[146]

MUCİZE:Kimseningüçyetiremediğitabîatüstühâdise.Peygamberolduğunusöyliyenkimseningösterdiğiveherkesiâcizbırakan,tabiatkanunlarınaaykırıhâdise(119a).Hakpeygamberingösterdiğitabiatûstühâdise.508[147]

MU’CİZE-IAKÜYYEVEMA’NEVİYYE:bk.Aklivemanevîmucize509[148]

MUHADDlSKELÂMCILAR:HadisâlimlerindenAkaidmeseleleriylemeşgulolanlar.BunlarumumiyetleSelefidir.510[149]

MUHAKKİME:Havâriciniikzuhuredenzümresidir.

Sıffînharbindeki«Hakem»hâdisesinenzâgöstermlyerek«HükümyalnızAllah’aaittir»demişlerveHz.Aîîordusundanafnlmışiardır.Hz.Osman,AlîveMuaviyeyl,CemelveStffînvak’alarınakatılanları,hakemleriveonlararızâgösterenleri,ayrıcahergünahişleyenmü‘minitekfirederler.HalîfeninKu-reyş‘liolmasınışartkoşmazlar.511[150]

MUHAL,MÜMTENİ’:Olabilmesi,bulunabilmesidüşünülemiyen(125a).Vâcibdecaiz(mümkin)deolmayan512[151]

MUHRiKA:Tabiatûstühâdise,Sahtepeygamberingösterdiğitabiatûstühadise.513[152]

MUKALÜD:Başkasınadelilsizuyan,inanan.Delilaramaksızınbaşkasınınsözüilefi’liileameleden.Aklîveyanaklibirdelilaramadanbaşkasınınsözüneveyafi’line-doğrudaninanarak-bağlanan.Ma’sumolmıyanmsözünüdelilsizkabuleden.514[153]

MUKANNAİYYE:Horasan’lıMukanna’a(ölm.163/780)bağlıolanlar.Mâverâunnehirtaraflarındafaaliyetgöstermiş,sapıkBâtıniyyeveMüşebbiheakidelerinesahip,aslındagayr-ıİslâmîbirfırka,Mukanna’haramvefarztanımıyordu.Tanrılıkiddiasındabulunmuştur.515[154]

MU’TEZİLE:Hasan-iBasrînin(ölm.110/728)tilmizlerindenVasılb.Atâ‘nın(ölm.131/748)hocasınıterkederek(i’tizâDkurduğuAkaidmezhebinemensûbolanlar.Kaderiyyediyedeanılırlar.Akaidsahasındakigörüşleribeşesasta(usûl-ihamse)toplanır:

1)Menzilebeyne’l-menzileteyn(Büyükgünahişleyenkimsenindünyadaimanileküfürarasındabiryerdebulunduğu);

2)Tevhîd(«Kadîm»,Allahtaâlânınzâtınanisbetedilenenönemlisıfatolupondanbaşkamüstakilvekadîmmânâlar(sıfatlar)onanisbetedilemez.Mu’tezileböylecetammanâsıylabirtevhîdsağladıklarınıkabulederler.Fakatbununyanındaİlâhîsıfatlarınmühimbirkısmını(maânîsrfatlannı)inkâretmişolurlar);

3)Adi(kul,kendifiillerinikendineaitmüstakilİrâdeileyapar,Allah’ınbundabirdahliyoktur.AksitakdirdeCenâb-ıHakkıninsanlarıcezalandırmasızulümolurdu);

4)Va’dvevcffd(Mû‘minlnmükâfatiandınlması(va’d),fâsıkmdacezalandırılması(vaîd)Allah’avâcibdir);

5)EmirbTI-ma’rûfnehyanl’Imünkor(iyilikvekötülükakılyoluylasabitolur.İyiliğiemretmek,kötülüktenvazgeçirmeyeçalışmakvâcibdir).Ehl-isünnetkelâmcılannınençoktenkîdetâbi1tuttuğubirfırkadır.516[155]

MÖBTEDİBid’atyolunututan.İtikaddaEhHSünnet-517[156]

MÜCESSİME:Allah’acisimizafeedenler.Sıfât-ıllâhiy-yeyiinkâredenleremukabilonasrfatnisbetederkenifratadüşüpzât-ıilâhiyyeyecisimvemekântzöfeedenler.Kerrâmiyyebunlardandır,bk.Müşebbihe.518[157]

MÜLHIDE:Doğruyoldançıkanlar,İslâmdinindenayrılanlar,münkirler.IslâmiyeteintisabiddiaettiklerihaldeaslındaİslâmdışıoianBâtıniyyeninHorasanyöresindekiadı.MetindedahaçokBâtmiyyemânâsınakullanılmıştır.519[158]

MÜMÂSELET:bk.Misi.520[159]

MÜMKIn:Varolmasıdayokolmasıdadüşünülebi-len.Varolmasıdayokolmasıdazorunluolmayan,bk.Caiz.521[160]

MÜMTENİ:bk.Muhal.522[161]

MÜNAFIK:Kalbindeküfrügizlediğihaldemüslümangörünenkimse.523[162]

MÜNECCİM:Yıldızlardanhükümçıkaran.

Gezegenlerindurumuveharekettarzındandünyaolaylarınaaithükümçıkaran.524[163]

MÜNECCİME:Müneccimler;Yıldızlarınhareketinebakarakgeleceğedairhüküm

çıkaranlar.Müneccime:Allah’ıİnkâredipkâinatınyaratılışveişleyişinikdîmtelâkkiettikleriyediyıldızabağlayanlar,bk.Eflâkiyye.525[164]

MÜRCİE:Günahkârmü‘mlninazabolunmıyacağınıumanlarveyaonaaltbirhükümvermeyipbunuâhlretetehiredenler.Muteziledensonrazuhuretmlştlr.Günahkârmü‘mlnin(fâstk)Iman-ikâmilsahibibulunduğunusavunurlar.AmeliimandancüzkabuletmiyenEhWsünnetkelâmcılan.muhalifleritarafındanMürcledenaddedilmiştir.AsılMürclenlnbirkısmıKaderiyyeden.birkısmıCebriyyedendlr.526[165]

MÜSELÜSE:TeslisibenimseyenHıristiyanlar.Allahmefhûmununüçesastanteşekkülettiğinikabuledenler.bkEkaanîm.527[166]

MÜSEMMÂ:bk.İsim.528[167]

MÜŞEBBlHE:HöiikımahlûkaveyamahlûkuHalikabenzetenler.MuattılamnzıddıolarakAllahtaâlâyasıfatt2âfeederkenaşırıgidipteşbihedüşenler.Zöt-ıİlahiyyeyibilediğerzatlarateşbihedenlervardır.BirkısmıŞîadanolmaküzerebazıkollanmevcuddur.Mukannaıyyebunlardandır.529[168]

MÜTEKELLİMÎN:Kelâmâlimleri.Akaidmeselelerini«kelâm»metoduylaisbatveizahetmeyibenimseyeler.Akaidsahasındanassıesasalmaklaberaberakladaehemmiyetveren,akıliletearuzedennassıaklınışığıaltındate’vTIedenler.Ehl-isünnetinEş‘ariyyeveMâtürîdiyy©mezhebleriyleEhl-lbid’attenMutezilefırkasıgibi.530[169]

MÜTEMEKKİN:bk.Temekkün:Ayırtediiemiyecekşekildekeyfiyetbiıkıaçıklanmasıgüçolanveyamümkünolmayanâyetler.Mânasıçeşitliİhtimallertaşıyanâyet.Aklenvemantıkanizahıgüçâyet.531[170]

MÜTEVÂTİR:bk.Haber-imütevâtir532[171]

MÜTEVEUİDÂTZincirlemebirbirinidoğuranişler.Mutezileyegörekulunbizzatyaptığıbirişintesiriylemeydanagelenikinciişkibu,kulunvasıtalıolarakyapmışolduğuİştir,el’inhareketisebebiyleanahtarınhareketetmesigibi.Yineonlaragörefiillerinsonundahâsılolanneticeierdetamamenofiillerineseriolupmüteveliiclâtadınıalır.bk.TEVLÎD.533[172]

NAZAR:Düşünme,ilmîtefekkür.Bilinmeyenieldeetmekiçinbilinenleribellibir

kaideyegöresıralama.534[173]

NEBÎ:bk.Rasûl535[174]

NECCÂRlYYE:Hüseynb.Muhammeden-Neccâr’a(ölm.230/844)bağlıolanlar.Efâl-iıbâd,va’dvevaîdmevzuundaEhMsünnete,srfât-ımaânîyiveru’yefullahıinkâr,halku’f-Kur’an’akaailolmamevzularındadaMutezileyeuymuşlardır.536[175]

NEFİS:Kendi,zdt.Can.ruh.Asıl.Cevher.Allah’aizafeedilince:Zat.,537[176]

NEFSİKELÂM:bk.Kelâm-ınefsî538[177]

RASÛL:NEBÎ::Elçi-Haberci:Peygamber.

Allahtarafındankendisinevahiygelenkimse.Allanınemirleriniinsanlarabildirmeklevaziffendinimişinsan,539[178]

REVÂFIZ:«Râfizîler»,aslındaZeydb.AlTyi(ölm.122/740)önceimamolarakkabulettiktensonraHz.EbûBekirileHz.Ömer’esebbetmedigiiçinterkedenler.Fakatgerekmüellifimiz,gerekdiğerbazıâlimlerbukelimeyi«Şîa»mânâsınakultanırlar,bk.Şîa.540[179]

RİZA::Hoşnutluk.İtirazetmeme.Allanın,savafjjjverecekşekildebirşeyimuradetmesi.541[180]

RIZIK:Yiyecek-lçecek.

Canlınıngıdalandığışey(EhliSünnetegöre).Meşru’mülkolarakyenenşey(Mutezileyegöre).542[181]

SAADET:Hayra,ebedîkurtuluşaermekiçinAllahınsanayardımetmesi.Zıddı:ŞAKAVET.543[182]

SÂDIKHABER:bk.Haber-iSâdık.544[183]

SÂLİMİYYE:Hallâc-iMansûr’un(Hüseynb.MansûrHallâc.ölm.309/922)hulul

görüşünübenimseyenMuhammedb.Ahmedb.Sâiimel-Basrîye(Ölm.350/961’densonramensûbolanlar.Teşbihvehululgibigayr-ıİslâmîgörüşlere-hibdirler.545[184]

Sânî(SefehYokolanıvareöen,icadeden.Maharetleyaf546[185]

SELEF:İlkâlimler.Akaidmeselelerindenasdavâridolanı-müteşâbihâtıilebirlikte-aynenkabuledipteşbîhvetecsî-medüşmemekleberaberte’vîledegitmeyenEhMsünnet-ihâssayaSelefiyyedenilmiştir.Rasûlüllah(s.a.)ileashâb-ıkiramınAkaiddetakîbettikleriyoludoğrudandoğruyaizleyenler.547[186]

Seneviyye:İyiliğinyaratıcısıNurvekötülüğünyaratıcısıZulmetolmaküzereikikadimtanrıyainananlar.İçlerindetenasühüdabenimseyenlervardır.548[187]

Sıdk:Doğruluk.Haberinveyahükmünvakıauygunluğu.Söylenensözün,söyliyeniniçindekinevekendisindendileneuygunluğu.Zıddı:KEZİB.549[188]

Sıfat:Kendibaşınaboşluktayertutamıyan.zatınbazıhalleriniaçıklayanşey.bk.Zat.550[189]

Sıfât-IFi’üyye:bk.Fitsrfatlar551[190]

SIFÂT-IZÂTİYYE:bk.Zatîsıfatlar.552[191]

SIRAT:Köprü.

Cehennemüzerindekurulmuş,cennetehliningeçebileceği,fakatcehnnemlikleringeçemeylpüzerindenateşedüşeceğiköprü.553[192]

SİHİRBüyü.Tabiatİçindehadiselerimeydanagetirenşartlarolmaksızın,elcabukluğu,aldatmaveyabilinmiyensebepleryardımıylaişyapmak,hadiseveneticemeydanagetirmek.Kötükimselerinhususîbazıişlemlerlemeydanagetirdiklerivegözeharikuladegörünenhususlar.554[193]

SİHİRBAZLAR:Büyüyapanlar,bk.Sihir.555[194]

SÛFASTÂİYYEMilâddanöncebeşinciasırdaEskiYunandazuhuredipeşyanın

hakikatininsabitolmadığıveyaolsabileinsanbilgisininbunaulaşamıyacağıntİddiaedenler.Sofistler.isJamîkaynaklardaindiyye,inâdiyyevelâedriyyeolmaküzereüçguruptamütalâavetenkidolunur,556[195]

SURET:Varlıklarınhissedilenveyatasavvuredilenşekli.Birşeyidiğerlerindenayıran,onuhissetmeyeveyadüşünmeyeyarayan,kendisinehasşekilÖzelliği.557[196]

SÖKÜN:Hareketsizlik.Hareketedebilenbirşeyinhard-kethalindeolmayışı.Aynımekândaİkianİçindebulunmak.(110a).558[197]

SÜMENÎYYEKâinatınkıdeminevetenâsühainanon,beşduyudanbaşkabilgikabuletmlyenputperestHirfjİnanışınabağlananlar.559[198]

ŞAKAVET:Ebedîkurtuluşaerdirecekİlâhîyardır^danmahrumoluş.Zıddı:SAADET.560[199]

ŞEFAAT:Yardımdileme,afdileme.GünahkârbirkimseninaffınıAllahtanniyazetme.

Şüphe,tereddüt.Aksiylebirlikteİkiihtimalineşftlikderecesindebulunduğu(bazılarınagörebirtarafınbirazfarklıbulunduğufakatağırbasamadığı)bilgi.561[200]

ŞEY:Varolan,varolmasımümkünolan(mevcûdvemümkln).562[201]

ŞİA:Hz.AHtaraftartan.Resûlüllah(s.a.)İnvefatındansonradevletreisliğinin(İmametin)Hz.Alîveevlâdınanasileaitvesabitolduğunu,bunamuhalifolarakvukubulanherşeyinzulümsayıldığını,Imamlannrna’sûmolduğunukabulederler.İmamlarıtesbitetmektebirçokihtilâflaradüşmüşlerdir.AkaidmeselelerindebirkısmıEhl-lsünnete,birkısmıMüşebbl-heye,çoğudaMutezileyeuyar.BazıİslâmdışızümrelerŞîa-danolmadıktanhaldeonlaraIntlsabİddiasındabulunmuşlardır(Gulât-ıBâtıniyyegibi).Birçokkollaraayrılırlar.563[202]

TÂAT:Boyuneğme.

Allah’ınemrineuygunluk(Ehl-lSünnetegöre).Allah’ınirâdesineuygunluk(Mutezileyegöre.)564[203]

TABİATÇILAR:Kâinatınyaratılışve

işleyişiniyinetabiatlaveyaonunbazıözellikleriyleizahaçalışıpmaddeninezeliyetini

benimseyenmateryalesitler565[204]

TA’DÎL:Adl’enisbetetmek.Adaletsahibiolduğunusöylemek.(122a)bk.ADLTAKAT:bk.Kudret566[205]

TAKVA:Korkulacakşeylerdenkorunma.

İlâhîemirleresarılmakveyasaklardankaçınmaksuretiylegünahlardankorunma.567[206]

TA’RİF:bk.Had568[207]

TASDÎK:Doğrulama,gerçekliğinikabuletme.

1.Birşeyinveyabirkimsenindoğruluğunakesinolarakhükmetme.

2,Aklınİkişeyarasındamüsbetveyamenfîolarakkurduğuvebirhükümifadeedenbağlantı.569[208]

TEARUZ,TENAKUZ:Fikirlerdeçatışma.

Aynıkuvvetteolanikidelilin-te’lffedilmesimümkünolmıya-cakşekilde-karşılaşması,çatışması.

Aynımevzudaverilenİkihükmünnefyveisbatyönündenbirbirindenayrılması,öylekibirinindoğfuluğundandiğerininyanlışlığıgerekir.ZeydinsandırveZeydinsandeğildirgibi.570[209]

TEBA’UD,TECCEZZÎC:Kısımlara,parçalaraayrılma.TECEZZİ:Birbütününkendiniteşkiledenenküçükparçalaraayrılması.TEBA’UD:Bütününparçalaraayrılması.571[210]

TECEDDÖD-1EMSAL:Benzerlerin,aynımâhiyetteolansıfatveyaarazlarınyenilenmesi,ardardadevametmesi(bk.Tercüme,3.bölüm,7.dipnotu.).572[211]

TECEZZÎ:bk.Teba’ud573[212]

TECVÎR:Zulme(cev^e)nisbetetmek.Zulmettiğinisöylemek(122a).bk.Zulüm.574[213]

TEĞÂYÖR:bk.Ayniyet206575[214]

TEKLİF:Meşakkatlibîrişinyapılmasınıİsteme.

Yapılmasımükâfatı,yapılmamasıcezayıgerektirenbirişin,tihanmaksadıyla,başkasındanyapılmasınılsteme.(125a).576[215]

TEKVÎN:Varetmek,varlıksahasınaçıkarmak.

Mümkinlyokkenvarlıksahasınaçıkarmak.(Allanınfi’lîsıfatlar]bunaraci’dir.)bk.Mümkin.577[216]

TEMÂSÖL:bk.Misi.578[217]

TEMEKKÖN,MÖTEMEKKİNMekântutmft

yerişgaletme.Birşeyin,buutlarıylabirmekânagirmesi.MekântutanşeyeMÜ7EMEKKİNdenir.579[218]

TENAKUZ:bk.Tearuz.580[219]

TESELSÜL;Birbiriadınca,zincirlemedevametme’Nihayetsizvarlıklarınaynızamandasıralanıp(sonsuzolarak}uzaması.581[220]

TESMİYE:bk.İsim582[221]

TEVATÜR:bk.Haber-imütevâtir583[222]

TEVFÎK:Hayravetâatauygunluk.(123a)Allanın,kılılarına,rızâsınauygunişleryapmakudretivermesi,kuilarınınlerinirızâsınauygunkılması.Lütuf.İsmet.Zıddı:HIZLAN584[223]

TEVİLDöndürmek,irca’etmek.Birlâfza,ilkbakıştabelirenmânâsınıdeğildemuhtemelbulunduğudiğermânâlarıvermekyorumlamak.Muhtemelbulunanmânâlardanbirinitercihetmek.585[224]

TEVLÎD:Doğurma,meydanagetirme,neticesiniverme.Mu’teziieyegöre:Kulunbirfili,dolayısıyla(vasıtalıolarak)meydanagetirmesielinhareketisebebiyleanahtarınhareketi

gibi.Birfil©altneticenin-AJlah’ınİcadıolmaksızın-yineofuldenneş/etetmesi.Meselâcamabiryumrukvurmakbirfiildir,camınkırılmasıisebufi’Hnneticesidir.Mutezileyegöreburadakifilitamamenkulaaitolduğugibionuneseriolankırılmadatamamenbufi’Hneseridir(tevfid).bk.MÛTEVELÜDÂT.586[225]

VÂCİB:Zorunlu,gerekü.Olması,bulunmasızorunluolan.Yokolmasıdüşünülemiyen.587[226]

VÂCİBÖ‘L-VÖCÛD:VarlıCnzorunlu.Varlıöıkendindenolupbaşkasınamuhtaçbulunmayan:Allah588[227]

VA’D,VAÎD:Sözverme-Uyarma,tehdid.Geleceğealtverilensöz.589[228]

VAÎD:Umumiyetlehayırda,bozandaserdekullanılır.VAÎD:Serdekullanılır.

CennetAllanınva’dı,cehennemİsevaîdidir(129a),İkisiberaberkullanıldığındanmünhasıranva’dhayırda,vaîdserdekullanılır.590[229]

VÂHİD:bk.Ahad.591[230]

VAHY:Gizilsöz.Çabukanlaşılansöz.AllanınpeygamberlerinebHdirdlğiemirleri,kelâmı.592[231]

VEHlM:Aklagelenşey.Yüzdeelininaltındakiihtimalebağli,zayrfbilgi.593[232]

VElî:AüahınisimlerindenDost.Ermiş,imkânnlsbetln-deAllah’ıtanıyantâatleredevamlı,günahlardankaçınan,sûflTarzuvezevkleredalmiyan,Allahayakınkimse.594[233]

VÖS”:bk.Kudret.595[234]

YAHUDİLERNübüvvetinHz.Mûsâilesonaerdiğini

İddiaedipondansonrakipeygamberlerikabuietmiyenEhHKitâb.Allahtaâlâhakkındateşbihedüşmeleri,neshikabuietmemeleri,kadereveayrıcacebrekaai!olmalarısebebiyletenkîdkonusuedilirler.596[235]

YAKÎN:Aksineİhtimalolmayan,kesinlikderecesindekyerleşmiş,saâlambilgi.597[236]

ZAN:Kesinlikderecesinevarmayan,fakatyüzdeellininüstündebulunanbilgi.Bazankesinlikderecesi(yakîn),ikiihtimalineşitlikderecesi(şek)veyüzdeellininaltındakizayıfbigi(vehim)içindekulanılır.598[237]

ZARURÎIÜM:Düşünmeden,defilebaşvurmadan,ilknazardameydanagelenbilgi,llm-ibecflhî(IstldlâlîII-Âuminkarşılığı).Çalışmadanveirâdemizdışındameydanagelenbilgilktisâbîilimkarşılığı).Kendivarlığımızıbilmemizgibi(108b).599[238]

ZÂT:Birşeyidiğervarlıklardanayıran,kendinehasgerçekliğlvevarlığı,bk.HAKİKAT.

Kendibaşınaboşluktayertutan(kendikendinekâimolan)şey(ARAZveSIFATınmukabili).600[239]

ZÂtîSIFATLARAllanın,zıdlanylavasıflanmasışünülemiyensıfatlan:hayat,ilim,kudret601[240]

ZID:Birşeyinkarşılığı.Aralanndatamaynlıkbulunanvbirleşmelerineimkânolmayanikişeydenherbiri:siyahlıkvebeyazlıkgibi.602[241]

ZULÜM,CEVR:Birşeyikendiyerindenbaşkayertkoymak.İşiyerliyerindeyapmamak.Başkasınımülkündetasarrufetmekvehaddiaşmaksuretiylehaktansapmak.Zıddı:ADL603[242]

ZUM:Delilsizsozsöylemek.Doöruveyayanlışfikirbeyanetmek.604[243]

ZEVAHİRULEMÂSI:Naslannzahirineittiba”edipAkaiddenbaşkaFıkıhtabilearta,te’Vîlevekıyasaİtibaretme-/idoğruLulmayanâlimler.Dâvûd-iZahirîye(ölm.270/884)nKbetolunurlar.605[244]

ZEYDİYYE:AlıZeynelöbidîn’inoğluZeyd’e(ölm.122/740)mensûbolanŞîafırkası.İmametinHz.Fâtımavalidemizinçocuklarınamünhasırolduğunainanırlar.AkaiddeMutezileninyolunuizlemişlerdir.606[245]

BİBLİYOGRAFYA

BİBLİYOGRAFYA

1-Akkad,AbbösMahmûd,Allah,Kahire,1964.

2-ÂmidT,SeyfuddînEbu’l-HasanAlîb.Muhammed,el-Mübînfîşerhielfâzı‘I-hukemâ”ve’l-mütekkellimîn,Ayasofyaktp.nu.2384.

3-Bağdadî,Abdüikaahirb.Tâhirb.Muhammed,el-Farkbeynel-fırak,nşr,M.MuhyiddînAbdülhamîd,Kahire,tarihsiz.

4-Bağdadî,İsmailPaşab.Muhammedb.Emîn,Hediyyetü‘l-ârifînesmâu’l-müellifîn,MI,İstanbul.1951,1955.

5-Bağdadî,…Zeyl:Idâhu’l-meknûnfîz-zeylalâKeşfi’z-zunûn,III,İstanbul,1945-1947.

6-Bâkıllânî,EbûBekrMuhammedb.et-Tayyib,Kitâbu’t-Temhîd,RichardJ.MoCARTHY,Beyrut,1957.

7-Beyâdî,KemâlüddînAhmedb.Hasanb.Sinan,Işârâtü‘l-merâmibârâti‘1-imâm,nşr.YûsufAbdürrezzâk,Mısır,1949.

8-Brockelmann,C,GeschichtederArabischenLitteratur,MI,Leiden,1943-1949,Supplementband,Mil,Leiden,1937-1942.Buhârî,EbûAbdillahMuhammedb.İsmail,el-Câmiu’s-Sahîh,I-VIII,İstanbul,1315.

Curcânî,Alîb.Muhammedeş-Şerif,et-Ta’rîfât,Mısır,1283.Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye’Fihristü‘l-kütDbi’l-Arabbiyye,1,VIII,Kahire,1342-1361.Deylemî,Muhammedb.el-Hasan,Beyânumezhebi’l-Bâtıniyyeve

butlânuh(KavâiduAkaidiÂliMuhammed),nşr,R.Strotmann,İstanbul,1938.

Ebu’l-Bakaa,Eyyûbb.Mûsâel-Kefevî,el-Külliyyât,Bulak,1281.Eş‘arî,Ebu’lHasanAlib.İsmail,Makaalâtü‘HsIâmiyyîn,İst.1928.Gazzâiî,EbûHâmidMuhammedb.Muhammed,el-Maksaİu’l-esnaşerhuEsmâillâhi’l-husnâ,Kahire,1322.Gazzâiî,…Mi’yârul-ilm,Mısır,1329.Hayyat,Ebu’l-HüseynAbdurrahîmb.Muhammedel-Mu’tezilî,el-iniisör,nşr.AlbertN.Nader,Beyrut,1957.isfahânî,Ebu’l-Kasimel-Huseynb.Muhammed,ei-Müfredâtfîgarîbi’l-Kur’ân,Kahire,1381.

İbnKutluboğa,Kasımb.Kutluboğab.Zeynuddîn,Tâcüt-terâcim,AşlrEfendiktp.nu.244.

İrfanAbdülhamîd,Dr.,Dirâsâtfîl-fırakve’I-akaidi’l-Islâmiyye,Bağdat,1967.

isferâyînî,Ebu’lMuzafferŞehfûrb.Tâhirb.Muhammed,et-Tebsîrfîd-dîn,nşr.İzzetel-Attâr,Kahire,1940.

İslâmAnsiklopedisi,İstanbul,1950.izmir’liİsmailHakkı,Muhassalü‘l-kelâm,ve’l-hikme,istanbul,1336.

İzmirli,…Yeniilm-ikelâm,MI,İstanbul,1339/1341.

KadriHüseyinKâzım,TürkLügati,I-IV,İstanbul,1927,1928,1943,1945.

KâtibÇelebî,Mustafab.Abdullah,Keşfu’z-zunûnanesâmi’l-kütübive’l-funûn,Mljstanbul,1914.

KâtibÇelebî,…Süllemu’l-vusûl,ilâtabakaatil-fuhû!,ŞehidAliPaşaktp.nu.1887(Fotokopinu.357).

Kefevî,Mahmudb.Süleymanel-Hanefî,Tabakaat:Ketâibua’lâmi’l-ahyârminfukahâimezhebi’n-Nu’mani’i-muhtar,es’adEfendiktp.nu.548.

Kuraşî,EbûMuhammedAbdülkaadirb.Muhammed,el-Cevâhiru’l-mudıyyefTtabakati’l-Hanefiyye,MI,Haydarâbâd,1332.

Luknevî,MuhammedAbdülhayyb.Muhammed,el-Fevâidü‘l-Behiyyefîterâcimi’i-Hanefiyyemaa’t-ta’lâkaati’s-seniyye,Mısır,1324.

Münâvî,MuhammedAbdurraûf,et-Tevkîîalâmuhimmâti’t-ta’rîf,

Nesefî,Ebu’l-BerekâtAbdullahb.Ahmed,el-İ‘timâdffl-i’tikad,Fatihktp.nu.3085.

Nesefî,Ebu’l-maînMeymûnb.Muhammed,Tebsıratü‘l-edille,Fatihktp.nu.2907.

RâğibPaşa,Muhammed,Sefînetü‘r-Râğibvedefînetü‘l-metâlib

Bulak,1282.Râzî,FahreddînMuhammedb.Ömer,Münâzarâtü‘r-Râzî

Haydarâbâd,1355.Sâbûnî,NûreddînAhmedb.Mahmûd,el-Bidâyefîusûli’d-dTn,Lalektp.nu.2271.

Sâbûni,…el-KifâyefTI-hidâye,Laleliktp,nu.2271,Sabûnî,…el-MuntekaaminIsmeti’l-enbiyâ’,Laleliktp.nu.2426.Senüsî,Muhammedb.Yusufel-Hasenî,Cumletü‘l-hakaaikı‘s-suğra

(HakaaikıSenûsı),İstanbulÜniversitesiktp.6270.A.Y.Sırrî-Girîdî,Ârâu’l-milel,İstanbul,1303.Şehristânî,Ebu’l-FethMuhammedb.Abdülkerîm,el-Milelve’n-niha

MI,nşr.M.SeyyidKîlânî.Kahire,1961.TeftâzânT,Sa’deddînMesûdb.Ömer,Şerhu’İ-Akaid,(Kestelî

Haşiyesiyle)İstanbul,1315.Tehânevî,MuhammedA’lâb.Alî,Keşşâfuıstılâhâti’l-funûn,I-IL

Kalküta,1862.

Temîmî,Takiyyuddîn,b.Abdülkaadir,et-Tabakaatü‘s-seniyyeterâcimi’i-Hanefiyye,Hamidiyektp.nu.970.

Ziriklî,Hayreddîn,el-A’lâm;I-X,Kahire,1954-1959.607[1]

NÛREDDÎNES-SÂBÛNÎ

HAYATIveESERLERİ

SâbûnîninHayatıveŞahsiyeti

İlmîHayatı:

Münazaraları:

Sabûn’ninEserleri

1.El-Muntaka:

a.KitabınAslı,SûbûnîyeNisbeti:

b.El-Muntaka’nınNüshaları:

c.El-Muntaka’nınMuhtevası:

2.El-Kifaye

a.MüellifeNisbeti,Nüshaları:

b.El-Kifâye’nlnMuhtevası:

3.El-Bidaye

a.Kitabınmüellifenisbefiveadı:

b.el-Bidâye’ninNüshaları:

El-Bidâye’ninNeşreHazırlanmasındaTâkibEdilenMetod

1.MetinTesbiti:

2.Notlar,Kaynaklar,Fihristler:

3.Istılahlar:

NÛREDDÎNES-SÂBÛNÎHAYATIveESERLERİ

SâbûnîninHayatıveŞahsiyeti

Ahmedb.Mahmûdb.EbîBekrBuhârâ‘nınHanefîulemasından-dır.Tabakâtkitaplarında«ei-lmâm»ve«Nûreddîn»lâkablarıyleanıldığıkaydedilmekteisede608[1]kelamkitaplarındadahaçok«Nûreddînes-Sâbûnî»diyezikrediidiğigörülmektedir.Fahreddîner-râzî(ölm.606/1210)Buhârâ‘dakendisine«en-Nûres-Sâbûnî»denildiğinikaydeder.609[2]Sabunimaletmekveyasatmakmânâsınagelen«es-Sâbûnî»610[3]nisbetininmenşeibilinmemektedir.Buhârâ‘dayetişipvefatettiğiiçin«el-Buhârî»diyedeanılır,Künyesi«EbûMuhammed»dir.KâtipÇelebîden(ölm.1067/1657)neş‘etettiğianlaşılan611[4]veBağdatlıİsmâîİPaşa(ölm.1339/1920)ileBrockelmanntarafındantekraredilenbiryanlışlıklaona«EbûBekr»künyesiverilmiştir.612[5]BuhatanınisimzincirindebulunandedesiEbûBekr’dendoğmuşolmasımuhtemeldir.Bazıkaynaklardakendisiiçinkullanılan«Ebu’l-Mahâmid»,künyesiolmayıpmedihifadeedenbirlâkabdır.MüellifinkendiadınınAhmed,oğlununkiMuhammedvebabasınındaMahmûdolmasısebebiyle«Ebu’l-Mahâmid»diyeanılmasıdamuhtemeldir,

Nûreddînes-Sâbûnîninneredevehangitarihtedoğduğunadairsarihbirbilgiyesahipdeğiliz.AncakkaynaklardadevamlıolarakkendisininBuhârâ‘yanisbetedilişinevehayatındaherhangibirirti-halkaydınarastianmayışınabakılırsaonunBuhârâ‘dadoğupneş‘etettiğinisöylemekmümkündür.Fahreddîner-Râzîile,tahminenH.580yılındavuku’bulanmünazarasısonundakendisininartıkihtiyarlıkdevresindebulunduğunusöylemesi6,onungençyaştaölmediğinivebinâenalyh.613[6]hicrîasrınbaşlarındadoğduğunugösterir.

YineRâzTninMünâzarât’ından,müellifimizinhaccagittiğini,gidişgelişesnasındaHorasanveİrak’taâlimlermeclisindeva’zlarverdiğini,ilmîkonuşmalaryaptığınıanlıyoruz.KendisininSuhâra’dahürmettoplamışbirâlimolduğunu,zenginveitibarlıbiraileyemensupbulunduğunudaaynıkaynaktançıkarmakmümkündür.

İmamNûreddînes-SâbûnTnİnvefattarihimevzuundakaynaklarittifakhalindedir614[7]16Safer580,Çarşambagünü,akşamnamazıvakti.Butarihmilâdî30Mayıs1184’etekabüleder.Buhâra’da«el-Kudâtu’s-seb’a»kabristanınadefnedilmiştir.615[8]

İlmîHayatı:

Sâbûnîninilmîhayatımevzuundaenönemlikaynağımızonuneserlerivebizekadarintikaledenİkimünâzarasıdır.Tahsilhayatıhakkındafazlabirbilgiyesahipdeğiliz.GerçiTâcu’t-terâcim.Taba-kâtu’t-TemîmîveSüllernu’l-vusûl’deSâbûnîninŞemsü‘l-eimmeel-

KerderTdenfıkıhahzettiğikaydedilmekteveKâtibÇelebîdeaynıeserdeSedîduddinMuhammede!-Esedîdenrivayettebulunduğunuilâveetmektedir,Fakatbunuilkkaynaklarteyidetmemiştir.Bunamukabifeneskikaynağımızıteşkiledenel-Cevâhiru’i-mudıyye,Şemsü‘l-eimmeMuhammede!-Kerderî(ölm.642/1244)‘ninSabûnîdenfıkıhöğrendiğinizikretmektevebuKerderîninterceme-ihalinde,ayrıcamüellifimizihocalarıarasındasaymaktadır.616[9]e!-CevâhirsahibiniKefevîCölm.990/1582)veLüknevîCötm.1304/1887)deteyideder.

İlküçmüellifinzikrettiğinegöreSâbûnTnİnhocasıolsaolsaAbdul-ğafûrb.Lukmânb.MuhammedŞemsü‘l-eimmeel-Kerderî(ölm.562/1167)olabilir.FakatbuzatHârezmmülhakatındanKerderasıllıolupHalebkadılığınıderuhteetmişveoradaölmüştür.617[10]Müellifimizinbuzatlatemasıma’lûmdeğildir.Müellifinterceme-ihaliniyazankaynaklararasındakibuikilikyerinegibiyazıdaküçükgörünen,kolayyapılabilirbirhatasebebiyetvermişolabilir.

AşağıdaeserlerinintahliliyapılırkenasılilmîhüviyetimeydanaçıkacakolanSâbûniiçinşimdidenşunusöyliyelimkiherüçeserindedekullandığıdilonunarapçayavukufunugösterir.Müellifimizkelâmınbirçokmünakaşalı,giriftmeselelerinisağlamfakatkolayaniaşı-lır,dolambaçlıolmayanveterimlereboğulmayanbirifadeileanlatmasınıbaşarmıştır,

Kelâmilimindenbaşkasahalardaeserverdiğibilinmemesine,iddiasızvemütevazibirhayatyaşadığıiçinismininfazlaşöhretkazanmamasınarağmeneserlerindenbilhassamuhtasarolanelBidâ-ye’ninoldukçafazlaistinsahedilmesionunhüsnükabulgördüğünedelâleteder.

Sa’düddînet-Teftâzânî(ölm.793/1390)ŞerhuVAkâid’İnde618[11]hemel-Bidâyehemdeel-Kifâye’den,Kemâluddînel-Beyâdî(ölm.1098/1687)İşârâtu’l-merâm’ında619[12]RâğıbPaşa(ölm.1176/1763)daSelT-ne’sinde620[13]el-Kifâye’denveSefîne’dende(AbbâsMahmûdel-“Akkâd«Allah»adlıkitabında621[14]nakilleryapmışlardır.Brockelmann,el-Kifâye’yemeçhulbirmüelliftarafındanyapılanbirhaşiyeninel-Mektebetü‘l-Hinaîdemevcudolduğunu(nr.1714)zikreder.622[15]

Müellifimizin,«Ma’dûmunmerîolupoimayıcağı»mevzuundaŞeyhReşîduddînilefârtsîolarakyaptığımünazaradanonunfârisîyidebildiğinianlamaktayız.623[16]

Münazaraları:

Sâbûnîninilmîşahsiyetindensözederkenonunmünazaralarınatemasetmekmecburiyetindeyiz.MâtürîdiyyeninsamimimüdafiiolanmüellifingerekEhl-isünnetindiğermekteplerinebağlıâlimleriyle,gerekEhl-ibid’atmüntesibieriyiemünazaralaryapmışolmasıgayettabiîdir.Bunlardansadeceikitanesibizekadarintikaletmiştir.

Bumünazaralardanbiriünlümütekeiüm,hâtîbveâlimFahreddi-îner-Râzî(ölm.606/1210)ilecereyanetmiştir.Buçetinveoldukçanahoşkavgayı,sadecetaraflardan

biriniteşkiledenRâzîdendinlemekmecburiyetindeyiz.

MüellifimizinvefatsenesiolanH.580yıllarındaFahreddîner-RâzîninMâverâunnehrulâmâsıylayaptığıçeşitlimünazaralarınüçününSâbûnîilecereyanettiği,bumünazaralarıtoplamışbulunanMünâzarâtadlıkitabındagörülmektedir.BunagöremüellifimizleRâ-zîarasındageçenmünazaralarınhikâyesişöyie:

Sâbûnîhaccagider,dönüşündememleketiolanBuhârâ‘daminbereçıkarakMekke’yegidişgeiişesnasındava’zveilimmeclislerindekonuştuğunu,fakatusûliliminevâkıf,anlayışlıbirinsanatesadüfedemediğinisöyler.MeclisindebulunanHorasanveIraklıdinleyicilerbundanmüteessirolur,durumuRâz?yehaberverirler.RâzîBuhâra’yageldiğindeSâbûnîyievindeziyaretedervedahaöncesöylediğisözleritekrarettirir.MüteakibenSâbûnînin,hacyolculuğuesnasındabahiskonusuettiğinisöylediği«Ru’yetuiiâh»vedoiayısiyle«Vucûddelili»mevzuundamünazarayagirişirler.Râzîbirkaçsözlehasmının«âlimvemütehassısolmakşöyledursun,ukalâzümresinindışındabulunduğunuisbat»eder.624[17]

BunahoşkarşılaşmadanbirkaçgünsonraF.er-Râzîyehaşin.‘davranışlarıhatırlatılarakSâbûnîyetarziyevermesiningerektiğisöylenir,odaevinekadargider.Bunugörenhalkyinetoplanır.Buseferde«Tekvînvemukevven»mevzuundaİkincibirmünazarabaşlar.Sâbûnîtekvininmükevveningayrıolduğunusavunur.Münakaşayinesertleşir,hattaRâzfninnaklettiğinegöresöyliyecekbirsözbula-mıyanSâbûnî,birara,halkadönerek;«Eyinsanlar,ben:Allahtaâlâhalkedicidir,kendisinihalkilevasıflandırmıştır,diyorum,buadamise:hayır,hakîkatAllah’ındediğigibideğildir,diyor»tarzındakonuşurvedinleyicilerinkafasınıbulandırmakİster.Râzîisekendisinemünazaraveilmîmünakaşakaideleriniaştığını,halkıtahriketmeyebaşladığınıhatırlatırvemünakaşayıaynencereyanettiğigibikalemealarak«zekiveakıllı»kimseleregöndermeyi,onlarınvereceğihükmerazıolmayıteklifeder.MünazaranıncereyantarzınınyazıyaalınmayabaşlandığınıgörenSâbûnîyalvarır,sözünügerialırvecelseböylecekapanır.625[18]

Münazaranınüçüncücelsesideşöyle:Sâbûnîninkardeşi,Râ-zi’den,eviniteşrifetmesiniistirhameder.Mükemmelbirziyafetteherikimühâsımyinebirleşir.Yalnızhavassınbulunduğubirodadayinemünazarabaşlar,konu:«Baka’bakîninzâtıüzerinezâidbirsıfatmıdır,değilmidir?»Sâbûnîyegörebaka’zatüzerinezâidbirsıfattır,Neticebelli,Sâbûnîelbettemağlûpolacaktır.626[19]

Münazarasonundamüellifimizşuitiraftabulunur:«BenEbu’lmaînen-NesefîninTebsıratü‘l-edüle’siniokumuşveonunfevkindebireserbulunmadığınısanmıştım.Fakatşimdisenigörüpdinlediktensonrabuilmevâkıfolabilmekiçinbirmübtedîgibitabaştanbaşiamamlâzımgeldiğinianladım.Halbukibenihtiyarlıkgünlerimiyaşıyorum,bunuyapmayakudretimyoktur.Sizdenricam,benifâşetmemenizvebuilimdekiaczimiyaymamanizdir.»RâzîbuitirafüzerineSâbûnîyehürmetveta’zimettiğinivericasınasâdıkkalacağınısöyler.627[20]

Nûreddines-SâbûnîninilmiveşahsiyetimevzuundanazardanuzaktutulamıyacakönemliunsurlartaşıyanbumünazaralarınSâbûnTninhaltercemesindenbahsedenkaynaklardazikredilmeyişimevzuunnahoşoluşunaveHanefîlik-Mâtûrîdîlikgayretinehamledi-lebilir.

ZatenbahiskonusueserebakılırsaF.er-RâzîninMâverâunnehrseyahatiburanınâlimleriiçinbirafetolmuş,buünlüEş‘arîâlim,fakîhvemütekeüimkimlekarşılaşmışsayıldırımgibiçarpmışveHa-nefî-Mâtürîdîbilginleriağızaçamazhalegetirmiştir,Ancakkendisiylemünakaşayagirişmiyenvebirdemünazaradansonraarz-ıhürmetveteslimiyetedenleraczlerisebebiyleonunsempativemerhametinikazanabilmişlerdir.

SâbûnîninbirbaşkamünazarasıŞeyhReşîdüdînilecerayaneder.Mâ‘dûmungörülebilmeniteliğinesahipolmadığınısavunanmüellifimizemukabilŞeyhma’dûmungörülebileceğiniilerisürer.FârisîolarakcereyanedenveEbu’l-berekâten-Nesefî(ölm.710/1310)tarafındanarapçayaçevrilerekel-l’timad’aalınan628[21]bumünazaragayetnezihgeçer,neticedeŞeyhReşîduddînma’dûmungörülebilirbirniteliktaşımadığınıkabuleder.SabûnTningerekmuzafferçıktığıbumünazarada,gerekkendieserlerindekullandığımünakaşadilininnezihveterbiyeliolduğunubelirtmekmecburiyetindeyiz.629[22]

Sabûn’ninEserleri

Nûreddînes-Sâbûnîyeaitbulabildiğimizüçesermevcuddur:

1.el-Muntaka

2.el-Kifâye

3.el-Bidâye

Kaynaklarbunlardanbaşkaonabazıkitaplarizafeetmektedir.Bunlardanbiri«el-Muğnî»dir.Aynıkaynaklarbununusûlu’d-dineaitbireserolduğunukaydeder.BuismiilkinzikredenİbniKutluboğa’dır.630[23]İbniKutluboğakitabındabundanbaşkasadeceel-Bidâye’y’ıkaydeder.Temîmî(ölm.1010/1601)deİbniKutluboğa(ölm.879/1474)yaistinadenbuikieserizikreder.631[24]DahasonraaynışeyiSüllemu’l-vusûl’de,632[25]

Keşfu’z-zunûn’da633[26]veHediyyetü‘l-ârifîn’de634[27]görmekteyiz.

Bununbirhatamahsulüolduğukanaatindeyiz,ZiraİbniKutluboğamüellifinel-Kifâye’sinizikretmemektedir.el-BidâyeadlımuhtasarıiletanınanSâbûnîninaynıkonudadahadoyurucu,kifayetedicivediğereserlerdenmüstağnîkılıcıolaneserininadınael-Kifâyediyeceğineel-Muğnîdemişolabilir.

Bumevzudayanılmayagötürendahaönemlibirsebepvardır:Müellifinhayatıhakkındama’lûmatverenkaynaklarımızıneneskisiel-Cevâhiru‘1-mudıyye,Sâbûnîninasılterceme-ihalisırasındasadece«el-Bidâyefîusûli’d-dîn»izikretmekleiktifaeder.Fakatkitabınel-Ensâbbölümünün«es-Sâbûnî»maddesindenisbethakkındama’lûmcrtverdiktensonraehimâmSiröcuddîn’ln«el-Muğnîfîusûlı‘l-fıkh»adındabireseribulunduğunu,onuKıvâmuddînel-Kermânîhattıilegördüğünüzikreder.635[28]el-Cevâhiru’l-mudiyye’ninmüteakip«el-Elkâb»bölümündeki«Siröcuddîn»maddesindeiseelİmâmSirâ-cuddînes-Sâbûnîyeartel-Muğnîfîusûii’d-dîn»ismiylebueserianarveel-Ensâb’dabunungeçtiğinisöyler636[29]/373)

Buradabahiskonusuedilenei-Muönîfîusûli’l-fıkhveyael-Muğnîfîusûli’d-dîn,Merğînânî(ölm.593/1197)ninmeşhurel-Hidâye’sininsarihlerindenCeiâlüddîn‘Ömerb.Muhammedei-Habbâzî(ölm.691/1292)yeaittir.637[30]Siracuddîniseyineel-HidöyesarihlerindenolanÖmerb.Ishökel-Gaznevî(ölm.773/1372)dir.BuzataynızamandaHabbâzîninei-Muğnîsinişerhetmiştir.638[31]el-Cevâhiru’lmudıyyesahibinin,el-Muğntyiyanlışlıklasarihinenisbetettiktensonra«onuKıvâmuddînei-Kermânihattıilegördüm»diyebahsettiğizatdael-MuğnîüzerinehaşiyeyazanKıvâmuddînMes’ûdb.Muhammed(veyaIbrâhîm)el-Kermânî(ölm.748/1348)dir.639[32]

İşteNûreddînes-Söbûnîye«el-Muğnîfiusûii’d-dîn»adıylaeserizafeedenler,el-Cevâhiru’l-mudıyye’ninbu”değişikvekısmenyanlışifadelerişevkiylehatayadüşmüşolabilirler.NitekimKâtibÇelebî(öim.1067/1657)Keşfu’z-zunûn’un«el-Muğni»maddesindediyekaydettiğihalde,bilâharekitapbaskıyahazırlanırkenPaşa(ölm.1339/1920)tarafındanyapılanşuilâveilekanaatımızcahatayadüşülmüşoldu:

GerekBrockelmann,gerekdiğerkütüphanefihristleriSâbûni’yeaitböylebireserkaydetmemiştir.Bütünçalışmalarımızarağmenmüellifimizeaitböylebirkitabatesadüfedemedik.

Nûreddînes-Sâbûnîyeatfedilenbirbaşkaeserde«el-Hidâye»dir.BöylebirkitabıonaizafeedenKâtlbÇelebîveondannaklenLuk-nevî(ölm.1304/1885)ileIsmâHPaşa’dır.640[33]KâtipÇelebî«ei-HIdâye»maddesindekelâmadairolduğunukaydettiğieserimüellifenisbetedervemüellifinbunuihstisarederekel-Bidâye’ylmeydanagetirdiğinisöyler.Kitaphakkındakaanaatırnızcayanlışolandahabazıbilgilerverir.

Sâbûnîyeaitbulabildiğimizüçadedeserdenbiriniteşkiledenel-Kifâye’nintamismiel-Kifâyeffi-hidâye’dir.641[34]KâtibÇelebîKeşfu’z-zunûn’undabueseriel-KifâyefTI-kelâmveel-KifâyefTI-htdâyeisimleriyleikidefakaydetmiştir.Keşfu’z-zunûn’unİstanbulveMısırbaskılarında,paranteziçinde,buİkiisminaynıkitapolduğuzikredilmiştir,642[35]işteK.Çelebîdenbaşlayanbuhatakitabıntamisminedikkatedilmemektenilerigelmişolmalıdır.Sâbûnîyeaitel-Kifâye’denayrı,el-Hidâyediyemüstakilbireserbulunamamıştır.643[36]

1.El-Muntaka:

a.KitabınAslı,SûbûnîyeNisbeti:

MüellifSâbûnînin,el-Kıfâye’sininnübüvvetbahsindediyeisimlendirdiği644[37]bueser,mukaddimedebeyanedildiğinegöre,eş-ŞeyhEbû‘l-HüseynMuhammedb.Yahyael-BeşâğarîyeaitKeşfu’l-ğavâmıdfîahvâli’l-enbiyâadlıkitabınbirmuhtasarıdır.Keşfu’l-ğâvamıd«Ismetu’l-enbiyâ»adıylaşöhretbulmuş,Yinemukaddimedezikredildiğinegöre(Lâleliktp.nu.2426,var.4a)Keşfu’l-ğavâmıd’ıntasnifsebebişudur:EbuMansurel-Mâtürîdi(ölm.333/944)zamanında«Ma’âsi’l-enbiyâ»ismiylebirkitapyazılır.Mâtürîdibukitabınyazarıhakkındaşumütalâayıyürütür:

«Bumusannifböylebirkitapyazmaklaküfredüşmüştür.Zirabirkitaptasnifetmekdileyenkimseomevzudaçokşeybulmayıarzueder.Busebeplearaştırır,kitabınıdolgunhalegetirmeyeçalışır,Mü‘mindema’siyetbulunmasınıarzuedenkimseninküfründenkorkulduğunagörepeygamberdebulunmasınıİsteyenvebununiçingayretsarfe-dipkitapyazanınhaliniceolur.»Ebû‘l-Hasaner-Rustüğfenî(ölm.345/956)denMâtürîdîninbumütalâasınıdinleyenel-Beşağarîeseriniimlâeder.

El-Muntaka’nınaslınıteşkiledenKeşfu’l-ğavömıdmüellifiMuham-medb.Yahyael-Beşâğarîninkimliğinitesbitetmekmümkünolmamıştır.Brockelmann’ın,onunvefatını(838/1434)olarakgöstermesişüpheyokkibirzühû!eseridir.645[38]ZiraonunkitabınıihtisaredenSâbûnîninvefattarihi(580/1184)‘dür.Kitabınmukaddimesinde(Ebu’l-Hasaner-RustüğfenTdenduydum…»dediğineveMâtürîdi’nintalebesindenolanAlîb.SaîdEbû‘l-HasanerRustüğfenîdehicri345yılındavefatettiğinegöre646[39]el-Beşâğarînİnyaşadığıyıllantahminetmekmümkündür.

Sâbûnî,el-Muntaka’nınmukaddimesindeşöyleder:PeygamberlerAllanın,kendisiylekullanarasındakisefirlerivevahyinintebliğcile-ridir.Busebebleonlaraimanfarzolmuş,ittibalarıkurtuluşvesilesiniteşkiletmiş,hallerinitamvedoğruolarakbilmekehl-iimaniçinbilgilerinenehemmiyetlisiolmuştur.GeçmişâlimlerdenimamEbû‘i-HuseynMuhammedb.Yahyael-BeşâğârTdenbaşkabumevzu’damüstakileseryazanolmamıştır.O,peygamberlerinhalleri,dereceleriveonlaraitâbsadedindevâridolanâyetlerinte’vîlimevzuunda,halkarasında«İsmetu’l-enbiyâ1»diyeşöhretbuian«Keşfu’l-ğavâmıdfîahvâü‘l-enbiyâ1»isimlieseriniimlâetmiştir…Sâbûnîbundansonrabuönemlieserin,lâfızlarınınyüceliği,mânalarınıninceliğiveinsanlarınhimmetlerininazlığı,vukuflarınıneksikliğisebebiyleanlaşılamadığınıkayderekanlaşılmasınıkolaylaştırmakvehacminiküçültmekiçinonuyenidenkalemealdığınısöyler.

Sâbûnîmukaddimedeasıleserinbaşlangıcınıdayerin

Sâbûnîninkendimuhtasarınınbaşlangıcıdaşöyle:647[40]

b.El-Muntaka’nınNüshaları:

el-Muntaka’nınbulabildiğimizikinüshasımevcuddur.BirincisiLlelikütüphanesi.2425numaradakayıtlı(190x150,150x110mm19str.112var,nesih).İstinsahtarihiH.653olanbunüshanınustavebilgilibirkalemdençıktığıanlaşılmaktadır.Müstensihinismisonradansilinmiştir.6bvarakınınsağaltköşesindedeğişikbirkalemleyazılmışbulunanibaresininnedereceolduğubilinemiyor.

Lâleli,2425nüshasıfihristvekaynaklardaSâbûnîninel-Muntakâsıdiyekayıtlıbulunuyorsadahakikatöyledeğildir.Kitapta17.varakınsonunakadarel-Muntakâmetniyeralmışsadalöa’danİtibarenaynıkâğıtveaynıkalemleyineSâbûnîyeaitbulunanel-Kifâyebaşlar.el-Kifâye’ninLâleli,2271nüshasınagöre13b’denitibarenbaşlayıpdevamedenbukısımsonakadarsürer.Böylecebunüshael-Muntaka’nınbaşındanancak17varakkadarbirkısımihtivaetmektedirkibu,eserinaltıdabiriniteşkileder(Lâleli.2426nüshasınagöre),

İkincinüshaLâlelikütüphanesi,nu.2426.KayıtlardaKeşfu’l-ğavâmıdolarakgeçer.(190x146,130x100mm.16126var.arabyazısı).Mahmûdb.Süleymanb.EbîBekrtarafından652h.yılındaistinsahedilenbunüshadasağlamvedeğerlidir.Yeryergörülenişaretleri,küçükilâveiervebazıfazlakeiimeveyaharflerinçizilmesinüshanınkontroledildiğinigösterir.

Lâleli,2425ve2426numaraiınüshalarınayrıayrınüshalarolduklarıanlaşılmaktadır.648[41]

c.El-Muntaka’nınMuhtevası:

Mukaddimede,peygambergöndermeninilâhîhikmetinicaplarındanolduğu,peygamberinbeşerolmasınınzarurîbulunduğukaydedildiktensonraşufasıllarageçilir:

Peygamberlerinbirkısmıbirkısmındanefdaldır-3a649[42]Peygamberlerinsayısı-4b.Peygamberlerin‘ismeti-5a.Âdema.s.-7b

Nûha.s.-15a

İbrahima.s.-16a

Ya’kûba.s.-23a

Yûsufa.s.-26a

Mûsâa.s.-36a

Dâvüda.s.-62a

Süleymana.s.-68a

Eyyûba.s.-78b

Yûnusa.s.-8la

Zekeriyyaa.s.-85a

Meryemveİsâa.s.-89

bSonPeygamberMuhammeda.s.-90a.

BusonbahseHz.Peygamberinkadrukıymetinianlatmaklabaşlar.Onunmedhinedairolanâyetlere(el-Ahzâb,33/45/48.56,Enbiyâ’,21/107,Nûn,68/4)vehadisineOtemaseder.SonraVe’d-duha’nm,‘Abese’nin(106b),et-Tahrîmilkâyetlerinin(108a),Garânîkmeselesinin(110a),el-Feth,2.âyetinin(113a.),ez-Zuhruf,52.âyetinin(115a),ZeydZeynebmeselesinin(116a)veel-lsrâ’,73.âyetinin(122a)İzahınageçer.DahasonraPeygamberEfendimizinseyyidü‘l-murselinvehâtemü‘n-nebiyyînolduğunukaydederek(123a)onasalâtgetirmeninlüzumvekeyfiyetiniaçıklayaraksonverir.

Yukarıdazikredilenpeygamberlereayrılmışbablarınherbiriopeygamberinhususiyetivekadrukıymetininzikriylebaşlar.İzahlarâyetlereistinadeder.

el-Muntaka,mukaddimesindedezikredildiğigibi(7b),Kur”an-ıKerimdebazı

peygamberlerhakkındavâridolanveel-Muntaka’nınifadesiyleHaşviyyetarafındancehalet,dindeadem’imübâlâtneticesindepeygamberliğeyakışmıyacaktarzdatefsiredilenâyetlerinizahvetefsiriniyapanbireserdir,izahlardaâyetlerinbirbiriylemukayesesivebirbirininışığıaltındatefsirigibiisabetlibirmetodkullanılır.Mâtürîcffliğebağlılıkmevcuddur.Kitaptayeryerkelâmındiğerbahislerinedetemasedilir.Meselâ,Musaa.s.bahsinderu’yetullâha.vahyşekillerine,Hıdrmeselesinetemasgibi.

Sâbûnîasılmüellifesadakatgösterir.Sıksıkdiyerekonuhatırlatır.BununlaberaberEbû‘i-ma’inenNesefi(ölm.508/1115)ninTebsıra’smdandanakilleryapar(bk.var6a).

«el-Muntakaminısmeti’l-enbiyö’»Nûreddînes-Sâbûnîtarafındanibtidâenmeydanagetirilmişbireserolmamaklaberaberkonusundatatminedicieskibirkaynağınzayiolmasınıönlemişbulunması,nübüvvetinbirçokönemlimeselelerinedairdeğeri!bilgilertaşımasıbakımından,onun,kıymetiazımsanmıyacakbirkitapolduğunusöylemeklâzımdır.

SâbûnîninmuasırıFahreddîner-Râzî(ölm.606/1210)tarafındankalemealınanaynıkonudakieser:«‘Ismetu’l-enbiyâ’»metodvemuhtevabakımındanel-Muntaka’nınaynıolmaklaberaberondandahamuhtasardır.RâzîdemukaddimedeHaşviyyeninisnadveiftiralarınıreddetmekistediğinikaydeder.‘Ismetu’l-enbiyâ‘el-Muntaka’nınyanındagayrikâfi,doyurucuolmaktanuzakgörünmektedir,Râzînin,el-Muntaka’danveyaonunaslındanistifadeetmişolmasımuhtemeldir.1355h.yılındaKahire’detab’edilen‘Isme-tu’i-enbiyâ‘nınyazmanüshasıİstanbulÜniversitesiKütüphanesindemevcuddur.(AY.nu.3623,210x150,150x80mm.56var.19str.nesih).650[43]

2.El-Kifaye

a.MüellifeNisbeti,Nüshaları:

Sâbûnînin(ölm.580/1184)el-Bidâyemukaddimesindediyeisimlendirdiğibuesertabakatkitaplarındadageçmektedir.651[44]Teftâzânî(ölm.793/1390)nin,Kemâled-dînel-Beyâdî(ölm.1098/1687)ninveRâgıbPaşa(ölm.1176/1763)ninel-Kifâye’dennakilleryaptıklarınıyukarıdasöylemiştik.

el-Kifâye,muhtasarıolanel-Bidâyekadardeğilsede,oldukçataammümetmiştir,BulabildiğimizensağlamnüshaLâleli,nu.2271nüshasıdır(246x165,188x120mm.1-93var.21str.nesih).SonundakikayıddanH.677yılında‘Abdullahb.Mahmûdb.Yehûzatarafındanistinsahedildiğianlaşılmaktadır.el-Bidâyeilebirlikteaynımecmuadabulunanveaynımüstensihinkalemindençıkanel-Kifâye’ninbunüshasıtashihvemukabelesiyapılmışsağlamvegüvenilirbirnüshadır.

İkincibirnüshaÂşirEfendiktp.181numaradakayıtlı(216x125,157x80mm.30b-122bvar.19str.arabyazısı).Müstensihiveistinsahtarihibilinmemektedir.Tashihvemukabelegördüğüanlaşılanbunüshadasağlamsayılır.

Bunlardanbaşka:TopkapıSarayıİli.Ahmetktp.nu.1880(300x915,235x135mm.16-

68var.27str.nesih.Ahmedb.EbîBekr,653h.),KaraçeiebiZadektp.nu.347(sondan1var.noksan),EsadEf.ktp.nu.432,BeyazidVeliyyuddinktp.nu.2148nüshalarıvardır.652[45]

b.El-Kifâye’nlnMuhtevası:

el-Bidâye’ninaslınıteşkiledenel-Kifâyehacımitibariyleonundörtmislineyakındır.İhtivaettikleribahislerhemenhemenaynıdır.Laleli.2271nüshasındankarşılıklıolarakherikikitabaaithazırlananfihristindetedkikindenanlaşılacağıüzereei-Kifâye’ninfazlaolarakihtivaettiği7bahisvardır.Fakatbunlarınbirkısmı,müstakilbirbaşlıktaşımamaklaberaber,et-Bldâye’dekısmenmevcuddur.Bahisolarakel-Bidâye’debulunmıyanel-KIfâye’ninbaşındakiüçvaraklıkkısımda,Sâbûnî,kelâmilminindiğerIslamîilimlerarasındakiüstünmevkiinibelirtmeklekelâmilmineyapılanitirazlarıcevaplandırmaktadır.Müteakiben«ilm»inçeşitlitarifleriniverir.Dahasonraei-Bidâye’nindeilkbahsiniteşkiledenel-Kifâye’ninbaşlangıcısöyledinilemaksadagirer.

İhtivaettikleribahislersayıbakımındanhemenhemenaynıolmaklaberaberel-Kifâyeel-Bidâye’yenlsbetleelealınankonulardadahagenişma’lûmatihtivaeder.Karşıtaraftanvörldolabilecekİtirazlarıserdederekgereklicevaplarverir.Sâbûnî,diğereserlerindeolduğugibiburadadasâdıkbirMâtürîdîdir.

Fahreddîner-Râzî(ölm.606/1210)Munâzarâfındazikrettiğinegöre653[46]Sâbûnî,kendisiyleyaptığımünazaralarınsonundaacziniitirafetmişveençokokuduğueserinNesefT(ölm.508/1115)‘ninTebsı-ratu’i-edille’siolduğunusöylemiştir.EğerburivayetdoğruİseEbû‘l-maînervNesefîninSâbûnTyetesirinidahadikkatlielemeklâzımgelecektir.Müellifimizinvefattarihioian(580/1184)yıllan,ehsûnnetkelâmınınteşekkülüveklâsikkelâmkitaplarınınortayaçıkışıdevrelerinenisbetlemütaahhlrbirtarihtir.BusebepleSâbûnîgerekNe-seffden,gerekdiğerklâsikkelâmkitaplarındanistifadeetmişolabilir.ZatenFıkıh,Kelâmgibimuayyenilimleremünhasırkolankitaplardahembahisİsimleri,hemverilenbirçokmisaller,hemdeyapılanizahlarbirbirinebenzer.NesefTninTebsıra’sındabahisbaşlıklarıisebaşlıklartarzındasıralanmıştır.654[47]Sâbûnîninherikieserinde

şeklinialmıştır.Sâbûnîel-Kifâye’de

NesefTdennakilleryapar,hattaondançokönceyaşamışbulunanel-Beşâğaıînin(takriben4.H.asnnikinciyansında)Keşfu’l-gavâmıd’ınıihtisarederkenbileEbû‘l-ma’înen-NesefTdennakilleryapar.655[48]

Fakatneolursaolsun,ef-Kifâye,gerektertip,gerekdilininsağlamlığıvegereküslûpveifadesininaçıklığıvesadeliğibakımından,Mâtürîdiyyenin,boşlukdolduranÖnemiieserlerindenbiriolmavasfınıtaşır.Nûreddınes-Sâbûnîmücadelesinde,mu’tedilvesamimidir.İzahlarındadolambaçlıyollarasapmadanvemantıkîıstılahlaraboğmadan,dahaçokfıtrat-iselimeye,aklavekelimelerindildekiistimaltarzınaistinadeder.Bununlaberaberel-Kifâye’deklâsikkelâ-mîdelillerveıstılahlardaeksikdeğildir.656[49]

3.El-Bidaye

a.Kitabınmüellifenisbefiveadı:

Sâbûnîdenbahsedenbütüntabakatkitaplarıittifaklael-Bidâye’yizikreder,müellifinismindensonrahemenVeilâveederler.Sâbûnîninençokşüyu”bulaneseribudur.Bununsebebiherhaldemuhtasaroluşudur.Kendisimukaddimesinde:el-Kifâyeffl-hidâyekitabınıbitirdiktensonra,oazıdostların,hacmininküçülmesivehıfzınınkolayolmasıiçinel-Kifâye’yianahatlanyleihtisaretmesinitalebettiğinivebununüzerinebuişiyapmağagiriştiğinisöyler.Kitabıntamismidiyedeanılır.Veyadir657[50]

b.el-Bidâye’ninNüshaları:

Birazöncedesöylediğimizgibiel-Bidâyerağbetgörmüşvehayliistinsahedilmişbirkitaptır.Bulabildiğimizeneskinüshamüellifinvefatından70küsuryılsonraistinsahedilmişbulunan(h.653),TopkapıSarayı,III.Ahmetktp.1880numaradakayıtlınüshadır(300X195,235X135mm.1-14var.27str.nesih).Ahmedb.EbîBekr’inustakalemindençıkanbunüshanınmukabelevetashihgörmediğionlaşıl-maktadır.Ortaderecedesağlambirnüshasayılabilir.

YineIII.Ahmet,1804numaradakayıtlıikincibirnüsha838H.yılındaistinsahedilmiştir(200X140,130X90mm.1-40var19str.Salihb.SaTd,nesih).Bunüshanınsatıraralarındavesahifekenarlarındahaşiyelermevcuddur.Haşiyelerekseriyetleel-Kifâye’den,bazanŞer-hu’l-‘Umde’den,bazandetesbitedemediğimizyerlerdenalınmıştır.Kitabınsonundaikisahifekadarbirilâvevardır.Peygamberlerinİsmeti,insanlarınmelekleretafdîlivepeygamberlerinbirbirlerinetaf-dîîimeselelerinebirkaçsatırlatemasedenbuilâvee!-Krfâyeveyael-Muntaka’danaiınmamıştır.Mûstensihincahilolduğuveoldukçahatalarasebebiyetverdiğianlaşılmaktadır.

el-Bidâye’yeaitbulabildiğimizenkıymetlinüshaLâleli,2271numaradakayıtlı,el-Kifâye’yieleihtivaedenbumecmuadanbilâharebahsedeceğiz.BeyazidVeliyyuddinktp.2129numaradakayıtlıve1153H.yılındaistinsahedilennüsha,haşiye,imlaveharekelerdegörülentıpatıpuygunluğabakılınca.Lâleli,2271nüshasındankop-yeedildiğianlaşılır.Aynıkütüphanede2128numaralınüshanınbirazöncezikredilen2129numaralınüshadanistinsahedildiğisöylenebilir.YineVeliyyuddîn’de2148numaradakayıtlıbirel-Bidâyenüshasımevcuddur.

el-Bidâye’ninsağlamnüshalarındanbirideÂşirEfendiKütüphanesinde,nu.181.Eserinneşrehazırlanmasındaistifadeettiğimizbunüshadanayncabahsedeceğiz.

Bunlardanbaşkael-Bidâye’ninşunüshalarınatesadüfedilmiştir:ŞehidAliPaşaktp.nu.1704,İsmihanSultanktp,nu.242,EsadEf.ktp.nu.432,KasideciZadektp.nu.735,HacıSelimAğaktp,nu.657658[51].

el-Bidâye’ninbukalabalıknüshalarıonunmakbultelâkkîedilenbireserolduğunun

delilidir.Müellifinresmîbirnüfuzu,yaygınbirşöhretiveyahususibiriddiasıolmadığımalûmdur.Eserinmuhtasaroluşunundatesiriunutulmamalıdır.

Klâsikkelâmkitaplarınınhemenbütünbahisleriniihtivaetmiş,dilisağlam,ifadesiaçık,taraflarınfikirlerinikısaveözolaraknakletmeyibaşarmışbusâdıkMâtürîdîeserkelâmtarihindekendinehas,müstakilbiryerişgaletmeyelâyıktır.659[52]

El-Bidâye’ninNeşreHazırlanmasındaTâkibEdilenMetod

1.MetinTesbiti:

Metnintesbitinde,nüshalardanbiriniolduğugibiyazıpdiğernüshafarklarınıkaydetmekyerine,mukabeleiçinesaskabulettiğimiznüshalardantercihleryaparak,imkânnisbetinde,endoğrumetnitesbrtetmeyolunuseçtik.Neşrehazırladığımızeserinsağlamnüshalarımevcudolduğuvebirdeihtisaredildiğiaslı,yaniel-Kifâyeelimizdebulunduğundanmetintesbitindefazlabirgüçlüklekarşılaşmadığımızısöyliyebiliriz.

Yukarıdadaişaretedildiğiüzereel-Bidâye’yeaitensağlamnüshaLâleliktp.2271numaralınüshadır(245X165,185X120mm,108b-132bvar.21str.nesih).Neşrehazırladığımızeserinsahifekenarlarındaveçeşitliatıflardabunüshanınvaraknumaralankullanılmıştır.Varakınbirinciyüzüikinciyüzü(sırtı)deharfiileişaretlenmiştir.Bunüshanınkısaltılmışişaretidir.

Lâleli,2271nüshasındaistinsahkaydıyoktur.Fakataynımecmuadael-Bidâye’denönceyeralan«Ta’lîmu’l-mute’allim»risalesininsonunda(107b)vebundandaöncebulunanel-Kifâye’ninbitiminde(93a)istinsahtarihiH.677olarakgösterilmiştir.Müstensih‘Abdullahb.Yehûzab.Yûsuf’tur.Yazıkarakteri,kâğıtvemürekkepbütünmecmuanınaynıkalemdençıktığınıgösterir,el-Kifâye’ninsonunda,kitabın,başındansonunakadar,eş-Şeyhes-SâlihSâinu’lmilieve’d-dînhuzurundaokunmuş,sahihbirasılla,H.678yılındamukabeleedildiğikaydımevcuddur(93a).

TanıtmayaçalıştığımızLâleli,2271numaralımecmuabugünkühaliyleşunlardanmüteşekkildir:

a)1-93a:el-Kifâye.

b)93b-94a:Mezkûrâtvemevcudatınvâcib,câiz…kısımlarınataksimivekısacaizahı(fârisîolarak).

c)94b-107b:Ta’îîmu’t-mute’allim(Burhânuddînez-Zernûcyeait).

d)108b-132b:ei-Bidâye.

Fakatöyletahminediyorumkimecmuanınilksıralanışı:baştael-Bidâye,sonraei-Kifâye,dahasonradamezkûrrisalelertarzındaolmuştur.Butakdirdemukabelekaydınaei-Bidâyedegirer.Ziraaynımüellifeaitikikitabınarasınabaşkarisaleleridhaledilmesegerektir.Ayrıcabugünküşekliylehembaştabulunanel-Kifâye’ninhemdeTa’îîmu’l-mute’allim’insonundaistinsahkaydıbulunduğuhaldeensonyeralanef-Bidâye’debulunmayışıma’kul

değildir.Halbukimecmuaİçindeençoktashihveitinagörenrisalenindeel-Bidâyeolduğugörülmektedir.Hattayeryerlarınabilerastlanır.kayıt-Lâleli,2271nüshasısonderecetitizveustabirkalemdençıkmıştır,ilkistinsahsırasındayapılanhatalarsonradandüzeltilmiştir.Herhalde,yukarıdabahiskonusuedilen«sahihvemakru”»asıllayapılanmukabeleneticesindeolacakkibazıyerlerdedeğişiklikleryapılarakyanlarınaişaretikonulmuştur.Bunüshanınçokmühimbirözelliğidebazınüshalarilekarşılaştırılarakgözeçarpanfarklarınişaretiylekaydedilmesidir.Buişaretlerinsayısındanmukabeleedilennüshalarındördebaliğolduğuanlaşılmaktadır.Böylecebunüshamızkendisiylebirliktebeşnüshayerinegeçmişoluyor.Sahifekenarlarındayeryerurkaydınadarastlanmaktadır(var.117a,120b,123a).Nüshalarınbuhaşiyeleriiçinişaretikullanılmıştır.

MetintesbitindemukabeieiçinelealınanikincibirnüshaÂşirEf.ktp.nu.181’dir.(215X125,155X80mm.1-29

İstinsahkaydıyoktur.Bundadaveyaişaretleriylebazıfarklaratesadüfedilir.Esertashihgörmüştür.AyrıcaKiföye’den,ŞerhuVUmde’den,lügatkitaplarından,bazandaanonimhaşiyelerihtivaeder.Bunüshanınaslıiçinhaşiyeleriiçindeişaretikullanılmıştır.

Buikinüshadanbaşkametintesbitindebazanel-Kifâye’denileistifadeedilmiştir.NüshalararasındasıhhatbakımındaneşitlikgörüldüğühallerdeLâleli,2271nüshasıtercihedilmiştir.660[53]

Metintesbitindeistifadeedilennüshalar,işaretleriylebirliktetcjplucuaşağıdagösterilmiştir.

=Lâleli,nu.2271.

=Lâleli,nu.2271nüshafarklarınıgösterenhaşiyeleı

=ÂşirEf.nu.181.

=ÂşirEf.nu.181.nüshafarklarınıgösterenhaşiyele

=Lâleli,2271numaralıel-Kifâyenüshası.

Araştırmamızdael-Bidâyemetnisonaerdiktensonra«el-Furûk»bölümündesahifevesatırnumaralarınagörenüshafarklarıgösterilmiştir.AynısatırdamevcutolanbirdenfazlanüshafarklarıtaksimÇizgisiilebirbirindenayrılmıştır.Farklarınbelirtilmesindeöncetercihedilenmetinkaydedilmiş,sonrafarkveyafarklargösterilmiştir.

Mukabeleedilenherikinüshadahaşiyelerhalindemevcudolanfarklardazikredilmiştir.Nüshalararasındagibita’zimveduacümleleritarzındabulunanfarklarınbelirtilmesinelüzumgörülmemiştir.661[54]

2.Notlar,Kaynaklar,Fihristler:

Metninyeraidığısahifelerde,dipnotlarıhalinde,metindegeçenâyetlerinsûreismivenumaralarıyla,Rasûlullah(s.a.)veashabdannakledilenkavITvefi’Iîhadislerinvebirdeşiirlerinkaynaklarıgösterilmiştir.Bunlardanbaşkaşahıslarınkısaterceme-ihalleri

verilmiştir.Ayrıcaazdaolsaizahılüzumlugörülenkelimevecümleleraçıklanmıştır.SâbûnTninel-KifâyesindenveEbu’l-berekâten-Nesefînin(ölm.710/1310)el-İ‘timâd’ındanmetnişerhedicikısımlaralınmıştır.662[55]

Metnintakdimindebaşvurulankaynaklardipnotlardakısacazikredilmiş,kitapisimlerinevebuisimlerinnotlardazikredilişinegöre,alfabetiksıraile,kitabınsonundasıralanmıştır.”Kitabınsolbaştarafındayeralanaraştırmanınveıstılahlarınhazırlanışındaİstifadeedilenkaynaklarisebukısmınbaşındadır.

Fihristlerkısmındametindegeçenâyet,hadis,âsâr,şiir,alemilefırka,mezhep,kabile,cemaatvemekânfihristlerialfabetikolarakyeralmıştır.663[56]

3.Istılahlar:

Metindegeçenkelâmıstılahları,fırkavezümreadlarımetninİyianlaşılmasımaksadıyla,alfabetiksırayakonarakkısacatarifveizahedilmiştir.Birıstılahıntarifişayetel-Bidâyeveyael-Kifâye’demev-cudsatercihanalınmışvebutarifinbitimindealındığıyerinvaraknumarasıkonulmuştur.el-Kifâye’denalınantariflerdeel-Kifâyeismidekaydedilmiştir.BunlardanbaşkabaşlıcaTehânevînin(ölm.1158/1745)Keşşâruıstılâhâti’l-funûn’undanvediğereserlerdenistifadeedilmiştir.664[57]

İstılahlarınaçıklanmasında,imkânnisbetinde,kelimenin,önce,terimolarakolmasabile,kısacatürkçekarşılığıverilmiş,ondansonratürkçetarifveizahıyapılmıştır.Tarifler,ilmîunsurlardanfedâkârlıketmemekşartiyle,eldengeldiğikadaraçıkvesadebirdilleyapılmışveençokbundagüçlükçekilmiştir.

İstılahlarınaçıklanmasındanmaksadmetninanlaşılmasıolduğuveel-BidâyedeMâtürîdîbireserbulunduğunagöretariflerdeMâ-türîdiyyegörüşütercihedilmiş,lüzumuhalindeEş‘ariyyeveMu’tezilegörüşleride,mezhebismitasrihedilerek,kaydedilmiştir.665[58]

Notes[←1]

[1]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:9-11.

[←2][2]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:11-12.

[←3][3]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:53.

[←4][4]Buradabahiskonusuedilen«ilim»fizik,kimyaveyafıkıh,kelâmgibitedvinedilmişbirilminkarşılığıolmayıpmutlakmânâda«bilgi»demektir.Busebepleyeryer«bilgi»ilekarşılanmıştır.

[←5][5] Metinde geçen «el-Mülhide» kelimesini «Batıniier» diye tercüme ettik. Çünkü haktan yüz çevirenler mânâsına geçen MülhıdeBâtıniyyeninisimlerindenbiridir(bk.Şehristânî,elMilelve’n-nihal,1/91).

[←6][6]bk.Buhârî,1/78,el-Hayz/6(Kıtabu’l-hayz/bâbNu.6);Müslim.1/86-87,el-îmâm/34;İbniMâce,2/1362,el-Flten/19.BuhârîYıinmetnişumaaldedir:«…Temkinlivesoğukkanlıerkeğinaklınısizinkadareksikakıllıveeksikdinlihiçbirkimseninçelebildiginigörmedim…»

[←7][7] Müellif şu maaldeki âyet-İ kerîmeye işaret etmektedir: «(Şâhidlik İçin) eğer iki erkek bulunmazsa, o halde münasip göreceğinizşâhidlerdenbirerkekileikikadınolmalıdır;kadınlardanbiriunutursadiğerionakolaycahatırlatabilsindiye,»ı.(el-Bakara,2/282).

[←8][8]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:55-57.

[←9][1]Metinde«san’atvemaharetleyaratan»mânâsına«es-Söni1»olarakgeçenkelimetercümede«Allah»lafzıylagösterilmiştir.

[←10][2]Filozoflaragörecisimnihayetsizolarakparçalanabilir.Kelâmcılarİsebugörüşüncisimleribilfiilteşkiledenparçalarınsonsuzolması gibi sakat bir neticeye varabileceğini İddia etmişlerdir. Böyle olunca damüşahedemize göre birbirinden çok farklı olanbütün cisimlerin - meselâ hardal tohumu ile dağın - parçaları birbirine eşit olur. Çünkü her cismin parçaları nihayetsizdir.Nihayetsizlerinbirbirindenküçükveyabüyükolamıyacagıiseriyâzîbirgerçektir.Bununlaberaberkelâmcılannbuiddiasıokadarisabetligörülmemiştir(bk.Teftâzânî,Şerh’ul-Akaids.50vdd.).

[←11][3]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:61-63.

[←12][4]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:64.

[←13][5]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:65.

[←14][6]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:65-66.

[←15][7]Hişâm b. el-Hakem. EbûMuhammed,Kûfelidir. Kelâmcılığı vemünâzaracılıgı ilfe tanınmıştır. Devrinde Imömiyyenin r6isi sayılırdı.190h./805m.yıllarındavefatetmiştir(el-A’lâm,9/82).

[←16][8]Tâhâ.20/5.

[←17][9]BubeyfİbniAbbâd’agöreşâir.Baîs’e,el-CevheıîyegöredeAhtal’aaittir.Bişrb.Mervânhakkındasöylenmiştir(Şerhu’lİhya,2/106).

[←18][10]el-En’âm,6/18

[←19][11] «Dua ve niyaz sırasında ellerin göğe doğru kaldırılması namazda Kâ‘be’ye yönelmeye benzer. Bunun mânâsı şudur: Kulların rızıkhazineleri göklere îevdi’ ediimişdir. NitekimCenabıHak şöyle buyuruyor: «Rızkınız ve size va’dolunagelen şeyler göktedir» (ez-Zâriyât,51/22). Yine insanların rızıkiarıyla meşgul olan melekler gökten inerler. İnsan, arzusunun gerçekleşeceğini beklediği tarafa yönelmeyeyaratılıştanmeyyaldir.Tıpkıosultanın işinebenzerkiaskerlerinegüzelelbiseveyiyeceklervâ-dederdeaskerlerionunhazinelerinedoğruyönelir,bakarlar.Halbukionlarsultanınohazinelerinyanındaolmadığınıkesinliklebilmektedir.»(el-Kifâye,varak13a)

[←20][12]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:67-70.

[←21][13]Ehl-İsünnetinAllah’aizafeettiğisübûtîsıfatlarıMu’tezileikigurubaayırmıştır.Birincigurupsıygabakımındandasıfatolanhayy.âlim,kaadir gibimüştak kelimeler-j dir.Mu’tezile bu sıfatlarıAllah’a izafe eder.Bunlara sıfât-ıma’neviyye denilmiştir. İkinci gurup ise sıfât-ıma’neviyyeninkökleriniteşkileden,hayat,ilim,kudretgibimasdarsıygasındakikelimelerdir.Bunlaradasıfât-ımaânîdenilmiştir.Mu’tezilebu sıfatları Allah’a izafe etmez. Buna göre Mu’tezile «Allah alimdir.» hükmünü kabul ettiği halde «Allah ilim sahibidir» hükmünübenimsemezve sebebini şöyle izaheder:Allah için«aFimdir»derkenonunzâtve sıfatını aynt anda tasavvurederiz,yanibu ifadede sıfatzattanayrıdüşmez.Halbuki«ilimsahibidir»dediğimiztakdirde,onunzâtındanbaşkabirde«ilim»diyemüstakilbirmânâtasavvur

etmişoluruz.Allah’ınsıfatıolarakkabuiedeceğimizbumânâdazâtıgibikadîmolacaktır.BudurumdaAllah’ınzâtındanbaşka,dahadeğişikbirifadeileAllah’ınzâtıüzerinezâid,kadimmânâların(sıfatların)mevcudiyetiniisbatetmişoluruzkibu,kadimlerinçoğalması (taaddüd-i kudemâ’) demektir. Taaddüd-i kudemâ’ ise İslâm dininin tevhid prensibine aykırıdır. Ancak Eh!-i sünnettarafından subüfî sıfatlardan sayılan keiâmve irâde ileAllah’ın fi’fi sıfatlarıMu’îezileyegörehadis oldukları vebu sebepledeAllah’ın zâti ile kaim bulunmadıkları için böyle bir mahzur taşımaz. Binâenaleyh bu sıfatların masdar şekillen kullanılabilir.Müellifimizin,yinekelâmaaitdahamufassalbireseriniteşkiledenei-Kifâye’sindekonuileilgiliizahatıdadercedelim:«Mu’teziie,ilâhî sıfatların zât üzerine zâidmânâlar olabileceğini reddetmiş veO’nun ilim olmaksızın âlim. kudret olmaksızın kaadir, sem’olmaksızınsemî.basarolmaksızınbasîr…olduğunuİddiaetmiştir.Ancakkelâmve irademüstesna.Mu’tezilebu ikisıfatınzâtüzerine üâid mânâlar olduğunu kabul etmiş, fakat hadis olduklarını ve Allah teâlânın zâtı ile kaim bulunmadıklarını ilerisürmüştüm(varak14a),Yineel-Kifâye’den:«Mu’tezileşöylededi;Hemmüsbet,hemdemenfîolarakkullanılabilensıfatlarfi’îîsıfatlardır.Meselâ:«Allahfilân için evlöd yaratmıştır da filân için yaratmamıştır» veya «Zeyd’i servet ile rızıklandırmış da Amr’ı rızıklandırmamış»denilebildiğigibi.Bunamukabilnefylnkullanıiamıyacağısıfatlardazatî sıfatlardır;meselâ ilimvekudretgibi.Zira«Allahşunubilmedi,şunamuktedirolmadı»deniiemez.irâdevekelâmsıfatlarınagelince,bunlardahemmüsbet,hemdemenfîistimalcarîdir.NitekimCenabıHakşöylebuyurmuştur:«Allahsizekolaylıkmuradeder,yoksagüçlükmuradetmez»(el-Bakara,2/185);«AllahMusa’ya apaçık söyledi» (en-Nisâ1,4/164); «Allah kıyamet gününde onlarla konuşmaz» (el-Bakara, 2/174). Böylece irâde ilekelâmsıfatınınfi’lîvehadissıfatlardanolduğuanlaşılmışoldu»(varak26b.)

[←22][14]el-Mu’min,40/65

[←23][15]et-Tahrîm,66/2.

[←24][16]el-Mâide,5/120.

[←25][17]eş-Şûrâ,42/11.

[←26][18]ei-Haşr.59/24

[←27][19]Bunevi’âyetleriçinbk.J.LaBeaume.Tafsllüöyâti’i-Kur’öni’l-hakim(Arapçayaçeviren:M.F.Abdülbâkıy).«Allah:Sfâtuzâtihvesıfâtuef’âlih»bölümü.

[←28][20]Bilindiğiüzereaiemler(özelisimler,meselâşahıslarınözadınıteşkilederken,taşıdıklarılügatmânâyıoşahıstaisbatetmişsayılmazlar.Şahıslaraikinciisimolarakverilenlâkabiardakelimeninlügatmânâsıgözönündebulundurulurisedeövgümaksadıylakullanılanlâkabiardakelimeninifadeettiğilügatmânâsışahsata-mamiylenisbetedilmişolmaz.BunagöreKur’ânâyetlerindeAllahtaölâiçinzikredilenhayy,âlimgibiisimlerinkokmânâlarıolanhayat…veilmîonanisbetetmezsekhayyvebenzeriisimlerAllah’a-mânâlarımaksûdolmadan-sadecebireralemveyaşereflâkabıolaraknisbetedilmişolacaktırkibu,caizdeğildir.

[←29][21]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:71-73.

[←30][22]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:73

[←31][23]Allah taâlâhakkındasıfat sıygasıylavâridolanhayy,âlimgibikelimelere«esmö-ihusna»,bunlarındışındamasdar şeklindeveya fiiltarzındavâridolanveyadüşünülenkelimelerede«sıfât-ıiiâhiyye»denilmiştir,(bk.Beyhakî,el-Esmö’ve’s-sıfât,s.110-11)),

[←32][24]Bk.Buhörî,1/10.ei-îmân/13.

[←33][25]Ahmedb.Hanbel,el-Müsned,1/391(Abdullahb,Mes’ud’dan);İbniKesîrTefsiri,el’A’râf180.âyet;Gazzâlî.el-Maksadu’l-Esnâ,s.122,Nevevîei-Ezkâr,s.113.

[←34][26]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:73-75.

[←35][27]Bubahis,biröncekibahiste İncelenen«Allah’ınsıfatları»konusunundevamıdır.Oradada ifadeedildiğigibiAllahtaâlânınsıfatlanveyaisimleri(sıfatveisimterimleriiçin16.dipnotunabakınız)içinbazıları«kadîm»,bazılarıda«hadis»demiştir.HalbukiAllah’ın zâtının kadîmolduğunda ihtilâf yoktur.O haldeAllah’ın zâtı (müsemmâ) ile isimleri arasındakimünasebeti incelemekicâbetmiştir.

isim : Bir mânânın karşılığına konuian ve bütün kelime çeşitlerini içine alan müfred lâfız; Ahmed, çiçek, dag kelimeleri gibi.Müsemmâ:ismin,karşılığınakonulduğumânâ:Ahmed’inşahsı,çiçeğinkendisi,dağınkendisi.Tesmiye:Birmânânınkarşılığınaonuanlatacakbirisimkoymak,adkoymak,Birşeyinadınısöylemek.

[←36][28]«Bazıları,isimlerüçnevi’dir,dediler:Birincisimüsemmânınaynıolandır,«şeyzât,mevcûd»isimlerigibi.ikincisimüsemmânınneaynı,nedegayridir.Allah’aait«âlim»ve«kaadir»isimlerigibi.Üçüncüsümüsemmânıngayriolanıdır,«halik,râ-zık»gibi…BukonudakigörüşayrılığınınneticesiAllah taâlânın isimlerininkadîmmi,yoksahadismiolduğunoktasınarâci’dir. isminmüsemmadanayrıolduğunukabuleden,esmö-i ilâhiyyeninhadisolduğunu iddiaeder. ismiüçnev’aayıranlar ise ‘İlâhî isimlerinbirkısmıhadis,birkısmıdakadîmdir,der.«isim ilemüsemmâaynıdır»diyenler iseyüce isimlerinmutlakolarakkadîmolduğunahükmederler.Bubahis sıfatmeselesininbirdalıdır.Şunudabelirtelimkiburadakiihtilâfıniçyüzünüanlıyabilmekiçinbirön-izahaihtiyaçvardır.Derizki.bumeseledebahiskonusuedilendörtlâfızvardır:Tesmiye,müsemmâ,isimvemüsemmî.İmdi,birkimse«Allah!»deyince,buancakmüsemmî(Allahisminisöyiiyen)ilekaaimolanbirtesmiyeoiur;iştebutesmiyeittifaklaisimvemüsemmadanayrıbirşeydir;tesmiyeisimzikretmekdemektir.Buradakiihtilâfşundanilerigelmektedirkiacaba«Allah»isminianmakbizzatAllah’ıanmakmıdır,yoksaonungayrınıanmakmıdır?İsmimüsemmânıngayrıkabuledenleriddiaederlerki«Allah!»diyenbirkimsebizzatAllah’ıdeğilonungayrınıanmışîır,çünküo,Allah’ınisminianmıştır,onunismiisezâtındanayrıbirşeydir»(el-Kifâye,varak18a).

[←37][29] el-Vâkıa, 59/96. Sahih olarak rivayet edildiğine göre bu âyet-i kerîme nazil olufv ca Peygamber (s.a.) efendimiz «Bunu rukûunuzdasöyleyin» buyurmuştur (Ebu Dâvûd, 1/1200-201, es-Salât/146-147). Âyet-i kerîmeden Rabbin adını tesbîh i|e emredildigi halde rukû‘dasadeceRabbtesbîhedilmektedir.AslındaîesbîhsadeceAllah’ınzâtınamahsustur.Ohaldeonunzâtıileismibirbirindenayrıdegjlaynıdır.

[←38][30]Bu beyt şâirLebîd b.Rebîa’ya aittir. İki kızına hitâbederek diyor ki:Benimölümümebir yıl kadarmatem tutmalısınız, ondan sonramatemden emin olmak artık hakkınızdır… (bk. Şerhu Dîvânı Lebîd b. Rebîa ei-Âmirî, s. 212). Bu beyitte selâme ismi zikredilmekte veselâmetinkendisikasdedilmektedir.

[←39][31] «Eğer denilirse; Peygamber efendimizden «Allah taâlânın doksan dokuz ismi vaı dır, kim onların hakkını eda ederse cennete girer»mealindebirhadisrivayetedilmiştir;şayetisimilemüsemmâaynıolsaydıAllah’ınzâtıdadoksandokuzoldu?Derizki,bazanisimzikredilir,fakatonunlatesmiyekasdolunur,tesmiyeiseimisöyliyenebağlıbirhâdiseolupbil’icrnâ’müsemmânıngayrıdır.Binâenaleyhburadakisayı,çoklukvesonradanoluşgerçekteismedeğiltesmiyeyeaittir»(eKifâye,varak18b).

[←40][32]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:76-77.

[←41][33]Buhadîsİçinbk,el-Makaasıdu’l-hasene,hadîsnu.455,

[←42][34]eş-Şûrö,24/11.

[←43][35]Cehmb.Safvân,EbûMuhriz,Cehmiyyefırkasınınreisiolup128h./745m.tarihindevefatetmiştir.(el-A’lûm,2/138).

[←44][36]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:78-79.

[←45][37]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:80-81.

[←46][38]BubeytEş‘ariyyeveMâtürîdiyyekitaplarınınçoğundaşâirAhtal’anisbetedilmiştir.Fakatbazılarıbunureddetmişve«BeytinAhîal’anisbet edilişi yersizdir, dîvânında böyle bir şey yoktur» demiştir. Bazıları da metindeki «el-kelâm» keljmeşi yerine, şâirin, «el-beyân»kelimesinikutlandığınıilerisürmüştür(Şerhu’l-ihyâ12/146).

[←47][39]el-Mücâdele,58/8.

[←48][40]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:81-83.

[←49][41]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:83.

[←50][42]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:83.

[←51][43]NÛh,71/1.

[←52][44]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:83.

[←53][45]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:83-84.

[←54][46]Alîb. İsmail b. İshâk, Ebu’l-Hasen el-Eş‘arî; Eş‘ariyyemezhebinin kurucusu; eserlerinin (300)e ulaştığı rivayet edilir. 324 h./936m.tarihlerindevefatetmiştir(el-A’iâm,5/69)

[←55][47]Muhammedb,el-Hasenb,Fûrekel-Ensârî;EbûBekrel-Esbahânî;usûlvekelâmâlimi,Şafiî fukahâsındanveEş‘arîmezhebinin ilerigelenlerinden;eserlerivardır,406h.(1015m.tarihindevefatetmiştir.(ef-A’lâm,6/313).

[←56][48] Muhammed b, et-Tayyib b. Muhammed b. Ca’fer, Ebû Bekr el-BâkıNânî; kadılık yapmıştır, kelâm bilginlerinin üerigelenlerindenveEş’ârîmezhebiniençok inkişâfettirenlerden;birçokeserivardır;403h.(1013m.) tarihindevefatetmiştir (el-A’lâm,7/46).

[←57][49]CenabıHakkın«AllahMusa’yaapaçıksöyledi»(en-Nisö1,4/164)mealindekiâyet-ikerîmesineişaretediyor.

[←58][50]ibrahimb.Muhammedb.İbrahimb.Mihrân,Ebûishakel-Esferâyinî;fıkıhveusûlâlimi,Eş‘arî;Mu’tezileilemünazaralarıvardır;418h/1027m.tarihindevefatetmiştir(el-A’lâm1/59).

[←59][51] Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, Ebû Mansûr el-Mâtüridî, kelâm âlimleri imamlarından, Mâtûrîdiyye mezhebinin kurucusu;kelâm,tefsîrvediğersahalardaeserlerivardır;333h./944m.tarihindevefatetmiştir.(el-A’lâm,7/242).

[←60][52]et-Tevbe,9/6.

[←61][53]«SözünhulâsasışudurkiKur’ân’daMûsâaleyhisselâmınAllah’ınkelâmını(doğrudan)işittiğinedairbirsarahatyoktur.AncakAllah’ınonasöylediği,onunlakonuştuğuvardır.Cenâb-ıHakşöylebuyurur:«AllahMusa’yakonuşaraksöyledi»(en-Nisâ1,4/164);yine «Rabbi ona söyledi» (e1 A’râf. 7/143) buyurmuştur. Sonra Allah îaâlâ diğer bir âyette kullanyla olan konuşmasını üçmertebeyetahsisetmiştir:»Allah’ın insanoğluÜekonuşmasıancakvahy ile,yahutperdearkasındanveyabirelçigönderipdekendiizniyledilediğinibildirmesiylemümkünolur.»(eş-Şûrâ,42/51).

«YüceAllah bu âyet-i kerîmede vahy yolu, perde arkasından veya peygamber göndermek suretiyle olanlarmüstesna beşerle konuşmasınıreddetmiştir. Şüphe yok ki vahy yoluyla olan konuşmada işitmek bahis konusu olamaz. Çünkü vahy kalbe gizlice bir mânâ bırakmaktanibarettir;nitekimşu ikiâyetteöyledir:«Musa’nınanasınavahyettik» (el-Kasas,28/7);«Rabbinbalarısınavahyetîi» (en-Nahi,16/68).Elçigöndermeksuretiylevuku’bulankonuşmadadabizzatgönderenin(Allah’in)sözüişitilemez;buradaancakgönderilenelçininsesiişitilir,buise gönderenin sesine bir delâletten ibarettir; o haide kulların işittiği ilâhî kelâmın bizzat kendisi değil, ona delâlet eden lâfızdır. Perdearkasındanmeydanagelenkonuşmayagelince,buradasesinveharflerinaracılığızarurîdir.Nitekimşuâyet-ikerîmebunamisâldir:«(Mûsâ)o(ateşe)gelincefeyizliyerdekivâdîninsâğkıyısından,ağaçtan:YâMûsââlemlerinRabbiolanAİlahbenimben!diyenidaolundu»(el-Kasas,28/30).Bumeseledeperdedenmaksad,ağacın,Allahkelâmınadelâletedensesveharfinvarlığınamahalteşkiletmesidir.Zira«Allahbenimben!»tarzındakibirifadeağacınkendisözüolamaz,olsaolsaAllahkelâmıolur.Nevarkibusözağaçtanişitilmektedir,ohaldegerekağaç.gerek bu harfler ve sesler yüceAllah’tn kelâmını anlamak için birer vâsıtadır; işitilen ilâhî kelâmın bizzat kendisi öegil, ona delâlet edenşeydir.BunagöreHz.Musa’nıntahsîsan«Kelîmullah»diyeanılması,onun,bunevi1İlâhîbirmükâlemeyenâitolmasıbakımındandır.Şayetbiri kalkar da buna «vasıtasız konuşma» diyecek olursa fazla yadırganmaz. O takdirde bunun mânâsı «kiîab ve peygamberin aracılığıbulunmayan bir konuşma» demektir, yoksa «ses ve harflerin aracılığındanmüstağnî»mânâsına gelmez.Nasıl ki duyular âleminde (dünyaumurunda) «Hükümdar filânla vâsıta olmaksızın konuştu» denilirse. Bununla harf ve ses aracılığının ortadan kalktığı kasdedilmez, ancak«Hükümdaroadamamektupveyaelçigöndermemiş, şifahenonunlakonuşmuş»demek istenir. İşte sözkonusuettiğimizmeseledebunungibidir»(e!-Kifâye,Lâlelinüshası,varak25b-26a,ÂşirEfendinüshası,varak60a).

[←62][54]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:84-85.

[←63][55]«Bilmelisinkiîevkin,halk,tahlik.icâd,ihdasveihtira’eşmanâlıisimleroluphepsinden»Yokolanıyokluktanvarlıksahasınaçıkarmak» tarzında bir mânâ kasdolunur. Bunların içinden «tekvin» lâfzı, geçmiş âlimlerin ıstı‘mâline ittibâ etmek için terciholunur»(Nesefî,el-İ‘timödli’l-i’îikad,varak25b).Mükevven,mahlûk(yaratılan,yaratılmış)demektir.Allahîaâlânınfi’lîafatlarınınkendisinerâci’olduğu«tekvîn»,bilindiğiüzere,Mâtürîdîleregöremüstakilbirsıfatkabuledilmiş,Allah’ınzâtı ilekaaimveezelîolduğunugöstermekiçindesübûtîsıfatlarınyanınakonularakbusıfatlarsekizeçıkarılmıştır.SıfatbahsindebizeenyakınolanEş‘arîleregöre tekvîn ilimvekudretgibihakîkîbirsıfatolmayıp izafîve itibarîdir,diğer fi’lî sıfatlargibihadistir,Allah’ınzâtı ilekaaimdeğildir.Tekvîn sıfatına verilmek istenen rol «yaratmaktır; halbuki kudret sıfatına irâdenin inzimamı ileaynı neticehâsılolmaktavebaşkabirsıfatalüzumgöstermemektedir.

Eş‘arilerinbukonudakimüşkillerl şundandoğmaktadır:Tekvînmüstakilveezelîbir sıfatkabuledilirsemükevven (mahlûk)daezelîolur:çünkü «mahlûk» olmadan «halk»ı düşünmek mümkün değildir. Yani tekvin mükevvenin aynıdır. İşte Mâtürîdiier bu bölümde tekvîninmükevveninaynıdeğilgayrıolduğunu,birincisininkadîm,ötekininisehadisbulunduğunuisbatedecekler.

[←64][56]«Allahtaâlântnzatîsıfatlarıiiefi’lîsıfatlarınıbirbirindentefrîketmekİçinkullanılacakkesinölçününtesbitihususundaMu’tezileileEş‘ariyyearasındaihtilâfvardır.Muteziledediki:«Menfîolarakdamüsbetolarakdakullanılabilensıfatlarfi’lîsıfatlardır;meselâ:Filâniçineviâdyarattıdafilâniçinyaratmadı,Zeyd’inzıklandırdıdaAmr’ırızıklandırmadı,denilebileceğigibi.Sadecemüsbetoiarakkullanılıpnefyincarîolamadığısıfatlardazatîsıfatlardır, ilimvekudretgibi.ZiraAllahfilânşeyibilmedi,filânamuktedirolamadı,denilemez,İrâdeilekelâmsıfatlarınagelince,bunlardahemnefiy,hemdeisbatcarîolur.CenabıHak«Allah size kolaylık dillerde güçlük dilemez» (el-Bakara, 2/185); «Allah Musa’ya apaçık söyledi» (en-Nisâ, 4/164); «Allahkıyametgünündeonlarlakonuşmaz»(el-Bakara.2/174)buyurmuştur.Ohaldebuikisifi’lîsıfatlardanoluphadistir.

«Eş‘arîler iseşöyledemiştir:Zâtı sıfatlar ile fi’lî sıfatlararasındaki farkşundan ibarettir:Nefyedildiği takdirdezıddı lözımgelensıfatzatîsıfatlardandır;çünküsenyüceAllah’tan«hayatmnefyedecekolursanölüm,«kudret»!nefyedersenaczlâzımgelir;ilimilecehildeböyledir.Nefyindenzıddının lâzımgelmediğisıfatlardafi’irsıfatlanteşkileder;zirasenihya, imâte,halkveyarızk’ınefyedecekolsanbundanbirzıddiyetvemahzurdoğmaz.BunagöreAllahtaâlâdan«irâde»sıfatınınefyedecekolsancebirveızdırâr,«keiöm»ınefyedecekolsandilsizlikvesükûtlâzımgelir(kiAllahhakkındabunlarmuhaldir.)Ohaldebuikisizatîvekadîmsıfatlardır.«BizMâtürîdîieregelince,zatîvefi’fisıfatlarınher ikisidekadimveAllah’ınzâtı İlekaaimolduğundanböylebirayırıma lüzumyoktur»(elKifâye,varak27ab).

[←65][57]Muhammedb.el-Hüzeylb,Abdullahb.Mekhûl,Ebû‘l-Hüzeylel-AI!âf,Mutezileimamlarından;kitaplarıvardır;235h./850m.yılındavefatetmişîir(el-A’lâm,7/355).

[←66][58]Muhammedb.Yahyab. İshâk.Ebû‘l-Huseyn er-Râvendıveya İbnu’r-Râvendl; başlangıçtaMu’tezile imamlarından iken sonra irtidâdetmişveküfrileiştiharetmiştir;298h./910m.yılındaölmüştür(ei-A’lâm,1/252).

[←67][59]Bişrb.el-Mu’temir,EbûSehlel-Bağdâdî;fakîhtir,Mu’tezitfbirmünâzaracıdır;Mu’tezilemezhebisahasındaeserlerivardır;210h./825m.yıllarındavefatetmiştir(el-A”iâm,2/28).

[←68][60]BukayıdDr.F.Huleyfneşrindenalınmıştır.

[←69][61]el-Haşr.59/24.

[←70][62]Yanitekvîninmeydanagetirilişi,-kibumeydanagetirmeişinedeyinetekvîndiyoruz-hadisisebaşkabiryaratıcıya,odahadisisediğerbiryaratıcıya…muhtaçolacaktır.Böyleceyahadislerbirsonrakibiröncesinemuhtaçolmaküzerenihayetsizdevamedecekkibu,muhalolanbirteselsüldür,veyakadîmolanbirtekvîndekararkılacakkibizimaradığımızdabudur.

[←71][63]MüellifSâbûnîgetirdiğibusonaklîdelillerle(3.ve4.delii)tekvînilemükevveninaynıolduğunukabuledenEş‘arîleritenkidetmektedir.Eş‘ariyyeâlimlerindenolanSa’düddinet-Teftâzânî(vf.793/1390)iseNesefîninMâîürîdîakaidinedairmeşhurrisalesiüzerinekalemealdığışerhinde bu nevT tenkidleri haksızlık telâkki eder, Önsözde belirttiğimiz üzere tercümesini sunduğumuz «ei-Bidâye» den yer yer nakilleryaptığı«Şerhu’l-Akaid»inde,Teftâzânî,tekvînbahsininsonlarındaşöyleder:«Fakatakıllıolankimseyeyakışanodurkibunevi’bahislerdeiyi düşünsün ve azıcık temyiz kabiliyeti bulunan bir İnsanın nazarında biiemuhal olduğu apaçık belli olan bazı görüşleri usûl âlimlerininmütehassıslarına (yaniEş‘ariyyeulemâsına)nisbetetmesin.Bunuyapacağına,bumütehassısların sözlerine,âlimveaklıbaştnda insanlarıntartışmayadeğergörebilecekleridoğrubiryorumaramalıdır,Zira«Tekvînmükevveninaynıdır»diyenEş‘ariyyeşunukasdetmiştirkifailbirfi’liişlediğizamanortadaikiunsurbuîunur;Failvemef’ûl.«Tekvîn,îcâd»vebenzerikelimelerleİfadeedilenmânâİsefâiünmefûlenisbetedilmesindenzihindehâsılolanitibarîbirşeydir;yoksazihnindışında(yanivâkı‘de,realitede)vemefûldenayrıolarakmevcûdolabilenhakîkîbirnesnedeğildir.Eş‘ariyyehiçbirzaman«Tekvînmefhûmuaynıylamükevvenmefhumundanibarettir»tarzındabirşeykasdetmemiştirkiileriyesürülenmuhallerdoğmuşolsun.»(Şerhu’l-Akaid,s.101).

[←72]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:86-90.

[64]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:90.

[←73][65]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:90-91.

[←74][66]el-A’râf,7/14392

[←75][67]Müellifimize ait el-Kifâye’nin ibaresi ise meâlen şöyledir : «Tecellî zuhurdan ibarettir, Bu sebeple büyük üstâd İmâm EbûMansûr(rahmetullahlaleyh)şöylededi;Allah’ınzuhurundanbaşkasınınzuhurumânâsıanlaşılmamalıdır.Onundağatecellîetmesininmâhiyeti.Hz.Musa’nınRabbinigörebilmesiiçin,odağdahayatverü‘yetyaratmasıdır.Yoksazât-ıBârîperdearkasındavegizlenmişbulunuyordudasonraortayaçıktı,demekdeğildir.Âyet-ikerîmeyibaşkatürlümânölandırmakasladoğrudeğildir»(varak30a.)

[←76][68]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:92-93.

[←77][69]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:93.

[←78][70]Meryem,19/26.

[←79][71]Paranteziçindekiifadeel-Kİfâye’denalınmıştır(varak30b)‘

[←80][72]el-Bakara,2/95.

[←81][73]ez-Zuhruf,

[←82][74]el-KıyÛme.75/22-23.

[←83][75]el-Kehf,18/110.

[←84][76]bk.el-Mu’cemu’l-mufehreslielfâzı‘l-Kur’âni’l-keıîm,«likaa»maddesivemüştakları.

[←85][77]Yûnus,10/26.

[←86][78]«Suheyb’denrivayetedildiğinegörePeygamber(s.a.)efendimizşöylebuyurmuştur:«CennetehlicennetegirdiğizamanâlîvemünezzeholanAllah«Sizedahadavermemiİstediğinizbirşeyvarmı»buyurur.Onlar:«Sen yüzümüzü ağartmadın, bizi cennete koyupateştenkurtarmadınmı?dahaneİsteyelim!»derler.Rasûlüllah.devamlabuyurduki:«Cenâb-ıHakperdeyikaldırır;cennetlilereazizvecelîlolanRablertnebakmaktandahahoşgelecekhiçbirşeyverilmişolmaz.»BirrivayetteHz.Peygamber,sözlerinedevamederek«iyiişv©gü2el,amelişleyenleredahagüzelkarşılıkvebirdeziyâdevardır»mealindekiâyetiokumuştur»(Sahîh-iMüslim,hadîsnu.181).Ayrıcabk.îaberî,Câmiu’l-beyan,aynıâyetintefsîrinde.Ibn-iKesîrdeTefsîr’indeşöyledemiştir:«Ayetteki(ziyâde)ninAllah’ınmübarekyüzünebakmaklatefsîredildiğişunlardanrivayetedilmiştir:EbûBekres-Sıddıyk,Huzeyfeb.el-Yemân,Abdullahb.Abbâs,Saidb.el-Müseyyeb,Abdurrahmânb.EbiLeylâ,Abdürrahmânb.Sabit,Mücâhld,İkrime.Âmirb.Sa’d,Atâ’,Dahhâk,Hasan,Katâde.Süddî,Muhammedb.ishâkveSelefileHalefulemâsındandahabaşkaları.Rü‘yethakkındaResûlüllah(s.a.)efendimizdenbirçokhadisrivayetedilmiştir.»

[←87][79]bk.el-Kifâye,varak31a-b.

[←88][80]Hadisiçinbk.Buhâri,8/179;eî-Tevhid/24,Müslüm,hadîsnu.182-183.

[←89][81] «ŞeyhEbûAbdillahMuhammed b.Ati el-Hakîm et-Tirmizî bir eserinde şöyle der:Ashâb-ı kiramdan - hepsi de âlim olan - epeycekalabtlıkbirguruprü‘yethadîsiüzerindeittifaketmiştir;İbniMes’ûd,…bunlardandır»(el-Kifâye.varak31b).

[←90][82]bk.Buhârî6/50.et-îefsîr,Sûratü‘n-Necm/1;Müslim,hadîsnu.175vd;TaberîveİbniKesîrTefsirleri,en~Necm.53/8-18’âyetleri.

[←91][83]BilindiğiüzereMantıktakazıyyelerin(önermelerin)aldığışekillerdenbirideAkis’tir.Birkazıyyeninmahmulünü(yüklemini)mevzuu’(konu),mevzuunudamahmul yapmaya akis denir.Tercümedebahis konusu ettiğimiz «kazıyyenin her ikişekli»nden maksad : «o illetesahibolanherşeygörülür»cümlesi(tard,kaidevîsırasında)ile«hergörülenşeyoilletesahibolur»(akis)cümlesidir.Akisşeklineçevrilmemişbirkazıyystardhâlindebulunur.

[←92][84]Müellife ait el-Kifâye’nin bu konudaki izahatımeseleyi daha açık bir şekilde anlatmaktadır (varak 32a-b) : «Biz insanlarmâhiyetlerideğişikolanşeylerigörmekteyiz,meselâcevherlervecisimler;renklerdensiyahlık,beyazlık,kırmızılıkveyeşillik;oluşlardanhareket,sükûn,birleşmeveçözülmegibi.Bütünbunlarmâhiyetlerideğişikolmasınarağmengörülebilmektedir.Öyleanlaşılıyorkigörülebilmeninmutlakilletinibuvarlıklarıntaşıdıktanhususiyetlerteşkiletmez,olsaolsahepsineşâmilkılınabilecekbaşkabirmânâdırkiodayarolmaktanibarettir.Meseleyibirazdahaderinleştirecekolursakşöylediyeceğiz:Bizmeselâ«siyahlığı»gördüğümüzzamandüşünürüz:bugörülmeyiteminedenillet,eğer

NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:93-95.

[←93][85]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:96.

[←94][86]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:96.

[←95][87]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:96.

[←96][88]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:96-97.

[←97][89]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:97.

[←98][90]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:97.

[←99][91]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:97.

[←100][92]«EbûYezîd (el-Bistâmî)den rivayetolunduğunagöre şöyledemiştir :Rabbimirüyadagördümve«Sananasılvarılır?»diyesordum.BuyurdukiNefsinibırakvegel!»Ahmdb.HadraviyyedeRabblnirüyasındagörmüş,Ailahonaşöylebuyurmuş:»EyAhmed,insanlarınhepsibendenİstiyor,EbûYezîdisebeniistiyor!»YineümmetinbüyüklerindenHamzaez-Zeyyât,Ebû‘l-Fevâris,Şâhb.Şucâ’el-Kirmânî,Muhammedb.Alîet-Tirmızî,ŞeyhAliâmeŞemsü‘l-eimmeel-Kerderfnin(Aliahcümlesinerahmeteylesin)Allah’ıgördükleririvayetolunmuştur.Buhârâ‘daİkenycntmagelipgidenzâhidbirtalebemAllah’ıgördüğünüşahsenbanaanlatmıştır.YineBuhârâ‘daibadetinebağlı,insanlarınarasınagirmeyipsadecegecelerigörülenbirgençgördüm,halinisoruşturdum,»Rabbinigörmüş»dediler»(Ebûl-Berekâten-Neselî,ei-i’timâd,varak34b).

[←101][93]Ömerb.el-Hattabb.Nüfeylel-Kuraşî,EbûHafs.Hulefâ-iRâşidîninikincisi,büyüksahâbî;adaletidarbımeselhaünegelmiştir;23h./644m.yılındaşehîdedilmiştir(el-İsâbe,nu,5738)

[←102][94]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:98.

[←103][95] İrâdeveMeşîet:Dileme, isteme.Bir şeyinyapılmasınadayapılmamasınadamuktedirolanhayat sahibininbu iki şıktanbirinekendiisteğiylehükmetmesi.

[←104][96]Bâtıniyye,İslâmfilozoflarıveMu’teziieninilâhisıfatlarhakkındakigörüşleriİçin«Allah’ınsıfatları»bahsininikinciveüçüncüparagrafıile8numaralıdipnotunabakınız.Ayrıcairâdesıfatıiçin«Tekvinvemukevven»bahsininbaştarafı iieburadaki38.ve39.dipnotlarınabakınız.

«Allah taâlânın irâde sıfatını inkâr edenlerin problemi şudur: İrâdeninmahiyeti şehvet (arzu) ve temenniden ibarettir, böyle bir şeyi onunhakkında düşünmek İsemuhaldir. Bir de insan, çoğu defa, bir $eyi yapmakla yapmamak arasında tereddüt eder, sonra da kasıd ve irâdesayesinde tereddüdüzailolupo işekararverir;budaAllah taâlâ içinvâriddeğildir,Ohaldeonun irâdesıfatınasahibolmasıdamuhaldir.İrâde-i iiâhiyyenin hadis olduğunu ileriye sürenMu’tezilenin şüphesine gelince, bunlar derler ki şayet irâde kadîm olsaydı ezelde (zât ileberaber),ikikadîminmevcudiyetigerekirdi,buisebirlikprensibineaykırıdır.ŞudavarkiAllah’ınirâdesıfatıkadîmolsaydımurâdolan(ilâhîirâdeninkendilerinetaallûkettiği)şeylerinkadîmolmasınıgerektirirdi;çünkümurâdolmaksızınirâdeninmevcudiyetiaczbelirtisidir,buiseyüceAllahhakkındamuhaldir.Kerrâmiyyeyegelince,bunlarhadisolanbirşeyinAtlahtaâlânınzâtıilekaaimolabileceğinikabulettiklerindenhadisbirirâdenindeonunzâtıilekaaimbulunabileceğiniiddiaetmişlerdir»(elKifâye,varak34a-b).

[←105][97]Al-lfmrûn.3/40.

[←106][98]el-Mâlde.5/1.

[←107][99]ez-Zümer,39/38

[←108][100]bk.el-Câmi’limevâdîiayâti’l-Kur’âni’l-kerîm,et-!lâhiyyât:Mesîetullahltaâlâ,el-İrâde,,.

[←109][101]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:99-100.

[←110][1]«Sümeniyye,Berâhimeveİbâhıyye,peygambergönderilmesimuhaldir,dediler.Zirapeygamber,aklıngerektireceğişeylerigetiripsöyliyecekseakil,bundanmüstağnidir.Otakdirdepeygamberingönderilmesifâidedenhâfî,abesbirşeyofurkihakimolanAllah’ayaraşmaz.Şayetpeygamberaklınbenimsemiyecegişeylerigetirecekse,budareddolunmayamahkûmdur.‘ÇünküherkeskabuletmiştirkiakîldaAllahtaâlânınsarsılmazbirdelilidir.Onunhüccetleriisebirbirininakzetmez.Ohaldeaklınkabuietmiyeceğişeybâtıldır…Hulâsabunlardiyorlarkikullarbazıemirveyasaklarlamükelleftir.Onlarınfiillerigüzel(meşru1)veçirkinCgayr-ımeşru’) kısımlarına ayrılır. Güzel fiilleremredilmiş,: çirkin fiiller de yasaklanmıştır. Fa kat iyilikleri sevme ve kötülüklerden nefret etme fıîraîiyla yaratılan insanınaklıbunlarıbilmekiçinkâfidir,peygamberleringönderilmesinelüzumyoktur»(e[-İ‘timâdfTM’îikad,varak39a).

[←111][2]e!-Enfâl,8/42

[←112][3]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:103-104.

[←113]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:104.

[4]el-Enbiyâ1.21/107

[←114][5]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:104-105.

[←115][6]«Bilmişolkiinsanlardanherhangibirinin«nebiy»veya«rasul»olduğunaşehâdetetmekancakhiçbirşüphetaşımıyankafibirdelil ilemümkün olabilir. Bu delil, ya onun gösterdiği mu’cizeyimüşahede etmek veyahut kesin ilim İfade edenmütevâtir birhaberleomu’cizeyemuttali1olmaktır.AsrımızdabudelillerinhiçbiripeygamberimizMuhammed(a.s.)danbaşkasıiçinmevcûddeğildir.NevarkiMuhammedaleyhisselâmınpeygamberliğibirazsonraaçıklayacağımızüzerebizcekesindelililesabitolduğundanAllahtaâiânın.Peygamberivasıtasıylanübüvvetinihaberverdiğiherkesinkatiolaraknebiyolduğunuanlamışvebilmişoîuruz.MeselâCenabıHakkın,şuâyetlerindebelirttiğigibi:«Kitabda İbrahim’i de an. Çünkü o, sıdkt bütün birpeygamberdi»(el-Kehf,19/42).«KitabdaMusa’yıdaan.Çünküo, İhlâsaerdirilmişbiriydi,hemrasûl,hemdenebiydi»(el-Kehf.19/52).BunabağiıolarakKur’ânm,nübüvvetverisâletindenbahsettiğiherkesinnebiyverasûlolduğunainanır,Kur’ândazikrigeçmeyipdekıssavetarihkitaplarındasözkonusuedilenzevathakkındasükûteder,nemüsbet,nedemenfîbirhükmevarmayız.

«Peygamberleri,vâridolmuşbazıhadislersebebiylebellibirsayıyamünhasırkılmayız.Çünkübukonudakihadîsierâhâdyoluylagelmişolupkat’Iilimifadeetmez.Bizpeygamberlerinhepsineimander,mıkdarlarınınbilgisiniAllah’ahavaleederiz.Zirapeygamberlerhakkındabellibirsayısöyltyecekolursak,onların,hakikattebumıkdardandahaçokveyadahaazolmasımuhtemeldir.Eğersöylediğimizsayıdanfazlaiseierbazılarınıpeygamberolmaktançıkarmışoluruz.Şayetsayılarıdahazİse.budurumdadapeygamberolmıyanapeygamberliknisbetedilmişolur.Bunlarınhiçbiriisecâiz^değildir.Binâenaleyhnebiyvemürsellerinhepsineimaneder,«OnlarınilkiÂdem,sonuncusudaMuhammed(a.s.)dır»deriz.NitekimCenabıHak«Öylepeygamberlergönderdikkikıssalarınıöncedensanabildirdik.Öylepeygamberlerdegönderdikkisana onların kıssalarını haber vermedik.AllahMusa’ya da hitâbederek konuştu» (en-Nisâ1, 4/164) buyurmuştur»Cel-Kifâye, varak 40b).Peygamberlerinsayısıhakkındaayrıcabk.Teftâzânî,Şerhu’l-Akaid,s.169-170,

[←116][7]Peygamberefendimizinnübüvvetiniisbatedenmu’cizelerkelâmâlimleritarafındanüçkısımdamütalâaedilir:1)Herasırdakiakı!sahibiinsanlarahitabedenAkli(vema’nevi)mu’cize:Kur’ân2)Peygamberindevrindekiİnsanların,duyuorganlarıylamüşahedeettiğitabiatüstühadisler:HisSTmu’cizeler.3)Peygambertarafındanhaberverilen,geçmişevegeleceğedairhadisler:Mu’cizât-ıhaberiyye.MüellifSâbûnî,taksimsırasındaikinciveüçüncüşıkkıbirleştirerekikinevi’haiindemütalâaetmişsedeizahsadedindeherüçkısmadatemasetmiştir.

[←117]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:106.

[8]el-Bakara,2/23

[←118][9]ei-İsrâ’,17/88

[←119][10]Buâyetleriçinbk.Tafsîlüâyâti’î-Kur’âni’l-hakîm,el-Kur’ân:1-el-Kur’ân.

[←120][11]YalancıMüseylime:Müseylimeb.Sümâmeb.Kebîrel-Hanefîel-Vailî.EfcRıSümöme;peygamberlikiddiaetmiştir.«Müseylime’dendahayalancı»söiudarb-ımeselhalinegelmiştir.12h/633m.yılındakatledilmiştir.(el-A’lâm,8/125)ij

[←121][12]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:107.

[←122][13]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:107.

[←123][14]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:107.

[←124][15]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:107.

[←125][16]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:108.

[←126][17]bk.A’lâmu’n-nubuvve,s.132;Delâilü‘n-nubuvve,s.89;Uyûnu’l-eser,s.26;Târîhu’t-Taberl,2/6;ei-Mevâhibu’l-ledünniyye,1/19.

[←127][18]CenabıHakşöylebuyurmuştur;«OnlarkinezdlerindekiTevratveİndideyazılıbulacaklarıümmînebîyolanoRasûletâbi’olurlar»(el-A’râf,7/157).bk.SahfiviBuhârî,3/21,el-Buyû1/50;Sünen-iTirenizi,12/104;SîratüİbniHişâm,1/152-153,2/361,386/387,560;A’lâmu’n-nubuvve.s.90-100;Delâilü‘n-Nubuvve,s.32vd.,249;e!-Bidayeve’n-nihâye,nu.893,varak41bvd.

[←128][19]Alîb,EbîTâlibb.Abdülmüttalib,Ebû‘l-Hasen;Kureyş‘lnHâşimîkolundan,Emîru’l-mü‘minîninveHulefâ-1Râşidînindördüncüsü,Peygamber(s.a.)inamcazadesivedamadı;40h./661m.yılındaşehidedilmiştir(el-İsâbe,nu.5690;el-A’lâm.5/107),

[←129][20]Hindb.Eb!Hâle,Temîmkabilesinden;Rasutüilahınüveyogiuolupannesizevcât-ıtâhirâttanHz,Hatîcedir.36h./656m.yılındaCemelvak’asındavefatetmiştir(el-İsâbe,nu.9009).

[←130][21]ÂtikebintHâlid,Ümm-IMa’bed;HuzâakabilesinemensûbolupHz.Peygamberinhicretisırasındauğrayıpkoyununusağdığıhanımdır(el-İsâbenu.1507).

[←131][22]bk.Sahîh-iBuhârî4^164vd.,el-Menâkıb/23;Sahîh-imüslim,hadîsnu,2309-2347,el-Fedâil/13-32;SÜnen-iTirmlziî,12/117;SîratüİbniHişâm,2/271;A’lâmu’n-nubuvve,s,142vd.,Deiâilü‘n-nubuvve,s.139,283,551;el-Bİdâyeve’n-nihâye.nu. 892, varak276a,nu.893,varak25bvd.;Cem’u’l-vesâil,s.8-63.

[←132][23] Abdullah b. Ebî Kuhâfe Osman b. Âmir b. Kâ‘b. Ebû Bekr es-Sıddik; Kureyş’İn Teym koiuna mensûb, Rasûlüllahın iik halîfesi,erkeklerdenonailkimaneden;13h./634m.yılındavefatetmiştir(el-İsâbe,nu.4817;el-A’lâm,4/237).

[←133][24] Bu rivayeti aynı lâfızlarla kaynaklarda bulamadım. İbni Hişöm’ın Sîrat’inde şöyle zikredilmektedir (1/65): «Bana ulaşanhabere göreRasûlüllah (s,a.) şöyle dermiş : «Kimi İslamada’vet ettimsemutlakaondabir ürkme, duraklama vebir tereddüdgördüm,ancakEbûBekrb.EbîKuhâfemüstesna,onaİslâmiyet!teklifettiğimzamanneürktü,nedetereddütgösterdi».İbniKesirdeel-Bidâyeye’n-nihaye’sinde(nu. 892, varak 226b) bu hadîsi zikrettikten sonra şöyle der : «İbni İshâk ve diğerlerininnaklettiğinegöreEbûBekir,nübüvvettenöncedeRasûlüllahmarkadaşıydı.Onundoğruluğunun,emaneteriâyetkârlıgının,güzelhuyununveyüceahlâkınıninsanlarayalansöylemesinemâni’teşkilettiğinipekâlâbiliyordu.OhaldeböylesiAllah’akarşınasılyalan uydurabilirdi? Bu sebepledirkiRasûlüllah,onaAllahelçisiolduğunusöylersöylemezhiçduraklamadanvegecikmedenimanediverdi”.

[←134][25]Abdullahb.Selâmb.ei-Hâris,EbûYûsuf,Yahûdîasıllıbirsahâbîdir,RasûlüilahınMedine’yiteşriîlerindemüslümanolmuştur;43h./664m.yılındavefatetmiştir.(el-İsâbe,nu.4725;el-A’lam4/224)

[←135][26]bk.Müsned-iAhmedb.Hanbel,5/450;el-İsâbe,nu.4725;el-Bidâyeve’nnihâye,nu.892,varak181a.

[←136][27] Abdullah b. Revâha b. Salebe, Ebû Muhammed; Ensârın Hazrec kabilesine mensup bir sahâbî ve meşhur bir şâir; Mûte savaşıkumandanlarındanolup8h./629m.yılındaoradaşehidedilmiştir(el-A’lâm.4/217).

[←137][28]bk.el-İsâbe.Abdullahb.Revâha.nu.4676.

[←138][29]bk.Sahîh-iBuhârl.4/186.el-Menâkıb/27;Sahîh-iMüslimhadîsnu,2800-2803.Sıfâtü‘l-Münâfıkıyn/8;Sünen-iTirmizî,hadîsnu.2182;Deîâilü‘n-nubuvve,s.233;el-Bidâyeve’n-nihâye,nu.892,varak254a,nu.893,varak46a;Tefsîr-iibniKesîr,el-KamerSüresi,1.âyet.

[←139][30]bk.Sünen-iTirmizî,12/111;Sünen-iİbniMâce,hadîsnu.4028;Sîraî-ıİbniHişâm,1/262;Delâi!ü‘n-nübüwe,s.331;el-Bidâyeve’n-nihâye,nu.893,varakâla.

[←140][31]bk.Sahîh-iMüslim,hadîsnu.2277,el-FedÖII/2:Sünen-ITirmizî,12/110;Delâilü‘n-nubuvve,s.191;el-Bidâyeve’n-nihâyenu.893,varak63b.

[←141][32]İbniÖmerden(r.a.)rivayetolunduğunagörePeygamber(s,a.)ilkzamanlarbirhurmagövdesininyanındadurarakhutbeirâdederdi.Sonralarıminberedinipdeonaçıkıncahurmakütüğününinlediğiduyulmuş,Rasûlüliahyanınavarmış,okşargibiyaparakeliniüzerindegezdirmiştir(Buhârî,4/173,ei-Menâkıb/25Ayrıcabk.Sünen-iTirmizî,12/111;Delâilü‘n-nubuvve,s.341).MuhaddisvemüfessiribniKesirdeTefsirinde(el.Haşr,59/21)buhâdiseninmütevâîirhaborlesabitolduğunukaydetmiştir.el-Bİdâyeve’n-nihâye adlı eserinde ise (nu. 893, varak 61b) bu konuda şöyle demiştir: «Bu hâdise bir ashâb topluluğunun hadîsinde çeşitliyollarlavâridolmuşturkiburivayetyollarıbukonununimamlarıvebusahanınmütehassıslartncakesinlikifadeeder…»Müellifburivayetyoüarındandokuztanesinikaydetmiştir.

[←142][33]bk.Delâilü‘n-nubuvve.s.326vd.ei-Bidâyeve’n-nihâye,nu.893.varak64b;e!-Mevâhibu’Hedünniyye,1/366.

[←143][34] İbni Şihâb’dan rivayet edildiğine göre ashâbdan Câbir b. Abdullah şöyle anlatırdı : Hayber halkından bir Yahudi kadınıkızartılmışbir koyunu zehirleyerekRasûiüllah (s.a.) in huzuruna sunmuş.Peygamberefendimiz de koyununbir kolunualarakyemeğebaşlamıştı,ashâbdanbirgurupdaonunlaberaberyiyordu.ÇokgeçmedenHz.Peygamber:«Elleriniziettençekiniz!»buyurmuşvehemenYahûdîkadınınaadamgöndererekcelbetmiş;şöylesormuş:

-Bukoyunuzehirlemişsin?-Kimhaberverdisana?

-Şuelimdekietparçası,

-Evet,zehirledim

-Niçin?

-Düşündümkieğergerçekpeygamberseonazararvermiyecektir.ŞayetdeğilseÖlür,bizdekurtuluruz.

«Peygamberefendimizbukadınıcezalandırmayarakaffetmiş»(Sünen-ıEbîDâvûd,2/482-483,ed-Dtyât/6).bk.Sahîh-iBuhârî.7/32,et-Tıbb/55;Sahîh-iMüslim,hadisnu.2190,es-Selâm18;Sîrat-i İbniHişâm,2/800;Delâilü‘nnübüvve, s.153;ei-Kâmü,2/150.

[←144][35]bk,Sünen-iTirmizî,12/106-107;Delâilü‘n-nubuvve,s.126.

[←145]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:108-111.

[36]bk,Sahih-iMüslim,hadîsnu,2873,e!-Cenne/17;el-Bidâyeve’n-nlhâye,nu.892.varak296a,

[←146][37]Müellifes-Sâbûnîel-Kifâye’sindekonu ile ilgilişu izahatıvermektedir (varak42b):«Hz.Peygamberin,müstakbelealîverdiğihaberlerinbirkısmıKur’andazikredilmiştir.Meselâ,«Yakındao(müşrik)topluluğubozulacakveonlararkalarını dönüp kaçacaklardır» (ei-Kamer, 54/45.Kureyş müşrikleri için inen bu Mekkî âyetin haber verdiği husus Bedirsavaşındagerçekleşmiştir).Yine(Bedir/savaşıhakkındanazilolan)şuâyet:«HaniAiiahsize,ikitaifedenbirininsizeM:boyuneğeceğiniva’detmişti» (el-Enfâl,8/7),Yine«Sizçetinsavaşçılarolanbirkavmeyakındada’vetolunacaksınız» (el-Feth.48/16)âyet-ikerîmesiMbundan.maksadya(halîfeEbûBekirdevrindeki)BenîHanifesavaşıveyaİranlılarla

yapılansavaştır,bunlarınherikisinedeâyetinmuhâtabtuttuğubedeviaraplarçağırılmıştır.Birbaşkaâyetinmealideşöyledir:«HerhaldesanaKur’ânıfarzkılanAllahenindesonundaseniodönüşüarzuedilenyere(Mekke’ye)döndürecektir»(el-Kasas,28/85).Yine:«Ohakdinidiğerbütün dinlere gaaüpgetirmesi için …» (et-Tevbe, 9/33) mealindeki âyet-i kerîme. Hakikatte de Allah öyle yapmıştır. Bir deYahudilerdenbahsedenşuâyet-ikerîmeler;«Dekieğer

Allah yanında âhiret yurdu(nun nimetleri) diğer insanlara değil de yalnız sizeaitse, haydi o halde öiümü temenni edin, şayetsamimiiseni2!Fakatonlaröncedenişlediklerigünahlaryüzündenonuhiçbirzamanarzuetmezler»

(ei-Bakara,2/94-95).

GerçektedeYahudilerdevamlıolarakölümüyalansayanİşleryapmayadüşkünlükgösterirler.YineYahudilerhakkında:«Onlarneredebulunurlarsabulunsunlar üzerlerine zillet damgası vurulmuştur.Meğer kiAllah’ın lûtfuna ve insanlarınahdine sığınmışolsunlar» (Âl-i imrân 3/112) buyurmuş ve hakikaten yeryüzünün gerek şarkında, gerek garbındaki Yahudilerin hallerinde bu,aynenvâki’ olmuştur.Geleceğeait haberlerinbir kısmı İse şöhret bulmuşhadîslerde yer almıştır.Meselâ : «Yeryüzüönümdedurulmuş ve onun şarkı ile gabrı bana gösterilmiştir. Ümmetimin hükümranlığı, bana dürülüp gösterildiği yerlere kadarulaşacaktır» (Sünen-İ Ebî Dâvûd, 2/413, el-Fiîen/1 : Sünen-i bnl Mâce, hadîs nu. 3952) hadîsi gibi ki onun ümmetininhükümranlığıyerküresininşarkınadagarbınadaulaşmışbulunmaktadır,YineHz.PeygamberinAmmâr’ahitaben«Seniâsîbirtopluluköldürecektir»(A’lâmu’n-Nubuvve,s.69)sözü;Hz.Ömer,OsmanveAli’yi(r.a)şehidliklemüjdelemesiye«Bendensonrahilâfet otuz yıl sürecektir» (Sünen-i Ebî Dâvûd, 2/515, es-Sunne/8; Sünen-İ Tirmizi, hadîs nu. 2226) gibi beyanları hep bunevi’dendir.Ayrıcakıyametalâmetlerihakkında,şöyleşöyleolacaktır, tarzındavâridolanhaberler - ki çoğuzamanımızakadarvukubulmuştur-ilesayıiamıyacakkadardiğerbirçokhaberlervardır.»Bukonuiçinbk.Sahih-iBuhârî.4/175.179-180,182,el-Menâkıb/25;Delâilü‘n-Nübüvve,s.43,469,547;ei-Bidâyeve’n-nihâye,nu.893,varak78a.

[←147][38] Hatim b. Abdullah et-Taaî, Ebû Adiy; Câhiliyye devrine ait bir şâir olup kahramanlığı, cömertliği ve asâletiyle şöhret bulmuştur.Cömertliğidarb-ımeselhalinegelmiştir.Hicrettenönce46/Mi!âdî578yılındavefatetmiştir(el-A’lâm2/151.)

[←148][39]BirinciHusrevdiyetanınanNûşirevânSâsânîhükümdarlarınınenbüyüğüolupdarb-ımeselhalinegelenadaletiyleşöhretbulmuştur.579m.yılındaölmüştür(el-Müncidfi’l-edebive’l-ulûm,Kisramad).

[←149][40]Nu’mân b. Sabit, EbûHanîfe,Kûfe’li;Hanefiyy©mezhebinin imâmımutlakMüctehid derecesinde fakîh; 150h/767m. yılında vefatetmiştir(el-A’lâm,9/4;Zeylü‘l-Cevâhlri’l-mudiyye.2/450-519.

[←150][41]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:111-113.

[←151][42]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:113.

[←152][43]Sebe1,34/28.

[←153][44]ei-A’râf.7/158

[←154][45]Sahîh-iBuhârî1/4,Bed’u’i-vahy/6,5/136,el-Megâzî/82;SîratüIbniHişârYı,4/1025;Deiâilü‘n-nubuvve.s.287;Uyûnu’l-eser.2/259-270;el-Bidâyeve’n-nihâye,nu.892.varak396a.

[←155][46]SîratüİbniHişâm,4/1025;Uyünu’l-eser2/259-270;el-Kâmil,2/145;el-Bidâyeve’n-nihâye,nu.892,varak238bvd.NecâşfdenmaksadHabeşkralıAshamab.Ebhar’dır.adınınarapçakarşılığıAtıyye’dir.Peygamberefendimizindevrindemüşlümanolmuş,fakatotıunlagörüşmemiştir,9h./630m.yılındavefatetmiştir(el-fsâbe,nu.473).

[←156][47]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:113.

[←157][48]el-ErVâm.6/124

[←158][49]Müellif Sâbûnî CenabıHakkın şu âyetlerine işaret etmektedir: «Mûsâ dedi: Rab-bim, benim göğsüme genişlik ver, işimi kolayiaştır,diliminşudüğümünüçözkisözümüİyianlasınlar»,,.«CenabıHakbuyurdu:EyMûsâ,istediğinsanaverilmiştir.»(Tahâ,20/25-28,36)

[←159][50]ef-Kifâye’nin ibaresi şumealdedir (varak45a) :«Havârlcdenbirgurup -kiFuday-le (doğrusuFudayliyyeolacak)diye isimlendirilir-«Peygamberlerden küfür sâdır olabilir» demişlerdir. Onlar bu hüküme, günah denilebilecek her fi’lin küfür sayılabileceği gibi yanlış birprensibebağlıkalarakvarmışlardır.»

[←160][51]Bununizahıel-Muntakaminısmet’İ-enbiyâ’(adlıkitabımız)dadır»(el-Kİfâye,45b),BukitapiçinSâbûnfnineserlerihakkındabilgiverenkısmabakınız.

[←161][52]en-Nisâ14/165.

[←162][53]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:114-115.

[←163][54]en-Neml,27/40

[←164][55]Sâriyeb.Züneymb.Abdullahb.Câbir;şâirlerdenbirsahâbîdir,fetihleryapmışkumandanlardandır.Hz.Ömerhicretin23.yılındaonuordukumandanıta’yinederekİranbeldelerinegöndermiştir.30h./650m.yılındavefatetmiştir(ei-İsâbe,nu.3034;el-A’lâm,3/U2).

[←165][56]bk.Delâilü‘n-nubuvve,s.507ek;es-Savâıku’l-muhnka,s.101;el-Kâmİl,3/21-22;el-İsâbe,nu.3034;el-Makqasıdu’lhasene,hadisnu.1331.

[←166][57]bk.İbnu’l-Cevzl,TârihuÖmerb.el-Hattâb,s.172-173;Mu’cemu’l-buldân.«en-Nfl»maddesi;es-Savâıku’l-muhnka.s.102;el-Bidâyeve’n-nihâye,nu.893.varak149a.

[←167][58]Hâlidb.el-Velldb.el-Muğire;sahâbi,büyükfâtih;Mekke’ninfethindenöncehicretinyedinciyılındamüslümanolmuştur.21h./642m.yılındavefatetmiştir,(el-İsâbe,nu.2201;el-Alâm.2/341).

[←168][59]bk.el-sâbe,nu.2201;e!-Kâmil2/266-267;Delâilü‘n-nubuvve,s382.

[←169][60]bk.el-sâbe,nu.2201;e!-Kâmil2/266-267;Delâilü‘n-nubuvve,s382.

[←170][61]MüellifNûreddînes-Sâbûnî(r.h.)«el-Kifâye»adlıkitabındakerametbahsinişöylebitirmiştir:«Tabiatkanununubozanhâdisedörtnevi’dir.Mucize:Meydanokuma(tehaddî)venübüvvetiddiasıylaberaberpeygamberinelindezuhuredenşeydir.Keramet:Şerîaîebağlılıkvetekvâhâlindevelîninelindezuhuredenşeydir.MaûnettHerhangibiriddiaolmaksızınsıradanmü‘minlerdenbirinin elinde vuku’ bulan şeydir. Mekr ve istidrâc: Tanrılık taslayanın kâfir ve bid’atçmm elinde vuku’ bulan şeydir. Şunu dasöyüyelimkisihirbuanlattıklarımızındışındakalır.Çünküsihirhakikatteanlattığımızşekildetabiattacarîkanunubozucudeğildir.Şöylekiinsaneğitimveegzersizyoluylaonuirâdesidâhilindeeldeetmeyemuktedirolur.Ziratabiattecarîolankanunhükmünüsürdürmektedir.Binâenaleyheğitimgörüpdeöğrendiklerinişartlarınauygunolaraktatbikedenkimsecarîolankanungereğincegereklineticeyideortayakoymuşolur.Şukadarvarkineticeyidoğuransebeplergizli(vegirift)olduğundanavamonlarıbilmediğigibiöğrenmekİçindegayretsarfetmez.İştebusebeplerdirkisihirhaddizatındatabiatüsîubirhâdisedeğildir».

[←171][62]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:116-117

[←172][63]Devlet reisliği aslında İslâm akaidini değil İslâm hukukunu alâkadar eden bir konudur. Fakat akaid fırkalarından biri olan Şîa çeşitlikollarıyla birlikte devlet reisliği hakkındamuhtelif görüşler ileriye sürmekte ve bu arada konuyu bir akaidmeselesi haline getirmektedir.Meselâ devlet reisinin peygamberler gibi ma’sûm olmasının şart koşulması gibi. İşte EhH sünnet âlimleri sapık fırkaların iddialarınıcevaplandırmakveEhl-isünnetmensuplarınıyanlışgörüşlerdenkorumakiçindevletreisliğikonusunuakaidmeseleleriarasınaalmışlardır.

[←173][64]Bu tarihî hâdise için bk, Sâhîh-iBuhârî, 4/194,Ashâbu’n-nebiy/5; 8/25-28,126, el-Hudûd/31,el-Ahkâm/51;Sahîh-İMüslim, hadîs nu,1818vd.el-İmâra/l;TaberîTarihi,2/448vd.e!-İmâmeve’s-siyâse,s.4vd.el-Bidâyeve’n-nihâye,nu,892,varak502b.nu.893,varak102a.

[←174][65]Muvâviyeb.EbîSüfyânSahrb,Harb;Kureyş‘inEmevîkolunamensûbbirsahâbîolupŞam’dakiEmevîdevletininkurucusudur.Arapdâhilerindendir.60h./680m.yılındavefatetmiştir(el-İsâbo,nu.8070;el-A’lâm,8/172)

[←175][66]BusözüHz.EbûBekr’enlsbetedilmişolarakbulamadım.AncakTaberîTarihinde(2/457):«Ömer,mümkündeğil,birdevirdeikihalifebulunamaz,dedi»ifadesimevcuddur.ef-lmâmeve’s-siyâse’dedeşumealdekiİbareyeralmıştır(s.7).«Ömer(r.a)kalktıve:Olamaz,birkınaikikilinesığamaz,dedi»

[←176][67]Kaynaklardabuİfadeyiaynenbulamadım.Benzerİfadelerİçinbk.TaberîTarihi,3/415,496,561;el-lmâmeve’s-slyâse,s.51

[←177][68]Devletreisleriadaletlehükmettikleri takdirdeKureyş‘tendlr;onlaranlaşmayaptıklarındagereğiniyerinegetirirler,yardımlarıİstendiğizamanesirgemezler».Buhadisi,BeyhakIes-Sünenu’hkübrâ‘sında(8/144),EbûDâvûdet-TayâlisIdeel-Müs-ned’Inde(s.248)Enesb,Mâliktenrivayetetmişlerdir.Muhammedez-ZâNdel-Kevserîlhkaaku‘1-hakkadlıeserlerindeşöyledemektedir(s.20.21) : «İmdi hadîs sahih olsaydı Hz. EbûBekir (r.a) (haHfe ta’ylnininmünakaşa ealidlgDSekıyfe günündemutlaka onunladavdan* isbat ederdi .Çünküo günmünakaşa konusuedilenmeseledebu hadîs apaçık bir delil teşkil eder.Hadis tenkidi İlemeşgulolanbirçokalim,ashabdanhiçbirkimseninmünakaşakonusuettiklerihilafetmevzuundabuhacffsloeHIolarakİleriyesürmeyisin!,buhadîsinsahihoiamıyacagt-nınalametlerindenbirikabulederler,Salöhaddihel-Alâî(vf.761/1359)deTeflay-hu’l-fuhûm bl t enkıyhi sıyagn-utüm adlı eserinde, bazı kelâm alimlerinin İddiasına rağmen, Hz. Ebû Bekir’in bu haaTs ile ihticöcettiğininsâbltolmadığını zikretmiştir.KevserTacıgeçeneserindeyineşöyledemiştir: «IbniHacer’ln,hadîsi lafzıyla Ahmed b.Hanbel’lnMüsnecflneatfenEbûBekir

veEbûHüreyre (r.a)yanlsbetedişinegelince,apaçıkbirhatâdır.Çünkühacfisbu lafızlarlaEbûBekirveEbûHüreyre’den rlvûyetedilenhadîslerarasındayeralmadığıgjbiSahîhayn’aede(müsnedolarak)mevcûddeğildir.IbniHacer’ealtadlırisaleyeveoradakitevatürİddiasınageBnce,bu,mutlakKureyş‘lnfazHettkonusundavaridoianhadislerhakkındadır,husûsîolarakbahiskonusuedilenhâdlshakkındadegll.»

[←178][69]Muhammedb.Idrlsb.el-Abbasb.Osmanb.Şâfl.EbûAbdlllah;KureyşkabilesininHösjmîkolundan,AbdCrtmuttaiibneslinden;EhHsünnetindörtimamındanbiri;bütünSafileronanisbetedilir;üstünbirzekâya«ÛNbdLfıkıhvehadîssahasındabirçokeserimevcuddur;204h./820m.yılındavefatetmiştir(el-A’löm,6/249)

[←179][70]Hz.Ömer’in ta>in ettiği şûra ehli şunlardı:Osman b.Affân.Atîb. EbîTöiib. Talha b.Ubeydullah, Zübeyr b. el-Avvâm, Sa’d b. EbîVakkasveAbdurrahmânb.Avf(Allahhepsindenrâzîotsun),bk.el-İmâmeve’s-siyâse,s.23vd.el-Bidâyeve’n-nihâye,nu.893,varak160a;es-Savâıku’l-muhrıka,s.104vd;TaberîTarihi,3/264.

[←180][71]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:118-120.

[←181][72]el-Makaasıdu’i-hasene,hadîsnu.1288;Keşfu’l-hafâ’hadîsnu,2999.Ayrıcabk.Sünen-!EbiDâvûd,2/414,ei-Hten/1;Sunen-iTirmizî,hadisnu.2167;!bniMâce,hadîsnu.3950.

[←182][73] el-İmame ve’s-siyâse. s. 12; el-Bidâye ve’n-nihâye, nu. 892, varak 502b. nu. 893, varak 102a. İbni Hacer el-Heysemî«es-Savâıku’l-muhrıka»adlıeserindebukonudakirivayetlerimuteberkaynaklardanderliyerekhulâsaetmiştir(s.13vd.),

[←183][74]OhâdiselerdenbiribizzatRasûlullah(s .a.) invefatıdır.Ashâb-ikirambuhusustaşaşkınlıkgöstermişhatta içlerindenHz.Ömer «Muhammed öldü! Diyen kimsenin boynunu vururum…» diyecek hale gelmişti. Bunun üzerine Ebû bekir bir konuşmayaparakşöyledemişti :«Muhammed’e tapanvarsabilsinkio,ölmüştür;Allah’a tapanlardaonundaimahayyolupölmediğinihatırlasınlar!»ŞaşkınlıkiçindekalanashabEbûBekr’inbusözleriyleRasûlüllahıngerçektenvefatettiğinianlamışoldular.YinebuhâdiselerdenbiriPeygamberefendimizinnereyedefnedileceğikonusundaortayaçıkananlaşmazlıktı.MuhacirleronunMekke’yenakledilmesiniteklifederkenEnsârMedîne’degömülmesini istiyorlardı.BirkısmıdaMescicHAk-saa’yagötürülmesifikrindeydi.Nihayet Ebû Bekir, onlara. «Peygamberler öldükleri yerde defnoiunurlar»mealindeki hadîsi nakledince görüşbirliğine vardılar.Yineashâb-ıkiramın,Sekiyfegünühilâfethakkındakigörüşayrılığıdabuhadislerdenbiriniteşkileder.OgünMedîne’limüslümanlar,Mekke’Ülere«Bizdendebirhalîfesizdendebirhalîfebulunsun»demişti.BazılarıHz,Abbas’ıbirkısmıdaHz.AITyitercihediyordu.AralarındabüyükbirkargaşanınçıkmaihtimalibelirdiğibirsıradabutehlikeEbûBekr’inmüdahalesiylezailoldu.

«Resûiüllahın, şevkini tavsiye ettiği Üsâme ordusunun düşmana karşı gönderilmesi konusundaki tereddüt de zuhur eden ihtilâflardan birioluyordu.Ashabın çoğubundanvazgeçilmesininuygunolacağıgörüşünü izhâr ediyordu.HalîfeEbûBekir ise«Medîne şehri canavarlarınbarınağıhalinegelsebileRasûlüllahınkararverdiğibirişibozamamveonunemrinemuhalefetedemem!»Diyerekorduyuşevketti.Onunbuhareketinin isabetliolduğusonradananlaşıldı.Yineashâb-ıkiramın,vergilerinivermekten imtina’edenmürtedlerle savaşmakkonusundakitutumlarıozamanlarbelirenönemlihâdiselercümlesindendi.Ashabıntamamınıngörüşü,halifenin,mürtedlerebuyıliçinvergilerkonusundamüsamaha göstermesi ve isteklerine uygun oiarak onlarla barış akdetmesi noktasında birleşiyordu. Buna mukabil halife, «Daha önceRasûlüllaha ödedikleri bir yıllık hayvanvergisindenbile imtina ederlerse onlarla kılınçmuharebesine girişirim!»diyerekmürtedlere savaşaçmayakararverdi.Kendisine«Ashabınbüyükçoğunluğuseningibidüşünmezkensenkiminyardımıylasavaşacaksın?»diyesoruluncakızıAişe ile Es-mâ‘ya işaret ederek «Şu iki kızımla!» tarzındaki meşhur cevabını verdi» (el-Kİföye, Laleü nüshası varak 49a-b, Aşir Efendinüshası,varak82a.)

[←184][75]Osmanb.Affânb.EbTI-Âsb.Umeyye;Kureyş‘ten,emîru’l-mu’minîn,zü‘nnûreyn;huiefâ-irâşidîninüçüncüsudür.35h./656m.yılında.Medîne’de,KurbanbayramısabahıevindeKur’ânokurkenşehîdedilmiştir(el-İsâbe,nu.5450;el-A’lâm4/371).

[←185][76]Sahîh-iBuhârî,8/126,el-Ahkâm/51;Sahîh-iMüslim,hadîsnu.1823,elİmöre/2;TaberîTarthi,2/167vd.el-İmâme.ve’s-siyâse.s.18-20;es-Savâıku’i-muhrıka,s.88

[←186][77]Abdurrahmânb.Avfb.AbdiAyfb.Abdülhâris,EbûMuhammed;Kureyş‘inZüh-reoğullarıkolundan;ashabınbüyüklerindenve cennetle müjdelenen on kişiden birli; İlk müslümanlardandır. 32 h. /652 m. yılında vefat etmiştir (el-İsâbe, nu. 5181 :eI-AlÛm,4/95).

[←187][78]Talhab.Ubeydullahb.Osmanet-Teymî,EbûMuhammed;Kureyş’übirsahâbîdir.Cesurdu,cömertlerdenvecennetlemüjdelenenlerdenbiriydi.36h/656m.yılındaCemelvak’astndaöldürülmüştür(el-A’lâm,3/331).

[←188][79]Zübeyrb.el-Avvâmb.Hüveylidel-Esedî,EbûAbdillah;Kureyş’üsahâbî,aşere-İmübeşşereden;36h./656m.yılında,Cemelvak’asındahileileöldürülmüştür(el-İsâbe.nu.2789;el-A’lâm,3/74).

[←189][80]Sa’db.EbîVakkaasMâlikb.Üheybb.AbdiMenâf,Ebûİshâk;Kureyş‘inZühreoğullarıkolunamensûbsahâbî,Aşere-imübeşşereden;55h./675m.yılındavefatetmiştir(el-İsöbe,nu.3194).

[←190][81]bk.el-İmâmeve’s-sîyâse,s.27vd;TaberiTarihi,3/399vd.es-Savâıku’l-muhnka,s.112-115.

[←191][82]el-İmâmeve’s-siyâse,s.46vd.TaberîTarihi,3/450vd.el-KâmlI3/98vd.

[←192][83]SahîholarakrivayetedildiQinegöreHz.Âişe,Cemelharbineçıkışınasonradanpişmanolmuş,hattabaşörtüsünüıslatacakkadaronuniçinağlamıştır.YinerivayetolundukiHz.TalhaCemelvak’asındasonnefesleriniyaşarkenHz.Alî‘ninordusundanbirgenceeliniuzatmışve«EliniuzatdaEmîru’l-mu’minin(Hz.AIDadınasanabey’atedeyim!»demiş.Talha,buişi.âdilbirzâtınhilâfetinebey’atetmişolarakölmekiçinyapmıştır.BazıâlimlerimizHz.AİTnİnhilâfetineashabınittifakettiğinibileiddiaetmiştir.Çünküoniar,hilâfetinAlîveOsman’danibaretikizattanbirineaitolacağınoktasındaittifaketmişlerdi.BunlardanHz.OsmanŞehâdetşerbetiniiçerekaradançıkıncaHz.AİTninhilâfetineicma’hâsılomuştur»(el-Kifâye,varak52b.)bk.TaberîTarihi,3/548;el-Kâmil,3/132.

[←193][84]Sünen-iEbîDâvûd,2/515,es-Sünen/8;Sünen-iTirmizî,hadîsnu.2226.

[←194][85] Allah elçisiMuhammed (s.a.) İn kızı Falıma, dedesi Abdullah, onun da babası Abdûlmuttalib, Kureyş‘in Hâşimî kolundan. AnnesiHüveylidkızıHadîce’dir.Alîb.EbîTâlibileevlenmiş,ondanHasan,Hüseyin,Ümm-iKülsümveZeynebadındadörtçocuğuolmuştur.11h,/632m.yılındarahmet-iRahmanakavuşmuştur(el-İsâbe,nu.830;el-A’iâm,5/329).

[←195][86]Sünen-iTirmizî.12/244

[←196][87]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:120-123.

[←197][1] İrâdeKazaveKader»adınıverdiğimizbuüçüncübölümdekelâmilmininmühimmeselelerindenbiri sayılankaderproblemi ileondanneş‘etedenbazıkonularüzerindedurulacaktır. İhtilâfkonusumeselelerdedaimamu’tedilbiryol ta’kibedenEhl-isünnetinkarşısına,kadermevzuunda, insan İrâdesini İnkâredenCebriyyG ileAllah’ınezeli irâdesini inkâredenKaderiyyevebilhassaMu’tezileçıkmaktadır.Ehl-isünnetdışıolmaklaberaberilmîsayılabilecekbirekolkurmuşbulunanMutezilekendisini«Ehl-iadi»kabuleder.OnlaragörekullarınihtiyarîfiilleriniAllahtaâlânınyaratması,sonradabufiillerdenkötüolanlaramukabilonlarıcezalandırmasızulümdür,hikmetsiziiktir.Aksine,bufiillerekarışmıyarak tamamenkulunmüstakil İrâdesine terketmesideadalettir, iştemüeilifSâbûnî,kaderemüteallikmeselelerin tamamına«Ta’dîlveTecvîrMeseleleri»demişveadaletilezulmü(veyahikmetilesefehi)ta’rifederekhangifiilinyüceAllah’anisbetedilebileceğini,hangisinindeonanisbetedilemiyeceginianlatmakistemiştir.

[←198][2] Ehl-i kıble, Kâ‘beyemüteveccihen namaz kılmanın farzıyyetini kabul eden kimseler, demektir. Binâenaleyh Ehl-i sünnettebirliktediQerİslâmîfırkalardaEhl-ikıbledendir.Nitekimbuhususmüellifimizinifadesindendeanlaşılmaktadır,(bk.Ab-düikaahirel-Bâgdâdî,el-Farkbeyne’l-fırak,s.12-14).

[←199][3]Hikmetmedih ve kemâl sıfatlarından, sefeh de zem ve eksiklik belirtilerindendir. Bütünmüslümanlar, yüceAllah’ın hikmetlemevsûfolduğu ve sefehtenmünezzeh bulunduğu noktasında ittifak etmişler, fakat bunun ötesinde belirli bazı fiillerin hikmetmi, yoksa sefehmiolduğukonusundaaralarındagörüşayrılığınadüşmüşlerdir.Bufiillerihikmettelâkkîeden,onlarınAllahtaâlâdansuduretmesinidebenimser,sefehkabuledenisederinhikmetsahibiYaratıcı‘danbugibifiillerinzuhurunuelbettemuhalgörür.İştebunevi1meselelere«Ta’dilveTecvîrmeseleleri» denir. Bu bölümün ana konularından birini teşkil ettiği için söze «Kullara ait fiillerin yaratılması (Halku efâli’l-ibâd)» ilebaşlıyacağız. İstitâat bahsini de birmukaddimeolarak ilk önce ele alacağız.Çünkü istitâat sözkonusu ettiğimiz ‘meselelerin istinad ettiğiprensiplerdendir»(el-Kifâye,varak54a).

[←200]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:127-128.

[4] İstitâat iki nevi’dir.Birincisi fi’linvukuu içingerekli vâsıtave âletlerinyerindeve sıhhatli olmasıdır.Buney’i istitâat bilittifak fiildenöne©bulunur. Ta’rîfi: «Hürriyet ve ihtiyar sahibi bir kimsenin kendi iradesiyle fi’li icra etmeye hazır olmasıdır.” «Yol bakımından haccamuktedirolan.,»CAl-iimrân,3/97)mealindekiâyet-ikerimedegeçenistitâattanmaksadbunevi1istitöatttr.İstitâatınikincisibizzatkudretinkendisidir.Bunevi’istitâatbazılarınagöre.«Fi’linmeydanagelişinebizzattesiredenkesinbirirâdedendoğanbirkudrettimdiyeta’rîfedilir.Cenâb-ı hakkın «Onlar işitmeye muktedir olamazlardı» (Hûd.l 1/20) mealindeki âyet-i kerimesinde geçen istitâattan maksad da budur»(eM’timâd,varak50a).

[←201][5]Bilindiğiüzere insanvücudundahareketi sağlayankaslardır.Kaslarınbirkısmıkolvebacaklardaolduğugibikendi isteğimizlehareketeder. Bir kısmı da kendi isteğimize bağlı olmıyarakmide ve kalb gibi iç uzuvlarımızın hareketini sağlar. İhtiyarî fiillerdenmaksad kendiisteğimizebağlıolarakçalışankaslarımızlayaptığımızişlerdir.

[←202][6]Müellifin,üzerindeönemledurduğunoktaihtiyarîbirfi’liişlerkenkuldamevcûdolduğunukabulettiğimizkudretinözelliğidir.Böylebirkudreti Cebriyye kabul etmezken Ehl-i sünnet ile Mu’tezile bunun mevcudiyetini benimser. Ancak Mutezile, ihtiyarî bir fi’lln meydanagelebilmesiiçingereklikudrete,kul,ofi’liyapmayabaşlamadanöncesahibolduğunuiddiaeder.BöyleceKulofi’likendibaşına,müstakillenyapmış olur,Allah’ın bunda hiç bir dahli olmaz.Bunun neticesi-dirkiMu’tezile «Kul kendi fi’linin halikıdır» der, Ehl-i sünnete göre ise,ihtiyari bir fi’li İşleyebilmek için kuldamevcûdolması gerekenkudret o fi’le tambaşlamadanönce ondamevcûddeğildir.Ancakkul, işiyapmayakarar verip tam ifâ edeceği andaAllah taâlâ gerekli kudreti yaratıponaverir.Böyleceo fi’fi hakikatte işleyenAllah tahâlâolur.BununiçindirkiEhl-isünnet«BütünfiillerinhâlikiAllah’tır»der.MüellifSâbûnî,metinde,kuldabulunduğunukabulettiğimiz«kuclret»inbiraraz olduğunu, araz denen şeyin de iki ân ve iki zaman içinde devam edemiye-ceğini, binâenaleyh fiilden önce varsa fiil ânındabulunamayacağını, bunun ise muhal olduğunu… isbata çalışır. Görüldüğü gibi bütün bunlar aklî isbatlardır. Nakli isbatlar ise müteakipbahislerdegörülecektir.

[←203][7]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:129-131.

[←204][8]Teceddüd-iemsal,benzerlerin,aynımâhiyetteoiansıfatveyaarazlarınyenilenilme5i,yaniardardadevametmesi,demektir.Meselâdînenkullaniimasi mubah olan eşyanın taşıdığı bu ibâha (hilliyet) veya birinin mülkiyetinde bulunan bir nesnenin taşıdığı mülkiyet vasfı birerarazdır.Arazlardevamlılıkarzetmediğinegöresözkonusuedilenibâhavemülkiyetvasıflarışuandavarsabundansonrakizamanbölümleriiçinde yok demektir. O halde filân şeyin kullanılmasımubah olmaktan çıkmış veya filân nesne filânınmülkiyeti altında bulunma vasfınıkaybetmiştir.İşteburadateceddüd-iemsalimdadımızayetişir.Arazlarınherbirigeçiciolmaklaberaberîeceddüd-iemsalyoluylaherbirarazınyok oluşunun peşinden onun bir misli, bir benzeri yerine geçer ve böylelikle eşyadaki araziyet sürer gider, tıpkı kesik kesik noktalardandoğrunun teşekkül etmesi gibi. İnsanın şahsındaki küfür ve imanarazları (vasıfları) da aynenbunungibidir.Metinde sözkonusu edilen sıkudretarazıdabunlarıteşbihedilmekte,onunherzaman,yanifiildenöncede,fi’linvukuusırasındadamevcûdolabileceğiiddiaedilmektedir.

[←205]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:131.

[9]Ahmed b. İbrâhîm b.Abdullah, Ebû‘l-ADbâs; Eş‘arî birmütekellimdir, eserleri vardır, bk. Şerhu’l-lhyâ 2/5: TebyTnu kezibi’l-müfteri1/393;İşârâtü‘l-merâm,s.24.

[←206][10]Ahmed b. Ömer b, Süreye. Ebûi-Abbâs; kaadî, Şafiî fakîh vemüîekeilim, bir çok eseri vardır. 306 h./918.m. yılında vefat etmiştir(Tabakaatü‘s-Sübkî2/87;el-A’îâm.1/178).

[←207][11]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:131-133.

[←208][12]el-Enâm.6/102.

[←209][13]Er-Râ‘d.13/16.

[←210][14]es-Safföt,37/96.

[←211][15]BuhahîsiBuhâfî«Halkueföli’Hbâd»adlıeserindeYetmiştirSuyutıde«Bugyetu’i-vuât»ında<s.271.2yû’b.Saidel-Afı‘fPnınterceme-ıhûhnde)Hz^Huzeyfe’yevaranbirsonedleRasûlüllah(s.a.)efendimizdenaynıhadMnaMetmjveşunotuilâveetmiştir:«Busahihbirhadîstir,bunuel-Hakım^yhaynınşartınauygun»kaydıylatahrîçetmiş,gerekez-Zehebı«Telhıs»ında,gerekel-irakı«Müstahrec»indebuhadîsitenkîdetâbi’tutmamıştır.»

[←212][16]el-Mülk,67/14.

[←213][17]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:134-136.

[←214][18]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:136.

[←215][19]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:136.

[←216][20]Çünküfi’linta’rifi,mümkiniimkânhalindenalıpgerçekvaroluşa(vücûda)irca’etmektenibarettir.Buradasözkonusuedilenvücuddanmaksatgerçekleşmek,realitedevarolmaktır.YalnızzikrigeçenircaAllah’anisbeîediüncevarolması‘aklenmümküno!anşeyiîcâdetmekmânasına, kula nisbet edilince de mümkin bir fiili yapmak için vasıtasına (âletine) başvurmakmânâsına gelir. Buna göre nfiii» kelimesi(Allah’adakuladaşâmilbir)âmolur,«halk»Allahtaâlâya,«kesb»dekulahâsolur»(el-Kifâye,varak62b.)

[←217][21]el-Kifâye’den(varak59a):«Eş‘ariyyeâlimlerinintamamı,kullaraaltflillerhAllahtaâlantnmahlûkuolduğuvebuflitlerinkulunİradekudretinin daMttnde bulunau-Qu noktasnda bizMâfürîdSeremuvafakat etmiştir.Yalnız onlar kulunlrade^kudretinin dahilinde otan bir işehakikatmanasında«fiil»adımvermektebizemuhalefet ederekdemişlerdirki:«KuHar tarafındanmeydanagetirilen İşe JaMratmânâsındakesb. mecaz manasında fiil denilir.» Çünkü onlarca hakM fHI ancak îcad olabilir. «Kulun kesblne hakikat manada fll adı verilebilir mi.verilemez:mi»tarzındagözeçarpanbuİhtilafgerçekteözeaitolmayplâfzaraclbirntilamr»

[←218][22]et-MÖlde,5/110.

[←219][23]eHVIu’mlnûn,23/14.

[←220][24]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:136-137.

[←221][25]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:137.

[←222][26]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:138.

[←223][27] Tevffd lügatte; Doğurma,meydana getirme,… neticesini verme demektir. Istılahta, «Bir fi’lin diğer bir fiil vasıtasıyla dolaylı olarakfailindenneş‘etetmesidir,elinhareketisebebiyleanahtarınhareketigibi»diyeta’rîfveizahedilir.Mu’tezüeninbenimsediğibutevlîdprensibiiçinde,ayrıca,fiillerinsonundahâsılolanneticenindoğrudandoğruyaofi’lîneseriolduğugörüşüdemevcuddur.ŞöylekiMu’tezile,bilindiğiüzere, kullara ait ihtiyarî fiillerinmeydanagelişini tamamenkullara nisbet ederler.Kul -meselâ - camı kırmak için ilâhî kudret ve îcâdınmüdâhalesi olmadan tamamenkendikasıdve iradesiyleyumruğunukaldırarak camavurur.Bubirinci safhaya fi’linvukuudiyoruz. İkincisafhacamınkinimasıdır,buna fi’linneticeveeseridenir.Mutezileyegöre ikinci safhada (misâlimizdekicamınkırılşı) İlâ- ,hîkudretveîcâdınmüdâhalesiolmadan,tamamenfi’linmahsûlüdür,ondandoğma(mütevvellid)dir.İşteKelamıstılahındabuhâdiseye,yanifi’linkendineticesinl yine kendisinin doğurmasına «tevlîd» doğan bu neticelere de «mütevellidât» denilmiştir. Ehl-i sünnete göre gerek fi’lin vukuu(kulunyumruğunucamavurması),gerekvuku’bulmuşbirfi’linneticesininhusulü(camınkırılması)hakîkatmânâdaAllah’ınicadıylaolur.Mutezileninbenimsediği tevlîd bir nevi’ determinizmdir.Tabiî ilimler için kabu! edilen tecrübî determinizm tabiat kanunlarınınumûmîvezarurîoluşunaistinadeder.Butelâkkî,Allah’tanbaşkaherşeyiçin.kabulettiğimizimkânprensibini,tesadüfü,kerametvemu’clzeyi…inkâreder.Ancaksonaraştırmalarbutelâkkininyersizolduğunuortayakoymuştur.EmilBut-ro’nun(EmileBoutroux,1845-1921)kalemealdığıveH.Z,Ülken’in türkçeyeçevirdiği«TabiatKanunlarınınZorunsuzluguHakkında»adlı eser (MillîEğitimBakanlığıyayınlarından, İstanbul.1947)busahadayapılançalışmalardanbiridir.

[←224][28]Ibrâhîmb.Seyyarb.Hâni’,Ebüİshâk;Basralı,Mu’tezileimamlarındandır.Felsefiilimlerdederinleşmişvekendisinehasbazıgörüşleresâhibolmuştur.Mu’teziiefır-..;kalanndanonungörüşünübenimseyenlereNezzamiyyeadıverilmiştir.231h./845m.yılındavefatetmiştir(el-A’lâm,1/36),

[←225][29]Mu’tezüeninbüyükçoğunluğu, fiillereait eser veneticelerino fi’ii işleyenkulun icadıylameydanageldiğini,Allah taâlânmbunda bir tesiri bulunmadığını kabul eder ye bunlara «ef’âi-i mütevveilide» (veya mütavellidât) adını verirler. Nezzâm isemütevvellidâttn, yaratılış îcâbı,Aiah taâlânmeseri olduğunu ileri sürmüş-tür.YaniAllah taâlâ, canlıyı, dövülme filindenmutlakaelemduyacak bir tabîat-te yaratmıştır binaenaleyh bu neticenin (elemin) doğuşunda neAllah’ın, ne de kulun bir tesiri yoktur.Kalânîsî de, «Neticeler, tabiatîcâbt, Allah’ın eseridir, yani onun tab’ı Allah tarafından öyle tesbit edilmiştir» demiştir. Bu izahNezzâm’ın görüşüne yakındır, hatta onun aynıdır. Bu iki görüşün özü, tabiatçılann telâkkisinde olduğu gibi, sebeb bulunduğutakdirdeneticesinindemutlakabulunacağıfikrindenibarettir»(el-Kİfâye,varak64a).

[←226][30]Sümâmeb.el-Eşresen-Numeyri,EbûMa’n;Mu’tezileilerigelenlerindendir,onabağlıolanlaraSümâmlyyedenilmiştir.213h./828m.yıhndavefatetmiştir(el-A’iâm,2/86).

[←227][31]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:139-140.

[←228][32]Teklifingayesi,Mutezileyegöreedâ(yerinegetirilmesi),bizegöreiseimtihandır»(el-l’timâd,varak73b)

[←229][33]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:141.

[←230][34]el-Bakara.2286

[←231][35]el-Bakara.2/31

[←232][36]Sahlh-iBuhâri.3/17,el-Buyû140,8/218,et-Tevhid/56,

NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:141.

[←233][37]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:141-142.

[←234][38] Amr b. Hişâm b. el-Mugîra; Kureyş‘inMahzûmiyye kolundan; Rasûlüllah (s.a.) efendimizin en büyük düşmanı; Câhiliyye devrindeKureyşindahî,kahramanveeşröfındandı.İnadıyüzündenküfründeısrarettiveBüyükBedirgününde,2h./624m.yılındaöldürüldü.

[←235][39]Rr’avn»EskiMısırhükümdarlarınaverilenbirlâkabdır.Milâddanönce3200tarihindebaşlayıpm.ö.342yılınakadardevameden30kadarsülâlesivardır.Kur’ân-ıkerimdezikrigeçenRr’avn,Uz,Musa’nınnübüvvetiarasındahükümdarolandır.Adınınel-Velîdb.Mus’abolduğusanılmaktadır(bk.İsiâmAnsiklopedisiveel-Müncidfi’l-edebive’l-ulûm,Rr’avnmaddesi;M.HamalYazır,HakDiniKur’ânDili,el-Bakara,2/49âyetinintefsiri).

[←236][40]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:142.

[←237][41]el-Bakara,2/286.

[←238][42]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:142-143.

[←239][43]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:143.

[←240][44]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:143.

[←241][45]ed-Dehr,76/30.

[←242][46]el-En’ûm.6/107.

[←243][47]Yûnus,10/99.

[←244][48]©f-Rö‘d,13/27,

[←245][49]el-Enâm,6/125.

[←246][50] «İrâde ilemeşîet bir kaçmânâda kullanılır: Temenni, dua, emir, rızâ, tahakkümve cebri izâl© gibi.Bunlardan temennîmânâsındakiirâdeninAllah’anisbeticaizdeğildir,çünküo,aczvecehlalâmetidir.Allahtaâlâisebundanyücevemünezzehtir.EmirilerızâmânâsınagelenirâdeniniseAllah’anisbeticaizdir,ancakbuirâdema’sıyetvekötülüklereşâmildeğildir.Tahakkümvecebrinizâlesimâ-nâstndakiirâdeyegelince,bu,Allah’ınbir sıfatıolupkendi îcâdınınmahsûlüolanher şeye -müslümanların ittifakıyla - şâmildir.ŞukadarvarkiMu’tezile,kullara ait fiillerinAllah’ın yaratmasıyla vücûdbulduğunu inkâr ettiğinden kötülük veması-yetlerin onun ifâdesi altında bulduğunukabuledememiştir.8izegöreİseherşeyAllah’ınicadıylavücüdbulduğundanaynızamandaonunirâdesialtınagirmişbulunur”(el-KIfâye.varak67bvd.)

[←247][51]Peygamber(s.a.)efendimizkızlarındanbazılarınadinîkonularıöğretirkenşöylederdi:«Hersabahşutesbîhitekrarla:Allah’ateşbiheder,onahamdederim.KuvvetvekudretancakAllahiledir.Allah’ındilediğiolur,dilemediğiolmaz…”(Sü-nen-iEbîDâvud,2/614,el-Edeb/101;bk.el-Esmâ’ve’s-sıfât,s.160-164).

[←248][52]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:144-145.

[←249][53]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:145.

[←250][54]el-Kehf,18/29.

[←251][55]Fusslet.41/40.

[←252][56]et-Tûr,52/66.

[←253][57]el-Bakara,2/185.

[←254][58]Gâflr,40/31.

[←255][59]Bahiskonusuûyetlnbaştarafışöyledir,Meûlen:«RamazanayıkiKufânoaydaİndirilmiştir,insanlarahidayetrehberi,doğruyolunvehakİlebattıayırdedenhükümlerinapaçıkdelilleriniİhtiva1edenKur”ân.Ohaldeiçinizdenoayaerlşebilenkimseonuoruçlageçirsin.Kimdehastaolurveyaseferdebulunursa,tutamadığıgünlersayısıncadtflergünlerdeoruçtutsun.”

[←256][60]el-İsrâ;17/7.

[←257][61]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:146-147.

[←258][62]Ma’dûm,yok,gayr-ımevcûddemektir,İstılahta,zihnindışında(hariçte)nebizzat,nedobaşkasınabaölıolarakbukjnmıyanma’tûm-iilâhî,diyeta’rtfolunur.Öncekibahisteİlâhîirâdeninherşeyeşâmnolduğunuİsbatetmemizkarşısında«acaba_ma’dûmadaşâmilmidir?»alyeaklagelebilecekbirsoruyacevapteşkiletmeküzerebufaalaçılmıştır.

[←259][63]Buhadisinkaynağı36numaralıdipnotundazikredilmiştir.

[←260][64]«Şey»:varolan,varolmasımümkünolan(mevcûdvemümkin).

[←261][65]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:147-148.

[←262][66]«Mü‘tezüeâlimlerininçoğunluğu«KuiiçinenelverişliolanıyapmakveonukulavermekAllahüzerinevâcibdir”dediler.Bişrb.el-Mu’temirileonatâbi’olanlarise«KulhakkındaenuygunolanıyerinegetirmekAllah’avâcibdeğildir,fakatkuluiçinhayravesileolanıyapmakonavâcibdir,kullariçinkötülüğevesileolacakşeyiyapmasıisecaizdeğildir»demiştir».(el-Kifâye.varak72b.)

[←263][67]«Ziramüslümanlarvesemavîdinlereinananlarınhepsitaaîlereyardımetmesini,günahlardankorumasınıvebelölartntizâleetmesini(Cenâb-ıHaktan)niyazederler;nassbuhakikatinabervermiştir»(ei-İ’îimâd,varak70a-b).

[←264][68]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:149-150.

[←265][69]Sa’dettinTeftâzânfnin«Şerhu’l-Akaid»indemevzu’ ilealâkalıolarakverdiği izahâ-tı-faideliolurumuduyla-dercediyorum:(İstanbul,1315h.baskısı,s.127-128):«Rızık,Allahtaâlânın,canlıyasevkettiğivecanlınınyediğişeyinadıdır.Bu,helâlolabileceğigibiharamdaolur.Bu ta’rif, nzkın, «Canlının kendisiyle beslendiği şey» tarzında izah edilmesinden daha doğrudur.Çünkü sonuncu ta’rif, rızıkmefhûmundadâhilolduğuhaldeAllahîaâlâyanisbetunsurundanyoksundur.Mutezileyegöreharamnzıkdeğildir.Çünküonlarrızkı,bazan«Meşru,mâlikinmülkiyetialtındabulundurupyediğişeydir.»bazanda«Kendisiylefaidelenmeninmemnu’olmadığışeydir»diyeîa’rifveizahetmişlerdir.Buise ancak helâl olabilir. …Bu ihtilâfın temeli şunlara dayanır: Rızık mefhûmunda Allah taâlâya nisbet ediliş mutlaka bahis konusudur,Allah’tanbaşka rızıkvericiyoktur,kulharamyemektenÖtürüzemvecezayamüstahaktır;halbukiyüceAllah’a istinâdedenbir şeykörüolamaz,onuişleyenkişidezemvecezayamüstahakolmamalıdır.Ehl-isünnetincevabışöyledir;Kuluncezayaçarptırılmasıkendiisteğiyleharamınsebeblerinebaşvurmuşolmasındandır”.

[←266][70]Hûd,11/6.

[←267][71]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:151.

[←268][72]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:151.

[←269][73]el-Bakara.2/168.

[←270][74]«ŞeyhEbû‘i-Hsaner-RüstûgfenîveEbûİshâkel-İsferâinîbumeseledeköktebirayrılığınmevcûdolduğunukabuletmeyip«İhtilâfsadecelâfızbakımındandır»demişlerdir.Doğruolangörüşdebudur»(el-İ‘timâd,varak75a).

[←271][75]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:151-152.

[←272][76]Abdullahb.Ahmedb.Mahmûdel-Kâ‘bî,Ebû‘l-Kaasim;Mu’tezileimamlarındanbiriveKâ‘biyyediyeİsimlendirilenzümreninreisi.319h./931yılındavefatetmiştir(el-A1am,4/189.

[←273][77]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:153.

[←274][78] Bu hadîs için SüyûITnln el-Câmiu’s-sagir’İne ve el-MünâvTye ait şerhine («Sılatü‘r-rahım» maddesi) ve bir de Sehâvi’nin el-Makaasıdu’l-hasene’sine(«Sadakutu’s-sırn»maddesi)bakınız.Buhörî (7/72,et-Tıbb/12).Müslim(hadisnu.2557,el-Birr/6)veEbûDâvud(1/393, ez-Zekâh 45) şumealde bir hadis rivayet ederler: «Kim rızkının genişletilmesi ve ecelinin geriye bırakılmasını arzu ederse hısım-akrabasmıziyaretetsin.»

[←275][79]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:153.

[←276][80]el-En’âm,6/28154

[←277]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:153-154.

[81] Su beyt için bk. Divânu’i-Hüzeliyyîn, birinci kısmı. s. 19. Tübbe’; Meşhur Tübbaiyye zırhlarının, adına izafe ediligi Hımyerhükümdarlarındandır.EbûZüeyb:Huveylidb.Hâlidb.Muharriş;HuzeyloğullarındanhemCâhiliyyethemde İslâmiyetdevrindeyaşamışbüyükbirşâir.İslâmiyetdevrindeMedine’yeyerleşmiş,savaşlaravefetihlerekatılmıştır.27h./648m.yılındavefatetmiştir(el-A’lâm.2/373).

[←278][82]el-Kamer,54/49.

[←279][83] Sahîrvl Müslimde rivayet edilen Cibril hadiside (hadîs nu. 8, el-İmân/ 1 söyle bu-yurulur: Cibril ona: imâm haber ver diye sordu.Rasûlüllah ise şöylebuyurdu:«Allah’a,meleklerine,kitaplarına,peygamberlerineveâhiretgününe imanetmendir, ayrıcahayırve şerriylebirliktekadereInanmandır.Diflerbirrivayette(haaîsnu.10)ise“kaderintamamınaİmanetmendir»buyurulur.

[←280][84]Bukudsîhadîsİçinbk.Sayûtî,el-Camlu’s-sagîr,:-M,ı.Amaddesi;Aliyyul-Kaarî,ei-Ahâdisû‘t-kudsiyye,11.hadis.

[←281][85]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:155-156.

[←282][86]el-Kasas.28/56.

[←283][87]Fâtır,35/8.

[←284][88]eş-Şûrâ,42/52.

[←285][89]el-İsrâ.17/9.

[←286][90]ervNisâ,4/119.

[←287][91]İbrahim.14/36.

[←288][92]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:157-158.

[←289][1]Hasan b.Yesâr el-Basrî, Ebû said; tabiîdir. Basraîıların imamı ve asrındakimüslü-manların allâmssi idi.Menâkıbı zengindir. Dillerdedolaşangüzeisözlerivardır.110h,/728m.yılındavefatetmiştir(el-A’lâm,2/242).

[←290][2]Hasan-ıBasrî,münafıklıkalâmetlerinedairmeşhurhadîs-işerifeistinadederekbüyükgünahişleyenkimseiçin«münafıktır»demiştir.O,buhadîste zikredilenüçkötühaslet dışındakigünahları dama’siyetolmabakımındanbuhasletlerlemü-sâvîkabul etmiştir (bk. el-Kifâye,varak79a).«RivayetolunduğunagöreAtâ,Ha-san-iBasrî‘ninbugörüşündenhaberdarolduğuzamankendisineşöylebirhabergöndermiş:Yûsuf aleyhisselâmınkardeşleri onukuyuyaatmak suretiyle emanetehiyanetettiler,«Yûsuf’ukurtyedi»demekleyalansöylemişoldular,«Bizonumutlakakoruyacağız»va’dindendecaydılar;oniarbütünbunlarlamünafıkmıoldular?Hasan-iBasrîbuhaberialınca,«Aîö’doğrusöylüyor»demişvedahaöncebenimsediğigörüştenrucû’etmiştir»(el-İ‘timöd,varak87b).

[←291][3]et-Tahrim,66/8.

[←292][4] el-İ‘timâf da şöyle denilmektedir (varak 86a): «Sahih olan biz Ehil sünnetin söylediğidir. Çünkü Cenâb-ı Hak, «Ey iman edenler,öldürülenlerhakkındasizekısasfarzedildi»(el-Bakara,2/178)buyurarakkasdenadamöldürenkimseyemü‘minadınıyermiştir,halbukikatibüyükbirgünahtır.Şuâyettededurumaynıdır;«Eğermü‘minlerdenikizümrebirbirleriniöldürürlersearalarınıbarıştırın»(el-Hucuröt.49/9).…Bir de şu âyet-i kerîmeye bakalım : «Ey iman edenler, ölüm herhangi birinizin karşısına gelip çattığı zaman vasiyet ettiğiniz takdirdeiçinizdenadaletsahibiİkişahidtutun…»(el-Mâide,5/106).Eğeradaletinyokluguylaimanortadankalkacakolsaydıâyettesadece«içinizdeniki şâhid»denilirdi,çünküâyet-ikerimeninbaşızatenmüminlerehitâb ilebaşlamaktadır.Böylecemü‘minkimseninadide,gayr-ıadid©,olabileceğisabitoldu.Üstâd(mâtürîdD,«et-Tevhid»indeböyledemıştir.l»(bk.Kllâbu”t-Tevhid,Dr,f,Huleyfneşri,Beyrut,1970,s.354).

[←293][5]et-Tevbe,9/72.

[←294][6]Kaaf.50/29.

[←295][7]el-Hacc,22/47.

[←296][8]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:161-164.

[←297][9]en-Nisa,4/93.

[←298][10]ervNlsû.4/14

[←299][11]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:164.

[←300][12]İbniCerîret-Taberî.İbniCureyctankıylaİkrime’denrivayetettiğinegöreEnsâr-danbirzâtMıkyesb.Subâbe’ninkardeşiniöldürmüş,Rasûlüllah(s.a.)onakardeşinindiyetiniyermiş,odakabuletmiş.Birmüddetsonrakardeşininkaatilinesaldırarakonuöldürmüş.BununüzerineRasûl-iekremefendimizdeşöylebuyurmuştur;«OnuneHarom’iniçinde,nededışındaeminklimam(hayathürriyetini garantietmem)». Söz konusu kişi Mekke’nin fethi gününde öldürülmüştür. İbni Cureyc, bu âyetin bahis konusu şahıs hakkında nazil olduğunusöylemiştir(bk.Lübâbu’nnukuulveTaberîTefsiri,âyetintefsirinde).

[←301][13]«Hulûdmaddesininbu«uzanmüddetkalma»mânâsınakullanılmasızikrineihtiyaçhissettirmeyecekderecedeçokyaygındır»(Şerhu’l-Umde,CarullahKütüphanesi,nu.1164,varak36b.)

[←302]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:164.

[14]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:165.

[←303][15]Âl-ilmrân,3/159.

[←304][16]Muhammed,47/19.

[←305][17]el-Müddessir,74/48.

[←306][18]Sünen-iEbîDövûd.2/537,es-Sünen/20;Sunen-ıTirmızı,hadîsnu.2435-ned-iEbîDâvûdet-Tayâlisî,s.270,Hz.Enes’den;el-makaasıdul-hasene.nu.597.

[←307][19]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:165.

[←308][20]er-Rahmân,55/60.

[←309][21]eş-Şûrâ,42/40,

[←310][22]el-Câsiye,45/21.

[←311][23]el-Kalem,68/35-36

[←312][24]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:165-166.

[←313][25]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:166.

[←314][26]e!-Kehf,18/49.

[←315][27]en-Nisâ‘4/31.

[←316][28]en-Nisâ14/48,116.

[←317][29] Ehl-i sünnet âlimleri metinde yer alan en-Nisâ’ sûresinin 31, öyetindeki «kebâir» kelimesini «küfür» ile tefsir etmişlerdir. Bu tefsirkarşısında kendilerine şöyle bir soru yöneltilebilir: «Kebâir» denmaksad küfür olsaydı -küfür tek olduğundan kelime cemi’ değil,müfredolurdu.Müellifcevabendiyorki:Küfürmânâsınaalınan«kebâif»incem’iolarakkullanılmasıâyettekendilerinehitâbedilenkişilerincemi’sıygasıylaanılmasınadenkgelmesiiçindir.Sankimuhâtabsayısıncaküfürvarmışgibi,herbirininİrtikâpedebileceğiküfürkasdolunmuştur.Böylece her bir ferdö bir küfür tekabül edecek şekilde «küfürler» mânâsına gelen (kebâir» sıygası kullanılmıştır.NitekimAraplar,«Topluluğunherbirferdikendihayvanınabindi»«mânâsına»Toplulukhayvanlarınabindiler,..»derler.

[←318][30]bk,el-Bahru’l-muhit,3/233;Tefsiru’I-Keşşaf,1/503,

[←319][31]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:167.

[←320][32]Muhammeclb.Muhammedb.Amed,Ebûl-Fadl;Merv’li,Hâkimeş-Şehîddiyetanınmış,kadıvevezir.DevrindeMervşehrininbilginiveHanefîlerin imamı idi.334h. /945m.yılındaRey’deşehidedilmiştir (el-A’lâm,7/242;el-Cevâhiru’l-mudıyye,2/112).el-Muntekaa,buzâtınHanefîfıkhınadairbireseriolmaklaberabernüshasımevcûddeğildir(bk.Keşfij^-Zunûn,2/1851;Tabakatu’l-kefevî,varak68a).

[←321][33]eHsrâ’17/36.

[←322][34]el-En’âm.6/74.

[←323][35]eş-Şuarâ,26/69-70.

[←324][36]el-Enbiyâ121/52.

[←325][37]el-A’râf,7/185;Kaaf,50/6.

[←326][38]el-A’raf,7/184;er-Rûm.30/8.

[←327][39]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:168-170.

[←328][40]Buzâtınadıgerekelimizdekiel-Bidâyenüshalarında,gerekMakaalâtül-islâmiyyîn’de(1/151)«el-Hüseynes-Sâfihî»olarakgeçmektedir.Tabakaatkitabla-rındaiseşöylekaydedilmiştir:el-Hasanb.Salih(b.Salih)b.Hayyel-Hemedanies-Sevrlel-Kûfi,EbûAbdillah;ZeydiyyeninBetriyyekolunamensûbâlimlerinden,fakîhmüetehid,kelâmâlimivehadîsehlinden.168/h./785m.tarihindevefatetmiştir(bk.Fıraku’ş-Şîa,s.57;Tehzîbu’t-Tehzîb,2/285;Mîzânu’l-İ‘tidâl,1/230;TûsTninFihristi,50/1;el-Ensâb,varak347a-b;el-A’lâm,2/208).

[←329][41]MuhammedZöhidel-Kevserî‘nintahkîkıyia,Kahire,1367h.baskısındans.12-13.

[←330][42] el-Hüseyn b, el-Fadl b. Umeyr ei-Becelî, Ebû Alî; Küfede ve Nisâburda bulunmuş, müfessir; 284 h. /897 m. yılında vefat etmiştirCTabakaatü‘l-müfessirîn,nu.33).

[←331][43]Yûsuf,12/Î7.

[←332][44]Sahîh-IBuharî,1/11,öl-İman/17,102.es-SalörY/28;Muşum,hadfcnu.20-22ef-lman/8;Sünen-IbnfMâce,hadfenu.3927-3929,el-Rten/1.

[←333][45]el-Bakara,2/227.

[←334][46]Töh.20/112.

[←335][47]et-Hucurât.49/14.

[←336][48]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:171-172.

[←337][49]Mukallid:Aklîveyanakfibirdelitaramaksızınbaşkasınaaitsözveyafl’lindoğruluğunainanan,onabağlanankimse,demektir.

[←338][50] Süfyân b. Saîd b.Mesrûk es-Sevrî, EbûAbdillah; Hadis ilminde bütünmü‘minlerin emîri, hadis hıfzında hüccet. Bu ilme dair «el-Cömiu’l-kebîr» ve «el-Câmiu’s-sağîr» adlı eserleri ve «Ferâiz»mevzuundakitabı vardır. 161h. /778m. yılında vefat etmiştir (el-Cevâhir,1/250;el-A’lâm,3/158).

[←339][51]Mâlikb.Enesb.Mâlikel-Asbahîel-Hımyerî,EbûAbdiilah;Ehl-isünnetindörtmez-hebimanlarındanbiri,Eserlerivardır,179h./795m.yılındavefatetmiştir(el-A’lâm,6/128).

[←340][52]Abdurrahmanb.Amrb.Yuhmidel-EvzâîCEvzû’kabilesinden)EbûAmr;FıkıhvetakvadaŞamülkesininimamı.Fıkıhmevzuunda«es-Sünen»iİle«ei-Mesâil»adlıeserlerivardır.157h./774m.yılındavefatetmiştir(el-A’lâm,4/94).

[←341][53] Alî b Saîd er-Rüstügfenî, Ebû‘l-Hasen; Hanefi bir fakın, Semerkandlî (Rüsrügfen Se-merkand köylerin dendir), Mâtürîdîninögrencilerindendi.354h./956m.yılındavefatetmiştir(el-Cevâhir.1/362;et-A’lâm.5/102).

[←342][54]Müellifşuâyet-ikerimeyeişaretetmektedir.meâ!en;«KendilerlneKitâbverdiğimizkimseleroPeygamberiözoğullarıgibitanırlar,öyleİkeniçlerindenbirzümre-bilipdurduklarıhalde-habirehakkıgizlerler»(el-Bakara,2/146).

[←343][55]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:173-174.

[←344][56]el-Entöl.8/2

[←345][57]«Teceddüd-iemsal»içins.137deki7numaralıdipnotunabakınız,elKifâye’deşöyledenilmektedir,(varak89b):«Benzerlerinindevamlıyenilenmesi yoluyla imanın ziyadeleşmesi mânâsı da ihtimal dahilindedir. Çünkü imanın (insan nefesinde) devamı ancak bu yolladüşünülebilir. 2ra iman bir arazdır, araz iki zaman içinde devam edemez, onun devamlılığı ancak benzerlerinin ardarda yenilenmesiylemümkünolur.»

[←346][58]el-Bakara,2/34

[←347][59]lafadahaziyâdemaziyedoğrudevamlılıkarzedenbirmânâİfadeederWtürkçede«îdi»diyekarşılanır.İsebaşkaşeklegirme(îahavvüi)manastaşırve«oldu»diyekarşılanır.Metindekiayet-ikerimedeİsemânâsıifadeederveâyet«kâfirlerdenoldu»diyetercümeedilir.Böylece«kâfir»vasfişeytanasonraverilmişolur.

[←348][60]Hûd.H/43.

[←349][61]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:174-176.

[←350][62]EbûDavud’un,Sünen’inde(2/192.el-Cenâiz/67)Osmanb.Affân’danrivayetettiğinegörePeygamberefendimiz(s.a.)ölüyüdefnetmeişini bitirince kabrin üzerinde durur ve «Kardeşiniz içinAllah’tanmağrifet isteyiniz, onun için sükûnet dileyiniz, zira o, şu anda so.rguyaçekilmektedir»buyururdu.

[←351][63]Buhadîsiçinbk.el-Câmiu’s-sagîr,«Tenezzehû»maddesi.Kabira2abıhakkındavâridolmuşhadisler içinbk.Sahih-iBuhârî,1/60,el-Vudû’/55;Sahih-iMüsiim,hadîsnu.292,el-İmân/34;Sünen-iEbîDâvûd,1/5,et-Tahâre/11;Tirmizi,hadîsnu.,70,İbniKesirTefsiri.İbrâhîm,14/27âyetinde.

[←352][64]el-Hacc,22/7.

[←353][65]Yâsîn.36/78-79,

[←354][66]el-İsrâ,17/13.

[←355][67]bk.el-İsrâ117/71;el-Haakka,69/19-26;el-İnşikaak,84/*7,10.

[←356][68]el-A’râf.7/8.

[←357][69]ÂHİmrân.3/133.

[←358][70]el-Bakara,2/24;Âl-Îİmrân.3/)31.

[←359][71]en-Nisâ,4/57,122,169;el-Ahzâb,33/65.

[←360][72]Cennetehlininkavuşacağınimetvecehennemehlinindûçârolacağıazaphakkındabk.Tafsîlüâyâîi’l-Kurân,«el-Akaaid-Cehennem-elCenneh.»

[←361][73]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:177-178.

[←362][1]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:179.

[←363][2]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←364][3]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←365][4]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←366][5]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←367][6]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←368][7]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←369][8]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←370][9]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:180.

[←371][10]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←372][11]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←373][12]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←374][13]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←375][14]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←376][15]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←377][16]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←378][17]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:181.

[←379][18]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:182.

[←380][19]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:182.

[←381][20]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:182.

[←382][21]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:182.

[←383][22]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:182.

[←384][23]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:182.

[←385][24]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:182.

[←386][25]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←387][26]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←388][27]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←389][28]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←390][29]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←391][30]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←392][31]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←393][32]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←394][33]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←395][34]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←396][35]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:183.

[←397][36]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←398][37]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←399][38]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←400][39]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←401][40]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←402][41]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←403][42]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←404][43]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←405][44]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184.

[←406][45]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:184-185.

[←407][46]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:185.

[←408][47]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:185.

[←409][48]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:185.

[←410][49]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←411][50]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←412][51]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←413][52]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←414][53]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←415][54]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←416][55]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←417][56]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186.

[←418][57]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:186-187.

[←419][58]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←420][59]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←421][60]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←422][61]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←423][62]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←424][63]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←425][64]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←426][65]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:187.

[←427][66]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:188.

[←428][67]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:188.

[←429][68]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:188.

[←430][69]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:188.

[←431][70]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:188.

[←432][71]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:188.

[←433][72]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:188-189.

[←434][73]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:189.

[←435][74]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:189.

[←436][75]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:189.

[←437][76]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:189.

[←438][77]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:189.

[←439][78]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←440][79]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←441][80]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←442][81]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←443][82]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←444][83]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←445][84]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←446][85]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←447][86]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←448][87]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190.

[←449][88]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:190-191.

[←450][89]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:191.

[←451][90]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:191.

[←452][91]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:191.

[←453][92]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:191.

[←454][93]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:191.

[←455][94]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:191.

[←456][95]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←457][96]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←458][97]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←459][98]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←460][99]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←461][100]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←462][101]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←463][102]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←464][103]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192.

[←465][104]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:192-193.

[←466][105]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:193.

[←467][106]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:193.

[←468][107]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:193.

[←469][108]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:193.

[←470][109]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:193.

[←471][110]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:193.

[←472][111]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:193-194.

[←473][112]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:194.

[←474][113]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:194.

[←475][114]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:194.

[←476][115]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:194-195.

[←477][116]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←478][117]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←479][118]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←480][119]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←481][120]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←482][121]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←483][122]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←484][123]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:195.

[←485][124]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←486][125]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←487][126]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←488][127]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←489][128]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←490][129]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←491][130]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←492][131]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←493][132]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←494][133]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:196.

[←495][134]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←496][135]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←497][136]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←498][137]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←499][138]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←500][139]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←501][140]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←502][141]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←503][142]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←504][143]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197.

[←505][144]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:197-198.

[←506][145]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:198.

[←507][146]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:198.

[←508][147]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:198.

[←509][148]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:198.

[←510][149]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:198.

[←511][150]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:198-199.

[←512][151]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:199.

[←513][152]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:199.

[←514][153]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:199.

[←515][154]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:199.

[←516][155]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:199-200.

[←517][156]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←518][157]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←519][158]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←520][159]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←521][160]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←522][161]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←523][162]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←524][163]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200.

[←525][164]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:200-201.

[←526][165]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:201.

[←527][166]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:201.

[←528][167]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:201.

[←529][168]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:201.

[←530][169]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:201.

[←531][170]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:201.

[←532][171]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:201-202.

[←533][172]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202.

[←534][173]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202.

[←535][174]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202.

[←536][175]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202.

[←537][176]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202.

[←538][177]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202.

[←539][178]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202.

[←540][179]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:202-203.

[←541][180]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←542][181]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←543][182]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←544][183]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←545][184]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←546][185]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←547][186]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←548][187]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←549][188]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203.

[←550][189]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:203-204.

[←551][190]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←552][191]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←553][192]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←554][193]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←555][194]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←556][195]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←557][196]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←558][197]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204.

[←559][198]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:204-205.

[←560][199]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←561][200]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←562][201]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←563][202]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←564][203]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←565][204]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←566][205]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←567][206]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←568][207]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←569][208]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:205.

[←570][209]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:206.

[←571][210]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:206.

[←572][211]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:206.

[←573][212]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:206.

[←574][213]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:206.

[←575][214]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:206.

[←576][215]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:206.

[←577][216]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207

[←578][217]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←579][218]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←580][219]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←581][220]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←582][221]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←583][222]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←584][223]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←585][224]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←586][225]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207.

[←587][226]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:207-208..

[←588][227]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209.

[←589][228]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:208.

[←590][229]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:208.

[←591][230]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:208.

[←592][231]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:208.

[←593][232]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:208.

[←594][233]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:208.

[←595][234]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:208-209.

[←596][235]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209.

[←597][236]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209.

[←598][237]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209.

[←599][238]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209.

[←600][239]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209.

[←601][240]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209.

[←602][241]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:209

[←603][242]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:219-210..

[←604][243]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:210.

[←605][244]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:210.

[←606][245]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:210.

[←607][1]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:13-15.

[←608][1]Abdülkadirel-Kuraşî,el-Cevâhiru’l-mudiyye,1/124,Temimi,eî-Tabakâtü‘s-seniyye,var.112b.Kâtib.Çelebi,Süllemu’l-vusûl,var.38a.

[←609][2]Münâzarât,s.7,13.

[←610][3]Abdülkadirel-Kuraşî,ayn.esr.elEnsâbkısmı.

[←611][4]Keşfu’z-zunûn,2/1496

[←612][5]Hediyyetü‘l-ârifin,1/87,Brock,Suppl.1/643

[←613][6]F.er-Râzî,Münâzarât,s,14.

[←614][7]İsmâTIPaşa’nınKeşfu’z-zunûnZeyl’inde(1/69,2/371)vefattarihini508göstermesibirzühuleseriveyaistinsahvebaskıhatasıolmaktanileriyegeçemez.NitekimHediyyetu’l-ûrifin’de(1/87)butarih580olarakgeçer.KefevîileLuknevTnintaba-kâtlarındavefatgününün6saferdiyekaydedilmesidebunevibirhataolmalıdır.

[←615][8]Abdülkâdir el-Kuraşî, el-Cevâhiru’l-mudİyye-1/124, İbnKutluboga,Tâcu’t-terâcim, var. 4a,Ta bakâtu’l-Kefevî, var. 138b.Tabakâtu’î-Temİmî, var. 112b, Keşfu’z-zunûn. 2/1496-1500, Süllemu’f-vusûl, var,38a,Zey!ü Keşfi’z-zunûn, 1/69, 2/371, Hediyyetü‘l-ârifîn, 1/87,Lüknevî,el-Fevâidü‘l-behiyye,s.42,Brockelmann,Suppl,2/643.

NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:19-20.

[←616][9]el-Cevâhiru’i-mudiyye,2/82.

[←617][10]A.g.e,1/322,Zıriklî,el-A’lâm,4/158

[←618][11]S.45,74;141,160.

[←619][12]s.156,157,329.

[←620][13]5.24-25.

[←621][14]s.243,

[←622][15]Suppl.3/1221

[←623][16]Bk.Ebu’l-Berekâten-Nesefî,el-1’flmâd,var.35a-37a

[←624]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:20-21.

[17]Râzî,Münâzarât,s.7-9.22

[←625][18]A.g.e.s.9-12.

[←626][19]A.g.e.s.13-14.

[←627][20]A.g.e.s,14.

[←628][21]Var.35a.-37a.24

[←629][22]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:21-24.

[←630][23]Tâcu’t-îerâcim,var.4a.

[←631][24]et-Tabakâtu’s-seniyye,var,112b.

[←632][25]Var.38a.

[←633][26]1/1751.

[←634][27]1/87

[←635][28]2/322-323.

[←636][29]Şaşılacakbir tesadüftürkiMergînûnrnin fıkhadairBidûyetu’l-mubtedfadıbir eserive şerhi el-Hidaye’siolduflugibimüellifimizes-Sâbûnînlndeel-Bidûye’sivebundanİhtisarettiğiel-Kifayefîl-hldaye’sivardır.Birazsonragörüleceğigibibusonuncuyakısacael-Hlaayededenilmektedir.AyrıcaMergînûnrninel-Hidaye’sIüzerineyazılanşerh,haşiyeveta’iikatinbirkısmınınadıel-Kifûye’dir(bk.Keşfu’z-zunûn,2/2031v,dd.)Açıklamayaçalıştığımızhatanınsebeplerindenbiridebuİsimbenzerliğiolabilir.

[←637][30]Abdulkâdlrel-Kuraşî,el-Cevahlr,1/398,K.Çelebi,Keşfu’z-zunün.2/1749,Brock.GAL1/382.

[←638][31]Keşfu’z-zunün2/1749,2034-2035,ZeylüKeşfi’z-zunün,2/595,Hedlyyetü‘1-ûrlfln,1/790.Brock,Suppl.1/657.

[←639][32]Bk.Keşfu’z-zunün,2/1749,2rikrî.el-A’lâm,8/115

[←640][33]Keşfu’z-Zunûn2/2040,el-Fevaidu’l-Behiyye,s.42,ZeyluKeşfl’z-Zunûn,1/169,2/371,Hedivyetü‘i-Ârifin,1/87,

[←641][34]Müellifel-Bidâye’slninmukaddimesindekitabınıbuisimleanar.

[←642][35]2/1500

[←643][36]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:25-27.

[←644][37]el-Kifâye.var.45b.

[←645][38]Suppl.2/262.Brockelmann’ıyanıltanşeyDâru’l-kütübi’l-MısrıyyeFihristinin(Kai-ro2)bahismevzuuettiğive838hicriyılındaistinsahıtamamlanan,SöbûnTyeaitbirel-Munîakânüshasınınbuistinsahtarihiolsagerektir(bk.5/265).

[←646][39]el-Cevöhiru’l-mudiyye,1/362,Tabakutu’I-Kefevi,var.72a.Ziriklî,el-Alâm5/102.

[←647][40]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:27-29.

[←648][41]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:29-30.

[←649][42]VaraknumaralanLâleli.2426nüshasınaaittir.30

(*)Bk.Sahıhu’l-Buhârl.4/112,K.el-Enblyâ/48.

[←650][43]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:30-32.

[←651][44] Kâtlb Çelebî, Keşfu’z-zunûn, 2/1499-1500,2040, SüllemuVvusûl, var. 38a. Luknevî, el-Fevâîdu’l-Behiyye, s. 42, İsmâ‘il Paşa”, Z.Keşfl’z-zunûn,1/169,II.371.Hediyye-tü‘l-ârifîn1/87,Brock.Suppl.1/643,3/1221

[←652][45]Ayncabk.Brockeimann,Suppl.1/643.

[←653]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:32-33.

[46]RÛZÎ,Munazarât,s,14.

[←654][47]Nesefî.Tebsırcrtu’l-edllle,Fatihktp.nu,2907.

[←655][48]Sâbûnî,el-Muntaka,Lâleliktp,nu.2426,var.6a,

[←656][49]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:33-34.

[←657][50]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:34-35.

[←658][51]Brockelmann’ınVeüyyuddîn, 260numarada kayıtlı olarak gösterdiği nüsha (Suppl, 1/643)Söbûnrnin el-Bidâye’si olmayıpMusannifek’e(ölm.875/1470)aitFatihaTefsiridir.el-Sidâye’nindiğernüshalarıiçinbk.Brock.ayn.esr,Brockel-mann’ınEsadEf.ktp,nu.1263tekayıtlıgösterdiği«Akîdetu’s-Sâbûnî»uslûb,tertipveruhbakımındanbizimmüellifeaitolmadığıanlaşılmaktadır.

[←659][52]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:35-36.

[←660][53] Eserinmetnini neşre hazırladıktan sonra tab’ İmkânı bulamadan aynı kitabınDr. FethuüahHuleyf tarafından neşredildiginemuttali1oldum(İskenderiyy©.1969).EbûMansûrel-MötüridîninKitöbu’t-îevhîd’inldeneşredenDr.Huieyf.öyleanlaşılıyorkiei-Bidâyenlntahkîkıiçinfazlaemeksarfetmemiş,gereklititizliğigöstermemiştir.BiriAlmanya’daCTübingen,Wiihelmstr.32Ms.or.WetzsteinII.1721).diğerideİspanya’da (Real Biblioteca de El Escorial, Ms. No 1603) oulunan iki yazma nüshaya istinad ederek meydana getirdiği metinde azsayılmtyacakderecedehatalarmevcuddur.NaşirinTürkiye’demevcutel-Bidöyenüshalarındanhabersizolduğuanlaşılmaktadır.Aynışekildenaşir,Sâbûnrnin el-Munteka’stnadamuttali’ olamamıştır.Benmatni tercümeederkennaşirin istinad ettiği bu iki nüsha iledemukabeledebuluncum-Tercihettiğimbirkaçfarklıkelime«Nüshafarkları»böiümündegösterilmiştir.

[←661][54]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:37-40.

[←662][55]Sâbûnî,Nesefiailesininkendisindenöncekizevatındanmütessirolduğugibikendisindensonrakileredetesiretmiştir.ŞeyhReşîduddînileyaptığımünazarayı el-i’timâd sahibi kitabında dercetmiştir (bk. s. 15).Bumünasebetle el-Bidâyemetninde geçenmuğlâk kısımların şerhisadedindeel-İ‘timâd’dannakilleryapmayıuygunbulduk.

[←663][56]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:40.

[←664][57] Bu eserler bu kısmın başındaki bibliyografyada zikredilmiştir. Başlıcaları şunlardır: Râöıb ei-İsfahânî, el-Mufredat; Gazzalî, el-Maksadu’l-esnâ;_eş-Şörîfel-Curcânî,et-To’rîföt;Muhammedb.Yûsufes-Senûsî,Cumleîu’l-hakâik;Âmidî,el-Mubîn;İslâmAnsiklopedisi,Fırka ve zümre adları için de şu kitablara başvurulmuştur: Eş‘arîMa-kaalât; Bâkıllânî, el-Temhîd; İsferâyînî, et-Tebsîr; Bağdadî, el Fark;Hayyat, el-İntisâr; Şehristâni, el-Millel;Deylemi, Beyânumezhebi’l-Batiniyye: Sırrî-iGirîdE,Arâu’l-milel; İzmirli,Muhassalü‘l-kelam veYeniilm-ikelâm;İrfanAbdülhamîd.Dirâsât.

[←665][58]NûreddinEs-Sâbûnî,MâtüriyyeAkaidi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları:40-41.