maymunlar gezegeni çözümleme
TRANSCRIPT
-
215 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
HOLLYWOOD SNEMASINDA FELAKET KONULU FLMLER VE DEEN EGEMEN
YAPILARIN MAYMUNLAR GEZEGEN FLMLER BALAMINDA ANALZ
Bar Tolga EKNC1
ZET
Sinema her dnem toplumsal enerjileri harekete geiren bir sanat olmutur. zellikle Hollywood sinemas, temsil
edilen egemen kltrn ideolojisinin belirlenmesinde nemli ipular vermektedir. Dahas toplumsal tarihteki
glerin ekillenme srecinde Hollywood sinemasnn etkisi gz ard edilemez. Toplumsal ile ilgili en arpc
filmler felaket konulu olanlardr. Felaket konulu filmler, deien egemen yaplar asndan temsil edilen dnyann
birer yansmalar olarak incelenebilir. Bu filmlerde toplumsaln ve kltrel sorunlarn merulat bir dnemin
dnyas yanstlmaktadr. zellikle 1968 ylnda retilen Maymunlar Gezegeni filmi modern kurumlara olan
gvenin kaybolduu, muhalif fikirlerin ba gsterdii, muhafazakarln sorguland ve insann evrim
bilmecesini zmeye odakland bir dnemde yaratlmtr. Toplumsaln sorunu zaman iinde zememesi ve
krizlerin giderek bymesi, ataerkil dzene olan gvenin zedelenmesi, bu filmlerin seriler halinde devam ederek
gnmze kadar gelmesini salamtr. 2011 ylnda retilen Maymunlar Gezegeni Balang filmi de kriz
halindeki bir toplumun modern korkularn tasvir eder. Bu balamda almann amac, toplumsaln sorunlarn ve
gnmzdeki durumunu inceleyerek bu filmlerin dnemler iinde deien egemen yaplarn belirleyip sinema
gibi medyalarla ilikisini ortaya koymaktr.
Anahtar Kelimeler: Maymunlar Gezegeni filmleri, felaket konulu filmler, egemen yap, ideoloji
DISASTER CONCEPTED FILMS IN HOLLYWOOD CINEMA AND
ANALYSIS OF CHANGING DOMINANT STRUCTURES IN TERMS OF
PLANET OF THE APES FILMS
ABSTRACT
Cinema became an art that inspired every-day social energies. In particular the Hollywood cinema, representing
the ideology of the dominant culture is important in determining tips. Furthermore the embodiment of forces in
the process of social history, Hollywood cinema and the effect cant be ignored. The most striking movies about
social is disaster movies. Movies dealing with the disaster, which are represented in terms of changing the
dominant structures can be examined as one of the reflections of the world. In these movies, the social and
cultural problems in the world are reflected in a period of gaining legitimacy. In particular the Planet of the Apes
movie produced in 1968, lost the confidence of modern institutions, the opposition shown by the head of ideas, to
solve the puzzle of human evolution is questioned and the focus of conservatism has been created at a time. Over
time of the social, did not solve the problem and the growing crisis, the patriarchal order of confidence in the
injury, these movies come by continuing to present in the series. Produced by 2011, Rise of the Planet of the
1 gr.Gr. T.C. stanbul Arel niversitesi Radyo ve TV Programcl, [email protected]
-
216 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
Apes movie depicts of the fears of modern society crisis. In this context, the study aims to examine the social
issues and current status, identify the structures of the dominant cinema, these movies, such as changes in the
periods set forth media relationship.
Keywords: Planet of the Apes movies, movies dealing with disaster, the dominant structure, ideology
1. Giri
Hollywood filmleri gerei yanstmak yerine, hayali bir dnya dayatrlar.
Kahramanlk servenleri, romantizm aray, kurtarc iddet ykleri, rkla ve
sua ilikin sylemler gibi nerilerle gereklii toplumsal deer ve kurumlarla
badatrarak bunlarn deimez bir dnyann ak gstergeleri olarak
alglanmalarn salarlar.(Wollen, 2008: 110-112). Bu da smrye dayal bir
sisteme gnll katlm hazrlayan psikolojik eilimi yaratr. Hollywood
sinemasnn anlat yaps gerei politik sylemleri dnemden dneme deimektedir.
Bu adan, 1967den gnmze deien eitli ideolojik etkilerden bahsedebiliriz.
(Ryan ve Kellner, 2010: s.19). zellikle Hollywood sinemasnn anlat geleneine
gre; filmlerin yklerine, karakterlerin yaratlna ve toplumsal mitlere kadar
ideoloji yerlemitir. 2000-2011 yllar arasndaki Hollywood Sinemasnn yk
gelenei; kurtulu gnleri filmlerine, dnya apnda etkili salgnlara ve hatta uzayl
igali konulu bilim kurgu trne doru odaklanmtr. Bu ynelimde phesiz
Hollywood sinemasnn kr amal politikalar ile ideolojik amalar bulunmaktadr.
Bu balamda bu almann konusu Hollywood sinemasnn gncel rneklerinden
biri olan Rise of the Planet of the Apes (Maymunlar Gezegeni Balang, Rupert
Wyatt, 2011) filmini analiz ederek Hollywood sinemasnda gemiten gnmze
deien ideolojik sylemleri aratrmaktr. almann hipotezi Hollywood
sinemasnda popler olan felaket filmlerinin temasnn egemen yap ile ilikili
olduudur. (Monaco, 2010: 149).
2. Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler
Hollywood Sinemasnda 70li yllarn balarndaki filmler dnemin egemen
yaplarnn belirlenmesi asndan nemli ipularna sahiptir. Doal afetler, ahlak
yoksunluu ve dzen bozukluu ya da muhafazakarlarn bu dnemde i banda
bulunduklar demokratik huysuzluu temsil eden metaforlar filmlerin ana konusu
olmutur. Kriz filmleri ya da felaket filmleri bu dnemde paternalist (babalarn
-
217 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
ocuklarna uygulad otoriteye benzer bir sistemle) erkek dzenini yeniden
dayatmlardr. Bu nedenle bu filmlerin birounda rastlanan muhafazakr
metaforlarn dnemin toplumsal sylemleri ile olduu kadar, toplumsal evreni
bilinalt srelerle ekillendiren birtakm temel arzu ve gereksinim akntlaryla ya
da fiili metonimik bantlar ierdii sylenebilir. Felaket filmleri ayn zamanda, film
endstrisindeki deiimlerle sinema ideolojisi arasndaki ilikinin izlerini de tar.
Byk gie haslatlarn garanti edebilmek iin bu filmlerin geni kitlelerce
paylalan popler fantezi ve korkulara el atmas da bu nedendendir. (Escott, 1998:
22). Biimsel dozda fiziksel ok efektleri ve ar anlatsal gerilim yardmyla
dnemin izler kitlesi iin cazip hale getirilmi klasik gereki anlat ve temsil kodlar
(romantik, ak, eril kahramanlk, gerilim-zlme) zerine kurulmutur. Bu
balamda ada felaket filmleri dngs 60larn sonlarnda balar. 1976a
gelindiinde ise en yksek haslat getiren ilk yirmi filmin drd, felaket filmleridir.
Havaalan, Yangn Kulesi, Poseidon Maceras ve Zelzele. (Ryan ve Kellner, 2010:
91-93). Ayn dnemlerde seri halinde ekilen Maymunlar Gezegeni filmleri de
yksek haslatlar nedeniyle st sralarda yer almaktadr. Bu filmler, Amerikan
toplumunun bir mikro kozmosunu temsil eder ve ounlukla felaket tehlikesi
altndaki bir bina, ulam arac ya da bir mahvolmu bir dnyada geer. inde
bulunduklar ortam tanmlayan zellikler genellikle modernlik ve modernlik sonras
yaamdr. Gelimi teknoloji ve iletiim sistemleri hemen her zaman gz nndedir.
Filmler bylece herkesin nceden saptanm bir yer ve ileve sahip olduu, ataerkil,
kapitalist, teknolojik bir dzenin oluturduu bir felaket ncesi normlar tanmlar.
Felaket ise bu dzenin paralanna denk der.
Sunulan en gl areler insann kendi kiisel kurtuluuna, kolektif deil de
bireysel abalarla kantlanan bir inan duymas ve gl liderlere itaat etmesidir. Bu
filmler bireycilik, Protestan inanc ve Amerikan kapitalist kltrnn liderlik
prensibi arasndaki ilgi ekici uyumu sergilerler. Felaket filmlerinde alt izilen
korku ve arzular, 1968den balayarak Maymunlar Gezegeni filmleri gibi felaketten
kurtulu areleri sunan filmlerle cevaplanmaya allmaktadr. 70li yllarn
balarndan ortalarna kadar felaket filmlerinde olumsuz bir yaklamla kayg olarak
-
218 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
yanstlan temalar, 70lerden balayarak 2000lerde glenerek pozitif bir bakla ele
alnmaya balanmtr. (Ryan ve Kellner, 2010: 100).
3. Maymunlar Gezegeni Filmleri ve yk Yaplar
Sinema tarihileri asndan 1967 senesi, Hollywood sinemasnda nemli bir
almn gerekletii bir devrim yl olarak tanmlanmtr. 1967 yl Amerikada
ekonominin byd, siyahlarn baskya bakaldrd, cinsellikte yeni araylarn
ve uyuturucu kullanmnn toplumun geleneksel deerlerini deitirdii yeni bir
deiim srecine girdii bir dnemdir. Bu dnemde Parmaklklar Arasnda filminde,
otoriter sistem eletirilmi ve bakaldr lkletirilmitir. Beklenmeyen Misafir
filminde liberal beyazlar arasndaki rkln incelikleri ilenmitir. Ate Sahili
filminde ulusal dmanlara insanca bakmak ve pasifizm savunulmutur. Bu ve bunun
gibi birok Hollywood filminde toplumsal eletiri daha da arpc halde beyaz
perdeye aktarlmtr. (Ryan ve Kellner, 2010: 22-23). elikiler ve deiimler,
ekonomik istikrarszln sosyal etkileri, Vietnam savanda yitirilen ulusal itibar,
toplumsal blnmeler, geleneksel ataerkil aileye ve muhafazakr cinsel ahlaka
ynelen tehditler, evresel kirlilikler ve nkleer sava kayglar dnemin filmlerinde
boy gstermeye balamtr.
Bu dnemde, zellikle dnyann sonunun gelecei senaryolar ve ilahi konulu
filmler popler olmaya balamtr. Maymunlar Gezegeni serisinin ilk filmi de byle
bir toplumsal ortamda konu edildi. Serinin ilk filminde, nedeni belirsiz olan bir kaza
sonucu yabanc bir gezegene den Taylorn maymunlar gezegeninde bandan
geen olaylar anlatlmaktadr. Bireyin egemen yap ile olan atmasnn ele alnd
1968 ylnda ekilen bu blm Maymunlar Gezegeni (Planet of the Apes, Franklin
James Schaffner, 1968) egemen ideolojinin zamansal snrlarn belirlemek iin
deerli bir filmdir. Filmin devamnda Maymunlar Gezegeninin Altnda (Beneath the
Planet of the Apes, Ted Post, 1970), Maymunlar Gezegeninden Ka(Escape from
the Planet of the Apes, John Lee Thompson, 1971), Maymunlar Gezegenin Fethi
(Conquest of the Planet of the Apes, John Lee Thompson, 1972), Maymunlar
Gezegeni in Sava(Battle for the Planet of the Apes, John Lee Thompson, 1973),
Maymunlar Gezegeni (Planet of the Apes, Tim Burton, 2001) ve son olarak
gnmzde bilgisayar teknolojileri ile ekilmi Maymunlar Gezegeni Balang
-
219 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
(Rise of the Planet of the Apes, Rupert Wyatt, 2011) filmleri ekilmitir. 70li
yllardaki devam filmleri, bu dnemdeki toplumsal hayal krklnn ve endielerin
felaket filmleri ile doruk noktasna kmasnn ardndan, ulusal itibar kaybyla dolu
bir dnyadan, romantik dini aknlkla yeni fantezilere teslim olduunu
gstermektedir. (Oskay, 1982: 46). Maymunlar Gezegeni serisinin Hollywood
sinemas tarafndan popler hale getirilmesi de phesiz 1968den 2011e kadar
sren i alkantlar ve kyamet senaryolarnn toplum zerindeki etkisinden
gelmektedir. Maymunlar Gezegeni filmlerini zmlemeye almak birok
bakmdan iddetli ekonomik, politik ve toplumsal krizlerle yzlemeye ve
Amerikann gerek politik gerekse ekonomik iktidarnn nemli lde azald bir
dnyaya uyum salamaya alan, de gemi bir kltr zmlemek anlamna
gelmektedir. (Mills, 1974: 422-423).
3.1. Maymunlar Gezegeni (1968)
1968 senesinde ekilen Planet of the Apes filmi, genel incelemede, klasik
Hollywood anlat yapsn yanstan bir film olarak nitelendirilebilir. Film egemen
ideolojinin tm zelliklerini barndrmaktadr. Kapitalizmin ve dzenin
onaylanmasna ilikin birok nemli grsel kodu barndrr. Filmin banda yer alan
sahnede Amerikan bayrann yakn ekimlerde zellikle vurgulanmas ve Amerikan
yaamna ilikin bilgilerin diyaloglarla pekitirilmesi bunu daha da gl
klmaktadr. Filmi klasik anlat yapsndan ayran tek unsur nedensellik zelliidir.
Klasik anlat yaps gerei yknn balangc, geliimi ve sonu ilkesi ve her olayn
bir nedeni ve sonucu olmas ilkesi bu filmin tamamnda yer almaz. Nedensellik ilkesi
film ile deil, filmin devamnda ekilen seri ile ancak bir btnlk oluturmutur.
Ancak serinin tm dahi incelendiinde, filmin banda kaza sonucu yabanc bir
gezegene den uzay gemisinin neden dtne ilikin hibir bilgi verilmemektedir.
Uzayda babo hareket eden uzay gemisini rotasndan karp gezegene dmesinin
nedeni belirsizdir. Bu belirsizlik hissi; insann evrim bilmecesine, kyamet ve
kyamet sonras mitlere de gnderme yapmaktadr. lk iki filmde yer alan Taylor
(Charlton Heston) karakteri kaza sonrasnda simle edilmi bir dnyada kendini
bulur. Bu dnya maymunlarn egemen olduu, gereklikten ok farkl bir dzeni
temsil eder.
-
220 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
Baudrillard bu durumu dipnotta ksaca yle zetlemektedir:
Enerji bunalm ve ekolojik sorunlar, bir felaket filmi gibi sahneye konulmaktadr. kisi
de hem stil hem de maliyet asndan u anda Hollywooda ok para kazandran filmlere
benzemektedirler. Bu filmleri nesnel bir felaket fantazmyla karlatrmann bir
anlam yoktur. Asl nemli olan, tam tersine, toplumsaln gncel dile getirili biiminin
bir felaket filmi senaryosuna uygun olduu gereidir (Baudrillard, 2010: 42).
ekil: 1 Planet of the Apes(1968)
Film boyunca Taylorn bireysel bakaldrs ve yenilgisi konu edilmitir. lk
olarak maymunlar tarafndan yakalanr ve yarglanr. Boynundan vurulduu iin
konuma yetisini de ksa zamanl olarak kaybeder. letiimsel olarak snrlandrlr,
sradanlatrlr. Konuma yetisini kazannca bu seferde dzenin ahlaksal ve hukuksal
gleri tarafndan reddedilir ve bastrlr. yle ki maymunlarn kurduu mahkemede
konumas yasaklanr. Konumas, kendisini ifade etmesi ayr bir su olarak
belirlenir. Dzenin dzenekleri; askeri, yasal, idari otoritenin unsurlar olarak bir
bask oluturur. Maymunlar dnyasnda bir insann dnmesi, kendini ifade etmesi
bal bana yanl ve tahamml edilemez bir su olarak grlr. Toplumsal bir varlk
olan birey iin bu, cehennemden farkszdr. Bu dnyada onun ruhunun ve aklnn
zgrlemesini salayan tek yardmc ise toplumsal gcn bir unsuru olan
entelektel dncedir. Entelektel dnceyi ise filmde Zira ve Cornelyus
isimli veteriner bilim maymunlar stlenmitir. Film egemen otoritenin rn olduu
iin stn saduyu da egemen otoritenin iinden kmaktadr. Bu noktada hikyenin
-
221 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
var oluu bir felsefeden yola karak evrim bilmecesini sorgulayan yapsna karn,
egemen siyasal yapy destekledii aktr. Film, Taylorn Amerikan deerlerinin ve
sunduu zgrlklerin temsili olan zgrlk Antnn yklm temsilinin bulunduu
kumsal sahnesinde sonlanr.
3.2. Maymunlar Gezegeninin Altnda (1970)
lk filmin ardndan iki sene sonra ekilen blmde hikye kald yerden
devam etmektedir. Filmde maymunlarn kendi arasndaki sava kart protestolarn
olduu sahne, dnem iinde toplumsal srece ilikin nemli ipular vermektedir.
Filmde bir grup maymun pankartlar aarak sava protesto eder. Ancak askeri otorite
tarafndan susturulurlar.
ekil 2: Beneath the Planet of the Apes (1970) Sivil rgtlenme
Sinemann kararl bir Katoliklik iin ara olduu dncesi, byk lde
yzeysel olarak bu filmde incelenebilir. Nkleer felaket sonras hayatta kalan yeralt
insanlarnn Tanr olarak kabul edip dua ettii atom bombas, dini ayin tarznda
simgeletirilmitir. Bu Freudun en tartmal kuramlarndan biri olan, Evrensel
lm Arzusu kuramnn bir yansmasdr. Bu kuram, bir tr evrim hatas olan insan
rknn yapsndaki kendini yok etme arzudur. Freudun Evrensel lm Arzusu
kuramnn bugn kolektif bilin dnda dolayl olarak kabul edildiini bir gsterge
olarak alabiliriz. zellikle de son dnemdeki politik olaylar bunu geerli klmaktadr.
(Wood, 2003: 35).
-
222 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
3.3. Maymunlar Gezegeninden Ka (1971)
Serinin nc filmi, belleksel olarak gelecekten gemie doru bir geri
dn macerasdr. Zira ve Cornelyus ismindeki maymunlar, uzay gemisi ile
gelecekten 70li yllara doru yolculuk yaparlar. Dnyann yok olduu gelecek
zamandan gnmze olan yolculukta insanlar dnyasndaki maymunlarn durumu
anlatlr. Filmin ilk on be dakikas, bir uzay gemisi bulan askeri glerin organize
olduu sahneyle devam eder. Filmin ilk blmnde grlen insanlarn barl
yaklam filmin devamnda son bulur. nsanlar, bu iki maymunun (aslnda ama
filmin banda Milo karakteri hayvanat bahesinde bir goril tarafndan ldrlr.)
gelecekte bir tehdit olabileceini dnerek ldrlmesine karar verir. Bu durumun
modern toplumlardaki gven ve risk olgusunun bir sonucu olduunu varsayabiliriz.
Risk ve gven yalnzca kiisel bir eylem deildir. Byk insan kitlelerini, ekolojik
ykm ya da nkleer sava olaylarnda olduu gibi yer kre zerindeki herkesi
topluca etkileyen risk ortamlarna sokabilir. Bu durumda gvenin belirli tehlikeler
grubunun nlendii ya da en aza indirgendii bir durum olarak tanmlanabilir.
(Giddens, 2010: 38). Bu durumun sonucu da bu iki maymunun ldrlmesi veya
idi edilmesidir. Filmin sonunda Zira ve Cornelyus, dzenin dzenekleri tarafndan
vahice ldrlr. Ancak yaayan son maymun olan bebekleri bir sirk sahibi
tarafndan kurtarlr. Filmin devam srecindeki belirsizlikleri de hayatta kalan bebek
aa karacaktr.
3.4. Maymunlar Gezegenin Fethi (1972)
Maymunlar Gezegeni filmlerinin drdnc halkas olan bu film, serinin dier
filmleri gibi 60larn sonu ve 70lerin bandaki toplumsal ve sosyal olaylarn bir
yansmas eklindedir. Dnem iinde yaylan kar kltr akmlar, rock mzik, hippi
yaam tarz ve yabanclamann kltrel sonularn iermektedir. 70lerdeki
Amerikan Dnyasna yabanclamann sinemadaki en arpc grntsn
vermektedir.
Filmde, bir nceki blmde len Zira ve Cornelyus isimli zeki maymunlarn
ocuu Ceaser(Sezar) isimli karakterin kleletirilen maymunlarn bana geerek
var olan sistemi ykp baa gemesi anlatlmaktadr. Film iinde hayali bir kapitalist
-
223 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
dzen vardr. Gnmz dnyasndan tek fark, salgn bir hastalk sonucu dnyadaki
tm evcil ev hayvanlarnn tkenmesi sonucunda, insanlarn nce ev hayvan olarak,
sonrada bireysel kleleri haline getirdii maymunlara yapt ikenceler konu
edilmitir. Antik Roma sistemindeki klelie benzeyen bu yap da, maymunlar
toplumsal yaplarn tmnde birer kle olarak yaamaktadr. nsanlar ise, kapitalist
sistem iinde yalnzlaan, bireyselleen, klostrofobik bir atmosferde yaarlar. Sezar
karakteri sistem iinde yava yava rgtlenir. Sistemin zayflklarn tespit eder ve
devrim niteliindeki zgrlk mcadelesine giriir. Film iindeki dzen dzenekleri;
asker, polis ve sivil otorite Sezar sorgusuz sualsiz ldrmek iin ittifak halindedir.
Filmdeki isyann balad ve bittii sahnelerdeki youn iddet grntleri, mekanik
vahet hissini krkler. Sz konusu olan duygusal deil etik bir stratejidir. Karakter
zdeletirmesinden ziyade kartlklara ve duruma dayanarak anlam retmeye
ynelik bir abadr. Bu Sezar ile zdeletirme kuran izleyici de kar bir tutum
dourmaktadr. Film dnem iindeki kar kltr mesajlarn yanstmaya alsa da,
znde yatan ideolojik deerlerle ister istemez elimektedir.
3.5. Maymunlar Gezegeni in Sava (1973)
Maymunlar Gezegeni in Sava filmi, srekli el deitiren iktidarlarn
olduu bir dnemde retilmitir. Bu sebeple zellikle toplumsal hayattaki sosyal
snflarn ekimelerinin etkilerinin bulunduu bir seri filmi haline geldi. Filmde,
binlerce yldr maymunlara hkmeden insanolunun maymunlar tarafndan
ynetilmeye balamas konu edilmitir. Kle efendi, efendi ise kle olmutur. nk
insanlarn karsnda artk dnen, kar kan ve boyun emeyen bir topluluk ve bu
topluluu ayakta tutan ruhsal ve dinsel mitler vardr.
Baudrillard bu durumu yle zetlemektedir:
Durmadan el deitiren iktidar, bilgi ve sylev srelerinin ve kutuplarn yerlerinin
belirlenmesini olanakszlatrmaktadr. rnein psikanalitik yorumlamada
yorumlaycnn sahip olduu iktidarn kkeninde, yorumlad kii vardr. Bu durum
her eyin deimesine neden olmaktadr. nk iktidarn geleneksel sahiplerine bu
gc nereden alyorsunuz sorusunu sormamza yol amaktadr. Seni kim dk yapt?
Seni kim kral yapt? Yant ancak Tanr olabilir. nk sorulan sorularda yant
vermeyen tek varlk Tanrdr (Baudrillard, 2010: 54).
-
224 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
Baka bir ifadeyle, iktidar Tanrdan alnp halka verilmitir. Her eyin ba
halktr. Her ey halka aittir. Filmde, maymunlar ile insanlar arasnda ki en nemli
fark olarak gsterilen, kendi trne zarar vermeme ilkesi de, filmin sonunda bozulur.
Modernlemenin doal bir sonucu olarak, Sezarn olu bir goril tarafndan
ldrlr.
3.6. Maymunlar Gezegeni (2001)
1968den 1973e kadar Maymunlar Gezegeni filmlerindeki egemen yaplar
birbirine benzemektedir. Ancak 2001 senesinde yeniden ekilen Maymunlar
Gezegeni filmi dier filmlerden farkl bir kurguya sahiptir. zellikle 70lerin
toplumsal yaplar artk deimitir. 1968de ekilen film ile 2001 senesinde yeniden
retilen film arasnda farklar bulunmaktadr. 2001 ylnda ekilen film bir uzay
maceras ile balar. Uzayda, kara delie giren beyaz erkek kahraman zaman iinde
yolculuk yaparak gelecein maymunlar dnyasna gelir. 1968 ylndaki ana karaktere
nazaran daha gen ve bilgilidir. Ayrca filmin 1968 versiyonunda bulunmayan
nedensellik zellii, bu filmde gn na karlmtr. Nihayet hikyeyi balatan
kazann nedeni 2001deki filmde uzun ekimlerle aklanmtr.
2001 ylndaki filmde, yk ve kurgu yaps farkldr. Filmde, maymunlar
nceki filmlere nazaran daha acmasz ve bireycidir. Ayrca toplumsal snflar da
belirginlemitir. Gl bir burjuva yaps hkimdir. Senatrler, dini liderler, askeri
liderler ve onlarn yaamlar detayl olarak yanstlmtr. Genel anlamda, gnmz
modern yaamnn kaba bir yansmasdr. 2001 ylndaki filmde, beyaz erkek
karakterin (Captain Leo Davidson) fiziksel anlamda dier insanlardan bir fark
yoktur. Tek fark, bilgiye ve teknolojiye hkim olmasdr. Bu zellikler onu, insanlar
iin bir mesih haline getirmitir. Filmde dayatlan ideolojik bir dnya vardr. zleyici
bu dnyaya kendini o kadar ok kaptrr ki ana karakter bu sylemin iinde kaybolur.
Captain Leo Davidson karakterinin ismi film boyunca neredeyse hi sylenmez.
Filmin bandaki diyalog dnda, ismi belirsizdir. 1968 senesindeki filmde ise Taylor
karakteri neredeyse her sahnede tekrarlanan bir isimdir. 2001 ylndaki filmde
insanlar konuabilmektedir ve gayet de zekidirler. Tek zayflklar, dank ve
gvensiz olmalardr. 1968 senesindeki filmde ise sadece Taylor bilinli bir ekilde
hareket etmektedir. Dier insanlar, gnmz dnyasndaki empanzeler kadar bir
-
225 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
zekya sahiplerdir ve konuma yetilerini kaybetmilerdir. Bilinsiz ve babolardr.
Kurtarlmak dahi istemezler. Film bu noktada, risk toplumunun bilinli ve bilinsiz
korkularnn ykletirildii bir Hollywood filmi olarak 1973 ve ncesindeki
filmlerden ayrlmaktadr.
4. almann Amac ve Yntemi
almada kullanlan analiz yntemi; gstergebilimsel zmlemedir. Bu
yntem, derin anlamlandrma dzlemini ifade etmektedir. Sinema ncelikle bir
dildir. nk metinleri vardr; anlaml bir sylemi vardr. Peircea gre bir
grntsel gsterge nesnesini, nesnesine olan benzerlii ile temsil eden bir
gstergedir; gsteren ile gsterilen arasndaki iliki rastlantsal deildir, bir benzerlik
ya da gibilik rndr.(Wollen, 2008: 108-109). Bir film grnts belirti, ikon ya
da simge olabilir. Bu anlamda bir belirtisel gsterge, nesne ve onu temsil eden
gsterge arasnda var olan gerek bir ilikiye dayanr. Bir ikon ise, tersine, poz veren
kiiye benzeyen bir portre gibi, kendi benzerlik ilikisinden dolay nesnenin yerini
tutan gstergedir. Simge ise, tamamen uzlamsal olan balanty gsterir.
Gstergenin bu kategoriside sinemasal imgelerin belirli tiplerinde saf halde
bulunabilir.(Armes, 2010: 11-12). Cmle nasl kelimelerin biraraya gelerek anlaml
bir btn olumu haliyse, sinematik kodlarla da filmsel teknik kodlar bir araya
gelerek anlaml bir btn olutururlar. Filmsel kodlardan teknik kodlar hangi iaretin
anlaml olduunu ortaya koyar. Bu da, gsteren-gsterilen ikilisi arasndaki iliki
anlamlandrlmasdr.
Sinema filmleri, anlatm aralarnn rastgele bir araya geldii bir yn
deildir. Paralar btn oluturmak zere aralarnda birtakm ilikiler
kurarlar.(Uysal, 2012: 174). Filmlerin ierii nceden tasarlanm toplumsal ya da
siyasal bir bak asna sahiptir. Filmlerde, bireycilik, kadn-erkek ilikileri, aile
yaamnn nemi, rk ya da Avrupa tarihi konusunda ideolojik mesajlar vardr.
(Corrigan, 2010: 121).
Lotman, bu durumu yle zetlemektedir:
Perdedeki her grnt bir gstergedir, yani bir anlam vardr, bir enformasyon
taycsdr. Kukusuz bu anlam iki eit olabilir; perdedeki grntler, bir yandan reel
dnyadaki nesneleri yanstrlar. Bu nesneler ve grntler arasnda semantik bir iliki
-
226 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
meydana kar. Nesneler, perdede yanstlan grntlerin anlamlar durumuna gelir
(Lotman, 2012: 51).
Hollywood sinemasnda; sinema-gsterge, dnya-gsterilen, grnt
gsterendir. Gsterilenin oluabilmesi iin zihinsel birimleri harekete geirecek olan
fiziksel duyular kkrtan aama yani gsteren aamas grnt niteliini
tamaktadr.
almann amac, Hollywood filmlerinin kullandklar egemen sylemleri
aa karmaktr. Bu almann ana sorunsaln cevaplamak iin Maymunlar
Gezegeni Balang filmi analiz edilecektir. Yntem olarak gstergebilimsel
zmleme yntemi kullanlmtr. Bu balamda, rnek filmdeki gsterenler
zerinden bir inceleme yaplmtr. Tablo 1de dz anlam ve yan anlam boyutlar
ayrlmtr. Filmin gstergebilimsel zmlemesi bu modele gre yaplacaktr.
Tablo 1: Yntem Analiz Tablosu
Seilmi grntler gsterge Dz anlam boyutu gsteren Yan anlam boyutu gsterilen
5. Maymunlar Gezegeni Balang (2011) Filminin Analizi
5.1. Filmin Konusu
Film, Alzheimer hastalnn tedavisinde kullanlmak zere maymunlar
zerinde denenen bir ilacn yan etkisi sonucu evrim geiren Sezar isimli maymunun
hikyesi zerine kuruludur. Film 1972 ylnda retilen Maymunlar Gezegenin Fethi
filminin yeniden retilmi halidir. Film, Maymunlar Gezegeni Balang ismiyle
gnmze uyarlanmtr. Filmin yk yaps Hollywood sinemasnda halen popler
olan felaket filmlerinin bir rneidir. Hollywood anlat yaps gerei nce istikrardan
kargaaya geilmesi, ardndan bir dizi snav yoluyla lider veya kurtarcnn tayin
edilmesi, en sonunda da felaketin stesinden gelinmesi gibi olduka basit bir anlatya
sahiptir. Dikkat eken unsur, zdeletirme iin seilen karakterin insan olmamasdr.
Filmde, zdeletirme kurmak iin bilgisayar teknolojileriyle yaratlm sanal bir
karakter kullanlmtr. Sanallk, ideolojinin temsil ettii gerekleri yanstmaktadr.
(Armes, 2010: 179-182). Bu adan, 1972 ylndaki filmden ierik olarak tamamyla
-
227 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
farkldr. 1972 ylndaki filmde Sezar karakteri toplumsal bir bakaldrnn
simgesiyken, 2011 ylndaki filmde laboratuvarda oluturulmu bir virs gibi
dnyay saran bir tehdittir.
ekil 3: Motion Capture teknii ile yaratlm Sezar karakteri
5.2. Filmin Gstergebilimsel zmlemesi
Film, modern hayatta bir geri dn arac olarak gsterilen sisli orman
grnts ile balar. Maymunlarn Afrikal avclar tarafndan vahice avland
aksiyon sahnesinden sonra, ataerkil dzenin daha gvenli bir yer olarak sunduu
metropole gei yaplr. Bu sahne, gven ve riskin sorguland kreselleen dnyay
temsil etmektedir. Filmin ilerleyen sekanslar, laboratuvar ortamnda geer. Sekans,
maymunlar zerinde yaplan deneylerden kaan bir maymunun toplant salonunda
vahice ldr ile son bulur. Filmdeki bu sahne, ideolojinin temsil ettii kurmaca
dnyay temsil etmektedir. Eer ideolojinin ileyii gleirse o toplum ve o
toplumla birlikte ideolojisi sonunda mutlaka yklacaktr. (Childe, 1998: 20). Filmde
iktidarn ksa sreliine de olsa ykm, tm deney maymunlarnn ldrlmesi ile
son bulur. Film kapitalist toplumlarn temsil ettii acmasz dnyay hakl
klmaktadr. (Daver, 1993: 96).
Hikaye Will karakterinin len maymunun bebeini, irketten karp evinde
bytmesi ile devam eder. Will karakteri, modern yaamdaki bireysel yalnz erkek
figrdr. Alzheimer hastas olan babas ile yaamaktadr. Modern yaamda ataerkil
yapnn nerdii ekirdek aile yapsna kart bir karakterdir. Daha nceki
maymunlar gezegeni filmlerinde dayatlan annelik figrne karlk bu filmde,
-
228 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
annelik bir erkek karakter zerinden temsil edilmektedir. Will karakteri, ada
yaamdaki iktidarn kaybetmi erkek figr olarak temsil edilmektedir. Erkek
egemen sistemde, erkein sosyal rol olan babalk dnda, annenin grevlerini de
stlenmesi dzenle atmasna neden olur.
Sezarn en yakn dostu ve evrim geirmesine neden olacak ilac bulan kii
olan Will beyaz bir Amerikaldr. Filmin bandaki arkadalk, filmin sonundaki
snfsal ilikiler ile son bulur. 1972 senesindeki filmde zt bir durum ilenmitir.
Sezarn en yakn dostu siyahi bir Amerikaldr ve klelikten gelen iki arkadan
ilikileri daha ok kltrel bir ba eklindedir. Bu noktada, modern yaamdaki
arkadaln doasndaki bu dnm nem kazanmaktadr. Filmde, modern
yaamdaki arkada kavramnn metalamasnn toplumsal yap ile balantl olduu
grlmektedir
Giddens bu durumu yle zetlemektedir:
Arkadan kart artk dman, hatta yabanc bile deildir; daha ok tandk, meslekta
ya da tanmadm biri sfatlarndan birisidir. Bu dnmle birlikte onur, kiisel
sevgiden baka hibir destei olmayan ballkla; itenlik ise sahicilik olarak
adlandrabileceimiz eyle, yani karsndakinin ak ve iyi niyetli olmas gerekliliiyle
yer deitirmitir (Giddens, 2010: 109).
Filmin banda Sezar, insani zellikleriyle yanstlmtr. Bebeklikten
erikinliine geiteki insani tepkileri bir zdeletirme teknii olarak uygulanmtr.
Ancak filmin devamnda hayvan barnanda insanlar tarafndan grd iddet
sonucu vahileir ve filmin sonunda insanla kar savaa giriir. Filmin nermesi,
masumlarn bile canavarca arzular ve vahi igdler taddr. Sezar vahice
davranmay, uygarlktan hayvansalla gerilemeyi ve bir erkek olmay renmitir.
Bu adan Hollywood sinemasnn bandan beri sunduu, sinemada izleyicinin
erkek olduu sav bu filmde de geerlidir. (Berger, 2010: 48-50). Film bunu,
metaforik bir biimde sunar. Filmde sahip ve kle ilikisi, Sezarn sahibinin onayn
almak iin elini uzatt sahnede nemli bir grsel kodu ierir. Sezar filmin banda
yapt bu hareket sahibi tarafndan bile aknlkla karlanr. nk renilmi bir
davran deildir. Bu smrgeci sistemlerdeki ii patron ilikisinin bir yansmasdr.
Toplumsal yapda emeki snf, patronlarnn onayn almak iin farkl vcut
-
229 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
hareketlerini kullanrlar. Bu davranlar, egemen ideoloji tarafndan dolayl olarak
bilinaltna kodlanmtr. Film, maymunlarn San Francisco ehrini istila etmesi ile
son bulur. Filmin aksiyon sekans iin San Francisco Kprsnn seilmesi bilinli
bir tercihtir. Bu yolla, olaan bir zaman dilimini bir maymunlar cehennemi ile
badatrarak modern insann toplumsal korkular metaforlatrlmtr.
Tablo 2: Gstergebilimsel zmleme
Seilmi grntler gsterge Dz anlam boyutu gsteren
Yan anlam boyutu gsterilen
Ses: Tekrarlayan melodik mzik. Mizansen: (Filmin al sahnesi)Sisli orman grnts.
Kaosun hkm srd ilkel yaam.
Ses: Tekrarlayan melodik mzik. Mizansen: Yakalanan maymunun detay plan gz.(fade -out)
lkel toplumlardan modernlie gei.
Ses: Tekrarlayan melodik mzik. Mizansen: Genel plan laboratuvar grnts.(fade -in)
Modern yaamn steril ve kapal ortam.
-
230 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
Ses: Tekrarlayan melodik mzik. Mizansen:Toplant salonunda vahice ldrlen maymun grnts.
Modern toplumlarda iddet ve gven duygusu.
Ses: Tekrarlayan melodik mzik. Mizansen: Maymuna babalk yapan Will karakteri.
Modern dnyadaki erkek figrnn temsili.
Ses: Ortam sesi. Mizansen: Sezarn sahibine elini uzatarak onay beklemesi.
Baskn ideolojinin dayatt snf sistemi.
Mizansen: San Francisco Kprs ve gvenlik gleri.
Toplumsal korkularn, ideolojik bask aralar ile zlmesi.
Ses: Tekrarlayan melodik mzik. Mizansen: (Genel Plan) Kaos ortamndaki ehri izleyen Sezar.(Track out)
Filmin al sahnesindeki sisli orman grntsnn modern hayata yansmas.
-
231 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
5.3. Bulgular
Tablo 2de gstergebilimsel zmleme yntemiyle seilmi gstergeler, dz
anlam ve yan anlam boyutlaryla incelenmitir. Filmin al sahnesi, ilkel yaamn
hkm srd sisli orman grnts ile balar. Ve modern yaamn bir yansmas
olan steril laboratuvar grntsyle devam eder. Al sahnesinde geen ilkel
yaamdaki kaos ortam, toplant salonunda vahice ldrlen maymun ile dengelenir.
Filmde, modern toplumlardaki iddet ve gven duygusu sorgulanmaktadr. Kapitalist
dzenin gvenirlii, ideolojik bask aralar ile zmlenmesini zorunlu klmaktadr.
Kapitalist yaylmacln bir rn olan Hollywood sinemasnda seri halinde film
ekme ve eski bir filmi yeniden hayata geirme, tarihsel ve sosyolojik bir durumdur.
Bu balamda, farkl dnemlerde ekilen Maymunlar Gezegeni filmleri toplumsal
dzenin zaman ierisindeki konumunu belirlemek adna deerli bir rnektir.
Sonu ve Tartma
Maymunlar Gezegeni serisi, Hollywood sinemasnda dnemler iinde
deien egemen yaplar incelemek iin deerli birer rnektir. zellikle 1968 ylnda
balayan Maymunlar Gezegeni filmleri ve dolaysyla felaket filmlerinde ortak olan
insann yaantsn paralize eden nkleer sava sonras felaket senaryolar ve egemen
yapya bakaldr ykleri, gnmzde daha farkl bir anlatya sahiptir. Tpk biyoloji
evreninde genetik kodun molekler mikro-modeline indirgenmeye allmas gibi.
Bu korkular da gnmzde tek bana etkili deildir. Yerini daha ok genetik kodlar
ile i tehdit senaryolar almtr. Tm dnyay saran salgnlar ya da kresel terr
tehdidi gibi politik unsurlar yeni dnem felaket filmlerinin yk yaplarnda etkili
olmaktadr.
Filmin nermesi, genetik bilimlerin insanlarn yok oluunun nedeni
olacadr. zellikle 2000li yllarda artan salgnlar ve laboratuvarda retilmi
virslerin art, genetik biliminin ilerleyii kyamet senaryolarn geerli gstermeye
almaktadr. Bundan byle, hibir bakaldr yks, hibir hikye kendi doal
mecrasn izleyerek geliemeyecektir.
Bundan byle strateji diye bir ey olmayacak, sava tehdidi askerlerin elinde
bir ocuk oyuncana dnecektir. Aslnda, gelimekte olan bu yeni unsurlar, birer
-
232 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
caydrclk unsurudur. (Baudrillard, 2010: 59). Gerekte, maymunlarn dnyay ele
geirmesi ya da evrim geirmesi gibi bir toplumsal korku yoktur. 1968 ve
sonrasndaki Maymunlar Gezegeni filmlerinde oluturulmaya allan ideolojik ve
politik kurmaca dnya gl kapitalist deerleri yanstma amacn tamaktadr. 2011
ylndaki filmde ise bu deerler bireyciliin geldii son noktay gzler nne
sermektedir. 2011 ylndaki nerme, yerleik dzen karsnda, maymunlarn
ayaklanmalar ile temsil edilen i ve dta yaanan gvenlik sorunlardr. zellikle 11
Eyll sonrasnda, egemen otoritenin zedelenmesi, yeni bir tehdidin belirlenmesine
neden olmutur. Bat bu noktada kendi Sezarn kendisi yaratmtr.
Filmde, direnii maymunlar karsnda, kapitalist ila irketi ve polis kart
gtr. nceki maymunlar gezegeni filmlerinde; askeri yap, yasa koyucu ve politik
gler n planda tutulmutu. Modern dnemde, bu glerin arka plandaki yaps veya
birleen zellikleri gnmz siyasal yaplarnn bir yansmasdr.
1968den bu yana Maymunlar Gezegeni filmleri toplumsaln giderek byyen
bir le dntn bize sinematik kodlarla gstermektedir. Bununla birlikte
baarl grnen bu ideolojik uygulamalar kendi iinde bir bakma ideoloji kart
anlamlar tamaktadr. Dinsel, kltrel ya da sinemasal kodlar amaz biimde
metnin grnte byk ideolojisine glge dren bir atlak hatt ierir. Bu
balamda ideolojik ileyiin baars da her zaman aksakln varlna kant tekil
eder. nk eer egemen sistemde hibir sknt olmasayd, dnyada her ey
ideolojinin iddia ettii gibi yolunda gidiyor olsayd, ideolojik temsillere gerek
kalmazd. Bu sebeple de maymunlar gezegeni filmleri ideolojiyi resmettikleri iin
deerli rneklerdir.
Kaynaka
ARMES, Roy (2011). Sinema ve Gereklik, stanbul: Doruk Yaynlar.
BAUDRILLARD, Jean (2010). Simlakrlar ve Simlasyon, (ev: Ouz Adanr),
Ankara: Dou Bat Yaynlar.
BERGER, John (2010). Grme Biimleri, stanbul: Metis Yaynlar.
CHILDE, Gordon (1998). Tarihte Neler Oldu? Ankara: Alan Yaynlar.
-
233 Hollywood Sinemasnda Felaket Konulu Filmler Ve
CORRIGAN, Timothy (2010). Film Eletirisi, Ankara: Dipnot Yaynlar.
DAVER, Blent (1993). Siyaset Bilimine Giri, Ankara: Siyasal Yaynlar.
ESCOTT, John (1998). Cinema, Oxford University.
GIDDENS, Anthony (2010). Modernliin Sonular, stanbul: Ayrnt Yaynlar.
LOTMAN, M, Yuriy (2012). Sinema Gstergebilimi, Ankara: Nirengi Kitap.
MILLS, Will(1974). Iktidar Sekinleri, (ev: nsal Oskay). Ankara: Bilgi Yaynlar.
MONACO, James (2010). Bir Film Nasl Okunur?, stanbul: Olak Yaynlar.
OSKAY, nsal (1982). ada Fantazya. Popler Kltr Asndan Bilim-Kurgu ve
Korku Sinemas, Ankara: Ayko Yaynlar.
RYAN, M, KELLNER, D (2009). Politik Kamera. ada Hollywood Sinemasnn
Ideolojisi ve Politikas, (ev: Elif .), stanbul: Ayrnt Yaynlar.
UYSAL, Saydam, . (2012). Sinema Estetiine Giri, stanbul: kinci Adam
Yaynlar.
WOLLEN, Peter (2007). Sinemada Gstergeler ve Anlam, stanbul: Metis Yaynlar.
WOOD, Robin (2003). Hitchcock Sinemas, stanbul: Kabalc Yaynlar.