maturidi akılcılığı-sönmez kutlu

8/8/2019 maturidi aklcl-snmez kutlu

1/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009), ss. 7-41.

MTURD AKILCILII VEGNMZ SORUNLARINI ZMEYE KATKISI

Snmez KUTLU*

zetslam Dnce tarihinde, slam

anlama, aklama ve yaamaya y-nelik birbirinden farkl yorum gele-nekleri ortaya kmtr. Akla nemveren ve farkllklarn bir arada ya-amasna imkn tanyan bir d-nme biimine sahip Aklc-Hadarzihniyet bu geleneklerden birisidir vemam Mturd bu zihniyetin ennemli temsilci-lerindendir. O, dinbilgi retmede kendine zg bir bilgikuram gelitirmi, akl da bu ku-ramn merkezine yerletirmitir. Obu dorultuda pek ok meseleyitartm ve zgn yorumlar geli-

tirmitir. Din-eriat ayrm bunlararasnda en dikkat ekenidir.Mturdye gre din aklla irtibatl-dr; inan ve itikad kapsar. Bunakarn eriat ise daha ok vahiyleilikilidir; ibadetleri ve dier dinhkmleri ifade eder. Bu bak a-s, Mturdyi insan aklna eriattetasarruf hakk tanmaya ve erhkmlerde ictihatla nesh etmeninimkan fikrine gtrmtr.Maturidinin dinle eriat ayrmas veakla eriattatasarruf hakk vermesi,hrszlkla ilgili Kuranda geen ce-

zann gnmzde yeniden d-nlmesine imkan vermektedir. Budorultuda el kesme cezas analizedilmektedir.

AbstractThe Maturidite Rationality and its

Contribution in Solving the Con-temporary Problems

In the history of Islamic Thought,different traditions of interpretationhave emerged in understanding,explaining and practicizing Islam.Among these traditions is the Ratio-nalist-Civilized (Hadar) mentalityattaching importance to the reasonand having a way of thinking thatenables disparities to live together,and, in this sense, the Imam al-Mturd is one of the most impor-tant representatives of this mentali-

ty. He developed an original episte-mology in producing religious know-ledge and put the reason at the cen-ter of this theory . Accordingly, hediscussed many problems, develop-ing original interpretations. As such,Religion-Shariat (Diynet-Sharat)distinction is the most remarkableone among them. In al-Mturdsopinion, religion is associated withthe reason, and it covers belief andfaith. However, shariat is ratherrelated to revelation and refers torituals and other religious judge-

ments. This viewpoint led al-Mturd to authoritize human rea-son to dispose over shariat and tothe idea of possibility of abolition

* Prof. Dr. Ankara niversitesi lahiyat Fak., slam Mezhepleri Tarihi


2/35

8 Snmez KUTLU

Anahtar Kavramlar: Aklclk,Maturidi, Din-eriat Ayrm,El Kesme Cezas, tihatla Nesih.

through ijtihd in legal judgements. The fact that al-Mturd distin-guished religion from shariat andgave reason the right of dispositionin the shariat made possible tothink, today once again, about thepunishment ruled for the theft in theQuran.Key Words: Rationalism, al-Mturd, Religion-Shariat Distinc-tion, Punishment of Cutting Hand,Abolition through Ijtihd.

slam dnce tarihinde, slam anlama, aklama ve yaamaya

ynelik birbirinden farkl yorum gelenekleri ortaya kmtr. Kimisi,

dini anlama ve anlamlandrmada olgunun tahliline byk nem ve-

rerek akln ve akl yrtmenin nfuz alann geniletmekte; kimisi

aklayet, hadis ve din metinlerin lafz anlamna hapsederek metnin

hakimiyetini kurmaya almaktadr. Kimisi de, sorunlarn zm-

n belli ahslara, yani siyas-karizmatik lidere veya gizemli glerle

donatlm suf nderlere (eyh ve kutub) havale etmektedir. Kimisi

ise, gemiten gnmze kadar gelen dini tecrbeye (snnet veasar), yani ilk nesillerin dini anlama ve yaama biimlerini ideal bir

dnem (asr- saadet) olarak sunmaktadr. Kendilerine zg bilgi ku-

ramlar ve sistemli fikri yaplar olan fikr kurumsallamalar, mez-

hep, tarikat veya gnmzde din cemaatler eklinde tezahr etmek-

tedir. Ad ne olursa olsun bu dini-politik veya din-toplumsal hare-

ketlerin arkasnda, rtl referans erevesi dediimiz bir zihniyet

bulunmaktadr. slamn inan, ibadet-muamelat ve ahlak boyutuyla

ilgili bilgi retmeye ynelik bu abalar, gemite olduu gibi bugn

de btnyle olmasa bile, byk lde bu yntem ve zihniye tlerden

u ya da bu ekilde etkilenmeye devam etmektedir. Hatta bazen is-

tikrarl bir ekilde gelierek, bazen zn kaybederek, bazen da ba-

ka bir zihniyete eklemlenerek veya ona benzeerek varln srdr-

meye almaktadr.

slam toplumlarnda etkili olan ve din dnceye damgasn vu-

ran belli bal zihniyetlerden birisi de, akla, akl yrtmeye, itihada,


3/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 9nazar ve istidlale nem veren ve farkllklarn bir arada yaamasna

imkan tanyan Aklc-hadar zihniyet gelmektedir. Bu zihniyet, Akl

Taraftarlar olarak tannmtr. ahs dzeyinde ilk temsilcileri ara-

snda brahim en-Neha, Hammad b. Eb Sleyman ile Eb Hanife ve

onun rencileri gelmektedir. Mezhep dzeyinde aklc tezahrler

Mrcie, Mutezile ve Maturidilik zerinde grlmektedir. Eb Hani-

fenin din anlayn teolojik, epistemolojik ve felsef adan temellen-

diren en nemli ahsiyetlerden birisi mam Mturd idi. Buna ra-

men mam Mturdnin aklla temellendirilebilir slam anlay ve

bunun fkh, kelam ve tefsir alanlarna yansmalar, maalesef yete-

rince analiz edilememitir. Onun kelam klasii Kitbut-Tevhd ve

tefsir klasiiTevltul-Kurnadl eserlerinin yaymlanmasyla birlik-

te, aklc zihniyetin onun fikri sistemine nasl yansdn anlama

konusundaki yeni bir dnem balamtr. Bylece toplumsal yapnn

ve kurumlarn deitii, insanlar ve toplumlar aras ilikilerin eit-

lendii gnmz slam toplumlarnda ortaya kan yeni din-hukk

sorunlarn zm iin nemli bir frsat domutur. Dier ekoller

arasnda bu zihniyeti benimseyenler ve onlarn grleri zerinde

burada durmamamz, onlar yok saymak veya mam Mturd dn-

dakilerin nemsiz olduu anlamna gelmemelidir. Gerekte Mutezilve Mrci bilginlerin din syleminde bu zihniyetin yansmalar ok

gl olup bamsz almalar yapmay gerektirir.

III/IX.asrn ikinci yars ile IV./X. asrn balarnda yaam olan

Mturd, temelleri Kufede atlm Rey Taraftarlnn Orta Asyadaki

en nemli temsilcilerinden birisidir. Mturd, hem bilginin konusu

olan varlk, siyaset, din, eriat, toplum ve sosyal hayata ait olgular

zmleyebilmek ve hem de hangi dinden ve mezhepten olursa olsun

herkesle tartabilecek ortak bir zemin ve tutarl bir bilgi kuram

oluturmakla ie balamtr. mam Mturdnin dini bilgi retme ve

dini-toplumsal sorunlar zmlemedeki aklc yntem ve yaklam-

nn olumasnda birinci derecede akla, istidlale, nazara, tefekkre,

tedebbre, teakkule vurgu yapan Kuran ayetleri ve Hz. Muham-

medin uygulamalar; ikinci olarak tarihsel-toplumsal yapy ve dei-

im srecinde toplumun maslahatn gz nnde bulundurarak

hukk-siyas sorunlar zmleyen Hz. merin yaklam, nc


4/35

10 Snmez KUTLU

olarak daha sonraki dnemde eri hkmleri illetten ziyade maslaha

dayandran ve dini sorunlarn zmlenmesinde akla byk bir n-

fuz alan tanyan Eb Hanifenin aklc yntemi etkili olmutur. Bu

etkenlere, ilk neslin geleneine (snnet-asar) geni yetkiler veren

ve akl mahkum eden Hadis Taraftarlarnn, doru bir inanca ve bil-

giye ulamakta imamn gizli bilgisi ve aklna balanmay art koan

i-Batn (smiliye ve mamye) akmlarn yaklamlar ile felsef

kltrn tahakkm altna girmi bir akln nderliinde din bilgi

reten Mutezilenin aklcln da eklemek gerekir. Tabii ki kltr ve

dinlerin kavak noktas olan Semerkand gibi bir ehirde yaam

olmas, blgede hakim olan dinlere ve felsef akmlara kar kendi

dinini, genel kabul gren akl gibi bir esasa bal kalarak savunmaya

almas da bir baka sebep olarak saylmaldr.

Mturd aklcl ile, mam Mturdnin dini temellendirme ve

dini bilgi retmede kulland kendine zg yntem ve yaklam kas-

tedilmektedir. Adna nisbet edilen Mturd mezhebi mensuplarnn

aklcl, bu kapsamda deerlendirilmemitir. nk mam Mturd

ve onun takipileri olduu sylenen kimselerin aklcl arasnda,

nemli farklar bulunmaktadr. Bu tartmaya burada girmeyi gerekli

grmyoruz, bir noktaya deinmekle yetiniyoruz. Mturdnin eserle-rine yansyan aklc anlay, kendi takipilerinden olduu sylenen

Pezdev tarafndan anlalmas zor bir fikir sistemi olarak gsterilmi-

tir. Muhtemelen bu durum onun zellikle kelam eserlerine olan ilgiyi

azaltmtr. Daha sonra Er bir alim olan Taftazn, mer en-

Nesefnin Akidine yazd erhinde, Mturdnin grlerini insi-

caml bir kelam ekol olarak sunmak yerine, bir ksmn Mutezileye

benzeterek, bir ksmn ise mam Earnin grlerine yaknlatr-

mak veya uzlatrmak yoluyla gzden drmeye almtr. Bu ba-

k as Mturdye zg dierlerinden bamsz bir kelam anlyn

varl konusunda tereddtler oluturmaktadr. Mturdnin aklc

yaklamnn zgnl, birinci derecede akla bak ve ona ykledii

ilevlerden kaynaklanmaktadr. Tebliimizde, nce Mturd aklcl-

n teorik ynn ortaya koyacak, daha sonra gnmz sorunlarn

zmede salayabilecei katk/katklar hrszlk suunu nlemeye


5/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 11ynelik el kesme cezas vakas zerinden analiz yapmaya alaca-

z.

mam Mturd, dier bilgi kaynaklarn kontrol etme nitelii dola-

ysyla, akl bilgi nazariyesinin merkezine yerletirir. Ama mahiyeti-

nin bilinmesi mmkn grmediinden akln tanmn yapmaktan

kanr. Ona gre, akllar, kendi keyfiyetini ve mahiyetini anlamaktan

aciz ve cahildir. Baka bir ifadeyle akllar, kendi keyfiyet ve mahiye t-

lerini bilemezler.1 Akl, alemin bir czdr, dolaysyla idrak gc

snrldr, her eyi bilemez.2

Alperin de tespit ettii gibi, Mturdninanlaynda akl sadece zihn deil, ayn zamanda zihnin dnda (ha-

ric) bir varlktr.3stelik akl, Allahn insanoluna verdii en yce

bir emanetidir.4Ayrca Allah, akl, yararl ile zararly belirlemede, iyi

ile kty ayrt etmede kullanlmas gerekli bir vasta olarak yarat-

mtr.5Mturd, akln tanm veya mahiyetinden ziyade ona ykle-

nen ilev zerinde durur. Onun yegane ilevi, analiz gerektiren zel-

liklere sahip nesne ve olaylar analize, sentez gerektiren zellikler

tayanlar da senteze tabi tutmaktan ibarettir. Bu sylenene ulaa-

bilmesi iin de tefekkr ve istidlalin devreye sokulmas gerekir. 6Akl,

bu yolla evrende birleebilenleri bir araya getirebilen, ayrlmas gere-

kenleri ise ayrabilen bir zellie sahiptir.7Mturdnin akla ykledi-i ilevi ksaca yle formle edebiliriz: Olay ve olgular inceleyen,

onlarn iyi ve ktln belirleyebilen, tikel olaylar arasnda iliki

kuran ve onlar karlatrp snflandran, bunun sonucunda genel

hkmler elde edebilen hem zihn hem zihin d bir varlktr.

1 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., stanbul: Mizan Yay-nevi, 2006, VIII/251.

2 el-Mtrd, Kitbut-Tevhd Tercmesi, ev.: Bekir Topalolu, Ankara: TDV Yayn-lar, 2002, 4; Tevltul-Kurn, V/368; Alper, Hlya, mam Mtrdde Akl-

Vahiy likisi,stanbul: z Yaynclk, 2008, 55.3Alper, Hlya, mam Mtrdde Akl-Vahiy likisi,stanbul: z Yaynclk, 2008, 55.

4 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., II/23.

5 el-Mtrd, Kitbut-Tevhd, 172.

6 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, 341.

7 el-Mtrd, Kitbt-Tevhd, 4.


6/35

12 Snmez KUTLU

Mturd, dini bilginin retilmesinde ve renilmesinde akln yan

sra nakle de bavurulmas gereken, birbiriyle atan deil uyum

ierisinde alan iki ayr kaynak olarakgrr. Bu sebeple aklnakil

ilikisini karlamak zere, bilginin kaynaklar iin akl ve sem

kavramlarn kullanr. Dier kelamc ve felsefecilerin tartmalarnda

grlen akl-vahiy atmasnn izlerine hi rastlanmaz. Sem, Re-

suln Allahn kelamn, yani vahyini, dorudan Allahtan veya eli-

sinden iitmesiyle ve insann da ayn kelam Allahn elisinden ii t-

mesiyle ortaya kan vahiy bilgisini karlamak zere yaplm bir

kavramlatrmadr. Bazen buna karlk haber kullanlsa da, haber

semi kavramna gre daha kapsaml olup hem Resln haberi olan

vahyi, hem de Resulden gelen mtevatir ve ahad haberleri iine alr.

Mturd, btn bilgi alanlarn karlamak zere daha kapsaml

bir bak as gelitirmitir. Din bilgi ve dier bilgi alanlar arasnda

her hangi bir ayrma gitmeksizin gvenilir bilgiye ulatran yollar,

kredesiniz diye size kulaklar, gzler ve kalpler verdi.8 ayetinden

hareketle duyular, haber ve akl olarak snrlandrr. yle ki burada

bilgi kayna olarak gsterilen gz, gren, ekil ve renkleri birbirin-

den ayran; kulak sesleri iitip ne olduunu belirleyen; kalpler ise,

gzle grlmeyen ve kulakla tespit edilemeyen, kiinin leh ve aleyh i-ne olacak eyleri belirlemeye ve anlamaya yarayan eydir.9 Daha

sonra oluturulan sistematik kelamn bilgi kuramnda bu bilgi kay-

naklar, aynen tekrarlanr. Ancak mam Mturdnin bilgi yollar ve

onlarn nesneleriyle ilgili aklamalar dierlerinden farkldr. nk

onun eserlerinde nesnelerin bilgisini elde etmeye yarayan grme,

duyulara; iitme, habere; kalp de akla karlk kullanlmtr. Bun-

dan hareketle ilah hitab yoluyla aklananlara Semiyyt; akl yo-

luyla bilinenlere Akliyyt, duyular yoluyla kavrananlara Hissiyt

denir. Onun bu alan ayrtrmas, bilinenler (malumat) ve

varolanlarn (mevcudt) bilgisini elde etmek iin gelitirilen bir yn-

tem olarak grlebilir. Bu tasnifte birincide akl, ikincide dil, n-

cde ise duyular ne kmaktadr. Baka bir ifadeyle sem nitelemesi

8 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VIII/161.

9 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr.,, IX/123.


7/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 13iitmeyle elde edilen bilgileri; akl nitelemesi akl yrtme ve derin-

lemesine analizlere dayal bilgileri; hiss nitelemesi ise, be duyu yo-

luyla idrak edilen eyann ve czi/tikel varlklarn bilgisini karla-

mak iin kullanlr. Genel olarak sem, eriatn; akl, dinin10; duyular

ise, fiziki alemin bilgisine ulatran kaynaktr. Bu ayrm, ahid (g-

rnen fiziki alem) ve aib (metafizik alem) eklinde bir ontolojik ay-

rmla da desteklenmektedir. Akl, her iki alemle, semi aib alemle,

hisler ise, ehadet alemiyle ilgili bilgi retir. Bunlardan her birisinin

kendine ait bilgi nesneleri vardr. Fakat bu, bir kaynan dier bilgi

alanlar ile ilgil hibir ey bilemeyecei anlamna gelmez. Aksine, ayn

nesne grubu, bazen bir, bazen iki, bazen da bilgi kaynann ko-

nusu olabilmektedir.11. Hiss mucizeler/kantlar, pheleri defetmek

ve vesveseleri ortadan kaldrmak konusunda akli mucizelerden daha

etkilidir. Bu sebeple, Resuller, akl mucizelerle yetinmeyip hissi mu-

cizelerin ikna ediciliinden de yararlanmlardr. Bir eyi bilmenin

yolunun his ve ayan olduu hususlarda hi kimse pheye dmez.

Ama hi kimsenin yle olduuna dair iinde bir phe hissetmeme-

sine ramen, akli konularda phe ve vesveseler oluabilir. 12Ayrca

her birisi kendine ait bilgi nesnelerini bilmede daha yetkili ve gveni-

lir olmakla beraber, onlarn verilerinin doruluunu belirlemede l-t akldr.

Mturd, bu yolla elde edilen verileri, din bir deer atfederek

Allahn ayetleri ve kantlar (mucizeleri) kapsamnda deerlendirir.

Ona gre, Allahn ayetlerini inkar eden kimseler13 ifadesinde mak-

sat, iaret ve delillerden oluan Allahn kantlarn inkar edenlerdir.

Allahn iaret ve delillerine gelince, birincisi Hissiyattr. Hiss delil-

ler, Allahn vahdaniyetine delalet eden yaratklar, beer gcn

aan yaratl rnekleri ve Resullerin peygamberlik iddialarn doru-

lamak ve risaletini aklasn diye Allahn kendilerine verdii mucize-

ler ile buna tanklk eden dier kantlar ierir. kincisi Semiyyttr.

10 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/112.

11zcan, Hanifi, Mtrid'de Bilgi Problemi, stanbu 1993, 46 vd.

12 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Hyem, III/133.

13 3. Al-i mrn, 21.


8/35

14 Snmez KUTLU

Sem deliller, Resullerin getirdii ve daha nceden retilmeksizin,

ancak talim yolu ile renilebilen trden veya hakikatleri sadece Al-

lah tarafndan bilinebilen haberleri ierir. nsanlar, Resulleri bu ko-

nuda bilgilendirenin Allah olduunu bu haberlerle renirler ve ken-

dileri iin bunu bir delil olarak kabul ederler. ncs ise

Akliyyattr. Akl deliller, tevhidi, risaleti ve benzerlerini bilmeye g-

trecek trden uzun tecrbe (mihne) ve aratrmalarla bilinen kant-

lar ierir. Sonu olarak Allah bunlarn tamamn resulne kantlar

(mucizeler/ayetler) olarak verdi. Gerekli artlar tadklar srece,

bu yoldan birisi veya ile birden elde edilen bilgi kesin olup

inkar imkanszdr. Onlar inkar eden, hem mucizelerin hakikatlerini

hem de bunlarn kendisine verildii kimseyi inkar etmi olur.14 An-

cak bunlar, insanlar imana mecbur eden delil ve hccetler dei ldir,

sadece insanlarn kendi ihtiyarlaryla inanmalar iin onlar iknaya

ynelik delillerdir. Buna ramen, iradesini kullanarak inkara kalk-

anlar da olacaktr. mana mecbur eden delillerle iman etmek, kii-

nin irade ve ihtiyarn ortadan kaldrd iin geersizdir. Nitekim

Mekke mrikleri, Resulullahn onlara sem, akl ve hiss hccetler

getirmesine ramen, Allaha iman etmediler ve peygamberini tasdik

etmediler. Kendilerini imana mecbur edecek delilleri grdklerinde,iman edeceklerini sylediler. Halbuki azabn gelmesiyle, iman etseler

dahi, kendilerine faydas olmayacaktr.15 O, inanma ve inkar eylemi-

ni, aklla elde edilen kesin bir bilginin tasdiki eklinde anlar. Bu ba-

kmdanher inanann, inancn akl yoluyla elde ettii salam bilgi ve

delillerle desteklemesi arttr. Bunu baaramayan kimsenin taklit

yoluyla inanmas, mazur grlmez. nk taklit dinlerin ve mezhep-

lerin doruluunun ls olamaz.16

Mturd, akl, haber ve duyularn salad bilgilerin doruluu ve

gvenilirliini belirlemede yanlmaz lt olarak grr. nk gerek

duyu yoluyla, gerekse haber oluyla bilgi edinirken akl yrtmek

gereklidir. Duyulardan uzak olan eylerin, yahut ok kk hacimli

14 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., II/272-73.

15 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VIII/104.

16 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 3.


9/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 15olup gzle grlemeyen nesnelerin belirlenmesinde duyular yetersiz

kald iin akl yrtmeye ihtiya vardr. Dier taraftan, haberin,

yanlma ihtimali bulunan veya bulunmayan trne dahil olduunu

belirlemek, peygamberlerin mucizeleriyle sihirbaz ve dierlerinin gz

bacln ayrt edebilmek, baka bir ifadeyle mucizeleri mucize ol-

mayan davranlardan ayrt edebilmek iin, akl yrtmeye ihtiya

vardr. Allah, Kur'nn kendi katndan olduunu akl yrtme yn-

temiyle ortaya koymu ve pek ok ayette17geree ulatran ve doru

yolu gsteren akl kullanmay ve akl temellendirmeye bavurmay

emretmitir.18 Ayrca hangi haber olursa olsun doru ve yanll,

ancak akl yoluyla tespit edilebilir.19Zaten haber kaynaklar arasnda

Resuln haberi olarak bilinen vahiy deakl tarafndan dorulanm-

tr. Bu anlamda Kuran, akl bir mucize20olup, mutlak ve doru bil-

giyi iermektedir. Bundan dolay, ona gre, Kurann dndaki akl

delillere ve Kurna aykr olan her haber, reddedilmelidir. 21 Bu

haberlere, Resulden gelen haberler de girer. Yani ok sayda kii-

den gelmesi (mtevatir), veya bir kiiden gelmesi haberin doruluu-

nun bir lt deildir. Bir topluluk yalan zerinde birleebilecei

gibi, tek bir kii doru bir haber verebilir. Her iki durumda da akl ve

Kurana arz edilmelidir. Bu iki asla ters dmeyen haberler, tek birkiiden gelse dahi dorudur. Peygamberden gelen ahad haberle, amel

edilebilir, ancak itikad konularda bilgi deeri tamaz. tikad konu-

larda bilgi deeri tayan, Kuran veya mtevatir snnettir.22 Dier

yandan, eyann gzellik ve irkinlikleri, insanlarn fiillerinin iyi veya

kt oluu konusunda- duyularn alglay ve haberlerin bildirmesi

sz konusu olsa dahi- gerein aa karlabilmesi iin her konuda

17 2. Bakara, 164; 41. Fussilet, 53-54; 88. iye, 17-20; 51. Zriyt, 20-21.

18

el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 13-1419 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 17.

20 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., II/307.

21 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Hyemi, IV/566.

22 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., XII/268, V/ 109,V/312 (Hyem). Mtrd'nin ahad haberlerle ilgili grlerinin analizi iin bkz.:zcan, Mtrd'de Bilgi Problemi, 66-70.


10/35

16 Snmez KUTLU

akl yrtmek ve tefekkr etmek gerekir. Bu konularda niha bilgiye

sadece aklla ulalabilir.23

Mturd, akla nemli bir fonksiyon yklemekle birlikte, haber ve

duyular gibi, onun da bilgi elde edebilme g ve alannn snrlln

kabul eder. Ona gre, varlk aleminin bir paras olan akln bilme

gc snrldr. Bir takm arzalar isabet etmesi veya inceledii konu-

nun ok karmak olmasndan dolay eyay btn ynleri ve ayrnt-

laryla bilemez.24 Bu durumlarda "akllarn tek bana kavrayama-

dklar iyiliklerle ktlklerin duyu ve haber yoluyla renilmesi,ancak "alglayanlarn" konumas ve dierlerinin de kulak verip din-

lemesi ile mmkn olur."25 Ama bu, akl btnyle, gvenilir ve

doru bilgiye ulatran bir kaynak olmaktan karmaz.

Mturd aklclnn yansmalar, din-eriat ayrm tartmalarn-

da26ak ve net olarak grlmektedir. O, din kavramn, insanlarn -

ister hak ister batl olsun- inand ey"27olarak tanmlar. Ancak bu

tanm, insanlarn inandklar ve kutsalla ilikileri anlamnda kullan-

lan genel bir tanmdr. Mturdnin iman veya inanca (itikada) kar-

lk kullanlan din tanmna, "ed-din" kelimesinin getii ayetlerden

birisinin28 yorumunda rastlamaktayz. O, bu kelimenin belirlilik

taksyla kullanlmasndan hareketle dini yle tanmlar: Din, Al-

lah'n Nuh ve dier btn peygamberlere tavsiye ettii Allah' birle-

mek (tevhd) ve ona ibadet etmek demektir." Bu din peygamberlerin

hepsi iin, tek ve ayn dindir. Btn Peygamberlerin dini, tevhd




26

Mtrdden nce din-eriat ayrm ile ilgili farkl grler hakknda geni bilgiiin bkz.:.: et-Taber, Tefsr,XXV/147; VI/269; Hatibolu, Mehmed Said, Din-eriat Fark zerine, slmiyt, 1/4 ( 1998), s. 9-13

27 el-Mtrd, Tevltl-Kurndan Tercmeler, ev.: Bekir Topalolu. mam EbHanife ve mam Mtrd Aratrma Vakf yaynlar, stanbul 2003, 81. Din tan-m, Bekir Topalolu tarafndan yle evrilmitir: Din- hak olsun btl olsun/ insann benimsedii mnev yol demektir.

2842. r, 13.


11/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 17inanc ve bir olan Allaha ibadetten oluur. Fakat onlarneratleri ve

ahkam birbirinden farkldr.29

Mturd, inan ve itikat olarak tanmlad dini, eriatten ayrr.

Ona gre eriat, ibadetler, emir ve nehiyler ile dier din hkmleri

ierir. Bylece tartmay aklla (kalb) din arasnda, eriatla vahiy

arasnda zorunlu bir ilikinin varl zerine kaydrr. Dinle akl ara-

sndaki ilikiyi30 u ekilde temellendirir: " man dindir, dinler ise

inanlan inanlardan ibarettir. nanlarn bulunduu ve varln

kendisiyle srdrd yer kalptir. Tasdikin bask ve cebir altndatutulamayan mahiyeti ise kalpte bulunan tarafdr, nk imann bu

noktasna herhangi bir yaratn tahakkm nfuz edemez."31

Mturdnin fikri sisteminde, din, hibir d etkinin basks ve zorla-

mas altnda kalmakszn zgr iradeyle ve kalb tasdikle gerekleen

bir inan olarak takdim edilir. Risalet grevini stlenen btn pey-

gamberler ve nebiler, tevhid, Allaha kulluk ve ahlaki ilkeleri ortak

olan tek bir dini bildirmek zere gnderilmilerdir. Bu din, Allah ka-

tnda mutlak olan, neshedilmeyen ve deimeyen slam dinidir.32

Baka bir ifadeyle hak din slamdr, nk slam, btn akllarn

gerekli kld ve btn yaratklarn yaratlnn ehadette bulundu-

u bir dindir.33Bu itibarla mutlak yol Allahn yolu; mutlak din, Al-lahndini; mutlak kitab Allahn kitabdr.34 O, bu dini tevhid dini,

hak din, hanif dini, ftrat dini, gerek ve burhanla kaim, kesin delil

29 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., XIII/ 175. Ayrcabkz.: el-Mtrd, Tevlatul-Kurn,thk.: Bekir Topaloluve dr., IV/48, V/138,VII/183, XI/186

30Bu konuda geni bilgi iin bkz.: ahin, Hasan, Mtrd'ye Gre Din, Kayseri 1987,15-17.

31 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 492. bilindii zere bu konumda din sadece

itikaddan ibarettir ve burada sz edilen itikad slamdan ibaret olan dindir. (el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 519)

32 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/ 48; IV/150;I/255-256; VII/216; XIII/175 Kr., zde, Talip, Mtrdnin Tefsir Anlay, n-san ya ynlar, stanbul 2003, 205.

33 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/332.

34 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VIII/52-53.


12/35

18 Snmez KUTLU

ve hccetlerle ayakta duran akl dini olarak tanmlad.35 Mutlak di-

nin ierisine, dinin tevhid, inan esaslar36, ibadetin sadece Allah'a

ait olmas, Allah'a krn zorunluluu ve ahlak ilkeler girmektedir.

Dinin unsurlar, aklla bilinebilenlerle (Akliyyt) birebir rtmekte-

dir. nk bu unsurlara, taklit, mahede veya zorunlu bilgi yoluyla

ulalmaz. Onlar bilmenin ve onlara inanmann yolu, kiinin kendi

akl yrtmesi ve istidlali yoluyla elde ettii kesb ve kesin bilgiden

geer. Peygamberden peygambere deien erat ise, ibadetlerin mik-

tar, says, ekli ve eri hkmlerle ilgili bilgileri ierir.37Farzalar,

hadler, emir ve nehiylerden oluan eriat, dinin Peygamberin geldii

dnemin artlarna ve toplumsal maslahatlara gre oluturulan de i-

en toplumsal boyutunu ifade etmektedir.38 Ancak k yamete kadar

bir baka Peygamber gelmeyeceinden Hz. Muhammed'in erat,

baka bir erat tarafndan asla nesh edilmeyecektir.39

Mturd, zaman zaman din-erat ayrm ile ilgili tartmay iman-

amel/taatler ayrm tartmasna dntrr. yleki iman ve islam

ile kfr ve irki din statsnde, ameller/taatleri de din statsnde

deil eriat erevesinde deerlendirir.40man ve amel ayrmn a-

35 Bkz.:el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.:Bekir Topalolu ve dr., X/41-42;

IV/276-278; VII/309; II/349-350.


37 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., I/ 506, IV/245,XII/247, XIII/175, V/119 (Hyemi).

38Kr., zcan, Mtridde Dn oulculuk, 55; zde, Mtrdnin TefsirAnlay,205.

39 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Hyemi, I/46, I/78-79.

40 Dinin vazgeilmez unsurlar organlarla gerekletirilen davranlar olmayp (zi-hinde ve kalpte yer tutan) inanlardan ibarettir. u sebeple ki inanlar, bask vehakimiyetin kurulamyaca deerlerdir; hibir yaratk bakasnn inancna buy-

ruk olma veya ona engel tekil etme gcne sahip deildir. nanlar dnce veduygu alanna zg davranlardr. Baz ynleriyle dilin inanlarla ilikisi bulun-maktadr. Bakasnn dilini kullanmak imkan dahilinde olmad gibi kalbi ze-rinde hakimiyet kurmak da mmkn deildir. Buna mukabil dier organlarnkullanlmas insan g erevesindedir. Dini inanlarn konumu sz konusu et-tiimiz tarzda olduuna, kfr de iman da din statsnde bulunduuna gre,

yukarda zikrettiimiz husus itaat olsa bile din statsnde deildir. Tekrar edelimki kfr de bir dindir, fakat kfr anlattm adan taat durumunda deildir.(el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 480.)


13/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 19rtran baz ayetleri41delil getirerek, mminlerin ho karlanmayan

davranlarnn onlardan iman (din) ismini kaldrmadn ve onlara

Ey inananlar! eklinde hitap etmeye devam ettiini syler. ayet

iman (din), btn taatlerin ismi olsayd, bir ksm farzlar terk eden

kimselere Allahn Ey imann bir ksmna inananlar!, ya da Ey ma-

nn bir ksmn istisna ederek inananlar! diye hitap etmesi gerekirdi.

u halde iman (din) btn farzlarn (tatlarn) ismi olarak kabul

edenlerin bu anlay geersiz ve tutarszdr.42 Baka bir yerde,

taatlerin dinden bir cz olduunu benimseyenleri bu fikirlerinden

dolay eletirir ve taatlere din ismi verilmeyeceini syler.43 O, iman-

amel/taat ayrmn, din-amel/taatler ayrm ile ayn zeminde tartr.

man-din-islam kavramlarn eanlaml kullanarak bunlarn amel ve

taatin varlk ve geerlilik sebebi olduunu vurgular. Bundan hare-

ketle iman (din) kalbin, yani akln fiili, erat (ameller ve taat) be-

denin veya dier azalarn fiili kabul eder. eriat, daha ok duygu ve

duyulara hitabeden haram-helal gibi hususlarla ilgilenir. Duyu ve

duygularca gzel grlenler, bazen akln gzel bulduu eylerden

daha aadr. lkinde deikenlik, sonrakindedeimezlik ve srek-

lilik sz konusudur.44 man ve slamn e anlaml olmasn kabul

ettiinden din kavramn, kimi yerde btn peygamberlere gelen s-lamla ayn anlamda kullanr. Ona gre, slam, szlkte boyun e-

mek (hud) demektir. slam, bir terim olarak, nefsi btn samimiyet

ve itenlikle Allaha teslim etmek ve ona baka birisini ortak koma-

maktr.45 Allahn dini ise, slamdr. Nebilerin insanlar ard

41 61. Saf, 2-3; 9. Tevbe, 38; 57. Hadid, 16.

42 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 494.Kr.: ahin, Mtrdye Gre Din, 44-45.Maturid, Eer inan esaslar dnda fiiller de din olsayd, her bir Mslman he-

men btn davranlarnda dinini deitiren konumuna derdi, nk her za-man iin onun fiillerinin dnda Allaha yaklatran davranlar bulunacaktr.(el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 519)

43 Bkz.: el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 445-447; Tevltul-Kurn, thk.: BekirTopalolu ve dr., II/349-350.

44 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 298-299. Kr.: ahin, Mtrdye Gre Din, 44-45.

45 el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Hyemi., I/287.


14/35

20 Snmez KUTLU

Allahn dini de bu dindir.46Mturd, dini akl dini olarak tanmlad

gibi, salam akl temellendirmelere dayanan iman da, irade ve aklla

ilikilendirerek akl iman olarak nitelemektedir. manda taklidi ise

eletirmektedir. Ona gre, aklla iman eden kimse, bu imanndan

asla ve ebediyen uzaklatrlamaz ve dndrlemez, saptrlamaz.

nkimann gzeli ve hakikati, aklla olduu bilinmektedir. Byle

bir iman asla terk edilmez. Ancak taklid imanna sahip kimsenin

iman hakikat iman deildir (imanu hakikatin: hakiki iman). Byle

bir imandan dnlr. Mukallid, imannda mazur deildir.47 Onun bu

deerlendirmesi, akl-din ilikisi ile ilgili yapt deerlendirmenin

aynsdr. Din yerine iman koymaktadr.

Mturd, akl-semi din-erat, iman-amel ayrmn felsef ve man-

tk bir yaklam devreye sokarak akl hkmlerden ve modal ner-

melerden hareketle u ekilde temellendirmeye alr: "Akl hkm-

ler (el-Usl), mmteni, vcip ve bu ikisinin ortas olan mmkin.

Alemin btn ileri bu esaslar zerinde yrr. Akl adan vcip,

aksine her hangi bir haberin gelemeyecei bir konumdadr, mmteni

de ayn durumdadr. Mmkin farkl konumlarn bulunduu bir alan-

dr, nk o, halden hale, elden ele ve bir mlkiyetten dier mlkiye-

te intikal eden eydir. Mmkinde her hangi bir alternatifin vacip k-lnmas veya mmteni olmas akl asndan sz konusu deildir.

Peygamberler her konumda mmkinin tercihe ayan olan alternatifi-

nin aklamasn getirirler."48 Buradan da anlald gibi, vcip ve

46 el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Hyemi., I/286.

47 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., II/373.

48 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 229-230. Eb Seleme, vcip, mmteni ve mmkin'inalanlar ile ilgili kapall gidermek amacyla yle bir aklamay uygun grm-tr:" Genellikle, inan ( itikad) ksma ayrlr. Aklen vacip, mmkin (caiz) vemmteni. Vacip, nimet veren Allah' tanma ve O'na kretme; mmteni de, n i-

met veren Allah tanmama ve O'na nakrlk etme gibi hususlardr. Mmkin ise,namazlarn ve zekatn lsn belirlemek gibi dini esaslarn miktarlar ile ala-kal hususlardr. Akl, mmkini, vacip ve mmteni olana yneltmede yetersiz ka-lnca; mmkin olan hususlar aklamak, mmkini vacip ve mmtenie ynelt-mek iin, eyann hakikatlarn insanlara retecek bir Peygamber'in varlna ih-tiya duyulmas zaruridir. uras bilinen bir gerektir ki, peygamberler, aklen va-cip olan pekitirmek (te'kid), aklen imkansz olann meydana gelemeyeceini or-taya koymak ve aklen mmkn olan aklamak suretiyle, doruluklarn ve g-nahtan korunmu olduklarn gsteren apak deliller ve mucizelerle gelmilerdir.


15/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 21mmteni konusunda akl mutlak olarak yetkilidir. Bu alanla ilgili

akln ortaya koyduu bilgiler yukarda aklana dinin unsurlar ara-

snda yer alan bilgilerdir. Akl, mmkinler ksmnda da yetkilidir, pek

ok seenek sunabilir, ancak srekli deiebilen bir alan olduu iin

sunduu seenei vacip ve mmteni klamaz. Burada insanlarn

farkl seenekleri arasnda mmkinin tercihe ayan olan gstermesi

asndan Peygamberin semine, yani vahye ihtiya vardr. Buna gre

Peygamberler aklen mmkn olan aklamakla grevlendirilmitir ve

her peygambere ait erat, bu mmkin alanla ilgilidir.

Mturd, din konusunda resul deil akl yetkili olarak grmek-

tedir. Ona gre Resullerin gnderilmesi eriatle ilgilidir. yle ki Al-

lah' bilmek aklen vaciptir. Eer Allah hi bir resl gndermeseydi,

yine de insanlarn akllaryla Allah'n varln ve birliini, onun layk

olduu sfatlarla tanmlamas ve Allah'n evrenin yaratcs olduunu

bilmesi gerekirdi. Resul gnderilmese dahi, insanlarn akllaryla Al-

lahn vahdaniyetini ve uluhiyetini, benzer ve ortaklardan beri oldu-

unu (teali) bilmek; nimetlerini ve onlarn krn yerine getirmek,

her an ona boyun emek onlar zerine vaciptir. Ancak Allah, rahmeti

ve fazl ile onlara saduk ve adil bir resul gnderdi ki, bunu daha ko-

lay bilsinler ve daha kolay (ehaff) yerine getirsinler.49Aslnda insan,bireysel gayret gstererek tefekkr ve tedebbrle bunlar akl yoluyla

bilir. Hatta akl, Allahn baz sfatlarla nitelendiine de kesinlikle

hkmeder.50 Bu sebeple vahiy ulamayan kimse, din konusunda

mazur grlmez ve bundan sorumludur. Hatta Resuln gelmesi,

Allahn varln haber vermek iin deil onu tekit etmek iindir; din

iin resul deil akl arttr. Resller ise, ibadetlerin, hadlerin ve ciz-

yenin miktar ve eklini (mukadderat ve mahddt: kemmiyyet ve

keyfiyyet) belirlemek iin erat konusunda gereklidir.51Allahn var-

l ve birliini bilme, sadece Allaha ibadet edilmesinin gereklilii

nk Allah'n delilleri birbiriyle elimez." Bkz:: Eb Seleme es-Semerkand,Cmel Usli'd-Dn Tercmesi, ev.:Ahmet Saim Klavuz, stanbul 1989, 34(Arapa metin, 9).

49 el-Mturd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., IX/417.


51 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/112; VI/336


16/35

22 Snmez KUTLU

konusunda hi bir insann Allah'a kar bir mazeret uydurmas

mmkn deildir, mazeret sadece er hkmler ve ibadetlerin nasl

olaca konusunda olabilir. te bu konudaki mazereti ortadan kal-

drmak iin de Peygamberler gndermitir. Bu anlamda din bireysel,

eriat ise dinin toplumsal ilikilerle ilgili boyutunu ifade eder.

Mturd, bu grn "Mjdeleyici ve sakndrc olarak peygamber-

ler gnderdik ki insanlarn peygamberlerden sonra Allah'a kar bir

bahaneleri (hccet) olmasn! Allah izzet ve hikmet sahibidir. "52 ayeti

ile ilgili yapt yorumda olduka ilgin bir ekilde ortaya koymakta-

dr. Mturd'ye gre, ayetteki mazeret ve hccet getirmek, ibadetler

ve din hkmler ( eri) iin sz konusudur, nk onlarn bilgisi-

ne ulaabilmenin tek arac akl deil vahiy'(semi) dir. nsanlar bu

konuda Peygamberlerin gnderilmesinden sonra Allah'a her hangi bir

hccet gndermedi diye itiraz edemezler. nk bunlaraklla tespit

edilemezler. Akla brakld zaman, bu mmkin alanla ilgili bir ok

alternatif ortaya kar. Ancak dine balanmann ve onun bilgisine

ulamann yolu byle deildir, burada kaynak akldr. Kendilerine

akl verilmi olmas dolaysyla bu konudaAllah'a kar hi birekil-

de itiraz etme haklar yoktur53. Peygamberler, dinin deimeyen un-

surlarn aynen aktarmak, ceza ve mkafat (ahireti) hatrlatmak,aa arzulardan ve gayri meru zevklerden uzak kalmay salk ver-

mek ve insan aklnn eriat/mmkinat belirlemesinin nndeki

engelleri kaldrmak, insan arzu ve isteklerinin esiri olmaktan kurta-

rp hak yolda ilerleme abasna destek ve yardmc olmak iin gnde-

rilmitir.54

Mturdnin akl-eriat ilikisi tartmalarnda zerinde durulma-

s gereken en nemli husus, onun insan aklna eriatte tasarruf

hakk vermesidir. Allahn fiillerinin hikmete, er hkmlerin ise

akl maslahatlara dayandrlmas gerektii fikrini benimsemekle,

eriatte akln tasarrufuna imkan tanm grnmektedir. Bu durum

dinin eriat ksmnda ayetin ayetle, ayetin snnetle veya itihatla

524. Nis', 165.

53 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: BekirTopalolu ve dr., IV/112-113.

54 el-Mturd, Kitbut-Tevhd, 231.


17/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 23neshini kabule gtrmtr. yleki Kur'n'la Hz. Muhammed'e

gnderilen erat, daha nceki peygamberlerin dinini deil

eratlarn neshetmitir. nk Nebiler ve Resuller, ayn dine men-

suptur ve insanlar tevhide inanmaya ve Allaha ibadet etmeye a-

rmlardr. Btn Peygamberlere ayn din indirildiinden dinde

nesih ve deiiklik olmaz. eriatlara gelince, birbirinden farkl

eratlar vardr. Peygamberler arasnda din konusunda bir farkllk

olmamakla birlikte eriatlar peygamberden peygambere farkldr.

Dolaysyla dinlerdenesih ve deiiklik veya bir nceki peygamberin

eriatine btnyle uymas sz konusu deildir.55 Belli dnemin

artlar ierisinde ekillenen erata gelince, ilah ve kltrel/beer

olmak zere iki yn vardr. Bu sebeple bir eratn kendi iinde de

nesih olabilir. Fakat ona gre, nesih " bir hkmn yrrlkten kald-

rlma vaktinin aklanmasdr. Bu bir beda olmayp daha nceki h-

kmle de elimez. Aksine belirli bir sre iin konulmu olan nceki

hkmn sresinin bitmesi zerine yine belirli bir sre iin hkmn

yenilenmesidir. .... Allah her hangi bir hkmn sresi bittiinde

geii sresi belirli yeni hkmler ve eratlar koyar. Bunu da bazen

bizzat kendisi kitabyla, bazen de Resulnn diliyle aklar.56 Bura-

da eriata dahil edilen ibadetlerin miktar ve ls ile vahiy metnin-de kesin olarak belirtilen deimez illetlere dayal haram ve helallerin

byle bir neshin kapsamna alnmas, nemli bir sorun oluturmak-

tadr. yle sanyoruz ki, Mturd, gemi peygamberlere emredilen

namaz, oru ve benzeri ibadetlerin ekli ve miktaryla ilgili Peygam-

berin alternatifini ve zikredilen trden haram ve helallerin mahiyetini

nesih kapsamna sokmamaktadr. Onun yerine ibadetlerin dnda

nitelik ve nicelii kltrel/beer verili durumdan faydalanarak belir-

lenmi er hkmlerin nitelik ve niceliini nesih alannn ierisinde

deerlendirir. Bunun anlam bir hkmn konulmasna esas olutu-

ran maslahat/maslahatlar ortadan kalkmas durumunda hkmn

geerlilik sresinin de sona ermesi, ortaya kan yeni durumlara

55 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., I/ 506, V/138,IV/245, XII/247, XIII/175, V/119 (Hyemi).

56 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., I/259.


18/35

24 Snmez KUTLU

/sorunlara maslahat merkezli yeni bir hkm konulmas demektir.

Ancak bir hkmn yrrlkte kalma sresini aklayan nesih, aye-

tin hkmnn ebediyen ortadan kaldrlmas eklinde anlalmama-

ldr. Daha nceki gibi er hkmn devamyla, maslahatn korundu-

u ortam ve toplumlarda veya ihtiya doduunda, o hkm tekrar

uygulamaya konulabilir. Ksaca mam Mturd, ayetin geerlilik s-

resini (neshi) belirlenmesinde veya geici bir sreyle uygulamadan

kaldrlmasnda ve maslahatn belirlenmesinde lt olarak akl ka-

bul eder.

Mturd, Allahn yeryzndeki halifesi sfatyla insana, yani in-

san aklna eraitin mahiyeti zerinde deil de nitelik ve nicelii

(keyfiyyet ve kemmiyyet) boyutunda tasarrufta bulunma yetkisini,

itihadla nesih olarak kavramsallatrmtr. Aslnda o, eratlerin

nitel ve nicel ynlerinin olumasnda verili toplumsal ve kltrel du-

rumun; bu ynlerinin deimesinde ise toplumsal ve kltrel yapnn

deiiminin etkisini kabul etmitir. Bu sebeple erattaki bir hkmn

sebebi olan illetin veya maslahatn kalkmas veya hkmn sresinin

sona ermesi durumunda beer aklyla, yani itihatla bu hkmn

sona erdirilebilecei (itihatla nesih) tezini ilk ortaya atan kiinin

mam Mturd olduunu syleyebiliriz. Hz. mer'in kalpleri slam'asndrlacak olanlara ( Mellefe-i Kulb) zekattan pay verilmesini ip-

tal etmesi, bu fikri desteklemek iin seilmi iyi bir rnektir.

Mturd, bu rnein zmlemesini yaparken, eriatte insan tasar-

rufunu glendirmeye ynelik yle bir kaide koymaktadr: "Hkmn

uygulanmasna gereke oluturan manann/maslahatn yok olmas

sebebiyle (eriatte) itihatla nesih olabilir."57Mturd, yukarda bah-

sedilen anlamda er hkmlerde neshin ne zaman ve nasl vuku

bulacan da akln yetkisine ve hakemliine brakmtr. Onun iin

de ikinci bir kaide koymaktadr: "Nesihten kanmann aklen imkan-

sz hale geldii durumlarda nesh caizdir; nesihten kanmann aklen

mmkn olduu durumlarda ise caiz deildir."58 Muhtemelen

57 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/392.

58 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/464-465. Ayrcabkz.: zde, 174-175.


19/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 25Mturd, snnetle ve aklla ayetlerin neshini, yukardaki gerekeler-

den dolay, takyit ve tahsis anlamnda kullanm grnmektedir.

Burada mtehitten mtehide veya akldan akla deiebilen bir

izafilik varm gibi grnse de, eriatin mahiyetini oluturan ve dinle

ilikisini salayan mahiyetinin ortadan kaldrlmas sz konusu ol-

madndan, bu eriatin kaldrlmas olarak deil eriatin nicelik ve

niteliksel boyutunda insann tasarrufta bulunma yetkisi olarak anla-

labilir. Matrid, hkmn yalnz Allaha ait olduunu bildiren ayet-

lerde59hkmn ancak Allaha ait olmasn, ulhiyyet, rubbiyyet

ve ibadette hkmn sadece Allaha ait olmas eklinde veya yara t-

ma hususunda hkmn Allaha ait olmas eklinde yorumlayarak

akla hakim vasfn vermekten kanp, akl sadece idrak edici ve ke-

fedici olarak nitelendirmeyi tercih etmitir.60 Carullahn da dedii

gibi, akln hakimiyeti, ahiretteki cezay gerektirecek sonulara kadar

varmazsa, kabul edilmesinde bir zarar yoktur. Ve Hkm ancak

Allaha aittir.61ayetine de aykr olmaz. nsan, halifelik erefiyle kai-

natta tasarruf edebilirse, akl da halifelik erefiyle, eriatta tasarruf

edebilir. nk, insann tabiattaki hilafeti, akl sayesinde olmakta-

dr. Bu yzden akl, keni faziletiyle eriata halife olabilir. 62

Mturd, din-eriat ayrmnda dinin muhtevasna koyduu hu-suslarla ilgili olarak insann vacip hkm veya haram hkm verme

yetkisini aka kabul eder. eriat ksmnda ise haram ve helal koy-

ma yetkisi bulunmamakla birlikte, insann ilerin hakikatini, ba-

langcn (mebde), sonucunu (akibet) ve eraitteki haram ve helalleri

idrak edebilme63 yetkisinin varlndan sz eder. Aslnda deiik

ayetlerle ilgili yapt yorumlardan, eriatte haram ve helal klmann

59

rnein bkz.: 6. Enan, 57, 63, 12. Yusuf, 40, 67.60Bardakolu, Ali, Hsn ve Kubh Konusunda Akln Rol ve mm Mturd, Eb

Mansr Semerkand, Kaysari 1986, s. 45-46.

61rnein bkz.: 6.Enan, 57, 63, 12. Yusuf, 40, 67.

62 Musa Carullah, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, Yay. Haz.: Musa Bilgiz, Kitabiyat,Ankara 2001, s.32.

63 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, V/203 (Hyem).


20/35

26 Snmez KUTLU

Allaha64, onlar bilmenin ve nehiy sigasnda yasak (menhi) koymann

ise, insana ait bir yetki olduu fikrini benimsedii anlalmaktadr.

Hatta Hz. Peygamberden menhi ve mekruh olarak gelen eylerin de

bu manada anlalmas gerektii, uzun sre ve her durumla ilgili

haram nitelii tamadn, haberi ahadla asla bir eyin haram ola-

mayacan ve ayetlerde haram sigasnda geen bir hkm

neshetmeyeceini belirtir. Mutlak tahrim lafz, hrmetin btnn

kapsayacak ekilde olmaldr. rnein ayette geen tahrim65, sadece

haramll zikredilen hayvanlar iin mutlaktr. Zikredilmeyenler,

haram deil, uzun sre ve her durumla ilgili haram nitelii tama-

yan mekruhtur veya menhidir. Hz. Peygamberden nehiy sasyla

gelenler de byle anlalabilir.66 Nehiy, uzak durmay gerektirir, neh-

yinde haramlln gsteren bir delil bulunmadka haram olmasn

gerektirmez. nk haramll gerektirmeyen bir ok menhiyat var-

dr. Her nehiy haram olsayd, btn menhiyatn byle olmas gere-

kirdi. Bir eyin haramll, sadece delille olabilir.67Mturdnin ak-

len haram (harmun fil-akli) veya mnker eklinde bir haram t-

rnden ve aklen vacib (vacib bil-akl) veya maruf eklinde bir vacib

trnden bahsetmesi, dinin inan, ibadetin zorunluluu ve ahlak

boyutuyla ilikilidir. nk o, inan konusu olan Allaha irk ko-maya haram ve mnker 68; Tevhide inanmaya vacib ve maruf

hkmn akla nisbetle vermektedir.69 Ayette geen Ona hibir eyi

irk komamanz70ifadesini tamamen bu manta uygun bir ekilde

yorumlar: irk aklen haramdr (haramun fil-akl). Akleden herkese

Allahn birliini (tevhid) ve ubudiyetin sahibi Rabbini tanmas ge-

reklidir. nk suretlerin terkibi ve en gzel ekilde dzenlenmesi

(takvmuh) aklda oluur. Akl sahipleri grr ve bilirler ki, bu

64 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/293.

65 Enam, 145.66 el-Mturd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., V/240-241.

67 el-Mturd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., II/30.

68 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., V/251-252.

69 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/410.

70Enam, 151.


21/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 27suretleri Allahtan bakas tasavvur etmedi, onlar dzenlemedi ve bu

konuda Allaha bir bakas ortak olmad. Size verilen her eit ihsan

ve nimet, ondandr. O halde nasl olur da, onun uluhiyetine ve

rububiyetine bakasn ortak koarsnz? Halbuki bu hem aklen hem

de seman haramdr (haramun fil-akl ve fis-sem). 71 Bu yorum, di-

nin inan ve ahlak alannda akln haram veya vacip dediine eriatn

ayn hkm verdiini ortaya koymaktadr. Yalnz burada nemli bir

fark bulunmaktadr. Akl din konusunda haram ve helal hkmn

vermesine ramen, ahirette elde edilecek ceza ve mkafat takdir

edemez. nk din ksmnda yer alan unsurlarn mkafatn ve ce-

zasn belirleme yetkisi Allaha aittir. Bu yzden kfrn ve irkin,

yalan sylemenin, ibadetleri terk etmenin cezas bu dnyaya ait de-

ildir, onlarn cezasn ahirette Allah verecektir. rnein kafir, kfr

dolaysyla ldrlmez, kfrn dnyada cezas yoktur, nk kfrn

cezas dinin sahibi olan Allaha aittir.72Akl dinin bu ksmnda ha-

kemlik yapmak yetkisine sahip deildir. Burada temel ilkeyi yle

belirlemitir: Btn hayrat, akibeti itibariyle, aklen mstahsendir.

Kfr ve btn measi ise, akibeti itibariyle aklen mstakbehtir.

nk onlardan birisi vlr ve fiiline kar sevap kazanr. Dieri ise

zemmedilir ve kt ihtiyar dolaysyla cezalandrlr.73

Mturdye gre ahlak alanyla ilgili maruf, tayyib ve helallerin

gzelliini veya mnker, habis ve haramlarn ktl, hem akln

teemml ve tefekkr hem de insan ftrat/tabiat (tab) ile bilinebilir.

Ona gre, marf, akl ve insan tabiat (tab) asndan iyi, hayr ve

gzel olana; mnker ise akl ve insan tabiat asndan er, kt ve

irkin olana denir.74 rnein akl insanlarn anne babaya ihsann

vacip olduunu, onlara ktln haram olduunun bilir.75 Hatta

71 el-Mturd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., V/252-253.

72 el-Mturd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/330-331.

73 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., X/356.

74 el-Mtrd, Tevltul-Kurn, IV/69 (Hyem). Kr.: V/69 ; Alper, Hlya, mamMtrdde Akl-Vahiy likisi,stanbul: z Yaynclk, 2008, 84.

75 el-Mturd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., V/252-253.


22/35

28 Snmez KUTLU

akl, eriatte helal ve maruf grleni irkin; haram ve mnker klna-

n da gzel grmez. Bununla birlikte Mturd, eraitteki haram, ha-

bis ve mnker arasnda; helal, maruf ve tayyib arasnda bir ayrma

gider. Ona gre eriat akln ve insan tabiatnn temiz grdklerini

helal klar. Akln ve tabn her ikisinin kt (habis) grdklerini ise

haram klar. zellikle eriat, beer iin helal gdalar, tabn (duyum

ve duygularn) gzel grdkleri arasndan semitir. nk insan

tabiat bakmndan kt (habis) olan baz eyler, beer iin gda k-

lnmad. Maruf ve tayyibata gelince, akllar ve insanlarn tabiat

(tba), kendi balarna serbest braklsayd, bu maruf, bu tayyib,

veya u habis yada mnker diye haber verecek bir resule ihtiya

kalmazd. O zaman akl ve insan tabiat bunlarn tamamn bilirdi.

Ancak insan ftrat ve akl bir takm phelere maruz kalabilir ve bu

pheler akln onu bilmesini engelleyebilir, bu durumda bunu haber

verecek Allahn resulne ihtiya vardr.76 Muhtemelen insan tabiat-

nn veakln, baz arzalar veya pheler dolaysyla haram ve helalde

yanlma ihtimali olduundan, haram ve helal klmay eriate; tayyib

ve habisi ise insan tabiatna hasretmitir. 77Haram ile tayyib arasn-

daki fark, Allahn helal ve temiz kld rzklardan yiyiniz.78 ayeti-

nin yorumunda yle aklar: Helalin tayyib, tayibin helal olmasmuhtemeldir. kisi ayn eydir, ama baka adlarla isimlendirilmi-

lerdir. Allahn helal rzklarndan yiyiniz emrinden maksat, eriat

ve dinle helal klnanlardr. Allahn temiz olarak (tayyiben) verdii

rzk dan maksat, insan tabiatinin temiz grdkleridir. nk helal

ve haram hkmn, eriat verir. Tayyib ve habis ise, tabiatlerin ho

grdkleridir.79 Mturd, ister eriatin haram ve helal kldklar,

ister insan tabiatnn tayyib ve habis grdkleri olsun, bunlarn ta-

mamn iyilik ve ktln aratrma ve akl yrtme yoluyla bilme

konusunda akl yetkili klmtr.

76 el-Mturd, Tevlatul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/81.

77 el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Hyemi., II/373.

78 5. Maide, 88.

79 el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/292-293; II/373.


23/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 29Mturdye gre, her hangi bir eyin haram ve helallii, bu hkme

konu olan eyann kendi zatndan deil, kullarn fiilleri zerindeki

faydas ve zararndan dolay verilmitir. Ayn ekilde hsn ve kubha

ilikin nitelikler de, fiilerin mahiyetine ilikin niteliklerdir. er h-

kmler, buna uygun olarak, ariin kullarn fiilleriyle ilgili hitab ile

sabit olan ey80eklinde tanmlanmtr. Bu nitelikler, harama konu

edilen eylerin kullarn fiilleri zerinde meydana getirdii fayda ve

zarar dolaysyla verilir. Ona gre eyann hsn veya kubuh zellii

eyann bizatihi bir zellii deildir. Kainatta z yaps itibariyle, hi-

bir ey btnyle ne hayr ne de erdir. Her hayr olan eyde bir y-

nyle mutlaka er, her er olanda da bir ynyle mutlaka bir hayr

vardr.81 Bir baka ifadeyle hibir yiyecek ve rzkta kendiliinden

helallik ve haramlk bulunmaz. Haram ve helallik, temizlik ve

necislik, insann istifadesi, yiyip imesi ve onlarla ilikisiyle ilgilidir.

Ayn ekilde Allahn vacip veya haram klma gibi hitaplar da, eyle-

rin kendilerine gre deil, mkelleflerin davranna gredir.

Carullahn da ifade ettii gibi, Tabiatta bulunan eylerin hibiri

kendi bana necis veya temiz deildir. Temizlik veya necislik, yalnz

insann mnasebetine baldr. Bu adan bakldnda, tabiatla u-

raanlarn nazarnda, kimyagerlerin zevkinde necis bulunmaz.82Allah akllara durgunluk veren hikmeti gerei, yaplarnn elikili

olmasna ramen zararl ile yararly, iyi ile kty birliine ve

rububiyetine kant olmas asndan tek bir varlk haline getirmi-

tir.83 nsan akl, eyadaki bu ynlerin bir ksmn bilmekten aciz;

80 el-Beyyn, Muhammed Ebl-Feth , Hkm, DA., XVIII/466. (XVIII/466-468)


82 Carullah, Musa, Byk Mevzularda Ufak Fikirler, Yay. Haz.: Musa Bilgiz,Kitabiyat, Ankara 2001, s.34.

83 el-Mtrd, Kitbut-Tevhd, 138. Bu durumu Kitbut-Tevhdde yle aklanr:unu da belirtmek gerekir ki gzlenebilen hibir zararl nesne yoktur ki insanlariyzn anlamaktan ciz kalaca yararlar bulunmasn! Bunlardan birisi ate-tir; atete yakma zellii bulunmakla birlikte besinleri kullanlr hale getirmek deona baldr. Her canlnn hayatiyeti suya bal olmakla birlikte lm de onunlagerekleebilir. Bunun gibi ac ve zehirli hibir nesne yoktur ki onda mzmin birhastaln ilac bulunmasn! Bu tr konularla ilgilenen kimse bir nesnenin mu t-lak kt ve mutlak iyi olduuna hkmetmenin yanl olduunu anlamaldr,


24/35

30 Snmez KUTLU

vahye ve resuln bilgine muhta ise de, fiillerin mahiyetiyle ilgili olan

bu hsn ve kubhu, fiillerin sonularn dnerek yine akl tespit

edebilir. nsan tabiat, duygusal olarak baz fiilerden holand veya

baz fillerden nefret ettii iin onun hsn ve kubhuna karar vere-

mez. Ancak akl, tabiatn kt grd bir eyin sonularna baka-

rak, iyi; iyi grd bir eyin sonularna bakarak kt nitelemesi

yapabilir. rnein mmin, kendi tabiati lmeyi istemediinden sava-

kerih grr, yoksa akl ve ihtiyariyle kerih grmez.84Akl, sava

sonular itibariyle insanlarn temel hak ve zgrlklerini emniyet

altna alacana, bar salayacana ve Allahn yce dinini insanla-

ra tantma imkan salayacana hkmettii iin onaylar. Burada

tabiatn iyi ve kt dediinin deimesi, akln iyi ve kt dediinin

deimemesi sz konusudur. eriat, er hkmleri daha ziyade

duygulara ynelik, yani onlar kontrol altna almaya ynelik koyar.

Akln hsn ve kubuh konusundaki hkmlerinin deimeyeceini,

insan tabiatnn iyi ve kt grdklerinin eitim yoluyla deiebilece-

ini ise yle aklar: Akln gzel veya irkin grd eyde herhan-

gi bir deiiklik yahut da halden hale gei sz konusu deilken ta-

biatn gzel yahut irkin bulduu eydeiim ve halden hale intikal

statsnde bulunur; bu sonuncu durum eitim, alageldii eydenalkoymaya zen gsterme ve yapmak istemedii eye ftratn benim-

seyebilecei gzel bir yntemle srekli olarak ynlendirme suretiyle

gerekleebilir; tpk kularda ve hayvanlarda olduu gibi.85

Mturd, insan tabiatnn cimrilik, cmertlik ve benzeri niteliklerinin

eitim yoluyla deiebileceini ve daha nce cimri iken, savatan

holanmayan birisi iken eitim sonucunda cmert olabileceini ve

savamay tabiat haline getireceini ileri srer.86 Eyadaki iyi ve

kt ynleri tespit konusunda, Allah duygular/ ftr temaylleri de-

il akllar hccet kabul etmitir. nk tabiaten olan, iradeye dayal

aksine her nesnenin zarar da yarar da vardr. (el-Mtrd, Kitbut-Tevhd,138-139)

84 el-Mturd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/174-175, 179.


86 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IX/271. Kr.:XIII/366-367


25/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 31deil cebre dayaldr. 87Onu esas alsayd insan zgrl ve sorum-

luluu ortadan kalkard. Btn bu sebeplerle Allah, akl her trl

iin dzenlenmesinin kendisine dayandrlmas gereken bir temel

olarak almtr.88 Fakat insan aklnn iyilik ve ktl kavramada

akl yrtmenin nemli bir yeri vardr. nsan, varlk ve olaylar ze-

rinde derinlikli zmlemeler yaptka, onlara dair bilgisini artrdka

onlarn hsn ve kubhu ile ilgili bu bilinmeyen noktalar daha iyi

aydnlatacaktr. Nitekim insan akl sayesinde gzellikleri ve irkinlik-

leri tanmakta ve dier canllardan stnln de onun sayesinde

anlamaktadr. Yine yaratklarn ynetilmesindeki insiyatif ancak

onunla salanabilmektedir. nsann mahvoluu, ona verilen bu akl

kullanmamakla balar.89

Mturdye gre, insan akl eyann gzel ve irkinliini, yararl ve

zararl oluunu, ilk bakta btn ynleriyle ve ayrntlaryla belirle-

yemez, ancak derinlemesine aratrdktan ve akl yrttksen sonra

bilebilir. Onu bilmenin bir baka yolu da peygamberin haberi yoluy-

ladr.90 Bu konuda eriatn bildirmesi teyid ve tekiddir. eriat, bir

eyi iyi ve faydal olduu iin emretmi, kt ve zararl olduu iin

de yasaklamtr. Din, bu konuda aklla birlemektedir. Ayrca ahlaki

duygu insann znde vardr. Gzelin gzellii, irkinin irkinliikendisinde bedih olarak bilindii iin, akl bunlar idrak eder, emre-

der ve yasaklar. Mesela; nimete kretmenin doruluu ve adaletin

gzellii, nankrln, zulmn ve yalann irkinlii byledir.91 Allah,

vahiy yoluyla insanlara her ne emretmise, akln anlay derecesine


88 el-Mtrd, Kitbut-Tevhd,285.


90Geni bilgi iin bkz.: el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Hyem, V/464-465.

91 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 274, 278, 355-356. el-Mturd 'nin bu konudaki g-rlerinin tahlili iin bkz. Bardakolu, Ali, "Hsn ve Kubhkonusunda Akln Rolve mm Mturid", Ebu Mansur Semerkand-Mturid Kongresi (Kayseri 1990)adl kitap ierisinde, 33-49.


26/35

32 Snmez KUTLU

ve yollarna gre onu aklamtr.92 Bunu anlayamayacak dzeyde

olan insan, ilah emrin muhatab olamaz. Btn bu emirleri bilme

yollar farkl farkldr. Ancak onun bilmenin btn yollar akl ve is-

tidlalden geer.93Dier taraftan Mturd, insann olgu ve hadiseler-

deki iyilii ve ktl, iyilik ve ktlklerin ilham edilildii bilgiy-

le94 zorunlu olarak bilmesini, bir tr cebrilik grerek bu fikri u

ekilde eletirir: Eyann hsn ve kubhu akllarn bedahetiyle klli

olarak bilinir. Ancak akllar, her eyin hsnn ve kubhun, onlar

tek tek gstererek bilemez. Nitekim insan tabiat da byledir. Buna

gre Allah akln tabiatna ( fi tabl-akl) irkinliklerin kubhunu, gze-

lin hsnn tmel olarak (cmleten) koymutur. Ancak akl, zikred i-

len yollara bavurmadan kendi nefsindeki her birini tek tek gstere-

rek bu ikisini birbirinden (ireten) ayrt edemez. Allah onun nefsine,

gzeli irkinden irkini gzelden ayrt edecek ve fucurun irkinliini,

takvann gzelliini belirleyebilecek bir lt koydu. O halde bunun

bilgisine ya Resuln haberiyle veya akl yrtmekle (bi-istimalil-

fikri) ular.95Ancak akl, eriatte uhrevi mkafat ve cezas olan ha-

ram ve helal koyamaz, bu yetki Allah'a aittir. Dolaysyla akln bilgisi,

ahirete ait ceza ve sevap miktarn tayin edemez. Din ise, emredilen-

leri yapana mkafat vadetmi, yasaklananlar yapanlar ise ceza iletehdit etmitir.

Mturdnin din-eriat ve akil-nakil ayrmnda dinle ilgili akln ve-

rilerine dayal kesin bilgiyi, eraitteki hkmlerde ise zann- galibe

dayal sem bilgiyi art koar. Din konusunda yakn ve kesin bilginin

nemi zerinde daha nce durulduu iin tekrar bu konuya girmeyi

gerekli grmyoruz. Ancak zann- galib konusuna gelince, ameli ko-

nularda, yani eriatte bir hccettir. Onunla hkm vermek caizdir.

92Mturd, bunu yle ilkeletirmitir: semin aklamas, akln anlayaca l-dedir ( yeknul-beynus-sem ala kadril-beyn el-akl) (el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/293-294)


9491. ems, 8.

95 el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Hyemi, V/464-465.


27/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 33Din konusunda ise doruluu kesin olan bir delil gerekir.96 Bu se-

beple eriatte, zann- galip pek ok hususta bilgi kayna olarak kul-

lanlmtr. Bu durum, Allahn eyayla ilgili bilgisinin eksikliinden

kaynaklanmamakta olup btnyle eyann nitelikleriyle ilgilidir.

eriatte hkmler zann- galib zere olmasnn anlam, yani faydas

oksa fayda esas alnarak hkm vermektir. Mesela ikinin haraml-

l, onun bizatihi necis olmasndan kaynaklanmaz. Kullar zerinde

meydana getirdii sarholuktanve zararlarnn daha ok olmasndan

dolaydr. kinin necislii, bakas zerindeki etkisi dolaysyladr

(biayrihi). Ayette de belirtildii gibi onun faydas da vardr, ancak

faydas zararndan oktur. Haram klnmas zararnn faydasndan

ok olmasndandr. Ayrca Allah zann- galibi esas alarak zaruret

halinde le yemeyi mubh klmtr. Zira her kiinin alktan lm,

kanlmaz bir sonutur, ancak her bir kiinin bu olaya dayankll

birbirinden farkldr. Bir ksm, ksa srede lebilir, bir ksm ise da-

ha uzun dayanabilir. Alktan sonuta btn insanlarn lebilecei

dikkate alnarak, hayatta kalmalarn salamak iin domuz eti ve le

yemesine izin verilmitir. Ayn ekilde lmle tehdit edilen kiinin,

bask ve cebr altnda kfr szn diliyle sylemesi zann- galipten

dolay mubh klnmtr; yoksa tehdit edilen, tehdit eden kiininkendisini mutlaka ldreceini kesin olarak ( bil-ihtati) bilemez.97

Bundan dolay Mturd, zan kavramn yok olma (zeval) veya dei-

me (intikal) korkusu artran zahiri sebeplere (zahirul-esbb) ba-

l oluan bir bilgi/durum olarak tanmlar. Yakin iin kesinlik vardr.

Zann- galibe gelince, onunla yakini bilgiyle bilinmi gibi amel edilir.

Zaten insanlar arasndaki ahkam ve haberlerin kabul, yani er

hkmlerin geneli gerek durumuna (alet-tahkk, hakikat) gre deil

d grnleri esas alnarak zann- galibe gre konulmutur.98 r-

nein ahitliklerin kabul ve onunla hkm vermek de byledir.

nsanlar arasna konulmu btn eri hkmler (cemiu-eri)

96Bkz.: el-Mturd, Tevlatul-Kurn, thk.: Hyemi, V/312; V/439 (Topalolu);IV/496 (Hyem); III/133 (Hyem)

97 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Hyem, II/473-474.

98 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Hyem, IV/548.


28/35

34 Snmez KUTLU

ahval ve umur, d grnne (zevahirine) gre konulmutur. n-

k bir hakim, adil grnts veren yalanc ahitlerin ahitliine da-

yanarak, gerek yzlerini bilemedii bir insann idamna veya elinin

kesilmesine hkmedebilir.99 mam Mturd, istihsan da zann-

galib erevesinde deerlendirmitir.100Bu anlaya gre, insan akl,

ortaya koyaca seeneklerden en iyisini semek (istihsan) yoluyla

er hkmlerin nitelik ve nicelii zerinde tasarrufta bulunabilir.

Tebliimizin buraya kadarki ksmndaMturd aklclnn teorik

yn ve bunun dini bilginin retilmesinde, akln din ve eriatin ieri-inin belirlenmesinde oynad rol ve ne dereceye kadar tasarruf

yetkisi bulunduu ortaya konulmaya almtr. imdi de onun akl-

c yaklamnn gnmzsorunlarn zmede salayabilecei katk-

y, hrszlk suunu nlemeye ynelik el kesme cezas vakas ze-

rinden analiz etmeye alacaz. nce hrszlk yapan erkek ve kad-

nn elinin kesilmesiyle ilgili ayetin mealini vermek istiyorum. Allah,

Maide Suresi, 38. ayette yle buyurmaktadr: Erkek ve kadn hr-

szn, yaptklarna ceza ve Allahtan bir azab olmak zere, ellerini

kesiniz! Allah gldr, hikmet sahibidir.

Mturd, kendi dneminde bu ayetin yorumunda u temel husus-

lara dikkat ekmektedir. Bu ayet hrszlar hakknda genel, hrszlkhakknda zeldir. Hrszln cezasn kaldracak bir phe veya tevil

yoksa, el kesilir. Hrszlkta hususidir. nk kk bir eyi alma-

ya, hi kimsenin kalbi elin kesilmesine ihtimal vermez. Ayrca hrsz-

lklar eit eittir. Bu hitap, hrszlk ismi kullanlan btn hrszlk-

lar iin deil, belli trleri iindir. Ayn ekilde elin kesilmesiyle ilgili

hitap da elin bir ksmyla ilgilidir, yani avucudur. El, parmaklardan

bilee kadarki ksm iin kullanlr. nk insanlar el zerinde ihti-

laf etse de el kesmenin bileinden veya dirsekten kesilmesi olmad

zerinde ittifak vardr. Ona gre avuca kadar parmaklar kesilir.

99 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Hyem, IV/542.

100 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Hyem, III/156, V/303. Zann- glib vestihsn konusunda geni bilgi iin bkz.: zen, kr, mm Eb Mansr el -Mtridnin Fkh Uslnn nas, mam Mturd ve Mturdlik adl kitabn(haz.: Snmez Kutlu, Kitabiyat yaynlar, Ankara 2003) ierisinde, 223-224, 230.


29/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 35nk bir eyi parmaklaryla tutup alyor. Kesmekle ilgili hitabn

mahreci, umumidir. Maksat, elin tamam deil bir ksmdr. Elleri-

ni kesiniz ifadesinde kesme hitab umumidir, nk kesmeyi kimin

stlenecei aklanmamtr. Bundan murat valilerdir. Lafzn umumi

mahreli olmasnda muradn umumiliine delil yoktur. Lafzn hususi

mahrecinde hususi olmasna da delil yoktur. Bilakis Btn bunlar

delille bilinir. Umum umum deliliyle, husus husus deliliyle kaim

olur.101Hrszlkta elin kesilmesindeki hikmet, eliyle almas sebebiy-

le deil hrmeti inedii iindir. Dier cezalarn hi birisinde, suun

ilendii organa ceza uygulanmaz. Zina ve adam ldrme de byle-

dir. Dier sularda bu cezann uygulanmamasnn nedeni, ceza ile

elde edilmesi hedeflenen hakkn eksik veya fazla olaca korkusudur.

Adam ldrenin eliyle ldrd diye elini kesseniz, cezayla salanmak

istenen hakta eksiklik, zina edenin ilgili organn kesmekte ise haya-

tn kaybetmekle sonulanabileceinden verilen cezada fazla bir hak

elde edilmi olur.102Mturd, on dirhem deerindeki bir eyi alma-

ya karlk binlerce dinar deerindeki bir elin kesilmesindeki soru-

nun farkndadr ve hikmetini izah etmeye alr. Bunun sebeplerin-

den birisi, Allah, el kesme eklinde dnyalk bir ceza, kulun bir s-

kntyla imtihan edilmesidir. Allah, bazen hi bir sua karlk ol-makszn kiiyi baz skntlarla imtihan eder. Buna hakk olan birisi

olarak Allahn kullarn bir fls veya habbeye karlk binlere denk

decek bir eyle imtihan etme yetkisi de vardr. Ayrca sirkatte elin

kesilmesi, alnan maln cezas karlnda deil, hrmeti/haram

inemeye karlktr. Bu konuda yorumunda zorland grlmekte-

dir. Cezalarn lsnn sua uygunluunu kabul etmekle beraber,

sula ceza arasndaki bu kadar byk farkll yaratklardan hi

kimsenin ilminin, sularn miktarlarnn meblan (derecesini) bil-

mesinin muhtemel olmad eklinde bir gerekeyle izah etmeye al-

r. Yani insanlarn ilmi, sularn miktarlarnn derecesini bilemedi-

ine gre, bu sulara verilecek cezann miktarn da bilemez, der.

101 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/217.

102 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/218-219. Zina ileel kesmenin hadler asndan kyaslanamyacansavunur. Kr.: X/80.


30/35

36 Snmez KUTLU

Byle olunca, bu konuda en dorusu, Allahn ktl ancak mis-

liyle cezalandrdna tabi olmay bilip onun emrine ittiba etmek ve

teslim olmaktr.103 Grld gibi, Mturd, kendi dneminde bu

cezann neshedilip edilmemesinden hi bahsetmemektedir. Muhte-

melen o gnn artlarnda akl, bu konuda nesihten kanmann

imkansz hale geldiine hkmetmemitir.104 Bununla birlikte, onun

dier tefsirlerde konuyla ilgili yaplan tartmalardan daha farkl so-

runlar tartt grlr. nk az bir ey alana byle bir ceza

vermeye kimsenin vicdannn raz olmadn sylemekten kendini

alamaz. O halde ondan yaklak drt-be asr sonra yaayan zzettin

Abdisselamn, alnan maln miktarn zikretmeksizin gnmzde

ok sayda insan, acdndan dolay hrsz affetme eilimindedir

demesi, bu konuda bir deer deiimine mi yola amtr. Deerler-

deki bu gerek deime cezadaki bir deimeyi gerektirir mi?105 Hatta

gzlerinin grmemesi sebebiyle bir organn yokluunun ne anlama

geldiini gayet iyi bilen nl air Ebul-l el-Mearrnin Badada

geldiinde; hrszln nisabn, bir dinrn drtte biri eklinde deer-

lendiren fukhy mkl durumda brakt mehrdur. Bu konu-

daki hislerini u dizelere dkmekten kendisini alamamtr:

kiyz elli altn deerinde olan bir el, ne oluyor ki, bir dnarndrtte biri iin kesiliyor?

Bu eliki karsnda susmaktan ve cehennem korkusundan

Mevlamza snmaktan baka bir ey yaplamyor. 106

Gnmzde sadece Mslmanlar deil btn insanlk hrsza

byle ar bir cezann verilmesinden dolay hrsza acmaktan ve ona

vicdanen arka kmaktan baka bir yol yok mu diye sormaktadr. El

kesme cezas uygulanmayan toplumlarda bunun baka cezalarla

103 el-Mturd, Tevltul-Kurn, thk.: Bekir Topalolu ve dr., IV/219-220.

104 el-Mtrd, Tevltul-Kurn,thk.: Bekir Topalolu ve dr., VI/464-465. Ayrcabkz.: zde, 174-175.

105 Fazlur Rahman, slm Yenilenme Makaleler III, Ankara Okulu yaynlar 1. bask,Ankara 2002, s. 77-78.

106bn Kesr, Hadislerle Kuran- Kerim Tefsiri, ev.: Bedrettin etiner-Bekir Karla,ar Yaynlar, stanbul 1989, V/2275.


31/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 37nlenmesinin mmkn olduu da grlmektedir. O halde bugn

hrszla verilen bu cezada bir deiiklik mmkn mdr? Daha

nce ele aldmz Mturdnin akln kanlmasn mmkn grme-

dii durumlarda eriatte itihadla nesih caizdir ilkesinden hareketle

el kesmeyi analiz etmeye geebiliriz.

Ayette hrszln nlenmesine ynelik konulan el kesme cezasnn

hem dinle hem de eriatlesk bir ilikisi bulunmaktadr. ncelikle el

kesme cezas, bilindii gibi, Cahiliyye Araplar arasnda uygulanan

bir cezadr. Hz. Muhammedin getirdii eriatta, bu ceza verili du-rum olan kltrden alnp er bir hkm olarak kabul edilmitir.

Bu hkm, Mturdnin dnce sisteminde, akln neshini zorunlu

grd durumlarda neshedebilecek bir erevenin, yani eriatin

ierisindedir. Tabi Mturd, din ile eriat arasndaki ilikiyi birbi-

rinden tamamen bamsz veya birbiriyle hibir ilikisi olmayan iki

ayr yap olarak grmemektedir. eriatn getirdii hkmlerin, yani

eriatn bir diyan deimeyen bir de deien boyutu bulunmaktadr.

Asl ama, adaleti salamak, zulm ortadan kaldrmak, fert ve top-

lumun yararna olan gerekletirmek, zararna olacak eyleri orta-

dan kaldrmaktr. Bu temel ilkeyi hayata geirmek, dinin ve akln

ortak amacdr. lgili hkmn deimeyen boyutu, dinin hem inanksmn hem de ahlak ksmn ilgilendirir. Vahye konu edinilen hrsz-

lk ayetinde din boyutu, bu hkmn Allahtarafndan emredilmesi ve

bunun slamn genel amalarna, yani bir hikmet ve maslahata uy-

gun olarak emredilmesidir. Buna inanmak deime ve nesih kabul

etmeyen dinin inan erevesindedir. Akln vacib hkmn verebile-

cei ve dinin asl unsurlarndan birisi olar ahlakla bu hkmn iliki-

sine gelince, hrszln bir su olduu ve mutlaka cezalandrlmas

gerektii eklinde ahlak bir ilkeye zorunlu olarak varlmas dolay-

syladr. Hrszlkla ilgili hkmn inan ve ahlakla ilgili boyutunu

hibir kimseninortadan kaldrma veya neshetme yetkisi yoktur. Za-

ten Mslman olsun ya da olmasn, hibir insan, akl gerekelere

dayanarak byle bir eyin ortadan kaldrlmasn, yani hrszln

cezasz kalmasn istemez. nk bu hem mmkn deildir, hem de

akl tarafndan doru bulunmaz. O halde el kesme eklindeki er

bir hkmn mahiyetini oluturan ve dolaysyla din olarak korunma-


32/35

38 Snmez KUTLU

sn gerektiren ksm burasdr. Bu hkmn eriat boyutu ise hrsz-

la verilecek cezann nitelii ve nicelii (keyfiyet ve kemiyet) ile ilgili-

dir. Ancak bu cezay insan tabiat ve akl asndan dndmz-

de, cezaya baklar birbirinden farkl olabilir. nsan ftrat, her ne

sua karlk olursa olsun insann uzuvlarndan birisini kaybetmeyi

ho karlamaz, bu ac verici bir eydir. Ancak akl, bu cezann sonu-

cu caydrc olduu ve hrszl nlemeye ynelik adil ve ahlaki bir

zm olmaya devam ettii srece bunu doru bulur. Bu durum

deitii anda baka adil ve ahlak bir zm bulunmasn gerekli

grr. slam eriati, ferdin dierfertlerle ve toplumla ilikilerini belli

bir dzene koyar, kurallara ve sonulara salar. Kuran ve Snnette

bu amaca ynelik mumelta ilikin snrl saydaki hkmler, ou

kere genel olarak verilmi, baz konularda ayrntya ve cezalandrma

rneklerine girilmitir.107Cezalarn biimleriyle ilgili setii rnekler

veya ayrntsna girdii hususlar, o gnn toplumsal, hukuki ve kl-

trel hayatnda olan cezalarla yakndan ilikilidir. Fazlur Rahman bu

ilikiyi u ekilde tanmlar: Kurandaki yasama ruhu, hrriyet ve

sorumluluk gibi esasl beeri deerlerin her zaman yeni bir yasama

biimine brnmesi eklinde ak bir yn izdiini sergiledii halde,

Kurandaki fiili yasama o srada mevcut olan toplumu, bavurulacakbir rnek olarak ksmen kabul etmek zorunda kalmtr.108 Bu izah

tarz, Mturdnin peygamberin gnderiliini mmkinat alannda

insanlarn birlemesini salayacak bir rnek oluturmak iin gnde-

rildii eklindeki temellendirmesiyle uyumaktadr. nk ona gre,

mmkinde her hangi bir alternatifin vacip klnmas veya mmteni

olmas akl asndan sz konusu deildir. Peygamberler her konum-

da mmkinin tercihe ayan olan alternatifinin aklamasn getirir-

ler."109

107lyas zm, Hkm, DA., XVIII/465. (XVIII/464-466)

108Fazlur Rahman, slm,ev. Mehmet Da-Mehmet Aydn, Ankara Okulu Yay., 7.bask Ankara 2004, s. 89.

109 el-Mtrd, Kitbu't-Tevhd, 229-230.


33/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 39er hkmlerin mahiyetleri, din-eriat ilikisi esas alnarak be-

lirlenir. Yani er bir hkmn deimeyen mahiyeti, dinin deimez

unsurlaryla ilikisi ile belirlenir. eriatn mahiyeti ve eri hkmle-

rin mahiyeti dindir. Keyfiyet ve kemiyeti ise, din deildir. Bir hkm

belli bir sreye, bir illete veya bir rfe bal olabilir. Bu bakmdan

hkm/hkmler koyan btn ayetlerin, hem mahiyeti, hem keyfi-

yeti, hem de kemiyeti vardr. er hkm koyan her ayetin yrrlk-

ten kalkmasndan dolay, hkm keyfiyet ve kemiyetini kaybetse de,

mahiyetini ve amacn kaybetmez. Kaybolmayan mahiyet ve maksat-

lar, deimeyen dinle ilikili ksm oluturur. er hkmlerin keyfi-

yet ve kemiyetleri mahiyet ve amacndan bamsz olamazken, mahi-

yet ve amalar keyfiyet ve kemiyetten, baka bir ifade ile zaman ve

mekandan bamsz olabilir. lgili mahiyet ve amacn, zaman ve me-

kanla ilikili olarak gncellenmesi her zaman devam edecek ve farkl

nitelik ve niceliklerde olabilecektir. Sadece ibadetlerde, bu durum

farkl olabilecektir. nk ibadetlerin nitelik ve niceliklerini genel

hatlaryla belirlemek, eriat ve Hz. Peygamberin tasarrufundadr.

Ancak akln deimesi veya neshedilmesi ynnde kesin bir kanaate

vard durumda, er hkmlerin nitelii ve nicelii zerinde tasar-

ruf edebilme yetkisinin iletilmesi kanlmazdr. El kesme rneindebu noktaya gelinmitir. nk gemite ilenen ve el kesme cezasn

gerektiren sularla bugnk sular birbiriyle kyaslanamayacak ka-

dar farkldr. Bugn milyarlar alan bir insann gemite bir gram

altn veya bir dirhemin drtte birini alanla ayn deerlendir ilmesi ve

ikisine de ayn ekilde ceza verilerek her ikisinin elinin kesilmesi, adil

bir cezalandrma olup olamayaca cevaplanmas zor bir sorudur.

Dier taraftan kesilen el, gnmzde ulalan bilimsel ve teknolojik

imkanlar, kopan veya kesilen bir eli belli bir sre dahilinde donanm-

l bir hastaneye yetitirildii takdirde dikilebilmektedir. Belki n-

mzdeki eyrek asrda, el nakli veya suni el mmkn olacaktr. O

zaman bu cezann yaptrm gc daha da tartmal hale gelecektir.Dolaysyla burada eriatn ngrd cezann, gnmz iin olan

nitelii ve nicelii ksmnn deimesi ve insan aklnn eriatte tasar-

ruf yetkisiyle slamn maslahatn gerekletirecek baka bir ceza

koyma durumuyla kar karya kalmas sz konusudur. Mtudnin


34/35

40 Snmez KUTLU

Kurnda ngrlen cezalandrma rnei, insanolunun bunun d-

nda verecei baka cezalar iin engel deildir. nemli olan slamn

maksadna, yani dinin be temel amac olan, can, mal, nesli, dini ve

akl korumann ahlak ve adaleteuygun olarak gereklemesidir.

Gnmzde hrszla verilen cezann geici nitelik ve nicelikler i-

nin deimesini zorunlu klan bir husus da, hrszln kendi nitelik

ve niceliklerinin btnyle deimesinden kaynaklanmaktadr. Hr-

szlk trleri o kadar eitlenmitir ki, btn bu hrszlk eitlerineel kesme cezas vererek nlemek hem yeterli bir ceza deildir, hem de

eskiden olduu gibi maln alnmasyla ilgili bir su olmaktan k-

mtr. Bu durumda haram/hrmeti inemek iin verilen bir ceza

olup olamayaca da tartlabilir.rnein bugnk hrszlk eitle-

ri, hrszl meslek haline getirenlerden tutun, mal zimmetine gei-

ren, dolandrclk yapan, fikir hrszl ve intihal yapanlar, l ve

tartda eksik veya fazla tutmakla hrszlk yapanlar, yumurta hrsz-

larndan baklava hrszlarna kadar uzanmaktadr. Btn bunlarn

cezas bugn el kesmek mi olmaldr, yoksa farkl cezalarn verilmesi

imkan var mdr? Ceza, suun mahiyetine gre mi, suun ileni

biimine veya suun miktarna gre mi verilir? Aslnda suun mah i-

yetiyle ilgili verilecek ceza ve onun miktar, yeri ve zaman Allahla

ilgilidir. Ancak suun ekli ve miktaryla ilgili ksm deitiinden

buna verilecek ceza tr de deimek durumundadr. rnein eliyle

bir deveyi alanla, parmaklaryla bilgisayar zerinden bir bankay

veya bir insann banka hesabn boaltan ayn deildir. Devletin ha-

zinesini hortumlayan ile gzyle bilgisayar kullanp trilyonlar alan

bir deildir. Bunlarn maddi deeri esas alnacaksa, verilecek ceza

farkl olmaldr. Hrszlklar artktek bir kiiyle de yaplmamaktadr.

Bugn hrszlk ebekeleri ve rgtleri sz konusudur. Klasik slam

hukukunda toplu hrszlklara toplu el kesme cezas verilmemektedir.Bugn o kadar byk servetler hrszlanmaktadr ki, bunlarn kar-

lnda elinin kesilmesine raz olanlar bile kacaktr. Ayrca kesilen

elini ald servetin ok az bir miktaryla diktirebilecektir. Bu du-

rumda el kesme cezas hala uygulanabilmeye devam edilmeli midir?

eriati uyguladn iddia eden baz lkelerde hrszn eli sembolik


35/35

e-makltMezhep Aratrmalar, II/1 (Bahar 2009) 41olarak kesilmekte, daha sonra hastaneye gtrlp diktirilmektedir.

Toplumsal adaletin ve iyiliin hakim olmas gereken bir toplumun

olumasnda zerine den ekonomik sorumluluun gereini yerine

getirmeyen toplum/toplumlar ve zenginler, mallarndan fakirin ve-

rilmesi gereken haklar (zekat ve sadakay) vermedii iin asl hrsz-

lar olarak onlarn m eli kesilmelidir? Ya da almay bir ibadet hal i-

ne getirip, toplumdaki isizlik ve yoksulluk sorununu, gelir dal-

mndaki adaletsizlii ortadan kaldrmakla, hrszlarn hrszlktan eli

(hrszln yolu) mi kesilmelidir?

maturidi akılcılığı-sönmez kutlu

Documents