JUSMŠ “Danilo Kiš” Budva

MATURSKI RAD

Tema: Sredstva i izvori sredstava

Profesor Učenik

Budva maj 2012.godine

0

Sadržaj

Uvod ………………………………………………………………………………….2

Pojam i podjela sredstava preduzeća ………………………………… 3

Pojam i podjela osnovnih sredstava ………………………………….. 6

Vremenski I funkcionalni metod obračuna amortizacije ……..9

Vrijednost (cijene) Osnovnih sredstava ………………………………11

Pojam i vrsta kapaciteta …………………………………………………….13

Pojam i podjela obrtnih sredstava ……………………………………..14

Sredstva posebne namjene ……………………………………………….17

Izvori sredstava …………………………………………………………………17

Zaključak …………………………………………………………………………..19

Literatura ………………………………………………………………………….20

1

Uvod

Pri poslovanju, preduzeće mora raspolagati određenim sredstvima, tj.imovinom, jer je to uslov u procesu rada da bi se dobio odredjeni proizvod u procesu reprodukcije. Sredstva moraju i kvantitativno i kvalitativno da odgovaraju zadatku preduzeca.To znaci da ce jedno proizvodno preduzece, na primer, za proizvodnju konfekcije imati drugacija sredstva od trgovinskog preduzeca koje prodaje konfekciju. Svako preduzece da bi moglo da posluje mora da raspolaže takvim konkretnim oblicima poslovnih sredstava koji su prilagodđeni njegovom poslovnom zadatku. Prema ekonomskom definisanju imovine preduzeća, sa jedne strane, je skup različitih sredstava koja se koriste i koja su u funkciji obavljanja poslovnih zadataka preduzeća, a sa druge strane, to je imovina prema svom poreklu ,tj. čije je vlasništvo ta imovina, kome pripada i kome ce pripadati u slučaju prestanka rada preduzeća.

Celokupna imovina,tj.sva sredstva preduzeća imaju svoje izvore kojima se određuje poreklo ili način njihovog pribavljanja vlasništva. Sredstva uložena pri osnivanju preduzeća,ili koja su rezultat poslovanja preduzeca,predstavljaju sopstvana sredstva,tzv.sopstveni ili trajni kapital.Sredstva pribavljena putem kredita imaju izvor u obavezama (dugovanjima) preduzeća.Obaveze mogu biti dugorocne i kratkorocne,bilo da se radi o obavezi prema kreditorima ili ostalim poveriocima (dobavljacima).Sva sredstva preduzeća predstavljaju njegovu bruto imovinu i knjigovodstvenim imenom se nazivaju-aktiva.Izvori sredstava nazivaju se zajednickim imenom-pasiva.

2

Pojam i podjela sredstava preduzeća

Svako preduzeće mora raspolagati odgovarajućim elementima, zbog ostvarivanja ciljeva i zadataka, a jedan od neophodnih elemenata jesu sredstva preduzeća. Za sredstva preduzeća u ekonomskoj teoriji javljaju se i drugi nazivi kao na primjer: imovina preduzeća, kapital preduzeća i sl.

Sredstva preduzeća predstavljaju one ekonomske vrednosti kojima ono raspolaže radi ostvarivanja svojih ciljeva i zadataka.1

Sredstva preduzeća po svojoj nameni mogu biti: Sredstva za proizvodnju (sredstva za reprodukciju) Sredstva zajedničke potrošnje radne zajednice

Sredstva preduzeća su sva materijalna dobra, pokretn i nepokretna. Po svojoj funkciji mogu se javiti kao :

Sredstva za rad Predmeti rada

Kao sredstva za rad u užem smislu - mašine u proizvodnji; zatim kao sredstva za rad u širem smislu – zgrade, uredjaji, postrojenja i sl., koji tehnički omogućuju proizvodnju.U predmete rada spade material za izradu koji supstancijom ulazi u konačan proizvod, zatim, pomoćni material, koji se troši neposredno u proizvodnji, ali ne ulazi supstancijom u novi proizvod i potrošni material koji se troši na drugim, neproizvodnim radnim mestima da bi se pravilno organizovala proizvodnja.

Sredstva preduzeća ispoljavaju karakteristična obeležja i po tom osnovu utvrdjeno je vise kriterijuma za njihovu klasifikaciju :

1. Pojavni oblici2. Namena3. Faze angažovanja i4. Izvori.

1. Pojavni oblici sredstava mogu biti: stvari, prava i novac.U obliku stvari sredstva preduzeća mogu biti: sredstva za rad I predmeti rada.Npr, sredstva za rad su: zgrade, mašine, instalacije i sl., a predmeti rada su: sirovina, pomoćni material i sl.U obliku prava sredstva preduzeća se javljaju kao razna potraživanja:

1 “Poslovna ekonomija” Božidar Stavrić, Blagoje Paunović, Petar S. Bojović - str. 48

3

potraživanja po osnovu prodaje robe - odnosno gotovih proizvoda kupcima, potraživanja od dobavljača, za avansno plaćene materijale, potraživanja odobrenih kratkoročnih kredita, potraživanja od radnika za date a neopravdane akontacije, za štete koje sunastale u preduzeću, za manjkove, za potraživanja preduzeća od države za pripadajuće regrese, subvencije, dotacije, povraćaji poreza i carinskih dažbina. Što znači potraživanja mogu nastati po osnovu prodate robe, izvršenih usluga, u vidu patenta I licence drugih prava.Patent je isprava kojom se zaštićuje isključivo pravo iskorištavanja nekog izuma. Patent osigurava vlasniku isključivo pravo na izradu, korištenje, stavljanje u promet ili prodaju izuma zaštićenog patentom.Patent predstavlja vlasništvo čiju upotrebu vlasnik može dopustiti drugim osobama na određeno vrijeme davanjem licence, ili ga u potpunosti prenijeti na druge osobe.Лиценца je dozvola za korišćenje patenta2.Novčani oblik sredstava služi za nabavku sredstava za rad i material, kao i za isplate zarada radnicima.Takodje prodajom vlastitih proizvoda preduzeće stiče novčana sredstva.

2. Prema nameni sredstva se dele na: poslovna i posebna.Poslovna sredstva su ona koja se u preduzeću pojavljuju kao uslov za ostvarivanjeposlovanja, i bez kojih se ne bi mogao ostvariti poslovni zadatak. Ovu grupu činesredstvaza proizvodnju, odnosnoosnovna i obrtna sredstva.Obrtna sredstva se troše u potpunosti (najčešće) u jednom proizvodnom ciklusu, ili u periodu kraćem od jedne godine, ulaze u supstancu novog proizvoda i (najčešće) menjaju svoj fizicki izgled prenoseći celokupnu svoju vrednost na novi proizvod.Osnovna ili stalna sredstva kako se još nazivaju, imaju koeficijent manji od jedan,što znači da sredstva traju duže od godine dana.Učestvuju u više proizvodnih ciklusa, i nemenjaju svoj fizički izgled i funkcije.Sredstva posebne namene su:

- Sredstva rezervnog fonda, koja su prvenstveno namenjena za pokriće gubitaka utvrdjenih po završnom računu. Ona se mogu koristiti za pokriće razlike između neamortizovane I nabavne vrednosti kada je ova veća od prodajne vrednosti osnovnog sredstva, zatim za pokriće sniženja cena korištenja gotovih proizvoda, odnosno nabavne cene robe.

- Sredstva zajedničke potrošnje radne zajednice se javljaju takodje u naturalnom obliku - kao objekat životnog standard, ili novčanom obliku – kao izdvojena sredstva namjenjena izgradnji objekta životnog standard radnih ljudi ili održavanja funkcija tih objekata.

3. Prema fazama ciklusa reprodukcije u kojima su angažovana sredstva se dele na:- Sredstva u početnom robnom obliku (zalihe materijala I sredstva za rad)- Sredstva u tehnološkom procesu (proizvodnja u toku)

2 “Poslovna ekonomija” Božidar Stavrić, Blagoje Paunović, Petar S. Bojović - str. 48

4

- Sredstva u zalihama gotovih proizvoda

4. Prema izvorima pribavljanja sredstva mogu biti:- Sopstvena sredstva su ona sredstva koja je preduzeće akumuliralo i unelo u sopstvenu

reprodukciju radi proširenja ili racionalizacije. Ona su sopstvena s obzirom na način njihovog formiranja.

- Tuđa su ona sredstva koja je preduzeće preuzelo od osnivača, drugih preduzeća ili namenskih fondova s obavezom da ih vrati u odredjenom vremenu i pod odredjenim uslovima.

Pojam i vrste osnovnih sredstava

5

Osnovna sredstva kroz naziv govore o svojoj esencijalnosti za poslovanjepreduzeća, te otuda i potreba njihovog pravilnog određenja, pribavljanja, i knjigovodstvene evidencije. U najvećem broju primera osnovna sredstva se pojavljuju kao procentualno najveći deo imovine preduzeća, odnosno kao uslov za postojanje preduzeća; kao uslov njegovog postojanja, rada, projektovanja i ostvarivanja strategije i sticanja profita kao osnovnog cilja.Osnovna sredstva imaju sposobnost funkcionisanja i vraćanja u početni tj.novčani oblik, uz određene specifičnosti, jer cirkuliše samo vrednosno, a ne u upotrebnom obliku. Prema tome osnovna sredstva postepeno prenose ili su na putu da prenose svoju vrednost na proizvode, usluge i sl., odnosno koja ulazi ili je naputu da ulazi u prodajnu cenu robe, već prema stepenu svoga trošenja. Osnovna sredstva po pravilu ostaju nepromenjena u naturalnom obliku, tj. ne gube fizička i hemijska svojstva.Osnovan sredstva nisu identična sredstva za rad, jer su u jednom smislu šira, a u drugom uža.Šira su, jer obuhvataju i onsnovna sredstva u izgradnji, nematerijalna i finansiska sredstva.Uža, jer sitan inventor nije uključen u osnovna sredstva, iako predstavlja sredstva za rad, uglavnom iz praktičkih razloga (zbog bržeg trošenja, kao i evidencija koja se traži osnovna sredstva).Za odredjivanje pojma obrtnih i osnovnih sredstava može da se izrazi u koeficijentu obrtanja od 1. Donja vremenska granica kružnog kretanja je odredjena za osnovna sredstva. Osnovnim sredstvima je vremensko trajanje duže od godinu dana.Osnovna sredstva se sastoje iz osnovnih sredstava za upotrebu i u pripremi (izgradnji). Znači osnovna sredstva su već izgradjena ili se nalaze u toku izgradnje.U poslovna sredstva mogu se uključiti I plasmani iz poslovnih ili finansiskih sredstava. Po pravilu, plasmani iz poslovnih sredstava nisu osnovna sredstva, ali po koeficijentu obrtanja su bliži osnovnim nego obrtnim sredstvima.3

Karakteristike osnovnih sredstava kao sto mozemo da zaključimo su: Vreme upotrebe, koje je duže od vremena izrade jednog proizvoda, Postepenost trošenja osnovnih sredstava u dužem period, pri čemu sredstva za rad

prenose deo po deo svoje vrednosti na nove proizvode ili usluge, a samim tim umanjuju sopstvenu vrednost, i

Postojanost fizičkog oblika I upotrebne vrednosti za sve vreme korišćenja sredstava za rad.

Pojavni oblici osnovnih sredstava preduzeća mogu biti:

3 “Ekonomski leksikon” Beogradska Administracija, godina izdavanja – 1973 ; str. 895

6

Osnivačka ulaganja pre početka rada preduzeća, Novčana sredstva namenjena za nabavku sredstava za rad, Objekti u izgradnji Privredno zemljište i Patenti, licence I druga prava.

Osnovna sredstva se najčešće klasifikuju :1. Oblici u kojima se osnovna sredstva javljaju

Prema pojavnom obliku u kome se javljaju osnovna sredstva mogu biti u: materijalnom obliku, novčanom obliku i obliku prava.Materijalni oblici ulaganja su: zemljište, šume, građevinski objekti, oprema,višegodišnji zasadi, osnovno stado, materijalno ulaganje u pripremi, avansi za materijalna ulaganja.4

- Zemljišta– u ovu grupu spadaju poljoprivredna i nepoljoprivredna zemljišta,zemljišta za eksploataciju rudne supstance, građevinska zemljišta, i ostala zemljištaza privredne svrhe;

- Šume– prirodne, plantažne i ostale šume;- Građevinski objekti– hidrogradnje, saobraćaja i transporta, privredne zgrade I ostali

građevinski objekti;- Oprema– mašine, uređaji, postrjenja, transportna i sredstva veze, alat i sl.- Alat i inventar sa kalkulativnim otpisom- standardni i specijalni alati,

laboratorijska oprema, pogonski i poslovni inventar, i sl.;- Višegodišnji zasadi– voćnjaci, vinogradi, hmeljarnici, plantaže drveća, i sl.;- Osnovno stado– radna i priplodna stoka- Materijalna prava– patenti, licence, pravo na model, pravo na uzorak, i drugaslična

prava;- Ostala osnovna sredstva- Ulaganja za pribavljanje osnovnih sredstava ili osnivačka ulaganja– su izdaci

koji su uslovljeni izgradnjom novih preduzeća i njihovih delova (pogona), a koji sene mogu uključivati u nabavnu vrednost osnovnih sredstava (troškovi izrade)Osnovna srdstva u novčanom obliku, namjenjena su za nabavku novih ili zamenu istrošenih sredstava za rad.U obliku prava osnovna sredstva mogu biti:

- Patent,- Licenca- Osnivačka ulaganja (nastaju u vezi sa osnivanjem I razvojom preduzeća. To je deo stalnih

sredstava uložen u istraživačke radove,…)

4 “Ekonomika poslovanja” Prf. Dr Momčilo Živković, godina I mijesto izdavanja Beograd 2006 godine; str 164

7

- Ostala prava (korišćenje prava na CD; prava na softver; korišćenje pribavljanja sredstava na finansijski lizing; ulaganja u zakup preduzeća).

2. Stepen upotrebljivosti osnovnih sredstava Prema ovom stepenu sredstva se javljaju u: pripremi,upotrebi, rezervi i neupotrebljivom stanju.Osnovna sredstva u pripremi su ona čija izgradnja još nije završena i koja zbog toga nisu spremna za uključivanje u poslovnu aktivnost.5 Faza pripreme osnovnih sredstava obuhvata sve pripremne radnje, počev od obezbeđenja novčanih sredstava, nabavke investicionog materijala i opreme, izgradnje i montaže do stavljanja osnovnog sredstva u upotrebu. Po završetku faze pripreme osnovna sredstva se uvode u poslovanje i postaju sastvni deo osnovnih sredstava u funkciji ili osnovna sredstva u upotrebi. Osnovna sredstva koja se ne mogu više koristitizbog svoje fizičke dotrajalosti, ili ekonomske necelishodnosti, ili sredstva koja su usled promene proizvodnog asortimana izgubila upotrebnu vrednost za određeno preduzeće čine osnovna sredstva van funkcije ili sredstva u neupotrebljivom stanju. Osnovna sredstva u rezervi su ona sredstva koja je po potrebi uvek moguće aktivirati, a koja se trenutno ne koriste.

Vremensiki i funkcionalni metod obračuna amortizacije

5“Ekonomski leksikon” Beogradska Administracija, godina izdavanja – 1973 str. 895

8

Amortizacija se obračunava godišnje prema postupku predviđenim zakonom.Kad je riječ o osnovnim sredstvima, tada je amortizacija onaj dio osnovnih sredstava za koji sesmatra da je fizički ili ekonomski potrošen.Osnovna joj je namjena da osigura finansijska sredstva u iznosu koji će osigurati baremzamjenu postojećih osnovnih sredstava.Kako se iznos amortizacije oduzima svake godine od porezne osnovice, način obračunaamortizacije utječe na odluku o načinu finansiranja nabave opreme.Metode obračuna amortizacije dijele se u dvije osnovne skupine:

a) vremenske metodeamortizacije, b) funkcionalne metode amortizacije.Vremenskametoda obračuna amortizacije polazi od utvrđivanja prosječnog vijeka

trajanjaelemenata stalne imovine, uvažavajući i normalni intenzitet njihovog korišćenja.Vremenska se metoda amortizacije široko primjenjuje zbog svoje jednostavnosti, aliI činjenice da učinak većeg dijela stalne imovine nije moguće egzaktno (precizno) mjeriti.Osnovni je nedostatak ove metode da ne vodi računa o intenzitetu korištenja te imovine.U okviru vremenskih metoda najčešće se koriste: linearna (proporcionalne) metoda, degresivna metoda, progresivna metoda.Primjenomlinearne(proporcionalna)metodeamortizacije otpisuje se vrijednost sredstava zarad kroz jednake godišnje amortizacijske stope i iznose.Godišnji iznos amortizacije dobije se dijeljenjem nabavne vrijednosti stalne imovine sgodišnjom stopom amortizacije (godišnja stopa amortizacije predstavlja omjer broja 100 s procijenjenim brojem godina upotrebe stalne imovine).Svake se godine knjižna vrijednost umanjuje za jednak postotak početne vrijednosti.Degresivna metodaamortizacije pretpostavlja da se stalna imovina najviše troši u prvimgodinama upotrebe, pa je za tu metodu i trošak amortizacije u prvim godinama najviši.Degresivna metoda primjenjuje se na dva načina: a)primjenom fiksnih amortizacijskih stopana knjigovodstvenu vrijednost stalne imovine koja je iz godine u godinu sve manja (metodaopadajuće osnovice), b) primjenom različitih opadajućih amortizacijskih stopa na fiksnuosnovicu, tj. nabavnu vrijednost stalne imovine (metoda zbroja godina ili digitalna metoda).Amortizacija fiksnom stopom umanjuje knjižnu vrijednost opreme svake godine za isti5postotak, ali ne od početne vrijednosti opreme nego od knjižne vrijednosti opreme prethodnegodine.Kod progresivne metodeamortizacije najmanja je amortizacijska stopa i iznos otpisa stalneimovine u prvim godinama poslovnog procesa.

9

Funkcionalna metoda amortizacijepolazi od količine proizvoda i usluga (učinaka) što ihstalna imovina može proizvesti, odnosno pružiti kod normalnog rukovanja i održavanja, pričemu se zanemaruje vremenska komponenta njezina korištenja.Ona se može primijeniti onda kad se trošenje imovine može iskazati u naturalnim jedinicama(sati rada stroja, prijeđeni kilometri, proizvedena količina i sl.).Taj metod se naziva još i metoda amortizacije prema učinku.Visina amortizacije po učinku utvrđuje se kao odnos :Vrijednost amortizacije po učinku = nabavna vrijednost / br. učinaka uamortizacijskom vijeku trajanjaGodišnji iznos amortizacije utvrđuje se kao umnožak broja učinaka i opadajućeg iznosaamortizacije po učinku kako slijedi:Godišnji iznos amortizacije = broj učinka x vrijednost amortizacije po učinkuOsnovna je prednost funkcionalne amortizacije u tome, što se učinci opterećuju s onolikotroškova amortizacije, koliki je njihov ekvivalent stalne imovine u stvarnim utrošcima.To zahtjeva poseban obračun prema svakoj vrsti sredstava, što povećava administriranje I otežava globalnu kontrolu.

Primjer:1)Primjenom funkcionalne metode obračuna amortizacije utvrdi sadašnje vrijednosti za 3 god.ako je nabavna vrijednost sredstava 200 000 eura, ukupna mogića proizvodnja 200 000 proizvoda a proizvodnja za prve 3 godine Q1= 20 000Q2= 15 000 Q3= 35 000

God. Q Am Amg AMV SV= NV- AMV

120000 1 20000 20000 180000

22

15000 1 15000 35000 165000

335000 1 35000 70000 130000

Nv = 200000∑Q = 200000Am = Nv :∑Q = 200000 : 200000 = 1

10

2)Preduzeće “Lux Komerc” kupilo je mašinu za obradu betonskih ploča po cijeni od 10000 eura. Carina mašine iznosila je 1500 eura a troškovi transporta 500 eura.Ako se sredstvo troši 24 mjeseca izračunaj sadašnju vr sredstva nakon 10 godina.

Nv = Fv + Ztn = 10000 + (1500 + 500) = 12000Amg = Nv : vt =12000 : 24= 500Sv= Nv – (amg x t)= 12000 – 5000 = 7000

Vrijednost (cijena) osnovnih sredstava

Osnovna sredstva u preduzeću se iskazuju preko naturalnih pokazatelja ili vrednosno. Vrednosni pokazatelji mogu se iskazivati na bazi tekućih ili stalnih cena.

Vrednost osnovnih sredstava pokazuje se kao vrednost osnovne imovine preduzeća.Ona je značajna ekonomska kategorija preduzeća i predstavlja, kako finansijsko-

računovodstveni izraz sredstava, odnosno imovine, tako i izraz kvaliteta ekonomije poslovanja preduzeća.

Osnovna sredstva preduzeća imaju različite vrednosti. Ekonomskigledano, razlikuju se sledeće vrednosti osnovnih sredstava:

• Nabavna vrednost;

• Amortizovana vrednost;

• Sadašnja vrednost;

• Revalorizovana vrednost.

-Nabavnu vrednost osnovnih sredstava sačinjava fakturna cena, uvećana za troškove transporta, troškove montaže i ugradnje, carine, poreze,obučavanje kadrova za rad na određenom sredstvu i dr.

Nabavna vrednost sredstava se ne menja dok osnovno sredstvo traje i funkcioniše, izuzev u prilikama povremenih revalorizacija.

11

Pravilno i egzaktno utvrđivanje nabavne vrednosti osnovnih sredstava je veoma značajno, kako sa stanovišta knjigovodstvene evidencije, tako i sa stanovišta obračuna ukupnih troškova i rezultata preduzeća.

Nabavna vrednost služi kao osnovica za obračun amortizacije osnovnih sredstava u preduzeću.

-Amortizovana vrednost osnovnih sredstava je knjigovodstveno-tehnička kategorija. Za iznos te otpisane ili amortizovane vrednosti je umanjena nabavna vrednost osnovnog sredstva, a pomoću nje se knjigovodstveno stanje prilagođava stvarnom stanju. Amortizovana vrednost pokazuje koliko je osnovno sredstvo umanjilo svoju vrednost u dotadašnjem veku upotrebe i koliko je od te vrednosti preneto u amortizacioni fond preduzeća.

-Sadašnja vrednost osnovnih sredstava dobija se po odbitku amortizo vane vrednosti od njihove nabavne ili revalorizacione vrednosti. Osnovna

sredstva učestvuju u procesu rada i poslovanja ukupnom svojom vrednošću, a na nove proizvode prenose deo svoje ukupne vrednosti, koji odgovara njihovom fizičkom i ekonomskom trošenju u odgovarajućem periodu.

Sadašnja (knjigovodstvena) vrednost osnovnih sredstava se razlikuje od vrednosti osnovnih sredstava po kojoj se ona u datom momentu mogu nabaviti.

Sadašnja vrednost osnovnih sredstava predstavlja neotpisani deo vrednosti osnovnog sredstva koja se dobija kada se od nabavne vrednosti odbije amortizovani iznos.

-Revalorizacija osnovnih sredstava predstavlja ponovno utvrđivanje vrednosti osnovnih sredstava. Revalorizacijom osnovnih sredstava usklađuju se njihove knjigovodstvene vrednosti sa njihovom stvarnom vrednošću.Postupak revalorizacije vrši se radi obračunavanja realne amortizacije i radi utvrđivanja realne vrednosti i dobiti preduzeća.Revalorizacija je potrebna radi iskazivanja realnih pokazatelja ekonomije poslovanja preduzeća.Primjer:1)Preduzeće “Nenija Komerc” je nabavilo sredstvo po cijeni od 12000 eura pri čemu je plaćena carina I transport 2600 a montaže 400 eura. Ako je vijek trajanja sredstva 30 godina izračunaj revalorizovanu sadašnju vrijednost narednih 12 godina ako je stopa revalorizacije -5 %?Nv= 12000 + (2600 + 400)= 15000Vt= 30 god.t= 12 god.Amg= Nv : Vt= 500Sv= Nv – (amg x t)= 9000r= -5 % RSV= 9000 x 95 : 100= 85502)Preduzeće “Lux Komerc” je kupilo osnovno sredstvo za 15000 eura. Rok trajanja sredstva je 10 god. Ako je prošlo 7 godina odredi sadašnju vrijednost po stanju revalorizacije od 10 %?

12

Nv= 15000Vt= 10 godt= 7 godSv= ?Amg= Nv: Vt= 1500r= 10%Sv= Nv – (amg x t)= 4500 RSV= 4500 x 110 : 10 = 4950

Pojam i vrste kapaciteta

Kapacitet podrazumeva proizvodnu moć sredstava za rad u izvršavanju određenog rada u datom vremenskom periodu.6 Da bi se utvrdio kapacitet sredstava za rad, potrebno je odrediti uslove pod kojima će se ostvarivati korišćenje postojećih kapaciteta. Ti uslovi su najčešće: količina učinka i njihov kvalitet, korišćeni predmeti rada i njihove karakteristike, postojeća radna snaga i njena stručna osposobljenost i obučenost, nivo organizacije, tehnološki postupci… Kapacitet određenog sredstva je kompleksna kategorija.On je rezultat sinhronizovanog dejstva većeg broja različitih funkcija i faktora u preduzeću i izvan preduzeća.Kao pojam, kapacitet je tehnička i ekonomska kategorija.Na njegovo formiranje i posebno iskorišćavanje deluju, pored tehničkih, društveni, ekonomski i organizacioni faktori.U praksi preduzeća, u zavisnosti od korišćenja, kapacitet se pojavljuje kao:Ugrađeni, instalirani kapacitet, utvrđuje se na osnovu tehničkih svojstava i mogućnosti sredstava za rad. U praksi se maksimalno korišćenje instaliranih kapaciteta vrlo retko ostvaruje.Maksimalno korišćenje kapaciteta je moguće ostvariti naprezanjemtehničko-tehnoloških procesa (visoke peći, hidroelektrane, hemijsko-teh-nološki procesi i dr.), što uslovljava brže raubovanje sredstava, odnosnonjihov kraći radni vek, češće remontovanje i sl.Radni (mogući) kapacitet predstavlja u stvarnosti odnosno praksi preduzeća moguće korišćenje ugrađenog kapaciteta. Ovde se od ugrađenog teoretskog korišćenja kapaciteta odbijaju nužni i realni prekidi u radu, tj. prekidi zbog smenskog rada, godišnjih i nedeljnih odmora, državnih praznika, održavanja i remontovanja sredstava za rad i dr.Optimalni kapacitet predstavlja najpovoljniji stepen kapaciteta sa stanovišta troškova i rezultata preduzeća koji se ostvaruju njegovim korišćnjem.

Pojam i vrsta obrtnih sredstava

6 “Ekonomika poslovanja” Prf. Dr Momčilo Živković, godina I mijesto izdavanja Beograd 2006 godine; str 169

13

Obrtna sredstva su drugi deo poslovnih sredstava preduzeća. Pojam obrtnih sredstava potiče od toga sto se ova sredstva brže obrću iz jednog pojavnog oblika u drugi.7 Imamo i druge nazive za ova sredstva kao na primjer, opticajna sredstva ili opticajni ili obrtni kapital i slično. Za obrtna sredstva je karakteristično da svoju vrednost u celini prenese na proizvode, usluge i sl., odnosno da u celini ulaze u prodajnu cenu robe, uključujući novčan sredstva I gotove proizvode, odnosno robu, koja se samo transformiše iz jednog oblika u drugi.Kao sto je vec napisano, za odredjivanje pojma obrtnih i osnovnih sredstava može da se izrazi u koeficijentu obrtanja od 1. Gornja vremenska granica kružnog kretanja je odredjena za obrtna sredstva.Obrtnim sredstvima je vremensko trajanje krace od godinu dana.

Pretežni deo obrtnih sredstava čine predmeti rada. Kategorija obrtnih sredstava, međutim, šira je od predmeta rada. Pored predmeta rada u obrtna sredstva se ubrajaju I novčana sredstva, gotovi proizvodi, poluproizvodi, nedovršeni proizvodi, zalihe, kratkoročna potraživanja i sl. Obrtna sredstva čine i deo osnovnih sredstava male vrednosti i roka trajanja do godinu dana. Deo predmeta rada koje preduzeće koristi se fizički transformiše u novi proizvod i čini njegovu supstancu, a jedan deo služi stvaranju novih.

Obrtna sredstva stalno kruže u procesu poslovanja preduzeća. To kruženje se može prikazati na sledeći način. Ciklus obrtanja sredstava započinje novcem, koji služi za kupovinu sirovina, repromaterijala i drugih materijala potrebnih za rad i poslo vanje preduzeća.8 Uz pomoć ostalih faktora reprodukcije (radna snaga i osnovna sredstva) u procesu rada (tehnološkom procesu) stvara se gotov proizvod ili usluga. Gotovi proizvodi se prodaju – realizuju na tržištu – i za to se dobijaju novčana sredstva, koja se, ponovo, upotrebljavaju za nabavku predmeta rada i drugih faktora proizvodnje. Na taj način se zatvara krug kretanja obrtnih sredstava preduzeća.

Obrtna sredstva se mogu klasifikovati:

prema ulozi u ciklusu poslovanja preduzeća, prema izvorima,

7“Poslovna ekonomija” Božidar Stavrić, Blagoje Paunović, Petar S. Bojović str 518“Ekonomski leksikon” Beogradska Administracija, godina izdavanja – 1973 str. 895

14

prema načinu pribavljanja, prema vremenskom angažovanju i dr.

Prema ulozi koju vrše u ciklusu poslovanja preduzeća obrtna sredstva se mogu podeliti na:

sredstva u materijalnom obliku; sredstva u novčanom obliku; sredstva u obliku prava.

Obrtna sredstva u materijalnom obliku čine: sirovine i ostali materijali za proizvodnju, nedovršena proizvodnja i poluproizvodi, zalihe gotovih proizvoda, inventara i ambalaže.Sirovine i ostali repromaterijali javljaju se u obliku osnovnih, pomoćnih, energetskih i potrošnih materijala.Prema stepenu izvršenja obrade, predmeti rada se pojavljuju u vidu materijala, poluproizvoda, delova i nedovršenih proizvoda.Prema svrsi kojoj služi, reprodukcioni materijal može biti osnovni, pomoćni i sporedni.Osnovni materijal ulazi naturalno svojom supstancom u proizvod i čini njegovu osnovnu supstancu.Za razliku od materijala koji je već bio predmet određene delatnosti, sirovinesu predmeti uzeti iz prirode koji nisu pretrpeli bitne promene u odnosu na početni izgled i stanje. Sirovine su predmeti rada u ekstraktivnoj industriji i poljoprivredi (rude, nafta, pamuk i dr.), dok je materijal predmet rada u prerađivačkoj industriji. Pomoćni materijal služi kao dodatak osnovnom materijalu u procesu obrade ili kao sredstvo za održavanje. Pojavljuje se kao:pomoćni materijal izrade, koji se upotrebljava za održavanje čistoće prostorija i dr;ambalaža, koja služi za čuvanje, pakovanje i otpremu robe.

Obrtna sredstva u novčanom obliku javljaju se kao gotov novac u blagajni i žiro-računima, namenjen za kupovinu raznovrsnih sredstava potrebnih za poslovanje preduzeća, ili pak određene finansijske transakcije preduzeća na tržištu.Novčana sredstva čine i devizna sredstva preduzeća u bankama, kao i raznovrsna potraživanja po osnovu prodaje i finansijskih aranžmana preduzeća.To su čekovi, menice, akceptni nalozi, obveznice, blagajnički zapisi i ostala efektivna novčana sredstva.

Obrtna sredstva u obliku prava javljaju se u vidu potraživanja od kupaca, za isporučenu, a nenaplaćenu robu, ili usluge.Licence koje se isplaćuju na teret troškova poslovanja se takođe ubrajaju u obrtna sredstva koja se stiču po osnovu određenih prava.Prema načinu pribavljanja i njihovom korišćenju obrtna sredstva mogu biti kreditno trajna, tj.sredstva za obavljanje redovnog poslovanja i obrtna sredstva za investiciona ulaganja. Po pravilu potrebu za povremenim obrtnim sredstvima preduzeće pokriva iz sredstava bankarskih kredita.

15

Koeficijent obrta pokazuje koliko su se sredstva obrnula u toku jedne godine, a izračunava se tako što se vrednost ostvarene proizvodnje u toku jedne godine podeli vrednošću obrtnih sredstava koja su korišćena u tom procesu.9

Primjer:Ako je ukupna vrijednost proizvodnje u godini iznosila 120000 a vr obrta sredstava 4000, koliki je foeficijent angažovanja sredstava I period vezivanja obrtnih sredstava?Vp= 120000 Kos= Vp : Vobs= 120000 : 4000= 30Vobs= 4000Tos=365 : 30 = 12,16 danaKos= ?Tos= ?

Sredstva posebnih namjene

Sredstva posenih namena su: rezevna sredstva i sredstva rezevne potrošnje.

9“Poslovna ekonomija” Božidar Stavrić, Blagoje Paunović, Petar S. Bojović - str. 51

16

Sredstva rezervi su prvenstveno namjenjena za pokriće gubitka utvrdjenih po završnom računu. Ona se mogu koristiti, za pokriće razlike izmdju neamortizovane I nabavne vrednosti kada je ova veća od prodajne vrednosti osnovnog sredstva, zatim za pokriće sniženja cena korišćenja gotovih proizvoda, odnosno nabavne cene robe. Sredstva rezervi se eventualno mogu koristit za redovno poslovanje.Njihova upotreba u ove svrhe ima samo privremeni karakter.Takodje ova sredstva semogu koristiti I za isplatu ličnih dohotaka u slučaju kada se ova sredstva ne o9stvaruju ravnomjerno tokom godine. Mogu se koristiti i za plasmane, kada se ona oročuju na rdugi rok u saglasnosti sa propisima.

U sredstva zajedničke potrošnje ubrajaju se: odmarališta, rekreativni centri, restorani, abulante I drugi gradjevinski objekti, zatim novčana sredstva (regres za godišnji odmor, usavršavanje zaposlenih), prava po osnovu ovih sredstava (os zakupnine objekata zajedničke potrošnje i sl.), kao I sva druga sredstva koja doprinose poboljšanju standard zaposlenih.

Izvori sredstava

Izvori sredstava preduzeća predstavljaju način obezbeđivanja sredstava neophodnih za poslovnu delatnost preduzeća. Razlikuju se prema:Vlasništvu, nastanku, ročnosti.

Izvori sredstava prema vlasništvu Prema vlasništvu, izvori sredstava dele se na: - sopstvena, koja se formiraju ulozima vlasnika i uvećanjem iz stečenog dobitka- pozajmljena ili tuđa, koja se formiraju iz zajedničkih ulaganja, zajmova, kredita i slično- druge izvore (pokloni, testamenti i sl.). Odnosom sopstvenih prema ukupnim izvorima sredstava preduzeća iskazuje se stepen njegove finansijske samosalnosti, a odnos pozajmljenih prema ukupnim izvorima preduzeća pokazuje stepen finansijske zaduženosti.To znači da što je učešće sopstvenih sredstava veće, veći je i stepen finasijske samostalnosti a što je veće učešće, pozajmljenih odnosno tuđih izvora, stepen zaduženosti preduzeća je veći.Sopstveni izvori finansiranja Sopstveni izvori finansiranja sredstava preduzeća dele se na: - eksterne (akcijski kapital)- interne (akumulirani dobitak i amortizacija)

17

Pozajmljene izvore finansiranja preduzeća čine dugoročni, srednjoročni i kratkoročni dugovi (odnosno izvori sredstava prema ročnosti). Dugovi su jeftiniji izvor sredstava od spoljnih izvora sopstvenih sredstava. Podela dugova na dugoročne, srednjoročne i kratkoročne je pitanje dogovora. Obično se smatra da su kratkoročni dugovi oni koji moraju biti vraćeni u periodu do jedne godine, srednjoročni oni koji dospevaju za vraćanje u periodu do pet godina, dok je rok otplate dugoročnih dugova više od pet godina.

Izvori sredstava prema nastanku Prema nastanku, izvori sredstava mogu biti iz: ulaganja osnivača, rezultata, poslovanja, zajmova ili kredita, emisija hartija od vrednosti, namenske donacije, stranih ulaganja i sl.Izvori sredstava prema ročnosti Prema ročnosti, izvori sredstava preduzeća mogu biti:-kratkoročni (dobijeni od banaka i drugih kreditora), radi nabavljanja sredstava za rad i materijala za isplatu radnika-dugoročni (zajmovi, obveznice i slično), radi nabavke sredstava za rad i oboljšanje strukture obrtnihsredstava-trajni, koji mogu biti poslovni fond, fond ulagača i rezervni fond.

Zaključak

Značaj sredstava za preduzeće

18

Značaj sredstava zavisi od vrste preduzeća, obima poslovanja, veličine preduzeća I drugih faktora. Značaj osnovnih I obrtnih sredstava vidimo na primjeru trgovinskog i proizvodnog preduzeća. Kod proizvodnog preduzeća je naglasak na osnovna sredstva, dok je kod trgovinskog naglasak na obrtna sredstva. Naravno u oba slučaja se ne potcenjuje značaj drugog sredstva.

Kontrola korišćenja sredstava

Kontrolom korišćenja sredstava obezbeđuje se uvid u način njihove upotrebe, shodno ciljevima i zadacima preduzeća.Preduzeće da bi moglo da koristi sredstva mora da poštuje određene principe. Na primjer, princip racionalnosti (Sredstva trebaju da se troše na takav načina da uz minimalno trošenje obezbede odgovarajuće rezultate); princip kontinuiteta (sredstva trebaju da se korite na takav način da proširuju materijalne osnove) i normativni princip ( zači da bi koristili sredstva treba poštovati upustva za njihovo korišćenje).Kontrola može biti eksterna i interna.Cilj i zadatak kontrole korišćenja jeste da blagovremeno uoči eventualno nastale propuste u namenskoj upotrebi ovih sredstava, da evidentira nastale nepravilnosti i predloži mere I rokove za njihovo otklanjanje.10

Literatura

- “Poslovna ekonomija” (Božidar Stavrić, Blagoje Paunović, Petar S. Bojović)

10“Poslovna ekonomija” Božidar Stavrić, Blagoje Paunović, Petar S. Bojović - str. 54

19

- “Ekomomski leksikon” (Savremena Administracija Beograd)

- “ Ekonomika poslovanja” (Momčilo Živković)

- Internet

20