M(A)U(E)R – rok 1989 w polskim i niemieckim filmie dokumentalnym

Polsko-niemiecka sekcja filmowa w ramach festiwalu Planete Doc Review

Zdjecie: Thomas Plenert Zdjecie: Progress Filmverleih

Zdj�cia do Filmu „Ojciec i wróg”, re�. Suzanne Jäger, ©Jägerfilm

M(A)U(E)R W programie tegorocznego Festiwalu Planete Doc Review znalazł si� przegl�d „M(A)U(E)R – rewolucja roku 1989 w polskim i niemieckim filmie dokumentalnym”. Przegl�d został zorganizowany w zwi�zku z 20. rocznic� obalenia muru berli�skiego, która przypada 9. listopada 2009. Zostanie zaprezentowanych ponad 40. filmów dokumentalnych, których autorami s� tacy wybitni dokumentali�ci, jak m.in. Jürgen Böttcher „Strawalde”, Pavel Schnabel, Gerd Kroske, Thomas Frickel, Thomas Kutschker, a tak�e Marcel Łozi�ski, Antoni Krauze, Kazimierz Karabasz, Paweł K�dzierski, Maciej Drygas, Maria Zmarz-Koczanowicz. Przegl�dowi towarzyszy� b�dzie debata z udziałem polskich i niemieckich filmowców, a tak�e pokaz specjalny filmów wybitnego dokumentalisty Thomasa Heise, poł�czony ze spotkaniem z twórc�. Sekcja M(A)U(E)R powstała przy współpracy Goethe-Institut w Warszawie, Stowarzyszenia Filmowców Polskich, AG DOK – Arbeitsgemeinschaft Dokumentarfilm, German Films. Kolejne filmy przegl�du zostan� zaprezentowane w siedmiu blokach, których nazwy zostały zaczerpni�te z utworu „Mury” Jacka Kaczmarskiego. Bloki b�d� zawierały zestawy 2-3 filmów polskich i niemieckich, dobranych pod wzgl�dem tematycznym. Za zabiegiem tym stoi ch�� stworzenia barwnego, wielostronnego obrazu, w którym wypowiedzi twórców niemieckich i polskich b�d� si� uzupełniały, b�d� z sob� korespondowały b�d� dyskutowały, ale przede wszystkim skłoni� do refleksji wykraczaj�cej poza postrzeganie przemian roku 1989 tylko i wył�cznie z perspektywy historii jednego narodu. St�d te� dwuj�zyczna nazwa przegl�du – „mur” i „Mauer” wpisane w siebie. Mur – Mauer to nie tylko granica oddzielaj�ca Berlin Wschodni od Zachodniego. To �elazna kurtyna, sztucznie dziel�ca przez 50 lat Europ�, ciało obce, słu��ce interesom wielkich mocarstw, ale godz�ce w prawa człowieka. Mur w Berlinie upadł, ale istniej� inne mury – granice wyznaczane przez ludzkie uprzedzenia i l�ki. Dlatego w�ród ponad 40. polskich i niemieckich dokumentów, które zostan� zaprezentowane w maju w Warszawie znalazły si� nie tylko filmowe �wiadectwa przebiegu i bezpo�rednich

nast�pstw rewolucji zwanej tak�e Jesieni� Narodów, jaka ogarn�ła w 1989 roku Europ� �rodkow� i Wschodni�, oraz portrety jednostek, których losy zostały napi�tnowane przez system komunistyczny, ale tak�e obrazy nowych murów, cz�sto wyrastaj�cych z gruzów starych, kiedy indziej za� maj�cych swe �ródła w rzeczywisto�ci po 89 r. Obraz rewolucji dopełni� filmy dotycz�ce przemian w Czechosłowacji, na W�grzech i Ukrainie. Przegl�d otworzy �wiatowa premiera filmu dokumentalnego „Królik po berli�sku” w re�yserii Bartka Konopki i Piotra Rosołowskiego. Dzi�ki unikalnej perspektywie (spojrzymy na �wiat z punktu widzenia królików, których w strefie muru berli�skiego �yły faktycznie ogromne stada), oraz dzi�ki nietypowemu wykorzystaniu filmowych i fotograficznych materiałów archiwalnych, autorzy stworzyli w filmie trafn� metafor� systemu totalitarnego. W sekcji „Ła�cuch kołysał si� u nóg...” prócz filmu Konopki i Rosołowskiego zobaczymy inne dokumenty, które obrazuj� system. Metafor� �ycia w systemie permanentnej inwigilacji i kontroli stworzył w „Hotelu Panoptykon” Piotr Jaworski. W doskonałym filmie monta�owym Macieja Drygasa „Jeden dzie� w PRL” zobrazowane zostało m.in. działanie słu�b specjalnych – absurd i wymiar działa� zmierzaj�cych do kontrolowania najbardziej prywatnych obszarów �ycia obywateli. Prawdziwym majstersztykiem propagandy jest z kolei wschodnioniemiecki film „Dla dobra dzieci” (Der Kinder wegen, 1963 r.), w którym donosi si� o masowych ucieczkach z Niemiec Zachodnich do NRD. Emigranci z Zachodu nie chc�, aby ich dzieci dorastały w kraju, w którym o warto�ci obywatela decyduje jego zamo�no��, a wielcy kapitalistyczni monopoli�ci maj� wpływ na polityk� i gospodark� kraju. W opisie tamtej rzeczywisto�ci nie mo�e zabrakn�� spojrzenia od �rodka – o swojej słu�bie na murze w filmie „Granica – akapit �ycia,[S1] strefa �mierci” („Grenze – Lebensabschnitt Todesstreifen”) opowiedz� byli �ołnierze słu�b granicznych, których zadaniem było strzelanie do uciekaj�cych rodaków. Autor filmu, Holger Jancke odbył równie� słu�b� na murze i ryzykuj�c �yciem – wykonał seri� nielegalnych fotografii, na których uwiecznił �ycie w jednostce granicznej. Z kolei w „Historii pewnego sumienia” Grzegorza Linkowskiego o współpracy ze Słu�bami Bezpiecze�stwa opowie były TW, który zdecydował si� na spowied� przed kamer�. Kolejne propozycje z tego bloku to historie wielkich ucieczek z systemu („Ojciec i wróg”, re�. Susanne Jäger, „Wielka ucieczka cenzora”, re�. Grzegorz Braun), a tak�e – spojrzenie na �ycie w NRD z perspektywy zachodnioniemieckiej („Lenin kam nur bis Lüdenscheid”) i polskiej („Był sobie mur”, re�. Andrzej Titkow). Blok „On natchniony i młody był, ich nie policzyłby nikt” został po�wi�cony młodo�ci w systemie. Zaprezentowane zostan� w nim mało znane a niezwykle istotne, jako formy działalno�ci opozycyjnej, przejawy kultury niezale�nej w Niemieckiej Republice Demokratycznej i Polsce. I tak ruch punkowy w Niemczech Wschodnich był nie tylko alternatywn� odmian� popkultury, lecz tak�e miał wymiar działalno�ci politycznej i opozycyjnej. Na swoj� młodo�� w irokezach spogl�daj� w filmie Carsten Fiebeler pt. „Too Much Future – Punk East” niegdysiejsi punkowie, w tym �wiatowej sławy artystka-malarka Cornelia Schleime. Niezwykł� popularno�ci� cieszył si� w NRD w latach 80. break dance. Perypetie młodzie�y, która niepomna zakazu rozpowszechniania kultury zgniłego Zachodu, masowo szyje sobie sportowe ciuchy na wzór bohaterów z kultowego ameryka�skiego filmu „Beat Street”, zarejestrował autor filmu „Here we come”, Nico Raschick. Z kolei „Major, albo rewolucja krasnoludków” – to fantastyczna podró� do Wrocławia opanowanego przez Pomara�czow� Alternatyw�. Waldemar „Major” Frydrych walczy �miechem z absurdami PRL-u. Poza tym przyjrzymy si� działalno�ci Niezale�nego Zrzeszenia Studentów („Niezale�ni”, „Pokolenie 89’”). W sekcji znajd� si� tak�e filmy po�wi�cone historiom prywatnych wojen z systemem, toczonych przez bohaterskie jednostki, o których �wiat nie powinien zapomnie� („Wichrzyciel – �ledztwo w sprawie Oskara Brüsewitza”, „Rumu�ski list”, „Usłyszcie mój krzyk”) a tak�e przejmuj�ce historie internowania („Gesicht zur Wand”, „Michała Bukojemskiego grypsy z interny”). Przebieg przełomowych wydarze� z roku 1989, a tak�e – ich genez� i tło historyczne zaprezentuj� filmy zebrane w bloku III, nosz�cym tytuł „Zwalali pomniki i rwali bruk”. Demonstracje poniedziałkowe, najwi�ksza niemiecka demonstracja w Berlinie 4. listopada 1989 r., upadek muru berli�skiego 9. listopada 1989 r.; te dramatyczne wydarzenia zostały zarejestrowane – w jak�e odmienny sposób – przez wielu filmowców. Zobaczymy wi�c poruszaj�c� rejestracj� dokumentalistów zwi�zanych z wytwórni� DEFA pt. „Lipsk jesieni�”; malarski i poetycki film „Mur” Jürgena Böttchera, studenck� etiud� „Makulatura”, a tak�e sprawozdanie z przełomowej jesieni z perspektywy zachodnioniemieckiego operatora, który pracował wówczas jako korespondent telewizji francuskiej („Jak Erich stracił prac�”). W dokumencie „Jak zrywali�my �elazn� kurtyn�” Krystyna Mokrosi�ska przedstawiła kolejne wydarzenia prowadz�ce do upadku porz�dku jałta�skiego w Polsce i Europie. Dzi�ki kamerom niezale�nego Video Studio Gda�sk powstał wyj�tkowy zapis wydarze� wokół obrad okr�głego stołu – w filmie Piotra Bikonta „Stół bez kantów” komentuj� je dziennikarze i opozycjoni�ci, którzy uczestniczyli w obradach b�d� je relacjonowali. Ostatnie chwile Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej utrwalił Andrzej Fidyk w filmie „Ostatki”. Czas przemian, czas chaosu, upadku starych warto�ci, budowania nowych opisz� filmy zebrane w bloku IV „Ten z nami! Ten przeciw nam!”. Zobaczymy w nim m.in. doskonałe filmy Marcela Łozi�skiego („Po zwyci�stwie 1989-1995”) oraz duetu Paweł K�dzierski i Andrzej Piekutowski („Jaka Polska?”) – które analizuj� przemiany społeczno-polityczne w Polsce, w tym upadek etosu „Solidarno�ci”, doj�cie do władzy postkomunistów a tak�e fale kolejnych strajków, wzrastaj�ce bezrobocie, pogł�biaj�c� si� bied�. Rewolucja miała swoj� cen� – wie o tym zarówno rodzina Schütze sportretowana na przestrzeni 10 lat przez

dokumentalist� Wolfganga Ettlicha w trakcie rozpaczliwej walki o byt na wolnym rynku, a tak�e bohaterowie filmu Ireny Kamie�skiej „Mgła” – pracownicy byłych PGR-ów, skazani na wegetacj�, zdezorientowani, bezradni. Blok V „A mury run�, i pogrzebi� stary �wiat...” przedstawi w skrócie efekt domina, wyzwalanie si� kolejnych narodów: Aksamitn� Rewolucj� w Czechosłowacji, na W�grzech i na Ukrainie. Znajdzie si� w nim tak�e miejsce na refleksj�, czy wszystko, co ów stary �wiat zawierał, powinno zosta� pogrzebane i czy niektóre �lady przeszło�ci nie s� potrzebne, by podtrzymywa� i budowa� �wiadomo�� zagro�e� wynikaj�cych z systemów ograniczaj�cych wolno�� jednostki. Filmy dokumentalne po�wi�cone braku komunikacji mi�dzy pokoleniami, które dorastały w poprzednim systemie i tymi, które dorastaj� po ‘89 r. („Ka�dy milczy o czym� innym”, „O �wicie i przed zmierzchem”) oraz filmy zajmuj�ce si� aktualnymi problemami młodych ludzi, którzy �yj� w wolnych krajach, ale maj� ambiwalentny stosunek do przeszło�ci i obawiaj� si� przyszło�ci („Piosenka i �ycie”) to propozycje z szóstego bloku projekcji pt. „A mury rosn�...”. Specjalne miejsce w ramach przegl�du M(A)U(E)R zajmie twórczo�� Thomasa Heisego, wybitnego niemieckiego dokumentalisty. Filmy zrealizowane przez niego w okresie do 1989 r. prawie nigdy nie doczekiwały si� prezentacji, poniewa� były zakazywane przez władze na etapie scenariusza, w trakcie zdj��, lub podczas kolaudacji. Odrzucono tak�e dyplom szkoły filmowej Heisego pt. „Erfinder 82”. Zaproponowano wprowadzenie zmian, których autor nie mógł przyj��. Film został zniszczony. Heise jako niezale�ny autor nadal pisał, przedkładał kolejne pomysły scenariuszy, które konsekwentnie były odrzucane. Realizował wi�c słuchowiska radiowe, re�yserował spektakle teatralne w Berliner Ensemble. W bloku „Twórca wobec systemu” zaprezentujemy trzy filmy dokumentalne jego autorstwa – „Imbiss spezial” (Bar w podziemiach, 1990), „Mein Bruder” (Mój brat, 2005), oraz najnowszy „Materiał” (2008). W cało�ci tworz� one opowie�� – od wydarze� listopada 1989 r. sfilmowanych jednak nie na ulicach, ale w małym barze w podziemiach, poprzez konfrontacj� z Tajnym Współpracownikiem Stasi, który donosił na Heisego i jego brata, po wizualny pami�tnik, monumentalny kola� z materiałów kr�conych na przestrzeni 20 lat (1988-2008), które nie weszły do filmów, a były dla autora bardzo cenne, bo zawieraj� obrazy przełomu i zmian, które dokonywały si� w jego kraju.

• Planete Doc Review

• AG DOK

• German Films