megaron 2016 / 1

YILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ E-DERGİSİYILDIZ TECHNICAL UNIVERSITY FACULTY OF ARCHITECTURE E-JOURNAL

CİLT (VOLUME) 11 - SAYI (NUMBER) 1 - YIL (YEAR) 2016

Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index (AIAP), TÜBİTAK ULAKBİM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, Akademia Sosyal Bilimler Indeksi (ASOS indeks), DRJI ve Ulrichs dizinlerinde yer almaktadır.

Indexed in Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index to Architectural Periodicals (AIAP), TUBITAK ULAKBIM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, ASOS Index, DRJI, and Ulrichs.

E-ISSN 1309 - 6915

PLANLAMA, MİMARLIK, TASARIM VE YAPIMPLANNING, ARCHITECTURE, DESIGN AND CONSTRUCTION

M

E

GARON

KARE

INDEXED IN

Web of ScienceEMERGING SOURCES

CITATION INDEXThomson Reuters

H H H

PLANLAMA, MİMARLIK, TASARIM VE YAPIMYILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ E-DERGİSİ

PLANNING, ARCHITECTURE, DESIGN AND CONSTRUCTIONTHE E-JOURNAL OF YTU FACULTY OF ARCHITECTURE

GENEL YAYIN YÖNETMENİ (MANAGING DIRECTOR)

Nuran Kara Pilehvarian Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi

EDİTÖR (EDITOR)

Asuman Türkün Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi

YARDIMCI EDİTÖRLER (CO-EDITORS)

Nilgün Çolpan Erkan (Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi) • Çiğdem Canbay Türkyılmaz (Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi)

YAYIN KURULU (ASSOCIATE EDITORS)

Nuran Kara Pilehvarian (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Hüseyin Cengiz (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Can Binan (Yıldız Teknik Üniversitesi) •

Nur Urfalıoğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Ömür Barkul (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Nuri İlgürel (Yıldız Teknik Üniversitesi) •

Funda Kerestecioğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Sırma Turgut (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Senay Oğuztimur (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Gökçe Tuna Taygun (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Banu Çelebioğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi) • Esin Özlem Aktuğlu Aktan (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Peter Ache (Helsinki Teknoloji Üniversitesi, Finlandiya)Zafer Akdemir (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Gül Akdeniz (Yıldız Teknik Üniversitesi)Oya Akın (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Ferah Akıncı (Yıldız Teknik Üniversitesi)Berrin Alper (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Mahmud Zin Alabadin (Yıldız Teknik Üniversitesi)İlhan Altan (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Dennis A. Andrejko (Rochester Teknoloji Enstitüsü, ABD)Görün Arun (Yıldız Teknik Üniversitesi)Erkan Avlar (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ayfer Aytuğ (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Steve Badanes (Washington Üniversitesi, ABD)Ayşe Balanlı (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Ömür Barkul (Yıldız Teknik Üniversitesi)Harun Batırbaygil (Okan Üniversitesi)Can Binan (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Cengiz Can (Yıldız Teknik Üniversitesi) Brian Carter (Buffalo Üniversitesi, ABD)

Xavier Casanovas (Catalunya Üniversitesi, İspanya)Hüseyin Cengiz (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Olcay Çetiner (Yıldız Teknik Üniversitesi)Candan Çınar Çıtak (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Birgül Çolakoğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi)Dina D’ayala (Bath Üniversitesi, İngiltere)

Simin Davoudi (Newcastle Üniversitesi, İngiltere)İclal Dinçer (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Leyla Dokuzer Öztürk (Yıldız Teknik Üniversitesi)Zeynep Enlil (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Meral Erdoğan (Yıldız Teknik Üniversitesi)Deniz Erinsel Önder (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Anna Geppert (Paris Üniversitesi, Sorbonne, Fransa)Canan Girgin (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Murat Günaydın (Yıldız Teknik Üniversitesi)

Ümit Işıkdağ (Yıldız Teknik Üniversitesi)Deniz İncedayı (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi)Yehuda Kalay (The Technion, İsrail / California Üniv., Berkeley, ABD)Nuran Kara Pilehvarian (Yıldız Teknik Üniversitesi)Funda Kerestecioğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ali Kılıç (Yıldız Teknik Üniversitesi)Güzin Konuk (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi)Almula Köksal Işıkkaya (Yıldız Teknik Üniversitesi)John Lovering (Cardiff Üniversitesi, İngiltere)Michael Lucas (California Politeknik Üniversitesi, ABD)Ali Madanipour (Newcastle Üniversitesi, İngiltere)Izabela Mironowicz (Wrocław Teknoloji Üniversitesi, Polonya)Michael Nomikos (Selanik Üniversitesi, Yunanistan)Selim Ökem (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ayşe Nur Ökten (Yıldız Teknik Üniversitesi) Çiğdem Polatoğlu (Yıldız Teknik Üniversitesi)Ashraf Salama (Katar Üniversitesi, Katar)Willem Salet (Amsterdam Üniversitesi, Hollanda)Yasemen Say Özer (Yıldız Teknik Üniversitesi)Berna Sel (Yıldız Teknik Üniversitesi)Güven Şener (Yıldız Teknik Üniversitesi)Robert G. Shibley (Buffalo Üniversitesi, ABD)Bülent Tarım (Yıldız Teknik Üniversitesi)Seda Tönük (Yıldız Teknik Üniversitesi)Nüket Tuncer (Yıldız Teknik Üniversitesi)Sırma Turgut (Yıldız Teknik Üniversitesi)Asuman Türkün (Yıldız Teknik Üniversitesi)Gülay Keleş Usta (İstanbul Kültür Üniversitesi) Rengin Ünver (Yıldız Teknik Üniversitesi)Hülya Yakar (Yıldız Teknik Üniversitesi)Zekiye Yenen (Yıldız Teknik Üniversitesi)Neşe Yüğrük Akdağ (Yıldız Teknik Üniversitesi)Zerhan Yüksel Can (Yıldız Teknik Üniversitesi)Gülay Zorer Gedik (Yıldız Teknik Üniversitesi)

BİLİMSEL DANIŞMA KURULU (EDITORIAL BOARD)

E-ISSN 1309 - 6915

CİLT (VOLUME) 11 - SAYI (NUMBER) 1 - YIL (YEAR) 2016

YıldızTeknikÜniversitesiMimarlıkFakültesiadına Sahibi (Owner) NuranKaraPilehvarian Genel Yayın Yönetmeni (Managing Director) NuranKaraPilehvarian Editör (Editor) AsumanTürkün Editör yardımcıları (Co-Editors) NilgünÇolpanErkan ÇiğdemCanbayTürkyılmaz

Yazışma adresi (Correnspondence address) YıldızTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi, MerkezYerleşim,Beşiktaş,34349İstanbul,Turkey

Tel +90(0)2123832585 Faks (Fax) +90(0)2123832650 e-posta (e-mail) [email protected] Web www.megaronjournal.com

Yayına hazırlama (Publisher):KAREYayıncılık|karepublishingTel:+90(0)2165506111-Faks(Fax):+90(0)2165506112-e-posta(e-mail):[email protected]

Yayınlanma tarihi (Publication date): Mart(March)2016

Yayın türü (Type of publication):Süreliyayın(Periodical)

Sayfa tasarım (Design): AliCangül

İngilizce editörü (Linguistic editor): CatherineCampion

Megaron amblem tasarım (Emblem): M.TolgaAkbulut

Yılda dört sayı yayımlanır. (Published four times a year).

Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index (AIAP), TÜBİTAK ULAKBİM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, Akademia Sosyal Bilimler Indeksi (ASOS indeks), DRJI ve Ulrichs dizinlerinde yer almaktadır.

Indexed in Web of Science, Emerging Sources Citation Index, Avery Index to Architectural Periodicals (AIAP), TUBITAK ULAKBIM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, ASOS Index, DRJI, and Ulrich’s.

©2016YıldızTeknikÜniversitesiMimarlıkFakültesi- © 2016 Yıldız Technical University, Faculty of Architecture

TürkçeveİngilizcetammetinlereInternetulaşımıücretsizdir.(www.megaronjournal.com)Free full-text articles in Turkish and English are available at www.megaronjournal.com.

PLANLAMA, MİMARLIK, TASARIM VE YAPIMYILDIZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ MİMARLIK FAKÜLTESİ E-DERGİSİ

PLANNING, ARCHITECTURE, DESIGN AND CONSTRUCTIONTHE E-JOURNAL OF YTU FACULTY OF ARCHITECTURE

KARE

İçindekiler / Contents

YazarlaraBilgi ................................................................................................................................................................... iv

MAKALELER (ARTICLES)MİMARLIK (ARCHITECTURE)

Regulation of Urban Space in the Ottoman State: The Case of Istanbul (1820–1900)Osmanlı İmparatorluğu’nda Kentsel Mekânın Düzenlenmesi: İstanbul Örneği (1820–1900)Gençer Cİ, Çokuğraş I..........................................................................................................................................................1

Modern Mimarlık Mirası Bağlamında Artvin Hükümet Konağı’nın (1974) Değerlendirilmesi Evaluation of the Artvin Government House (1974) in the Context of Modern Architectural Heritage Güler K, Bilge AC............................................................................................................................................................... 15

Güncel Mimarlık Ortamında Kabuk-Bağlam İlişkisinin SorgulanmasıQuestioning the Architectural Envelope-Context Relationship in Contemporary ArchitectureDüzgün H, Polatoğlu Ç ..................................................................................................................................................... 35

Dersliklerde Görsel Konfor ve İç Yüzeylerin EtkisiVisual Comfort Parameters for Classrooms and the Effect of Interior Surfaces Aydın Yağmur Ş, Şerefhanoğlu Sözen M.......................................................................................................................... 49

Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve ÖnerilerTraditional Houses of Bitlis: Conservation Issues and Suggestions Payaslı Oğuz G, Aksulu B.................................................................................................................................................. 63

YBM’nin Mimarlık Eğitim Programı ile Bütünleşmesi Üzerine Bir ÇalışmaAn Example of BIM Integrated into Architectural Curriculum Türkyılmaz E..................................................................................................................................................................... 78

Bursa Doğanbey Üzerinden Kentsel Dönüşümde Yaşam Kalitesinin TartışılmasıDiscussing Quality of Life in Urban Transformation of Doğanbey, Bursa Gür M, Dostoğlu N............................................................................................................................................................ 89

PLANLAMA (PLANNING)Kalkınma Aracı Olarak Organize Sanayi Bölgelerini Yeniden KurgulamakRethinking the Role of Organized Industrial Zones for Local Development: An Investigation for Turkey Örnek Özden E................................................................................................................................................................ 106

Historic Landscape vs. Urban Commodity?: The Case of Yedikule Urban Gardens, İstanbulTarihsel Peyzaj mı Kentsel Meta mı?: İstanbul Yedikule Bostanları Örneği Durusoy E, Cihanger D.................................................................................................................................................... 125

İstanbul Merkezli Sanayi Yayılımının Alt Kentlerde Mekansal Etkileri: Tekirdağ ÖrneğiSpatial Effects of İstanbul-Centered Industrial Spreading in Sub-cities: The Example of Tekirdağ Sönmez Ö........................................................................................................................................................................ 137

TASARIM (DESIGN)Türkiye’de Tasarım Destek Programlarının Yenilik Modelleri Perspektifinden DeğerlendirilmesiAssessing Design Support Programs From An Innovation Model Perspective in Turkey Ünsal T ........................................................................................................................................................................... 150

Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında Uygulanan Eğitim Sistemlerinin Mekân Biçimlenişine Etkisi ve Reggio Emilia Eğitim Sisteminin Mekân Tasarımı Üzerine DenemelerThe Effect of the Education Systems Applied in Pre-School Educational Institutions on the Place Formation and Essays on the Place Design Provided by Reggio Emilia Education System Erten Bilgic D, Surur AS ................................................................................................................................................. 162

InformationfortheAuthors ...................................................................................................................................... 177

IIICİLT VOL. 11 - SAYI NO. 1

Yazarlara Bilgi

MEGARON Dergisi,YıldızTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi’ninyayın organıdır.Megaron, planlama,mimarlık, tasarım ve yapımalanındakiorijinalmakaleleri,araştırmaözetlerini,kitapinceleme-lerinivemeslekalanınailişkingünceltartışmavegörüşleriyayınlar.Dergidearaştırmayazılarınaöncelikverilmekte,bunedenlederle-metüründekiyazılardaseçimölçütleridahadartutulmaktadır.Bire-dergiolanMegaronyıldadörtkezyayınlanmaktadır.Web of Sci-ence, Emerging Sources Citation Index (ESCI), Avery Index (AIAP), TÜBİTAK ULAKBİM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, Akademia Sosyal Bilimler Indeksi (ASOS indeks), DRJI ve Ulrich’s dizinlerinde yer almaktadır.

DergideTürkçe ve İngilizce yazılmışmakaleler yayınlanabilir.Ma-kaleler içintercihedilenyazıuzunluğudipnotlarvekaynakçada-hil5000(tablo,şekil,resimhariç),görüşvearaştırmaözetleriiçin2000-2500kelimedir.Tümyazılarönceeditörveyardımcılarıtara-fındanöndeğerlendirmeyealınır;dahasonraincelenmesiiçinda-nışmakuruluüyelerinegönderilir.Tümyazılariçinhakemdeğerlen-dirmesine başvurulur. Hakem değerlendirmesi sonucu yazar(lar)danbazıdeğişikliklervedüzeltmeleristenebilir;budüzeltmelerinengeç90güniçindetamamlanıpsistemeyüklenmelerigerekmek-tedir.Busüre içerisindegeridönüşyapılmayanyazılarsistemdendüşürülecektir.Dergideyayınlanmasınakararverilenyazılaryayınahazırlık sürecinealınır;buaşamada tümbilgilerindoğruluğu içinayrıntılıkontrolvedenetimdengeçirilir;yayınöncesişeklinegetiri-lerekyazar(lar)ınkontrolüneveonayınasunulur.

Dergiyeyazı teslimi,çalışmanındahaönceyayınlanmadığı,başkabiryerdeyayınlanmasınındüşünülmediğiveMegaronDergisi’ndeyayınlanmasının tüm yazarlar tarafından uygun bulunduğu anla-mınagelmektedir.Yazar(lar),çalışmanınyayınlanmasınınkabulün-denbaşlayarak,yazıyaaitherhakkıYıldızTeknikÜniversitesiMi-marlıkFakültesi’nedevretmektedir(ler).Yazar(lar), izinalmaksızınçalışmayı başka bir dilde ya da yerde yayınlamayacaklarını kabuleder(ler).

Yazıların hazırlanması: Yazılar 12 punto büyüklükte “TimesNewRoman” yazı karakterinde iki satır aralıklı olarak hazırlanmalıdır.Sayfaların üst, alt, sağ ve solunda üçer cm boşluk bırakılmalı vetümsayfalarnumaralandırılmalıdır.Başvurumektubu,başlık say-fası,Türkçeveİngilizceözet,anametinvevarsatablo,şekilvere-simlerayrıdosyalarolarakyüklenmelidir.Anametindeveözetlerdeyazar(lar)ınkimliğinigösterenhiçbirbilgibulunmamalıdır.

Başvuru mektubundayazının tümyazarlar tarafındanokunduğu,onaylandığıveorijinalbirçalışmaürünüolduğuifadeedilmeliveyazarisimlerininyanındaimzalarıbulunmalıdır.

Başlık sayfasındayazınınbaşlığı,yazarlarınadı,soyadıveunvanla-rı,çalışmanınyapıldığıkurumunadıveşehri,eğervarsaçalışmayıdestekleyenfonvekuruluşlarınaçıkadlarıyeralmalıdır.Gönderi-lenyazıdahaönceherhangibirtoplantıdasunulmuşise,toplantıadı, tarihi vedüzenlendiği şehir belirtilmelidir. Lisansüstü tez ça-lışmalarındanüretilmişyazılarda tezin ismivehazırlandığıkurumbelirtilmeli ve tezyürütücüsü ikinci yazarolarakeklenmelidir.Busayfayaayrıca“yazışmadansorumlu”yazarınisim,açıkadres,tele-fon,faks,mobiltelefonvee-postabilgilerieklenmelidir.

Türkçe ve İngilizce özetler250kelimeyigeçmeyecekşekildehazır-lanmalıdır.

Tablo, şekil, grafik ve resimler ayrıdosyalarolaraksistemeyüklen-melidir.Şekillerinanametiniçerisindekiyerlerimetiniçinde,ayrıbir paragraf açılarak yazı ile (örneğin “Şekil 1burada yer alacak-tır”ifadesikullanılarak)belirtilmelidir.Yazarlaraaitolmayan,başka

kaynaklarcadahaönceyayınlanmıştümtablo,şekilveresimleriçinyayınhakkına sahipkişilerden izinalınmalı ve izinbelgesi yazıylabirliktegönderilmelidir.

Çevrimiçi destekleyici veriler için; göndereceğiniz yazılarda şartolmayanancakyazıyıdestekleyenveokuyucu içinyararlıolabile-cekmateryalleriçevrimiçiolaraksunabilirsiniz.Okuyucularındahakolay indirebilmesi ve çevrimiçidahakolay izlenebilmesi için lüt-fen her dosya büyüklüğünün 10Mb veya altında olmasına özengösteriniz (AVI,MPEG,MOV).Videolarbirkaçkısavideoşeklindegönderilebilir.

Kaynak gösterimi:Makaleiçindegeçenkaynaklar,“kısaltılmışkay-nakbilgisi”olarak,diğeraçıklamanotlarıilebirliktemetiniçindekikullanımsırasınagörenumaralandırılarakvesayfasonunadipnothalindeverilmelidir.Kısaltılmışkaynakbilgisinde,aşağıdakiörnek-teolduğugibi,sadeceyazarınsoyadı,yılıvealıntıyapılansayfasıbelirtilmelidir.

1Kuban,1987,s.43.2Ünsal,1972,s.135.3Alkım,1958,s.201.4Yazarhernekadarbukonuda…5Kuban,2002,s.97.

Kullanılantümkaynaklarınbirlistesiisealfabetiksıraileanamet-ninsonundaaşağıdakiörneğeuygunolarakverilmelidir.Eğerkul-lanılankaynaklardaaynıyazarınoyılaaitbirdenfazlaeserivarsa2008a,2008b,2008cdüzenindegösterilmelidir.

Süreli yayın için; (makale, ansiklopedi maddesi)Andreasyan,H.D.(1973)“EremyaÇelebi’ninYangınlarTarihi”,TarihDergisi,Sayı27,s.57-84.

Kitap içinde bölüm için; Tekeli,İ.(1996)“Türkiye’deÇoğulculukArayışlarıveKentYönetimiÜzerine”,Ed.:F.BayramoğluYıldırım(editör)KentteBirlikteYaşa-makÜstüne,İstanbul,DünyaYerelYönetimveDemokrasiAkade-misiYayınları,s.15-27.

Kitap için;Demircanlı, Y. (1989) İstanbulMimarisi için KaynakOlarak EvliyaÇelebiSeyahatnamesi,Ankara,VakıflarGenelMüdürlüğüYayınları.

Basılmış bildiri için;Kılınçaslan,T.,Kılınçaslan,İ.(1992)“RaylıTaşıtSistemleriveİstan-bulUlaşımındaGelişmeler”,İstanbul2.KentiçiUlaşımKongresi,16-18Aralık1992,İstanbul,İnşaatMühendisleriOdasıİstanbulŞubesi,s.38-48.

Basılmamış tez için;Agat,N.(1973)“Boğaziçi’ninTuristikEtüdü”,BasılmamışDoktoraTezi,İstanbulTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi.

İnternet kaynakları isekaynakçalistesininensonundaveayrıbirbaşlıkaltındaaşağıdakigibiverilmelidir:

http://www.ia.doc.gov/media/migration11901.pdf [Erişim tarihi14Nisan2008]

Yazıların gönderilmesi: MEGARON yalnızca http://www.mega-ronjournal.com/tr/adresindeki internetsitesindenon-lineolarakgönderilenyazıları kabuletmekte,postayoluylayollananyazılarıdeğerlendirmeyealmamaktadır.Tümyazılarilgiliadresteki“OnlineMakaleGönderme” ikonunatıklandığındaulaşılan JournalAgentsistemindenyollanmaktadır.Sistemheraşamadakullanıcıyıbilgi-lendirenözelliktedir.

iv CİLT VOL. 11 - SAYI NO. 1

1CİLT VOL. 11 - SAYI NO. 1

1Yıldız Technical University Faculty of Architecture, İstanbul, Turkey2Bahçeşehir University Faculty of Architecture and Design, İstanbul, Turkey

Article arrival date: April 28, 2015 - Accepted for publication: January 07, 2016

Correspondence: Ceylan İrem GENÇER. e-mail: [email protected]

© 2016 Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi - © 2016 Yıldız Technical University, Faculty of Architecture

ARTICLE

MEGARON 2016;11(1):1-14

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.20982

Regulation of Urban Space in the Ottoman State:The Case of Istanbul (1820–1900)

Osmanlı İmparatorluğu’nda Kentsel Mekânın Düzenlenmesi:İstanbul Örneği (1820–1900)

Ceylan İrem GENÇER,1 Işıl ÇOKUĞRAŞ2

Starting with the declaration of Tanzimat Firman in 1839, a systematic transformation in different fields, such as administration, law, taxation, property rights, education, urban planning and public works was initiated, which triggered the regulation of urban space as a tool for achie-ving a modern state. This paper focuses on the formation of urban regulations in the 19th century and questions their reflection in the urban space based on the case of Istanbul, the capital of the Ottoman State. The period between 1820–1900 is chosen, during which nine regula-tions were enacted concerning the buildings and the streets. During this period, the building regulations were tried to be systematized and following the establishment of the necessary urban administrative bodies, they were able to be applied in some districts in Istanbul. Although the building regulations were enacted with the purpose to transform the whole city, they could only be implemented in certain areas, the most prestigious neighborhoods such as Galata and Pera, due to financial and administrative restrictions.Keywords: Constructionsystems;Istanbulhistory;modernization;Ottomanhistory;urbanhistory;urbanregulation.

1839’da Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra yönetim, hukuk, vergi, mülki haklar, eğitim, kentsel planlama ve belediye hizmetleri gibi farklı alanlarda sistematik bir değişim başlamıştır. Bu durum, modern bir devlet oluşumuna bir araç olarak kent mekânını düzenleme sürecini de be-raberinde getirmiştir. Bu makale, 19. yüzyılda kentsel düzenlemelerin oluşum süreçlerine odaklanmakta ve İstanbul örneği üzerinden bunların kent mekânındaki yansımalarını irdelemektedir. Bu inceleme için yapılara ve sokaklara yönelik dokuz adet düzenlemenin yayınlandığı 1820–1900 aralığı seçilmiştir. Bu dönemde, yapı düzenlemeleri sistematize edilmeye çalışılmış ve gerekli yönetim birimleri kurulması sayes-inde İstanbul’un bazı bölgelerinde hayata geçirilmeleri mümkün olmuştur. Her ne kadar yapı düzenlemeleri tüm kente uygulanmak üzere yayınlanmışsalar da, finansal ve idari kısıtlamalar nedeni ile Galata ve Pera gibi belirli bölgelerde gerçekleştirilebilmiştirler.Anahtar sözcükler: Yapım sistemleri; İstanbul tarihi; modernleşme; Osmanlı tarihi; kent tarihi; kentsel düzenleme.

ABSTRACT

ÖZ

IntroductionThe 19th century is distinguished with a period of

changeintheOttomanStatestartingwiththedeclarationofTanzimatFirmanin1839,whichgrantedequalrightstoallOttomancitizens,whetherMuslimornon-Muslim. Inthisperiod,asystematictransformationindifferentfields,suchasadministration,law,taxation,propertyrights,ed-ucation, urban planning and public works was initiated,whichtriggeredtheregulationofurbanspaceasatoolforachievingamodernstate.Asaresult,regulationsonbuild-ingsandstreets,codesonexpropriationandlandusewereadopted.

Thispaperfocusesontheformationoftheurbanregu-lationsinthe19thcenturyandquestionstheirreflectionintheurbanspacebasedonthecaseofIstanbul,thecapitaloftheOttomanState.Theperiodbetween1820and1900is chosen, during which nine regulations were enactedconcerningthebuildingsandthestreets.Inthispaper,thecontentsof the regulationsareevaluatedandcomparedwith each other according to urban elements (buildingtypes, building heights, construction types, building ele-ments,streetwidthsandplanningregulationsforunbuiltandfire-burntzones)withananalyticalapproachtotheirunderlyingmotives.Besidesprovidingaholisticperspec-tiveontheformationandcontentoftheregulations,theirapplication is alsodiscussed in this paper through somecasestudiesconsideringdifferentpartsofIstanbul.

Beforethe19thcentury, it isknownthatseveral impe-rialordersconcerningthebuildingswereissuedforseveralreasons,suchasregulatingtheconstructiontypes,somebuildingelements(roofs,eaves,terraces,oriels)andbuild-ingmaterials in order tomitigate fire risks, and limitingtheheightsofhousesaccordingtoethno-religiousorigintomaintain social order. Starting from the beginning ofthe19thcentury,thebuildingregulationsweretriedtobesystematizedandfollowingtheestablishmentofthenec-essaryurbaninstitutions(i.e.theMunicipality,MinistryofPublicWorks,StreetImprovementCommission)theywereabletobeappliedinsomedistrictsinIstanbul.Althoughthebuildingregulationswereenactedwiththepurposetotransformthewholecity,theycouldonlybeimplementedincertainareas,duetofinancialandadministrativerestric-tions,whichwillbediscussedfurtherinthispaper.

ThispaperisderivedfromaresearchconductedbytheauthorsontherelationbetweenthebuildingregulationsandurbanforminIstanbulbetween1700-1900basedontheinterpretationofOttomanarchivaldocumentsandMe-celle.1Thereisanextensiveliteratureonthe19thcenturyurban transformationof Istanbul.Oneof thepioneers isthecompilationofMecelleandimportanturbanactionsin

IstanbulbyErgin,2followedbyÇelikwhoprovidesacom-prehensive research on the urbanization process of thecity.3Other important studies include the transformationofdesignandexteriorspaceinIstanbulbyDenel,4thewest-ernizationprocessofIstanbulbyBorieetal,5thetransitionofWesternurbanelementsintoOttomanurbanrealmbyTanyeli,6themotivesofurbanreformsinTanzimatPeriodbyYerasimos,7thetransformationprocessofIstanbulmet-ropolitanareabyTekeli,8parcellationofIstanbulbyPinon,9 theurbantransformationofGalataandPerabyAkın10andtheearlyplanningapplicationsof19thcenturybyÖzcan.11 Besides,therearenumerousstudiesfocusingonthedevel-opmentofmunicipaladministration,whichformthema-jorityofthe19thcenturyurbanstudies.12

Thispapercontributestothesubjectbyallowingustocomprehendthistransformationprocessasacontinuousdevelopmentofurbanplanning in theOttomancontext.AlltheurbanizationattemptsprovetheeffortsoftheOt-tomanintellectualstoadaptthewesternurbanelementsinto theOttoman context. This researchhandles theur-banizationeffortsasthe initialattemptstocreategener-alizedrules for theurbanfabric,seekingthe idealurbanformbyregulatingthespacewithagridplaninspiredbytheWesternexamples.Throughoutthepaper,thedifficul-tiesfacedinthisprocesswillbediscussedthroughcases.Theresearchalsopointsoutthattheprestigiousdistrictsoftoday’sIstanbulweregeneratedviatheseregulations.

2 CİLT VOL. 11 - SAYI NO. 1

1 Thebookofcivilcodes.

2 Ergin,O.N. (1995)Mecelle-iUmur-iBelediyye, Istanbul, IBBKültür İşleriDaireBaşkanlığıYayınları.

3 Çelik,Z.(1986)TheRemakingofIstanbul,SeattleandLondon,UniversityofWashingtonPress.

4 Denel,S.(1982)BatılılaşmaSürecindeİstanbul’daTasarımveDışMekanlar-daDeğişimveNedenleri,Ankara,ODTÜ.

5 Borie, A., Pinon P., Yerasimos, S. (1989) L’occidentalisation d’Istanbul auXIXe siecle: rapport de recherche, Paris, Ecole d’Architecture de Paris-LaDéfense.

6 Tanyeli,U.(1992)TransferofWesternUrbanPlanningConceptsandTehni-questoTurkey(1718-1840),İhsanoğlu,E.(Ed.)TransferofModernScience&TechnologytotheMuslimWorld,İstanbul,BoğaziçiÜniversitesi:pp.345-363.

7 Yerasimos,S.(1996)“Tanzimat’ınKentReformlarıÜzerine”ModernleşmeSürecindeOsmanlıKentleri,preparedbyDumontP.&Georgeon,F.,İstan-bul,TarihVakfıYurtYayınları,pp.1-18.

8 İlhanTekeli,(1996)19.YüzyıldaİstanbulMetropolAlanınınDönüşümü,pre-paredbyDumontP.&Georgeon,F.,İstanbul,TarihVakfıYurtYayınları,pp.19-31.

9 Pinon,P.(1998)“Theparceledcity:IstanbulintheXIXthcentury,”Rethin-kingXIXth.CenturyCity,Ed.AttilioPetruccioli,TheAgaKhanProgramforIslamicArchitecture,Cambridge,pp.49–54

10Akın,N.(1998)19.YüzyılınİkinciYarısındaGalatavePera,İstanbul,Litera-tür.

11Özcan,K.(2006)Tanzimat’ınKentReformları:TürkİmarSistemininKuruluşSürecindeErkenPlânlamaDeneyimleri(1839–1908),OsmanlıBilimiAraş-tırmalarıVII/2,pp.149-180.

12Ortaylı,İ.(200)TanzimatDevrindeOsmanlıMahalliİdareleri(1840–1880),Ankara,TürkTarihKurumuYayınları;Ortaylı,İ.(1977)“İstanbul’unmekânsalyapısınıntarihselevriminebirbakış”,AmmeİdaresiDergisi,v.10,number:2,pp.95–96; Ortaylı, İ. (1973) “Türk belediyesinin denetim yetkisinin tarihigelişimi vegünümüzdekidurumu,”Amme İdaresiDergisi, v.6,number4,pp.14–24;-Toprak,Z.(1990)Tanzimat’tanCumhuriyet’eŞehremaneti,Tür-kiyeBelediyeciliğinde60.YılUluslararasıSempozyumBildiriveTartışmalar,Maya,Ankara,pp.75-84;Seyitdanlıoğlu,M.(2010)TanzimatDönemi’ndeModernBelediyeciliğinDoğuşu,Ankara,TürkiyeİşBankasıKültürYayınları.

Background: Regulating Late Ottoman Istanbul Attheturnofthe19thcentury,Istanbulwasdividedinto

threeareas:theintramuros–i.e.theOldCity,theadminis-trative,commercialandlargestresidentialcenter-Galata-Pera–thecommercialandresidentialcenterfornon-Mus-lims and foreigners- andÜsküdar, an ancient settlementareaontheAsianshoreoftheBosporus.Otherthanthesemaincenters,Eyüp,asacredsettlementcenter forMus-limsoutsidethecitywalls,KasımpaşaandBeşiktaş,settle-mentandmaritimezonesontheEuropeanshore,weretheprominentdistricts.Therewerealso fewvillages,mostlycomposedofagriculturalareasand fewresidential com-plexes scattered on the shores of the Bosporus. Amongtheseneighborhoods,GalataanditsextensionPerastoodoutwiththeirprestigiousposition,housingembassiesandforeigncommercialcenters.Thisregionwasalsotheinitia-tionpointforurbantransformationinaccordancewiththebuildingregulations.

Accordingtotheengravingsandchroniclersofthispe-riod,mostoftheurbantextureofIstanbulwascomposedoftimberbuildings,exceptforpublicmonuments, impe-rial residences and some commercial buildings. Timberconstructionwaspreferredby thepublicbecauseof theabundanceofthematerialmadeitaffordableandittooklesstimeandefforttobuildatimber-framedhousecom-paredtomasonry.

Eventhoughthereweremixedneighborhoods,usuallytheresidentialdistrictsweredeterminedbyethnicityandreligion.ThedistinctionofMuslimsandnon-Muslimswasvisibleintheurbanrealm,sincethenon-Muslimswerenotallowed to build houses higher thanMuslims and wereobligedtopainttheirhousesinblack.13Theresidentialar-easwerealsoknowntobelow-rise,sincethehouseswereusuallyone-twostoreyshigh,rarelythreestoreys14(Figure1).Thestreetpatternwascomposedoforganic,narrow,windingroadsoftenending incul-de-sacs, formingan ir-regularpattern(Figure2).

Before the 19th century, the fundamentalmotives forformulatingtheurbanregulationsweredisastersandso-cial values. Firesoccurring frequentlyandburningdownlargeareasinashortperiodoftimecausedsomemeasurestobetaken:Oneoftheearliestofsuchmeasureswastheimperialorderof1696,whichstatedthatallnewconstruc-tions in Istanbulshouldbemadeofmasonry. In the18th century,similarorderswereissued15usuallyafteradevas-tatingfireandmostlylistingmeasuresforfireprevention,

suchas theobligation formasonryconstructions, limita-tionoffaçadeprojectionswhichblockthealreadynarrowstreets,prohibitionofwooden terracesandbanning theconstructionofstructuresclosetothecitywalls.Anotherprimaryurbanmotiveforregulatingtheurbanspacewassocialvalues,duetothecomplexethno-religiousstructureof Istanbul.Thepre-19th centurydocumentsproved thatmanyconflictsarosebecauseofownershipandsettlementissues.16

Issuing of Urban RegulationsIn thebeginningof the19th century, theEuropean in-

stitutionsandurbanplanningmovesintheEuropeancit-ieshadagreatimpactontheOttomanintellectualswhowentabroad.Theseintellectualslaterbecamethebureau-cratswhowouldpreparetheTanzimatFirmanandthelawcodestoregulatetheissuesstatedbythefirman,suchasMustafaReşidPaşa.DuringoneofhisvisitstoLondonin1836,hehadwrittenaletterstatingthatallOttomancit-iesmustbedesigned like European cities.Healsomen-tioned that instead of timber buildings, masonry build-ingsmustbeconstructedforfireprevention.Inthesameletter,ReşidPaşadeclaredthatthenewmasonryhousesandshopsthatwouldbeconstructedinafire-burntarea

Regulation of Urban Space in the Ottoman State: The Case of Istanbul (1820–1900)


13Bozkurt,1989,p.19.14D’Ohsson,1788-1791,p.198.QuotingfromDivan-ıHümayunnotes,Altı-nay(1988b,p.83)statesthattheheightlimitwas6,75mfornon-Muslimsand9mforMuslims.

15Imperialordersof1718,1719,1743,1795,and1796,and1726firman(Er-gin,1995,v.2:991;Altınay,1988b,p.66-67,158;ŞeriyyeRegisters,ISTAN-BUL,Vol.21,page519,registryno:307;BOA,HAT.1414/57761,1796).

16For various examples, see:Altınay, 1988a, p.53-54;Altınay, 1988b, p.30,88-89;Aykut,2006,p.20.

Figure 1. Timber houses in the vicinity of Hippodrome, 1853 (SALT Re-search Online Archives, access code: AHTUR0018).

inIstanbultosetanexamplefortherestofthecity,there-foresomehousesandshopsshouldbeconstructedinthearchitecturalfashionofEuropeatthetime,whileorganiz-ingthestreetswideenoughforextensionsandadditions.17

FollowingtheideasofReşidPaşa,themaintargetofur-banadministrationinthisperiodwastoissueregulationsforfiremitigation.Inordertoachievethisaim,theregula-tionsproposedthefundamentalurbanplanningprinciplesoftheperiod,i.e.widestreets,regularplotsandparcels,and guidelines for construction techniques. During theperiod between 1820-1900ninemajor regulationswereissuedbydifferentactors(Table1).Asummaryofthecon-tentoftheseregulationscanbefoundinTable2.

1826 Fire Prevention Regulation

In1826,afirestartingfromHocapaşadistrictlastedfor36hoursanddestructeda largeportionof theOldCity,including the Grand Bazaar and the Sublime Porte. Thisdisaster triggered the issuingof a regulation in 1826onfireprevention.This regulationwaspreparedbefore theTanzimat,thereforewhilekeepingtheconcernsofthe18th century;itactedasapioneerforthefollowingregulations.

The regulation was comprised of restrictions on con-structionofshopsandhouses.SincethefirezoneincludedthecommercialdistrictoftheOldCity,theregulationsetoutdetailedinstructionsfortheshopsaccordingtotheirproductiontypesforfireprevention.Oneofthemostbasicpreventionwasthetransferringofsomeshops,likebaker-ies,sawyers,lumberandrifflemanufacturerswhichutilize


Figure 2. Intramuros Istanbul from Kauffer’s Map, 1776 (SALT Research Online Archives, access code: APLKA01).

17Baysun,1960,pp.124-127.



Table 1. Building Regulations issued in 19th century

Date of issue Regulation tittle Prepared by

1826 Fire Prevention Regulation (Men-i Harik) 1839 Official Record (İlmühaber) 1848 Building Regulation (Ebniye Nizamnamesi) Supreme Council of Judicial Ordinances1849 Building Regulation (Ebniye Nizamnamesi) 1858 Regulation on Streets (Sokaklara dair Nizamname) Sixth District Administration1863 Street and Building Regulation (Turuk ve Ebniye Nizamnamesi) the Council of Laws1875 Regulation on Construction Methods in Istanbul the State Council (İstanbul ve Belde-i Selasede Yapılacak Ebniyenin Suret-i İnşaiyesine dair Nizamname)1882 Building Law (Ebniye Kanunu) the Parliament1891 Building Law (Ebniye Kanunu) the Parliament

fireforproductionandshopswhichproducecombustiblematerials, such as dyers, pharmaceutical and medicineshops,outsidetheGrandBazaar.Inaddition,forshopsuti-lizingfire,severalmeasures,suchasconstructionofhighmasonrywalls,coveringroofswithmasonryvaultsorce-ramictileswithmortar,claddingeaveswithmetalhadtobeapplied(Table2).Thisregulationalsobroughtrestric-tionontheuseoftimberelements,suchaspergolasandbenchesinthekhansaswell.18

The building codes determined for the houses weremoregeneralwhencomparedwiththecommercialbuild-ings.SincethisregulationwasissuedbeforetheTanzimatFirman,theheightsofthehousesweredefinedaccordingto the religious origin: the maximum height allowed forMuslimswas10.5mwhilefornon-Muslimsthe limitwas9m.The regulationalso stated that theeaves shouldbemadeofdogtoothcourses.19Althoughtheheightlimitandthetypeofeavesweretakenfromthepreviousordersis-suedforfirepreventioninthe18thcentury,therewerenewcodesinthisregulation,suchasthelimitationoftheprotru-sionsofterracesandcihannümas,20plasteringthefaçadesoftheprotrusionsandobligingtheconstructionofmasonryfirewallsbetweenthehouses.Theprojectionstothestreetwere an importantmatter, since the officers complainedabouthoweachbuildingoccupiedafewcentimetersofthestreetresultinginbuildingsfrombothsidestobetouchingeachother,thusallowingthefiretospreadmoreeasily.21

1839 Official Record ThefirsturbanplanofIstanbulwaspreparedin1836-

1837bytheGermanfieldmarshalHelmuthVonMoltkein1/25000scale.Eventhoughthisplanwasneverapplied,itactedasaguidelinefortheOfficialRecordissuedshortly

beforetheTanzimatFirmanfortheregulationoftheurbanmorphology.Inhismemoir,MoltkementionedthatIstan-bulwasmadeupofthousandsofweaktimberconstruc-tionspackedtightlyandirregularly,thereforethecitywasvulnerabletofires.22

1839 Official Record was formulated according toMoltke’s plan proposals aswell as Reşid Pasha’s views23 onmasonryconstructionsinEurope.TheRecordrequiredthepreparationofthecityplan,theregulationoftheur-banspacebythewideningofmainroadsandopeningofsquares,aswellasregulationofthebuiltstructureswithsuggestionsonconstructiontechniques,24thereforeitwasthe first urban regulationwhich aimed to intervene notonlyonthebuiltareas,butalsoontheopenspace.

FromthemapspreparedbeforeHocapaşafirein1826,it isknownthat thewidthofDivanyolu rangedbetween4-6m.SinceDivanyoluwasthemainaxisintheOldCity,onwhichthesultanmarchedwithhisarmy,itispossibletoestimatethattheotherstreetsweremuchnarrowerandhadanirregularpattern.Thereforetheregulationsstartingwith1839OfficialRecord focusedon the regulationandwideningofthestreetnetwork.Thisrecordisalmostpar-alleltoMoltke’splan:Theprimaryroads,suchasDivanyo-lu,theroadfromTopkapıPalacetolandwallsonthewest,coastalroadsonbothsidesoftheGoldenHorn,wouldbe15mwidewith3mwidepavementsandtreesonbothsides.Other thanprimary roads, the roadsweredividedintothreemorecategorieswithadefinedwidth.Inaddi-tion,publicsquareswouldbeconstructed.25Theconsecu-tiveregulationsalsocategorizedroadsaccordingtotheirwidths,assummarizedinTable3.

AlthoughissuedjustbeforetheTanzimat,1839Recordreserved the Tanzimat ideals, promoting the construc-

18Ergin,1995a,pp.1086-1087.19ibid.20Apenthouseroomforenjoyingthe

view.21ibid,p.1088.22Moltke,1969,p.77.

23For a full account of his records on thisissue,seeBaysun,1960,pp.124-127.

24Ergin,1995b,pp.1240-1243.25Ergin,1995b,p.1240.


Table 2. Summary of 19th century Building Regulations

Regulation title Content Summary Differences from theprevious regulation

1826 Fire Prevention Regulation(Ergin, vol.2, pp. 1086-1087)

1839 Official Record(Ergin, v. 3, pp. 1240-1243)

1848 Building Regulation(Ergin, vol. 2, pp. 1032-1037)

HOUSES• constructiontypes:masonryhouses• Firewall:amasonryfirewallbetweenthehouses• buildingheights:10,5mforMuslimsand9mfornon-Muslims• eaves:dogtoothcourses• terracesandcihannümas:notexceeding45cm,coveredwith

plaster.

SHOPS• shopsthatutilizefire:

- construction of high masonry walls surrounding the shops - the height of side walls not exceeding the roof height- construction of timber walls forbidden.- Roofs: masonry vaults coated with lime mortar or covered

with ceramic tiles embedded in mortar.- Eaves: cladding with metal- Obligations for the shop owners not wealthy enough: covering roofs with ceramic tiles embedded in mortar, coating the timber rafters with lime mortar, placing iron stanchions under timber eaves. - doors and shutters: metal- No protrusions from the façades.- shops such as goldsmiths: constructing brick/stone barriers in front of the shops; tin-cladding the wooden elements. - food shops:

No rooms or mezzanine floors for residing.

• Regularizationandwideningofstreets,constructionofpublicsquares and quays

• Promotionofconstructionofmasonryhouses• heightofhouses:15m(maximum)

HOUSES• construction types:masonry and timber for unsettled zones;

fire wall between timber buildings • buildingheights: 13,5-16,5m for timber, 16,5-22,5m forma-

sonry houses• widthofeaves:maximum45cm)• façadeprojections:min.3,75mhighfromtheground,0,75m

wide, supported with iron consoles and covered with metal roof• constructionofterraces:allowedonlyifthereisnoprojection/

balcony, constructed with iron beams, floor covered with tin.• chimney constructions:madewith iron tie-beams and brick,

min. height 1,50 m

COMMERCIAL BUILDINGS• constructiontypes: Khans- no timber construction only minor repairs allowed in

timberkhans,majorrepairsrequirereconstructioninmasonry. Annexes in courtyards are not allowed. Shops- Those manufacturing with fire must be masonry, others

can be timber. • buildingheightsfortimbershops:5,25msinglestorey,7,5m

shops with a room above.• eaves:maximum45cmwide,metalconstruction

fire prevention measures for houses and shops

• building heights regardlessof religious origin

• streetwidthsdefined

• casesofforbiddenconstruc-tions

• buildingheights• expropriation



Table 2. Summary of 19th century Building Regulations (Cont.)

Regulation title Content Summary Differences from theprevious regulation

1848 Building Specification(Ergin, vol. 2, pp. 1037-1044)

1849 Building Regulation(Ergin, vol.2, pp. 1044-1049)

1863 Street and BuildingRegulation(Ergin, vol.4, pp. 1863-1885)

1882 Building Law(Ergin, vol.4, pp.1716-1731)

1891 Building Law(Ergin, vol. 4, 1700-1715)

1875 Regulation on Construction Methods in Istanbul (Ergin, vol.2, pp.1052-1053)

• Constructionmethodsformasonryandtimberhouses• Categorizationofmasonryandtimberhouses• buildingheights:10,5mfortimber,15mformasonryhouses

HOUSES• constructiontypes: Varied according to the value of the house: Houses worth more than 500 coin sacs: masonry construction. Houses worth less than 500 coin sacs: masonry fire walls • buildingheights:10,5mfortimber,15mformasonry

SHOPS• constructiontypes:masonry.• Eavesandshutters:tin-cladding• Roofs:ceramictilesembeddedinlimemortar.• building heights for timber shops: 3,75m single storey, 6m

shops with a room above.• Obligationsfortheshopownersnotwealthyenough: masonry walls surrounding the shop, brick front façade, tin-cladding the eaves and shutters, fixing the roof tiles with mortar.

• façadeprojections:min.3,75mhighfromtheground,supportelements2,25mfromtheground;lengthofprojection2/3ofthe façade lenght.

• Projections on adjacent houses: min. 3 m distance betweenthem; if not possible 1,5 m.

• buildingheights:10,5mfortimber,15mformasonryhouses

• constructionregulations foremptyplots: separateconditionsfor fire-burnt zones and unsettled areas.

• constructiontypes:masonry timber only for outskirts and Bosporus• buildingheights:accordingtothestreetwidth• façadeprojections: only concerned with front façades, defined according to the

street width, min. 3,75 m high from the ground, allowed for 2nd and 3rd floors• Projections on adjacent houses: min. 3 m distance between

them; if not possible 1,5 m.• Firepreventionsmeasuresforhousesandshops

• constructiontypes:completemasonry,halfmasonryandtim-ber in some parts of the Old City

• buildingheights:accordingtothestreetwidth• otheritemsarethesame

construction types: Istanbul is divided into two zones. first zone: obligatory masonry construction second zone: timber construction under specified conditions.

SHOPSbuilding heights for timber shops: 3,75 m single storey, 6 m shops with a room above.

• buildingheights• categorizinghouses according to their area

• constructiontypesfor shops• categorizinghouses according to their value

categorizing shops according to their position and wealth of the owner

• categorizing 5 degrees forthe roads

• preparationofplansfornewroads and fire-burnt areas

• The first code for buildingsand streets in detail

• Principlesofurbanplanningand practice

determining construction types according to districts in Istanbul

determining construction types according to districts in Istanbul

tion of masonry houses regardless of religious origin.Theheights of houseswere limited to three storeys (15m)only.Therewerealsofirepreventionmeasures, suchastheobligationtobuildmasonryhouses inafire-burntzoneforthewealthyownersandtoconstructmasonryfirewallsbetweentimberhousesfortheownerswhoarenotwealthy.26

1848 Building Regulation In1848MinistryofPublicWorkswasestablishedinor-

dertoconstructacentralauthorityforurbanplanningandregulations.27 In1848and1849 twobuilding regulationswereissued,whichweresimilarto1839Recordwithdif-ferencesinonlytwosubjects,buildingheightsandexpro-priation.Thelatteronewasanewconcept,whichallowedthewideningofroadsasimpliedbytheregulations.

1848BuildingRegulationdefinedrulesbothforstreetsand buildings (commercial and residential). The regula-tionprohibitedtheprojectionsfromthebuildings;there-foreitwasnotpossibletogetabuildingpermitforanewconstructionunlesstherequireddistancewasleftforthestreet.Iftherewasadamagedbuildingorapublicinterestfordemolishingabuildingandthegovernmentofferedtopay itsprice,thisregulationobligedtheownertosellordemolishthebuilding.Theregulationincludedthepublicbuildingsaswell.Whenapublicbuildingexistedinafire-burnt area, inorder to regularize the street linesduringthe reconstruction, thenecessary spacewould be takenfromthecourtyard.28

The building specifications determined in 1848 Build-ingRegulationincludedshopsandhousesthatwouldbeconstructed in vacant or fire-burnt zones. For the build-ings,constructiontypes,buildingheights,widthsofeaves,chimney constructions, projections (oriels and terraces)were defined, as seen in Table 2. The building heightsseemstobeanundecidedissue:Theregulationfirstlimit-edtheheightoftimberbuildingsto16,5mandofmasonrybuildingsto22,5m,whileinthelastsectionitisimplied

thattheselimitsweretoohighandshouldbereducedto13,5mand16,5m,consecutively(Table4).Restrictingtheconstructionoffaçadeprojectionswasemphasizedinthisregulation, suggesting fire-proof materials for claddingtheprojections and limiting their dimensions topreventspreadingoffires.TheRegulationalsospecifiedthecondi-tionsunderwhichtheconstructionswouldbebanned.29

The Building Council enacted a Building Specificationsoon after the issuing of 1848 regulation to define thespecifications related to masonry and timber construc-tions.Accordingtothetext,themasonrybuildingsshouldbepreferredbecauseoftheirphysicaldurabilityandfireendurance.Masonrybuildingswere categorizedas com-pleteorhalfmasonryaccordingtotheirconstructiontech-nique, while timber houses were categorized into fourdegreesaccording to thearea theyoccupy.Thebuildingheightswerelimitedto10.5mfortimberhousesand15mformasonryhouses,evenlowerthanthelimitsof1848Regulation.30Thisspecificationalsosuggestedsomemea-sures for fire prevention in timber houses, which weremerelysuperficialsolutionsaimedtoobtainamorefire-durable finishing for the façades, instead of introducingstrictcodesforprohibitingtimberstructuresorelements.

1849 Building RegulationIn 1849, the Building Regulation was re-issued with

someminor amendments. One of the changes was thelimitofbuildingheights,whichwaslowerthan1848Regu-lation.Anotherchangewasrelatedwiththeconstructiontypesofhousesand shops.Although this regulation tooemphasizedthenecessityofconstructingmasonrybuild-ingstopreventfires,itcategorizedtheconstructiontypeofhousesaccordingtotheirprice. Ifapersonwasgoingtobuildahouseworthmorethanthespecifiedamount,thenitwasobligatorytoconstructmasonry.Iftheownerisnotwealthyenoughandbuilt atimberhouse, then itwasnecessary tobuildafirewalladjacent to its sides.31 Thisstatementprovesthattheauthoritiesweretryingto


26ibid,pp.1240-1243.27Ergin,1995a,p.934.

29Ergin,1995a,pp.1032-1037.30Ergin,1995a,pp.1037-1044.

28ibid,pp.1032-1037. 31Ergin,1995a,p.1046.

Table 3. Width of streets as suggested in regulations (Ergin, vol 2, 1007-1008, Ergin, vol. 4, 1701)

Document Street category

1st degree 2nd degree 3rd degree 4th degree 5th degree/ blind alley

1839 Official Record (only for Istanbul) 15 m 11.25 m 9 m 7.5 m –1848, 1849 Building Regulations 7.5 m 6 m 4.5 m – –1863 Street and Building Regulation 11.25 m 9 m 7.5 m 6 m 4.5 m1882 Building Law 15 m 11.25 m 9 m 7.5 m 6–4.5 m1891 Building Law 15 m 11.25 m 9 m 7.5 m 6 m

maketheconditionsmoreflexibleforhouse-owners,sinceitwas almost impossible for peoplewith low income tobuildmasonryhouses.

According to this regulation, all shops should be con-structed withmasonry. As for the houses, if the ownercouldnotaffordthecostofmasonryconstruction,thenhemustat leastsurroundtheshopwithmasonrywallsandapplysomespecificmeasures,32asstatedinTable2.

Whilepreventionoffirewasoneof themainmotivesof urban regulations, consecutive fires allowed the im-plementingofregulations.Applicationof1848and1849regulationswascarriedoutafterAksarayfirein1856.Forreconstruction of the area, Italian engineer Luigi Storariproposed a grid plan scheme with regularized primary(9.5mwide)andsecondary(6-7.5mwide)roadsovertheformeroneswhichhadan irregularpattern.33 Twomainarteries in thisdistrictwereemphasizedby two squareswithchamferedcornersformedatthecrossroads34(Figure3). Thisplan is especially important,because itwasoneoftheearliestimplementationsofthebuildingregulationsandthefirst large-scalemajor interventionontheurbanmorphologyinIstanbul.Italsoprovedthatitisdifficulttoaccomplishan ideal gridplan in implementation,due totopographicconstraints,ownership issuesandtheurbantissue before the fire; thus, as in this case, rectangularbuildinglotswithvaryingsizescanbeobtainedinstead.35

1863 Street and Building Regulation

In1855,thefirstmunicipalityinIstanbulwasfounded,followedbytheMunicipalCommissionin1856,whiches-tablishednormsforstreets,pavements,lighting,cleaning,garbagedisposal,etc.Withtheestablishmentoftheselo-caladministrativeunits,itbecamepossibletorealizetherulessetoutbytheregulations.In1857,Istanbulwasdivid-

edinto14municipalregions.36Amongthese,SixthDistrictAdministration,whichwas responsible for theneighbor-hoodsbetweenKasımpaşaandPangaltı, includingGalataandPera,issuedaregulationonstreetsin1858withtheintentiontodefinethemanagementofstreetsinitsdistrictspecifically.Thisregulationstatedthat,thestreetswouldberegularizedandwidenedaccordingtotheircategories.Theheightsofthehouses,thepavements,streetlightningandconstructionofsewageductswerethemainsubjectstobeorganizedaccordingtothisregulation.37

Thesetof rulesdefined in1858weregeneralized forthewholecityin1863,withtheStreetandBuildingRegu-lationenactedbytheCouncilofLaws.Theregulationsetoutdetailedregulationsforstreetsandopenareas,whilethebuildingcodesweremoreor lessthesamewiththeformerones.Parcelingandpreparationofmapsinburntareas,aswell aswideningof streetsandpreparationofstreetmapswereemphasizedinthisregulation.Formapsof burnt areas, it was necessary to overlap the formerstreetmorphologywiththeproposedone.Theproposedplansmustbegridshapedandnewplotsmustbeinpro-portionwiththeareaandfrontlineoftheoldones.Thenewplotsmustbesquareorrectangularshapedanddis-tributedinaccordancewiththesizeandqualitiesoftheformerplots.38

AsseeninTable3,1863Regulationcategorizedstreetsintofivedegreeswithadifferentwidth.Thestreetwidthwouldbe implicatedbyaplateplacedonthestreetandthereforeall theconstructionswouldabidebythismea-sure, because projections onto the street would not beallowed,withtheexceptionofpublicsquares,crossroadsandthestreetswithonlyonesideforconstruction.39Ac-cordingtotheregulation,planshadtobepreparedforev-erynewroadtobeopened,whetherinabuiltorun-builtzone.Fortheconstructionofnewneighborhoods,amap



Table 4. Building heights according to different regulations (Ergin, vol. 2, pp. 1032-1053; Ergin, v. 3, pp. 1240-1243; Ergin, vol.4, pp. 1700-1731, 1863-1885)

Regulation date Heights of houses Heights of shops

Timber Masonry Timber Masonry

1839 15 meters NA NA1848 Regulation 13,5-16,5 m 16,5-22,5 m 5,25-7,5 m NA1848 Specification 10,5 m 15 m NA NA1849 10,5 m 15 m 3,75-6 m NA1863 10,5 m; 12 m (6th District) 15 m; 18 m (6th District) 3,75 m 6 m1882 12-15 m 18-22,5 m 4,5-7,5 m 7,5 m1891 9 m- 26,25 m NA NA

32ibid,p.1047.33Çelik,1986,p.54.34Ergin,1995a,pp.963-964.

36Kuban,1996,pp.382-383.37Ergin,1995c,p.1785.

35Thisconstraintisevenmoreobvio-us in Bosporus villageswhere ort-hogonal streets had to be formedwithstairsduetothesteephills.

38ibid,p.1676.39ibid,pp.1673-1677.


mustbepreparedandpresentedtotheMinistryofCom-merce.40

Inordertopreventthestreetsfromnarrowing,allpro-trusionsontothestreetwereprohibitedwiththisregula-tion.Forthestreetfaçades,theprojectionlimitsofbuildingelements,suchasdoorsills,windowsashesandshutters,gutters,canopies,windowframesandcanopiesforshops,andeven the lanternsweredefined.41These rulesprovethatthisregulationaimedtoobtainaclearstreetnetwork,sinceitwasonlyconcernedwiththestreetfaçades.

In 1865, another devastating fire occurred, startingfromHocapaşaandburningdownalmostone-thirdoftheOldCity.42Afterthedisaster,StreetImprovementCommis-sionwas established for theplanning and re-building ofthe whole area according to 1863 Regulation. Handlingfinancial and legal issues, allocating the new plots wasamongtheresponsibilitiesofthecommission.43Propertyownershipwas an intricatematter and the lack of clearboundariesandquantitativerecordsfortheplotsmadeitevenmoredifficultforthecommissiontore-distributethelandafterthefire.

The commission’smost urgent taskwas thewideningof theroads,because itwasnotpossible totransfer thebuildingmaterials to the construction site. The enlarge-

mentofroadsmeantexpropriatingsomeportionsofthebuildingplots,whichcausedownershipandfinancialprob-lems. Therefore, the commission had to be scrupulouswhen dealingwith suchmatters. Therewere alsomanycomplaintsduetothedistributionoflandplots,becausethenewoneswouldnothavetheexactsamequalitiesastheformerones.44Thiscommissionisespeciallyimportantin the planning history of Istanbul, since itwas the first“local”attempttoactuallyimplementtheenactedcodes.

1875 Regulation on Construction Methods in Istanbul Being the capital,managing and regulating the urban

spaceof Istanbulwere theprimarypursuitsof theOtto-man State. Therefore, special regulations concerning Is-tanbulcouldbe issued, liketheone in1875onthecon-structionmethods.Thisregulation,restrictingthetimberconstructions,wasenactedbytheStateCouncil,becausecontrarytotheconsecutiveregulationsissued,themajor-ityofthecitystillconsistedoftimberstructures.

According to this regulation, Istanbulwasdivided intotwozones.Allnewconstructions inthefirstzone,whichincludedeasternpartofthe intramuros Istanbul,Galata-Pera,Beşiktaş,Dolmabahçe,OrtaköyandNişantaşı,hadtobemasonry,withoutanyexceptions.Inthesecondzone,whichincludedtherestoftheBosporussettlements,Tat-avla, Kasımpaşa, Kadıköy and Princes Islands, masonry

40Ergin,1995c,pp.1673-1677.41ibid,pp.1677-1680.

42Çelik,1986,p.27.43Ergin,1995a,pp.938-939. 44Ergin,1995a,pp.938-942.

Figure 3. Plan of Aksaray after the reconstruction in 1850s (Ayverdi, 1958, map no. C3 and C4).

constructionwasonlymandatoryforfire-burntareasandthe streetswhichwerewidened,whiletimber construc-tionswereallowedundersomeconditions.45Itisinterest-ingtonotethatwiththisdivision,themostprestigiousanddenselypopulatedareasofthecitywereincludedinthefirstzone,whichweregoingtobesubjecttofurtherdevel-opmentsinthefirstdecadeofthe20thcentury.

1882 Building Law Enacted in 1882, the Building Law,which set out the

urbanplanningprinciplesandtheirpractice,becamethemaincodeforurbanplanninguntil1956.46Withthislaw,itbecamepossibletoresolvetheadministrativeandfiscalissuesthatcouldnothavebeensolvedbefore.Themunici-palitiesweregiventheresponsibilityforpreparationofthemaps for new streets and its announcement to citizens.Ifanewplanwaspreparedfor regularizationofastreetaccording to thepresetwidths, theplanmustbeplacedon thestreet for thenewconstructions to follow.Whenopeningupanewneighborhoodwasplanned,itwasman-datorytopresentitsmapwithaplaceassignedforapo-licestationandaschool.Inaddition,itwasnecessaryfortheownerstobuildthesewageandacertainamountofmoneyshouldbeallocatedfromthesaleofnewplotstothemunicipalityfortheconstructionofpavements.47Theplanningofnewneighborhoodsinun-builtareasbecameanimportantmatterwiththeincreasedflowofimmigrantsasaresultofthelandlossesinOttomanEuropeandAfrica.

Similartotheformerregulations, theBuildingLaw in-cluded items for regulating the fire-burnt areas. Areaswithatleasttenbuildingsburntwouldbecategorizedasanemptyfieldtobere-organized.Inordertoindicatetheproposednewplotsandstreets,theformerplanwouldbedrawnwiththeproposalsjuxtaposedonitinredcolor.Theallocationofnewplotswouldberealizedaccordingtothesizeoftheformerones;inaddition,thegardensandevencul-de-sacswouldbere-distributed.48

ThestreetwidthsdefinedintheBuildingLawwerethesameas1839OfficialRecord’s(Table3).Accordingtothelaw,somemajoravenuescouldevenbeaswideas30m,accordingtotheir location,althoughthiswasneverreal-ized.Whenwideningastreet,equalamountoflandshouldbetakenfromitsbothsides.Thelawalsodefinedthelim-itsoffaçadeprojections,sameasin1863regulation.49

Forconstructionsystems,thelawrequiredthatinafire-burntzone,ifthestreetswereregularizedortherearema-sonryconstructionsonbothsides,thenewconstructionsmustbemasonry.However,insomeoutskirtdistricts,evenifthestreetswereregularized,theconstructionscouldbe

timber if theowners couldnotaffordmasonry.Also thebuildingsattheBosporuscoast,kiosksinvineyardscouldbetimber.50

With theenactmentof this law, theurban spacewasconceivedasawholeforthefirsttime,definingtheinter-relationsofthestreets,openareasandbuildings.Inaccor-dancewiththisfact,thebuildingheightsweredeterminedin relation to the streetwidth (Table5), insteadof theirconstructiontypesasintheformerregulations.

In 1891, the Building Law was re-issued with somechanges. Similar to the former law, the building heightsweredeterminedaccordingtothestreetwidth(Table6),butitwasalsoemphasizedthatthepositionandthepres-tige of the streetswould be taken into account aswell.Here,attheturnofthecentury,weseethefinalevolutionof defining streetwidths: First, verywide avenueswereproposedwiththeimportedvisionof“modernized”citiesof theWest inthe initial regulations; thenmorerealisticmeasuresweredefinedaccordingtothepresentconditionofstreetnetworkandtopography,andfinallythepositionofthestreetwithinthecitycontextwastakenintoaccountwiththeBuildingLaw.

In addition, parallel to 1875 Regulation, this law de-clared the construction techniques in Istanbul accordingtoneighborhoods.ThemajorityoftheOldCity,especiallythehouseson themain routes, couldbe constructed incomplete masonry, half-masonry or timber, with speci-fications concerning the materials and thickness of thewalls.51 Interestingly, prominent neighborhoods outside



45Ergin,1995a,pp.1052-1053.46Özcan,2006,p.171.47Ergin,1995c,1716-1719. 50ibid,p.1729.

48Ergin,1995c,p.1720.49ibid,pp.1716-1722.

51Ergin,1995c,pp.1713-1714.

Table 6. Building heights in 1891 Building Law (Ergin, vol. 4, 1706-1707)

Street width Building height

6 m 9–13,5 m 7,5 m 11,25–15 m 9 m 15–18,75 m >11,25 m 18,75–26,25 m

Table 5. Building heights in 1882 Building Law (Ergin, vol.4, pp.1716-1731)

Street width Building height

Timber Masonry

6–7,5 m 12 m 18 m9–11,25 m 13,5 m 21 m>11,25 m 15 m 22,5 m


theOldCity, such asGalata,Üsküdar andKadıköy,werenotmentionedinthegivenitem.ItisknownthatthenewconstructionsinGalataanditsextensionPerawereusuallymasonry,withthezealouseffortsofSixthDistrictAdmin-istrationafterthedisastrousfirein1870.Inaddition,theBosporusmansions,asalways,wereexemptfromallregu-lationsforbuildingheightsandconstructiontypes.

Results and DiscussionWithitsrootsdatingbacktothe18thcentury,themod-

ernizationmove in the Ottoman Statewasmore gener-alized and disseminated in the 19th century, generatingchangesinmanyaspects,rangingfromsociallifetourbanformation.EspeciallystartingwithTanzimat,aseriesofef-fortsweremadetoputtheurbanforminorder,whichwascontinuouslyexhaustedwithfires.Theseeffortsweretheinitialattempts tocreategeneralizedrules for theurbanfabric, contrary to thebuildingordersof the18th centu-rythatwerebasedoncases.Theregularurbanfabric,asproposedbyMustafaReşidPaşa,withwideroadsinagridplan surroundedby rectangular or square building plotsfilledwithmasonrybuildingsbecametheidealurbanformofthereformistbureaucrats.

Tosummarizetheevolutionof19thcenturyregulations,wecancategorizethemintodifferentphases:Theperiodbetween 1826-1848 was the preparatory phase, taking

preliminarystepstourbanintervention;while1848-1882was the maturing/elaboration phase, during which thecontextofurbanrealmwasre-definedandpost1882pe-riodwastheintegrationphase,whichconsideredthecityasawhole.

1826Regulationwas thepredecessorof the19th cen-turyregulations,withdetailedproposalsforfire-proofingthecommercialandresidentialbuildings,howevermissingtherequirementsforopenspacesandstreets.Therefore,it could be considered as a “transitional” shift to morecomprehensive regulations that followed. 1839 Record,reflectingMoltke’splanproposalsandReşidPaşa’sideas,wasthefirststeptowardsformulatingamodelofinterven-tionontheurbanrealm,onwhichthesubsequentregula-tionswerebased.However,theurbanadministrationwasnotreadytoimplementthisorder, lackingthenecessaryinstitutions and finance. The regulations issued in 1848and1849evolvedamorecomprehensiveapproach,whilethecontinuousfiresgaveachancefortheirimplementa-tion, since the cramped textureof existingurban fabric,withcul-de-sacsandtorturouslywindingnarrowroadsal-mostmadeitimpossible.

With the establishment of the municipality, urbanadministration was re-organized and new bodies werefoundedtodealwithfiscalandbureaucraticissues.How-ever,withthemajorityoftimberhousesandflexibilityof

Figure 4. Masonry houses of Pera with regularized streets and the timber fabric behind, late 19th century (SALT Research Online Archives, access code: AHISTDIV0016601E1).



Figure 5. Piecemeal regularized fabric around the city walls, Edirnekapı (Ayverdi, 1958, map no. D6).

Figure 6.Istanbul’sstreetnetworkandmajormonuments,1789–1878(Kuban,1996,p.377).


regulations –such as givingoptions for houseowners toconstructintimberorofferingsuperficialsolutionsforfire-proofingthefaçadesoftimberhouses-aswellasintrica-ciesinownership,theimplementationoftheregulationswerelimitedtolocalcases.Inafire-burntneighborhood,theexistenceofamonumentalstructure,theallocationofnewplotsinaccordancewiththesizeandqualitiesoftheformeronesgeneratedproblemsinplanning,whilethefi-nancial incapabilityoftheresidentsandexpropriationofplots toenlarge the former streets created implementa-tiondifficulties.

1863Regulationwasapioneeramongtheotherregu-lations, since itadopteda systematicapproach tourbanplanning in themodernsense, requiringthepreparationofmapsinafire-burntzone,publicannouncementofnewplots,andaimingtoobtainaclearstreetnetwork.Finally,with theBuilding Lawenacted in1882, theurban spacewasconceivedholistically,definingtherelationsbetweentheopenandclosedspaces,thebuildingsandtheroads.

Withtheintentiontocreateafire-resistantcitywithagrid,regularlayout,urbanplanningprinciplesfromEuropewereinterpretedintheOttomanurbansystem.However,interpreting the regulations proved that the regulationsweremainlyconcernedwiththestreetfaçades,allowingtheownerstoactfreelyonotherfaçades.Thevaryingdi-mensionsinbuildingheightsandstreetwidthsdefinedineach regulationdid not help in creating a uniform look,either.Thus,unliketheEuropeanurbanprinciples,theOt-tomanurbanadministrationwasnotconcernedwiththeaestheticsofthecityscape,notimplyinganyarchitecturalstylesoratypologyofbuildingelements.

Similarly,categorizationofconstructiontypeswasbasedondifferentcriteria,suchasthelocation,theowner’swel-fare, thebuilding valueand thebuildingarea insteadofstrict prohibitions for timber constructions. Thus, presti-giouspartswerenotcreatedhaphazardly, thesurround-ingsoftheimperialresidencesinDolmabahçe,theforeigntrade center Galata, the seat of embassies and foreignresidences in Pera, the new luxurious residential neigh-borhoodHarbiyeandNişantaşıwerefilledwithmasonrybuildingsintentionally(Figure4).Whereasintheotherre-gions,intheOldCity,alongtheshoresoftheGoldenHornor intheBosporussettlements–whichwerealwayskeptexempt from all regulations, thus preserving a sea-sidesummerresortenvironment-timberbuildingswereinma-jority,exceptformonumentalorpublicbuildings.

Considering the relationof urban regulations and the

(trans)formationofurbanspaceinthe19thcenturyIstan-bulallowsus tocomprehend theprocessof formulatingurbanregulationsintheOttomanState.Fires,whilebeingthegreatestthreattotheurbantissue,createdachancefor implementation of the regulations. However, due totheconflictsinthecodes,thedifficultiesintheapplicationandthelackofregulatorysanctions,Istanbulwasfarfrombeingregularizedattheendofthe19thcentury,displayingavastarchitecturaldiversity,whichstayedunchangeduntil1950s.Studyingthemapsoftheperiodindicatethatonlyfire-burntzonescouldbeintervened,whichstandoutwiththeirgridplansintheorganicurbanpattern(Figures5and6).Thisprovesthatwiththeexceptionofcertainneighbor-hoods, likeGalataandPera, theurban regulationscouldonlybeimplementedlocally.

ReferencesAltınay,A.R.(1988a)HicriOnBirinciAsırdaİstanbulHayatı,Is-

tanbul,EnderunKitabevi.Altınay,A.R.(1988b)HicriOnİkinciAsırdaİstanbulHayatı,Istan-

bul,EnderunKitabevi.Aykut,Ş.N.(der.)(2006)Şer’iyyeSicillerineGöreİstanbulTarihi:

İstanbul Mahkemesi 121 Numaralı Şer’iyye Sicili, Istanbul,SabancıÜniversitesiYayınları.

Ayverdi, E. H. (1958) 19. Asırda İstanbul Haritası, İstanbul,İstanbulFetihCemiyetiYayınları.

BaşbakanlıkOsmanlıArşivleri,HAT.1414/57761,1796.Baysun,C.(1960)“MustafaReşidPaşa’nınSiyasiYazıları.”Tarih

Dergisi,XI,no.15,s.121-142.Bozkurt,G.(1989)Alman-İngilizBelgelerininveSiyasiGelişmelerin

Işığı Altında: Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının HukukiDurumu(1839-1914),Ankara,TürkTarihKurumuBasımevi.

Çelik,Z. (1986)TheRemakingof Istanbul,SeattleandLondon,UniversityofWashingtonPress.

D’Ohsson,M.I.(1788-1791)TableauGeneraldel’EmpireOtho-man,Paris,ImprimeriedeMonsieur.

Ergin,O.N.(1995a)Mecelle-iUmur-iBelediyye,Cilt2,Istanbul,IBBKültürİşleriDaireBaşkanlığıYayınları.

Ergin,O.N.(1995b)Mecelle-iUmur-iBelediyye,Cilt3,Istanbul,IBBKültürİşleriDaireBaşkanlığıYayınları.

Ergin,O.N.(1995c)Mecelle-iUmur-iBelediyye,Cilt4,Istanbul,IBBKültürİşleriDaireBaşkanlığıYayınları.

Kuban,D. (1996) IstanbulanUrbanHistory, Istanbul, TheEco-nomicandSocialHistoryFoundationofTurkey.

Moltke,H.(1969)Moltke’ninTürkiyeMektupları,İstanbul,RemziKitabevi.

Özcan,K.(2006)“Tanzimat’inKentReformlari:TürkİmarSistem-inin Kuruluş Sürecinde Erken PlânlamaDeneyimleri (1839–1908)”,OsmanlıBilimiAraştırmaları,SayıVII/2(2006),s.149-180.

ŞeriyyeSicilleri,Istanbul,Cilt21,s.519,kayıt:307.


1Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul2İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul

Başvuru tarihi: 12 Mayıs 2015 - Kabul tarihi: 05 Şubat 2016

İletişim: Koray GÜLER. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):15-34

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.54227

Modern Mimarlık Mirası BağlamındaArtvin Hükümet Konağı’nın (1974) Değerlendirilmesi

Evaluation of the Artvin Government House (1974) in the Context ofModern Architectural Heritage

Koray GÜLER,1 Ayşe Ceren BİLGE2

Cumhuriyetin ilk yıllarında küçük bir kasaba görünümünde olan Artvin’in o tarihlerde henüz geleneksel karakterini koruduğu ancak son 60 yılda büyük bir dönüşüm geçirerek birçok Anadolu kenti gibi bu karakterinden uzaklaştığı görülmektedir. Kentin konut dokusunda ger-çekleşen bu değişimin yanı sıra il merkezi olması dolayısıyla kamusal fonksiyonlara yönelik inşa edilen birçok yapı da zaman içerisinde kent peyzajınaeklemlenmiştir.Kentdokusunakatılankamuyapılarınınenönemlisi;eskihükümetkonağınınkentinihtiyaçlarınacevapveremezhalegelmesigerekçesiyle1968yılındaBayındırlıkBakanlığıtarafındanaçılanmimariprojeyarışmasınıkazananMustafaAslanAslaner,ErkalGüngörenveSümerGürel’denoluşanekibinprojesinin1974yılındauygulanmasısonucundainşaedilenArtvinHükümetKonağı’dır.Yarış-macılardan korunması beklenen eski hükümet konağının oranları soyutlanarak yaratılan modülasyonla yeni yapıya aktarılmış ancak kentin geçmişinin önemli bir tanığı olan eski hükümet konağı 1980’li yıllarda yıktırılmıştır. Bu çalışma modern mimarlık mirasının korunması konu-sunu eski hükümet konağının izlerini de barındıran Artvin Hükümet Konağı örneğinde tartışmayı hedeflemektedir. 1970’li yıllarda, ulusal birmimariprojeyarışmasısonrasıeldeedilmişArtvinHükümetKonağı’nınkorunmasınınhemulusalölçekteinşaedildiğidöneminmimariyaklaşımını yansıtması hem de kentin son 40 yıllık tarihinin önemli bir tanığı olması nedeniyle büyük önem taşıdığı düşünülmektedir. Artvin kent tarihi açısından 20. yüzyılın modern mimarlık anlayışını yansıtan yapıların korunarak gelecek kuşaklara aktarılması en az 19. yüzyıl ve öncesine tarihlenen ve günümüzde sayıları oldukça azalan geleneksel ve anıtsal yapıların korunması kadar önemlidir.Anahtar sözcükler: Artvin Hükümet Konağı; Erkal Güngören; koruma; Mimari Proje Yarışması; modern mimarlık mirası; Mustafa Aslan Aslaner; so-yutlama yoluyla süreklilik; Sümer Gürel.

The traditional character of Artvin, a rural town during the first years of the Turkish Republic, had long been preserved. However, over time, a major transformation common to many Anatolian towns took place in the city’s residential and urban areas, as an increasing number of public buildings were been built, due to the central position of Artvin within the province. The most important of these buildings, the Artvin Government House, was built in 1974, after the design of Aslaner, Güngören, and Gürel won a competition of the Ministry of Public Works in 1968. An important emblem of the city’s history, the design of the former government house was reflected in the new building in abstract modulation, while the former building was demolished in the 1980s. Discussed in the present study was the conservation of modern archi-tectural heritage, recently a more popular subject in conservation science circles. The focus of the present study was the Artvin Government House, which still bears traces of its ancestor. The preservation of the Artvin Government House is of crucial importance, not only because the building reflects the architectural style of the period, but because it has also witnessed the past 40 years of the town’s history. The preservation of the 20th century modern architectural heritage of Artvin will ensure its transference to future generations, as the number of intact buildings from the 19th century or earlier are increasingly few.Keywords: Artvin Government House; Erkal Güngören; conservation; Architectural Project Competition; modern architectural heritage; Mustafa Aslan Aslaner; perpetuation through abstraction; Sümer Gürel.

ÖZ

ABSTRACT

GirişKafkaslar veAnadolu’nun kesişimnoktasında içine ka-

palıyeşilbircoğrafyayasahipArtvin,Türkiye’ninkuzeydo-ğusundaGürcistanileolansınırındayeralmaktadır.DoğasıvekültürüyleözelbiryaşamçevresiolanArtvin’inkuzeyin-deKaradeniz,doğusundaGürcistanveArdahan,batısındaRizevegüneyindeErzurumyeralmaktadır.Artvin ilmer-kezi, Karadeniz’e paralel olarak yükselen Kaçkar dağları-nıneteklerindekiÇoruhvadisindeoldukçaeğimlibiraraziüzerindebulunmaktadır.CumhuriyetinilkyıllarındakenteadınıverenÇoruhnehritarihboyuncakentinkültürünüveyaşamınışekillendirmiştir.1924yılındabütünsancaklarınvilayetstatüsünegeçirilmesiileilolanArtvin,1933yılındamerkeziRizeolanÇoruhvilayetinebirkazamerkeziolarakbağlanmıştır.11936yılınagelindiğindeiseÇoruhili,RizeveÇoruholmaküzereikiayrıilhalinegetirilmişvegünümüzilmerkeziÇoruhkentininmerkeziolmuştur.2İlinadı1956yılındaArtvinolarakdeğiştirilmiştir.3

Cumhuriyetinilkyıllarındaküçükbirkasabaniteliğindeolankent,otarihlerdehenüzgelenekselkarakterinikoru-maktadır(Şekil1).Kentinilmerkeziolmasınındaetkisiylezamaniçerisindebüyükbirdönüşümgeçirerekgelenekselkarakterindenuzaklaştığıgörülmektedir.Kentinkonutdo-kusundagerçekleşenbudeğişiminyanısırakamusalfonk-siyonlara yönelik inşa edilen birçok kamu yapısı da kentpeyzajınaeklemlenmiştir.

Zaman içerisindekentpeyzajınakatılankamusalyapı-lardanbiriolanArtvinHükümetKonağı,eskihükümetko-nağınınkentinbeklentilerinecevapveremezhalegelmesive yeni ihtiyaçlar doğrultusunda açılan ulusal birmima-ri proje yarışması sonrasında inşa edilmiştir. Aslanoğlu;eskihükümetkonağınınCumhuriyetöncesindeyapıldığı-nı,dahasonradakullanılanhükümetkonaklarındanbiriolduğunu veüslubunun ‘I.UlusalMimarlıkÜslubundan’fazla Avrupa mimari ögelerine göre biçimlendirilmiş ol-duğunu belirtmiştir.4 1968 yılında açılan mimari projeyarışması sonucundabirinci seçilenprojeuygulanmışvehenüzkırsalkarakterinikoruyanArtvinilmerkezi,modernmimarlıkanlayışıyla tasarlanmışönemlibir kültürvarlığıkazanmıştır. Doğu Karadeniz ve Artvin’in gelenekselmi-marisihakkındaliteratürdeyapılmışönemliçalışmalaryeralmaktadır.5 Bumakale ise son yıllarda koruma kamuo-yundagittikçedaha fazlagündemoluşturmayabaşlayanmodern mimarlık mirasının korunması konusunu ArtvinHükümet Konağı örneğinde tartışmayı hedeflemektedir.ArtvinilmerkezibirçokAnadolukentigibigünümüzdege-

leneksel kentdokusunubüyükorandakaybetmişbulun-maktadır(Şekil2).

Günümüze ulaşmayı başarmış az sayıdaki gelenekselyapınınkorunmasıkentintarihininsürekliliğiaçısındansondereceönemlidir.1960’lıyıllarda,ulusalbirmimariprojeyarışmasısonrasıeldeedilmişArtvinHükümetKonağı’nınkorunmasıhemulusalölçekteinşaedildiğidöneminmima-riyaklaşımınıyansıtmasıbakımındanhemdekentinson50yıllık tarihinin önemli bir tanığı olması nedeniyle büyükönemtaşımaktadır.6Artvinkenttarihiaçısından20.yüzyı-lınmodernmimarlıkanlayışınıyansıtanyapılarınkoruna-rakgelecekkuşaklaraaktarılmasıenaz19.yüzyılveönce-sinetarihlenengelenekselveanıtsalmimarininkorunmasıkadarönemlidir.

Mimari Proje YarışmasıArtvin’debulunaneskihükümetkonağıçeşitlenenişlev-

leri karşılamakta yeterli bulunmayınca bu yapının çevre-sindeki yapıların yıkılması ileaçılanalandaeskihükümetkonağınıkorumakkoşulu ilemodernbirhükümetkonağıyapılması amacıylaT.C.BayındırlıkBakanlığı Yapı ve İmarİşleri Reisliği tarafından ulusal nitelikli bir mimari projeyarışmasıaçılmıştır.Sonteslimtarihi30Eylül1968olarakbelirlenen yarışmaya toplam 47 proje başvurmuştur. Ya-rışmanındörtmimarvebirinşaatmühendisindenoluşanjürisinde;RuşenBaban,BehruzÇinici,ArmanGüran,Muh-lis Türkmen,MuhittinToköz gibi dönemininönemli isim-leriyeralmaktadır.10Ekim1968tarihindetoplananjüri;çalışmadüzeniolaraköncelikle jüriüyelerininherbirinintekil çalışmalar gerçekleştirmelerini ve bu çalışmalardaneldeedilenverilerveşartnamegözetilerekyarışmayakatı-lanherprojeninayrıayrıaynışartlaraltındadeğerlendiri-lebilmesinisağlayabilmekadınaeleştirikriterlerinintespitedilmesini kararlaştırmıştır. Jüri tarafından belirlenen bukriterlermimarideğerler, fonksiyonel çözümveekonomiaraştırmasıolmaküzerebaşlıcaüçanabaşlıkaltındadetay-landırılmıştır.Mimarideğerlerkriterindeprojelerinçevre-yeuygunlukları,Artvinyapılarıvemevcuthükümetkonağıile kurdukları ilişki, sosyal çevreye uygunlukları, iç ve dışmekanyeterliliklerivetemsilvasıfları,yönlenmevedetayçözümleri sorgulanmıştır. Yarışmacılardan projelerinde;Valilik, Sivil Savunma, Maliye, İl Jandarma Komutanlığı,Müftülük, Tapu Sicil,Nüfus, Emniyet,Milli Eğitim, Tarım,Veteriner,Sağlık,Bayındırlık,Y.S.EMüdürlükleriileToprakİskan, İmar İskanveSanayi İrtibatMemurluklarıveGarajfonksiyonlarınıntasarlanmasıbeklenmiştir.Belirlenenkri-terler arasında yer alan ekonomi araştırmasında isepro-je büyüklükleri, sirkülasyon ve servis alanlarının çalışmaoranları, inşaatveişletmeucuzluğugibimaddelerdeğer-


6 Güler veBilge, 2015.ArtvinHükümetKonağı.DOCOMOMOTürkiyeUlu-salÇalışmaGrubu.TürkiyeMimarlığındaModernizminYerelAçılımları10.PosterSunuşları.Erzurum,s.145.

1 ArtvinİlYıllığı,1967,s.1-5.2 ArtvinİlYıllığı,1967,s.1-5.3 ArtvinİlYıllığı,1967,s.1-5.4 (1984) ‘Söyleşi:Osmanlı’danBugü-ne Hükümet Konakları’, MimarlıkDergisi,Sayı(05)203,s.5.

5 DoğuKaradenizkırsalmimarisihak-kında detaylı bilgi için bkz. (Özgü-ner,1970),(EruzunveSözen,1996),(Sümerkan, 1990), (Batur, 2005),(GülerveBilge,2013),(GülerveBil-ge,2014).

lendirilmiştir.Yarışmayakatılan47projearasındanMusta-faAslanAslaner,ErkalGüngörenveSümerGürel’inprojesibirinciliğe,AlpayAşkunveAkilGöncü’nünprojesi ikincili-ğe,NurselOnat,MuammerOnat, ErmanTulca ve İsmailTekoğlu’nunprojesiiseüçüncülüğelâyıkgörülmüştür.Jüribeşprojeyedemansiyonödülüverilmesinikararlaştırmış-tır.Yarışmasonucundabirinciolanveuygulamayakonulanproje5Ocak1974yılındatamamlanarakArtvinhükümetkonağıhizmeteaçılmıştır.

Yapının MimarlarıJüritarafındanbirincilikleödüllendirilenprojeninmüel-

liflerihenüzoyıllardameslekhayatıaçısındangençsayıla-bilecekyaşlardaolanMustafaAslanAslaner,ErkalGüngö-renveSümerGürel’dir.ÖylekiGürel1958yılındaİTÜ’den,Güngören ve Aslaner ise 1960 yılında DGSA’dan mezunolmuşlardır.Herüçmimarındamezuniyetleri sonrasındayurtdışındaçalıştıklarıgörülmektedir.Güngörenöğrencili-ğisırasındaİstanbul’daEdmondSarfatibürosundansonra

Modern Mimarlık Mirası Bağlamında Artvin Hükümet Konağı’nın (1974) Değerlendirilmesi


Şekil 1. Artvin il merkezinin eski bir fotoğrafı (Artvin Valiliği Arşivi).

Şekil 2. Artvin il merkezinin günümüz görünüşleri (Güler, 2014).

MilanoveParis’te,Aslaner İsviçre veAlmanya’da,Gürel7 ise Almanya, İngiltere, Danimarka ve Hollanda’da bulun-muşlardır. Türkiye’dekieğitimlerininardındanyurtdışındageçirdiklerisüreiçerisindekazandıklarıdeneyimlersonrasımimaritasarımanlayışlarışekillenenmimarlar1964-1967yıllarında tekrar ülkelerine geri dönmüşlerdir. Güngören,AslanerveGürel,Türkiye’yegeridönüşlerisonrasındaüçortakolarak1968yılındaAnkaraGeliboluSokak’takendile-rineaitserbestmimarlıkbürolarınıkurmuşlardır.8Aslaner,9 yarışmaekibininbirarayagelişöyküsünüşuşekildeaktar-maktadır: ‘Erkal ve ben Akademi’den sınıf arkadaşıydık,daha çok şehircilikle ilgilenen Sümer’le de hepimiz aynıyerdeaskerlikyaptık.AskerliğimizibitirdiktensonracanlabaşlaArtvinHükümetKonağıyarışmasınahazırlandık.Ya-rışmayıkazanmamızınsonrasında,projeninuygulamapro-jelerini teslim ettiğimiz sırada; Sümer, ODTÜ’de öğretimüyeliğinitercihetti,Erkaliseİstanbul’ataşındı,üçümüzünbirliktekurduğuofisiiseeşimGönülAslaneriledevamet-

tirdik.Aramızdahiçbirsorunolmamasınarağmenhepimi-zinkişiseldurumlarıböylebirayrılığıgerektirdi’.

Yarışmanınaçıldığı1968yılındakendimimarlıkbürolarınıkurarakserbestmimarlıkhizmetlerivermeyebaşlayanpro-jemüelliflerininherüçünündeilerleyenyıllardaprofesyo-nelüretimlerinedevametmelerininyanısıraçeşitliüniver-sitelerdeöğretimgörevlisiolarakçalıştıklarıizlenmektedir.

Artvin Hükümet KonağıKentin eski fotoğraflarından ve yarışmaya katılan pro-

jelerinvaziyetplanıvesiluetçalışmalarındananlaşılacağıüzere yarışmanındüzenlendiği yıllardaArtvin’in kentdo-kusugenellikleazkatlıgelenekselyapılardanoluşmaktadır(Şekil1,3–7).

Günümüze kadar olan süreçte bu durumun değiştiği,arada tekil olarak korunabilen yapılar olsa da geçmişteşehrin geneline hâkim olan geleneksel yapılaşmanın ye-rini çok katlı betonarme yapılara bıraktığı görülmektedir.İnönüCaddesiveCumhuriyetCaddesiarasındakalanyapıadasındabulunanValilik Binası’nında etrafında çok katlıbetonarmebinalaryeralmaktadır.Mimariprojeyarışma-sında birinciliği elde ederek uygulamaya konulan proje,eskihükümetkonağı ileuyumugözetilerektasarlanması-


Şekil 3.Artvin’inveeskiHükümetKonağı’nınprojeöncesidurumunugösterirfotoğraflar(Artvin Valiliği Arşivi).

7 Önal, K. (2007) ‘Sümer Gürel veHakkı Yırtıcı ile Mimarlık ve Siya-set Üzerine Bir Söyleşi’, Mimar-istÜç Aylık Mimarlık Kültürü Dergisi,25(2007/3).s.82.

8 Aslaner,A.M. (2015)SözlüGörüş-me.İstanbul.

9 Aslaner,A.M. (2015)SözlüGörüş-me.İstanbul.

narağmeneskihükümetkonağıAslaner’inaktardıklarınagöre10 ‘Besim Çeçener’in tüm çabalarına rağmen’ günü-müzeulaşamamıştır(Şekil3,5ve7).Cumhuriyetöncesinetarihleneneskihükümetkonağınınoranları,yaratılanmo-dülasyonla yeni yapıyaaktarılmışolsada kentingeçmişi-ninönemlibir tanığıolaneskiHükümetKonağıdöneminBayındırlık Bakanlığı Trabzon Bölge Müdürü tarafından1980’liyıllardayıktırılarakyerinegünümüzdeDefterdarlıkolarak kullanılan dört katlı betonarmebir bina inşa edil-miştir (Şekil 23). Yeni yapının projemüellifinin HükümetKonağı’nınmimarlarından biri olanM. Aslan Aslaner ol-duğu bilinmektedir. Eski hükümet konağının yıkıldığı ta-rihte,GüngörenveGürelprojeileilgilimüelliflikhaklarınıAslaner’edevretmişlerdir.11

KonumArtvinhükümetkonağı,ÇarşıMahallesinde,İnönüCad-

desiveCumhuriyetCaddesininkesiştiğiyapıadasıüzerin-de yer almaktadır. Yamaç boyunca yerleşimin görüldüğüArtvin’de arazi oldukça eğimlidir. Valilik ve EmniyetMü-dürlüğü binasından oluşan Artvin Hükümet Konağı yapıkompleksideşehrinüstkotlarındaeğimlibiraraziüzerindekonumlandırılmıştır.YapılarınkonumlandığıİnönüveCum-huriyet caddeleri arasındaki yükseklik farkı yaklaşık sekizmetredir. Yapılar araziye, uygulama aşamasında henüzyıkılmamışolanveyarışmacılardandakorunması istenenEskiHükümetKonağı’nınkuzeydoğuvekuzeybatıyönünegelecekşekildeyerleştirilmiştir(Şekil8–10).



10Aslaner,A.M.(2015)SözlüGörüşme.İstanbul.11Eskihükümetkonağınınkorunmasıiçintescilbaşvurusundabulunulacağısı-rada,yapınınyıkıldığıhaberinialanprojeekibindenyıkılanyapıyerineyenibir yapı tasarlamaları istenmiştir. ProjenindiğermimarlarındanmüelliflikhaklarınıdevralanAslaner,kendisindenDefterdarlıkişlevliyenibirbinata-sarlamasınıistedikleriniancakkendisinineskihükümetkonağınınyıkılmasıkonusuna çok kızgın olduğunu ve ilk aşamada yeni bir proje yapmamayıdüşündüğünüancakdahasonraprojeyapmayıkabulettiğiniveyıkılanya-pınınyerinebilerek‘kimliksizbirbina’tasarladığınıbelirtmiştir.Aslaner,A.M.(2015)SözlüGörüşme.İstanbul.

* Şekil(BayındırlıkBakanlığı,1969:14)’denfaydalanılarakyazarlartarafındanoluşturulmuştur.

Şekil 4.ArtvinHükümetKonağıprojealanınınuygulamaöncesindekidurumunugösterenyerleşimkesiti.*

Şekil 5.Yarışmaöncesindeproje alanınıngörünüşü (Ela Güngören Arşivi).

Şekil 6. Projeninuygulamaaşamasında çekilmişbir fotoğraf (Artvin Valiliği Arşivi).


Şekil 7.ProjeAşamasındaEskiHükümetKonağı’nınoranlarınınreferansalınaraktasarımıngeliştirildiğinigösterirfotoğraflar (Ela Güngören Arşivi).

Şekil 8.ProjeninM.AslanAslanertarafındançizilmişbireskizi.

EmniyetMüdürlüğüeskiHükümetKonağı’nınbatısında,Valilik ise doğusunda konumlandırılmıştır. Yapılar eğiminyükseldiği Cumhuriyet Caddesi’ne yaslanarak ve İnönücaddesiyönündeküçükbirmeydanniteliği taşıyan törenalanı oluşturacak şekilde araziye yerleşmiş durumdadır.Günümüzde, Artvin’de Halitpaşa Camisi’nin önünde veValilik binasının önünde olmak üzere iki toplanma alanıbulunmaktadır.Hükümetkonağınınönündeoluşturulmuş

meydanresmitörenlerde,bayramveözelgünlerdekulla-nılmaktadır.Oldukçaişlekikicaddearasındakonumlananyapılarınarkacepheleridekentinönemliticaretaksların-dan biri olan ve alt katlarında genellikle dükkânların yeraldığıCumhuriyetCaddesi’nebakmaktadır.

Plan ve Cephe ÖzellikleriUygulanan projenin mimari programı incelendiğinde;



Şekil 9.BirincilikÖdülünüKazananProjeninMaketFotoğrafları(ElaGüngörenArşivi).

Şekil 10.ProjeninVaziyetPlanı(BayındırlıkBakanlığı,1969:3).

valilik makamı, konferans salonu, içişleri, sivil savunma,nüfus, emniyet, tapu sicil, milli eğitim, tarım, veteriner,

sağlık,bayındırlıkveY.S.Emüdürlükleri,iljandarmakomu-tanlığı,müftülük,maliye,toprakiskan,imariskanvesana-


Şekil 11. İnönü Caddesi girişi kat planı (Ela Güngören Arşivi).

Şekil 12. Cumhuriyet Caddesi girişi kat planı (Ela Güngören Arşivi).

yiirtibatmemurluklarıilegarajfonksiyonlarınınyeraldığıgörülmektedir. Proje, eski hükümet konağı ile aynı yapı

adasında,yapınınikiyanınagelecekşekildeveherikiside‘L’formundatasarlananValilikveEmniyetMüdürlüğübi-



Şekil 13. Valilik Makamı ve toplantı salonu katı planı (Ela Güngören Arşivi).

Şekil 14. Üst kat planı (Ela Güngören Arşivi).

rimlerindenoluşmaktadır (Şekil 10).Aslaner, projelerinintasarım aşamasında Artvin’in topoğrafyasından çok etki-lendiklerini,kütlelerinveanıtın12araziyekonumlandırılma-sında da topoğrafyayı ve eski hükümet konağını dikkatleele aldıklarını belirtmektedir.13 Tasarımda eski hükümetkonağınınoranlarınınyaratılanmodülasyonlayeniyapıyaaktarıldığıanlaşılmaktadır(Şekil7,Şekil11–16).

Kütleler eğimli araziden yararlanılarak bodrum kat-lı inşaedilmiş,Emniyetmüdürlüğüzeminkatüzeri2kat,Valilik isezeminkatüzeri3katolaraktasarlanmıştır.Eskihükümet konağının güneybatı yönünde Valilik makamı,konferanssalonuvediğermüdürlüklerinyeraldığıValilikbinasıkonumlandırılmıştır. İkidikdörtgenkütleninbirbiri-nedoksanderecelikaçıylakesiştirilmesiyleeldeedilen‘L’formundakiyapınınikisiİnönücaddesinden,biriCumhuri-yetcaddesindenolmaküzereüçayrıgirişibulunmaktadır.Ana giriş kuzey yönünde iki dikdörtgen kütlenin kesiştiğinoktada ‘L’ formunu45derecelikaçıyla ikiyebölecekşe-kildekonumlandırılmıştır.İnönücaddesindekianagirişikikatboyuncauzananpencereaçıklıklarıvebuaçıklığın ikiyanındayeralanbetonarmekolonlarveçatıiziylevurgu-lanaraközelleştirilmiştir(Şekil17–20).GirişmekanıkuzeyyönündeiseCumhuriyetcaddesineaçılanvebağlantısağ-layanbirkoridorşeklindedir.

Cumhuriyetcaddesigirişi ise ikidikdörtgenhacimara-sındaki duvarın yaklaşık 1.50 metre geriye çekilmesiylevurgulanmıştır(Şekil21,22).Yapınınüzerindebulunduğueğimli arazi sebebiyle İnönü Caddesi yönüne bakan girişzemin kotundabağlantıyı sağlarken, Cumhuriyet Caddesiyönündekigirişyapıyabirincikatkotundabağlantısağla-maktadır. İki dikdörtgen kütle arasındaki bağlantıyı sağ-layanbugeçişkoridoruüzerinde ikikotubirbirinebağla-yanmerdivenleryeralmaktadır.BubağlantıkoridorununyüksekliğianakitleninyüksekliğindenfazlaveCumhuriyetCaddesi’ne bakan yönde şeffaf tutularak kütle parçalan-makistenmiştir.Jürigörüşünde‘kuzeyyolu’olarakadlan-dırılanvemeydanbağlantısınısağlayanbumekanınkapalıolmasıgerektiğibelirtilmiştir.14

Jüriraporundahükümetkonağınıniçmekankurgusunuolumsuzetkileyeceğidüşünülen ‘kuzeyyolu’Artvinhalkı-nınhayatınıkolaylaştıranveİnönüCaddesiileCumhuriyetcaddesini birbirine bağlayan bir geçit olarak oldukça sıkkullanılmaktadır(Şekil22).Valilikbinasının ‘L’ formundakikütlesiningüneydoğuyönündesonlandığıuçnoktasıikikatyüksekliğinde dışarıya taşacak şekilde tasarlanmış ve ze-minebetonarmekolonlar ileoturanbir konferans salonuyerleştirilmiştir.Yapınınüçüncügirişiolanvalilikgirişinidetarifleyen konferans salonun yer aldığı bu kütle cephede

masifbırakılmıştır(Şekil27).Jüriraporunda‘gereksizşekil-deekspoze’edildiğibelirtilenkonferanssalonununaltındaşeffaftutulanvalilikgirişindenikikatyüksekliğindekivalilikgirişholüneulaşılmaktadır.İkidikdörtgenlerprizmasıkütle-ninkesiştirilmesiileoluşturulanyapıdadoğalışıkgereksini-miolanmekanlarınCumhuriyetveİnönücaddelerinebaka-cakşekildecepheyeyaslanarak,sirkülasyonalanlarınınisegirişmekanlarınıdakarşılayacakşekildekütlelerinortasın-dakonumlandırıldığıgörülmektedir(Şekil11,12,13ve14).

EskihükümetkonağınınkuzeybatıyönündeiseEmniyetmüdürlüğü binası tasarlanmıştır. Valilik binasına benzerşekilde ‘L’ formunda tasarlanan Emniyet müdürlüğününanagirişiikikütlenin90derecelikaçıilekesiştiğibölümdebulunmaktadır.KütlelerdenCumhuriyetCaddesi’nebakanbölümİlJandarmaKomutanlığı,İnönüCaddesi’nebakandi-ğerbölümiseEmniyetMüdürlüğüolaraktasarlanmışancakyapıprojedeöngörüleninaksine,yalnızcaEmniyetmüdür-lüğüolarakkullanılmıştır.Yarışmajürisininbukitleyeyöne-likjandarmakomutanlığıveemniyetmüdürlüğügirişlerininayrı olarak çözümlenmesi isteği yapının yalnızca emniyetmüdürlüğü olarak kullanılması kararı sonrasında gerçek-leştirilmemiştir.SirkülasyonalanlarıCumhuriyetcaddesineveyapıadasınınyanındakisokağabakacakşekildevesağırcephelerolarak,ofisbirimleriisetörenalanınabakacakşe-kildedahaşeffafbircephedüzeniyletasarlanmıştır.ProjedeCumhuriyetCaddesiileİnönüCaddesi’nibirbirinebağlayanEmniyetMüdürlüğü’nünhemenyanındakalansokağınbu-lunduğu alana günümüzde EmniyetMüdürlüğü’ne bitişikvebirdönemArtvinbelediyesiolarakdakullanılançokkatlıbetonarmebiryapıinşaedilmiştir(Şekil30).

Emniyetmüdürlüğü veValilik birimlerinde cephemal-zemesiolarakfugalıvedüzolmaküzereçimentolusıvavedoğal taş kaplamanın kullanıldığı görülmektedir. Çalışmamekanlarında yatay bantlar halinde tasarlanan pencereaçıklıkları giriş bölümlerinde farklılaşarak kütle boyun-ca şeffaf tutulmuştur. İki kat yüksekliğindeki kolonlarlayükseltilen konferans salonu kütlesinde cephe kaplamasıolarakdoğaltaşınkullanılmasıylabubölümdekimasifetkiartırılmak istenmiştir.Benzerşekildegirişmekanlarındakitaşıyıcılarda ve Emniyetmüdürlüğünün Cumhuriyet cad-desicephesindedoğaltaşkaplamakullanılmıştır.

Konferanssalonununtörenmeydanınaveanagirişeba-kanyönüneArtvin’ingelenekselboğagüreşlerinereferansverenbirrölyefveMustafaKemalAtatürk’ün‘MilleteEfendi-likYoktur,HizmetVardır.BuMilleteHizmetEdenOnunEfen-disiOlur.’sözü1970’liyıllardaeklenmiştir(Şekil19).Heykel-tıraşSaldıranÖzmen’intasarımıolanrölyef;ArtvinMurgulBakır İşletmesi’ndenedinilenbakırkütleninTrabzon’dabirfabrikada4milimetrelevhalarhalinegetiriliptasarlanande-sendoğrultusundakaynatılarakoluşturulmuştur.15


12AslanermeydandabulunanAtatürkheykelini, Erkal Güngören ve hey-keltıraş Taner Başoğlu’nun birliktetasarladığınıbelirtmiştir.

13Aslaner,A.M. (2015)SözlüGörüş-me.İstanbul.

14BayındırlıkBakanlığı,1969,s.2.15Özmen,S.(2015)SözlüGörüşme.İstanbul.’danaktaranGüngören,E.(2015).



Şekil 15. Projekesitleri(Ela Güngören Arşivi).

Şekil 16. Cumhuriyet ve İnönü Caddesi Cepheleri (Ela Güngören Arşivi).

Yapım Tekniği Dönemininçağdaşyapımtekniğiolantuğladolgulube-

tonarmesistemleinşaedilenArtvinHükümetKonağı’nda,

taşıyıcısisteminişlevselgereklereekolarakestetikbirun-surolarakdaelealındığıgörülmektedir(Şekil23–27).Ge-rekkonferanssalonununaltbölümündegereksevalilikgiriş


Şekil 17. Artvin Hükümet Konağı’nın 2014 tarihli uydu haritası (https://harita.yandex.com.tr/ adresinden alınan uydu fotoğrafı üzerin-den oluşturulmuştur).

Şekil 18. Artvin Hükümet Konağı’nın havadan görünüşü (Artvin Valiliği Arşivi).

hölünde,döşemelermekaniçerisindenalgılanacakşekildetasarlanmıştır; bu yaklaşımın 1960’lı yıllarda Banham’agöreİngiltere’deAlisonveSmithson’ınizleğinde,Fransa’da

iseLeCorbusier’in Jaoulevlerindeortayaçıktıktansonraetkialanı yayılanBrütalizmakımının strüktürünokunabi-lirliği ilkesine referansla oluşturulduğuna inanılmaktadır.



Şekil 19. İnönü Caddesi’nden Valilik Binası’nın görünüşü (Güler, 2015).

Şekil 20. İnönü Caddesi’nden Valilik Binası’nın görünüşleri (Güler, 2015).

Aslanerdeyapılansözlügörüşmedeprojelerininbrütalistbir yapı olarak kabul edilebileceğini belirtmiştir.16 Taşıyıcısistemindişlidöşemelerletanımlandığıyapılardaözelliklegirişmekanlarındabetonarmekolonlarındışarıyaçıkarıla-

rakvurgulandığıgörülmektedir.Taşıyıcısisteminiçmekantasarımınındabirparçasıolarakelealındığıvalilikgirişinindöşemesiiseüçadetüçgenbölümeayrılmış,buüçüçge-nindebirerucuzeminkattagirişinsolundayeralandahabüyükkesitlikolona,diğerikiucuisedahaincekesitlibe-tonarmekolonlara taşıtılmıştır.Benzer şekildevalilikgirişholündedeuygulanmışolandöşemesistemiiçmekankur-gusunuzenginleştirenestetikbirunsurolarakelealınmış-tır(Şekil26).

Koruma Sorunları ve Değerlendirme20.yüzyılmimarlığınınbelgelenmesivekorunmasıdü-

şüncesi, modern mimarlık örneklerinin hızla yıkılmasıve yitirilmesi tehdidi karşısında, ilk olarak 1980’li yıllar-daAvrupaülkelerinde gündemegelmiş ve bu gelişmele-ri, 1990 yılında modern mimarlık mirasının korunmasınıhedefleyen DOCOMOMO (Documentation and Conser-vation of Modern Movement)’nun kuruluşu izlemiştir.17 DOCOMOMO’nun kuruluşundan bir yıl sonra ise 1991yılında 20. yüzyıl mimarlığını Avrupa’nın tarihi mirasınınkorunması gerekli bir parçası olduğunu belirten AvrupaKonseyi Bakanlar Komitesi, 20. yüzyılmimarlıkmirasınınkorunmasınailişkinbirtavsiyekararıalmıştır.181990’lıyıl-larınortalarından itibaren ise ICOMOS (InternationalCo-uncilonMonumentsandSites)modernmimarlıkmirası-nınkorunması ve tanınmasınayönelikbirçokuluslararasıtoplantı düzenlemiştir. ICOMOS tarafından tüm dünyadaheryıl18Nisan’dakutlananUluslararasıAnıtlar veSitlerGünüde2002yılında20.yüzyılmimarlıkmirasıtemasıylakutlanmıştır.2000’liyıllarlabirliktemodernmimarlığınko-runmasıkonusu,Türkiye’dedeyoğunşekildetartışılmayabaşlanmışve2002yılındaICOMOSTürkiyeMilliKomitesi,


17Madran,E.&AltanErgut,E.,2009,s.91.18AvrupaKonseyi,1991.RecommendationNo.R(91)13oftheCommitteeofMinisterstoMemberStatesontheProtectionoftheTwentieth-centuryArchitecturalHeritage.

Şekil 22. Cumhuriyet Caddesi’nden Valilik Binası’nın arka girişi (Güler, 2015).

Şekil 23. Eski Hükümet Konağı’nın yerine inşa edilen Defterdarlık Bi-nası (Güler, 2015).

Şekil 21. Cumhuriyet Caddesi’nden Valilik Binası’nın görünüşü (Güler, 2015).

Şekil 24. Emniyet Müdürlüğü Binası’nın İnönü Caddesi’nden görünü-şü (Güler, 2015).

16Aslaner,A.M.(2015)SözlüGörüşme.İstanbul.

‘Conservationofthe20thCenturyArchitecturalandIndust-rialHeritage’adlıuluslararasıbir sempozyumdüzenleye-rekkonuyadikkatiçekmiştir.192002yılındakibirdiğerge-lişme iseDOCOMOMOTürkiyeUlusalÇalışmaGrubununkurulmasıdır.DOCOMOMOTürkiye’ninkuruluşuilebirlikteTürkiye’ninmodernmimarlıkmirasınınkorunmasıvebel-gelenmesiçalışmalarındaetkinrolalmayabaşladığıgörül-mektedir. Kurumun her yıl başka bir şehirde düzenlediği‘Türkiye’deModernizminYerelAçılımları’başlıklıetkinliğiile Türkiye’nin modern mimarlık mirasının belgelenmesiçalışmalarına katkı sunduğu görülmektedir. Makale ko-nusuolanArtvinhükümetkonağıda2014yılında10. suErzurum’da düzenlenen poster sunuşları kapsamında su-nulmuştur.Türkiye’de20.yüzyılmimarlıkmirasınınkorun-masıkonusundakienönemliengelbumirasınkorunmayadeğerli bulunmaması ve bu konudaki farkındalığın yete-rincegelişmemişolmasıdır.MakalekapsamındaelealınanArtvinHükümetKonağı’nınkorunmasıkonusundadakarşı-laşılanenönemlisorunyapınınbirkültürvarlığıolarakal-gılanmamasıdır.Oysaki1960’lıyıllardaAnadolu’nunküçükbirkasabasındaulusalbirmimariprojeyarışmasısonrasın-

da,birinciliködülünükazananMustafaAslanAslaner,ErkalGüngörenveSümerGüreltarafındantasarlananhükümetkonağınıngelecekkuşaklaraaktarılmasıhemulusalölçekteinşaedildiğidöneminmimariyaklaşımınıyansıtmasıhemdekentinson50yıllıktarihininönemlibirtanığıolmasıne-deniylebüyükönemtaşımaktadır.Günümüzdebilekamuyapılarınınyarışma ile inşaedildiğiörneklerinoldukçası-nırlıolduğu20gözönündetutulursa,1960’lıyıllardauygula-nanbiryarışmaprojesininArtvin’dekivarlığınınsondereceönemliolduğusonucunaulaşılabilir.

Mezuniyetlerinin ardından yurtdışında çeşitlimimarlıkbürolarında çalışma fırsatı yakalamış projeninmimarları,açılanprojeyarışmasıilekendilerininbrütalistolarakifadeettikleridönemininçağdaşmimarlıkanlayışınıyansıtanya-pılarınıinşaetmefırsatıyakalamışlardır.ProjedeöngörülenvekentingünümüzdedeenönemlikamusalalanlarındanbiriolanCumhuriyetCaddesi yönündeoluşturulan törenalanıvekuzeyyoluilebumeydanınİnönüCaddesiilekur-duğubağlantınınoluşturduğuözgünkamusalalankullanı-mıdaprojeninkorunmasıgerekliözelliklerdenbirisidir.

ModernmimarlığınküçükbirAnadoluşehrindekiyan-



Şekil 25. Valilik Binası’nın iç mekanından günümüz görünüşleri (Güler, 2015).

19ICOMOSTürkiyeMilliKomitesi2006tarihindesempozyumdasunulanbildi-rileriyayınlamıştır. 20Meltem,A.İ.2010.

sıması olarak kabul edilebilecek Artvin Hükümet Konağıinşaedildiği1974yılındanitibarenyaklaşık40yıldırözgünişlevinisürdürmektedir.Kuşkusuzyarışmasırasındaayakta

olanveyarışmacılardankorunması isteneneskihükümetkonağınınyıkılarakyerinegünümüzdeDefterdarlıkolarakkullanılan sıradan bir yapının yapılmış olması kent tarihi


Şekil 26. Valilik giriş holü iç mekanından görünüşler (Güler, 2015).

Şekil 27. Valilik girişinden görünüşler (Güler, 2015).

açısındanbüyükbir kayıptır (Şekil 23). Yenihükümet ko-nağının tasarımında eski hükümet konağının oranlarınınyaratılan modülasyonla soyutlanarak yeni yapıya aktarıl-mışolması,eskihükümetkonağındangeriyekalan tek izolarakgörülebilir.BuanlamdaArtvinHükümetKonağı’nındikeyhatlarındayitirileneskihükümetkonağındandaizlertaşımasıyapınınkenttarihiaçısındanöneminidahadaar-tırmaktadır.

Modernmimarlıkörneklerinininşaedilmelerindekulla-nılanmalzemeve teknolojilergünümüzdedahadageliş-mişvegelişmekteolupbuyapılardaki tasarım incelikleri-

nintanımlanabilmesiayrıntılıbirbakışakışıvebilgibirikimigerektirmektedir.Ülkemizdekültürvarlıklarınınkorunmasıkonusundakifarkındalığınhenüzyeterincegelişmemişol-masıgünümüzdedekullanılanbetonarmeyapımsistemiy-leüretilenyapılarınkolaycagözdençıkarılmasınıyadaöz-güntasarımınamüdahaleedilmesinikolaylaştırmaktadır.

BubağlamdaArtvinHükümetKonağı’nınkullanılageldiğiyaklaşıkyarımasırlıksüre içerisindeçeşitlionarımvede-ğişiklikleregidildiğigörülmektedir.Gerçekleştirilentümbuonarımvedeğişikliklererağmenyapınınözgüntasarımınıve bütünlüğünü büyük ölçüde koruduğu görülmektedir.



Şekil 28. Artvin geleneksel kent dokusunun benzer açılardan çekilmiş geçmiş (Artvin Valiliği Arşivi) ve günümüz fotoğrafları (Güler, 2015).

Şekil 29. Artvin geleneksel kent dokusunun benzer açılardan çekilmiş geçmiş (Ela Güngören Arşivi) ve günümüz fotoğrafları (Güler, 2015).

Plan şemasında çeşitli ihtiyaçlar doğrultusunda bazı açıkbölümlerin kapatılarak yenimekanlar elde edildiği ya dadahabüyükçalışmaalanlarıeldeedebilmekkaygısıyla ikiofis arasındaki duvarların kaldırıldığı görülmektedir. Vazi-yet planında ise Emniyetmüdürlüğü binasının yanındakisokağınyapılaşarakçokkatlıbirbinailekapatılmasıyapı-nınyakınçevresiaçısındanbüyükbirdeğişiklikgetirmiştir(Şekil 30).BirdönemArtvinbelediyesiolarakdakullanı-lanbuyapıkomşusuEmniyetmüdürlüğününkütlealgısınıolumsuz etkilemiştir. 1970 tarihli fotoğraflarda dahi yapıçevresinde gözlenebilen geleneksel kent dokusu zamaniçerisinde tahrip olmuş ve yerine mimari niteliği düşükbirkentpeyzajıgelmiştir(Şekil28ve29).1960’lıyıllardakiproje yarışmasının, yarışmacılardan beklentilerinden biridemimariçevreyeuygunlukkriteridir.21Jüriraporundaçatıformuvekütlekompozisyonununmimari çevreyeuyum-luolduğubelirtilmişsedeyıllariçerisindeArtvin’inçehresideğişmişveaslındaçevreyeuygunolarakmodernbirtasa-rımanlayışıylatasarlananHükümetkonağıyalnızlaşmıştır.

Eski hükümet konağı ve çevredeki geleneksel yapılarınbüyük çoğunluğu zaman içerisinde yıkılmış ve yerlerineyüksekkatlıbitişiknizambetonarmeyapılarinşaedilmiştir.

Oysauygulananprojeninmimarikompozisyonuvetasarımelemanlarıçevredenreferansalmaktadır.BudurumArtvinilmerkezindekigelenekselmimarininkorunmasındakibaşa-rısızlığınveduyarsızlığınçarpıcıbirsonucudur.Yapınınçev-resinindeğişmesininyanısıragerektasarımındavekullanı-mındagereksederenklerindebazıdeğişiklikleregidildiğiveyenieklerinyapıldığıgörülmektedir.Modernmimarlıkürün-lerinezamaniçerisindeyapılanekler,renkdeğişimleriyadaçatıbiçiminemüdahaleler gibi çoğunlukla geri dönüşümümümkün müdahaleler dahi, yapının özgün niteliklerininkolaylıklagörünmezkılınmasınayolaçmaktadır.22Hükümetkonağınınözgünkarakterinizedeleyenbumüdahalelereör-nekolarak,yapınınmimarikarakterininönemlibirunsuruolanbakırkaplıçatınınmalzemesiningünümüzdemarsilyakiremitedönüştürülmesi verilebilir (Şekil30).Projeninöz-gün tasarımında İnönü caddesindeki ana giriş ve Cumhu-riyet caddesindeki girişi birbirine bağlayan kuzey yolununtavanındagünışığındandahafazlafaydalanmakiçintasarla-nanözgündetayçözümünesahipışıklıklarındagünümüzdekapatıldığı görülmektedir (Şekil 30).Özgün tasarımda ana


21BayındırlıkBakanlığı,1969,s.1.22OmayPolat,E.E.,2008,s.89.

Şekil 30. Yapı ve yakın çevresindeki niteliksiz ek ve onarımlardan örnekler: Sol üstte Emniyet Müdürlüğü’nün yanındaki parselin yapıyla kurduğu ilişki, sol altta kapatılmış aydınlık pencereleri, sağ üstte değiştirilen çatı kaplama malzemesi, sağ altta tavan yüksekliği ve özgün mobilyaları değiş-tirilen konferans salonu (Güler, 2015).

girişinsağındavesolundageçişiçinbırakılanmekanlarındadahasonrakapatılarakofiseçevrildiğigörülmektedir.İçme-kankurgusundakibudeğişiklikİnönücaddesiniCumhuriyetcaddesine bağlayan kuzey yolunun daralarak bir koridoradönüşmesinenedenolmuşveyapıyagirişalgısını zayıflat-mıştır.Yapınınstrüktürüvetaşıyıcıelemanlarıiçmekankur-gusunudüzenleyenbirtasarımunsuruolarakkullanılmıştırancak birçok noktada yapıyamüdahale edilerek bazı ofisbirimlerivekoridorlarıntavanlarınınalçımalzemekullanıla-rakoluşturulanasmatavanlarlakapatıldığıtespitedilmiştir.Budeğişikliklerhernekadargeridönüştürülmesikolaymü-dahalelerolsadayapınınözgüntasarımınınokunabilirliğiniyani brütalist karakterinin anlaşılmasını zorlaştırmaktadır.Cephedemasifbirkitleyleönplanaçıkarılankonferanssalo-nununyaklaşık2,5katyüksekliğindeolantavanıdamekanınısıtılmasındavesesdüzenindeproblemleryaşandığıgerek-çesiyleasmatavanilekapatılarakbirkatyüksekliğinedüşü-rülmüştür(Şekil30).Bumüdahalelerkonferanssalonununsahipolduğuözgündetayları yitirmesinenedenolmuştur.Yapıyayapılanbirdiğermüdahaleiseprogramdaolmamasınedeniyle özgün tasarımdadüşünülmeyen engelli kullanı-mına yönelikolarakeklenenasansörlerdir (Şekil 31).Vali-likbinasınınönündekimeydanınresmibayramlardışındakigünlerde otopark olarak kullanılması ve meydana zamaniçerisinde eklenen su ögeleri ve dolmuş durağı gibi eklermeydanınalgılanmasınıvekullanımınızorlaştırmaktadır.

Geleneksel kent dokusunun birçok Anadolu kenti gibikorunamadığıArtvin’dekalansınırlısayıdakigelenekselya-pınınve20.yüzyılınmodernmimarlıkanlayışınıyansıtanArtvinhükümet konağının korunması en az 19. yüzyıl ve

öncesinetarihlenengelenekselveanıtsalyapılarınkorun-masıkadarönemlidir.

TeşekkürArtvin’inmodernmimarlıkmirasıileilgilibuçalışmanın

oluşmasındakişiselarşivini,deneyiminivebilimselbiriki-minibizimlepaylaşanDr.ElaGüngören’inönemlikatkıla-rı bulunmaktadır. Aynı zamanda Artvin hükümet konağıprojesininmimarlarındanbiriolanErkalGüngören’inkızıolması nedeniyle kendisinden babasını ve babasının mi-marlık anlayışını öğrenme şansını bulduk. Kendisiyle bir-likteprojenindiğerortaklarındanbiriolanMustafaAslanAslaner’eyaptığımızziyaretlerdeyapıileilgilibilinmeyenayrıntılarıortayaçıkardı.BizevakitayıranElaGüngörenveMustafaAslanAslaner’ebuçalışmanınoluşmasındakide-ğerlikatkılarıiçinteşekkürederiz.

KaynaklarAcar, E. (2002) ‘Mustafa Aslan Aslaner’inMimariye Yaklaşımı:

Proje ve Yapılarının İncelenmesi’, Basılmamış Yüksek LisansTezi,GaziÜniversitesi,FenBilimleriEnstitüsü.

Aslaner,A.M.(2015)SözlüGörüşme.07/05/2015.İstanbul.AvrupaKonseyi. (1991)RecommendationNo.R (91)13of the

CommitteeofMinisterstoMemberStatesontheProtectionoftheTwentieth-centuryArchitecturalHeritage.

Batur, A. (2005)Doğu Karadeniz’de KırsalMimari,Milli Reasü-ransT.A.Ş.İstanbul.

Bayındırlık Bakanlığı. (1969) Artvin Hükümet Konağı: MimariYarışmaProjeleri,Ankara,BayındırlıkBakanlığıYapıve İmarİşleriReisliğiYayını.

Eruzun,C.&Sözen,M.(1996)Anadolu’daEvveİnsan,Creative



Şekil 31. Yapıya sonradan eklenen asansörlerden görünüşler (Güler, 2015).

Yayıncılık,İstanbul.Güngören,E.(2015)SözlüGörüşme.05/05-05/06/2015.İstan-

bul.Güler,K.&Bilge,A.C.(2014)DoğuKaradenizAhşapKarkasYapı

Geleneği ve Koruma Sorunları. Ahşap Yapılarda Koruma veOnarımSempozyumu2BildiriKitabı.İBBKUDEB,s.178-193.

Güler, K.& Bilge, A. C. (2013) Construction Techniques of theVernacular Architecture of the Eastern Black Sea Region.VernacularHeritageandEarthenArchitecture:ContributionsforSustainableDevelopment, ICOMOSCIAV2013ScientificSymposiumProceedings. Taylor& FrancisGroup CRC Press,s.295-300.

Güler,K.&Bilge,A.C. (2015)ArtvinHükümetKonağı. TürkiyeMimarlığındaModernizminYerelAçılımları10.PosterSunuş-larıBildiriÖzetleri.AtatürkÜniversitesi,MimarlıkveTasarımFakültesi,s.145.

Madran,E.&AltanErgut,E.(2009)KorumadaYeniTanımlarYeniKavramlarCumhuriyetDönemiMimariMirasınınKorunması,TMMOBMimarlarOdasıYayınları,Ankara.

Mazlum,D.&Ahunbay,Z.&Kahya,Y.(2006)Conservationofthe20thCenturyArchitecturalandIndustrialHeritage.ICOMOSConferenceProceedings,İstanbul.

Meltem,A. İ. (2010) ‘1930-2010YıllarıArasındaBir Proje EldeEtmeYöntemiOlarakTürkiye’dekiMimariTasarımYarışmala-rınınİrdelenmesi’,BasılmamışYüksekLisansTezi,YıldızTeknik

Üniversitesi,FenBilimleriEnstitüsü.OmayPolat,E.E. (2008) ‘Türkiye’ninModernMimarlıkMirası-

nınKorunması:KuramveYöntemBağlamındaBirDeğerlen-dirme’, Basılmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi,İstanbul.

OmayPolat,E.E.&Can,C.(2008)‘ModernMimarlıkMirasıKav-ramı: Tanım ve Kapsam’, Megaron YTÜ Mimarlık FakültesiElektronikDergisi,(2).s.177-186.

Önal,K.(2007)‘SümerGürelveHakkıYırtıcıileMimarlıkveSiya-setÜzerineBirSöyleşi’,Mimar-istÜçAylıkMimarlıkKültürüDergisi,25(2007/3).s.82-92.

Özgüner,O. (1970).KöydeMimari:DoğuKaradeniz,ODTÜMi-marlıkFakültesiYayınları,Ankara.

Parçalı,Ç.&Saral,H.&Yıldırım,M.(1967)Artvin1967İlYıllığı,GüneşMatbaacılıkT.A.Ş.

Sümerkan,R.M.(1990)‘BiçimlendirenEtkenlerAçısındanDoğuKaradenizKırsalKesimindeGelenekselEvlerinYapıÖzellikle-ri’, Basılmamış Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi,Trabzon.

(1969)‘ArtvinHükümetKonağıMimariProjeYarışması’,MimarlıkDergisi,Sayı(04)66,s.16-28.

(1984) ‘Söyleşi: Osmanlı’dan Bugüne Hükümet Konakları’, Mi-marlıkDergisi,Sayı(05)203,s.3-15.

(2001)‘Retrospektif:MustafaA.Aslaner’,MimarlıkDergisi,Sayı(297),s.22-31.



Bu yazı 1. yazarın, 2. yazar danışmanlığında hazırladığı Doktora Tezinden üretilmiştir.Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul

Başvuru tarihi: 18 Ocak 2016 - Kabul tarihi: 11 Şubat 2016

İletişim: Hande DÜZGÜN. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):35-48

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.53315

Güncel Mimarlık Ortamında Kabuk-Bağlam İlişkisinin Sorgulanması*

Questioning the Architectural Envelope-Context Relationship in Contemporary Architecture

Hande DÜZGÜN, Çiğdem POLATOĞLU

Her bina iç ve dış arasındaki bir arakesit olan mimari kabuk ile tanımlanır. Güncel mimari ortamında değişen “bağlam” anlayışı, kabuğun anlamsal – tanımsal olarak ifadesini değiştirmiştir. Mimari gündemin sürekli değişimi / dönüşümüyle bu yaklaşımlar; sembol, değer, dil, söylem açılarından çok boyutlu olarak tartışmaya açılmaktadır. Yeni bir anlamsal ifade aracı olarak mimari kabuk ve kabuğu oluşturan ele-manların kavramsal olarak nasıl okunduğunun ortaya konması, mimari kabuğun yeni anlamını, tanımını ve kapsamının güncel mimarlık söylemleri içindeki yerini gösterecektir. Bu çalışmanın amacı; ‘Mimari Kabuk’ un binayı tanımlayan, temel bir yapı elemanı olmanın yanı sıra binanınkimliğinibelirleyen,içvedışarasındagerçekleşendinamikdeğişimivegerilimitemsileden,anlamsal,teknolojikveestetikkaygısıolan, çok önemli bir parçası olduğunu ortaya koymak ve ‘Bağlam’ı yeniden tanımlamak ve anlamlandırmak, bu yeni mimarlık kapsamında ‘bağlamın kavramsal hale gelmesi’ ve ‘kavramın / kavramların bağlam haline dönüşmesi’ gibi birbiriyle bağlantılı durumların ortaya çıktı-ğına dikkat çekmektir. Çalışmada, güncel mimarlık ortamında kabuk-bağlam ilişkisinde değişen anlamlar, söylem analizi ile irdelenmiştir. Mimarlık ortamında, güncel tartışmaların odağındaki mimarların medya ve literatürde yer alan söylemleri üzerinden yapılan bu analiz ile, kavramsal açılımlar ve kodlar çeşitliliği ortaya konarak, kabuk – bağlam ilişkisi üzerine yeni bir bakış açısı kazandırılmış, yeni tasarımlarda bilgi üretimine olanak sağlayacak bir altyapı kurgulanmıştır.Anahtar sözcükler: Bağlam; çağdaş mimarlık; kavram; mimari kabuk; söylem analizi.

Every building is characterized by an architectural envelope- the interface between interior and exterior. The semantic significance of the enve-lope has been redefined by a changing understanding of context in the contemporary architectural environment. As the architectural agenda is continuously transformed, these approaches have been opened to multi-dimensional discussion of symbol, value, language, and expres-sion. Discussions regarding the conceptual reading of an architectural envelope and its constituent elements as a new means of definitional expression will reveal the place of the new meaning, definition, and scope of the architectural envelope in the contemporary understanding of architecture. The aim of the present paper was to offer evidence that the architectural envelope is a very important part of a building, that, as a basic construction element, it defines the building by determining its identity, represents the dynamic tension between interior and exterior, and has semantic, technological, and aesthetic value. A secondary aim was to emphasize that interrelationships described as “re-defining and re-explaining the context,” “context becomes concept,” and “concept/concepts become context” may be relevant in a new scope of archi-tecture. Changing conceptions of the architectural envelope-context in the current architectural environment is discursively analyzed. A new perspective on the envelope-context relationship has been presented in recent architectural discourses during which conceptual openings and diversity of codes have been proposed in an effort to promote new design.Keywords: Context; contemporary architecture; concept; architectural envelope; discourse analysis.

ÖZ

ABSTRACT

GirişHerbina iç vedış arasındaki bir arakesit olan ‘mimari

kabuk’iletanımlanır.Güncelmimarlıkortamındadeğişen‘bağlam’1 anlayışı, kabuğun anlamsal ve tanımsal olarakifadesinideğiştirmiştir.

Günümüzçağdaşmimarisinde,mimarikabuk-bağlamilişkisindeyeniyaklaşımlargözlenmektedir.BuyaklaşımlarhakkındaJencksveKropf’un,2Puglisi’nin,3AlejandroZaera-Polo’nun4çalışmalarıgibibirçokkaynakincelendiğinde;bi-reyselolarakortayakoyulanürünlerinyapısalveanlamsalzenginliklerininönplanaçıktığı, teknolojiningelişmesivedijitaldünyanınhâkimiyetiiledeğişendinamiklerinherfır-sattaortayakonduğu,hiyerarşikolmayankarmaşıkbirdü-zeninyansımalarıolduğugörülmektedir.

BuçalışmalardanAlejandroZaera-Polo,5özelliklebina-nındışarısıileiçerisiarasındakisınıraodaklanır.Onagöreartıkgünümüzdünyasındakabuğungerekteknolojisiniveiktisadını,gereksedesiyasi,toplumsalvepsikolojikrolünüyenidenelealmayıgerektirenyenisınırlandırmabiçimleri-neihtiyaçduyulmaktadır.Zaera-Polo’nunkabulüilekabukbir‘kılıf’tır(envelope)vehacimleribiçimlendiripsınırlarıbelirleyenyüzeylerbütünüdür;dışveiçarasındakiayrımımaddeleştiren,genelveözelarasınasınırgetireneneskivetemelmimariögedirvecepheyitanımladığında,önemliçevreselvebölgeselrolüneekolarak,birtemsilaracıola-rakdakullanılır.

Bağlamanlayışınındeğişiminideİnceoğluveİnceoğlu6 şöyleyorumlamaktadır:“bağlam;çevreyle,birşeyinçevre-siyleilişkilerinitanımlayan,birgeçişivesürekliliğianlatanbirkavramdır.Mimarlıktabağlamise,birbinanınyadabirmimarlıkürünününçevresiylekurduğuilişkileribelirtir.Buçevreyi yalnız binaların oluşturduğu yapısal çevre olarakdüşünmemek gerekir. Genellikle bağlamın görsel olarakalgılanabilenyakınçevreyikapsadığıvarsayılsadabueksikbiryaklaşımdır.Bağlamfizikselçevreötesindekültürelvesosyalalanlarıdakapsar,hattabunlarınaltaçılımlarıolan‘kavramsalbağlamlar’dandasözedilebilir”.

Mimari gündemin sürekli değişimi / dönüşümüyle buyaklaşımlar; sembol, dil, söylem açılarından çok boyutluolaraktartışmayaaçılmaktadır.Yenibiranlamsalifadeara-cı olarakmimari kabuk ve kabuğuoluşturanelemanlarınkavramsalolaraknasılokunduğununortayakonması,mi-maribağlamınyenianlamını,tanımınıvekapsamınıngün-celmimarlıksöylemleriiçindekiyerinigösterecektir.

Çalışmanınamacı;• Mimarinin ortak araçları ve tasarımın ardındaki dü-

şüncenin ifadesi olan kavramlar aracılığıyla mimari

kabuk–bağlamilişkisiniokumak,• ‘Mimari kabuk’un binayı tanımlayan, temel bir yapı

elemanı olmanın yanı sıra binanın kimliğini belirle-yen,içvedışarasındagerçekleşendinamikdeğişimivegerilimitemsileden,anlamsal,teknolojikveeste-tikkaygısıolan,çokönemlibirparçasıolduğunuorta-yakoymak,

• Günümüz mimarlığı kapsamında ‘bağlam’ı yenidentanımlamakveanlamlandırmak;bağlamıntasarımla-raanlamyüklediğinedikkatçekmek,

Çalışmada, güncel mimarlık ortamında kabuk-bağlamilişkisindedeğişenanlamlar,söylemanaliziileirdelenmiş-tir. Mimarlık ortamında, güncel tartışmaların odağındakimimarlarınmedyaveliteratürdeyeralansöylemleriüze-rindenyapılanbuanalizilekavramsalaçılımlarvekod7larınçeşitliliği ortaya konarak; kabuk – bağlam ilişkisi üzerineyeni bir bakış açısı kazandırılarak, yeni tasarımlarda bilgiüretimineolanaksağlayacakbiraltyapıkurgulanmasıhe-deflenmiştir.

Güncel Söylemler ile Değişen Bağlam Anlayışı ve Mimari Kabuk TartışmalarıMimarlık,tarihboyuncabulunduğufizikselvesosyalor-

tamlar ile zamana bağlı olarak değişkenlikler göstermek-tedir.Özelliklesanayidevrimiylehızlanandeğişimleröncesanatakımlarınıveparalelindemimariakımlarıdönüştür-müştür.Modernmimariyekadar sosyo-ekonomikvekül-türelaçılımlarınbellidönemseletkilerikitleselhareketlerşeklindesanatakımlarınıvemimarlığıbirlikteetkilemiştir.Budönemlerdegenelliklebelirlibirgrubaveyaakımadahilolmadurumusözkonusudur.

BirkırılmanoktasıolanModernMimariilebaşlayanmi-marimanifestolar,artıkdahakısadönemlerietkilemektevebirbiriniinkâredensöylemlerideberaberindegetirmek-tedir.Örneğin‘AzÇoktur(LessisMore)’söylemiilesadeliğiverasyonelliğivurgulayanModernMimarianlayış,hemenardından ‘Az sıkıcıdır (Less is a Bore)’ söylemi ile karma-şıklık ve çelişkinin zenginliğinin vurgulayan Post-Modernbir düşünce sistemini doğurmuştur. ÖzellikleModern vePost-Modern düşüncenin mimari üzerindeki etkisi belirlibirsöylemitemsiledenikizıtucugöstermektedir.Bundansonrakiherakımbirsonrakininoluşumunaetkietmiş,heryaklaşım biçimi belli dönemleri, olanakları, ortamları vegörüşleriyansıtmışveortayakoyulanürünleri ilekendiniispatlamayaçalışmıştır.İkinciDünyaSavaşıiledeğişenya-pılar(sosyal–fizikselortam,sosyo-kültürel,ekonomik,po-


1 TDK(http://www.tdk.gov.tr/)söz-lük anlamı “Herhangi bir olgudaolaylar, durumlar, ilişkiler örgüsüveyabağlantısı,Kontekst”tir.

2 JencksveKropf,2008.

7 DilbilimveDilbilgisisözlükleriincelendiğinde(http://www.merriam-webs-ter.com/, http://www.oxforddictionaries.com/, http://dictionary.camb-ridge.org/) ‘Kod’ terimininbirdiziharf, rakam,sembol, ifade,kavramvb.eleman/larilegizlibiranlamıkapsadığıgörülmektedir.‘Kod’buelemanlarileiletişimsağlar;vurgulanmakistenenanlamıtemsileder;butemsiliyetidolaylıolarakbelirtir;vebirsınıflamayadatanımlamayıdahakısaveuygunbirbiçimdegösterir.

3 Puglisi,2008.4 Zaera-Polo,2008.5 Zaera-Polo,2008.6 İnceoğluveİnceoğlu,2004.

litikortam…vb.)vehızlagelişenteknolojinedeniyleartıkmimarlardahaçokkendimanifestolarınıortayakoymaktaveakımlarayönvermektedirler.Örneğin;teknolojininbinakabuğunda dışavurumu olan High-Tech, temelde binayıoluşturan elemanların bütünlüğünün değiştirildiği / par-çalandığıDekonstrüktivizm, enerji kaynaklarının azalmasıileortayaçıkanEkolojikMimari,küreselleşendünyadaönplanaçıkmayarışınınürünleriolanikoniktasarımlar…Mo-dern sonrasından 1990’lara kadar bu değişim hızlanmış,beraberindebirçokfarklıakımve‘-izm’geliştirilmiştir.Pekçokakımve–izmyenisiortayaçıkanakadarkendisiniönesürenvekabuledenmimarlartarafındanuygulanmaktadır.Budönemdeyeralanmimarlargenellikleortayakoyduk-larımanifestolarışığındailerlemiş,mimariürünlerininya-nında,hemgörselhemdeyazınsaleserlerortayakoymuş-lardır.Zamanabağlıdeğişimlerışığında,ortayakoyduklarıürünlerve felsefeleriaraştırma/geliştirmedurumlarıdasöz konusu olmuştur. Akım ve –izm’ lerin sayılarının gi-derek arttığı veetkinolduğudönemler kısaldığı içinbazımimarlarbirkaçakımdaörneklenebilecekmimari eserlervermişlerdir.8,9

Günümüzdeisekarmaşıklığınyenibilimleri–fraktalgeo-metri,çizgiselverasyonelolmayandinamikler,kaosveken-dikendiniörgütleyensistemleri-özellikledijitalteknoloji-lerinvebilgisayarıngelişmesi ileaydınlığakavuşmuştur.10 Artık yeni bir bağlam anlayışı, yeni peyzajlar, yeni diller,yeni kavramsal açılımlar vardır; diagramatik yaklaşımlar,akışkanlık (blobizm), digital ve sanal ortamlar, nano tek-nolojikmalzemeler,organikbiçimlenişler,uzayteknolojisi,metaforikbinalarvepeyzajlar,akışkanyüzeyler,heykelsiveyeryüzübiçimlerimimarisi...vb.gibi.11

Charles Jencks ‘Günümüzün İkonografisine Doğru (To-ward an Iconography of the Present)’ adlı çalışmasında,günümüzdünyasında, her şeyin veyaherkesinbirer ikonolabileceğinden, sebep olarak da sanatın ve mimarlığınhiyerarşik kategorilerinin artık geçerli olmadığından bah-setmektedir.Önemliolanınartıkbireyselolaraktasarımlarileönemlinitelikleriolanbirersimgeoluşturabilmekoldu-ğunu;yeniveesrarengizbirtemsilciolarakdapekçokme-taforu(mecaz)vekoduiçeren‘yeni ikonikyapılar’ıörnekolarakgöstermektedir.12

Özelliklesondönemlerdesürekliyenilenenkoşullarveberaberinde getirdiğimimari anlayışlar, bağlamve/yadabağlamsalmimarlığabakışıdeğiştirmiş,mevcutbazımima-riterimleriyenidentanımlamaveanlamlandırmaihtiyacınıdoğurmuştur.ÖrneğinTschumi13bağlamkonusundakitar-tışmalara yenibirbakış açısı getirmiş, günümüzmimarlı-ğındabağlamınbirdeneyimveyorumlamakonusuolduğu-

nu,tasarımlarıkavramlarınvebağlamınanlamlandırdığınıelealmıştır.Koolhaas14dabağlamınsınırlandırıcıbiretkenveyadeğişmezbirkurallarbütünüolmadığınıvurgulamak-tadır.

Günümüzmimarlıkortamı,hiyerarşikolmayandüşünce-lerinvedeğişenanlamlarınetkileşimişeklindeolan,atonalbiryapıyasahiptir.Artıkkişiselyaklaşımlarveonlarınmi-mariortamakattığızenginliklerönplanaçıkmaktadır.Dola-yısıylakabuk-bağlamilişkisini,değişimvedönüşümünüan-lamakamacıylamimarların kişisel olarakortaya koyduğuürünleri (söylem, bina, kitap, dijital veri….vb.) incelemekgerekmektedir.

Söylem Analizi: Mimarlık Ortamında Bireysel

Yaklaşımlar ve Söylemler Günümüzdemimaritasarımdilininbelirleyicileriarasın-

da, teknolojialanındakigelişmeler,matematikalanındakikuramcılarınortayakoyduğukaosvelineerolmayandenk-lemlergibikonulardakiyeniliklersayılabilir.Teknoloji,mi-marlıkürünününtemsilinde,matematikalanındakiyenilik-lerisedahaöncedentemsiledilemeyenkarmaşıkolgularınçözülmesinde tasarımcılara yeni olanaklar sunmaktadır.Böylece,karmaşıkmimaribiçimlerleilişkimizdahadolaysızhalegelmektedir.Buanlamdabilimselreferanslarınçağdaşmimarlıksöylemlerindenasılveneamaçlakullanıldığı,gü-nümüzbilişimteknolojisininolanaklarıilebirleşenbuiliş-kininmimarlıkbilgisinde‘bağlam’kavramınınyenidenbiryapılanmayaişaretedipetmediğiönemtaşımaktadır.

Buçalışma,esnekdüşünmevebütüncülbakışaçısı ilebilgiüretimsürecinioluşturanbiryaklaşımyöntemineih-tiyaçduymaktadır.Buanlamdaçalışmadakullanılanyön-tem,birnitelikselaraştırmayöntemiolan“söylemanalizi”olarakbelirlenmiştir.Söylemanalizidebusürecioluştura-bilen,görünenvegörünmeyenbilgininbiraradadüşünül-mesini sağlayanbiryöntemolarakkarşımızaçıkmaktadır.Söylemanalizi;fenbilimleri,sosyalbilimlervesanatüçge-nindegidipgelenmuğlakmimarlıkalanındabilgiüretiminiortayakoymakiçinuygunyöntemlerdenbirisiolmaktadır.

Elealınanyaklaşımvesöylemlerinhepsigelenekselvemoderndünyagörüşündendahafarklı,çağdaşveyepyenibirdünyanınürünleridir.Mimaridekendimimaridilleriilebaşkabirbakışaçısıoluşturabilenve‘mimarikabuk-bağ-lam’ ilişkisini değiştiren, günümüzün güncel yaklaşım vesöylemleriincelenmiştir.

Tablo1söylemanaliziiçinseçilenmimarlarilesöylem-lerini içerecek şekilde oluşturulan şablonu göstermekteolup,analizdesırasıyla;

- Mimarilebütünleşmişyadamimarıtanımlayan“Söy-lemler/Manifestolar”

Güncel Mimarlık Ortamında Kabuk-Bağlam İlişkisinin Sorgulanması


8 İnceoğluveİnceoğlu,2004.9 VanDerVoordtveVanWegen,2005,s.46-68.10JencksveKropf,2008,s.8-11.

11Puglisi,2008..12Jencks,2004,s.101-108.13Tschumi,2004. 14KoolhaasveMau1995.

- Mimarın kendisinin yazdığı ya da başkalarının onunhakkındayazdığıkitapları,makaleleri,bildirileri…vb.

- Mimarınbinalarından,metinlerindenveya kuramla-rındananalizedilensöylemler/bakışaçıları/yakla-şımlar

- Mimarın söylemlerinden ve binalarından edinilenkodlar ve referans çalışmalar (bina / kitap) listelen-miştir.

Teknolojivebilimdünyasındakisongelişmeler;ZahaHa-did,DanielLibeskind,BIG,MVRDV,Herzog&deMeuron,UNStudio,SANAA,Snohettagibimimarlarınvemimarlıkşirketlerinin ortak referansları olmaktadır. Bumimarlarınsöylemleri, yayınları ve çalışmaları kendi kurumsal websayfaları,PritzkerMimarlıkÖdülüresmiwebsayfasıveçe-şitlikitaplarüzerindenanalizedilmiştir.15–26

Tablo2’de isebuçalışma içinseçilenmimarlarınbakışaçıları,olaylaraveolgularailişkinsöylemlerininanalizive-rilmiştir.Söylemanaliziilehermimarınsöylemlerinitemsiledenbireyselkodlaraulaşılmıştır.Mimarlarınbireyselkod-ları, onların tasarımdüşünceveyaklaşımının referanslarıolmaktadır.

Değerlendirme ve BulgularBu çalışmada kavramsal çıkarımlar olarak tanımlanan

‘Kodlar’,söylemlerinyorumlanmasıileeldeedilenanahtarkavramlardır. Olaylar veya nesneler üzerinden algılanan,bilgiyitemsiledenbiretiketgörevigörmektedir.Buçalış-madakavramvesözcüklerinbirbiriyleilişkisindençoksöy-lemlerlekurduğu ilişkivemimarikabuğunbağlamlaolanetkileşimigözönündebulundurulmuştur.Tablo2’deyapı-lananaliz,mimarlarınbasitbirtarihselincelemesiolmayıp,söylemlerin, bakış açılarının ve ortaya koyulan ürünlerinarkasında yatan anlamve içeriği incelemedir.Anlamlarınyazılı,sözlüvegörüntülümesajlarüzerindençözümlendiğiveilişkilendirildiğibiranalizmodeliolanTablo2‘demimar-

larınsöylemanalizi ileeldeedilenbireyselkodlarıdave-rilmiştir.Analizsürecindebukodlarıoluşturmakamacıyla,hemsöylemleriçerisindentaşıdığıanlamlarileöneçıkan,hemdemimarlarınbinalarındankabuk–bağlamilişkisinereferansyapankelimeveyakelimelerseçilmiştir.Kodlarındeğerlendirilmesiyapıldığındaise,benzernitelikteolanlarüzerinden ortak tematik kavram gruplarına ulaşılabildiğigörülmektedir.

Mimari kodlamalar ile ilişkilenebilecek olan tematikgruplar birer kavram olarak belirlenirken aşağıda özetle-nenliteratürçalışmalarıveanakavramlarıgözönündebu-lundurulmuştur.

- Vitruvius;“MimarlıkÜzerineOnKitap”adlıkitabındamimarlığın bileşenlerini “Güzellik, Kullanışlılık, Sağ-lamlık” (Venustas, Utilitas, Firmitas) olarak tanımla-mıştır.27

- ErdemAksoy; “Mimarlıkta TasarımBilgisi” adlı kita-bında mimarlık alanının bileşenlerini “Biçim, İşlev,Ekonomi,Teknoloji,ÇevreselDenge/Ekoloji”olarakbeşanabaşlıktatoplamışveBİÇETkodlamasıilesun-muştur.28

- Wong isemakale çalışmasında,mimaribiçimleri ta-nımlayan kavramları belirli ana ölçütlere dayanaraktanımlamakveçekirdekkategorileroluşturmakama-cıylabeşanakategoriyielealmıştır.Bunlar“Bağlam,Keşif,Sanayi,Esin(lenme)veDil”dir.29

- VanDerVoordtveVanWegen,“ArchitectureinUse”başlıklıkitaplarındaMimariKalite’yi“İşlev,Teknik,Es-tetikveEkonomi”olmaküzeredörtanabaşlıktata-nımlamıştır.30

- Bielefeld ve Khouli, “AdımAdım: “Tasarım Fikirleri”adlı kitaplarında Tasarım Haritası’nda gösterdikleriparametreler olan “Bağlam, İşlev, Biçim, Malzeme,Strüktür” ü tasarımın başlıca ögeleri olarak belirle-miştir.31

Tümbuçalışmalar kabuk-bağlam ilişkisinegöredeğer-lendirildiktensonra,anakavramgruplarıoluşturulmuştur.


Tablo 1. Güncel mimari ortamda bireysel yaklaşımlar ve söylemler – şablon

MİMAR “Söylemler / Manifestolar” Yayınlar - Bakış Açıları / Felsefeler - Kuramlar / KodlarKodlar •KavramlarReferans çalışmalar >> 1 .... , 2 …. , 3 ….

15JencksveKropf,2008.16Jencks,1997.17Jencks,2011.18Thiel-Siling,2005.19Puglisi,2008.20Favole,2011.

27Vitruvius, 4. Baskı – 2005, s.9-12.

28Aksoy,1987.

21Bordenvediğerleri,2009.22Dushkes,2012.23Hays,2000.24MallgraveveGoodman,2011.25Melvın,2009.26VanDerVoordtveVanWegen,2005.

29Wong,2010,s.237-267.30VanDerVoordtveVanWegen,2005.31BielefeldveKhouli,2010.



Tablo 2. Güncel mimari ortamda bireysel yaklaşımlar ve söylemler – analiz metni

“Güzelliği Olmayan Güzel Mimari” 2001 (Beautiful Architecture Without Beauty)- Counterpoint (2008), The Space of Encounter (2001), Daniel Libeskind: Countersigns (1991), Between Zero and

İnfinity (1981)- ‘Star Mimarlar’ grubunun bir parçasıdır.- Libeskind’ e göre çizim bir deneyim durumudur ve dinamik bir zemine işaret eder. Bir açıklamayı ya da

önceden verilmiş bir metini okumaya benzer.- Temelde; önsezi, biçimselleştirme ve tecrübe arasındaki gerginliği keşfetmek için, metin ve çizimler kulla-

narak teorik çaba sarf etmektedir.- Hayal gücünün hareketini kutuplaştırarak ve süreksizlik izlenimi vererek mimari kabukta farklı ve karşıt

bakış açıları alternatifleri sunmaktadır.1

- Sözsel limitlerin ötesine ulaşmak için ‘yanyanalık, tezat ve paradoks’ gibi sezgisel araçlar kullanır.- Hiçbir kalıcılığı, sabit biçimi ve evrensel tipi olmayan bir mimari kabuk biçimlenişi- Mimarlık ne içerisi ne de dışarısıdır. Ne önceden belirlenmiştir ne de fiziksel bir gerçektir. Ne bir tarihi vardır

ne de kaderi. Ortaya çıkan farklılaşmış deneyim, Mimarlığın geçmiş ve gelecek arasındaki ilişkisinin bir göstergesi olmalıdır.2

- Tamamlanmamışlık fiziğin girişimi/denemesi olmuş, yetenek ve zeka arasında bir köprüdür.- “Daha az adam akıllı olan daha güzeldir.” (What is less wide is more beautiful)- Günümüzde herhangi birinin mimari ‘eğilim’ inin sürdürülmesi mümkün müdür? Daha da fazlası… İnşa

edilenin kendisi başkaldırının ensturmanıdır. Bir ‘eğilim’ dikkate alınmaz. - Karşı parola / işaret: Mimarinin imzası kamulaştırır, bundan böyle sadece varoluş açısından düşünülemez.

Artık varolmayan / olmayan / daha da var olmayacak mimari…

- ”Güzelliği olmayan güzel mimari” (Beautiful Architecture Without Beauty)3

- Boşluğun kültürel önemiyle ilgilenmektedir. ‘Kamusal alan boşluğu’ ‘Anıların boşluğu’… Boşluktan kasıt ‘mekan’dır. Varoluşun ve varolmayışın / yokluğun mekanı…

- Libeskind’ e göre edebi anlamda yorumlamak, çağrışımlarda bulunmak; farklı dilleri kullanarak üstesinden gelinebilecek bir durumdur. Fakat mekanı yürüyerek, görerek, dokunarak, hissederek deneyimleyerek ge-len yorum başka türlü bir şeydir.

- “Benimiçindebulunduğumprojeler;kamusalmekanla,kültürle,anılarlavemimarininsomutvarlığının/kütlesinin deneyimiyle, kentle ve travma / şokla nasıl başa çıkılacağı ile ilgilidir. Buradaki travma / şoktan kasıtpsikolojikbirhis/algıdeğil,dahaçokmateryalbirhis/algıdır.”4

- Sürekliliği olmayan strüktürler, daimi olmayan biçimler, evrensel olmayan tip, varoluş ve var olmayış me-kanı, devamsızlık / kesinti izlenimi alternatif bakış açıları, hayal gücünün hareketi.5

Daniel Libeskind

Referans çalışmalar

Kodlar • boşluk (void),karşıparola (countersign), travma(trauma),yanyanalık (juxtaposition), tezat (oxymoron),

paradoks(paradox),deneyimingeometrisi (geometryofexperience),sivriuçlukenarlar (jaggededges),

keskin açılar (sharp angles), çarpık geometriler (tortured geometries), materyal his (material sense), çizim

(drawing), kültür (culture), yorumlama (interpretation), zıtlık (contrast), sürekliliği olmayan strüktür (no

permanent structure), daimi olmayan biçim (no constant form), anarşik (anarchic), keyfi çizgiler (arbitrary

lines), irrasyonel (irrational), zikzak (zigzags), kaos (chaos), ruhsal deneyim (spiritual experience), yeni kar-

maşıklık (new complexity), çarpışan düzlemler (smashing planes), parçalanmış mekanlar (broken spaces),

etkileyici (expressive), radikal (radical), masiflik (massive / monolithic), materyalite (materiality), ikonik /

simgesel (iconic) / (symbolic), anıtsal (monumental), devamsızlık / kesinti izlenimi (impression of disconti-

nuity), alternatif bakış açıları (alternative viewpoints), hayalgücünün hareketi (movement of imagination),

toplumsalmesaj(socialmessage)

>> Yahudi Müzesi, Royal Ontario Müzesi, Londra Metropolitan Univ. Mer.

1 JencksveKropf,2008,s.274-275.2 JencksveKropf,2008,s.281.3 JencksveKropf,2008,s.293-294.4 JencksveKropf,2008,s.346-347.5 http://libeskind.com/


Tablo 2. Güncel mimari ortamda bireysel yaklaşımlar ve söylemler – analiz metni (devamı)

“Patlamalar; Sıkışmalar; Kümelenmeler, Yığılmalar, Piksellenme, Oyulmuş Alanlar, Kazılar” 2004 (Explosions; Compressions; Swarms, Aggregations, Pixelation; Carved Spaces, Excavations)

- Zaha Hadid: The Complete Works (Vol1-4) (2004) (by G. Fontana-Giusti and P. Schumacher)- ‘Star Mimarlar grubunun bir parçasıdır.6

- Mimaride rastlantısallık; saf matematiksel düzenin görsel bir aktarımı ve mantıkla yönlendirilen düşünme-dir. Oysa gelişigüzelliğin altında yatan kavramsal bir mantığı yoktur. Rastlantısallığın saf biçimlerle işi yok-tur, farklı bakış açılarını gösterir. Bir matematiksel denklemde olduğu gibi semboller kullanmak gereklidir.

- Gelişigüzellik, herseyin kopyalandığı ve çok az bir değişimle yeniden sunulduğu bir ortamda yetişen bir nesille uğraşmak zorundadır. Mimaride de kısmen işgal ettiğimiz alanlarda, metafiziksel ve manevi kav-ramlara başvurarak, yeni mimari dinamikler yaratmamız gereklidir. Özgürleşmenin temel ilkelerini anla-mamız gereklidir.7

- 20.Yüzyılınteknolojizaferiilebizimhızlananvesüreklideğişenyaşamtarzlarımız,tamamenyepyenibirortam yaratmıştır. Bu ortam ve koşulları mimariyi ve kabuğu da etkilemekte, canlılık katmakta ve yaratıcı-lık, hayal gücü ve yorumlamada kesin bir yenileme ihtiyacı doğurmaktadır.

- Mimarlar olarak, sadece estetiksel olarak değil programatik olarak da Moderniteyi yeniden inşa etme gö-revini üstelenmemiz gerekmektedir.8

- Patlamalar:Farklıelementlerin,çizgilerinyüzeylerin,biçimlerin,peysajların,kentselbağlamınverenklerinbilinmeyen boşluklara yayıldığı / saçıldığı mekanlardaki maddesel patlamaları, ilk uygulamalarında geliş-tirmiştir. Perspektifi temsiller havada yüzmekte, yerçekimine karşı koymakta, görünen yüzeylerdeki ışık oyunları sihirli bir dokunuşun unsurudur. Sivri/ keskin açılar değişkenliği çağrıştırmakta ve hep başka bir yere bakan bir hareketi vurgulamaktadır.

- Basınçlar: Kentsel plandaki basınç ve ona bağlı genişlemelerin zorlaması, bina yapımında Hadid’i yeni im-kanlar ve alternatifler geliştirmeye yöneltmiş; bir bakıma, biçimsel düşünme yeteneği ona yatay vektörleri nasıl hesaba katabileceğini göstermiştir. Düşeyde meydan okuyan mimari ölçüler/normlar geliştirmiş-tir. Hadid’in inşaa ettiği mekanlar 3 dik açılı kartezyen düzlemle temsil edilmez. Baskı ve genişlemenin mekanları, açıların 90 derecenin ötesine geçmesine, çizgilerin mekanlararası çapraz geçişleri yüzünden yarattığı düzensizliğe, düzlemlerin çözümü zor eğrilikler/kavisler ve kesişimlerin çeşitliliği olarak ortaya çıkmasına olanak verir.

- Sürüler, Kümeleşmeler, Pikselleşmeler: Artık parçaları gelenekselliğe uymayan, yığılmış elemanların kombi-nasyonundan oluşan, kendisini bozmadan yeni bir ekleme veya çıkarma yapılamayan, akıllıca geliştirilmiş bir strüktürü vurgulayan yeni bir konsepttir. Burada amaç, değişime müsait olmak ve katı olmayan / akışkan ilavelere olanak sağlamaktır. Mekanlar uyarlanabilir, hafifsiklet, havada yüzer ve esnek/değişkendir.

- Oyulmuş Mekanlar, Çukurlar: Binanın sınırları, bulunduğu çevre ile adım adım süregelen bir ilişkiyle ortaya çıkmakta, böylelikle ‘tepecikler, rampalar, çukurlar, aşınmalar, katmanlı alanlar, çıkıntılar’ gibi yere ilişkin özelliklerin zenginbirbirikimiyle,binanın kendisibir arazişekli/yerşekli halinegelmektedir. Buprojelercoşkuluveenerjik,kıvrılıpdönenbinalardaolabilir,yerinderinliklerindengelerek,dahabastırılmış/huzurverici, gelgit dalgaları veya lav akışı gibi akışkan da...9

Zaha Hadid


Kodlar • gelişigüzellik(arbitrariness),rastlantısallık(randomness),yenidinamikler(newdynamics),metafizik/fizikötesi kavramlar (metaphysical concepts), hayalgücü (imagination), yorumlama (interpretation), patlamalar (explosions), basınçlar (compressions), kümeleşmeler (aggregations), pikselleşmeler (pixelation), oyulmuş mekanlar (carved spaces), çukurlar (excavations), değişkenlik (instability), perspektifi (perspectival), keskin açılar (sharp angles), yatay vektörler (horizontal vectors), zikzaklı / çapraz geçiş (traverse), ustaca çözülmüş eğrilikler/kavisler ve kesişimler (subtle curvatures and intersections), birikmiş / yığılmış elemanlar (cumu-lative / amassed elements), değişime müsait (open-endedness), akışkan (fluidly), uyarlanabilir (adaptive), hafif (lightweight), havada yüzen (floating), esnek (flexible), arazi şekli (landform), tepecikler (mounts), rampalar (ramps), aşınmalar (abrasions), katmanlı alanlar (tiered lands), çıkıntılar (eruptions), coşkulu ve enerjik(vigorousandenergic),kıvrılıpdönen(twist-and-turn),eğriselbiçimler(curvingforms),akışkan(li-quefying), yeni karmaşıklık (new complexity), parçalanmış geometri (fragmented geometry).

>> Riverside Müzesi, Rosenthal Çağ. San. Merk, Heydar Aliyev Merkezi.

6 http://www.zaha-hadid.com/ 7 JencksveKropf,2008,s.279. 8 JencksveKropf,2008,s.280. 9 JencksveKropf,2008,s.364-365.




“Diyagramlar” 1999 (Diagrams)- Move (1999)- Ben van Berkel ve Caroline Bos ortaklığı- Hollandalı fenomen (Dutch phenomenon)- Açılımı: Birleşik Ağ Stüdyosu, uygulamanın işbirlikçi doğasına atıfta bulunmaktadır. (UNStudio- United

Network Studio), çok uluslu bir takım (a multinational team)dır. - Sondereceesnekmetodolojikbiryaklaşımsergilemekte,parametriktasarımvediğerdisiplinlerdenlider

uzmanların işbirliğini birleştirmektedir.- KuruluşundanitibarenUNStudio,tasarımlarıveprojeleribirleştirmeninsonucundatasarımbilgisinigeliş-

tirmekte ve mimarlık kuramına aktif olarak katkıda bulunmaktadır.- Sürekliilgilendiklerikonular;geometri,dijitalüretim,materyaletkiler,sürdürülebilirveulaşılabilirtasarım

çözümleridir.- Bilgi platformlarından oluşan bir ağ sistemleri vardır: Yaratıcı Malzeme Platformu (değişen form ve mimari tarzların dinamikleri, malzemeleri geliştirmek ve

adapte etmek, yeni malzeme sistemleri geliştirmek), Yenilikçi Organizasyonlar Platformu (değişen progra-matik ve mekansal talepler, yeni tip organizasyonlar ve kuramlar için araştırma), Akıllı Parametreler Platfor-mu (Mimarinin ilişkisel yaklaşımları: Bir binayı konumlandırma, inşaat, dolaşım, kaplama ve programlama, hesaplama araçlarını ve süreçlerini yönetme, koruma, geliştirme), Mimari Sürdürülebilirlik Platformu (sür-dürülebilir tasarımın tanıtım ve uygulaması)

- “Biçimenerjiyiizler”(FormFollowsEnergy)10

- Diyagram; dil, yorumlama ve anlamlandırmada mimarlığı özgürlüğüne kavuşturmak için bir araç görevi görmektedir.

- Diyagram tekniği hızlı bilgi akışında bir tutunma noktası sağlar. Genellikle diyagramlar bilgiyi sıkıştırmak için kullanılan araçlar olarak bilinirler. Mimaride diyagramlar, ta-

sarımı oluşturan, geliştiren ve ona fayda sağlayan yaklaşım tekniğinin bir parçası olarak öne çıkarlar.- Diyagram bir metafor / mecaz ya da paradigma değildir ama hem içerik hem de ifadeden oluşan ‘kavram

mekanizması’dır. Bu onu indekslerden, ikonlardan ve sembollerden ayıran en önemli şeydir.- UNStudio’nun makul bir görsel organizasyon önerisi için kullandığı diyagramlar şunlardır: ideogramlar /

grafik semboller, çizgisel diyagramlar, resim diyagramlar ve işlevsel diyagramlar...11

“Verimekanları” (Datascapes)- Mvrdv Buildings - Architectural Monograph (2013), Metacity/Datatown (1999)- Diyagramatik Mimari (the Diagrammatic Architecture)- “Verimekanları” (datascapes) olarak anılan, yüksek miktardaki verilerin iki ve üç boyutlu geometrik figür-

ler/şekiller olarak düzenlenmesini kapsayan bir tasarım süreçleri vardır.12

- Yapaypeyzaj(ArtificialLandscape):Tabiatveyapaylıkarasındaki,binaveonuçevreleyenbağlamarasında-ki ayrımları ortadan kaldırmak13

- Kentötesi / Bilgi kenti (Metacity/Datatown), tasarım süreci için gerekli olan ve giderek artan çok büyük miktarlardaki bilginin dönüştürüldüğü ofis araştırmalarının ve metotlarının bir uzantısı olan gezici bir ser-gidir. Kuramsal / varsayımsal yönergelere ve bir dünya sayıya göre, verilerin seçilerek veya bağlanarak di-yagramlara dönüşmesidir. Bilgi kenti (Datatown) sadece verilere dayanmaktadır. Kent sadece bilgiye göre tariflenmekistenmiştir,öncedenbelirlenmişhiçbirtopografya,ideolojiye,temsile,bağlamagöredeğil.14

UNStudio

MVRDV


Kodlar • diyagram(diagram),geometri (geometry),dijital (digital),malzeme/materyaletki (materialeffect),sür-dürülebilir tasarım (sustainable design), ulaşılabilir tasarım çözümleri (accessable design solutions), or-ganik(organic),teknolojik(technological),mecaz/metaforikpeysaj(metaphoricallandscapes),heykelsi(sculptural), arazi şeklinde mimari (landform architecture), işbirliği (collaboration), parametrik tasarım (pa-rametricdesign),bütünleşiktasarım(integrateddesign),altyapısalprojeler(infrastructuralprojects),kent-sel gelişim (urban development), yeni malzemeler (new materials), yenilikçi organizasyonlar (innovative organisations),yeniteknikler(newtechniques),enerji(energy),biçim(form),geçişler(transitions),dinamikyüzey (dynamic surface), akışkanlık (blobism- liquidness), immateryalite (immateriality), örüntü (pattern), eğrisel biçimler (curving forms).

>> La Defense Ofisleri, Mercedes-Benz Müzesi, Galleria Alışveriş Merkezi.

10http://www.unstudio.com/en 11JencksveKropf,2008,s.325-327. 12Puglisi,2008,s.143. 13Puglisi,2008,s.144. 14JencksveKropf,2008,s.331-332.



- Kendilerine göre; sosyal ve çevresel bütünleşme ve binalara etkileri üzerinde odaklı ve araştırmaya dayalı yaklaşımları,mimarlık,şehircilikvepeyzajtasarımıalanlarındakimekansalbuluşlarınıtetiklemektedir.Hertasarım, mevcut düşünce ve arayışlara meydan okuyan, optimize edilmiş ve heyecan verici tasarım çözüm-leri olup, derinlemesine bir analitik araştırmadan türemiştir.

- MVRDV,kentselpeyzaj,kamusalalanveetkileyicimimarlıküzerineodaklananmekansalaraştırmalarıfark-lı kılan bir cazibe peşinde koşmaktadır.

- MVRDV rasyonel tasarım süreci, çağdaş tasarım sürecini çevreleyen tüm bağlamlara ilişkin istatistiksel me-kan veri araştırmaları tarafından şekillenir

- Mimarlık ve kentsel konularda gelecek için araştırmalar yapmakta ve potansiyel alternatifleri araştırılmak-tadır:toplukonutmodelleri,yeniyüksekkatlıtipolojileri,kentseltarımınsunduğufırsatlar…gibi15

“Evet daha çok” 2009 (Yes Is More)- Yes is More (2009)- BIG:BjarkeIngelsGroup16

- Mimarlık, şehircilik, ve onların araştırma / geliştirmesi alanlarında faaliyet göstermektedir. ‘Yeni mimari ve kentsel örgütlenme yolları’

- BIG’in mimarisi, çağdaş yaşamın nasıl sürekli değiştiği ve geliştiğinin dikkatli bir analizi ile ortaya çıkmaktadır.- Dijitalbiçimciliktenyararlananvehayranlıkuyandıranbirfaydacılıksergileyen,pragmatikveütopikmima-

ridir. - Sosyal,ekonomikveekolojikçıktılarıngetirisiolanprogramatikkarışımların,boyutsalvedengeseletkileri-

ni incelemişlerdir. - Mimarlar, gezegenin yüzeyini değiştirmek ve daha iyi yaşam biçimleri sağlamak için pragmatik ve ütopya

arasında özgürlüğü bulmuşlardır.- “Tüm eylemlerimizde, odağı küçük ayrıntılardan BÜYÜK resme taşımak için çalışmaktayız.” BIG17

- ‘Düşsel faydacılık / ütopik pragmatizm’ (Utopian Pragmatism)- Söylemindeki ‘evet’ kendi kendine bireysel bir söylem değil, daha ziyade toplum içindir. Toplumun sınır-

lamalarınakarşı‘hayır’demek,kısıtlanmakveminimalizeetmekyerine,ekolojikveekonomikgelişmelerebağlı yeni yollar bularak ‘evet’ demeyi ve maksimize etmeyi önermektedir.18

- ‘HedonistikSürdürülebilirlik’ (Hedonisticsustainability)adınıverdiğikavramla,projelerininçoğundaya-şam standartlarını arttırmak için, sürdürülebilirliğin şakacı ve sorumlu bir şekilde binalara nasıl entegre edilebileceğini sorgulamaktadır.

- Kendine özgün ‘Diyagramatik yaklaşım’ları ve çok gelişmiş sunum gücü de mimarlık üreten yaklaşımının mükemmel bir tamamlayıcısıdır.19

• dijitalbiçimcilik (digital formalism),hedonistiksürdürülebilirlik (hedonisticsustainability),düşsel fayda-cılık / ütopik pragmatizm (utopian pragmatism), kavram / konsept (concept), kavramsal düşünme (con-ceptualthinking),insan(human),peysaj(landscape),süreklilik(continuity),deneyim(experience),para-laks bakış (paralax view), metafor (metaphor), yön (direction), düzlem (plane), platform (platform), biçim (form), eğim (slope), birlik (unity), bütünlük (integrity), malzeme (material), (massive/ monolithic), anıtsal (monumental), heykelsi (sculptural), sirkülasyon (circulation), temsiliyet (representation), büyük resim (bıg picture), karikatür (comics), diyagram (diagram), radikal (radical), dinamik biçimler (dynamic forms), yeni paradigma (new paradigm)

MVRDV

BIG

Kodlar



Kodlar • kentötesi (metacity),verimekanları (datascapes),bilgikenti (datatown), sergi (exhibition),diyagram(diag-ram), yüksek yoğunluk (high density), kentsel tasarım (urban design), sosyal konut (social housing), insan merkezli (human centered), ikonik yapılar (iconic structures), yeni diller (new languages), özgün estetik (dis-tinctive aesthetic), geometrik biçimler (geometric forms), canlı renkler (bright colors), çevredostu (eco-fri-endly),ekonomi(economy),yeşil(green),katmanlaşma(layering),teknoloji(technology),çeşitlilik(variety),örüntü (pattern), doku (texture), sürdürülebilirlik (sustainability), sirkulasyon (circulation), denge (stability), birlik(unity)/bütünlük(integrity),ritm/tekrar(rhythm),masiflik(massive/monolithic),rijitlik(rigidity),iko-nik/simgesel (iconic / symbolic), modüler (modular), standartlaşma / seri üretim (mass production), yığma (stacking), üst üste koyma (superposition), kentsel doku (urban texture), materyalite (materiality)

>> Wozoco, Silodam, Market Hall

>> Kitap “Yes is More”, Dağ Konutları, Danimarka Pavyonu, Expo 2010

15http://www.mvrdv.nl/16http://www.big.dk/#projects

17http://www.world-architects.com/en/big/18http://www.archdaily.com/366660/yes-is-more-the-big-philosophy/

19http://www.archdaily.com/553064/spot-light-bjarke-ingels




“Malzeme ve Yüzeylerin Transformasyonu” (Transforming Materials and Surfaces)- Herzog & de Meuron: Natural History (2003), El Croquis vol. 60-84- 109/110- 129/130- 152/153 (Architectural

Magazine)- Malzemeye karşı duyarlılık, yapıyı tanımlayan en önemli bileşen olarak ‘malzeme’ yi kullanma- Geleneksel malzemelerin yenilikçi uygulamaları veya yenilikçi malzemelerin arayışları- Malzemelerin kullanımında yeni tekniklerin keşfedilmesi ile mimari kabuğun / yüzeyin dönüşümü- Mekân, kılıf, renkler ve materyalleri içeren deneysel yaklaşımlar, materyal ve yapım yöntemleri üzerine

denemeler - Deri, strüktür, materyallerin kullanımı ve iç mekânların birbirleriyle örtüşmesi- Tasarımlarının kavramsal açılımını malzeme ile yansıtma yeteneği- Mimarlık dışındaki alanlarla da güçlü bir ilişki kurmaktadırlar. Ör: resim, heykel, fotoğraf... vb- Renk ve dokunun malzemenin özgün uygulama teknikleri ile sanatsal kullanımı: resimsel, alegorik, meta-

forik- Bir asırlık meslek sanatını, taze bir yaklaşım ve yeni bir yüzyılın teknik yetenekleri ile birleştirme, her sefe-

rinde bağlamın güçlü yorumu- Mimarinin daha çok hayat ile birleştirilmesi gerektiğine inanmaktadırlar: yapay ve doğal olanı birleştirme,

mekanikvebiyolojikolanıbirleştirme.20,21,22,23

“Ultra-minimalizm” (Ultra-minimalism)- Kazuyo Sejima + Ryue Nishizawa/Sanaa: Works 1995-2003- Ultra-minimalizm; aseptik, soyut, tinsel, anti-hiyerarşik, monokrom, yekpare ve esnek olmayan bir estetik

düzendir. - Diagramatik Minimalizm- Mimari bedenin maddeselliğinin soyutlaması, şüphe ve belirsizlik kavramlarını dahil etme- Hacimlerin düzenlenmesinde ve tinselleştirilmesinde gösterilen özen ile karakterize edilirler.- Mimarilerinde, mizahi dokunuşlar içeren oyun unsurları kullanma eğilimindedirler.24,25

- Hassas ve güçlü mimarisi ile açıkça zekâsını göstermeyen fakat dahice çözümlere sahip, bütün bağlamları-na verdiği ustaca cevaplar ile doygunluk ve deneyimsel zenginlik duygusu yaratan bir mimarileri vardır.26

Herzog & de Meuron

SANAA



Kodlar

Kodlar

- doku (texture), doğal (natural), yapay (artificial), malzeme (material), materyalite (materiality), süreklilik (continuity), temsiliyet (representation), analoji (analogy), birlik (unity) / bütünlük (integrity), algı (per-ception), deneyim (experience), heykelsi (sculptural), fenomenoloji (phenomenology), ikonografi (ico-nography),teknoloji(technology),katmanlaşma(layering),alegori(allegory),metafor(metaphor),hayal-gücü(imagination),asimetrikdenge(asymmetricstability),çeşitlilik(variety),peysaj(landscape),örüntü(pattern), bağlam (context), görsel ve haptik algılama (visual and haptic perception), üst üste koyma (su-perposition), yığma (stacking), sanatsal esinlenme (artistic inspiration), yenilikçi malzemeler (innovative materials), yeni teknikler (new techniques), dinamik yüzey (dynamic surface), çağdaş medya aktiviteleri (contemporary media activities)

• ultraminimalizm (ultra minimalism), katmanlaşma (layering), immateryalite (immateriality), yansımalar(reflections), katmanlaşmış mekanlar (layered spaces), sınırları belirsizlik (unclear boundaries), tinsel (spiri-tual), masiflik (massive/ monolithic), monokrom (monochrome), soyutlama (abstraction), denge (stability), heykelsi (sculptural), birlik (unity) / bütünlük (integrity), opaklık (opacity), filtreleme (filtering), sadelik / yalınlık (simplicity), geometri (geometry), üst üste koyma (superposition), koram (gradational hierarchy), yığma (stacking), hafiflik (lightness), ruhsal deneyim (spiritual experience), sirkulasyon (circulation), feno-menoloji(phenomenology),algı(perception),gizlisentezler(subtlesynthesis),güzelhitabet(rhetorical),ilham verici (inspirational)

>> Pekin Ulusal Stadyumu, VitraHaus, Caixa Forum – Madrid

>> Zollverein Tas. & Yön. Okulu, Christian Dior Binası, NewYork Çağdaş Sanat Merk.

20Puglisi,2008,s.200,201.21Bordenvediğerleri,2009,s.498-499.22http://www.pritzkerprize.com/laureates/2001

23https://www.herzogdemeuron.com/index.html24Puglisi,2008,s.86,215,217.25http://www.arcspace.com/features/sanaa/

26 http://www.pritzkerprize.com/2010/jury

Buanagruplarıoluşturanaltkavramlar(anahtartemalar,terimler ve anlamlar) da belirlenmiştir. ‘Tematik KavramGrubu’ adları: “Dil, Teknoloji, İşlev, Çevre (Fiziksel + Sos-yal)”olarakbelirlenmiştir(Şekil1).

‘Kodlar’ (Tablo 2’de belirlenmiş olan), tematik olarakanaliz edilerek en genel ve kapsamlı kavramlar olan ‘üstkavramlar’,dahaözelvedahakendineözgükavramlarolan‘altkavramlar’olarakdüzenlenmiştir.Tablo3’tedebirey-selkodlar,herbirmimar içinayrıayrıolmaküzereortaktematik kavram grupları altına alınmıştır. Bu tematik vehiyerarşik düzenleme, daha sonra yapılacak çalışmalarda(kavramsalharitalar,diyagramlar…vb.)bilginintemsilindeveorganizasyonundatemelolarakkullanılacaktır.

Buçalışmadakavramvesözcüklerinbirbiriyleolanşekil-sel ilişkisindençok,söylemlerleveyaklaşımlarlaolan iliş-kisivemimarikabuğunbağlamlaolanetkileşimiönplanaçıkmaktadır.Sondönemmimarlığıelealındığında,olaylarveyanesnelerüzerindenalgılanan,bilgiyitemsiledenbazıkodlamalarınoluştuğugözlemlenmiştir.Mimarlarınanali-zinden elde edilen çıkarımlar olarak tanımlanan ‘Kodlar’,günümüzmimarisiiçinanahtarkavramlarolmaktadır.Tab-

lo3içinyapılandeğerlendirmede,herbirmimarınkodlarıincelendiğinde,mimarın söylemlerinin ve yaklaşımlarınınhangigrup/gruplaradahaçokişaretettiğigörülmektedir.

Tek tek mimarların değerlendirmesi yapıldığında eldeedeceğimizbilgiöznelvekendisınırlarınıçizenbirbilgidir.Burada görülmesi gereken bireysel kodların tümüyle aitolduğu mimarın yaklaşımlarını yansıtmadığı, taşıdığı an-lamlar bakımından bulunduğu dönem için genel bir fikirvermekteolduğudur.Bukodlarındeğerlendirilmesiyapıl-dığında,benzernitelikteolanlarüzerindenortak tematikkavramgruplarınaulaşılabilmesininnedenidebuolmak-tadır. Bu gruplaşmaların amacımimarları belirli kalıplarasokmakdeğil,genelolarakbütününasıletkilediğinideğer-lendirmektir.Yapılandeğerlendirmelersonucunda;

- ‘Teknoloji’ningelişmesivedeğişmesininmalzemevetekniği etkilemesi, özellikle dijital teknolojinin hembağlamanlayışınahemdemimarikabuğaetkisi,

- Mimari ‘Dil’in yaşadığı değişimlerin estetik anlayışıveesinlenmealanlarınaetkisi, kavramsaldüşünme-nin veyaklaşımlarınınpopülerliğininartması, stil veakımlarınortadankalkması,yapıkabuğundakibiçim



“Kavramsal fikirlerin sürekliliği” (The continuity of the conceptual ideas) - People Process Projects (2015)- Peyzaj,mimariveiçmekântasarımıyapanbirofis- Tasarım ve bağlama karşı hassas, uyarlanabilir yaklaşımları global bir erişimle sonuçlanmıştır.27

- Projelerinde(büyük/küçükölçekli),çevrevepeyzajileyapınıngüçlübirilişkisivardır.- Projelerdekavramsalnetliğinvesürekliliğinsağlanmasıiçin‘sadeleştirme’diyebiryöntemgeliştirilmiştir.

‘Kavramsal fikirlerin sürekliliği’ için herkesin belli bir noktaya kadar izleyebileceği bir kurallar dizisi ortaya çıkarılmıştır.

- Tasarımları duysal/tinsel olarak da hareket halinde hissetmeye çalışmak- İnsan faktörünü hep göz önünde bulundurma çabası- Snohetta’nın bir durumu farklı açılardan ele alabilme, hatta karşıt perspektiflerden kavrayabilme isteği- Mimari tasarım sürecinde farklı disiplinler ile de işbirliği yapmaları, ‘disiplinler arası yaklaşım’- Mimarlar tasarım sürecini, büyük ölçekten başlayıp detay tasarımları ile sonlanan, kabaca çizgisel bir sü-

reçmiş gibi görme alışkanlığına sahiptirler: ‘basite indirgeme’- Dokunsal ve insani ölçekle birlikte sosyal ve küresel ölçeği de eş zamanlı gözeten Snohetta, ’disiplinler

arası’ yaklaşımları ile ilk fikirlerinin tamamlanmış yapıya dek sürekliliğini korumasına çalışmaktadır.- ‘Kullanıcı deneyimi’ne önem vermektedirler.28

Snohetta


Kodlar • kavram/konsept(concept),kavramsaldüşünme(conceptualthinking),bağlam(context),insan(human),peysaj(landscape),duysal/tensel(sensual),paralaksbakış(parallaxview),süreklilik(continuity),mekansalalgı(spatialperception),deneyim(experience),fenomenoloji(phenomenology),metafor(metaphor),yön(direction), düzlem (plane), platform (platform), biçim (form), eğim (slope), eğik / yamuk (oblique), birlik (unity), bütünlük (integrity), malzeme (material), cam (glass), masiflik (massive/ monolithic), anıtsal (monu-mental), heykelsi (sculptural), saydamlık / şeffaflık (transparency), sadelik / yalınlık (simplicity)

>> Norveç Milli Opera & Balesi, Yeni İskenderiye Kütüphanesi

27http://architizer.com/blog/25-years-of-snohetta/ 28Anderson,2011,s.130-145.



vegeometrilerindeğişimi,- ‘İşlev’selolarakkalitelibirmimaribinanınuygunluğu,

kullanılabilirliği, ulaşılabilirliği, verimliliği, sürdürü-lebilirliğinin insan ölçeği,mekânsal ölçek, tekil yapıölçeğivekentselölçekgibibirçokşekildedeğerlendi-rilebildiği,

- ‘FizikselveSosyalÇevre’ninherzamanvarolduğu,değişen faktörlerin toplumsal ve ekonomik yapılarolduğubilinmekte;günümüzdeekolojikyaklaşımlarınkaçınılmaz çözüm olarak tercih edilmesi, toplumsalyapınındinamikvekaotikdurumununmimaritanım-layan kabuğa ve bağlam anlayışına yansımaları kav-ramsalaçılımlarolarakgözlemlenmektedir.

Artık mimari kabuk incelendiğinde yeni bir kavramsalmimarlıktan,yenibirparadigmadansözedilmektedir.Ta-

sarımın kendisi, artıkbir veyabirkaç kavram inşaedebil-mektedir.32

1990’ların kişisel ve ikonik yaklaşımlarıyla beraber,2000’densonrayenibirmilenyumunbaşlamasıilemima-ri kabuk–bağlam ilişkisindeyenibir çağagirilmiştir.Gü-nümüzegeldiğimizdeartıknebelirginakımlarve–izm’lerne de sadece belirgin söylemler doğrultusunda ilerleyenmimarlarvardır.Onunyerineçokhızlıdeğişenyaşamko-şullarıışığında,belirlisınırlarıolmayanvedevamlıdeğişensöylemler ve onların kavramsal açılımları ve ürünleri varolmaktadır. Çeşitlilik artık kaosa doğru gitmekte, sınırlarbelirsizleştirmevemimarlıkdeneyimselbirortamdanbes-lenmektedir.

KABUK<=>

BAĞLAMİŞLEV

ÇEVRE

SOSYALÇEVRE

FİZİKSELÇEVRE

DİL

TEKNOLOJİ

•Malzeme•Dijital

İmkanlar

•Strüktür

•İnsan

•İnsan

•Toplum

•Kültür

•Ekonomi•Yön•Herkes

İçin Tasarım•Konum

/ Alan

•Peyzaj/ Topografya

•Konsept/ Esinlenme

•Sembolikdeğer

•Biçim/ Geometri

•Uygulama/ Teknik

•Estetik

•Stil

•Kent

•İklim

•Mekan

•Ekoloji Sürdürülebilirlik

•Mekânsal

•Yapısal

•Kentsel

Şekil 1. Tematik kavram gruplarının diyagramatik ifadesi.

32Puglisi,2008,sf:86,223.


Charles Jencks, ‘Theories And Manifestoes Of Con-temporaryArchitecture’adlıkitabında,budevrinilkönceVenturiilebaşlayanveyenibiraşamakaydedenikincibirkarmaşıklıkdevri (Karmaşıklık II) olarakadlandırılabilece-ğinden bahsetmektedir. Bu karmaşıklığın yeni bilimleriolanfraktaller,doğrusalolmayandinamikler,kaosvekendikendineörgütlenensistemler,özellikledijitalteknolojilerinvebilgisayarıngelişmesiileaydınlığakavuşmuştur.Fraktalgeometrilerbilesondönemitamolaraktanımlayamamak-tadır,çünküzatendoğadavarolanınbirparçasınınmima-riyeuyarlamasıdır.Diyagramlarartıkanahtarfikiryapılarıolmakta,bilgininkavramsalolarakharitalarını(mindmaps,conceptmaps)çıkarabilmektedir.Çokkültürlülüğündeği-şen ve gelişen yapısı, kentleri de etkilemekte ve küresel/megakentleriortayaçıkarmaktadır.Artık ikonluk/sim-

gesellik kavramı da yön değiştirmiş, tekil olma durumuileimzaatmasürecinisonlandırmış,provakatifveanarşikyaklaşımlar, çoğulcuveheryereyayılan, kozmogonikyö-nelimleredönüşmüştür.Tümbugelişmelermimarlığı,tümbileşenlerini vebağlamanlayışını karşı konulamazbir bi-çimdedeğiştiripdönüştürmektedirvebirşekildebaşkabirkarmaşıklıkparadigmasınadoğrugötürmektedir:“YeniPa-radigma”.33

Bu çalışma da kullanılan kaynaklar açısından incelen-diğinde; özellikle 2000’li yıllar ile başlayan son dönem-desimgeolanmimarlar/firmalarelealındığından,yazılımetinlerinvekaynaklarınazlığı,görselvedijitalifadelerinhâkimiyeti,kişiselvekurumsalwebsayfalarınıngüncelliği

Tablo 3. Bireysel kodların ortak tematik kavram grubu altına alınması

DANİEL LİBESKİND

SOSYAL ÇEVREToplumsalmesajKültür İnsan

DİLMekanBoşluk Varoluş/Varolmayış mekanı

Konsept / Esin EstetikKarşı parola Travma Tezat Paradoks Deneyimin geometrisiYorumlama Zıtlık Sürekliliği olmayan Anarşik İrrasyonel Kaos Ruhsal deneyim Yeni karmaşıklık Etkileyici Radikal İkonik / Simgesel AnıtsalBiçimYan yanalık Sivri uçlu kenarlar Keskin açılar Çarpık geometriler Biçim Keyfi çizgiler ZikzaklarMekanlar Masiflik Çarpışan Düzlemler Parçalanmışlık Devamsızlık Alternatif bakış açıları Hayal gücü Hareket

TEKNOLOJİMalzemeMateryal hissiMateryalite DijitalÇizim Strüktür Daimi olmayan

ZAHA HADİD

DİLMekanPerspektifi BiçimGelişigüzellikRastlantısallıkPatlamalar Basınçlar Kümeleşmeler Pikselleşmeler Oyulmuş mekanlar Çukurlar Keskin açılar Yatay vektörler Zikzaklı / Çapraz geçiş Ustaca çözülmüş eğrilikler/kavisler ve kesişimler Akışkan Birikmiş / Yığılmış elemanlar Havada yüzen Arazi şekli Tepecikler Rampalar Aşınmalar Katmanlı alanlar Çıkıntılar Kıvrılıp dönen Eğrisel biçimler Akışkan Parçalanmış Geometri Konsept / Esin EstetikMetafizik / Fizik Ötesi kavramlar Hayal gücü Yorumlama CoşkuluveenerjikYenikarmaşıklık

TEKNOLOJİTeknik/UygulamaYeni dinamikler MalzemeEsnek Değişkenlik StrüktürDeğişime müsait Uyarlanabilirlik Hafif

MVRDV

SOSYAL ÇEVREKent ötesi Veri mekanlarıBilgi kenti Ekonomi

FİZİKSEL ÇEVREEkolojiÇevre dostu Yeşil Sürdürülebilirlik Kentsel doku

İŞLEVYüksek yoğunluk Kentsel tasarım Sosyal konut İnsan merkezli

DİLKonsept / Esin EstetikSergi Diyagram Yeni diller Özgün estetik Katmanlaşma Çeşitlilik Canlı renkler Örüntü Doku Denge Birlik Bütünlük İkonik/Simgesel yapılar BiçimGeometrik biçimler Sirkülasyon Ritm / Tekrar Masiflik RijitlikYığma Üst üste koyma

TEKNOLOJİMalzemeTeknolojiModüler MateryaliteTeknik/UygulamaStandartlaşma Seri üretim

BİG

SOSYAL ÇEVRE HedonistikSürdürülebilirlik Düşsel faydacılık Ütopik pragmatizm İnsan

FİZİKSEL ÇEVREPeyzajSüreklilik Yön

DİLKonsept / Esin EstetikKavram / Konsept Kavramsal düşünme DiyagramParalaks bakış Yeni paradigmaMetafor Birlik Bütünlük Anıtsal Heykelsi Büyük Resim Karikatür RadikalBiçimDüzlem Platform Eğim Masiflik Sirkülasyon Dinamik biçimlerMekanDeneyim

TEKNOLOJİMalzemeDijitalbiçimcilikMalzeme

HERZOG & DE MEURON

FİZİKSEL ÇEVRESüreklilik

SOSYAL ÇEVRE Temsiliyet

DİLKonsept / Esin EstetikAnalojiBirlik Bütünlük Algı Alegori Metafor Hayal gücü Asimetrik denge Örüntü Görsel ve haptik algılama Sanatsal esinlenmeBiçimHeykelsi Üst üste koyma Yığma MekanDeneyimFenomenoloji

TEKNOLOJİÇağdaş medya aktiviteleri Yeni teknikler Malzeme Doku Doğal Yapay Materyalite İkonografi TeknolojiKatmanlaşma Çeşitlilik PeyzajYenilikçi malzemeler Dinamik yüzey

UNSTUDİO

FİZİKSEL ÇEVRESürdürülebilir tasarım Ulaşılabilir tasarım Peyzaj

SOSYAL ÇEVRE İşbirliği Sürdürülebilirlik

İŞLEVBütünleşik tasarımAltyapısalprojelerKentsel gelişim Yenilikçi organizasyonlar

DİLKonsept / Esin EstetikDiyagram Mecaz / Metaforik Organik EnerjiÖrüntüBiçimGeometriHeykelsi Arazi şeklinde mimari Eğrisel biçimler Geçişler Akışkanlık

TEKNOLOJİMalzemeMateryal etki TeknolojikYeni malzemeler /teknikler Dinamik yüzey İmmateryalite Dijital Parametrik tasarım

SANAA

DİLGeometri BiçimÜst üste koyma Koram Yığma Yansımalar Monokrom Masiflik Heykelsi SirkulasyonKonsept / Esin EstetikUltra minimalizm Sınırları belirsizlik Tinsel Soyutlama Denge Birlik Bütünlük Sadelik / Yalınlık Hafiflik Ruhsal deneyimFenomenolojiAlgı Gizli sentezler Güzelhitabetİlham verici

TEKNOLOJİKatmanlaşma İmmateryalite Katmanlaşmış Mekanlar Opaklık Filtreleme

SNOHETTA

SOSYAL ÇEVRE İnsan

FİZİKSEL ÇEVREPeyzajSüreklilik Yön

DİLKonsept / Esin EstetikKavram / Konsept Kavramsal düşünme Duysal/Tinsel Paralaks bakış Metafor Birlik Bütünlük Anıtsal Sadelik / YalınlıkBiçimDüzlem Platform Eğim Eğik / Yamuk MasiflikHeykelsi MekanMekansal algı Deneyim Fenomenoloji

TEKNOLOJİMalzeme Cam Saydamlık / Şeffaflık

33JencksveKropf,2008,s.2-11.



ilesanalortamdandahaçokfaydalanılmasıdabiranlamdabudeğişimidoğrularniteliktedir.

Sonuç YerineGünümüzde‘bağlam’nasılartıkeskisigibisadecefiziksel

vekültüreluygunlukanlamınagelmiyorsa,‘kabuk’dakendikendineayaktadurantaşıyıcısistemanlamınagelmemek-tedir.Güncelmimarlık ortamında kabuk, -kaç katmandanoluştuğuönemliolmadanbütünselolarak-içivedışıayırancidarveyasınıranlamınıtaşımaktadır.Cepheninheryerdekiveyöndekidurumuolaraktanımlanabilen‘deri’ve‘yüzey’kavramlarıisebuanlamdazayıfkalmakta,sadecedışahitapetmekte,iskeleti/strüktürükaplamaktadır.

Geleneksel anlayışta tasarımı yerinden, zamanından,yaşanmışlıklarındankoparan‘bağlamSIZ’mimarlık,çağdaşsöylemdebunuortayakoyantasarımcıtarafındanyapılanbirseçim,söylenenbirsöz,alınanbirtavırolmaktadır.Bu-gün içingeçerliolanbuseçimler,tanımvekoşullar,yarıniçinfarklıolabilmektedir.Buanlamdabağlamıngünümüz-deki değişim ve dönüşümüyle mimari yorumlaması dafarklışekillenmektedir.

Gelişenteknolojiilebirlikte,mimaridebağlamdanyolaçıkaraksoyutlamaileoluşanveçeşitliözellikleribünyesin-debarındıran,kendinianlatanyadaanımsatançeşitlikav-ramlaryanikodlarortayaçıkmıştır.Dolayısıylamimarika-buk,kodlararacılığıilegörselleşen,kendiniifadeedebilmeiçinanlatımveiletişimaraçlarıgeliştirenbirbiçimlenmeyedoğruyolalmakta,kendisineaittemelözelliklereilişkinge-nellemeleryapılmasınaolanaksağlamaktadır.

Mimarikabuk,görselliğedayalıfizikselözelliklerininyanısıra,soyutolarakbirçoksimgesel,teknolojik,anlamsalde-ğerleredesahiptir.Dolayısıylatasarımlarortayakonulduğuvegerçeklikkazandığıbağlamaverilmişbireryanıt,mimarikabuk da aslında tasarımın bağlamlar doğrultusunda bi-çimlenişivedışavurumuolaraknitelendirilebilir.Hertasarı-mınkendineözelbağlamyadabağlamlarıberaberindege-tireceğigözardıedilmemelidir.Bağlamsızbirmimarlıktansözetmekyerine,yapınınhertürlüçevrekoşuluna(fizik-sel,sosyal,yapay…)göredeğerlendirilmesi,yanibağlamınyenidenyorumlanmasıdahadoğruolacaktır.

İnsan ve canlı var oldukça, bağlam ne inkar edilebilir,nedetamamenyokluğundansözedilebilir.Sonuçolarak;aslındahepdeğişkenolankoşullar ilehiçdeğişmeyenbirdeğişkenolaninsanınvarlığındansözedildiğisürece,‘bağ-lam’hepvarolacaktırve‘bağlamSIZ’mimarlıktaneskian-lamıylasözedilemeyecektir.

Mimarikabuğunhertürlübağlamdakivarlığıvebiçim-lenişielealındığında,-kabuğunbiçimlenişiileilgiligeçmiş-tekisöylemlerüzerindengidilerek-sonuçyerineküçükbirdiyalektilebitirmekgerekirse:

‘Biçim hiç bir şeyi takip etmez, biçim her şeyi takip eder’(Form follows nothing, Form follows everything).

KaynaklarAksoy,E. (1987)MimarlıktaTasarımBilgisi,HatiboğluYayınevi,

Ankara.Anderson,J.(2011)MimariTasarım(MimarlıkTemelleri),Litera-

türYayınları,İstanbul(ArchitecturalDesign/AvaPublishing).Bielefeld,B.veKhouli,S.E.(2010)AdımAdım:“TasarımFikirle-

ri”,Çevirmeni:VolkanAtmaca,YEMYayınları.Borden,D.,Elanowskı,J.,Lawrenz,C.,Mıller,D.,Smıth,A.,Taylor,

J.(2009)Mimarlık,NtvYayınları.Dushkes, L. S. (2012) The Architect Says: Quotes, Quips, and

WordsofWisdom,PrincetonArchitecturalPress.Favole,P.(2011)TheStoryofContemporaryArchitecture,Pres-

telPublishing.Hays,K.M.(2000)ArchitectureTheorysince1968,MITPress.İnceoğlu,M.veİnceoğlu,N.(2004)MimarlıktaSöylem,Kuramve

Uygulama,TasarımYayınGrubu,İstanbul.Jencks,C.veKropf,K.(2008–2.baskı-)TheoriesAndManifestoes

OfContemporaryArchitecture,Wiley-Academy.Jencks,C.(1997)TheArchitectureOfTheJumpingUniverse:A

Polemic: HowComplexity Science is Changing ArchitectureAndCulture,AcademyEditions.

Jencks,C.(2004)“TowardanIconographyOfthePresent”,Log,No. 3 (Fall 2004) s. 101-108, Anyone Corporation, http://www.jstor.org/stable/41765672.

Jencks,C.(2011)TheStoryofPOST–MODERNISM:FiveDecadesoftheIronic,IconicandCriticalinArchitecture,Wiley&Sons.

Koolhaas,RveMau,B.,(1995)S,M,L,XL,NewYork:TheMona-celliPress.

Mallgrave,H.F.veGoodman,D.J.(2011)AnIntroductiontoArc-hitecturalTheory:1968tothePresent,Wiley-Blackwell.

Melvın, J. (2009) İzmler:MimarlığıAnlamak,Çevirmeni:MuratŞahin,YEM.

Puglisi,L.P.(2008)NewDirectionsInContemporaryArchitectu-re,Wiley-Academy.

Thiel-Siling, S. (2005) IconsOfArchitecture:The20thCentury,PrestelPublishing.

Tschumi, B., (2004) Event-Cities 3 / Concept vs.Contextvs.Content,theMITPress,Cambridge,Massachusetts.

VanDerVoordt,T.JMveVanWegen,H.BR.(2005)ArchitectureInUse,Elsevier–ArchitecturalPress.

Vitruvius,(2005-4.Baskı-)MimarlıkÜzerineOnKitap(Çev:SunaGüven)s:9-12,ŞevkiVanlıMimarlıkVakfıYayınları.

Wong,J.F.(2010)“TheTextofFree-FormArchitecture:Qualita-tiveStudyof theDiscourseofFourArchitects”,DesignStu-dies,Cilt. 31, Sayı3, s.237-267http://dx.doi.org/10.1016/j.destud.2009.11.002.

Zaera-Polo,A. (2008) “ThePoliticsOfTheEnvelopeAPoliticalCritiqueOfMaterialism”,Volume#17:ContentManagement,pp.76-105,Netherlands:ArchisFoundation,http://c-lab.co-lumbia.edu/images/0128.pdf.

İnternet Kaynakları (Erişim Tarihi 15 Ocak 2016)http://www.tdk.gov.tr/http://www.pritzkerprize.com/laureates/yearhttp://libeskind.com/https://www.ted.com/talks/daniel_libeskind_s_17_words_of_

architectural_inspiration/transcript?language=en


http://www.zaha-hadid.com/http://www.unstudio.com/enhttp://www.mvrdv.nl/http://www.big.dk/#projectshttp://www.world-architects.com/en/big/http://www.archdaily.com/366660/yes-is-more-the-big-

philosophy/http://www.archdaily.com/553064/spotlight-bjarke-ingels

http://www.pritzkerprize.com/laureates/2001http://www.pritzkerprize.com/2010/juryhttps://www.herzogdemeuron.com/index.htmlhttp://www.arcspace.com/features/sanaa/http://architizer.com/blog/25-years-of-snohetta/http://www.merriam-webster.com/dictionary/codehttp://www.oxforddictionaries.com/definition/english/codehttp://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/code


Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Yapı Bilgisi Anabilim Dalı, İstanbul

Başvuru tarihi: 27 Ocak 2016 - Kabul tarihi: 17 Şubat 2016

İletişim: Şensin AYDIN YAĞMUR. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):49-62

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.75537

Dersliklerde Görsel Konfor ve İç Yüzeylerin Etkisi

Visual Comfort Parameters for Classrooms and the Effect of Interior Surfaces

Şensin AYDIN YAĞMUR, Müjgan ŞEREFHANOĞLU SÖZEN

Derslikler, insanların yaşamlarının büyük bir bölümünü geçirdikleri mekanlardır. Öğrenmede görsel algılama diğer algılamalara göre daha etkili olduğundan, dersliklerde görsel konfor koşullarının sağlanması, bu eylemin zorlanmadan, yorulmadan ve verimli bir biçimde gerçekleş-tirilmesi açısından özenle üzerinde durulması gereken bir konudur. Hacimlerde, aydınlığın niceliği ve niteliğinin yanı sıra iç yüzey özellikleri de görsel konfora etki eder. Bu çalışmada, dersliklerde görsel konfor koşullarına yönelik genel bilgi verilmiş, bir derslik hacmi ele alınarak, bilgisayar simülasyon programı aracılığıyla doğal, yapma ve bütünleşik aydınlatma koşulları için iç yüzeylerin ışıklılık değerleri örneklenmiş ve YTÜ Mimarlık Bölümü’ndeki bir derslikte çalışma masası yüzeylerine ilişkin öznel değerlendirmeler yapılmıştır.Anahtar sözcükler: Derslik; görsel konfor; ışıklılık.

A special period of development is experienced in classrooms. Because visual perception is the most effective means of learning, visual com-fort in classrooms has prime importance regarding the performance of educational activity without difficulty, fatigue, or loss of efficiency. In-terior surface features affect visual comfort, as do lighting quantity and quality. In the present study, primary factors affecting visual comfort in classrooms are presented, and luminance values of inner surfaces are exemplified with a lighting design program. In addition, results of surveys regarding surface features of work tables in a classroom of the Yıldız Technical University Department of Architecture are presented.Keywords: Classroom; visual comfort; luminance.

ÖZ

ABSTRACT

GirişDerslikler,insanlarınçocuklukvegençlikdönemlerinde,

yaşamlarının büyük bir bölümünü geçirdiklerimekanlar-dır.Bunedenle,dersliklerdeyorulmadan,istekliveverim-li bir biçimde eylem gerçekleştirebilmek için uygun fizikortam koşullarının oluşturulması gereklidir. Birmekandagörme eyleminin gerçekleşmesini sağlayan fizik ortamöğesiışıktır.Işığınniceliğiveniteliğiilehacimiçyüzeyleri-ninözellikleri,görselkonforunsağlanmasıaçısındantemeletkenlerdir.

Görselalgılamanınöğrenmeyekatkısıdiğeralgılamalar-dandahafazlaolduğugözönündetutulursa,öğrenmenindoğru ve yorulmadan yapılabilmesi, öğrenme sürecinindahaverimlivebaşarılıolabilmesi içindersliklerdegörselkonfor koşullarının sağlanmışolması büyükönemkazan-maktadır.Buçalışmada,dersliklerdeaydınlatmavegörselkonforkonularınadeğinilmişveiçyüzeyleringörselkonfo-raetkisiincelenmiştir.

Dersliklerde Aydınlatma ve Görsel Konfor Gelişmişvegelişmekteolantümdünyaülkelerindeol-

duğugibi,eğitimveöğretimkonusu,ülkemizdede,gençnüfüsunfazlaolmasınedeniylebüyükönemtaşımaktadır.1973yılındakabuledilmişolanvehalageçerliolan1739sayılıMilliEğitimTemelKanunu’nagöre,ülkemizdeeğitimsistemi,örgüneğitimveyaygıneğitimolmaküzere,ikianabölümdenoluşmaktadır.Örgüneğitim,okulöncesieğitim,ilköğretim,ortaöğretimveyükseköğretimkurumlarınıkap-samaktadır.Yaygıneğitimiseörgüneğitiminyanındaveyadışında düzenlenen eğitim faaliyetlerinin tümünü kapsar(MilliEğitimTemelKanunu,1739).

Eğitimyapılarında,özellikleöğrencilerinenbüyükzamandiliminigeçirdiklerivederslerinyapıldığıenönemlimekandersliklerdir. T.C.Milli EğitimBakanlığı, eğitimyapılarınıntasarımınayönvermek için, 2015yılında “EğitimYapılarıAsgariTasarımStandartları2015YılıKılavuzu”nuyayınla-mıştır.Bukılavuzda,anaokulu, ilköğretimveortaöğretimdersliklerindeöğrencibaşınadüşenminimumalanlarayö-nelikbilgileryeralmaktadır(Tablo1;MEB,2015).Derslik-leriçokçeşitliboyutlardaoluşturmakolanaklıdır.Şekil1’dedersliklerdefarklıyerleşimörneklerigörülmektedir.

Dış dünya ile ilişkide, görsel algılama, diğer algılamabiçimleri içinde daha büyük bir orana sahip olduğu için

dersliklerinaydınlatmasıözenleüzerindedurulmasıgere-kenbirkonudur.Görselalgılamanıngüçlendirilmesi,görselkonforkoşullarınınsağlanmasıileolanaklıdır.Görselkonforkoşullarınınoluşturulmasındaroloynayanetkenler,

•aydınlığınniceliği,•aydınlığınniteliği,•içyüzeylerinözellikleriolaraksıralanabilir.Aydınlığın NiceliğiGörselalgılamanıntemelverisiolan ışığınoluşturduğu

aydınlığın azlığı-çokluğu yapılan eylemin niteliğine bağlıolarakdeğişmektedir.İlgililiteratürde,dersliklerdesağlan-masıgerekenaydınlıkdüzeyideğerleriTablo2’deverilmiş-tir(CIBSE,2009;IES,2009;TSEN12464-1,2011).

Aydınlığın NiteliğiGörselalgılamanınkoşuluolanaydınlığınniceliğiyanın-

da, ışığın rengi,doğrultusu,gölgelerinözelliği veaydınlıkdüzeyi dağılımlarını kapsayan aydınlığın niteliği ile ilgilikonular, yapılan eylemin özelliğine bağlı olarak algılama-da,niceliktendahafazlaönemtaşır.Çünkü,görmeorganıdeğişen aydınlık düzeylerine uyum sağlama, yani niteliğidoğruolanazaydınlıkdüzeylerindedegörmeyeteneğinesahiptir.Ancak,nitelikaçısındanuygunolmayankoşullardabuolanaklıdeğildir.

Işığın Rengi Yüzeyleringerçekrenklerindealgılanması,onlarıaydın-

latan ışık kaynaklarının tayfsal yapısına bağlıdır. Değişikrenklerdenesnelerinyeraldığıbirmekanda,tümrenkleringerçekrenklerindegörünmesi için ışığınrenkselözellikle-rinindoğruolarakbelirlenmesigerekir.Aydınlığıoluşturanışığınrenkselözellikleritanımlanırken;

•renkselizlenim•ışığınrenksıcaklığı,•ışığınrenkselgeriverimindisibelirlemelerikullanılır.Renksel izlenim, ışığın renginin sıcak ya da soğuk ola-

rak nitelendirilmesidir. Işık kaynaklarının renk sıcaklığı,Kelvin(K)derecesiilebelirlenir.Renksıcaklığıveizlenimi,CIE (UluslararasıAydınlatmaKomisyonu) tarafındansıcak<3300K,ılık3300-5000Kvesoğuk>5000Kolaraküçbölü-meayrılmıştır(IES,2013).


Tablo 1. Dersliklere yönelik boyut önerileri (MEB, 2015)

Anaokulları Derslikler en az 20 en çok 25 kişi olarak düzenlenmeli, kişi başına düşen brüt alan min. 2.40 m2 olmalıdır.

İlköğretim Derslikler 30 öğrenciye göre planlanmalı,kişi başına düşen brüt alan, ilk okullarda min. 1.60 m2, ortaokul ve liselerde min. 1.90 m2 olmalıdır.Ortaöğretim

Işığınrenkselgeriverimi,renklibiryüzeyingörünenren-gininözrenginenekadaryakınolduğuileilgilidir.Renkselgeriverimdeğerlerineilişkinsayısaldeğerlervebelirleme-ler,Tablo3’teyeralmaktadır(CIBSE,2009).

Dersliklerde, ışık rengi açısından günışığına benzeyen(3300-5000K,ılık),tayfıdüzgünverenkselgeriverimiyüksekışık kaynakları kullanılmalıdır (Karabiber,Ünver,1998;Ün-ver,Öztürk,1993).ÜlkemizdeyürürlükteolanTSEN12464-1 Standardına göre, dersliklerde renksel geriverim indisi(Ra)>80olmalıdır.Genelaydınlatmaaçısından,dersliklerdegünışığıkullanımırenkselözellikbakımındanuygundur.

Işığın Doğrultusu ve Gölge ÖzellikleriBirdüzlemüzerinedüşenışıkakısı,•doğrultulu,•yayınıkyada•baskındoğrultuluışık alanı oluşturur.Üçboyutlunesnelerde, ışığındoğ-

rultusuna bağlı olarak farklı özellikte gölgeler oluşur. Işıkkaynağınınboyutunavekonumunabağlıolarakgölgesertyadayumuşak,içyüzeylerinrengiveışıkkaynağısayısına



Şekil 1. Farklı yerleşim örnekleri.

Tablo 3. Renksel geriverim değerleri (CIBSE, 2009)

Renksel Geriverim Sınıfı Renksel Geriverim İndisi (Ra)

1 (Çok iyi) 1A Ra

>90 1B 80< Ra<902 (İyi) 2A 70< Ra<80 2B 60< Ra <703 (Orta) 40< Ra <604 (Kötü) 20< Ra <40

Tablo 2. Dersliklerde sağlanması gereken aydınlık düzeyi de-ğerleri (CIBSE, 2009; IES, 2009; TS EN 12464-1, 2011)

Derslikler Aydınlık düzeyi (lm/m²)

Anaokulu sınıfı 300Derslik 300-500Yazı tahtası 500Teknik çizim hacimleri 750Sanat Çalışmaları 500Laboratuvarlar 500

bağlıolarakiseaçıkyadakoyuolur.Baskındoğrultuluışıkalanındaoluşangölgelerinniteliği,genelolarak,yumuşak-açık olurken, yayınık ışık alanında gölge oluşmaz. Kapalımekanlarda,pencerelerde ışık kaynağıdurumunageçer,konumve boyutlarına göre gölge niteliği değişir. Derslik-lerde,genelde,yayınıkışıkalanıoluşturularakgölgesizbiraydınlıkyadayumuşakveaçık(aydınlanmış)gölgeleroluş-turulmasıdoğruolur.

Aydınlık Düzeyi Dağılımları

Birmekanda,genelaydınlatmavebölgelikaydınlatmaolmak üzere aydınlığın iki ayrı dağılım özelliğinden sözedilebilir.Dersliklerde,öğrencilerinoturduğubölümdeay-dınlıkgereksinimibenzerlikgösterdiğiiçindüzgünyayılmışgenelaydınlatmayapılmasıuygunolur.Aydınlığındüzgünyayılmışlık oranı (Uo),minimumaydınlık düzeyinin, orta-lamaaydınlıkdüzeyineoranıdır.Tablo4’de,derslikleriçin,çeşitlistandartlardaönerilenUodeğerleriyeralmaktadır.

Dersliklerde,yazıtahtasının,dolayısıylaöğretmeninbu-lunduğubölümünöğrencileraçısındandahadikkatçekiciolabilmesi içinbölgelikaydınlatmauygulanmasındayararvardır(Şekil2).

İç Yüzeylerin Özellikleri

Hacimlerdegörselkonforunoluşmasında,yukarıdasözüedilenaydınlığınnicelikvenitelikolarakortayakonulante-melbilgilerinyanısıratümiçyüzeylerçeşitliözellikleriilebuoluşumdaetkinroloynar.İçyüzeyözelliklerininbaşlıcaetkileri;

•iyigörmekoşullarınaetki(kamaşma,gölgeniteliğivb.),

•aydınlığadolaylıkatkı-etkinenerjikullanımı,

•görseletki(mimarigörünüş)

olaraksıralanabilir.

İyi Görme Koşullarına Etki

Aydınlatmadüzenleriningerekliyetkinliğeulaşabilmesi,

görsel konforun kısaca görsel algılamanın eksiksiz bir bi-çimdegerçekleştirebilmesi“iyigörmekoşullarının”sağlan-masınabağlıdır.Aydınlatmatekniğibakımından,iyigörme,“çevredeyeralantümnesneveyüzeylerinbiçimselveüçboyutsalözelliklerini,renkvedokuayrımlarını,zorlanma-dan,yorulmadan,uzunbirsürerahatçagörmek”biçimin-detanımlanır(Ünver,2015).

Birdersliğintavan,duvar,döşemegibimekanısınırlayanyüzeylerin yanı sıra,mekandakimasa, yazı tahtası, panovb.donatıyüzeylerinin;

•parlak-donuk(mat),

•açık-koyu,

•renkli-renksiz

olmasıiyigörmekoşullarınınsağlanmasındaetkilipara-metrelerdir.

• Yüzeylerin Parlak-Donuk Olması

Yüzeylerışıkyansıtmabiçimiözellikleriaçısındanparlak,donukvearadurumlarısergiler.Parlakyüzeyler,aynagibidüzgünyansıtmayapanyüzeylerolarakbakışdoğrultusu-nagöredeğişençevredekiyüzeyvenesneleringörüntüle-riniyansıtırlar.Donukyüzeyleriseizotropyayınıkyansıtma


Tablo 4. Derslikler için önerilen aydınlığın düzgün yayılmışlık değerleri (Uo) (CIBSE, 2009; IES, 2009; TS EN 12464-1, 2011)

Derslikler Uo

Anaokulu sınıfı 0.4Derslik 0.6-0.8Yazı tahtası 0.7Teknik çizim hacimleri 0.7Sanat Çalışmaları 0.6-0.8Laboratuvarlar 0.8

Şekil 2. Yazı tahtası için bölgelik aydınlatma örneği.

yapanyüzeylerolarakbakışdoğrultusunagöregörüntülerideğiştirmeyen, yani görünürlükleri tam olan yüzeylerdir.Işıkyansıtmabiçimiaçısındanaradurumlariseyayınıkyadakarışıkyansıtmayapanipeğimsivecilalıyüzeylerdir(Şe-kil3).

Karışık yansıtma yapan yüzeyi cilalı sıralarda, çevredeyer alan yüksek ışıklılıktaki pencere yüzeyleri ve ışık kay-naklarınıngörüntüsüoluşur.Yansımanedeniyleoluşanbugörüntülerkamaşmayanedenolabilir,bakılannesneyadaalanınyeterinceiyialgılanmamasınayolaçar(Şekil4).

Kamaşma,hacimlerdekigörselkonforuolumsuzyöndeetkileyenetkenlerdenbiriolupışıklılıklarınuygunolmayandağılımlarıyadaaşırıbirkarşıtlıksonucu,nesnelerinyadabunlarınayrıntılarınınayırtedilmesindebiryetenekeksik-liğiyadabirgüçlük,birsıkıntıyayolaçangörmekoşulla-rı şeklinde tanımlanabilir (Sirel, 1997). Kamaşma, yüksekışıklılıktaki yüzeylerin (aydınlatmaaygıtı,pencere)doğru-danbakışalanıiçindeyeralması,görüntülerininparlakyü-zeylerdenyansımasıyada ışıklılıkdağılımlarınındengesizoluşu sonucu ortaya çıkar. Kişide yarattığı duyulanmanınniteliğine göre, genel olarak, konforsuzluk kamaşması veyetersizlik kamaşması olarak nitelendirilir. Bu kamaşmatürleri,oluşbiçimlerinegöredolaysızkamaşmaveyansı-maylakamaşmaolarakelealınabilir.Konforsuzlukkamaş-ması,kişidenesneleringörselalgılamasınazararvermek-sizin hoş olmayan duyulanmalara neden olur. Yetersizlikkamaşmasıise,görselalgılamayıbozarveayrıntılarınseçil-mesiniolanaksızhalegetirir.

Dersliklerdekamaşmaolayınınoluşmamasıiçinalınmasıgerekenönlemleraşağıdakigibisıralanabilir:

• Aydınlatmaaygıtlarınıngörmealanınındışındatutul-ması(min30°’likaçınındışındakalmalı,Şekil5),

• Aydınlatmaaygıtlarınınyüksekışıklılığınınpalet,örtü-cüvb.gereçlerleengellenmesi,

• Pencereleringörmealanınındışındatutulmasıyadapencerelerdegüneşdenetimiyapılması(perde,jalu-zi,güneşkıranvb.),

• Pencereileduvararasındaki ışıklılıkfarkınıazaltmakiçin pencereli duvarların, diğer duvarlara göredahaaçıkrenklitutulması.

Derslik iç yüzeyleri (tavan, duvar, döşeme) ile mekaniçinde bulunan sıra, öğretmenmasası vb. nesnelerin yü-zeylerinin ışık yansıtma biçimi açısından izotrop yayınıkyansımayapan,donuk (mat)özellikteolmasıyeğlenmeli-dir.

• Yüzeylerin Açık-Koyu OlmasıBirmekandayeralanyüzeylerinaçıkyadakoyuolması,

yaniışıkyansıtmaçarpanlarınınbüyükyadaküçükolması,gölge niteliğine etkisi, ışıklılık oranlarının dengeli olması,hacimdekiortalamaaydınlıkdüzeyinekatkısağlamasıba-kımındanönemlidir.

Açıkrenkliyüzeylerinbulunduğuhacimlerdeyansışmışışıkmiktarıdahafazlaolacağı içingölgeleraçıklaşırve iyigörme koşulları açısından daha olumlu durumlar oluşur.Derslik hacimlerinin iç yüzeyleri için, literatürdeönerilen



Düzgün yansıma (parlak)

Yayınık yansıma (ipeğimsi)

İzotrop yayınık yansıma (donuk)

Karışık yansıma(cilalı-camlı)

Şekil 3. Yüzeylerin doku özelliklerine göre ışığı yansıtma biçimleri.

Şekil 4. Işıklılığı yüksek olan yüzeylerin parlak sıra yüzeyinde yansı-ması.

Şekil 5. Aydınlatma aygıtlarının görüş alanının dışında kalması için sağlaması gereken açı değeri (INS-AFE, 1963).

Işık kaynağı

açısı (derece)

Kam

aşm

a et

kisi

θ≥30°

605040302010 θ

yansıtmaçarpanıdeğerleriTablo5’teyeralmaktadır(INS-AFE,1963;IES,2009;TSEN12464-1,2011).

• Yüzeylerin Renkli-Renksiz OlmasıDersliklerveeğitimleilgilimekanlarda,fizikortamöğe-

lerinden biri olan rengin kullanımı, üzerinde durulmasıgerekenbirkonudur.Uyguniçyüzeyrenkleri,görseletki,dikkat toplama, öğrenci verimini arttırma vb. konulardaolumlu sonuçlar ortaya çıkarır (Duyan, Ünver, 2013). Birmekandabüyükalankaplayanyüzeyler,hacimiçindeolu-şabilecekrenketkileşimibakımındanönemlidir.Bunabağlıolarak,dersliklerdebüyükalankaplayanyüzeylerin(tavan,duvarvb.)yüksekdeğerli(açıkrenkli)veazdoymuşolma-sına özen gösterilmelidir. Derslik mekanlarında iç yüzeyve donatı renkleri tasarlanırken yukarıda belirtildiği gibi,yüzeylerinyansıtmaçarpanlarınındadikkatealınmasıge-rekir.Açıkrenkler(ışıkyansıtmaçarpanıbüyük),aydınlığınniceliği-niteliğiveetkinenerjikullanımıyönlerindendikka-tedeğerkonularolup,öğrenciveöğretmenlerinüzerindedeolumluetkileryaratır.Renkleriniyivedoğrugörünmesiaçısından, seçilen ışık kaynaklarının renksel geriverim in-dislerinin,dahaöncedebelirtildiğigibienaz80olmasıge-rekir(Tablo3).

Aydınlığa Dolaylı Katkı-Etkin Enerji KullanımıDerslik mekanlarında, çalışma düzlemindeki aydınlık,

yapma ışıkkaynağındandoğrudangelen ışıklaberaber içyüzeylerdenyansıyarakgelenyansışmışışığıntoplamındanoluşmaktadır.Budurum,penceredengirengünışığıaçısın-dandageçerlidir(Ünver,2002;Ünver,Yener,2000).

İçyüzeylerinaçıkolması(renkliyadarenksiz),yaniyan-sıtmaçarpanlarınınyüksekolması,yansıyanışığınoluştur-duğuaydınlıkdüzeyiniarttırdığıiçinaydınlıkdüzeyinekatkısağlar,dolayısıyla,yapmaaydınlatmaiçintüketilenenerji-ninazaltılmasıveelektrikenerjisinindahaetkinkullanımınıgetirir.Ayrıca,aydınlatmaaygıtlarınınışıkdağılımı,dolaylı,dolaysız yadayayınıkgibiaydınlatmabiçimleri,özellikle,duvarvetavanyüzeylerinegidenışıkoranlarıaçısındanet-kinroloynar.

Görsel Etki (Mimari Görünüş)İçyüzeylerindonuk-parlak,açık-koyu,renkli-renksizgibi

çeşitliniteliklerdeolması,aydınlatmatekniği,etkinenerjikullanımıkonularınınyanında,mekanlarınalgılanması,es-tetikdeğerlertaşımasıyönlerindendegözardıedilmeme-sigerekenönemlikonulardır.Fiziketkenlerleortayaçıkanfizyolojikduyulanmalarsonucuoluşangereksinimlerikar-şılayacak çeşitli fizikortamdüzenekleri kurulabilir.Ancakburadaönemliolan,aydınlatmatekniğibakımındanuygunolanmekanlarıngörseletkiyönündendeestetikdeğerlertaşımasıdır. Dersliklerin özenle tasarlanması, öğrencilerinestetikduygugelişimiveokullarınısevmeleri,başarılarınınartmasınıetkilemesivb.yönlerdenüzerindedurulmasıge-rekenbirkoudur.

Görme Alanı İçine Giren YüzeylerGörmealanı (bakılan alan), baş kımıldamadan, gözleri

oynatarakgörülebilennoktalarıntoplamıdır.Başındevini-mi,görmealanınındeğişiminevebualaniçinegirenyüzey-lerindeğişiminenedenolur.Dersliktekiöğrencietkinlikleritemelde;

•dersizleme-yazıtahtasınabakma,

•masayüzeyindeokuyup-yazma,

•film,slaytvb.görselleriizleme

gibisıralanabilir.Dersliklerde,sıraüzerindeyatayduranbir kağıt ya da kitaba bakıldığında, bunu çevreleyen sırayüzeyivedöşemeninbellibirbölümüalgılanır.Eğer,yakınplandadüşeyyüzeyler(duvar,dolap,vb.)varsaonlarındaözellikledöşemeyeyakınolanbölümlerigörmealanıiçin-deyeralır(Şekil6).

Öğretmenler için genel olarak, öğrencilerin tümünükapsayanbirgörmealanısözkonusudur.Masabaşındaça-lışırkendahasınırlıolanbualan,konuşmacıyıve/yadayazıtahtasını izlerken farklılaşır. Ayrıca, uzaklık etkeni, görmealanı(bakılanalan)içinegirenyüzeylerinartmasınıgetirir.Örneğin,önsıradaoturanbiröğrencinin,yazıtahtasınaba-karkensınırlıyüzeylergörmealanıiçinegirerken,enarkadaoturanbiröğrenciningörmealanıiçinetavan(aydınlatmaelemanları), duvarlar (pencereler), kimi zaman döşeme,masayüzeylerigibiötekiyüzeylerdegirebilir(Şekil7).

Görme Alanı İçinde Işıklılık Dağılımları

Görme,yüzeyleringörünürlüğüileilgiliolduğuiçinışıklı-lıkveışıklılıkayrımıdeğerleriaydınlıkdüzeyideğerlerindendahaetkilidir.Aydınlıkdüzeyi,görmeolayınınicelikolaraksağlayanparametreyioluşturur.Görünürlüğüsağlayankav-ram,ışıklılıktır.İyibirgörselalgılamaiçin,hacimiçyüzeyle-riarasındakiışıklılıkoranlarının,bellisınırlariçindekalarakdengeliolmasıgerekir.Özellikle,bakışdoğrultusundayeralan ve görme alanına giren değişik yüzey ve nesnelerinışıklılıklarıarasındabellioranlarınolmasıvebunlarınbelirlisınırlariçindekalmasıgerekir.Bununyanında,görmeala-ninagirendoğal-yapmaışıkkaynaklarının(güneş,lambalarvb.)dabirincilkaynakolarakışıklılıklarısözkonusudur.Bu


Tablo 5. Derslik iç yüzeylerinin ışık yansıtma çarpanlarına yö-nelik öneriler (INS-AFE, 1963; IES, 2009; TS EN 12464-1, 2011)

İç Yüzey Işık Yansıtma Çarpanı

Tavan 0.70-0.90Duvar 0.40-0.60Pencere ve ışıklıkların olduğu duvar 0.60-0.70Döşeme 0.20-0.50Yazı tahtası >0.20Masa üstü 0.30-0.50



bağlamda,hacimlerde,görmealanıiçinegirenışıklıyüzey-ler;

•aydınlatmaaygıtları,lambalar,•hacmedoğrultulugelengüneşışığı,•aynalaşmaetkisiyapanparlakyüzeylerolaraksıralanabilir.Dersliklerde kullanılacak aydınlatmaaygıtlarının aydın-

latma biçimlerine, hacim yerleşim (tefriş) planı ve tavanyüksekliğinebağlıolarakkararverilmelidir.Dolaysızaydın-latmabiçimi seçilirse,doğrudangelen ışığın gözegelme-sini engellemek için, aydınlatma aygıtlarında palet ya daörtücükullanılmalıdır.Diğerönemlibirkonuda,aygıtlarınbakışdoğrultusunaparalelolarakyerleştirilmesidir.Böyle-ce, yüksek ışıklılıktaki aygıtlardan kaynaklanan kamaşmaönlenirvebuaygıtlargruplanarak,günışığınınyeterliyadayetersiz olduğu koşullarda gruplar şeklinde kapatılıp açı-

labilir. Aydınlatma aygıtlarının ışık yeğinlik eğrilerinin de,duvarlaradoğrudanışıkgelecekbiçimdegenişaçılıolması,hemiçyüzeylerdekiışıklılıkfarklarınınazaltılmasıhemdeyansışmış ışıklaçalışmadüzlemiüzerindekiaydınlıkdüze-yininarttırılmasıbakımlarındanyararlıdır.Doğrudangüneşışığıiçinisehacimdışındagüneşdenetimelemanlarıyadahacimiçindeperde,jaluzi,storvb.önlemleralınabilir.

Kimidersliklerdecamlıdolaplardakullanılabilmektedir.Dolapiçininkaranlıkolmasıvedolapcamınındüzgünyan-sıma/geçmeyapmasıdurumunda,camyüzeyindeaynalaş-maoluşur.Butüryüzeyler,bakılanalaniçindebulunduğuzaman,ışıklılığıyüksekyüzeyleringörüntüleriniyansıtarakrahatsızedicidurumlaroluşturabilir.Derslikiçinde,mutla-kadüzgünyansımayapancamlıyadacilalıbiryüzeykulla-nılmasıgerekiyorsa,bunesnelerinbakılanalandışındayeralmasısağlanmalıdır.

120°90°

30°Bakılan alan 1°Merkez alan 30°Dış alan 90°Bütün alan 120°

Şekil 6. Gözün görme açıları (Şerefhanoğlu Sözen, 2015).

Plan Kesit

Şekil 7. Dersliğin farklı bölümlerinde oturan öğrenciler için görme alanına giren yüzeyler.

Çeşitli standartlarda ve bazı araştırmacıların çalışma-larında,masa,sıravb.yakınçevreışıklılığı (Lç) ilebakılanalan ışıklılığı (Lb) arasındaki orana (Lç/Lb) ilişkin önerileryapılmıştır (Faviex, 1962; Hentschel, 1990; CIBSE, 2009;IES,2009).Sözkonusuönerilere ilişkinbilgilerTablo6ve7’deyeralmaktadır.

Literatürde,genelaydınlatmaaltında,bakılanalan/mer-kezalan/dışalaniçinenhoşagidenışıklılıkoranları5/2/1,sınırdeğerlerise10/3/1olarakbelirlenmiştir(Faviex,1962;IES,2009).

Derslik İç Yüzeylerine Yönelik İncelemeBu çalışmada, örnekleme yapmak amacıyla, mimari

tasarım yönünden MEB standartlarına uygun bir derslik

mekanıelealınmış, içyüzeylerdeoluşabilecekışıklılıkde-ğerleriveoranlarıbiraydınlatmasimülasyonprogramıkul-lanılarakincelenmiştir(DIALux4.12).Ayrıca,YTÜMimarlıkBölümü’ndebirderslikteözneldeğerlendirmeyöntemiyle,masayüzeylerineilişkinöğrencigörüşlerideğerlendirilmiş-tir.

Işılılık İncelemeleri-Örnekleme

Seçilen derslikte doğal ve yapma aydınlatmanın kulla-nıldığıdurumlarileikisininbirlikteolduğubütünleşik(des-tekli)aydınlatmakoşullarıiçin,görmealanıiçinegirendu-varveyazıtahtasınınortalamaışıklılıkdeğerlerineyönelikincelemeleryapılmıştır.Hacimboyutu(en,boy,yükseklik)7.20m,7.20m,3.30malınarak,hacimiçyüzeylerineyöneliküçfarklıyansıtmaçarpanıiçinışıklılıkdağılımlarıhesaplan-mıştır.İçyüzeyyansıtmaçarpanlarınayönelik,tavan,duvarvedöşemeiçinTSEN12464-1Standardı’ndaönerilenaltveüstsınırlarolan0.70,0.50,0.20ve0.80,0.60,0.30ileönerilerdışındakalan0.50,0.30,0.10değerlerialınmıştır.Şekil8’deseçilendersliğinplanvekesitiverilmiştir.

Doğal Aydınlatma Koşullarına Yönelik Kabuller

İstanbul’dayeraldığıvepenceresinindoğuyönündeol-duğuvarsayılanderslikleilgili,günışığınayönelikelealınankabulleraşağıdasıralanmıştır:

• CIEortalamagökkoşulları(CIEaveragesky)

• dersliğin kullanım ayları ve saatleri dikkate alınarakhesaplarınyapıldığıgünvesaatler;

21Martsaat09:00/12:00/16:00

21Aralıksaat09:00/12:00/16:00

• çevrekoşulları;engelsiz,

• hacimboyutları(en,boy,yükseklik):7.20mx7.20mx3.30m,

• pencereeniveboyu;6.00mx1.25m,


Tablo 6. Çeşitli standart ve araştırmacılar tarafından önerilen Lç/Lb değerleri (Faviex, 1962; Hentschel, 1990; CIBSE, 2009; IES, 2009)

Lç/Lb

IES 0.33-1.00CIBSE 0.43-0.73Touw 0.35-0.55Van Ooyen vd. 0.32-0.75Faviex vd. 0.33-0.40

Tablo 7. Önerilen Işıklılık Oranları (Faviex, 1962; IES, 2009)

Bakılan alan-Merkez Alan (Çevre alan) 3/1Bakılan Alan-Dış Alan 10/1Işık kaynağı-Arka Plan 20/1Görme alanı içinde en yüksek ışıklılık 40/1

Şekil 8. Örnek derslik planı ve kesiti.

Plan Kesit

K



• pencere; plastik doğramalı ve saydam çift camlı (t:0.75),

Yapma Aydınlatma Koşullarına Yönelik KabullerYapılanincelemede,yapmaaydınlatmadüzenininözel-

likleriaşağıdakigibidir;• çalışmadüzleminde(0.85m)ortalamaaydınlıkdüze-

yi;500lm/m2’dir,• çalışmadüzlemindedüzgünyayılmışlık(Uo);0.60’dır,• genelaydınlatmaiçin,geriverimi(η)0.60olanveT26

36Wlambalı,paletliaydınlatmaaygıtı,• yazı tahtası için yapılanbölgelikaydınlatmada,geri-

verimi(η)0.72olanveT2636Wlambalıveasimetrikyansıtıcılıaydınlatmaaygıtıkullanılmıştır,

• aydınlatmaaygıtlarınınışıkyeğinlikeğrileriŞekil9’daverildiğigibidir,

• aydınlatmaaygıtları,bakışdoğrultusunavepenceredüzlemineparalelolarakyerleştirilmiştir.

Hesap Sonuçları ve DeğerlendirmeGörmealanıiçinegirenduvarveyazıtahtasınayönelik

ışıklılıkincelemeleri,• Doğalaydınlatma; 21Martsaat09:00/12:00/16:00 21Aralıksaat09:00/12:00/16:00• Yapmaaydınlatma,• Doğal+yapmaaydınlatma(bütünleşikaydınlatma)koşulları için yapılmıştır. Bakılan alanın yazı tahtası ol-

duğu durum için, duvar ışıklılıkları hesaplanmış, bakılanalan(Lb)veçevrealan(Lç) ışıklılıkoranlarıbelirlenmiştir.Şekil10’da,herfarklıkoşuliçineldeedilmişhacimiçigö-rüntüleriveDuvar1,Duvar2,Duvar3olarakisimlendirilenduvarların ışıklılıkları verilmiştir.Ayrıca,bütünleşik aydın-latmakoşullarıiçin,doğalaydınlatmailebirliktekullanılanaydınlatma aygıtı grupları üçe ayrılarak, pencereye yakınaydınlatmaaygıtları1.grup,penceredenuzakbölgedeyeralanaydınlatmaaygıtları2.grupvetahtaönüaydınlatma-sı içinkullanılanaydınlatmaaygıtları3.grupolarakbelir-lenmiştir.Şekil10’dabütünleşikaydınlatmaörneklerinde,doğalaydınlatmailebirliktekullanılanaydınlatmaaygıtlarıgösterilmiştir. Tablo8’de, yazı tahtasıolarak kabul edilenbakılanalan(Lb)veyazıtahtasınınbulunduğuduvarolançevrealan(Lç)ışıklılıklarıileLç/Lboranlarıverilmiştir.

Yapılanincelemelersonucunda;• Yansıtmaçarpanındanbağımsızolarak,

• doğalaydınlatmakoşullarından21Mart09:00ve12:00 durumlarının çalışma düzlemindeki ortala-maaydınlıkdüzeyininyeterli(≥300lm/m2),

• 21Aralık09:00,12:00ve16:00saatleriile21Mart16:00 koşulunda çalışma düzlemindeki ortalamaaydınlıkdüzeyininyetersiz,

• yapmaaydınlatmakoşullarında,çalışmadüzlemin-dekiortalamaaydınlıkdüzeyininyeterli(≥300lm/m2)olduğu,

• genelaydınlatma içinseçilmişolangenişaçılı ışıkyeğinlik eğrisinin (Şekil 9) duvarları doğrudanay-dınlatarakışıklılıkdeğerleriniyükselttiği,

• Şekil10’daherfarklıkoşuliçingösterilenduvarışık-lılıklarının, Aralık ayında, özellikle 09:00 ve 16:00saatlerindeçokdüşükolduğuveyapmaaydınlat-mailedesteklenmesigerektiği,

• bütünleşikaydınlatmada,21Aralık09:00ve16:00koşullarında aydınlatma aygıtlarının hepsinin (1.,2. ve 3. grup) yakılması gerekirken, 21 Mart ve21Aralık12:00durumlarındapenceredenuzak2.grupvetahtaönüaydınlatmalarıyla(3.grup)des-teklenmesigerektiği,

• 21Mart09:00koşulundaise,doğalaydınlatmaileçalışmadüzlemindeyeterliaydınlıkeldeedilmesi-nekarşın,yazıtahtasınınbölgelikolarakaydınlatıl-masına(3.grup)ihtiyaçduyulduğubelirlenmiştir.

• Tablo8’degösterilmişolançevre ışıklılıklarınınbakı-lanalanışıklılıklarınaoranları(Lç/Lb),içyüzeyyansıt-maçarpanlarının;• 0.80,0.60,0.30olduğukoşulda,0.30ile1.00arasın-

dabulunmuştur.Günışığıileaydınlatılankoşullarda,buoran0.77ile1.00arasındadeğişirken,bütünleşikaydınlatmadurumunda0.30ile0.41arasındadeğiş-miş,yapmaaydınlatmakoşulundaise0.30olmuştur.

• 0.70,0.50,0.20olduğudurumda0.20ile1.00ara-sındabulunmuştur.Günışığı ileaydınlatılankoşul-larda, bu oran 0.53 ile 1.00 arasında değişirken,bütünleşik aydınlatma koşullarında 0.20 ile 0.33arasında değişmiş, yapma aydınlatma koşulundaise0.21olarakbelirlenmiştir.

• 050, 0.30, 0.10olduğukoşulda0.10 ile 0.56ara-sındabulunmuştur.Günışığı ileaydınlatılankoşul-larda, bu oran 0.32 ile 0.56 arasında değişirken,bütünleşik aydınlatma koşullarında 0.10 ile 0.17arasında değişmiş, yapma aydınlatma koşulundaise0.08olmuştur.

η:0.60 η:072

Şekil 9. İncelemelerde kullanılan aydınlatma aygıtlarının ışık yeğin-lik eğrileri ve geriverimleri.


Şekil 10. Örnek derslik için elde edilen ışıklılık değerleri (iç yüzey yansıtma çarpanlarının 0.80, 0.60, 0.30 olduğu durum için).

21 Mart – saat 09:00 saat 12:00 saat 16:00 Duvar 1: 15 cd/m2 39 cd/m2 12 cd/m2

Duvar 2: 26 cd/m2 50 cd/m2 18 cd/m2


21 Aralık–saat 09:00 saat 12:00 saat 16:00 Duvar 1: 1.4 cd/m2 10 cd/m2 0.7 cd/m2

Duvar 2: 2.3 cd/m2 14 cd/m2 1.1 cd/m2

Duvar 3: 2.4 cd/m2 15 cd/m2 1.0 cd/m2

Yapma aydınlatma Bütünleşik aydınlatma Bütünleşik aydınlatma (1+2+3) 21 Mart 09:00 + yapma ayd (3) 21 Mart 16:00 + yapma ayd (2+3) Duvar 1: 22 cd/m2 29 cd/m2 19 cd/m2



Bütünleşik aydınlatma Bütünleşik aydınlatma Bütünleşik aydınlatma 21 Aralık 09:00 yapma ayd 21 Aralık 12:00+yapma ayd 21 Aralık 16:00+yapma ayd (1+2+3) (2+3) (1+2+3) Duvar 1: 23 cd/m2 17 cd/m2 23 cd/m2



Duvar 1 Duvar 1 Duvar 1

Duvar 2 Duvar 2 Duvar 2Duvar 3 Duvar 3 Duvar 3

1

1 1

2

2 22

2

3

3 33

3 3



• İçyüzeyışıkyansıtmaçarpanları0.80,0.60,0.30oldu-ğunda,bütünleşik aydınlatmave yapmaaydınlatmakoşullarındaLç/Lboranlarınınönerilensınırlariçindekaldığı,

• İçyüzeyışıkyansıtmaçarpanlarıküçüldükçe,yapmave bütünleşik aydınlatma durumlarında bile, Lç/Lboranlarınınönerilensınırlardışındakalabileceği

• Standartların alt sınırından daha düşük olan 0.50,0.30, 0.20 iç yüzey yansıtma çarpanları için Lç/Lboranlarınınçokdüştüğüvegeneldeönerilerindışındaolduğugörülmüştür.

Dersliklerindahaçokkullanıldığıbaharvekışaylarında,doğalaydınlatmakoşulları,çalışmadüzlemindeoluşturdu-ğuaydınlıkdüzeyibakımındanyetersizolmaktaveyapma

aydınlatmailedesteklenmesigerekmektedir.Ayrıca,içyü-zeyışıkyansıtmaçarpanları,önerilensınırlariçindeolabil-diğinceyüksektutulmalıdır.

Masa Yüzeyleri ile İlgili Deneysel ÇalışmaÇalışmamasalarının yüzey özellikleri ile ilgili görüşleri

belirlemek için YTÜMimarlık Bölümü’nde bir derslik elealınarak,öğrencilereanketyapılmıştır (AydınYağmur,Şe-refhanoğluSözen,2012).

• Derslikteaydınlığınyeterliolupolmadığıvesıralarınyüzey özellikleri ile ilgili 4 değerlendirme derecesioluşturularak(çokrahatsızediyor,rahatsızediyor,et-kilemiyor,hoşumagidiyor)yanıtlarıdeğerlendirilmiş-tir.Ayrıca,öğrencilerinkendiçalışmamasalarıileilgiliyeğledikleri2seçenekbelirlemelerideistenmiştir.

Tablo 8. Örnek derslik için hesaplanan Lç/Lb oranları

Hesap Koşulu İç Yüzey Yansıtma Çarpanları (Tavan, Duvar, Döşeme)

0.80, 0.60, 0.30 0.70, 0.50, 0.20 0.50, 0.30, 0.10

Lb Lç Lç/Lb Lb Lç Lç/Lb Lb Lç Lç/Lb

Doğal aydınlatma 1 21 Mart 30 26 0.87 27 15 0.57 24 8 0.33 saat 09:00 2 21 Mart 59 50 0.85 50 29 0.57 43 14 0.33 saat 12:00 3 21 Mart 19 18 0.95 17 11 0.68 15 6 0.40 saat 16:00 4 21 Aralık 3 2.3 0.77 2 1 0.53 2 1 0.48 saat 09:00 5 21 Aralık 17 14 0.82 14 9 0.61 13 4 0.32 saat 12:00 6 21 Aralık 1.1 1.1 1 1 1 1 1 0.5 0.56 saat 16:00Yapma aydınlatma 7 61 16 0.30 59 13 0.21 59 5 0.08Bütünleşik aydınlatma 8 21 Mart 94 39 0.41 88 29 0.33 89 15 0.17 saat 09:00 ve yapma ayd. 9 21 Mart 73 27 0.37 69 20 0.29 71 10 0.14 saat 16:00 ve yapma ayd. 10 21 Aralık 64 18 0.30 61 13 0.20 62 6 0.10 saat 09:00 ve yapma ayd. 11 21 Aralık 71 23 0.32 67 16 0.24 68 8 0.12 saat 12:00 ve yapma ayd. 12 21 Aralık 62 17 0.30 60 13 0.21 60 6 0.10 saat 16:00 ve yapma ayd.

• Anket50öğrenciye(33kız,17erkek)uygulanmıştır.• Masayüzeyleritürsüz(renksiz)olup,parlakvedonuk

olandörtayrıyansıtmaçarpanınasahipyüzeylerhak-kındaöğrencigörüşleribelirlenmiştir.Kullanılanmasayüzeylerinin yansıtma çarpanları D65 CIE Ölçün ışı-ğındaölçülerek,ortalamayansıtmaçarpanıdeğerleriTablo 9’da verilmiştir (Minolta SpectrophotometerCM-2600d).

• Anketuygulananderslikte,renksıcaklığı6500Kolandörtadetflüoresanlambalı,dolaysızaydınlatmaya-pan paletli aygıtların kullanıldığı genel aydınlatmadüzeni sözkonusudur.Bakışdoğrultusunda ışıkkay-naklarıgörünmemektedir.

• Masalarüzerindeaydınlıkdüzeyiortalama350lm/m2 olarakölçülmüştür(SeriesEA30aydınlıkölçer).

• 8ayrıyüzeyiolanmasalarınüzerindebakılanalanda,yansıtmaçarpanı0.80olanA4boyutunda,renksizbirkitapsayfasıkullanılmış,öğrencilerinokumasırasındagörmealanı içinegirenmasayüzeylerikonusundakigörüşlerisorgulanmıştır(Şekil11).

• Öğrencilerinkendiçalışmamasalarıileilgiliyeğledikle-ri2seçenekbelirlemelerideistenmiştir.Şekil12’dekigrafiktedeğerlendirmesonuçlarıgörülmektedir.

• Deneysüresi,ortalamaolarak30dk’dır.

Öğrencilerin%85’imasayüzeyindekiortalamaaydınlıkdüzeyiniyeterlibulmuştur.Anketsonuçlarınailişkingrafik-lerincelendiğindeise,geneldedonukveortalamayansıt-maçarpanları0.33ve0.56olangriyüzeylerintercihedil-diği görülmüştür. Ayrıca, parlak yüzeylerin rahatsız ediciolduğubelirlenmiştir.Değerlendirmelerdeençokrahatsızediciyüzeyinparlakbeyazvediğerçokrahatsızediciyüze-yinparlaksiyaholduğusaptanmıştır.

Öğrencilerinkendiçalışmamasalarıiçinseçtikleriyüzey-ler,birincisıradayansıtmaçarpanı0.33olanortakoyuluk-takigri,ikincitercihleriiseyansıtmaçarpanı0.56olanaçıkgriolmuş,parlakyüzeylerleilgilitercihleriolmamıştır.

Özneldeğerlendirmeyapılanhacimleilgiliölçülenorta-lamaaydınlıkdüzeyi,masayüzeylerininyansıtmaçarpan-ları(r),masayüzeyiışıklılıkları(Lç),bakılanalanınışıklılıkla-rı(Lb)vemasayüzeyiilebakılanalanışıklılığıoranları(Lç/Lb)iletercihedilenmasayüzeylerininLç/LboranlarıTablo10’dagösterilmiştir.

Tablo10incelendiğinde,tercihedilen0.70ve0.41Lç/LbdeğerlerininTablo6’dagösterilmişolan,literatürdeöneri-lenLç/Lboranlarıylaörtüştüğügörülmüştür.

SonuçDerslikler, öğrenme sürecinin temel birimleridir. Bu

sürecinverimliliği,algılamatürleri içindeenönemlipayasahipolangörselalgılamanın iyiolmasıylaolanaklıdır.Bubağlamda,dersliklerdegörselkonforkoşullarıdikkatealı-narak doğru nicelik ve nitelikte aydınlatma düzenleriningetirilmesi ve aydınlatma tekniğine uygun iç yüzeylerinoluşturulması,öğrenciveöğretmeninbulunduğumekan-dandahahoşnutolmasına,dolayısıyla,öğrenmeveöğret-menindahaverimlivebaşarılıolmasınaolanaksağlar.

Dersliklerde tavan, duvar, döşeme, yazı tahtası,masa,etkinlik panosu vb. gibi yüzeyler bulunmaktadır. Görmealanınagirenbuyüzeylerin,ışıklılıkveışıklılıkayrımlarının


Tablo 9. Değerlendirmede kullanılan masa yüzeylerinin yan-sıtma çarpanları

Yüzeyler Ölçülen yansıtma çarpanları (r)

Beyaz 0.89Açık gri 0.56Orta koyuluktaki gri 0.33Siyah 0.08

Şekil 11. Deneyle ilgili örnekler.



uygunseçilmesivekamaşmadankaçınmakiçinyüzeylerindonukolmasıtercihedilmelidir.

Dersliklerdebakılanalan,masavesıraüzerindebirkitap,deftervb.olabileceğigibi,duvarüzerindebiryazıtahtasıyadapanoüzerindesergilenenöğrencietkinliklerideolabilir.Bakılanalan (kitap,defter,yazı tahtasıvb.) ışıklılığınınenyüksek,çevrealanın(masa,sıra,duvar,pano)dahaazvedışalanın(döşemevb.)dahadaazolmasıgerekmektedir.Örneğin,kitapokurkenmasanınkitaptandahakoyuolmasıvedöşemenindahadakoyuolmasıgerekmektedir.Ancak,okumaeylemisırasındagörmealanınındışbölgesiolanta-van,duvarvedöşemeninyansıtmaçarpanının,yukarıdakisıralama gözetilerek, olabildiğince yüksek tutulması (açıkrenkliolması)yapayenerjitüketimininazaltılmasınakatkısağlayacaktır.Çünkü,içyüzeylerinolabildiğinceaçıkrenkliolması,pencereyadaışıkkaynaklarındandoğrudangelen

ışığıdahaçokyansıtarak,hacimiçindekiaydınlıkdüzeyiniarttırırveenerjininetkinkullanımınısağlar.Bunlaraekola-rak,pencereileduvaryüzeyininışıklılıklarıarasındabüyükfarkoluşmamasıiçin,pencereliduvarınyansıtmaçarpanı-nındahayüksektutulmasıuygunolur.

Sonuçolarak,dersliklerdegörselkonforkoşullarınınsağ-lanmasıiçin;

• aydınlıkdüzeyinin300-500lm/m2vedüzgünyayılmış-lığının(Uo)0.60olması,

• farklı işlevler için (slayt, film vb.) aydınlık düzeyinindeğişebilirolması,

• tahtaönünebölgelikaydınlatmayapılması,

• aydınlatma aygıtlarının bakış doğrultusuna paralelkonumlanması, palet ya da örtücü kullanılması (ka-maşmanınengellenmesiiçin),

Donuk beyaz Donuk beyaz

Donuk beyaz

1118

9

0

Çok rahatsız ediyor Rahatsız ediyor

Hoşuma gidiyor

0

04

2

Parlak beyaz Parlak beyaz

Parlak beyaz

Donuk açık gri Donuk açık gri

Donuk açık gri

Parlak açık gri Parlak açık gri

Parlak açık gri

Donuk gri Donuk gri

Donuk gri

Parlak gri Parlak gri

Parlak gri

Parlak siyah Parlak siyah

Parlak siyah

Donuk siyah

Donuk beyaz

Etkilemiyor

2

5

16

1822

7

6

17

Parlak beyaz

Donuk açık gri

Parlak açık gri

Donuk gri

Parlak gri

Parlak siyah

Donuk siyah

Donuk siyah

Donuk siyah

0 1

5

3

3

23

16

20

18

37 31

28

2834

5

9

Şekil 12. Anket sonuçlarına ilişkin grafikler.

Tablo 10. Anket yapılan hacimle ilgili Lç, Lb ve tercih edilen masa yüzeylerinin Lç/Lb değerleri (E=350 lm/m2)

Aydınlık düzeyi, E (lm/m2) 350

Masa yüzeyi yansıtma çarpanı (r) 0.89 0.56 0.33 0.08

Kitap sayfası ışıklılığı, Lb (cd/m2) (r: 0.80) 89.2

Masa ışıklılığı, Lç (cd/m2) 99.2 62.4 36.8 8.92

Işıklılık oranı, Lç/Lb 1.11 0.70 0.41 0.10

Tercih edilen masaların ışıklılık oranı, Lç/Lb 0.70 0.41

• pencerelerdeperde, jaluzi, güneşkıranvb.eleman-larlakamaşmakontrolününyapılması,

• hacimiçyüzeyözelliklerininkamaşmayaratmayacakşekildeuygunseçilmesi (genelolarakdonukveaçıkrenklitercihedilmesi),

• masa,sıravb.yüzeylerinindonukolmasıveyansıtmaçarpanlarının uygun sınırlar içinde kalması, bakılanalandandahakoyuolması,dışçevrenin(döşemevb.)dahadakoyuolmasıgerekmektedir.

Dersliklerin aydınlatma tasarımında, yapma ve doğalher iki aydınlatmada da aydınlık ve ışıklılık dengesi içindenetimgerekir.Günışığıçeşitliniteliktegüneşkıran,stor,perde, jaluzi gibi öğelerle ve/ya da farklı özellikleri olancamlar kullanılarak denetlenebilir. Yapma aydınlatmadaise,aydınlatmaaygıtıgruplarını,koşullaragöre,farklıyaka-rak(otomatikyadaelle),aydınlıkdüzeyiayarlanarakuygunçözümlergetirilmelidir.Günboyuncavekoşullaragöre,ikiışığıdengelikullanarakgörseldengesağlanabilir.

Buçalışmaile,özellikledersliktasarımınındeğişikevre-lerinde,tasarımcılara,görselkonforetkenlerineyönelikge-nelbilgileraktarılmışvederslikiçyüzeyözellikleriningör-sel konfora etkisi yönünden incelemeler yapılmış, ayrıcaöğrencigörüşlerinedeyerverilerekönerilersunulmuştur.

KaynaklarAydın Yağmur, Ş., Şerefhanoğlu Sözen,M. (2012) “Aydınlatma

TekniğiBağlamındaÇalışmaMasalarınınNiteliği”,Professio-nalLightingDesignDergisi,Sayı42,ISSN1305-2926.

AydınYağmur,Ş.,ŞerefhanoğluSözen,M.(2012)“AnInvestigati-onAboutWorkingPlaneInTermsOfVisualComfort”,BalkanLight2012,Belgrad,Sırbistan.

BostancıBaskan,T.,ŞerefhanoğluSözen,M.(2006)“DersliklerdeGörselKonforveEtkinEnerjiKullanımı-BirÖrnekDerslikAy-dınlatması”,MegaronYTÜMim.Fak.e-dergisi,Cilt1,Sayı2-3.

CIBSE(2009)CodeForInteriorLighting,London.CIE(1986)GuideforInteriorLighting,SecondEdition,Austria.CIE,InternationalCommissiononIllumination,ILV;International

LightingVocabulary,http://eilv.cie.co.at/,15.01.2015.Duyan,F.,Ünver,R.(2013)“8-10YaşArasıÇocuklarınGenelRenk

veSınıfRenkTercihlerineYönelikBirAraştırma”,9.UlusalAy-dınlatmaKongresi.

Egan,M.D.,Olgyay,V.(2002)ArchitecturalLighting,Mc.Graw-Hill,NY/USA.

Faviex,J.W.vd.(1962)LightingPhilipstechnicallibrary,Eindho-ven,Netherland.

Hentschel,H.J.(1990)“PreferredLuminanceRangesforIndoorLighting”ProceedingsoftheCIBSENationalLightingConfe-rence,Cambridge,London,p.128-130.

IES(2013),LightingandColorIntroduction,http://www.ies.org/pdf/education/ies-color-1-webcast-handout.pdf,[Erişimtari-hi:15.01.2016].

IES(2009)LightingHandbook,9thEdition,IlluminatingEnginee-ringSociety,NewYork.

INS-AFE(1963)RecommadationsRelativesaL’eclairagedesBati-mentsetdeLeursAnnexes,Paris,Fransa.

Karabiber,Z.,Ünver,R.(1998)”İlkÖğretimBinalarındaYapıFizi-ği”,İlkÖğretimSorunlarıSempozyumu,MSÜ,BBB.98.01,ss.119-127,İstanbul.

MEB(2013)EğitimYapılarıAsgariTasarımStandartları2013YılıKılavuzu.

MilliEğitimTemelKanunu,http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.1739.pdf[Erişimtarihi:15.01.2016].

Sirel, Ş. (1997) Aydınlatma Terimleri Sözlüğü, YEM Yayın, ISBN975-7438-44-8,İstanbul.

ŞerefhanoğluSözen,M.(2015)“AydınlatmaDersNotları”,YıldızTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi,YapıFiziğiBilimDalı.

TSEN12464-1:2011(2011) Işıkve Işıklandırma-İşMahallerininAydınlatılması-Bölüm1:KapalıAlandakiİşMahaller.

Ünver, R. (2015) “Eğitim Yapılarında Konfor Ne Demek?”,Led&LightingDergisi,Sayı16,ss.114-121,Ocak-Şubat2015(www.leddergi.com), http://www.leddergi.com/edergi/led-lighting16/#114[Erişimtarihi:15.01.2016].

Ünver,R.(2002)YapıDışıEngellerinHacimİçiGübışığıAydınlığı-naEtkisi:İstanbulÖrneği,YTÜBasım-YayınMerkezi,İstanbul.

Ünver,R.,Yener,A.(2000)“KapalıveOrtalamaGökiçinİçAydın-lıkDüzeylerininKarşılaştırılması”,3.UlusalAydınlatmaKong-resi,ATMK,ss.41-45,İstanbul.

Ünver,R.,Öztürk,L.D.(1993)“EğitimYapılarındaGörselKonfo-runDoğalveYapayAydınlatmaAçısından İncelenmesi”,21.YüzyılaDoğruEğitimYapıları Sempozyumu, YTÜMim. Fak.,ss.230-242,İstanbul.



1Dicle Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Restorasyon Anabilim Dalı, Diyarbakır2Gazi Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Restorasyon Anabilim Dalı, Ankara

Başvuru tarihi: 17 Şubat 2015 - Kabul tarihi: 13 Aralık 2015

İletişim: Gülin PAYASLI OĞUZ. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):63-77

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.76588

Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve ÖnerilerTraditional Houses of Bitlis: Conservation Issues and Suggestions

Gülin PAYASLI OĞUZ,1 Işık Behiye AKSULU2

Bitlis ili farklı topografik konumu, bu topografyada konumlanan geleneksel konutların kentsel görüntüsü, anıtsal yapılar ile farklı açılar-dan birbirinden zengin vistalar veren bir geleneksel mimari zenginliğe sahiptir. XX. yüzyıl ilk çeyreğinde Ermenilerin ve Müslümanların bir arada yaşadığı bir yerleşim yeriyken, yüzyılın ikinci yarısından sonra iç ve dış göçler yüzünden kentte yaşayanların sosyal yapısının değiştiği görülmektedir. Bitlis, bulunduğu bölge itibariyle, ülke genelindeki sanayileşme sürecinden gelişmişlik bazında olumlu yönde etkilenmemiştir. Bu süreçte geleneksel kent dokusundaki kullanıcılar ekonomik zorluklar nedeniyle büyük şehirlere göç etmiştir. 1960 sonrasında ekonomik nedenlerle başlayan göç, 1980 sonrası bölgede oluşan terör sebebiyle devam etmiştir. Bitlis’in geleneksel kent do-kusu, bu göçler nedeniyle kullanıcı değişimlerini yaşamak zorunda kalmıştır. Kentin sahip olduğu geleneksel konut sayısının çok fazla ol-ması, özgün kent dokusunun fiziksel bağlamda korunarak günümüze ulaşması, kullanıcı değişiminin süregelmesi ve geleneksel konutlar hakkında kapsamlı bir çalışmanın yapılmamış olması Bitlis il merkezindeki geleneksel konut dokusunun bilimsel anlamda incelenmesinin ve değerlendirilmesinin gereğini doğurmuştur. Bu çalışmada, sosyal içerikli bir fiziki korumanın daha başarılı olacağı düşüncesinden hare-ketle, Bitlis geleneksel kent dokusunun anlatılması amaçlanmıştır. Alanda yapılan incelemeler sonucunda Bitlis ilindeki geleneksel evlerin planvecephetipolojilerihazırlanmıştır.Alanınkullanıcılarıileyapılananketlersonucundaisesosyalyapıanaliziçıkartılmıştır.Buanalizlersonucunda ise geleneksel kent dokusunun sosyal ve fiziksel sorunlarından bahsedilmiştir. Sonuç olarak, sosyal yapıdaki değişimin gele-neksel konut mimarisi üzerindeki etkilerinin neler olduğu belirlenerek, geleneksel kent dokusu ve geleneksel evlerin koruma sorunları ve bunların çözümü yönünde önerilerde bulunulmuştur.Anahtar sözcükler: Bitlis; geleneksel konut mimarisi; koruma; restorasyon; tipoloji.

Bitlis, with its topographic position, of traditional dwellings of the urban image, with monumental buildings from different angles from each other, which provides a rich vista has a wealth of traditional architecture. XX. in the first quarter of the century, when it was a settlement where Armenians and Muslims live together, after the second half of the century because of internal and external migrations it is observed that the social structure of the residents of the city has changed. Migration for economic reasons began after 1960, after 1980, has continued because of terrorism occurring in the region. Bitlis traditional city texture, has had to live because of the migration of users change. The number of tra-ditional houses in Bitlis is too much. maintaining the original city texture have survived the physical context. Experienced users change. It has not been a comprehensive study on traditional housing. these reasons, the traditional housing has led to the need to examine and evaluate the scientific sense of texture. In this study, the idea would be more successful social movement of a physical conservation, Bitlis is aimed to explain the traditional city texture. As a result of investigations in the area of traditional houses in the province of Bitlis prepared plans and facade typologies, social structure analysis was carried out at the survey. As a result, it was determined that what the impact on traditional house architecture of the changes in the social structure. Conservation of traditional city texture house were determined and made suggestions.Keywords: Bitlis, the architecture of traditional houses; conservation; restoration; typology.

ÖZ

ABSTRACT

GirişBitlis, Güneydoğu Toros dağının geçit verdiği, Güney

DoğuAnadolu ileDoğuAnadoluBölgesiarasındakigeçişisağlayan bir konuma sahiptir. Bu nedenle tarih boyuncamedeniyetlerinyerleşimalanıvekervanlariçinkonaklamanoktası olmuştur. Bitlis kentmerkezindeki konut dokusuçeşitlinedenlerlefarklıkullanıcılaraevsahipliğiyapmıştır;XX. yüzyıl ilk çeyreğinde Ermenilerin ve Müslümanlarınbiraradayaşadığıbiryerleşimyeriyken,yüzyılınsonlarınadoğruiçvedışgöçleryüzündenkentkullanıcılarınındeğişi-minemaruzkalmıştır.

1980’li yıllardan itibaren terörnedeniyleBitlis’inyerli-lerivezenginleriBatıillerinedoğrugöçetmişlerdir,ilmer-keziisebudönemdeköylerdengelennüfuslabeslenmiştir.Bitlis’tegerekterörgerekseekonomiknedenligöçeilişkinençarpıcısonuç,kırnüfusununkentmerkezinekendikül-türünügetirerekkentiköyleştirmesivekentiyoksullaştır-masıdır.GünümüzdeBitlis“köyleşen/köylüleşenkent”ha-linialmıştır(Bedervd.2004).

2000’liyıllardaiseyeniyapılaşmanınarttığıgözlemlen-miştir.Yeniyapılaşma,gelenekseldokununmevcuttopog-rafyasıuygunolmadığıiçin,kuzeyyönündekiRahvadüzlü-ğündeoluşmuştur.Bugelişmelersüresincetarihiyerleşimdokusukendikaderiilebaşbaşakalmıştır.Budurumaise,tarihidokununkorunmasıaçısındanşanslıbirgelişmegö-züylebakılmaktadır.

Bitlisilindekorumakavramı;1990’lıyıllarakadartekyapıölçeğindetescilaltınaalmaktanibarettir.Ancak1990yılı-nınsonrasındakentselkorumaanlayışıgelişmeyebaşlamışve koruma amaçlı planlama çalışmaları yapılmıştır. Bitlisili tarihikentdokusu,DiyarbakırK.T.V.KKurulutarafından1989yılında317sayılıkararilekentselsitkapsamınaalın-mış280tekyapıdatesciledilmiştir.ŞehirplancıM.RemziSönmez tarafındanhazırlananBitlis KorumaAmaçlı İmarPlanı,KültürBakanlığıtarafından5.12.1998tarih2179sa-yılıyasaileonaylanarakyürürlüğegirmiştir.Ancakgüvenliknedeniyle anket çalışması yapılamadığı için alanda yaşa-yanlarınsosyalanaliziderinlemesineyapılamamıştır.

Bitlistarihikentdokusundayaşanansosyaldeğişim,mi-mariyapıdakideğişimvedönüşümüdekaçınılmazkılmak-tadır. Bu dönüşümün içerinde henüz özgünlüğünü yitir-memişolanBitlistarihidokusuilegelenekselkonutlarınınşuankidurumununçokyönlüincelenmesigerekliliğindenyolaçıkılarakbuçalışmasınınyapılmasınakararverilmiştir(PayaslıOğuz2011).

LiteratürtaramasısonucundaBitlisgelenekselevlerinintamamını içerenkapsamlıbir çalışmanınyapılmadığı tes-pitedilmiştir.Zamaniçerisindenüfushareketlerininsürekligözlemlendiği,aldığıveverdiğigöçlerlefarklıkullanıcılaraev sahipliği yapan geleneksel konutlar, özgünlüğünü kay-betmeyebaşlamıştır.BubağlamdaBitlisgelenekselkonutdokusununayrıntılıolarakincelenmesigereğibirbaşkane-

denolarakortayaçıkmıştır(PayaslıOğuz2011).Korunmasıgereklialanlarözelyerleşimlerolarakkabul

görülürlervebualanlarkültürelsosyalekonomiközellikle-rininbirikimiilekimliklerinioluştururlar.Bubağlamdako-runacakalanınsadecefizikselyapısınıiçermeyen,sosyalveekonomikyapısınıdaiçerenmodelleringeliştirilmesigere-ğiaçıktır.Korumaplanlaması,kiminekadaretkileyeceğinide dikkate alan bir çalışmayı içermelidir. Genel anlamdakorumaplanlarıkullanıcılarıdoğrudanetkileyenbiruygu-lamadır.Dolayısı ileyalnızcafizikseldeğerlerielealanbirmodelin kullanıcıları zor durumdabırakacağı açıktır (İpe-koğlu2006).

Toplumların sosyo-kültürel yapısınıngelişimivedeğişi-mi,yerelçevreninbiçimlenmesindeönemlibiretkiyesa-hiptir. Kültür ile yerel çevre arasındaki ilişkiyi incelerkenzamaniçindetoplumunsosyo-kültürelyapısındameydanagelendeğişimlerlevarolançevrenindeğişiminivedönüşü-münügözleyipbelgelemekgerekir(Asatekin2005).

Bitlis geleneksel konutların da mevcut kullanıcılar ileyaptığımızanketçalışmaları,farklıbölgelerdengelenyenikullanıcılarınsosyalveekonomikprofilininyanında,gele-nekselkonutlarınasıldeğerlendirdiklerinin,algıladıklarınınincelenmesi budurumun korumayaetkisinindeğerlendi-rilmesinisağlamıştır.Sosyalanalizçalışmasındabütünge-leneksel konutların anket kapsamına girme şansının eşitolduğu “tabakalı örnekleme” yöntemi kullanılmıştır. Yanitabakalardaki(mahalleler)gelenekselkonutsayısıeşitol-madığındantabakalardaorantılıseçimyapılmıştır.

Anadolu’dakievtipleri incelendiğinde,araştırmacılarıngeneligelenekselkonutunüstkatplanınıdeğerlendirmiş-lerdir. Bu çalışmada isemimari yapı analiz edilirken tümkatlarınbiraradadeğerlendirildiğibiryöntemkullanılmış-tır.Gelenekselevlerinintümkatlarınınbirliktedeğerlendi-rildiğibirplantipolojisindekiölçüt“odamodülü”olmuştur.Bitlisevlerindekatadedineolursaolsuntaşıyıcısisteminbelirlediğibir“odamodül”üvardır;altkattakibirimsayısıvebüyüklüğünündiğerkatlardadadevamettiğigörülmüş-tür.Katlararasındaki“odamodülü”ilişkisi;Bitlisgelenekselevlerininhemplantiplerininhemdecephetiplerininoluş-turulmasıaşamasındakullanılmıştır(PayaslıOğuz2011).

Bitlis Kentsel Sit Alanındaki Sosyal Yapı AnaliziBitlis geleneksel kent dokusundaki kullanıcılarla

2006/2008 yılları arasındaki farklı zamanlarda anket ça-lışmaları yapılmıştır. Bu çalışmanın sosyal analizinde kul-lanılan” tabakalı örnekleme” yöntemine göre, yapılacakanketlerinhangimahalledekaçkonuttayapılmasıistatikselolaraktespitedilmiştir.

Eldeedilenbilgilerisedemografikyapı,sosyalvekültü-relyaşam,gelinen-göçedilenyer,gelirveüretimdurumu,mülkiyet durumu, kentsel koruma hakkında görüşler altbaşlıklarındaincelenmiştir.


Demografik YapıHanedeyaşayankişisayısınabakıldığında;10kişilikaile

genelin%1,2’siileenazrastlanantipioluşturiken,%20,1ile6kişilikaileensıkrastlananailetipidir.

Ekonomikşartlarıgereğievlendirilençocuklarilkyıllar-daaileilebirlikteoturmakta,ailesibüyüdükçe,yaniçocuksayısı arttıkça baba evinden ayrılıp kendi evine çıkarakgenişaileyapısınınçekirdekaileyedönüşümügözlemlen-mektedir.

Anne,baba,evlenmişerkekçocuklar,gelinler,torunlar,evlenmemişkızveerkekçocuklar,dedeveninedenoluşangenişailelerinsayısıfazlaolmamaklaberabergünümüzdededevametmektedir.Bazıgelenekselevlerinbuaileyapı-sınagöretasarlandığıdagörülmektedir.Dışarıdantekyapıgibigörünen,farklıkatlardagirişleri,kendiiçindetuvalet,banyogibiyapıelemanlarıolanbirleşikyapıçözümleriningenişaileyapısınagöretasarlandığıyadageliştiğidüşünül-mektedir.

Bitlis’te çocuk sayısının,özellikle erkek çocuk sayısınınyüksekolmasıaileningücünüartırırdüşüncesi ileparalelgelişmiştir.Ancakgünümüzdeçocuksayısının7veüstündeolmasıdurumununazaldığıyapılanalançalışmasıgöster-miştir.Ekonomiksebeplerdengeçimsıkıntısıyaşayanyenievlenençiftlerdahaazçocukyapmaeğilimindedir.Erkekçocuksahibiolmakisehalaöneminikorumaktadır.

Sosyal ve Kültürel YaşamEvde konuşulan dil Türkçedir. Alan çalışmaları sırasında

anne,babaveailebüyüklerininkendiaralarındaKürtçeko-nuştuğuçocuklarlayadagençlerleiseTürkçekonuştuğu,ev-dekiyaşlıkadınlarınisehiçTürkçebilmediğigözlemlenmiştir.

Bitlis’teyaşayanMüslümanlarınHanefiveyaŞafimezhe-bindenolduklarıgörülmektedir.Mezhepfarklılığıyalnızcainanışveibadetbiçimlerindegörülmekteykenfarklılığınınevlerdekiyaşantıyavemekânayansımamıştır.

Sosyal etkinliklerin olmadığı bu şehirde, tek sosyal et-kinlikkomşularveakrabalararasındayapılanziyaretlerol-maktadır. Yani kentsel nedenlerden ötürü zorunlu olarakinsanlarmaddivemanevikomşulukilişkilerinidevamettir-mektedirler.Gününneredeysetamamınıevlerindegeçirenkadınlar,evişlerindenartakalanvakitlerindeyatelevizyonizlemekte ya da komşularıyla; toplanma, oturma, el işi,sohbet, temizlik, yemek hazırlama gibi eylemlerle, dahaçokmahalleboyutundakomşuyadaakrabalarıyla sürekliilişkiiçindedir.Erkekleriseçalışsınyadaçalışmasıntoplan-makiçinçoğunluklakahvehaneleregitmektedirler.

Çocuklar iseokullarındanartakalanvakitlerini televiz-yon izleyerek, mevsimine göre evde veya sokakta oyunoynayarakgeçirmektedirler.Bitlissokaklarındadolaşırkendilenenyadamendilsatançocuklarıdeğildamlardaevcilikoynayankızçocuklarıilemahallearalarındakiarsalardatopoynayanerkekçocuklarıgörmekmümkündür.

Bitlis’teaçık-kapalıeğlencemekânları,alışverişmerke-zi, sinemabulunmamaktadır. Bunedenle aileboyutundayapılansosyalaktivitelerkışmevsimindeevde televizyonseyretmek, akraba ziyaretleri; bahar ve yaz aylarında iseailecekgidilenpikniklerdir.

Göç

Alandayapılançalışmalarve literatür taramaları sonu-cundaBitlis’ingöçalanveverenbirşehirolduğuanlaşıl-maktadır.

Bitlis,son50yıldırhızıdeğişenbirgöçolgusunusürekliyaşayanbirşehirdir.Teröryüzündenboşaltılanköylerdenmerkezeyapılangöçlebaşlayansüreçyakıngeçmiştengü-nümüze kadar da genelde iş arama amaçlı göçle devametmiştir.Kentingöçalmavevermeeyleminebakıldığında;Bitliskendiilçeleriveköyleri,azdaolsadoğuşehirlerindengöçalırken:batıdaki şehirleredegöçvermişvevermeyedevametmektedir.Bitlis’tenailecekgöçenlergittikleriyer-de geneldemaddi yardım almamaktadırlar.Mevcut halkiseBitlis’teki işsizlik veçocukları içindaha iyibir geleceksağlayabilmekaygısıyla,daha iyişartlardayaşayabileceği-neinanarakbaşkaşehirleregöçmekistemektedir.Göçen-leringittikleri şehirlerdeBitlis’teyaşadıklarındandaha iyidurumdaoldukları ile ilgili söylemlerakrabalar,komşulararasında konuşulmaktadır. Aslında bu durumun, mevcutkullanıcının da Bitlis’ten göç etmek istemelerine nedenolduğu düşünülmektedir. Göçmeye karar veren aile han-gişehregidebilecekleriniaraştırmakta,oşehirdebulunanakrabalarındanyadahemşerilerindenveyaaynıaşirettenolankişilerden,yalnızcamaneviyardımalarakyenişehreuyumsağlamayaçalışmaktadırlar.Gelenekselkonutkulla-nıcılarlayapılansözlügörüşmelerdegöçedenlerin tekrardönmediğianlaşılmaktadır.

Yapılan anket çalışmasına göre elde edilen verilerdenbirdiğeride,şimdikikullanıcılarınyerlikullanıcıolmadığı,çoğunluklaMutkiilçesindengöçlegelenlerinolduğutespitedilmiştir.Geçtiğimiz30-40yılöncesindebaşlayanveha-lendevamedenbuhareketlilikte,MutkililerinbatıyagöçserüvenindeBitlis’ibirbasamakolarakkullandıklarıgörül-mektedir.

Gelir ve Üretim Durumu

Bitlisilindekadınlarçalışmadığı/çalıştırılmadığıiçinevinerkeğigeçimisağlayankişidurumundadır.Çalışmaalanın-dakibabamesleğigruplarıise;işçi,memur,emekli,şoför,esnafkesimindenoluşmaktadır.Bazıevlerdeerkekçocuk-ların da çalışmasıyla evin geçimine katkı sağlanmaktadır.Hattabazıevlerdeyaşlıbabaçalışmamaktaçocuklarınça-lışarak kazandıklarıyla geçinilmektedir. Bu bağlamda evegirengelir500-1.000TLarasındadır.

Evin ekonomisine katkı sağlamak amacıyla kadınların,evdeyiyeceküretimi(sebze/meyveekme-kurutma,salça,vb.)yaptığıgörülmektedir.Evdeüretilenyiyeceklerdenen

Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve Öneriler


yaygınolanıpeynirdir.Evdehazırlananpeynirlerinsaklan-masıisezeminkatlarıntabanınınbirbölümükazılaraktop-rağagömülmesişeklindedir.

Mülkiyet Durumu

Anketçalışmasınınyapıldığı164evden,108’iev sahibi-dir.Gelenekselkonutkullanıcılarındanevsahibikonumundaolanların54’üsatınalmış,36’sıaileyeait,18’iailedenmiraskalmıştır. Bunların içinde konutların sahiplilik süresi 40-60yıldır veaileyeait yadamiras kalanlardır.Aileyeaitolmayoluylaolanevsahipliği;evlenençocuklarınoturmasınaizinverilendurumlardır.Satınalmayoluylaevsahibiolmaduru-mununise;11-15yılöncesindegerçekleştiğigörülmektedir.Buverilergelenekselkonutunözgünsahiplerininpekkalma-dığınıvekullanıcıdeğişimininyaşandığınıgöstermektedir.

Kentsel Koruma Hakkında Görüşler

Yapılan anket çalışması sonucunda, tarihi kentmerke-zindekilerin bulundukları tarihi dokunun farkında olduk-ları tespit edilmiştir. Kullanıcılar maddi imkânları olduğu

sürece onarım yapmaktan yanadır. Son yıllarda KültürBakanlığı’nınverdiğiprojedesteğiilebirçokgelenekselko-nutun restorasyon projeleri hazırlanmıştır. Bitlis halkınınbüyükbirkısmıbukonudabilgisahibidirvekendievlerinindeprojelendirilmesiveonarılması için İlKültürMüdürlü-ğünebaşvurmaktadırlar.Tekyapıkorumadabukadar is-tekliolankullanıcıların, kentsel korumahakkındabilinciniseoluşmadığıtespitedilmiştir.

Ancak,gelenekseldokudakibugünkükullanıcı iseeko-nomikşartlarıdüzeldiğisürecebuevlerdeveBitlis’teya-şamayıtercihetmektedir.EğitimseviyesidüşükbirsosyalyapıyasahipolanBitlis,korumakonusundaistekliamabukonuda bilinçlendirilmesi gereken kullanıcılara sahip biryerleşimbölgesidir.

Bitlisgelenekselkentdokusundadeğişensosyalyapıyarağmen insanların geleneksel konutlardaoturmayı tercihetmesi,konut-aileilişkisiaçısındanönemlibirveridir.Çün-kü bugünkü sosyal yapı, geleneksel konutları kendi kül-türlerinedahayakınbulmaktadır.Mülksahibiolsunveya


Şekil 1. Bitlis kent merkezindeki geleneksel yerleşim dokusundan görüntüler.

olmasın insanlar kendini geleneksel yapıyla yakın hisset-mektevekonfor şartları sağlandığı sürecebukonutlardayaşamayıtercihetmektedir.

Geleneksel Kent Dokusu Bitlis tarihi kent dokusu; şehrin ortasında yükselen ve

heryöndendikkatiçekenheybetlibirkale,kaleninyama-cındangeçenanayolvedereileyolunkenarındakiyamaç-larayerleşentaşevlerdenoluşur.Diyarbakır-Vankarayolu,Bitlis’iikiyebölmektevekentin1.dereceulaşımyolukonu-

mundadır.Anayolunkenarlarındayüksekkatlıbetonarmebinalaryeralırkenbuyapılarınarkasında,yükselentopoğ-rafyayayerleşen;oldukçasadevegösterişsiz,toprakdamlı,1,2veya3katlıtaşevlerdenoluşangelenekselkentdoku-sugörülebilmektedir.Anayoldantepelereçıkıldığındaisedüzlüklervederelerdenoluşan inişli çıkışlıbirgelenekselkentdokusugörülmektedir(Şekil1).

Bitlis Kalesi, Bitlis-Diyarbakır, Bitlis-Tatvan, Bitlis-MutkiYoluBitlis’temekânsalyapıyıbelirleyenanaöğelerdir.1998yılındayürürlüğegirenBitliskorumaamaçlıimarplanında



Şekil 2. Bitlis ili tarihi kent merkezi.

ilin potansiyellerinin değerlendirilmesi sonucunda 4 ayrıbölgekentselsitsınırıbelirlenmiştir.Gelenekselkonutdo-kusuhomojenbiryapıdaolmadığıiçinyoğunluktakibölge-lerdebusınırlamalaryapılmıştır.Kentsel,arkeolojikvedo-ğalsitalanlarıilekorunmasıgereklitaşınmasıgereklikültürvarlıklarınınyoğunolduğualanlarGazibey,İnönü,Atatürk,Taş,Yükseliş,Sekizağustos,Hersan,Devrim,Müştakbaba,ZeydanveSaraymahallelerindekalmaktadır(Şekil2).

Bitlis ilindeki yerleşme düzenini ve ulaşım sistemini;coğrafi ve fiziki veriler belirlemiştir. Doğudan batıya uza-nananakentselbelirleyici imgeelemanıolanBitlisKalesiçevresindegelişenkentselmekân,nadirentekkatlı,ikiyadaüçkatlıgeneldedikdörtgenveyakareyeyakın,arazininyerbetimselniteliğini iyideğerlendirerekyerleşentaşkü-bikkitlelerdenoluşmaktadır.Evlerkendiparsellerindearkabahçeli yola sıfırmesafeli, önbahçeli arka ve yanolmaküzereköşebahçeliveyabitişiktarzdayerleşmektedir.Eğimnedeniyleyapılanbirkottatekkatikendiğerkotta2veya3katıbulunmaktadır.Doku,ticarimerkezdekarolajsiste-mindeyken organik konutların olduğu alanda ise organiközelliklergöstermektedir.Eğimeparalelolanyollargeniş,dikolanyollar isedarvegeneldetaşmerdivenlidir (Sön-mez,1996).

Eğimeoturtulanevlerbirbirininmanzarasını kapatma-yacakşekildeyapılmışlardır.Yamacaoturanevlerindışın-da,kentsiluetinekatkısağlayandiğerelemanlarisedere-ler,çeşmelerveköprülerdir.

Geleneksel kent dokusunu ikiye bölen ana ulaşım ak-sınındışındakiyerlerdeyani içkısımlarda,şehiriçiulaşımısağlayan ikinci dereceden ulaşım yolu dışında araç yoluyoktur.Topoğrafyanınelverdiğişekildeevlerarasıbağlantıdikmerdivenlervepatikalardanoluşanyayayoluşeklinde-dir (Şekil3).Araçtrafiğininiçkesimlereulaşamaması,gele-nekselkentdokusununbozulmasınıengelleyicibirkazançolmaktadır.

Anayolunkenarlarındakidüzlüklerinticarimerkezola-rak kullanılması, bu alandaki çok katlı yapılaşmaların yo-ğunluğunuarttırmıştır.Bunakarşınanayolunyukarılarındayeralanvedahaiçerlerdekigelenekselkentdokusu,topoğ-rafyasebebiyleçokkatlıyapılaşmanınolmasınıengellemişvegelenekselkentdokusufazlabozulmamıştır.Gelenekseldokuiçerisindekibozulmalariseyenikullanıcılarıngereksi-nimleridoğrultusundagelenekselyapıyabetonekleryadayeni2-3katlıbetonyapılaşmalarşeklindeolmuştur.

Kentmerkezindekitopoğrafyaçokkatlıyapılaşmayaizinvermediği içinyeniyerleşimbölgeleriTatvanyoluüzerin-dekiRahvadüzlüğündeoluşmuştur.İdarimerkezinbirbö-lümüdebubölgedeyeralırken,tarihidokuiçerisindeka-lankısmınındabubölgeyetaşınmasıkonusundaçalışmalaryapılmaktadır.

Geleneksel Bitlis Evlerinin Genel Özellikleri Alan çalışması sırasında tescilli olan ve olmayan gele-

nekselevlerincelenmiştir.Bitlismerkezdekigelenekselev-lerden91adet (76 tescilli evve15adedi tescilsizolmaküzere)eviniçinegirilerekmimarianalizleriyapılmıştır.Ge-leneksel Bitlis evleriyle ilgili yapılan tüm çalışmalar ince-lenerek“BitlisEvleri”kitabındaçalışılan12evden,5evinplankrokileridemimarianalizçalışmalarındagüncellene-rekdeğerlendirilmiştir(Sayanvd.2001).

Parsel Kullanımı Bitlis tarihi kent dokusunda, parsel yapısı topoğrafya-

nın izin verdiği ölçüde şekillenmiştir. Eğimin fazlaolduğuyerlerdeparselboyutlarınınazolduğu;eğiminazaldığıyer-lerde ise parsel boyutlarının büyüdüğü gözlemlenmiştir.Planlamaolmadanyapılanyerleşim,organikbirgörünümsergilemektedir(Şekil4).

Dikyamaçlardakigelenekselevinsınırıbazenparselsı-nırınaeşit iken,bazendeyanındakiveyaönündekiküçükbiralanıbahçe/avluolarakparselinedahilettiğigörülmüş-


Şekil 3. Doğal yaya yollarından örnekler.

tür.Bukonumdakigelenekselevlergeneldedoğalzemineyapışıkkonumlanmıştır.Doğalzeminedayananbuyapılar-da, zeminkatlarınarkası tamamenaraziyeotururkenüstkatlarbazenaçıktakalarakyapıyagirişisağlarkenbazendetamamıyada2/3’sidoğalzeminedayandırılmıştır.Eğimeyapılanbazıevlerdeiseüstkatın,zeminkatsınırlarınındı-şınataşacakşekildearaziyeoturtularakgenişletildiğigörül-müştür.

Eğimin düz ya da hafif olduğu yerlerde ise gelenekselevin parsel sınırları, yapının etrafındaki/yanındaki büyükbahçeveyaavlusayesindedahabüyükbiralanıkaplamak-tadır.Bualandakigelenekselevlerisesadecezeminkattadoğalzemineoturmaktadır.Genelolarak;araziyeoturumşeklinasılolursaolsun,dışsınırlarıdeğişmeyengelenekselBitlisevlerikübikbiranlayışlatasarlanmışlardır.

Evlere sokaktan girişler, araziye oturumu ile değişenfarklılıklar göstermektedir. Bazı evlere tek kattangirilebi-linirken,bazılarınaher ikikattandagirilebilmektedir.Tekkattangirişliörneklerdegirişkatısadecezeminkattır.Buörnektekievlerinbirkısmıeğimliarazidebirkısmıdadüzarazideyeralmaktadır.Bazı2ve3katlıörneklerdeyapıyagirişherikikattandasağlanmıştır(Şekil5).Katlararasıdü-şeybağlayıcıolanmerdiven,genelplandüzenindebelirginolarakyeralmıştır.Bazıevlerdeisesadeceodunalabilmekiçinzemindöşemesindenaçılanbirkapaklagizlenenmerdi-veniledüşeybağlantısağlanmıştır.Katlararasındakidüşeybağlantıyısağlayanmerdivenüstününkapaklakapatılmasısertgeçenkışmevsimindekiısıkaybınıönlemekiçindekul-lanılanbiryapıelemanıdır.Günümüzdegelenekselevlerin

katlarının farklı kullanıcılar tarafındankullanımındankay-naklıolarakbukapaklarınkapatıldığıvemerdivenlerinyokolduğutespitedilmiştir.

Bitlis’te topoğrafyanın, parsel oluşumunu ve kullanımşeklinisınırlayanbiretkiyesahipolduğu,ancakdikbirto-poğrafyaüzerindekonumlanandiğertarihikentmerkezle-rinden(Mardin,Midyat,Savur,…vb)farklıolarakgelenekselBitlisevlerininplanoluşumundakesinbirbelirleyiciolma-dığı tespit edilmiştir. Geleneksel Bitlis evlerinde, topoğ-rafya nedeniyle yönlendirmenin ise yapılamadığı, evlerinbulunduğuyerneresiolursaolsunherzamanmanzarayabaktırıldığıgörülmektedir

Plan Düzeni

MütevazıbirdışgörünümesahipolangelenekselBitlisevleri,DoğuAnadoluBölgesigelenekselevleriningenelin-dekigibi(Van,Malatya,Kars)dışaaçıkolaraktasarlanmış-lardır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki avlulu evlerde(Diyarbakır,Mardin,Urfa)görüleniçedönükbirmimariye-rine,Anadolu’nuniçvekıyıkesimlerindekigibidışadönük,sokaklailişkilibirplandüzenisergilemektedir.

Mekânsayısıaçısındançokfazlazenginolmayanbuev-lerin plan elemanları, her evde olan; oda, sofa, tuvalet,banyo/hamam/çol, bazı evlerde rastlanan avlu, odunluk,ahır,gibibirimlerdenoluşur.

GelenekselBitlisevleri,içindeyaşayanlarınihtiyaçlarınıyapıbünyesindeçözebildiğikapalıbirmekanizmaşeklinde-dir;kalıntaşduvarlıküçükpencerelievler,tıpkıküçükbirsavunmayapısıgibidir.İklimsebebiyledebuşekildegelişen



Şekil 4. Parsel-yapı-sokak ilişkisi.

Şekil 5. Geleneksel Bitlis evlerinin giriş yönüne göre sınıflandırılması.

evlerin dışarıyla ilişkisini sağlayan kapılar kapatıldığında,yatayda ve düşeyde olmak üzere iç kısımda hermekânaulaşımmutlakasağlanmıştır.Hattadamabileiçeridenbağ-lantısıolanörneklerederastlanmaktadır.Herevintuvaleti,banyosuvemutfak/yemekpişirmebölümüyapıiçerisindetasarlanmıştır.

GelenekselBitlisevleri, tekkatlıveüçkatlıolabileceğigibi,genellikle2katlıdır.Odalarınkatyükseklikleriiseah-şapkirişlemelimekânlardakirişaltınakadarolanmesafele-ri2.50m./2.80m/3.00m/3.20m/3.30m/3.40m/3.50m/3.80m/4.00m.gibideğişirken,tonozlubirimlerde4.00m/

4.50m/5.00marasındadeğişenbirölçüdedir.Budoğrultu-dadışcephedekitümyapıyüksekliğidekatsayısınagöredeğişmektedir.

Avluisesıkrastlananbiryapıelemanıolmadığıgibi,plangelişimindeGüneyDoğuAnadoluevlerindeki (Diyarbakır,Urfa,Mardin) gibi etkili değildir.Bazı evlerinbir kenarın-da parselin imkân verdiği büyüklükte ve yüksek duvarlıolanavlular,kendibünyesindebazıeylemlerinuygulandığıocak,nişgibiparçalarasahiptirler.

GelenekselBitlisevlerindegenelliklealtkatplanşeması,üstkattadadevameder.Günümüzeulaşanörneklerince-


Şekil 6. Geleneksel Bitlis evlerine örnek.

lendiğindeBitlisevlerininaltveüstkatpenceretiplerinde-kiveikikattakullanılantaşrengindekifarklılıklardandeği-şikzamanlardayataydaveyadüşeydekat ilavesiyapıldığıanlaşılmaktadır.Evsahibininzenginliğiyadaailebüyüklü-ğüiledoğruorantılıolarakyapılanbueklemeler,tekkatlıolanyapıyaüstkatıneklenmesiyadaevinbitişiğineyenibir “oda+sofa” şeklindeki bir kitle eklenmesiyle olduğugörülmektedir.Bazıevlerdegörülenveyanduvarlardabı-rakılandişlerin,yapınıngerektiğindebüyütülebilmesi içinbırakıldığınıgöstermektedir(Şekil6).

Plan Tipolojisi BazendüzarazidebazendeeğimliarazidebulunanBitlis

evlerinde,altveüstkatlardakimekândizilimiveevegirişkatıherevdeaynıözelliğesahipdeğildir.Üstkatplanıge-neldebenzerlikgösterirkenaltkatlarservisbirimlerindenötürüfarklılıkgöstermektedir.Hattabazıevlerdealtkatileüstkatbirbirindenbağımsızayrıbirevolarakkullanılmak-tadır.

GelenekselBitlisevlerindeplangelişimi;tekodalı+sofalı,ikiodalı+sofalı,üçoda+sofalışeklindedir.Büyüyenaileyapı-sıdoğrultusundayapıyaeklemeler(oda+sofa,ikioda+sofa)ileyapınındaorganikbiçimdebüyütüldüğügözlemlenmiş-tir.Sofa,odaveıslakhacimlerinbağlantısıilişkisinde,gele-nekselBitlisevlerininherkatınbirliktedeğerlendirildiğibirplantipolojisihazırlanmıştır.

Plantipolojisinde“odabirimi”ölçütolarakkullanılmış-tır.Gelenekselkonutkaçkatlıolursaolsun,taşıyıcısisteminbelirlediğibirodabirimivardır.Buodabirimitümkatlarda

aynışekildedevametmektedir.Örneğin;altkatta2odabi-rimivarsaüstkattada2birimvardır.Bubirimlerüstkat-lardaherzamanyaşamamekânıolurken;altkatlardaba-zenyaşamamekânıbazendehayvanbarınağı,kiler,depo,odunlukşeklindekullanılabilmektedir.Odalarınbağlandığısofaiseherkattaaynışekildedevametmektedir.Tuvalet,banyo,mutfakgibiservismekânlarıdayasofanıniçindeyadasofaylabağlantılıdır.BirimsayısınavekatadedinebağlıolarakhazırlananplantipolojisiŞekil7’dekigibidir.Yapıyagirişşekilleridebutablodabelirtilmiştir.

Bitlisevlerinde,herkatayrıbirevgibikullanımimkânısağlayabilmektedir.Tekkattangirilenveikikattandagiri-lebilen örneklerde; katlar arası merdivenle bağlantılı ol-sunyadaolmasınherkattawc,banyo,mutfakgibiservismekânlarınınolduğugörülmektedir.Bitlisevlerininaltkat-larında;oda,sofa,kiler,depo,odunluk,ahır,wc,banyo,çoldeğişkenlikgöstererekyeralanmekânlardır.

Genel Cephe Düzeni

Genel olarak iki katlı ve sade bir cepheye sahip olanBitlisevlerinincephesindeneredeysesüslemeyoktur.Yal-nızca birkaç evin cephesinde süslemeye rastlanmaktadır(Şekil8).

Bitlisevlerinde,vadininher ikiyönündekarşılıklıman-zarayabakanbiryerleşiminsözkonusuolması,manzarayabakancepheleriçevredeğerleriaçısındanönemlikılmıştır.Bu bağlamda, tipoloji çalışmalarında evlerin bu yöndekicephelerianacepheolarakdeğerlendirmeyealınmıştır.



Şekil 7. GelenekselBitlisevlerininplantipolojisi.


Odalarınmanzarayabaktığıbuyerleşimdekicephedü-zenindeodapencereleriönemkazanmaktadır.Cephesis-temibirodadakipenceresayısına,pencereninşeklinevekatlararasındakipencere ilişkisinegöreçeşitlenmektedir.Yaniplantipolojisindekibelirleyiciolan“odamodülü”,cep-hetipolojisindedebelirleyiciolmuştur.Öncelikle;biroda-nınpenceresayısı,şeklivekatyüksekliğitespitedilerekA,B,C,gibikodlarverilmiştir(Şekil9).“A”tekpencereliodamodülünü,“B”ikipencereliodamodülünü,“C”iseüçpen-cereliodamodülünüifadeetmektedir.

Dahasonra ise“odamodülü”ndekipenceresayılarına,katyüksekliğinevekatlararasındakiilişkilerinegörebelir-lenentiplerin(A,B,C)birlikteliğinegöre1odalı,2odalı,3odalıve4odalıolarakkatyüksekliğiyleorantısınınbelirtil-diği,gelenekselBitlisevlerinincephetipolojisiçıkarılmıştır(Şekil10).

Belirlenencephetipolojisinebakıldığında;yanyanage-lenodalarınpenceresayılarındakiveşekillerindekifarklılık,

aslındaoyapınınsonradaneklenerekbüyütüldüğüanlaşıl-maktadır.

Yapım Tekniği ve Malzeme

Sertgeçenveuzunsürenkışmevsiminedeniyleboyutolarakmekânların fazlabüyük tasarlanmadığıGelenekselBitlis evleri, yığmayapım tekniğindeyapılmıştır.Üstörtüisedüztoprakdamdır.Anayapımmalzemesiyöreyeözgüolanküfekitaşıolarakadlandırılan“tüf”taşıdır.TüftaşınınocaktançıkıncakolayişlenebilirolmaözelliğinekarşıBitlisevlerindesüslemeninolmamasıdikkatçekicidir.

Dıştaraftaninceyonukesmetaşveiçerisindemoloztaşdoldurularakörülenduvarlarınkalınlıklarıdışduvarvetaşı-yıcıiçduvarlarda80-100cmarasında,içbölmeduvarlarınkalınlığı15-30cmarasındadeğişmektedir.Duvarlardışta-raftansıvasızikeniçtaraftan(yaniodalarınduvarı)sıvalıdır.

Zemin kat döşemesi genellikle sıkıştırılmış toprak-tır, bazı evlerde taş kaplamadır. Birinci kat döşemesiise sal taşı ya da sıkıştırılmış toprak kaplamadır. Kat ara-

Şekil 8. Süslemeli cephe örnekleri.

Şekil 9. GelenekselBitlisevlerinincephetipolojisindekullanılan_“Oda_modülü”.

sı döşemelerinin geçiş sistemi ise şu şekildedir; ahşapkirişleme+mertek(perdi)+toprak dolgu (püşürük)+ topraktesviye+saltaşıdır(Şekil11).

Üst örtüdeki geçiş sistemi ise; ahşap kaplama+mertek(perdi)+kamış+toprakdolgu(püşürük)+tuzvesa-mankarışımlıtoprakşeklindedir.

Bitlis evlerinde alt katlardaki mekânların üst örtü sis-teminde bazen ahşap kirişleme, bazen de beşik tonozgörülürken; üst katlarda ise örtü sistemi yalnızca ahşapkirişlemedir.Ahşapkirişlemelerinaltınınahşapmalzemey-lekapatıldığıhattaözelkalemişlemelitavanörneğinederastlanabilmektedir. Günümüzde ise bakımı yapılamayantoprakörtününzamanlaakmayabaşlamasıyüzündenbazıevlerdeahşapkirişlerinaltıbezyadaplastikörtülerleka-patılmıştır(Şekil12).

Sosyal ve Fiziki Sorunlar Bitlis kentmerkezindekigelenekseldoku,korumayak-

laşımınıdoğrudanetkileyeceksosyalvefizikisorunlarıba-rındırmaktadır.

Sosyal Sorunlar

Bugün Bitlis kentmerkezindeki geleneksel kent doku-sundabulunansosyalyapı,geçmiştevarolanvebudoku-yuoluşturansosyalyapıdanfarklıdır.1914yılındakitehcirolaylarıylabaşlayangöç,halendevamettiğiiçingünümüz-dekentmerkezindeyaşayanhalkın%90’ıçevreşehirlerdengöçedenlerdenoluşmaktadır.Bitlisgöçalanvegöçverenbirkentimizdir.Budurumgelenekselkonutmimarisininsü-rekliliğiniolumsuzetkileyenbirolgudur.

Bitlismerkez,insanlarınbirbirineyabancılaşacağıkadarbüyükbirşehirolmamasınarağmenekonomikvegöçgibi



Şekil 10.GelenekselBitlisevlerinincephetipolojisi.

Şekil 11. Sal taşı örneği

sebeplerdenötürüBitlishalkıbirbiriyleyabancıkalmakta-dır.Kentteinsanlarınkatılabileceği;gezinti,sinema,tiyatrogibisosyaletkinlikimkânıbulunmamaktadır.Yapılanbaşlı-catopluetkinlikdüğünlerdir.Kadınveerkekleringeneldeayrıayrıoturduğudüğünleryazdönemleriokulbahçelerin-deyapılır.Diğerbirsosyaletkinlikiseaileceyapılançevreşehirleregezilerdir.Topluetkinlikmekânlarınınolmaması,insanlararasındakiilişkininmahalleveakrababazındakal-masınanedenolmuştur.Budurumda“mahallelik”kavra-mıönemkazanmaktave“kentlilik”anlayışındandahaönplanda yer almaktadır. Bu durumda“sokak” yaşamın birparçasıolmuştur.Öyleki,“mahalle”kadınlarınyün-halıyı-kadıkları, sohbetedip çay içtikleri, çocuklarınoynadıklarıbirtoplanmamekanıdır.

Aşiretyapısı,bölgedeyapılançalışmalardasıkrastlanı-lan ve varlığını halen sürdüren sosyal bir olgudur.Günü-müzdeBitlis’te her ailenin bağlı olduğubir aşiret var ol-maklaberabertoplulukiçindeaşirethiyerarşikyapısıgüçlüdeğildir.EkonomikbirliktelikdüzeniBitlis’tekiaşiretyapı-lanmasında görülmemekte, ancak ailenin aşiret grubunamanevibağlılığıdevametmektedir.Bitlis’teaşiretolgusu,günümüzde sosyal yaşamı etkileyen bir etken değildir.Hatta “mahallelik” anlayışını etkilememekte, aynı aşiretemensupailelerinbirarada,aynımahalledetoplanmaolgu-sununolmadığıtespitedilmiştir.

Gelenekselevlerinmülkiyetdurumu;genellikle1hisseliiken9,10,13hisseliolanlarınadarastlanmıştır.29Kasım2006tarihindeBitlisTapuMüdürlüğündenalınanhissedu-rumubilgilerinegöre;194tescillievden,110evin1hisseliolduğutespitedilmiştir.Budurumkorumaaçısındanolum-lubiretkenoluşturmaktadır.

Ekonomik açıdan kötü durumda olan Bitlis’te işsizlik,sosyalyapıyıgöçezorlayanenönemlietkendir.ÇoğunluklaMutki’dengöçalmakta, İstanbul,Antalya,Bursabaştaol-maküzereTürkiye’ninheryerinedegöçvermektedir.Göç,Bitlis’tegeçmiştenbugünekadarsosyalyapıyıetkileyenveetkilemeyedevamedenbirolaydır.

Fiziki Sorunlar Değişen sosyal yapının yani yeni kullanıcıların özgün

plan düzeni üzerinde yaptıkları bazı değişiklikler olduğugözlemlenmiştir.Evlerinkatlarınınfarklıkullanıcılartarafın-danbölünerekkullanımı sıklıkla rastlanılanbirdurumdur.Budahaçokekonomikgelireldeetmek içintercihedilenbiryöntemdir.Yapı,katbazındasofayayapılanbirduvarlaoda+sofaolarakbölünmektedir.Aslındamodülerolanplansistemiyenişekliyledeeskiplandüzeninidevamettirmek-tedir.Bitlisevlerindetuvalet,banyoyapı içerisindeyeral-maktaykenbubölünmesonucunda,yenibölünenkısımiçinbubirimlerineklenmesigerekmiştir.Bitlisevlerindemutfaksofanıniçindeyeralmaktadır.Yalnızcabazıevlerdemutfak


Şekil 12. Tavan örnekleri.

ayrıbirmekânolarakçözümlenmiştir.Mutfakmekânınınol-madığıevlerdesofanınbirbölümükapatılarakveyabirodamutfağadönüştürülerekkullanımsağlanmıştır.

Karşılaşılan diğer değişiklikler betonarme eklerdir. Katçıkılması, oda, balkon eklenmesi geleneksel yapıyı statikaçıdanzorlayanbiretkendir.

Bitlisgelenekselkentdokusundadeğişensosyalyapıyarağmen insanların geleneksel konutlarda oturmayı ter-cihetmesi, konut-aile ilişkisi açısındanönemlibir veridir.Çünkü bugünkü sosyal yapı, geleneksel konutları kendikültürlerine daha yakın bulmaktadır. Mülk sahibi olsunveyaolmasıninsanlarkendinigelenekselyapıylayakınhis-setmektevekonfor şartları (ısınmavb) sağlandığı sürecebukonutlardayaşamayıtercihetmektedir.Sobaileısıtılangelenekselevlerdekikullanıcılar,günümüzevlerindekigibikalorifertesisatıylatümevinısınmasınıtercihetmektedir-ler.Bitlis’tesoğukveuzunkışmevsimindegünümüz tek-nolojisinin geleneksel evlerde kullanılmasının sağlanmasıgereklidir.

Sebze-meyvekurutma,peyniryapmagibikışlıkyiyeceküretiminin,evdekadınlar tarafındanhazırlanmasımimariçevrenin kullanım/değişimine etki etmektedir. Alt katlarpeynirlerin saklandığı soğuk hava deposu olarak, damlarisekurutmamekanıolarakkullanılmaktadır.

Bitlis’teaşiretolgusudışarıdanalgılandığıgibiçokbağla-yıcıekonomik-politikbirbirliktelikdeğil,yalnızcabirgrubaaidiyetlikolaraksüregelmiştir.Heraileninbağlıbulunduğubiraşiretvarikenaynıaşiretiçerisindeekonomikvesosyalbirliktelikyoktur.Aynıaşirettekiinsanlarınbellibölgelerdetoplanmadığı gözlemlenmemiştir. Bitlis’te aşiretin varlığı,aynıaşiretebağlıinsanlarınbiraradayaşamasıgibidurumsöz konusuolmadığındanyaşam tarzını, yapılı çevreyi vemimariyietkileyenbirolgudeğildir.

Göç nedeniyle ve ekonomik sıkıntıya çözüm amaçlıevlerinbölünerekkirayaverilmesi, sosyal vemimaribiri-minkarşılıklı ilişkisininsürekliliğinibozmuştur.Gelenekselkonutunyataydavedüşeydebölünmeveyaeklemeyapı-larakbaşkakişilere kiralanması gelenekselmimarininöz-günlüğünün algılanmasını zorlaştırmaktadır. Ancak kübikvemodüler plan şemasındaki geleneksel evlerde yapılanmüdahaleler,plankullanımını fazlabozmamaktadır.Sofa-daduvarlabölünenyapının iki tarafındadamekankulla-nımlarıözgünşekliyledevametmektedir.

Sonuç ve Öneriler Sosyal Yapıya Yönelik ÖnerilerTarihiçevrekorumada,özgünolsunyadaolmasınsos-

yalyapıverileribüyükönemtaşımaktadır.Bitlisgelenekselkentdokusundaki sosyal yapı tamamendeğişmiştir.Bitlisiçinyapılacakkorumaçalışmalarındasosyalyapınındoğruşekilde incelenip değerlendirilmesi ve bunun sonucunagöreçalışmayapılmasıgerekmektedir.

Göç,Bitlis’tegeçmiştenbugünekadarsosyalyapıyıet-kileyenveetkilemeyedevamedenbireylemdir.Budurumgelenekselkonutungeçicibarınmagibikullanılmasınane-denolmuştur.Bunüfushareketliliğinivedeğişimidurdur-makiçingöçenedenolanetkenlerinortadankaldırılmasıgerekir.Göçenedenolanenbüyüketken işsizliktir.Bitlishalkınınortayaşveüzerindekikesimibulunduğuyeriterketmek istememektedir. Genç kesimin işsizlik nedeniylegöçmesi ailenin tüm fertleriningöçmesinenedenolmak-tadır. Yani ekonomik sorunlar ortadan kalkarsa, halk göçetmekyerinekendimemleketlerindeyaşamlarını sürdür-mekistemektedir.Yaşamşartlarınınuygunveucuzolduğubirkentte;hemdekendimemleketlerindeyaşamayıterciheden bir toplumun olduğu Bitlis’te, kentin ekonomik so-runlarınagetirilecekolumluçözümlerlesüregelengöçol-gusununönünegeçilebilinir.Buyöndealınacakekonomiktedbirlereyapılacakönerilerşöyledir;

Üretimtesislerininaçılması;• Büyükşehirlerde yaşayan veBitlis’li olan işadamları-

nınburayayatırımyapmasıkonusundaçağrıdabulun-malıdırlar (Mesela,hayvancılığınolduğubirbölgedeyeralanBitlis’teetentegretesisleriaçılabilinir).

• 1927 yılında Atatürk tarafından kurulan Bitlis TekelSigaraFabrikası,2007yılındaözelleştirilmişvesonrakapatılmıştır. Kapatıldığı zamana kadar Bitlis’in tekfabrikasıolanişletme,kentinekonomisiniayaktatu-tanenönemlikurumdu.Fabrikanınkapatılmasıkenti,sosyalveekonomikölçüdezararauğratmıştır.TütünüreticiliğiBitlis’tehalendevametmektedir.Butesisinaçılmasıyönündeçalışmalaryapılmalıdır.

• Doğalyeraltıkaynaklarınasahipolankenttemermerocaklarının sayısının arttırılması gereklidir. Gelenek-selyapımmalzemesiolanBitlisküfekitaşınınçıkarıl-dığıocaklarınyenidenaçılmasıgerekmektedir.

Meslekedindirmeseminerleri• Gelenekselyapımmalzemesiolantaşınhalentemin

edilebildiği Bitlis’te, taş ustalarının yetiştirilmesi ko-nusunda başlatılan çalışmalar artırılmalıdır. Alandayapılanrestorasyonuygulamalarındabukursiyerlerinçalışmasısağlanmalıdır.

• Yöreselelsanatlarınınyaşatılmasıvedışatanıtımıiçinvalilik tarafından2007 yılındaAvrupaBirliği destek-li kurslar aracılığıyla kadınlara eğitimler verilmiştir.Buçalışmanınilköğretimdüzeyindekiöğrencileredeuygulanması el sanatları kültürünün devamlılığınısağlayacaktır.Bueğitimlerdenortayaçıkanürünlerinturizmamaçlıgelenleresatışınınsağlanmasıyla,kursi-yerlerinekonomikgelireldeedilmesisağlanır.

Kentsel Dokuya Yönelik ÖnerilerBitlis, farklı topoğrafik konumundaki geleneksel kent

dokusu, geleneksel evlerin vistaları, anıtsal yapıların gör-



kemiylekorunmayadeğerbiryerleşimalanıdır.Bukentdo-kusununsürekliliğininsağlanmasıgereklidir.

BetonarmeveçokkatlıkonutlarınTatvanyolundakiRah-vabölgesindeyapılaşması,tarihidokununiçbölgelerindeyüksekvebetonarmeyapılaşmayıyavaşlatmışolmasıaçı-sındansevindiricidir.Ancakticariyapılarıntarihidokuiçe-risindekalmasınedeniyleinsanlarRahvabölgesindekiko-nutlarıuzaklıksebebiyletercihetmemektedirler.

Kentmerkezindekitekanayolunetrafındakiticariamaç-lı yeni yapılaşmalar ise, geleneksel kent dokusunun anayoldanalgılanmasınızorlaştırmaktadır.TarihikentdokusuiçerisindekiticaribölgenindeRahvatarafınakaydırılmasıgerekmektedir Yeni iş alanlarının ve kamu yapılarının bubölgedeyapılanmasısağlanırsa,insanlarınçalıştıklarıyereyakınolmaisteğidoğrultusundadoğalbirçekimsağlana-bilir.

Tarihikentmerkezininodaknoktasındakikale,etrafın-daki yapılaşma nedeniyle algılanamamaktadır. Kentin ni-renginoktasıolanBitlisKalesineyayaolarakulaşımimkânıfarklıyönlerdensağlanmalıdır.

Kaleiçerisindekiarkeolojikçalışmalarsonucundaçıkaneserlerzarargörmeden,insanlarınkaleyidolaşımıveyük-sek konumu itibariyle kenti görebileceği seyir balkonlarıtasarlanmalıdır.

Bitlis deresi üzerine sonradan yapılan yapılar dereyigörselolarakkapatmaktadır.Bitlisgelenekselkentdokusuiçerisinde kalan derelerin üstündeki niteliksiz yapılaşma-nıntemizlenerek,ıslahedilmesiverekreasyonalanlarınınoluşturulmasısağlanmalıdır.Bitlisderesiüzerindekinitelik-sizyapılartarihiköprülerinalgılanmasınızorlaştırmaktadır.Buyapılarkaldırılmalıvetarihiköprülerrestoreedilmelidir.Tarihi köprülerin sadece yaya kullanımına açılması, araçtrafiğiiçinyeniköprülerinyapılmasıgereklidir.Yereldebuyöndeprojelerinüretilmesiolumludur.Ancakbiranöncehayatageçirilmelidir.

Geleneksel Konut Mimarisine Yönelik Öneriler

Geleneksel Bitlis evlerinin, odamodülü sayesinde; ai-lenin sosyal statüsü, ekonomik durumu ve aile büyüklü-ğüdurumunagöregelişenhemyataydahemdedüşeydebüyüyebilenesnekbirtasarımveyapımsistemivardır.Buözelliğinin plan ve cephedüzleminde kaybolmaması, de-vamettirilmesiönemarzetmektedir.

Göç sebebiyle sürekli değişen kullanıcıların geçici ba-rınmagözüylebaktığıgelenekselevlerinbölünerekkulla-nımı; özgünplandokusununbozulmasını başlatmıştır. Evsahipleri tarafından ekonomik yoksunluktan ötürü gele-nekselevlerinbölünerekkirayaverilmesioldukçayaygın-dır.Yenikullanıcılarınihtiyaçlarıdoğrultusundagelenekselkonutlardafizikseldeğişikliklermeydanagelmiştir.Yapılandeğişiklikler evlerin plan düzenini olumsuz yönde etkile-mektedir.Betonarmekatçıkılması,oda,balkoneklenmesi

gelenekselkonutlarıstatikaçıdandazorlayanbiretkendir.Bitlisgelenekselevlerindekarşılaşılanenbüyüksorun-

lardanbiride,toprakdamlarınbakımıdır.Bazıevlerinça-tıyla kapatıldığı gözlemlenmiştir. Görselliği bozan bir du-rumolduğuiçinözgüntoprakdamuygulamasınındevametmelidir. Her sene loğ yapılması gereken toprak dama,toprakmalzemeyidestekleyecekvehafifletecekyeniürün-leriniklimselverilerışığındakullanılarakbakımınınenazaindirgenmesisağlanmalıdır.Üstörtügibi,katlararasındakidöşemenindebetonarmeyedönüştürülmesiçokrastlananbir uygulamadır. Yapının özgün döşemebiçimi vemalze-mesiyleuyumluçözümleraranmalıdır.

Evlerin hepsinde tuvalet ve banyo yapı içinde yer al-maktadır.Budurumyapılacakonarımlardakonforkoşullarıaçısından olumludur. Ancakmutfak bazı evlerde ayrı birmekânolarakbulunmamaktadır.Mutfağınayrıbirmekânolarak bulunmadığı evlerde sofada oluşturulan bölüm-lermutfakolarak kullanılmaktadır. Yapılacakonarımlardayapıyauygunyerinbelirlenmesigereklidir.Mutfakolarakkullanılabilecekenuygunyerdegeneldesofaolabilir.Isın-masistemisobalıolanBitlisevlerindemerkezibirsisteminoluşturulması gereken durumlarda; yapının alt katındakidepolardaveyabahçedeoluşturulacakdağıtımünitesiylekalorifersistemiçözümlenebilir.YaniBitlisevleri,yapılacakonarımlardakonforkoşullarınındüzeltilmesiaçısındanmo-dülerolaraküstüsteyerleştirildiği için sorunçıkarmayanbirplandüzeninesahiptir.

Yenimalzemekullanımınıngerektiğidurumlardaözgün(taş,toprakdam,ahşapkirişleme,gibidurumlarda)özgünmalzemeyleuyumluürünlerinveyapıbileşenlerinikullan-mak için analizlerin yapılabileceğimerkez laboratuar ku-rulmalıbumerkezdekonusundauzmanelemanlar(resto-rasyonuzmanımimar,inşaatmühendisi,malzemeuzmanıkimyager,konservatör)bulundurulmalıdır.

Yapılacakher türlüonarımlardaveyenidüzenlemeler-de, evlerin konfor şartlarının çağdaş yaşam ihtiyaçlarınauygun hale getirilme çabasında yapıya uygun çözümleraranmasınadikkatedilmelidir.

Gelenekselkonutunişlevindedeğişiklikolmamıştır.Hernekadarevinkatları farklı ailelerekirayaverilsedemül-kiyet bir aileye aittir. Ayrıca konut işlevi devamederken,ticariamaçlıkullanımisesözkonusuolmamıştır.Budurumisekorumakonusundaolumlubirgirdioluşturmaktadır.

Bitlis’tesonyıllardakirestorasyonprojelerininhazırlan-masıveuygulamalarınabaşlanmasıtekyapıölçeğindedeolsakorumaçalışmalarınınbaşlaması içinönemlibirgiri-şimdir.VanKorumaKurulu’ndanEkim2014tarihindealı-nanbilgileregöre;39evinrestorasyonprojesionaylanmış,29 evin ise onarımı tamamlanmıştır. Bitlis’te yapılan veyapılacakonarımlarıdenetleyecekKUDEBhenüzkurulma-mıştır.Yapılanuygulamaçalışmalarınındenetimsizolmasıtarihi dokuda geri dönüşümü olmayan hasarlara neden


olabilmektedir (çimento harcı kullanımı vb.). Valilik veyabelediyebünyesindeacilenKUDEBoluşturulmalıdır.

FarklızamanlardaBitlisValiliğiveBitlisBelediyesitara-fındanSODESprojesikapsamında;taşişçiliği,ahşapveme-talteknolojisikonusundaeğiticikurslaraçılmıştır.Tarihiya-pılarınonarımlarındaçalışacakniteliklielemanlaraihtiyaçherzamanvardır.Buyöndekieğitimvemeslekedindirmekurslarınınolmasıolumludur.GelenekselyapımmalzemesiolantaşınhalenteminedilebildiğiBitlis’te,taşustalarınınyetiştirilmesikonusundabaşlatılançalışmalardaartırılma-lıdır. Alanda yapılan restorasyon uygulamalarında ise bukursiyerlerinçalışmasısağlanmalıdır.

Ancakbuçalışmalarkentdokusununbütününükorumaaçısındanyeterlideğildir.Tekyapıyerinetarihiçevrekoru-mayönündekiçalışmalardahabaşarılıolacaktır.Buaçıdan,1998yılındayapılanBitliskorumaamaçlıimarplanınınye-nilenmesiningündemegelmesiiseolumludur.Bitlis’insa-hipolduğudeğerlerinkorunarakgeleceğeaktarılabilmesiiçin,yerelölçekteBitlistarihikentdokusununalanyöneti-mioluşturularakgerekliçalışmalaryapılmalıdır.

Tarihikentdokusundayaşayanhalkı,tarihselçevreko-nusunda bilgilendirmek ve bilinçlendirmek korumanınbaşarıyla gerçekleşmesinde önemli koşullardan biridir.Alanda çalışmalarında da görülmüştür ki; insanlar, kendikültürlerinedahayakınbulduklarındangelenekselevlerdeyaşamayıtercihetmektedir.Buevlerinonarılmasınıkendikonforkoşullarıaçısındantercihederkenyapılacakonarım-ların yapınınözgünlüğünübozmaması konusundagereklieğitimlerin, eğitici toplantıların yapılması gerekmektedir.Bu toplantılarda, özgün dokuyu bozmayan onarımlarınkentevehalkageridönüşümününnasılolacağıkonusundayaşanan örnekler anlatılmalıdır. Böylece Bitlis gelenekselevlerinin konut olarak kullanılmalarının sürdürülebilirliğisağlanacaktır.

Tarihimiras değerlerinin korunmasında yeniden kulla-nım yaklaşımları sürdürülebilir korumayı destekleyici biryaklaşımolarakkabuledilmektedir.Tarihiyapılarbukonu-daönemlipotansiyellersunmaktadır(Yıldırımvd.2012).

Bitlismerkezindeki geleneksel evlerin büyük bir bölü-mününkonutolarakkullanımıdevametmektedir.Boşveterk edilmiş evlerin mekansal potansiyelleri değerlendi-

rilerek Bitlis’e gelecek ziyaretçilerin konaklama, yöreyeözgü yemekleri yiyebilecekleri yöresel değerleri yansıtanmekânlarolarakdüzenlenebilir.Buçalışmaileevlerkoru-narakziyaretçileretanıtılabilecek,hemdekonutsahipleriekonomikolarakdesteklenmişolacaktır.BöyleceBitlishal-kıiçinişimkanlarısağlanabilecektir.

Buçalışmada“kullanıcıtemellikentselkoruma”düşün-cesindenhareketedilerek,Bitlisözelindedeğişenkullanı-cı durumunun koruma çalışmalarında değerlendirilmesigereken bir etken olduğu vurgulanmaktadır. Gelenekselmimariyi oluşturan yerel sosyal grubun değişmesindensonragelenyenikullanıcının,özgünkullanıcıolmamasınarağmenkorumaçalışmalarındakiyeri,sosyal-fizikiyapıbir-likteliğiaçısındanönemlidir.Sosyalyapıyıoluşturankulla-nıcınınözgünyadayeniolmasıdurumukorumaçalışmala-rındaönemlibirgirdiolmasınıdeğiştirmez.

Sonuçolarak,korumasadecefizikideğil,aynızamandasosyaliçerikliolmalıdır;gelenekselkonutbirimininkorun-masındamimarivesosyalyapınınbirliktekorunması,mi-mariyapınınsürekliliğiiçingereklidir.

KaynaklarAsatekin,G.,“UnderstandingTraditionalResidentalArchitecture

İnAnatolia”,TheJournalOfArchitecture,Cilt10,No4,389-414,2005.

BederŞen,R.,Yurtkuran,S.,“Bitlis’teYaşayanAilelerinSosyo-De-mografik,Sosyo-Ekonomik,Sosyo-KültürelÖzellikleriİleTop-lumsalHayattaTöreninGücü”,AileVeToplumDergisi,Cilt7,73-80,Ankara,2004.

İpekoğlu,B.,‘’AnArchitecturalEvaluationMethodForConserva-tionOfTraditionalDwellings’’,BuildingandEnvironment,Cilt41,No3(2006):386-394.

Payaslı Oguz, G.,“Kentsel Koruma Çalışmalarında Fiziki Yapı-SosyalYapı İlişkisininBitlisKentMerkezindeÖrneklenmesi”,DoktoraTezi,GaziÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,Anka-ra,2011.

Sayan,Y.,Öztürk,Ş.,“BitlisEvleri”,KültürBakanlığıYayınları,An-kara,2001.

Sönmez,R.,BitlisKorumaAmaçlıPlanlamaAltÇalışmalarıRapo-ru,Ankara,1996.

Yıldırım,M., Turan, G., “ Sustainable Development İn HistoricAreas: Adaptive Re-Use Challenges İntraditional Houses inSanliurfa, Turkey”, Habitat International, Cilt 36, 493-494,2012.



ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):78-88

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.26121

YBM’nin Mimarlık Eğitim Programı ileBütünleşmesi Üzerine Bir Çalışma

An Example of BIM Integrated into Architectural Curriculum

Emrah TÜRKYILMAZ

İstanbul Kültür Üniversitesi, İstanbul

Başvuru tarihi: 23 March 2015 - Kabul tarihi: 21 Şubat 2016

İletişim: Emrah TÜRKYILMAZ. e-posta: [email protected]


Buçalışma, İstanbul’dabirüniversitenin lisansprogramındaseçmelidersolarakyeralan“YapıBilgiModelleme” isimli teknolojidersini açıklamaktadır. Bu dersin amacı, temel Yapı Bilgi Modelleme (YBM) bilgisinin tasarım sürecinde nasıl kullanılabileceğini tanımlamaktır. Bu dersi 2007-2015 yılları arasında yaklaşık 500 öğrenci almıştır. “Yapı Bilgi Modelleme” dersinin, içeriği ve dersin ürünleri üzerinden tartışıldığı bu çalışmada dersin değerlendirmesini yapmak üzere ayrıca bir anket hazırlanmış ve dersi almış olan öğrencilere uygulanmıştır. Bu çalışma, YBM ve mimarlık eğitimi üzerine tartışmalar sunmaktadır.Anahtar sözcükler: Mimarlık dersleri; mimarlık eğitimi programı; modelleme; YBM.

The subject of the present paper is a course called “Building Information Modeling,” compulsory in an undergraduate architecture pro-gram of an İstanbul university. The aim of the course is to describe how basic BIM knowledge can be used throughout the design process. Approximately 500 students have taken this course between 2007 and 2015. The content and products of the course are discussed. A survey was developed to evaluate the efficacy of the course, and results are reported. The importance of BIM in architectural education is also discussed.Keywords: Architectural courses; architectural curriculum; modeling; BIM.

ÖZ

ABSTRACT


GirişMimarlık, Mühendislik ve Üretim (MMÜ) sektöründe

gerçekleşen sürekli gelişme, akademik kurumların eğitimprogramlarını gözden geçirerek yenilemelerini gerektir-mektedir.Bukonuylailişkilibilgilerintamamını4yılsüreneğitim sürecinde vermek mümkün olmamakla birlikte,kurumlar mimarlık eğitimi programlarını temel bilgilerinaktarılabileceği şekilde düzenleyebilir. YükseköğretimdeMMÜ sektörünün gerekliliklerine göre yapılacak düzen-lemelerdeenönemlibölümüYapıBilgiModeli’nin(YBM)eğitimprogramlarınaadapteedilmesioluşturmaktadır.

Eastmanvd.(2008),YBM’nitasarım,yapım,kullanımvebakım için yenilikçi bir yaklaşım olarak tanımlamakta veyalnızca bir yazılıma bağımlı kalarak veya yalnızca tasarı-mıbiçimselolarakalgılayarak çalışmakyerine insanakti-vitesinedahauygunbiryöntemolduğunubelirtmektedir.Eastmanvd.(2008),yapıylailgilitümbilgileriiçerenhassasmodellerin oluşturulmasına olanak sağlaması nedeniyleYBM’ninMMÜ sektöründe en önemli gelişmelerden biriolduğunueklemektedir.

YBM’ninuygulanmasıylaileilgiliçoksayıdasorunlarveengellerbulunmaktadır.

• Yoğunbireğitimve tasarımsürecianlayışındadeği-şiklikyapmagerekliliği(BuildingSmart,2015)

• Sektör çalışanlarının şüpheli yaklaşımları, YBM’nehenüz hazır olunmadığı şeklinde inanışlar (BuildingSmart,2015),

• KüçükveortaölçektefirmalarınYBM’nehazırlıksü-recindeyaşadığıekonomiksıkıntılar(BuildingSmart,2015)

Ancak,YBMgünümüzdeMMÜsektöründebirgereklilikolarakyerinialmaktadır.Örneğinİngiltere’de2011’dehü-kümetYBM’nin inşaat sektöründe2016yılından itibarenzorunluolarakkullanılmasınıkararlaştırmıştır(MandharveMandhar,2013)

Yapı BilgiModeli (YBM), (Building InformationModel-ling/BIM), IAI (InternationalAlliance for Interoperability/BuildingSmart)terimlersözlüğüveNIBS(NationalInstitu-teofBuildingScience)tarafındanüçşekildetanımlanmak-tadır:

1.Biryapınınfizikselveişlevselözelliklerininsayısalsu-numu,

2.Biryapınıntümözelliklerininpaylaşıldığıbilgikaynağı,

3.Tasarım,yapım,kullanımvebakımaşamalarındaya-pınınbilgilerininbirarayagetirildiğiişbirliğiortamı.

RIBA(TheRoyal InstituteofBritishArchitects),YBM’nibiryapınıntümyaşamdöngüsü(ilktasarımdüşüncesindenyokolmasınakadar)boyuncasahipolduğutümfizikselveişlevselözelliklerinisayısalolarakbarındıranbilgikaynağıolaraktanımlamaktadır.Ofluoğlu(2014),YBM’ninyapıile

ilgiligrafikvealfasayısalverileriiçerenüçboyutlubirmo-delaracılığıyla,MMÜsektöründeişbirlikçibirçalışmaorta-mısağlayanbiryaklaşımolduğunubelirtmektedir.

YapıBilgiModelleme,mimarlarveyapısektöründebe-raberçalıştıklarıdiğermeslekgrubuüyelerininbinatasarı-mı,projelendirmesiveyapımısüreçlerindekiyaklaşımlarınıönemliölçüdeetkileyecekbirçalışmabiçimisunmaktadır.YapıBilgiModelleme,binayımeydanagetirenöğelereaitbilgilerdenoluşanbirmodelmeydanagetirilir;bumodel-den,binaileilgilitümçizimveprojebelgelerinintutarlıvetüm proje katılımcılarıyla uyum içinde oluşturulması he-deflenir.

YBM,bir yapının tasarım,üretimveyönetimbilgisininoluşturulmasınıvekullanılmasınıiçeren,çalışmasistemle-riniradikalbirşekildedeğiştirenbirtasarımvebelgelemeyöntemidir.ÖzellikleakademikkurumlardaYBM’nisadecederslerilebütünleştirilecekyenibirteknolojikyöntemola-rakalgılamakşeklindeyetersizbiryaklaşımgörülebilmek-tedir.Ancak,YBM’ninbiryapıyaaithertürlübilgininsayısalolaraktanımlanabildiğivesaklanabildiğibirişbirliğiortamıolduğunun kavranması sonucunda eğitim programlarınakatkısağlamasımümkünolacaktır.

Kiviniemivd.(2007),YBM’ninMMÜsektöründegiderekartanbirşekildeöğrenildiğinivekullanıldığınıbelirtirken,tasarım süreci elemanları içinde YBM teknolojilerine enhızlı adapte olanlarınmimarlar olduğunu belirtmektedir.YapıBilgiModeli(YBM)’nin,Mimarlık,MühendislikveÜre-tim(MMÜ)sektörününgeleceğindeönemlibirfaktörola-cağıvebualandakigelişmelerinYBMtarafındanyönlendi-rileceğiartıktartışmasızolarakkabulgörmekteolduğunagöre,akademikkurumlarınYBM’niöğretmekiçinyenidü-zenlemelere gitmesi kaçınılmazdır. Akademik kurumlardaeğitim görmekte olan mimarların, örgün eğitimleri sıra-sında YBM konusundan bilgi edinmesi ve farkındalık ka-zanması önem teşkil etmektedir. YBM’nimimarlık eğitimprogramınasokmak içinfarklıyaklaşımlarbulunmaktavekullanılmaktadır. Bununla birlikte, YBM’nin eğitim prog-ramlarınanasılkatılacağıveneşekildeöğretileceğikonu-larıhalenaçıklıkkazanmışdeğildir.YBMvemimarlıkeğitimprogramlarınınbütünleşmesidünyadamimarlıkprogram-larındatartışılagelenbirkonudur.

Mitchell(2010),AmerikaBirleşikDevletleri’ndemimar-lık okullarının büyük çoğunluğunun YBM’ni eğitim prog-ramlarıyla bütünleştirmeye başladıklarını belirtmektedir.2010’dan bu yana YBM’nin eğitimi ve öğretimi üzerinedahaçokdüşünülmekteveyazılmaktadır.

YBM,teknolojidersleri,tasarımstüdyoları,uzaktaneri-şimli stüdyolar gibi değişik ders tiplerinde kullanılmakta-dır.Teknolojidersleri,YBMaraçlarınınincelenmesiüzerinekurgulananderslerdir.YBMkavramınınbirmimariprojedenasıl uygulanacağı teknoloji derslerinde öğretilmektedir.Tasarım stüdyoları ise deneyimlemeküzerine kurulu eği-

YBM’nin Mimarlık Eğitim Programı ile Bütünleşmesi Üzerine Bir Çalışma



timortamlarıolduğundan,YBM’ninmodellemeözellikle-riniöğrenmekiçinuygunşartlarsunmaktadır.YBMkonu-sunda önceden deneyimleri olan bazı öğrenciler tasarımstüdyolarında YBM’nin bütünleşmesi konusunda oldukçabaşarılı olabilmektedirler. Mimarlık yansıra mühendislikdisiplinlerinden de katılımcıların bulunabildiği uzaktanerişimlidisiplinlerarasıstüdyolardaiseYBMmodellerininnasıl daha geniş bir ölçekte kullanılabileceği konusundadeneyimlerpaylaşılmaktadır.

Buçalışma,İstanbul’dabirüniversiteninMimarlıkLisansProgramı’ndaseçmeliolanYapıBilgiModellemeisimlitek-nolojidersiniaçıklamaktadır.Budersinamacı,temelYBMbilgileriniöğrencilerekazandırmakvebubilgilerintasarımsürecine aktarımı konusunda denemeler yapmaktır. Öğ-renciler,uygunYBMyazılımlarınıseçerekbirYBMmodelioluşturmakta vedönemboyuncabumodel üzerinde ça-lışmaktadır.YBMmodelininsonuçürünüveenaz300ke-limelikmodelraporudönemsonundateslimalınmaktadır.

Yapı Bilgi Modelleme DersiDersin AmacıDersin genel amacı, Mimarlık öğrencilerine, YBM ve

sektördekullanılanYBMyazılımlarıhakkındatemelbilgile-riaktarmaktır.Budersitamamlayanbiröğrencininbilmesibeklenenlerşuşekildesıralanabilir:

• TemelYBMterminolojisi,• YBM’ninneolduğu,neredevenasılkullanıldığıileilgi-

litemelbilgiler,• YBM’ninbiryapınınyaşamdöngüsünüoluştururken

nasılkullanıldığı,• YBM’ninavantajlarıvesınırlılıkları,• GüncelYBMyazılımlarınınnasılkullanıldığı,Buderskapsamında, temelYBMyazılımlarınınkullanı-

mındaoluşanfarklılıklarınbelirlenmesivedeğerlendirilme-siamaçlanmamaktadır.Ortakbiriçerikaltında,farklıYBMyazılımlarını kullanarak aynı temel özellikleri içeren YBMörneklerininoluşturulmasınınvekullanılmasınınmümkünolduğunugöstermekamaçlanmaktadır.Dolayısıyla,buça-lışmanınkapsamındatemelYBMyazılımlarınınbirbirlerineolanüstünlükleriniveyaözelliklerinianalizedenbiryakla-şımyoktur.

Derskapsamında,BDMT(BilgisayarDestekliMimariTa-sarım)alanındagiderekdahayaygınbirşekildekullanılanYBM yazılımlarının çalışma prensipleri incelenmektedir.YBM yazılımlarının bina tasarım ve yapım sürecinin kav-ramsal tasarım, planlama ve üretim aşamalarında etkinbirbiçimdenasılkullanılacağıörneklerleaçıklanmaktadır.Ders kapsamında, her öğrenci kendi seçtiği uygun YBMyazılımınıkullanarakbirYBMmodelioluşturmaktadır.Bumodelaracılığıyla,projeyeaitolantümçizimlerinvebel-gelerintutarlıbirbiçimdeoluşturulmasıhedeflenmektedir.

Bina tasarım ve yapım süreçlerinde kullanılandiğer yön-temlerlekarşılaştırıldığında,YBMmodeliileçalışmanınge-tirdiğiçeşitliavantajlarbulunmaktadır:

• Bilginingüncelvetutarlıolaraksunulmasınaizinverir,• Nesnelolarakdeğerlendirmeyapmayaizinverir,• Veriüretiminiteşvikeder,• İleriyedönükhesaplamalarveanalizleroluşturmaya

izinverir.Dersin İçeriğiDers,YBMterminolojisiveuygulamalarıhakkındabilgi

sağlarken,YBM’ninyapımsüreciüzerindekietkilerini an-lamak içingerekliolankavramlarıaktarmaktadır.MevcutYBMaraçlarıveyazılımlarıileilgiligenelbilgileröğrencilereverilmektedir.Buyazılımlarınnasılkullanılacağıvebinata-sarımveyapımsüreçleriilebütünleştirilmesininnasılola-cağıörneklerüzerindenaçıklamalarlaanlatılmaktadır.

Ders,4AKTSolup,14haftalıkeğitimdönemiboyuncahaftalık4saat laboratuvarçalışması ilegerçekleştirilmek-tedir.Herhafta, öğrenciler YBMmodeli çalışmalarını sis-temüzerindenteslimetmekteveherhaftateslimedilenmodeller önceden ilan edilen puanlama sistemine göredeğerlendirilmektedir(Tablo1).ÖğrencilerYBMmodelinioluşurkenistedikleriyazılımıkullanabilmektedir.

GraphisoftfirmasıtarafındangeliştirilenGraphisoftBIMCurriculum, dersin temel kaynaklarından en önemlisinioluşturmaktadır. Graphisoft BIM Curriculum, YBM konu-sunuaktarmadaeğitimcilereyardımcıolmakamacıylage-liştirilmiştir. İçerdiği konu başlıklarının bazıları şunlardır:Mimarisunum,YBMkavramı,modellemeteknikleri,gör-selleştirme,işbirliği,maliyethesaplama,hesaplamalıtasa-rımvebelgeleme.

Ders Programı 1. haftaKonu:YBMyazılımlarıhakkındagenelbilgi.MevcutYBM

yazılımlarınınkullanımlarınınörneklerleaçıklanması.2. haftaKonu:MevcutYBMyazılımlarının(Revit,Allplan,Archi-

CAD)genelçalışmaprensipleri.YBMyazılımlarınınönemihakkındaörneklerüzerindentartışmayapılması.

Küçüksınav:400kelimeileYBMkavramınınaçıklanma-sı.

3. hafta• YBMprojesininoluşturulmasıveçalışmabirimininta-

nımlanması,• Duvaroluşturmakonusundatemelbilgiler,• Açıklık oluşturma konusunda temel bilgiler: kapı ve

pencereaçıklıkları,• Döşemeler:döşemekonturlarınıtanımlamavedöşe-

meaçıklığıoluşturma,

• Akıllıkapıvepencerenesneleriekleme.Uygulama: Duvarlar, kapılar, pencereler ve döşemeler

kullanarakbirbinaoluşturulması.4. hafta• YBM’ninotomatikkesitlervegörünüşleroluşturanbir

sistemolmadığıgerçeğinintartışılması,• Düzlemlerleçalışmak:düzlemlerdöşemeoluşturmak

içinnasılkullanılır?• Düzlemlerikullanarakduvaroluşturmak• Düzlemlerikullanarakbirbinaoluşturmak,• Kesitvegörünüşoluşturmavekullanma.5. hafta• Kolonoluşturma,• Kirişoluşturma,• Kütüphanenesnesieklemevehareketettirme,dön-

dürmegibibasitkomutlarıkullanma.Uygulama:DahaönceoluşturulanYBMmodelinekolon,

kirişvekütüphanenesnesieklenmesi.6. haftaUygulama:4kişilikbiraileiçinkonuttasarımı• Enaz3yatakodasıbulunmalıdır• Bahçeenaz4metregenişliğindeolmalıdır,• Projealanı15x6metreboyutundaolup,3tarafıkapa-

lıdır,• Çatıterasçatıolaraktasarlanmalıdır,• Taşıyıcısistemçözülmeli,kolonlarvekirişleryerleşti-

rilmelidir,• Merdivenler2Bolarakçizilmelidir.

7. hafta• Akıllıkapılarvepencereler,• Tefrişelemanları,• Bodrumkat,• Döşemedemerdivenboşluğuoluşturmak.Uygulama:OluşturulanYBMmodelineakıllıkapıvepen-

cere,tefrişelemanları,merdivenvebodrumkateklenmesi.8. hafta• IFCdosyaformatıUygulama:ÖncekiçalışmanınIFCdosyaformatındayük-

lenmesi.9.hafta• YBM’nin2Bteknikçizimleroluşturmakamacıylanasıl

kullanılabileceğininaçıklanması,• Yazıoluşturma,• Ölçüoluşturmavedüzenleme,• Desenoluşturma.Uygulama:Öncekiçalışmanınyazı,ölçüvedesenkulla-

narak2Bteknikçizimlerinioluşturulması.10. hafta• AltlıklarUygulama:Önceki çalışmanın 1/100ölçekli plan, kesit

vegörünüşlerininA3 formatındaPDFdosyasıolarakyük-lenmesi.

11. hafta• Katımodeloluşturma• Profiloluşturma

Tablo 1. Dersin içeriği

Haftalar Konular Puan

1 YBM yazılımları hakkında genel bilgi 2 YBM yazılımlarının temel prensipleri 53 Modelleme: duvarlar, döşemeler, kapılar, pencereler 24 Modelleme: düzlemler, katlar 25 Modelleme: kolonlar, makaslar, kitaplıklar 26 YBM tasarımı 77 Modelleme: tefriş elemanları, merdivenler 28 IFC dosya formatı 309 Ölçülendirme, yazı, diğer 2B özellikler 210 Altlıklar 211 Katı modelleme 212 Maliyet hesaplama 213 Çalışmaların teslim edilmesi 3014 Sunum: Materyaller, ışıklar, render özellikleri 2Final En az 300 kelimelik bir rapor ile YBM modelinin açıklanması 10 Final YBM modelinin teslim edilmesi



12. hafta

• Maliyethesaplama

Uygulama: Önceki çalışmanın kapı, pencere ve tefrişelemanlarınınçeşitlerinivesayısınınhesaplanması.

13. hafta

Ödevteslimi:

• Öncekiçalışmanın1/50ölçekliplan,kesitvegörünüş-leriniA3formatındaPDFdosyasıolarakyüklenmesi.

• Önceki çalışmanın hesaplama raporlarını A4 forma-tındaPFDdosyasıolarakyüklenmesi.

• ProjeninIFCdosyaformatınıyüklenmesi.

14. hafta

• Renderveanimasyon

• BIMyazılımlarınıniçrendermotorunukullanmakveışıkvemalzemetanımlamak,

• Biriçrendermotorunaprojenasılaktarılır?

Uygulama:Öncekiçalışmanızınrenderimajlarınıyükle-yin.

FinalSınavı:YBMkavramının300kelimeileaçıklanması

FinalÖdevi:ÖncekiçalışmanınYBMmodelininaşağıda-kibaşlıklarıkapsayacakşekildeteslimedilmesi

• IFCdosyaları,

• BDT yazılımlarının orijinal dosyaları (pln, ndw, rvtetc.)

• Projeyiaçıklayanenaz3adetrenderimajı,

• Projeninenaz5ençok30saniyelikanimasyonu,

• Projeninbetonarmemetrajhesapları.

Dersin Ürünleri

2007’denbu yana yaklaşık olarak 500öğrenci buder-sialmıştır.Herbiröğrenciyeaitçalışma,yazartarafındanoluşturulanveritabanındasaklanmaktadırvebuveritabanıtümöğrencilerinkullanımınaaçıktır.EnçokkullanılanYBM

yazılımlarının(Revit,Allplan,ArchiCAD),özellikleriaçıklan-dıktansonra,öğrencilerdenYBMmodelioluşturmaküzereçalışacaklarıbiryazılımıseçmeleriistenmektedir.Öğrenci-lerseçilenprogramlaragöreenaz1ençok3grupşeklindebölünmektedir.

Şekil1.“4kişilikbiraileiçinkonuttasarımı”uygulamasıiçin geliştirilen sonuç ürünleri en çok kullanılan YBMya-zılımlarına göre gruplandırılmış olarak göstermektedir.Üç temel YBMyazılımın içinde,öğrencilerinYBMmodelioluştururken en çok tercih ettikleri yazılım ArchiCAD ol-muştur.DahasonrasırasıylaRevitveAllplangelmektedir(Şekil1–4).

Değerlendirme ve TartışmaDersle ilgili bir değerlendirme yapabilmek ve YBM ile

çalışmanın mimari sistemlerin ilişkilerinin kavranmasınayardımcıolupolmadığınıbelirleyebilmekiçin,2007’denbuyana dersi alan öğrencilere on sorudan oluşan bir ankethazırlanarakulaştırılmışvecevaplamalarıistenmiştir.Tablo2’desorularyeralmaktadır.

Yanıt 1: Dersi alan öğrencilerin %95’i ikinci sınıf, %5’iüçüncüsınıföğrencisidir.

Yanıt 2: Dersi alan öğrencilerin%81’i, YBMmodeli ileçalışmanın mimari sistemleri daha iyi anlamalarına yar-dımcı olacağı düşüncesine katıldıklarını belirtmiştir.Dersialanöğrencilerin%14’üYBMmodeliileçalışmanınmimarisistemleridahaiyianlamalarınayardımcıolacağıdüşünce-sinekatılmadığını,%5’i isebukonudabirfikriolmadığınıbelirtmektedir.

Yanıt 3:Dersi alan öğrencilerin%42’si YBMmodeli ileçalışmanın mimari sistemler hakkında yeni bilgiler edin-melerine yardımcı olacağına kesinlikle katılmakta, %38’iisekatılmaktadır.Dersialanöğrencilerin%10’uYBMmo-deliileçalışmanınmimarisistemlerhakkındayenibilgileredinmelerineyardımcıolacağınakatılmamakta,%10’uisebukonudabirfikriolmadığınıbelirtmektedir.

Tablo 2. Çalışmada kullanılan sorular

No Sorular

1 Dersi alırken mimarlık eğitimi düzeyiniz nedir?2 YBM modeli ile çalışmanın mimari sistemleri daha iyi anlamınıza yardımcı olacağını düşünüyor musunuz?3 YBM modeli ile çalışmanın mimari sistemler hakkında yeni bilgiler edinmenize yardımcı olacağını düşünüyor musunuz?4 YBM modeli ile çalışmak aşağıdaki sistemlerin hangisi hakkında yeni bilgiler edinmenize yardımcı oldu?5 YBM modeli ile çalışmak aşağıdaki alanların hangisi hakkında yeni bilgiler edinmenize yardımcı oldu?6 Bu derste edindiğiniz bilgileri başka bir derste edinebileceğinizi düşünüyor musunuz?7 YBMmodeliileçalışmanınprojenizigeliştirmedesizemotiveettiğinidüşünüyormusunuz?8 Budersteeldeettiğinizbilgileriprojenizeuyguladığınızıdüşünüyormusunuz?9 Mimari sistemlere ait bilginiz aşağıdaki düzeylerin hangisidir?10 Bu dersin mimarlık eğitim programının ayrılmaz bir parçası olması gerektiğini düşünüyor musunuz?


Şekil 1. Dört kişilik bir aile için konut tasarımı uygulamasının sonuç ürünleri.

Revit

Archicad

Allplan



Yanıt4:Dersialanöğrencilerin%21’iYBMmodeliileça-lışmanın duvar sistemleri,%21’i taşıyıcı sistemler,%26’sıdöşemesistemleri,%17’si temelsistemleri,%15’i iseçatısistemlerihakkındayenibilgileredinmelerineyardımcıol-duğunubelirtmektedir.

Yanıt5:Dersialanöğrencilerin%27’siYBMmodeliileça-lışmanınmimarisistemlerindüzenlenmesiileilgiliyenibil-gileredinmelerineyardımcıolduğunubelirtmektedir.Dersialanöğrencilerin%29’uYBMmodeliileçalışmanınmima-ri sistemlerindavranışı ile ilgili yenibilgileredinmelerineyardımcıolduğunubelirtmektedir.Dersialanöğrencilerin%17’si ise,YBMmodeli ileçalışmanınmimari sistemlerinyapısıileilgiliyenibilgileredinmelerineyardımcıolmadığı-nıbelirtmektedir.

Yanıt6:Dersialanöğrencilerin%73’übudersteedindik-leri başka bir derste edinemeyeceklerini düşünmektedir.Dersialanöğrencilerin%19’ubudersteedindikleribilgileribaşkabirdersteedinebileceklerinidüşündüklerinibelirtir-ken,%8’i isebukonudabirfikriolmadığınıbelirtmektedir.Busonuçlar,YBM’ninmimari tasarımsürecindebirleştiricibirplatformolarakkullanılmasınınverimliliğikonusunudes-tekleyicibirdurumdur.Bununlabirlikte,budersinverimliliğikonusundafikirbeyanetmeyenöğrenciler,YBMkonusundabilgiedindikleribaşkabirders,projevb.belirtmemişlerdir.

Yanıt 7: Dersi alan öğrencilerin %80’i YBMmodeli ileçalışmanın projelerini geliştirmede motive edici olduğu-nubelirtmektedir.Dersialanöğrencilerin%10’u iseYBMmodeliileçalışmanınprojelerinigeliştirmedemotiveediciolmadığınıbelirtmektedir.Öğrenciler,YBMmodeliileçalış-manınproje sürecindemotiveediciolduğuna inanmaktavebudersinmimarlıkeğitimprogramınınayrılmazbirpar-çasıolmasıgerekliliğinibelirtmektedir.

Yanıt8:Dersialanöğrencilerin%80’idersteeldeettikle-ribilgileriprojelerindeuyguladıklarınıdüşünmektedir.Der-sialanöğrencilerin%15’i isedersteeldeettikleribilgileriprojelerindeuygulamadıklarınıdüşünmektedir.Bubulgu-lar,YBMileilişkiliderslerinlisansdüzeyindebaşlangıçse-viyesininyansıraileriseviyeolarakverilmesininyararlılığınıdesteklemektedir.YBMileilişkilidersler,tasarımsürecinintümevrelerininteknikbirplatformdabirarayagelerekiler-lemesineortamsağlamaktadır.

Yanıt9:Dersialanöğrencilerin%70’imimarisistemlerhakkında yeterli bilgiye sahip olduklarını belirtmektedir.Dersialanöğrencilerin%15’iisemimarisistemlerhakkındayeterlibilgiyesahipolmadıklarınıbelirtmektedir.

Yanıt10:Dersialanöğrencilerin%85’ibudersinmimar-lık eğitimprogramının ayrılmazbir parçası olduğunudü-şünmektedir.Dersialanöğrencilerin%15’i isebuyargıyakatılmamaktadır.

Şekil 2. ArchiCAD yazılımı ile oluşturulan bir YBM modeli.


Sonuçlar,YBMmodelikullanarakçalışmanın,öğrencile-remimarisistemlerinbağlamı,işlevivedavranışlarıileilgiliyenibilgilersağlamanınyansıra,builişkileringenelineaitbirüstkavrayışedinmedeyardımcıolduğunugöstermekte-dir.Öğrenciler,dersi“verimlibirbilgiedinmearacı”olarakgördüklerinibelirtmişlerdir.

SonuçBudersialanöğrenciler,biryapıtasarlarkendüşünülme-

sigereken tümverileribirarayagetirerekyorumlamanınönemini anlamışlardır. YBM modeli kullanarak çalışma,öğrencilere bütünleşebilir ve uygulanabilir birden fazlamodelileçalışmavebunlarıdenemeolanağısunmaktadır.Aynıdersprogramıvekonularıaltında,farklıYBMyazılım-larınınkullanılmasımümkündürvefarklıYBMyazılımları-nı kullanarak aynı temelözellikleri içerenYBMmodellerioluşturulabilir(Şekil5).

Şekil 3. Revit yazılımı ile oluşturulan bir YBM modeli.

Revit



Allplan

Şekil 4. Allplan yazılımı ile oluşturulan bir YBM modeli.


Bununlabirlikte,bazımimari yazılımlar yetersiz teknikçizimler ürettiğinden, uygunYBMyazılımının seçilmeme-si durumunda, öğrenciler YBMmodeli üretirken oldukçaemekyoğunveuzunbirçalışmadönemigeçirmekzorundakalmaktadır.

YBM, tasarım sürecinde erken tasarım evresinden so-nuçürünevresinekadarkavramsalmodellerüretmekvegeliştirmekiçinkullanılabilir.Bununlabirlikte,öğrencileringenel yaklaşımı, kavramsal tasarım evresini konvansiyo-nelyöntemlerkullanaraktamamlamakveYBM’nitasarımmodellerioluşturmakamacıylakullanmaktır.YBMyazılım-larınınuygunbirşekildekullanımı,tasarımsürecindekav-ramsaltasarımdanuygulamayageçiştesıklıklakarşılaşılantanımsızdurumların(belirsiztemeltaşıyıcıelemanlar,be-lirsizmekanik sistemler, belirsiz ölçüler vb.) çözülmesineolanaksağlamaktadır.

YBM’nitasarımsürecindekullanmanınyararlarışuşekil-desıralanabilir:

• Gerçek3Bçözümlerüretmek,

• Uzamsalalgılamayıarttırmak,

• Bütünleşikbirçalışmayöntemiiletasarımyapabilmek,

• Geliştirilen modellerin uygulamaya aktarımında tu-tarlılık.

YBM’nin mimarlık eğitiminde kullanımı halen tasarımsüreciilesınırlıdır.YBM’ninçevreselanaliz,yapıüretimiveyönetimikonularındayeterliolarakkullanıldığınısöylemekmümkündeğildir. YBM’ninmimarlık eğitimi ilebütünleş-mesindegelecekadım,yukarıdaadıgeçenüçtemelalandaYBMkullanımınıgeliştirmekolmalıdır.

KaynaklarAngulo,A.,deVelasco,G.V.(2007)“DigitallyIntegratedPractices:

ANewParadigmintheTeachingofDigitalMediainArchitec-ture,Arquiteturaevista,3(2),pp.1-14.265.

Barison,M.B.,Santos,E.T. (2010)“BIMTeachingStrategies:AnOverview of The Current Approaches”, Proceedings of theInternationalConferenceonComputinginCivilandBuildingEngineering,NottinghamUniversity.

Birx,G.W.(2006)GettingStartedwithBuildingInformationMo-delling,TheAIA-BestPractices.

ClarkBrown,N.,Pena,R. (2009)“TeachingBIM:BestPracticesforIntegratingBIMintoArchitecturalCurriculum”,AutodeskUniversity2009LearnConnectExplore.275.

Eastman,C.M.,Teicholz,P.,Sacks,R.,Liston,K.(2008)BIMHand-

Şekil 5. Farklı YBM yazılımları kullanılarak oluşturulan YBM modelleri.



book:AGuidetoBuildingInformationModellingforOwners,Managers,Designers,EngineersandContractors,NewJersey,JohnWiley&Sons.

Kiviniemi,A.,Tarandi,V.,Karlshöj,J.,Bell,H.,Karud,O.J.(2007)“Review of the Developement and Implemantation of IFCCompatibleBIM”.

Mandhar,M.,MandharM.(2013)“BIMingtheArchitecturalCur-ricula”,InternationalJournalofArchitecture,1,pp.01-20.

Mitchell,J.(2010)AEDesignTeachingintheUSA,http://aede-signdu.blogspot.com

Ofluoğlu,S.(2009)YapıBilgiModelleme:YeniNesilMimariYazı-lımlar,MimarSinanÜniversitesi,EnformatikBölümü.

Ofluoğlu,S.(2013)“YapıBilgiModelleme:GereksinimveBirlik-te Çalışılabilirlik”, http://sayisalmimar.com/2013/12/ybm-gereksinim-ve-birlikte-calisabilirlik/

Shen,Z.,Jensen,W.,Wentz,T.,Fischer,B.(2012)“TeachingSus-tainableDesignUsingBIMandProject-BasedEnergySimula-tions”,EducationSciences,2,pp.136-149.

http://www.buildingsmart.org/erişimtarihi,Aralık2015.



ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):89-105

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.89410

Bursa Doğanbey Üzerinden Kentsel DönüşümdeYaşam Kalitesinin Tartışılması

Discussing Quality of Life in Urban Transformation of Doğanbey, Bursa

Miray GÜR,1 Neslihan DOSTOĞLU2

Son dönemde, Türkiye’de planlama politikalarına ilişkin merkezi düzeyde verilen kararlarda kentsel dönüşüm oldukça gündemde olup, geçtiğimiz yıllarda geliştirilen yasal altyapı ve beraberinde yapılan uygulamalarla hem halk, hem de uzmanlar ve akademisyenler tarafından tartışılan bir alan kimliğine bürünmüştür. Yapı adası ölçeğinden başlayarak bazı kentlerde apartman ölçeğine kadar inen uygulamaların ve bunları yönlendiren dönü-şüm politikalarının izlenmesi, söz konusu gelişmelerle kent parçalarının yeniden yapılandırılması nedeniyle önem taşımaktadır. Kentsel dönüşümün diğer önemli bir yönü kullanıcıların gündelik yaşam çevresini değiştirerek, hem süreç içerisinde hem de sürecin sonunda sosyal ilişkiler, ekonomik du-rum, aidiyet, bağlılık gibi yaşamın farklı boyutları üzerinde dolaylı olarak etkili olması ve yaşam biçimini değiştiren bir role bürünmesidir. Bu kapsamda değişen zaman ve koşulların da etkisiyle, bireylerin yaşamlarını farklı boyutlarıyla değerlendirmesine ilişkin bir çıktı olan yaşam kalitesi de farklılaş-maktadır. Bu yönüyle, kentsel dönüşüm ve uygulamaları yönlendiren politikaların yaşam kalitesi çerçevesinde ele alınmasının yarar sağlayacağı düşü-nülmektedir. Bu doğrultuda çalışmada kentsel dönüşüm, ülke çapında bilinirlik kazanmış Doğanbey uygulaması üzerinden, bireysel veya toplumsal esenlik düzeyinin belirlenmesini sağlayarak politikalara girdi oluşturan yaşam kalitesi perspektifinden ele alınmaktadır. Fiziksel, sosyal, yasal, yönetsel ve ekonomik boyutlarıyla oldukça tartışılan alanda gerçekleştirilen yaşam kalitesi araştırması ile, insan-çevre arasındaki dinamik ilişkiler sonucunda oluşan algı ve deneyimlerle ilintili olarak kentsel dönüşüm süreci irdelenmekte olup; yaşam kalitesinde tercih hakkının taşıdığı önem perspektifinden, kullanıcı katılımı eksikliği vurgulanmaktadır. Katılım eksikliğinin fiziksel, sosyal ve ekonomik sorunlara yol açtığı Doğanbey üzerinden, aktörler, karar mekanizmaları ve katılım konusu ele alınmakta ve elde edilen sonuçlara dayanarak, dönüşüm dinamikleri bakımından benzer niteliklere sahip uygu-lamalar aracılığıyla kullanıcı yaşam kalitesinin iyileştirilmesine yönelik çıkarımlar üretilmektedir.

Anahtar sözcükler: Doğanbey; dönüşüm politikaları; kentsel dönüşüm; kullanıcı katılımı; yaşam kalitesi.

Urban transformation has been a considerable topical in recent epoch concerning planning policies set out at a centralized level in Turkey, and has also become a much-debated subject by the authorities and academics in legal structures and implementations concomitant. By the reason of struc-turing parts of the cities with the aforementioned developments, it is important to monitor the implementations from city block scale decreasing to apartment scale in some of the cities and the policies governing these. Another important aspect of urban transformation is that, being effective on different dimensions of life as social relationships, economical status, belonging, attachment etc. both in and at the end of the process, also assuming a role in the change of the life style. The quality of life, that is an outcome concerning the individuals’ evaluation of their lives by different dimensions becomes different by the effect of time and conditions changing. From this aspect, it’s thought that discussing the urban transformations and the poli-cies governing the implementations from the perspective of qualiy of life will provide benefit. Accordingly, urban transformation is discussed through Doğanbey implementation that became known countrywide from the perspective of quality of life which creates inputs for policies, allowing the determination of individual or public well-being level in this study. With the survey of quality of life conducted in the area, a much-debated case due to its physical, spcial, legal, admisnistrative and economical dimensions, the urban transformation process is semtinized in relation to the perception and experiences of individuals generated by the dynamic relationship between people and environment; and lack of user participation is emphasized related to cruciality of the right to prefer in life quality. Through Doğanbey in which lack of participation caused physical, social and economical prob-lems, this study adresses actors, decision mechanisms and participation; and based on the case study results, deductions are produced for improve-ment of quality of life through implementations that have similar qualities in terms of transformation dynamics.

Keywords: Doğanbey; transformation policies; urban transformation; user participation; quality of life.

1Uludağ Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Bursa2İstanbul Kültür Üniversitesi Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, İstanbul

Başvuru tarihi: 30 Eylül 2015 - Kabul tarihi: 21 Şubat 2016

İletişim: Miray GÜR. e-posta: [email protected]


ÖZ

ABSTRACT

GirişGünümüzde, Türkiye’de apartman ölçeğinden büyük

kentparçalarınakadarkonutalanlarınınyenilendiğikent-seldönüşümprojeleriplanlamapolitikalarındaönemlibiryeresahiptir.Kentinkamusalalanlarınıdeğiştirenbugiri-şimlertoplumtarafındangenelliklefizikseldeğişimodaklıdeğerlendirilmekte, ancak uzun vadede alan kullanıcılarıilebirliktekentkullanıcısınıdaetkileyenbirolguveeylemolmaktadır. Nitekim sürecin ilerlemesiyle birlikte toplu-munfarklıkatmanlarıüzerindesosyal,çevreselveekono-mikboyuttaetkilerinigöstermekteolandönüşümlerde,enbüyükdeğişimsosyalyapıüzerindeortayaçıkmaktadır.Ül-kemizdeekonomikboyutüzerindekitartışmalarlabaşlayandönüşümlerin özellikle alan kullanıcısı üzerinde kullanımsonrasınakadaruzunsürelietkileriolmaktadır.Çalışmadakullanıcıların gündelik hayatını sürdürdüğü yaşam çevre-lerinidönüştüren,müdahalecibirsüreçolandönüşümünkullanıcıyaşamkalitesininasıldeğiştirdiğielealınmaktadır.Böylece,çalışmasonuçlarınınülkemizdekidönüşümpoliti-kalarınınetkilerinindeğerlendirilebilmesiiçindeğerliveri-leroluşturacağıöngörülmektedir.

Gündelik hayatın sürdürüldüğü konut çevresi bire-yin yaşam kalitesine ilişkin değerlendirmesinde oldukçaönem taşıyan bir bileşen olup, kentsel dönüşüm aracılı-ğıyla değişmesi durumunda bireylerin düşünce, istek vebeklentileriönplanaçıkmaktadır.Buçerçevedegünümüz-deTürkiye’degerçekleşenkentseldönüşümlerinörgütselaktörlerinyönlendirmesiyle,kullanıcıtercihlerinindışındagerçekleştiğigözlenmektedir.Kullanıcılarınmemnuniyetiniolumsuzetkileyenbudurumfizikselçevreyigeridönülmezbir biçimde değiştirmesiyle birlikte, makalenin ilerleyenbölümlerinde görülebileceği gibi farklı boyutlar üzerin-dengenelyaşamkalitesininazalmasınanedenolmaktadır.Çalışmanın yürütüldüğü Doğanbey Uygulaması, TOKİ’ninöncekiyıllardakiaçıklamalarındayeraldığıgibi,dönüşümhedeflerinin yüksek olduğu Bursa’da bulunması, kentte-ki konumuveplanlamaveuygulama sürecinin işleyişiyleTürkiye’deöneçıkandönüşümlerdenbiriolup,ülkemizdeörgütselaktörlertarafındanverilenkararlardoğrultusundabiçimlenen kentsel dönüşümlerinbenzersiz bir örneğidir.Kentsel dönüşümün yaşam kalitesi üzerindeki etkilerininincelendiğiDoğanbeyüzerinden,çalışmadadönüşümpoli-tikalarınailişkinçıkarımlaravarılarak,buçerçevedestrate-jilereuyarlanabilirgeribildirimlerüretilmektedir.

Planlama Politikaları Doğrultusunda Farklılaşan Kentsel DönüşümBatıülkelerindeİkinciDünyaSavaşı’nındaetkisiylefizik-

sel,sosyalveekonomikanlamdaçöküntüyeuğramışböl-geleriniyileştirilerekcanlandırılmasıamacıylaortayaçıkankentseldönüşümThomas(2003)tarafındankentselsorun-larınçözümünüsağlayanvedeğişimeuğrayanbirbölgeninfiziksel,sosyalveçevreselkoşullarınakalıcıbirçözümsağ-

lamayaçalışankapsamlıbirvizyonveeylemolaraktanım-lanırken,RobertsveSykes(2000)kavramıbenzerbiçimdesözkonusubölgenin farklı koşullarınakalıcı iyileştirmelergetirmearayışıiçindeolanvekentselsorunlarınçözümünüsağlayankapsamlıvebütünleşikbirvizyonveeylemolarakifadeetmektedir.1Dönüşümgerçekleştiğiülkenindinamik-lerine bağlı olarak farklı kimliklere bürünmektedir. Türki-ye’deki günceldurumda,dönüşümlerinhalkaait çevreyegenellikleörgütselaktörlertarafındandoğrudanmüdahaleedilmesibiçimindeortayaçıktığısöylenebilir.

Kentseldönüşümünmüdahalecibireylemolduğuyadsı-namazancakuygulanacağıbölgeninfarklıçevresel,sosyal,ekonomikvepolitikkoşullarınacevapvermesibeklendiğin-den,süreçteortakçabaiçerisindeçözümüretmeyönündeuzlaşmayayönelikpaydaşlarınbirlikteliğivefarklıaktörle-reeşitmesafededurmasıönemlidir.Kentseldönüşümbunitelikleribarındırdığı takdirde,bireyselvekentselyaşamkalitesini yükseltmek içinmükemmelbirfırsatadönüştü-rülebilir. Yaşam kalitesi ile ilişkilendirildiğinde, toplumsalyaşamkalitesininyükseltilmesiadınauygulamalardakamuyararınınönplandatutulmasıiçinfarklıaktörlereeşitme-safede durulması bir gerekliliktir. Bunun yanısıra alanınsözüedilenfarklıkoşullarınacevapvererekvefarklısorun-larına çözüm getirerek kalkınmanın sağlanabilmesi adınasürecinsonundaulaşılmak istenenhedeflerdoğruolaraksaptanmalıdır. Sürecin başında bu eylemin gerçekleştiril-memesidurumunda,kamuyararıadıaltındayerelkullanı-cınınmemnunolmadığı,yaşamkoşullarınındeğişimezor-landığı,hattayerindenedildiğiörnekleryaşanabilmektedir.

Kentsel Dönüşümde Yaşam KalitesiDeğerlendirmesiTanım ve Ölçümlerde Kullanılan Farklı Yaklaşımlara Göre Yaşam KalitesiYaşamkalitesikavramıbireyinyaşamınailişkinnitelikle-

rinveyaşadığıçevreninfarklıboyutlarınınkendideneyim-leri ve algısı doğrultusundadeğerlendirilmesi sonucundavarılankişiselyargıolaraktanımlanabilir.2Çoksayıdafarklıbileşeninbirarayagelmesiyleortayaçıkanyaşamkalitesi-nintanımlanmasıveölçülmesindeesenlik,yaşamtatminiverefahkavramlarıöneçıkmaktaolup,belirlibirdönemeilişkinkişiseldeğerlendirmelerveduygusalcevaplarönemkazanmaktadır.Genelolarakyaşamdayeralannesnelbi-leşenler(dışsalgerçekler)veöznelalgı(içselalgılar)bağla-mındabireyinhayatailişkinalgısınadayalıolarakirdelenenyaşam kalitesi,3 ele alındığı disiplin çerçevesinde çevre,4 ekonomi,5sağlıkeksenli6yadayaşanabilirlik,sürdürülebi-lirlik7gibikavramlarlailişkiliolaraktartışılmaktadır.


1 Thomas2003,RobertsveSykes,2000.2 Szalai 1980,VanKampveark. 2003,Veenhoven2006.

3 Saxenaveark.2001,Andersonveark.2009,DissartveDeller2000.

4 Marans2003,Pacione2003.5 Sirgy2011.6 Revickiveark.2000.7 Shaferveark.2000,DuquevePa-nagopoulos2010.

Kavram oldukça geniş kapsamlı parametre kümelerin-den oluşmakta ve parametreler bireylin esenlik ve refahalgısını,fizikselvepsikolojiksağlığını,sosyalhayattakiko-numunu, özgürlük düzeyini, çevre ile olan bağlantıları-nı, fiziksel, psikolojik ve sosyal varlığını, aidiyet hissettiğibileşenleri, hayattaki pozisyonunu, maddi olanaklarını,yaşadığıçevreninsiyasiyapısınıvb.ortayakoyanvedahafazla çeşitlendirmenin mümkün olduğu faktörler altındagruplandırılmaktadır.Yaşamkalitesinibireyselyaşamüze-rindenelealanCostanzaveark.8 insangereksinimlerininkarşılanması ile bireysel esenliği ilişkilendirirken, DünyaSağlık Örgütü9 fiziksel ve psikolojik sağlık, sosyal ilişkiler,çevre,bağımsızlıkvemanevidünyailebağlantılıolarakelealmaktadır.Sözüedilenaraştırmaların–vefarklıçalışmala-rın-ortaknoktasıyaşamkalitesialgısınınkültür,değersis-temlerivezamanagöredeğişiklikgöstermesidir.Rahmanveark.10bubileşenlerindışındamaddiesenlik,üretkenlik,kişiselgüvenlik,çevrekalitesi,yerelbirkomüniteyeaidiyetgibiparametrelerikavramsalçerçeveyedahilederken,buaraştırmalarıdesteklerbiçimdeMartin11bireylerinhayatailişkin algılarınınhayatın çeşitli bölümleri arasındaki bağ-lantılarlailişkiliolduğunuvebubölümlerinyaşamkalitesiüzerindeki etkilerinin önem derecesine göre değişkenlikgösterdiğinibelirtmektedir.

Farklı disiplinlere göre değişik bağlamlarda ele alınanyaşam kalitesi araştırmalarında, kavramın ölçülmesindehedeflenenalanayönelikalternatifyaklaşımlargeliştirilmişolup,12buyaklaşımlarbireyselistek,gereksinimvekapasi-teyleilintiliolaraközneldeğerlendirme,insanhaklarıylail-giliolarakkaliteliyaşamveyasağlık,kentveçevreboyutlarıüzerindentemellenmektedir.13Buboyutlarkendiiçindedeayrışmakta olup, adalet, sürdürülebilirlik, yaşanabilirlik,ekosistem,planlama,yönetimvb.bileşenlerleilişkilendiril-mektedir.Çalışmalarınamacıdoğrultusundaörneğinçevreboyutuüzerindengeliştirilenbirçalışmadamekansalkalitevekamusalalanlarlailintiliolarakestetik,ekonomi,teknikkalite,insaneylemleri,konfor,sosyalbileşenlervb.boyut-larelealınırken,14kentselyaşamkalitesineilişkinbiraraş-tırmada çevresel, fiziksel, psikolojik, ekonomik ve politikboyutlar15 kapsamında parametrelerin çeşitlendiği izlen-mektedir. Dünyada yaşam kalitesinin ölçülmesinde ulus-lararası ölçeklerde geniş kapsamlı parametreler belirlen-miştir.BMtarafındanüretilenİnsaniGelişmeEndeksi’ndeortalama ömür süresi, öğrenim süresi, kişi başına düşenbrütmilli gelir, cinsiyet veeşitsizlikler, yoksulluk, kaynak-lar üzerindeki yetki, sağlık, eğitim, sosyal entegrasyon,uluslararası ticaret ve sermaye akışları, göç, inovasyon/teknoloji, çevre venüfuseğilimleri gibi parametreler yer

alırken,16 Eurofound tarafından uygulanan yaşam kalitesianketi Avrupa Birliği’ndeki çeşitlilik, yaşam standartları,yaşamkalitesivekültürelgeleneklerkapsamındafarklılık-lar içermesi yönünden önem taşımaktadır. Bu kapsamdasosyal hayat, istihdam, iş-hayat dengesi, konut ve çevre,kamuvesağlıkhizmetlerigibiçeşitliparametrelerölçümedahilolurken,17toplumgelişimstratejisi18veyakırsal-kent-sel19 ayrımı üzerinden üretilen ölçeklerle de araştırmalargerçekleştirilmektedir.Türkiye’deTÜİKtarafından2015yı-lındayapılanyaşamendeksiaraştırmasındakonut,çalışmahayatı,gelirveservet,sağlık,eğitim,çevre,güvenlik,sivilkatılım,altyapıhizmetlerineerişim,sosyalyaşamveyaşammemnuniyetiboyutlarıkapsamındadeğerlendirmelerger-çekleştirilirken, TÜBA tarafından teorik anlamda geliştiri-lenverisistemiönerisindehembireysel,hemdekomünitedüzeyindeçevre,insankaynağı,sağlık/eğitim/gelirdüzeyi,ekonomikperformans, toplumsalbütünleşmesiyasal sis-temvesüreç,katılım,kişiseltatminvebaşarı,saygınlıkvb.çeşitliöznelvenesnelparametrelerbelirlenmiştir.20

Kentsel Dönüşümde Yaşam Kalitesinin Araştırılmasının ÖnemiGörüldüğüüzereçokboyutlubirkavramolanyaşamka-

litesigenelanlamdabireyselbirdeğerlendirmeiken,kent-sel dönüşüm kapsamında incelendiğinde, bu çalışmadaolduğu gibi, çevresel boyutlar üzerinden ele alınan yönüönplanaçıkmaktadır.Bireyinçevresi ileetkileşimibağla-mında,gündelikyaşamçevresininnesnelnitelikleri,birey-lerin algı, karakter ve geçmiş deneyimleri doğrultusundaoluşanöznel algı sonucundaortaya çıkandeğerlendirmeyaşamkalitesinioluşturmaktadır.Kentseldönüşümdede-ğişençevreselvesosyalniteliklerlebirlikteyaşamkalitesideğerlendirildiğinde,bireyingündelikyaşamçevresininni-teliklerineilişkinöznelalgısıve insan-çevreuyumuönemkazanmaktadır. Genel anlamda yaşam kalitesi için bire-yin yaşantısındanduyduğumemnuniyetin yanısıra, çevreperspektifinden ele alındığında, değerlendirmelerde ge-reksinimvebeklentilerinkarşılanmadüzeyivebireyselkar-şılaştırma standartları doğrultusunda çevrenin nesnel ni-teliklerindenduyulanmemnuniyetsözkonusuolmaktadır.

Birey dünyada soyutlanmış biçimde yaşamını sürdür-mediğinden, yaşam kalitesi de çevresel, sosyal ve politikbileşenlerinetkisindeoluşmakta, çevreselölçek,bağlam,değişenzamanve sosyalgruplardoğrultusunda farklılaş-maktadır.Kentseldönüşümdeçevreselniteliklerlebirliktefarklılaşanzamanvekoşullarkullanıcıüzerindefarklıetki-lergöstermektedir.Buetkilerlebirliktebunuyönlendirenüst ölçekli politikaların gözlenmesi yönünden, esnek vehassas olan yaşam kalitesi ölçümleri elverişli olmaktadır.Bunu destekler biçimde yaşam kalitesi araştırmalarının

Bursa Doğanbey Üzerinden Kentsel Dönüşümde Yaşam Kalitesinin Tartışılması


8 Costanzaveark.2008.9 WHO1997.10Rahmanveark.2005.11Martin2012.

12Myers1988,DienerveDuh1007.13TÜBA2003.14Kahraman2014.15SeragElDinveark.2012.

16UNDP2013.17Shucksmith ve ark., 2006, Anderson ve ark.2009,Andersonveark.2012.

18Shookner2000.19Vartyveark.2013.20TÜBA2003.

temelamacı,yerelölçektenuluslararasıölçeğekadarüre-tilen politikaların sonuçlarının değerlendirilmesi, politikaüretiminekatkısağlanmasıveböylecetoplumsalesenliğinve yaşam kalitesinin geliştirilmesi için hedefler belirlen-mesidir.Dünyadafarklıörneklerdegörüldüğügibi21yaşamkalitesiçalışmaları,bölgelerin,liderlerinveyereltopluluk-larınkendikendilerinideğerlendirmesiaracılığıyla,kapasi-telerinihareketegeçirmekiçinkritikbirbaşlangıçnoktasıoluşturmaktadır.

KentseldönüşümünTürkiye’dekiplanlamapolitikaların-daki önemi göz önünde bulundurularak, bu kapsamdakiuygulamaların kullanıcı yaşam kalitesi üzerindeki etkile-rinin irdelenmesi önem taşımaktadır. Bu çerçevede yapı-lanaraştırma,süreciyönlendirenpolitikalarınvemerkezidüzeyde verilen kararların değerlendirilmesini, süreçtekiolumlu-olumsuz yönlerin açığa çıkarılmasını ve olumsuzyönleringiderilmesine,olumluyönlerinisegüçlendirilme-sineyönelikstratejilergeliştirilmesiniamaçlamaktadır.

Bursa Doğanbey Kentsel Dönüşüm Uygulamasında Yaşam Kalitesinin ÖlçülmesiBursa Doğanbey Kentsel Dönüşüm Uygulaması Kentmerkezindefiziksel, ekonomik ve sosyal boyutlar

üzerindeoluşturduğuetkilerleTürkiyeçapındabilinenbiruygulamaolanDoğanbey,dönüşençevreninyaşamkalitesiüzerindekietkilerininkarşılaştırmalıolarakanalizedilme-si ve süreçte izlenen politikaların etkilerinin irdelenmesibakımındanniteliklibiralandır.Bubölümde farklıboyut-larıylabir süreçolarak incelenendönüşümünbaşlatılma-sınınnedenleri,bölgedekikonutlarınekonomikveişlevsel

açıdanömürlerinitamamlaması,alanındönüşümöncesin-deki ulaşım, imar ve altyapı özelliklerinin kalkınmaya veyenilenmeyeelverişliolmamasıvebireyselgirişimlerlekal-kınmanınveyenilemeninzorgözükmesidir.BursaOsman-gazi İlçesi’ndeki Doğanbey, Tayakadın, Kiremitçi ve Kırca-aliMahalleleri’ni kapsayan, dönüşümün gerçekleştirildiğibölgedeBursaKültürveTabiatVarlıklarınıKorumaBölgeKurulutarafındantescilaltınaalınmışanıtsalyapılarvesi-vilmimarlıkörnekleri yeralmaktadır.DoğusundaÖrdekliHamamıÇevresiKentselSitAlanı’nınbulunduğubölgeninkuzeyvebatısındanağırlıklıolarakçokkatlıyapılaryeralır-ken, alandaki binalar çoğunlukla 1 ve 2 katlıdır (Şekil 1).Bursa’nıneneskiyerleşimlerindenbiriolanalandakipar-çalıveçoklumülkiyetinyanısırahukuksalnedenler,sosyalproblemler, yapılaşma hakları gibi çalışmaları zorlayacakgirdiler nedeniyle belediye, kendi tasarladığımodel doğ-rultusunda plan, mülkiyet ve fonksiyon değişikliği yapıl-masınıuygungörmüştür.28.11.2006tarihindeTOKİ,BursaBüyükşehir Belediyesi ve Osmangazi Belediyesi arasındaimzalanan protokol ile sürecin başladığı ve kamusal oto-ritenin idari anlamdaönemli bir rol üstlendiğiDoğanbeydönüşümü,TOKİ’ninprestijprojeleriarasındadır.22

Tasarım açısından incelendiğinde, dönüşüm alanındayeralantescilliyapılarvearaziçeperindekonumlanansitalanıprojeyefarklıbirboyutkazandırmaka,planlamaka-rarlarındatarihimirasındikkatealınmasınıgerektirmekte-dir.Ancak,sözüedileceğiüzeresüreçtedeğerlisivilmimar-lıkörneklerininbüyükkısmıyokolmuştur.

Dönüşümsürecininbaşlamasıylabirliktebölgedekitümtaşınmazvarlıklarkayıtaltınaalınmışvebuaşamadabölge-


21UNDP2013,Shucksmithveark.2006,Andersonveark.2009,Shookner2000. 22TOKİ,2011.

Şekil 1. Dönüşümden önce alandaki konut dokusu.

debilinenpaydaşsayısının1910olmasınarağmenalanda3784hissedarolduğuanlaşılmıştır.Mülkiyetyapısıincelen-diğinde, alanda yapılan tespitlere göre paydaşların yarı-sının50m2’den,%80’inin ise100m2’denazmülkiyetininolduğugörülmüşvebudurum,dönüşümsonrasındatümmülksahiplerininbölgedekonutsahibiolmasıhedefinede-niyletasarımkararlarınıetkilemiştir.“Bölgedekihaksahip-lerinimağduretmeme”hedefidoğrultusundaOsmangaziBelediyesiAnkara’dakiÖncüKentselDönüşümFirmasıileişbirliğiiçinde,tasarım,uygulamavefinansmanboyutlarınıbiçimlendirenbirsayısalpaylaşımmodeligeliştirmiştir.Dö-

nüşümünkentmerkezindeyeralmasınedeniylekentiet-kileyenbirunsurhalinegelenmodelde,5m2veüzeriarsapayıolanmaliklerinkonutsahibiolmasıveher2m2arsayakarşılık3m2bitmişkonutverilmesi tasarımıetkileyenenönemlimaddelerolmuştur.Tablo1’de23mülkiyetgrubunagörehaksahiplerinedağıtılankonuttipigörülmekteolup,100 m2’den itibaren verilen konut büyüklüğü ve adedimülkiyetgruplarınagöredeğişmektedir.BursaBüyükşehirBelediyesi’nin yaptığı açıklamaya göre, Türkiye’debenzerdönüşüm projelerindemülk sahiplerine arsa hisselerinin¼’ioranındabitmişdaireverilirken,Doğanbey’de1,5katıoranında bitmiş daire verilmiş olup, belediyenin olumluolarakgördüğübudurum,kitleselyoğunluğuoldukçaarttı-rarakkenttebirdarbeetkisiyaratmıştır.

Sayısalpaylaşımmodelininbelirlenmesininardındanis-timlaksürecininbaşlamasıylabirliktehaksahipleritarafın-dançoksayıdakamulaştırmadavasıaçılmış,ancakdavalarparsellerin kamulaştırılması ve işlemlerin yürütülmesinin



23OsmangaziBel.veTOKİ,2010.

Tablo 1. Sayısal paylaşım modeli

Mülkiyet grubu Konut tipi (m2)

50 m2’ye kadar 7575 m2’ye kadar 112,5100 m2’ye kadar 150

Şekil 2. Doğanbey kentsel dönüşüm alanı.

devamı kararı ile sonlanmıştır. Sürecin ilerlemesiyle Şekil2’degörülen200.000m2’likalanınKentselDönüşümAla-nıolarakilanedilmesineyönelikgerekliplandeğişiklikleriyapılmışve2008’dealandakamulaştırmayapılabileceğinedairBaşbakanolurualınmıştır.

Tasarıma ilişkin yetkili kişilerden alınan bilgilere göre,TOKİalanındoğusundayeralansitalanınayakınbölgedealçak,MİAbölgesidoğrultusundaiseyüksekkonutblokla-rınıntasarlanmasınıuygungörmüştür.BukararınardındanTOKİprojeiçinsüreçtemimarlagörüşmüşvebukapsam-dagörüşülenilkmimar(Yener)tarafındanemsaldeğerininarttırılmaması ve yoğunlukların yükseltilmemesi esas alı-naraktasarlanan,kentseldokumodelleri,yapıtipolojilerivebağlantılarla ilgiliolumluönerilerbarındıranbirtaslakproje geliştirilmiştir (Şekil 3). TOKİ’nin anlaştığı imalatçıfirmalardaki sınırlılıklar, konvansiyonel yapımyöntemleri-nindışınaçıkılamamasıgibinedenlerlemimartarafındanüretilenönerikabuledilmeyerekprojeileilişiğikesilmiştir.Diğermimartarafındanbelirlenenöneridedeuygulamayageçmemişveuygulananproje,Yener’inönerdiği,malikay-gılarnedeniylereddedilenprojeninTOKİmimarlarıtarafın-dan,dahafazlakonutunyeralacağışekildetarafındanre-vizeedilmesiylegeliştirilmiştir.İlköneride2407olankonutsayısınınavanprojesonrasında2729’aulaştığıuygulananprojeŞekil4’tegörülmektedir.Bölgeyeilişkindikkatçekicibirunsur,konutalanındadönüşümöncesinde75-100kişi/hektar olan yoğunluğun, dönüşüm sonrasında 500 kişi/hektarayükselmesidir.Bunarağmenyetkililertarafından,1/5000 ölçekli Bursa Nazım İmar Planı’nda yoğunluğun800kişi/hektarolarak görüldüğüvebununprojedeazal-tıldığıbelirtilerekuygulamasavunulmaktaolup,buradakisorunplankararlarının,sayısalverilerbazalınarak,insanı

odaknoktasınayerleştirmedenverilmesindenkaynaklan-maktadır.

Dönüşüm alanının önemli bir özelliği, 2014 yılındaUNESCO DünyaMiras Listesi’ne alınmış olan tarihi Han-larBölgesi’neoldukçayakınbirkonumdaveBursakenti-ninmerkezindeyeralmasıdır.Buçerçevedebölgedeyerelkimliğin korunmasının yanısıra gelecekteki gereksinim vebeklentileri karşılayabilecek, kullanıcının yaşam biçiminegöre planlanacak bir yaşam alanı önerilmiş olması gere-kirken, bambaşka bir yaklaşım benimsendiğini söylemekmümkündür.Bununyanısıra,Türkiye’demerkezdenyöne-tilensistemderantileilintiliolarak,Bursakentseldönüşümhedeflerinin yüksek olduğu bir kenttir. Bu boyutuyla dadeğerlendirildiğinde, kentmerkezinde yer alan projenin,kullanıcıyaşamkalitesiilebirliktekentekatacağıdeğervekentliyaşamkalitesiüzerindekietkileriönemlidir.

Uygulama sonrasında alanın yarıya yakın bölümü 3-4katlı,çoğunluğu22-23katlıbinalardanoluşmaktadır.Blok-larınyükseklikleriarasındakidengesizgörünümkullanıcıyırahatsızetmekteolup,farklıinşaatfirmalarınınuyguladığıbinaların dilinin de farklılık gösterdiği gözlenmiştir (Şekil5).Az katlı konutlar geleneksel konutdokusunu referansalırken,dahayüksekkonutlar“TOKİmimarisi”ne,enyük-sekbloklarise“rezidanstipolojisi”neyakınbirüsluplata-sarlanmıştır.OsmangaziBelediyesiileyapılangörüşmeleregörebelediyeninTOKİtarafındanüretilentipprojelerdenrahatsız olmasına rağmen,özgünbir projeninortaya çık-maması,“TOKİmimarisi”ndenuzaklaşılmamasıçarpıcıbirdurumoluşturmaktadır(Şekil6).

TOKİ tarafından6ayrı etaphalindeuygulananDoğan-beyKentselDönüşümProjesi’nde75,112.5ve150m2ol-maküzereüçtipte,toplam2729adetkonutyeralmakta-


Şekil 3. Yenertarafındantasarlananprojeninvaziyetplanı.

dır.2338’ihaksahiplerineaitolankonutlardan391adediTOKİ’yeaitolup,kurumbudairelerinsatışındangelireldeetmiştir. Konutlarınmimari nitelikleri ele alındığında 3-4

katlısıraevlerbiçimindekiABloklar’ıntamamınayakını75m2,azsayıdakiteraskatları112,5m2büyüklüğündedir.BveCBlokların23katlıolduğuprojede,BBloklaryalnızca112,5ve150m2’likdairelerdenoluşurken,CBloklarda75m2’likdairelerdeyeralmaktadır(Şekil7–10).Tamamı150m2’likdairelerdenoluşanDBloklariseŞekil11’degörülmektedir.

Uygulamasırasındahaksahiplerininmemnuniyetsizol-masını sağlayan farklı unsurların bulunduğu süreçteki enönemlisorunlar,projeninTOKİmimarlarıtarafındanrevizeedilmesisırasındaoluşanmetrekarefarklarınınhaksahip-lerine ekonomik borç olarak yansıması, kullanıcıların ko-nutlarına ilişkin tercihhakkı olmaması veuygulamanın3yıllıkgecikmeileteslimedilmesidir.Alandayapılanyaşamkalitesiölçümünde,konutniteliklerindenmemnuniyetveekonomikdurumileilintiliolarak,kullanıcılarınfazlamet-rekarelerden ve bu nedenle ortaya çıkan ek borçlardanrahatsızolduklarıizlenmişolup,süreçteteslimingecikme-si nedeniyle hak sahipleri çeşitli eylemler düzenlemişler-dir(Şekil1224).2010yılınınEkimayındagerçekleşenkura



Şekil 4. Dönüşümdeuygulananprojeninvaziyetplanı.

Şekil 5. Farklıtipolojilerdeuygulanankonutlar.


Şekil 6. Doğanbey kentsel dönüşüm uygulaması.

Şekil 7. A bloklardan görünüşler. Şekil 8. A bloklardan görünüşler.

Şekil 9. B bloklardan bir görünüş. Şekil 10. C bloklardan bir görünüş.

çekilişi ile hak sahiplerinin dönüşüm sonrasında sahipolacaklarıkonutlarınbelirlendiğiDoğanbey’de,3yıllıkge-cikmeninardından2012’ninTemmuzayındakonutteslim-leribaşlamıştır.SayısalpaylaşımmodelinegöreOsmangazi

Belediyesitarafındangerçekleştirilenkuraçekiminde,haksahiplerinin konutlarının yer aldığı bloğa veya konut bü-yüklüğüneilişkintalepleridikkatealınmadığındanbirtakımsorunlaryaşanmıştır.Sürecinbuaşamasında,bölgehalkı-nınyetkililerleiletişimininsağlanmasıvesorunlaraçözümüretilmesi amacıyla iki farklı dernek kurulmuştur. Ancak



Şekil 11. D bloklardan bir görünüş.

Şekil 12. Süreçte yaşanan sorunlar nedeniyle hak sahiplerinin gerçekleştirdiği bir eylem.

24tokidoganbey.com,2013.


buderneklerinsürecinbellibiraşamasındansonrakurul-masınedeniyle,çözümgeliştirilmesivekatılımsağlanma-sıanlamındageçkalınmıştır.Sürecinsonunagelindiğindederneklerdenbirininekonomikborçlarınazaltılmasıanla-mındayararsağladığıdönüşümde,yetkililerinhalkıdikkatealmamasınedeniyledebuderneklerkullanıcıkatılımıanla-mındaamacınaulaşamamıştır.

Doğanbey’de Yaşam Kalitesinin Ölçülmesi Kişininyaşamındatercihedebildiğiveyaedemediğifark-

lıboyutlarailişkinöznelalgısonucunda,zamanvekoşullar-labağlantılıolarakortayaçıkanyaşamkalitesi,herboyutaaitalgınındiğerboyutudaetkilemesisonucundabiçimlen-mektedir.

Kentseldönüşümileilintiliolarakçevretasarımıileya-şam kalitesinin ilişkili olduğu nokta, bireylerin seçim vekullanımtercihlerindenmemnuniyetleriylebağlantılıolup,kişilerin tercihlerine uygun bir çevrede gündelik hayatınısürdürmesi durumunda yaşam kalitesi değerlendirmesiolumlu yönde gelişmektedir. Tercihlere uygun çevre üre-tilmesininmimariyaklaşımdakikarşılığı isekatılımcı tasa-rımınbenimsenmesindeyatmaktadır.Kullanıcıyayaşadığıçevreye ilişkin seçim hakkı tanıyan katılımcı tasarım ara-cılığıyla,fizikselçevreninyanısırayaşamkalitesi içinciddiönem taşıyan sosyal çevre de biçimlenmektedir. Demok-ratikbirortamçerçevesindegelişenvekullanıcıyayaşadığıçevreyeilişkinseçimhakkıtanıyankatılımcıtasarım,mimarvekullanıcıdışındakidiğeraktörlerleilişkiliolup,günümüz-dekikentseldönüşümaltyapısındasiyasierkiledebağlan-tılıdır.Kentseldönüşümsistemi,günümüzTürkiye’sindekianlayışla,fizikselçevreilebirliktesosyalilişkiler,ekonomikdurum,yaşambiçimi,kişiseltercihlervb.unsurlaradamü-dahaleettiğindenbireyselvetoplumsalyaşamkalitesininörgütselaktörlertarafındanmüdahaleedilenboyutlarınadahilolmaktadır.

Bu perspektif çerçevesinden Doğanbey’de yapılan ça-lışmada, yaşanan çevre ile ilintili olarak yaşam kalitesinioluşturanboyutlarınortayakonmasıvedönüşençevreninyaşamkalitesiüzerindekietkilerininbelirlenmesiamacıylabir yaşamkalitesiölçeği geliştirilmiştir.Araştırmanınüze-rinden yürütüldüğü ölçeğin geliştirilmesinde literatürdekullanılan göstergelerle birlikte alana özgü parametrelerdahil edilmiştir. Dönüşüm sürecinde, yerel kullanıcı ileyetkililer arasındaki iletişim probleminin yol açtığı, farklıboyutlarda olumsuzlukların yaşandığı Doğanbey’de böl-geye bugünkü görünümünü kazandıran mimari kararlardabunlaradahildir.Doğanbey’dekatılımeksikliğininfarklıalanlardayansımasınıbulması,alanınbuperspektiftenelealınmasınıgerektirmiştir.

Doğanbey’desözüedilençerçevedeyapılanyaşamka-litesi ölçümündekonut ve konut alanına ilişkinnitelikler,ulaşım-erişilebilirlik, komşuluk ilişkileri, güvenlik, bağlılık,aidiyet ve ekonomikbileşenler ile birlikte katılımboyutu

incelenmiştir. Katılım boyutunun kullanıcı yaşam kalitesiperspektifinden ele alınmasında, kullanıcılar ile aktörlerarasındaki ilişki, süreçte kullanılan yöntemden memnu-niyet ve sürecin ilerleyişinin kullanıcı memnuniyeti üze-rindeki etkileri incelenmiştir. Kentsel dönüşüm sürecininbireyseldeneyimlerle ilintiliolarakaraştırıldığıçalışmada,bireylerinyaşamkalitesinindönüşümlebirliktenasıldeğiş-tiğinin incelenmesi amacıyla anket ve derinlemesine gö-rüşmeyöntemibiraradakullanılmış;böyleceanketaracılı-ğıylaeldeedilenöncekivesonrakidurumayönelikkişilerindüşüncevedeneyimleri,derinlemesinegörüşmeverileriy-lenedenselilişkilerlebirlikteirdelenmiştir.

2338tanesihaksahiplerineaitolan2729konutunyeraldığıDoğanbey’deçalışmaörneklemininbelirlenmesindetabakalıörneklemveorantılıdağıtımyaklaşımıkullanılmış-tır.Araştırmanınyapıldığıdönemde1700kişiolankullanıcıgrubunaörneklemhacmininorantılıolarakdağıtıldığıça-lışmada, istatistiksel anlamda güvenilirliğinin arttırılmasıadınagereklibüyüklüğünüzerindebirsayıolan325katı-lımcıyaanketuygulanmış,bukişilerarasındanseçilen35katılımcıyladaderinlemesine görüşmeler yapılmıştır.An-ketvegörüşmelerinyapılmasısırasında,dönüşümsürecin-deki sorunlardan psikolojik anlamda olumsuz etkilenmişonlarcakullanıcınınolduğugörülmüş,busebepleanketuy-gulamasınıkabuletmeyençoksayıdahaksahibiolmuştur.

Ölçüm Sonucunda Elde Edilen VerilerinDeğerlendirilmesi2013 yılının Şubat ve Mart aylarında gerçekleştirilen

alançalışmasındaanketlerdeneldeedilenveriler,SPSS18programıkullanılarakgerekli istatistikselyöntemlerle,de-rinlemesinegörüşmeler ise iseseskayıtlarınınçözümlen-mesiyledeğerlendirilmiştir.

İlk olarak kullanıcılarla yaşam kalitesinin kendileri içinifadeettiğianlamınsorgulandığıaraştırmada,kavramınço-ğunlukiçinfarklı(bireyselnitelikler,fiziksel,sosyalçevreveekonomik)boyutlarıylabirbütünolduğugörülmüştür.Ya-şamkalitesineilişkinfarklıboyutlarındönüşümsonrasındaneyöndedeğiştiğiiseTablo2’deyeralmaktadır.

Yaşam kalitesini biçimlendiren fiziksel boyutlar kapsa-mındakonutniteliklerindenmemnuniyetelealındığında,dönüşümöncesindeyaşadığı evin yaşambiçimineuygunolması nedeniyle alana taşındığını belirten kullanıcılarınçoğudönüşümsonrasındakievininyaşambiçimineuygunolmadığınıbelirtmiştir.Bununlabirliktekonutunodasayısı,mekanbüyüklükleri,iklimselkonforvb.parametrelerindenmemnunolduğunubelirtenkatılımcıoranı,olmayanlardandaha fazladır. Dairenin toplam büyüklüğünden enmem-nunolanların150m2’likenbüyükdairedeyaşayankullanı-cılarolmasınarağmen(Şekil13),112,5m2’likortabüyük-lüktekidairelerdekonuttangenelmemnuniyetdüzeyienyüksektir(Şekil14).75m2’likenküçükdairelerdenisehembüyüklük,hemdegenelmemnuniyetdüzeyidüşüktür.Bu



Tablo 2. Yaşam kalitesinin faktör analizi sonucunda elde edilen boyutlarına ilişkin dönüşüm sonrasında değişen memnuniyet düzeyleri

Boyut Dönüşüm sonrasında memnuniyet düzeyi

Yaşam tatmini, yaşam biçimine uygunluk, aidiyet Dönüşüm sonrasında diğer faktörler ile de ilişkili olarak memnuniyet önemli oranda azalmıştır.Konut niteliklerinden memnuniyet Birtakım değişkenler ile ilişkili olarak parametre bazında farklılık göstermekle birlikte, katılımcıların yarıdan fazlası daireden genel olarak memnundur.Konut alanı mimarisinden memnuniyet Katılımcıların çoğunun memnuniyet düzeyi düşüktür.Yapım kalitesinin değerlendirilmesi Katılımcıların neredeyse tamamının memnuniyet düzeyi çok düşüktür.Konutların ve çevrenin bakımlılığı -Konutların bakımlılığından memnuniyet yapım kalitesine bağlı olarak düşüktür. -Bahçe ve yolların bakımlılığından çoğu katılımcının memnuniyet düzeyi düşüktür.Rekreatif alanlardan memnuniyet Katılımcıların çoğunun memnuniyet düzeyi düşüktür.Güvenlik Dönüşüm sonrasında memnuniyet oldukça azalmıştır.Komşuluk ilişkileri ve bağlılık Dönüşüm sonrasında sosyal ilişkiler ve memnuniyet düzeyi oldukça azalmıştırUygulama sürecinin değerlendirilmesi Katılımcı sürecin benimsenmemesi nedeniyle kullanıcıların çoğunun memnuniyet düzeyi düşüktür.Kura yönteminden memnuniyet Katılımcıların yarısı memnun, yarısı değildir.

Şekil 13. 150 m2’lik daire planı (D Blok).

durumda,Doğanbeysakinlerininsosyalyapısınaveyaşambiçimine en uygun konutların 112,5 m2 büyüklüğündekidaireler, enuygunolmayanların ise 75m2’lik daireler ol-duğusöylenebilir(Şekil15).Büyüklüklerlebağlantılıolarakmemnuniyetfarklılıkları,bloklariçerisindekigelirdüzeyininvesosyalyapınınfarklılaşmasıiledeilişkilidir.Buçerçeve-de75,112,5ve150m2’likdairelerdenoluşanCBloklarda,farklımetrekarelernedeniylekullanıcıgruplarınınfarklılaş-ması memnuniyeti azaltmaktadır. Buna karşılık 75 m2’likdairelerdenmemnuniyetdüzeyidüşükolmasınarağmen,

tamamıbutipkonutlardanoluşanABloklardakimemnu-niyetdüzeyikötüolmayıp,budurumbubloklarınbenzersosyalyapıyıbarındırmasınınveazkatlıolmasınınmemnu-niyetdüzeyiniolumluetkilediğininbirgöstergesiolarakde-ğerlendirilebilir.Yapımkalitesielealındığında,hem işçilikhemdemalzemeanlamındakullanıcılarıntamamınayakı-nıoldukçamemnuniyetsizdir.Alançalışmasısırasında,hergünonlarcakullanıcınınkonutlarındaonarımyaptırdığınınizlendiğibölgedekatılımcılarınneredeysetamamıyetkililertarafındandönüşümsürecininbaşındakonutlarınoldukça


Şekil 14. 112,5 m2’lik daire planı (C Blok, 120 m2 olarak revize edilmiştir).

kalitelibirbiçimdeinşaedileceğinedairsözverdiğini,an-cakbu yöndekibeklentilerinin kesinlikle karşılanmadığınıbelirtmiştir.Bunagöre,maliyetinazaltılması adına inşaatkalitesinindüşüktutulmasınınmemnuniyetveyaşamka-litesini olumsuz etkilediği, kullanım aşamasında sorunlaroluşturduğu belirtilebilir (Şekil 16 ve 17). Doğanbey’dekonutmemnuniyetinin kuradanmemnuniyet, yaşam tat-mini,yaşambiçimineuygunlukveaidiyetileilişkiliolduğugörülmüştür.Sayısalpaylaşımmodelinegörekuraçekimiy-

le gerçekleştirilen konut dağıtımı sırasında, kullanıcılarınsosyal yapısı, gereksinim, istek ve beklentilerinin dikkatealınmadığı dönüşümde, seçim hakkı olmayan ve yaşambiçimineuygunolmayankonutlardayaşamakdurumundakalankullanıcılarınyaşamkalitesiveaidiyethissiolumsuzetkilenmiştir.

Araştırmada,konutalanınınbakımlıolmasınınhemçev-reselkalite,hemdeyaşamkalitesiiçinönemliolduğunungörüldüğüDoğanbey’debahçeveyollarınbakımlılığından



Şekil 15. 75 m2’lik daire planı (A Blok).

memnuniyetinazalmıştır.Yeşilalanlardan%70,çocukoyunalanlarındanise%50oranındakullanıcınınmemnunolma-dığıbölgededönüşümöncesindeoldukçaazkişi ağaçveyeşilliğin az olduğunu düşünürken, dönüşüm sonrasındabuoran%90’ayaklaşmıştır.Yeşilalanmemnuniyetiveböl-geninbakımlılığınailişkingörüşlerin,alanınfizikselgörün-tüsüne ilişkin algıyı etkilediğinin görüldüğü araştırmada,konutalanımimarisideönemtaşımaktadır.Doğanbey’dedönüşümöncesinegöretamamendeğişenkonutçevresi-ninaidiyetveyaşambiçimineuygunluküzerindeolumsuzetkisiolduğugörülmüş,uygulamasürecindesözsahibiola-mamanındabudurumudesteklediğigörülmüştür.Süreçtekullanıcılarınbeklentileriniveyaşambiçimlerinitarifetmeolanağıbulamaması, konutçevresininonların inisiyatifle-rinindışındagelişmesinenedenolarakyaşamkalitesinivebağlılığızedelemiştir.

Yapılan farklı analizlerde Doğanbey’in fiziksel görün-tüsünden rahatsız olan kullanıcıların %70’ten fazla oldu-ğuortaya çıkmış, çoğu kullanıcı blokların yüksekliğinden,yakınlığındanyadabirkısmınınalçakbirkısmınınyüksekolmasındanmemnuniyetsizliğinidilegetirmiştir(Şekil18).%80’denfazlakatılımcınınbölgeninkentsiluetiniolumsuzetkilediğini vurguladığı alanda, alanının fiziksel görüntü-sünden memnuniyetsizlik, blokların yüksekliği, yakınlığıveestetikbulunmamasıileilişkiliiken,fizikselgörüntüdenmemnunolmayankatılımcılaraynızamandaŞekil19’da25 görüldüğü gibi kent siluetinin deDoğanbey’den olumsuzetkilendiğinibelirtmişlerdir.Busonuçlar,değerlibir tarihive kültürelmirasın beşiği olan Bursa’da, UNESCO DünyaMirasListesi’nealınmışHanlarBölgesi’neyakınkonumda-kisitalanınabitişikvetescilliyapıları içerenDoğanbey’inhemalankullanıcıları,hemkent,hemdekentliaçısındanoldukça olumsuz ve geri dönüşü olmayan bir uygulamaolduğunu göstermektedir. Bu durumda Doğanbey’dekidönüşümün, kullanıcıların yaşam kalitesini ve kentlilerinkentselyaşamkalitesiniolumsuzetkilediğisöylenebilir.

Yaşam kalitesinin sosyal boyutu çerçevesinde komşu-lukilişkilerivegüvenlikalgısının,değişenfizikselçevreylede bağlantılı olarak, birbiriyle ilişkili olduğu görülmüştür.Dönüşüm öncesinde komşuluk ilişkilerinin, mahalle kül-türünün bir getirisi olarak yaşam biçimini oluşturduğuDoğanbey’de,dönüşümsonrasındahergüngörüştüğünübelirtenkatılımcıoranıyaklaşıkolarak%80’den%5’edüş-müş, katılımcıların neredeyse tamamı dönüşümöncesin-de komşularını cana yakın bulduğunu ve birlikte sıklıklazaman geçirdiğini belirtirken, bu oranlar sonrasında yak-laşık%20’yedüşmüştür.Benzerbiçimdemahallelerinevekomşularınabağlılıkveaidiyethissedenkatılımcıoranıdaoldukça azalmış, komşuluk ilişkileri, mahalleye duyulanaidiyet vemahalle ile komşulara duyulan bağlılık arasın-dadoğruorantılıbir ilişkiolduğuvedönüşümöncesindeoldukça yüksekolan aidiyet vebağlılık hissinindönüşümsonrasında azaldığı görülmüştür. Fiziksel çevrenin öncekiduruma tamamen zıt bir biçimde değiştiği Doğanbey’dekullanıcılarınsosyalyaşamıveyeniçevreyeuyumsağlayıpsağlayamayacağı dikkate alınmamıştır. Güncel durumdaDoğanbey,yüksekbloklardanoluşanbirkonutalanıolmuş,mahalle ortamından uzaklaşmıştır. Büyük kentin getirisiolarak,alandagüvensizlikhissiyayılmışvedeğişenyaşambiçimiilebirlikte,gündelikhayatağırlıklıolarakdaireiçe-risinde, çekirdek ailede sürdürülmeye başlamıştır. Apart-manbloklarındakidikeyyaşam,dönüşümöncesindekiya-taymekanorganizasyonugibikomşulukilişkilerineolanakvermemektedir.Yeniyerleşiminyaşambiçimineuygunlu-ğununönemiorandaazalmışolması,çoğunluğunçevreyeuyumsağlayamamasını veDoğanbey’dedönüşümsonra-sında kullanıcı yaşam kalitesinin azalmasını beraberinde


Şekil 16. Uygulamada yapım kalitesini düşüren işçilik sorunları.

Şekil 17. Uygulamada yapım kalitesini düşüren işçilik sorunları.

25http://www.bursamimar.org.tr,2012.



Şekil 18. Alçak ve yüksek blokların ilişkisi.

Şekil 19. Kent içinde Doğanbey.

getirmiştir.Güvenlikalgısınındadönüşümsonrasındaciddiolarakazaldığıbölgede,bufaktörünmimaritasarımsorun-ları,komşulukilişkilerininazalmasıvealandakiaydınlatma-nınyetersizbulunmasıileilişkiliolduğuveyaşamkalitesinidoğrudanetkilediğiizlenmiştir.Doğanbey’deyaşayanhal-kınbölgeningüvenlikduvarları ilekuşatılmasını istemesi,Doğanbey’inkentenefizikselnedesosyalanlamdaenteg-reolduğunungöstergesidir.Erişilebilirlikveulaşımincelen-diğinde, kullanıcıların dönüşüm öncesindeki konutlarınınkonumuilekarşılaştırmayaptığıveçoğununtoplutaşımaolanaklarındanveyasağlıkvegünlükgereksinimlerinikar-şılayabileceğimekanlarınerişilebilirolmasındanmemnunolduğu izlenmiştir. Bununla birlikte dönüşüm sonrasındaDoğanbey’inkalabalıklıkdüzeyiveulaşımaksınındeğişti-rilmesinindeetkisiyle,trafikyoğunluğuoldukçaartmıştır.Otoparklarınyetersizhalegeldiğialandabelediyeningelireldeettiğiaçıkotoparklarakentkullanıcılarınınaraçlarınıparketmesinedeniyle,alankullanıcısıiçinaçıkotoparklaryetersiz kalmakta, kapalı otoparklar isegüvenlikendişesinedeniylekullanılmamaktadır.

Süreç kullanıcı katılımı perspektifinden irdelendiğinde,çeşitliaşamalardakitümkararlarörgütselaktörlerinişbir-liğiyle verilmiş olup, kendilerine söz hakkı tanınmaması-nınmemnuniyetiniolumsuzetkilediğinibelirtenkatılımcıoranı%80’inüzerinde,konutlarınkurayöntemiyledağıtıl-masından memnun olmadığını, dairesini seçememektenrahatsızolduğunubelirtenkatılımcıoranıiseyarıdanfazla-dır.HalkınyerelyönetimeolangüvenininoldukçaazaldığıDoğanbey’de ilköğretimmezunlarının çoğunluktaolması-na rağmen, katılımcıların eğitimdüzeyi yükseldikçe farklısorunlara ilişkin yetkililerle iletişime geçme çabalarınınartmasıdadikkatçekicidir.Çalışmasonuçları,sürecinkuramemnuniyeti,konutavealanailişkingörüşlerileyaşambi-çimineuygunlukarasındaetkileşimolduğunugöstermiştir.Bukapsamdasonuçlarkullanıcıkatılımıeksikliğininmem-nuniyetiveyaşamkalitesiniolumsuzetkilediğinisayısalve-rilerlegözlerönünesermektedir.

Sonuç ve ÖnerilerTürkiye’de güncel durumdaki kentsel dönüşüm siste-

mininülkeplanlamapolitikalarınınönemlibirkoluolarak,üstdüzeykararmekanizmalarıtarafındanbiçimlendirildiğigörülmektedir.2012yılındaçıkarılarak,afetriskialtındakialanlar üzerinden, örgütsel aktörlerin egemen durumdaolduğu kentsel dönüşüm uygulamalarının yürütülmesineilişkinmaddeleribarındıran6306sayılıyasadada,kullanıcıkatılımınailişkinbirçerçevetanımlanmamışdurumdadır.

DoğanbeyKentselDönüşümUygulaması’nın yaşamka-litesiüzerindenelealınmasıaracılığıyla,benzerkentseldö-nüşüm süreçlerine ilişkin çıkarımlar yapılmasını sağlayançalışmada, kullanıcı katılımının dahil olmadığı bir kentseldönüşümsürecininbaşarıyaulaşmasınınçokzorolduğuso-

nucunavarılmıştır.Kullanıcılar,kararmekanizmalarındayeralmamalarıdurumundasürecinbaşındankullanımsonrasıevreyekadarrahatsızlıkhissetmektedir.Hemkatılımeksik-liğinin, hem de olumsuz duygu ve düşüncelerin etkisiyle,dönüştürülençevrefizikselveyasosyalboyutlarıylaonlarınyaşambiçimlerineuymadığında, yaşamkaliteleriolumsuzetkilenmekteveyerelyönetimeolangüvenazalmaktadır.

Fizikselçevrearacılığıylayaşamkalitesininiyileştirilme-siperspektifindenkentseldönüşümaslındapahabiçilmezbir fırsattır. Türkiye’de de riskli alanların yenilenmesi he-define yönelik ülke çapında yürütülen kentsel dönüşümuygulamalarında,hemalankullanıcısınınhemdekentselyaşam kalitesinin yükseltilmesi amaçlanmalıdır. Bu amaçdoğrultusunda,yürütülecekolansüreçveeylemgeleceğeyönelik olduğundan kısa vadeli planlar oluşturulmamalı,uygulamalar uzun vadede getireceği yararlar gözetilerekplanlanmalıvekullanımsonrasındadüzenliolarakgeribil-dirimleralınmalıdır.Araştırmadadagörüldüğügibieğitimbuçerçevedeönemliolup;halk,müteahhitlerveemlakpi-yasasındakiyetkililerdebukonudabilinçlendirilmeli,uzunvadedeeldeedileceklerinhemyaşantı,hemişolanaklarıkonusundadahaolumluolacağınınfarkındaolunmalıdır.

Kentseldönüşümilebireylerinyaşamkalitesininarttırı-labilmesiamacıylafarklısektörlerden,akademikortamdan,alankullanıcılarındanveSTK’lardanoluşanpaydaşlarlabir-liktehedefleriyibelirlenmeli,politikaltyapıbunudestekle-meli,süreçaşamalıolarakplanlanmalı,insanodaklı,yerelvekentselkimliğigözeten,sosyalentegrasyonugeliştirenveyeniişveekonomikolanaklargetirenbirbiçimdegeliş-melidir.Buçerçevedekentselyaşamkalitesininsağlanmasıileilintiliolarakdamalikaynaklarındengelidağıtımıönem-lidir.Temelgereksinimlerinkarşılanmasıkentseldönüşümiçinyeterliolmayıp;dönüşümdealandakifizikseldokunun,sosyalyapının,ekonomikaltyapınınveçevreselşartlarıneşzamanlıadaptasyonuhedeflenmelidir.

Doğanbey üzerinden, coğrafya, toplum, zaman dilimi,uygulama amaçları, idari ve hukuksal yapı bakımındanalanlabenzerözelliklergösterenkentseldönüşümuygula-malarıiçinbirtakımgenellemelerevarılırsa;sürecinbaşın-dakatılımçerçevesininhazırlanması,dönüşümkararlarınınverilmesiaşamasındabölgeninteknikvesosyalolarakde-taylıanalizedilmesi,kullanıcıgörüşlerininveeğilimlerininbelirlenmesi,haksahiplerininyaşambiçimlerinintariflene-rektasarımparametrelerininbunagörebiçimlendirilmesi,konut dağıtımı sürecinde belirli gruplamalar kapsamındaseçim ve tercih haklarının olması, bölgenin kente olanetkisiningözönündebulundurulmasıylayoğunluk,kamu-sal donatı ve bağlantıların öngörülmesi, çeşitli kararlarınyalnızcaörgütselaktörler tarafındandeğil,bölgehalkınınkatılımıyla verilmesi yoluyla; tercihlerden memnuniyetinsağlanması ve yaşam kalitesinin arttırılması bakımındanbaşarıyaulaşılmasınınmümkünolduğubelirtilebilir.


KaynaklarAnderson, R., Mikuliç, B., Vermeylen, G., Lyly-Yrjanainen, M.,

Zigante, V. (2009) Second European Quality of Life SurveyOverview,EuropeanFoundationfortheImprovementofLi-vingandWorkingConditions.

Anderson,R.,Dubois,H.,LeoncikasT.,SandorE.(2012)QualityofLifeinEurope:ImpactsontheCrisis,EuropeanFoundationfortheImprovementofLivingandWorkingConditions.

CostanzaR.FisherB.,AliS.,BeerC.,BondL.,vd(2008)“AnInteg-rativeApproachToQualityOfLifeMeasurement,Research,AndPolicy”SAPIENS,1,s.11-15.

Diener,E.,Suh,E.(1997)“MeasuringQualityOfLife:Economic,SocialandSubjectiveIndicators”SocialIndicatorsResearch,40(1-2),s.189-216.

Dissart,J,C.,Deller,S,C.(2000)“QualityofLifeinthePlanningLiterature”JournalofPlanningLiterature,15,s.135-161.

Duque,J,A,G.,Panagopoulos,T.(2010)“UrbanPlanningThro-ughoutEnvironmentalQualityandHumanWell-Being”,Spa-tialandOrganizationalDynamics,4,s.7-20.

Kahraman,M.D.(2014)“İnsanİhtiyaçlarıveMekansalElverişlilikKavramlarıPerspektifindeYaşanılırlıkOlgusuveKalite”,Plan-lama,24(2),s.74-84.

Marans, R, W. (2003) “Understanding Environmental QualityThroughQualityofLifeStudies:The2001DASandItsUseofSubjective andObjective Indicators”, Landscape andUrbanPlanning,65(1-2),s.73-83.

MartinF. (2012) “Perceptionsof LinksBetweenQualityof LifeAreas:ImplicationsforMeasurementandPractice”SocialIn-dicatorsResearch,106(1),s.95-107.

MyersD. (1988)“BuildingKnowledgeaboutQualityofLife forUrbanPlanning,JournaloftheAmericanPlanningAssociati-on”,54(3),s.347-358.

OsmangaziBel.EmlakveİstimlakMüdürlüğü,TopluKonutİdare-si.(2010)BursaOsmangaziDoğanbeyKentselDönüşümPro-jesiÇalışmaRaporu,OsmangaziBelediyesi,Bursa.

RahmanT.,MittelhammerR.C.,WandschniderP.(2005)Measu-ringtheQualityofLifeacrossCountriesASensitivityAnalysisofWell-beingIndices,UNUWorldInstituteforDevelopmentEconomicsResearch.

RevickiDA,OsobaD, FaircloughD,Barofsky I, BerzonR, LeidyNK,RothmanM..2000,“RecommendationsOnHealth-Rela-tedQualityOfLifeResearchToSupportLabelingAndPromo-tionalClaimsintheUnitedStates,”QualityofLifeResearchJournal,9,s.887–900.

Roberts, P., Sykes, H (2000)Urban RegenerationAHandbook,SagePublications.

Pacione,M. (2003) “UrbanEnvironmentalQuality andHumanWellbeing—A Social Geographical Perspective”, LandscapeandUrbanPlanning,65(1-2),s.19–30.

Saxena, S., Carlson, D., Billington R. WHOQOL Group (2001)

“TheWHOQualityofLifeAssessmentInstrument(WHOQOL-Bref):The Importance of Its Items For Cross-Cultural Rese-arch”,QualityofLifeResearch,10,s.711–721.

SeragElDin,H.,ShalabyA.,Farouh,H.E.,Elariane,S.A.(2013),Prinicples of Urban Quality of Life for a Neighbourhood”,HBRCJournal,9,s.86-92.

Shafer,C.S.,Lee,B.K.,Turner,S.(2000)“ATaleofThreeGreen-wayTrails:UserPerceptionsRelatedtoQualityofLife”,Land-scapeandUrbanPlanning,49,s.163-178.

Shookner,M.(2000)TheQualityofLifeinOntario,Spring2000,OntarioSocialDevelopmentCouncil&SocialPlanningNet-workofOntario.

Shucksmith,M.,Cameron,S.,Merridew,T.(2006)FirstEurope-anQualityofLifeSurvey:Urban–ruraldifferences,EuropeanFoundationfortheImprovementofLivingandWorkingCon-ditions.

SirgyM.J.(2011)“TheoreticalPerspectivesGuidingQOLIndica-torProjects”,SocialIndicatorsResearch,103(1),s.1-22.

Szalai,A.(1980)“TheMeaningofComparativeResearchontheQualityofLife”,Ed.:Szalai,A.,Andrews,F(editörler)TheQu-alityofLife:ComparativeStudies,Sage,London.

Thomas,S.(2003)AGlossaryofRegenerationandLocalEcono-micDevelopment,Manchester:YerelEkonomikStratejiMer-kezi.

TOKİ.(2011)BursaOsmangaziDoğanbeyKentselYenilemeProje-si,GecekonduDönüşümKentselYenilemeProjeleri,T.C.Baş-bakanlıkTopluKonutİdaresiBaşkanlığı,Ankara,p.118-121.

TÜBA(2003)YaşamKalitesiGöstergeleri,TürkiyeiçinBirVeriSis-temiÖnerisi,TürkiyeBilimlerAkademisi,Ankara.

UNDP(2013)HumanDevelopmentReport2013,TheRiseoftheSouth:HumanProgress inaDiverseWorld,UnitedNationsDevelopmentProgram.,NewYork,USA.

Van Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman, G., de Hollander, A(2003) “Urban Environmental Quality and Human Well-Being: Towards a Conceptual Framework andDemarcationofConcepts;ALiteratureStudy”,LandscapeandUrbanPlan-ning,65(1-2),s.5–18.

VartyE.,JonesL.,AliS.,SwailesA.,MarquandB.(2013)TheHa-lifaxRuralAreasQualityofLifeSurvey,HalifaxPressRelease,29.03.2013.

Veenhoven,R.(2006)QualityofLifeResearch.,21stCenturySo-ciology:AReferenceHandbook, SagePublicationsVol 2, s.54-62.

WHO,QOL,1997.MeasuringQualityofLife,TheWorldHealthOrganization Quality of Life Instruments, Programme onMentalHealth,İsviçre.

h t t p : / / w w w . b u r s a m i m a r . o r g . t r / i n d e x .php?p=haberler&s=basin&lid=457(Erişimtarihi:20.04.2013)

http://www.tokidoganbey.com(Erişimtarihi:28.09.2013).



Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbulBaşvuru tarihi: 09 May 2015 - Kabul tarihi: 14 January 2016

İletişim: Elif ÖRNEK ÖZDEN. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):106-124

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.29200

Kalkınma Aracı Olarak Organize Sanayi BölgeleriniYeniden Kurgulamak

Rethinking the Role of Organized Industrial Zones for Local Development:An Investigation for Turkey

Elif ÖRNEK ÖZDEN

Ülkemizde organize sanayi bölgeleri, gelişmelerin bölgeler açısından dengeli olması bakımından özel sektör yatırımlarının belirli yörelere yönlendiril-mesi veya mevcut yatırımların desteklenerek teşvik edilmesi için parasal ve fiziksel teşviklerin verilmesi aracı olduğu gibi aynı zamanda da, gelişmekte olan sanayilerin arazi gereksinmelerinin karşılanması, birbirleri ile ilişkisi olan sanayilerin belirli bir program çerçevesinde bir arada üretim yapmaları-na olanak sağlanacak şekilde örgütlenmesi ve bunun sonucunda dışsal ekonomiler yaratılması yoluyla da yararlar sağlamaktadır. Organize sanayi böl-geleriyle hedeflenen amaçlardan biri bölgesel dengesizlikler yaratmadan geri kalmış bölgeleri teşvik ederek sanayi yatırımlarını bu bölgelere çekmek, ülke kalkınmasını sağlamaktır. Organize sanayi bölgeleri örgütlü, düzenli ve planlı bir yaklaşımın ürünleridir; bir mekân düzenleme aracı olduğu gibi, aynı zamanda bir gelişme aracıdır. Sanayinin azgelişmiş bölgelere yönlendirilmesi ya da gelişme potansiyeli taşıyan bölgelerde bu potansiyelin aktive edilmesi gibi hedeflere ulaşmak için Organize Sanayi Bölgelerinden yararlanılmaktadır. Bu doğrultuda düzenli ve planlı kentsel gelişmeyi sağlamak adına kullanılabilecek önemli bir araçtır. Ülkemizde ilk organize sanayi bölgesinin faaliyete geçtiği 1962 yılından bu yana 280’e yakın organize sanayi bölgesi kurulmuştur. Ülkemiz açısından bakıldığında; bir yandan azgelişmiş bölgelere sanayinin yönlendirilmesi hedeflenirken öte yandan gelişmiş bölgeler için çok sayıda organize sanayi bölgesi kararı verilerek gelişmiş bölgeler ile az gelişmiş bölgeler arasındaki farkın gelişmiş bölgeler lehine büyümesi teşvik edilmiştir demek yanlış olmaz. Ekonomiye sağladıkları bu önemli yararların kent planlama açısından da olumlu olabilmesinin koşulu organize sanayi bölgeleri ile ilgili kararların ülke ve bölge ölçeğinde alınmasıdır. Bölgesel eşitsizliklerin giderilmesi, ülke içinde eşitsiz büyümenin önlenmesi, uzun dönemli ekonomik etkinliğin sağlanması, teknik ve sosyal altyapı hizmetlerinin kendi içinde karşılanması gibi ilkeler günümüzde “her ile Organize Sanayi Bölgesi” sloganları ile yanlış yatırımları getirmiş ve bugün atıl durumda olan ve beklenen endüstriyel gelişimi sağlayamayan doluluk oranları çok düşük organize sanayi bölgelerinin oluşmasını getirmiştir. Ancak organize sanayi bölgelerinin beklenen bu faydaları sağlayabil-meleri için doğru yerseçim kararlarının getirilmesi gerekmektedir. Bu makalede ülkemizdeki organize sanayilerin mevcut durum saptamasını yaparak (her ilde kaçta organize sanayi bölgesi olduğu, doluk oranları... gibi) bir değerlendirmeye gidilecek ve kalkınmanın bir aracı olarak planlanan organize sanayi bölgelerinin; bu işlevi yerine getirmedeki etkinliği tartışılacaktır.

Anahtar sözcükler: Bölgesel kalkınma; organize sanayi bölgeleri, yerseçim kriterleri.

Turkey’s organized industrial zones serve to balance regional development by directing private sector investments to specific regions, or by providing monetary or physical incentives to augment existing investment incentives. They also serve to cover land requirements of developing industries and aid in joint industrial production within the framework of a specific program, consequently generating an external economy. In addition, organized industrial zones aid in national development by incentivizing underdeveloped regions, drawing industrial investments to these regions with the aim of achieving regional equality. Organized industrial zones are the product of an organized, orderly approach. They provide spatial planning and serve as instruments of development, efficiently directing industry to less-developed regions and activating regional development potential. Operation of Tur-key’s first organized industrial zone began in 1962, and nearly 280 organized industrial zones have been established to date. While direction of industry to underdeveloped regions is one goal, the establishment of several organized industrial zones in developed regions has also been planned. It can be said that differences between underdeveloped and developed regions have increased to favor the developed regions. In order for the economic benefits to make an additional positive impact on city planning, decisions regarding the zones must be made on national and regional levels. Implementations based on principles such as providing regional equality, preventing inequitable development, and the internal provision of technical and social infra-structure have brought about poor investments through the use of slogans such as “An organized industrial zone for each province.” Consequently, there are now many inactive organized industrial zones with low occupancy rates that are unable to provide expected industrial development. The aims of the present declaration are first to describe the current status of organized industrial zones (the number of organized industrial zones per province, their occupancy rates, etc.), to evaluate their role as instruments of development, and to further discuss their efficacy.

Keywords: Regional development; organized industrial zones; site selection criteria.

ÖZ

ABSTRACT


GirişÜlkemizin doğu ve batı bölgeleri arasında gelir düzeyi

açısından doğu aleyhine önemli bir farklılık söz konusu-dur.Budurumdoğudanbatıyadoğrugöçeyolaçmaktavegelişmiş yörelerdeoluşannüfus artışı paralelindeplansızkentleşme,yaşamkalitesindeazalmaveçevresorunlarınınortayaçıkmasındaönemlibiretkenolmaktadır.Busorun-larınönünegeçmekiçin1960’lıyıllarınsonundanbuyanabölgeler arası gelir farklılıklarını azaltma amacını güdenpolitikalar uygulanmaktadır. Bu yönünde ilk somut iler-lemeolarak1960yılındaDevletPlanlamaTeşkilatıkurul-muşveBeşYıllıkKalkınmaPlanlarıhazırlanmıştır.Pekçokgelişmeolanülkegibi Türkiye’nindeekonomik kalkınmahedefininveprogramlarınıniçerdiğienönemlipolitikalar-danbirisanayininteşvikivegelişmesidir.Buamaçla1961yılındabirraporhazırlanmışveBursa’dabir“PilotOrganizeSanayiBölgesi”ninkurulmasıönerilmişve ilkolarak1962yılındaDünyaBankası’ndanalınankrediylegerçekleştirilenBursaOrganize Sanayi Bölgesi’nin kurulması ile uygulan-mayabaşlamıştır.BöyleceBursaOrganizeSanayiBölgesi,tüm sorunlarına karşın bu kapsamdaki çalışmalara öncü-lükyapmıştır.BursaOrganizeSanayiBölgesideneyimininardından,SanayiveTicaretBakanlığıbünyesindeorganizesanayibölgelerinekredisağlayanbirfonoluşturulmuştur.Bu fona devlet bütçesinden kaynak aktarılmış ve bu fonkullanılaraköngörülenOrganizeSanayiBölgelerinyapımı-nabaşlanmıştır.

Günümüzde, 1963 yılında başlayan planlımerkezi kal-kınma döneminde geri kalmış bölgelerde sürdürülebilirkalkınma yönünde kayde değer somut sonuç elde edile-mişolduğundansözetmekmümkündeğildir.Bölgelerarasıdengesizlik,sanayileşmeveşehirleşmeiledahadaartmayabaşlamışveözellikleDoğuveGüneydoğuAnadolu’nunazgelişmişekonomikkoşullarısorunolmayadevametmiştir.Budurumudüzeltmekamacıyla1972yılındaKalkınmadaÖncelikliYörelerDairesikurulmuşvebuikibölgedekibü-tünillerkalkınmadaöncelikliyörelerkapsamınaalınmıştır.

Bumakalede; Sanayi Bakanlığı bünyesinde hizmet ve-renOSBBilgi Sistemi’ndenalınanbilgiler doğrultusunda;Bölgelerarasıgelişmişlikfarklılıklarınıazaltmaçabalarında,bölgeselkalkınmaaracıolarak,kaynaklarınverimlikullanıl-masıveyatırımlarınetkinşekildeyönlendirilmesibakımın-dan önemli bir araç olan, 1. Kalkınma Planı Dönemi’ndeilkkezkurulanveiçindebulunduğumuz10.KalkınmaPlanıDönemi’nde sayıları282’yeulaşmışolanOrganizeSanayiBölgeleri’ningünümüzdebuamaçlarınıyerinegetirmedu-rumlarını irdelenecektir.BudoğrultudaTürkiyegenelindefaaliyetgösterenOrganizeSanayiBölgeleri’nin illeregöredağılımları,alanbüyüklükleri,dolulukoranlarıverilmiş,ge-lişimyönleriçıkartılmışvekalkınmayısağlamadakirolünütespit içinTürkiyegenelinde illerinsosyo-ekonomikgeliş-mişlik sıralaması ile gelişim yönleri karşılaştırılmış, bu iki

verininbüyükparalellikgöstermesinedeni iledaha farklıkarşılaştırmalar yapılması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. TemelhedefOrganize SanayiBölgelerinin kalkınmaaracıolarakrolünü sorgulamak olduğundan İstatistiki Bölge Birimleriiçinde bölgelerin katma değer yaratma potansiyellerinetoplamda, tarım,sanayivehizmetsektörlerinindedetay-da bakılarak Organize Sanayi Bölgesi yatırımının ağırlıkkazandığı illerin başka tür potansiyeller sunma durumudeğerlendirilmiştir. Tüm bu değerlendirmelerden sonra;kalkınmada öncelikli illerin sözü edilen ve detaylı olarakincelenenkalkınmaaracındanyararlanmadurumusorgu-lanarakçıkarımlardabulunulmuştur.

Organize Sanayi Bölgesi Kavramının Ortaya Çıkışı ve Gelişimi1800’lü yılların sonlarına doğru başlayan sanayileşme

hareketleribilimveteknolojialanındakibuluşlarınartma-sıyla hızlanmış, bu gelişme bazı yerleşim merkezlerindesınaîişletmelerinsayısınıdahızlaarttırmıştır.Kendiliğindenoluşanbuişletmelerkentlerindışındaplansızyoğunlaşarak“Sanayi Bölgelerinin” ortaya çıkmasına neden olmuştur.Sanayidevrimininyarattığı sosyal veekonomikhareketli-liklervegelişmelerinözelliklemekânayansımasısonucun-da,BatıAvrupaülkeleriveAmerikaBirleşikDevletleri’nde19.yüzyılınsonlarınadoğrukonut,sanayi,ticaretgibitemelsektörlerdeyenipolitikalargeliştiriImiştir.

Türkiye’de organize sanayi bölgeleri kurulması fikri di-ğerülkeleregöredahayenisayılabilir.Hemenherülkeninkalkınmaprogramlarındamali vemekânsalpolitikalar ilebunlarabağlıolarakverilenteşviklerdesanayisektörününönemlibirağırlıktaolduğugörülmektedir.OrganizeSanayiBölgeleri,bellibiraraziparçasıüzerindeküçükveortaöl-çeklisanayikuruluşlarındanoluşan,altyapısıtamamlanmışolanalanlardır.Uygulamadaülkeleregörefarklılıklargöste-renOrganizeSanayiBölgelerininesasamacı,ülkeiçindekibölgelerarasıdengelikalkınmayısağlamasıdır.OrganizeSa-nayiBölgeleriaracılığıilegirişimcilereekonomikkoşullarlafabrikalarınıkurmaimkânısağlanmaktadır.Böylecesanayiüretimiartmaktaveülkenin refahınakatkı sağlamaktadır(Çetin,M.,Kara,M.,2008).

OrganizesanayibölgeleriBirleşmişMilletlerinyaptığıta-nımagöre,“birbiriileuyumluüretimyapanküçükveortaölçeklisanayikuruluşlarınınplanlıbiralandaveortakalt-yapıhizmetlerindenyararlanacakşekildestandartfabrikabinaları içinde toplanmaları”dır. Bu doğrultuda, “SanayiBölgesi”fikrinisanayileşmeninbiraracıolarakgörenİngi-lizler tarafından1896yılındaManchesterşehriyakınındakurulan“TraffordPark”adlıbölge,ilkplanlısanayibölgesiuygulaması olmuştur. İngiltere’de organize sanayi bölge-lerinin bu ülkedeki uygulamalarında görülen en önemliamaç; geri kalmış bölgelerde işsizlikle mücadele etmekolarak belirlenmiştir. İlk uygulamaların, Birinci Dünya Sa-

Kalkınma Aracı Olarak Organize Sanayi Bölgelerini Yeniden Kurgulamak



vaşı sonrasında yaygınlaştığı görülmektedir. 1929 BüyükDünyaBunalımı’nın İngilizekonomisiniçökerttiğiyıllarda;bunalımdan çok etkilenen kömür, çelik ve gemi inşa sa-nayilerindenaçıkta kalan işgücü, gelişmiş sanayimerkez-lerineakınetmiştir. 1936-1938yılları arasında İskoçya’daveGaller’dealtıadet sanayibölgesi kurulmuştur (http://www.osbuk.org/index.php?page=content/ayrinti&id=1).

ABD’de iseuygulamaya1899yılındageçilmiştir.Buuy-gulamazamanalmasınakarşınileribiranlayışlagerçekleş-mişvebaşarılısonuçlaralınmıştır.1905ve1909yıllarındaChicagokentinde“CentralManufacturingDistrict(CMD)”ve “Clearing” adlı iki sanayi bölgesi kurulmuştur. Bu ör-neklermodernanlamdasanayibölgelerininilkörneklerinioluşturmuştur(Eyüboğlu2005).

İkinciDünyaSavaşıilebirliktebaşlayandönemOrganizeSanayiBölgeler’inuygulamasıaçısındanbir“milat”olarakkabuledilebilir.Budönemlebirlikteuygulamatümdünyaölçeğinde yaygınlaşmış ve başlangıç amacından oldukçafarklıbirbiçimdegeliştirilmeyebaşlanmıştır. İkinciDünyaSavaşısonrasında,belliyörelerdesanayipatlamasıolabile-ceğiöngörülerek;büyükkentmerkezlerinevesanayialan-larına olabilecek yönlenmeye karşı koyabilmek amacıylayenipolitikalarabaşvurulmuştur.Budönemdeİngiltere’deyaygınolarakoluşturulanorganize sanayibölgeleri aracı-lığıyla,bir yandangeri kalmışyörelerdeyeni sanayimer-kezlerinin oluşturulmasına çalışılırken; öte yandanbüyükkentlerdesanayininkentdışındageliştirilmesisağlanmıştır(Kahya,2002).Özgün adı ‘sanayi parkı’ olanOrganize Sa-nayiBölgeleri,Amerikaveİngiltereilebirlikte20.yüzyılınbaşlarındadiğer gelişmişülkelerdede Sanayi Bölgesi uy-gulamalarıartmıştır.Buuygulamalarınamacısanayicilerinaltyapılıarsaihtiyaçlarınınkarşılanmasıyoluilebubölge-leri inşaedenözelfirmalarınkareldeetmelerineyönelikolmuştur.Birbaşkadeyişle;ilkuygulamalarözelsektörta-rafindankareldeetmekamacıylagerçekleştirilmiştir.

Sanayileşmeninbaşlangıçaşamalarında,birsanayiişlet-mesikurabilmekiçinarazisatınalmak,altyapıyatırımlarınıyapmak, işletmebinasını inşa etmek,makine vedonanı-mısağlamak,insangücünüteminetmekvebütünbunla-rın sonucundaüretimegeçebilmek için işletmesermaye-sini sağlamak;bir girişimci içinağırbir yükaltınagirmekanlamına gelmektedir. Girişimci açısından büyük çabalarsonucunda meydana getirilen sanayi kuruluşları, hemenher zaman kentler tarafından istenmeyen ögeler olmuş-larvekentdışınaçıkmayazorlanansanayitesisleriekono-mikgüçlüklerleyüzyüzegelmekdurumundakalmışlardır.Aslında, kentlerin altyapı olanakları konutların gereksin-melerini karşılayamazken; sanayi tesislerinin gereksinim-lerinin karşılanmasında yetersiz kalacakları da açıktır. Buolumsuzluklar, sanayinin bütünüyle kent merkezlerindenuzakta,dahaucuzolankırsalarazilerekayarak;sanayiböl-gelerioluşturmaksuretiyleaşılmayaçalışılmıştır.Organize

sanayibölgelerininvarolmanedeniveönemideburadayatmaktadır.OrganizeSanayiBölgelerigenelanlamda;bir-birleriyleişbirliğiiçindeüretimyapanortaveküçükölçekliişletmelerinplanlanmışbiralanüzerindeveortakaltyapıhizmetlerindenyararlanacakşekildestandartfabrikabina-larıiçindetoplanmalarıdır(ÇezikveEraydın,1982:1).ÖteyandanOSB’lerKOBİ’lerledeplanlıbiralandaveortakalt-yapıhizmetlerindenyararlanarakdahakolayveucuzüre-tim yapma olanağı sağlayan bir sistemlerdir. Bu bölgelersanayiyatırımlarınınteşvikedilmesinde,planlıyerleşiminsağlanmasında,düzenlikentleşmedeveistihdamıngelişti-rilmesindeetkilibiraraçolarakkullanılmaktadır.Başlıba-şınabirteşvikaracıolanorganizesanayibölgelerindeya-pılanyatırımlarabirtakımek teşviklerde sağlanmaktadır.Altyapıtesisleriningenellikleyüksekyatırımharcamalarınıgerektirmesinedeniyle,buyatırımlarınbizzatsanayicita-rafından gerçekleştirilmesimümkünolmamaktadır. Dola-yısıylaorganizesanayibölgelerindealtyapıtesislerininye-terliderecedemevcutolması,firmalaraönemlibirkuruluşyeriüstünlüğüsağlamaktadır.

GelişmekteolanülkelerdeOrganizeSanayiBölgeleridü-zenlişehirleşmeyiteşviketmekvebazısanayialanlarındafaaliyettebulunanortaveküçükişletmelerindahasağlık-lıgelişiminisağlamak,biraradadahaiyiüretimimkânlarısunmak vebu sanayilerinplanlı veprogramlı yerleşiminiteminetmekiçinbirteşvikyoluolarakdeğerlendirilmiştir.Sanayininözelliklekalabalıkşehirmerkezlerindendahauy-gunalanlarayönlendirilmesinisağlamakamacıylakullanı-lanbirdevletpolitikasıhalinegelmiştir.

Dünyadakidiğerörneklerdeolduğugibi, Türkiye’dedesanayi etkinlikleriningelişmesi; gelişmepotansiyeline sa-hip büyük kentlerin çevresinde olmuştur. Bu bakımdan,sanayileşmehernekadaristenenbirdurumolsada;geliş-melerin,zamaniçinde,bazıbölgelerivekentlerizorladığıgözlemlenmiştir.Önceleriküçükölçekliolarakgelişensa-nayileşmeolgusununhızkazanmasıvefizikmekânıbiçim-lendirir hale gelmesi, özellikle 1960 ve sonrasında görül-mektedir.Budönemde,dahaçokyerleşmedışındakiboşveucuzarsalarüzerindeplansız,altyapısızvekendiliğindengelişensanayialanlarıileberaberindeplansızkonutalanla-rınındaoluştuğugörülmektedir.Busüreçteplansızgelişimnedeni ilezamanayayılarakgelişenvezamanlayerleşmeiçindekalansanayialanlarının;kentmekânlarındaçevreveyaşamkalitesiaçısındanönemli sorunlaranedenolduğu,giderekkentmekânlarınıkimliksizleştirdiğivekentlerdekiplansız konut alanlarınınoluşumunu tetiklediği bilinmek-tedir.Kısacaişyeri-konutilişkisibağlamındasanayialanla-rınınyasadışıkonutalanlarıileçevrelenmesibirkentselbü-yümedinamiğiolarakgündemimizegirmiştir.Bubağlamdayaklaşık her on yılda bir kent çeperine ötelenen sanayialanlarının,konutalanlarıilesarmalanmasısonucukentlergiderekyaygınlaşmıştır.Bu sorunlarınönünegeçebilmek,

sanayigelişimini;yerseçimi,altyapı,büyüklük,donatı,çev-reseldeğerlergibifaktörlerigözeterekdesteklemekamacıileözelliklegelişmişülkelerdeorganizesanayibölgelerininkurulmasınaönemvermeyebaşlanmıştır.

OrganizeSanayiBölgeleribirmekândüzenlemearacıol-duğugibi,aynızamandabirgelişmearacıdır.OrganizeSa-nayiBölgeleriörgütlü,düzenliveplanlıbiryaklaşımınürün-leridir.SanayiveTicaretBakanlığı’nıngeliştirdiğigenelbirtanımagöre“organizesanayibölgesiküçükveortaölçeklisanayilerin geliştirilmesi için gerekli olan planlı yerleşmealanlarının;altyapıveortakhizmetgereksinmelerinininşaedilerek sağlanması yoluyla, belli standartlarda geliştiril-mesiveorganizeedilmesidir.”Birbaşkaifadeile,organizesanayibölgeleri,ekonomikbirölçekiçerisindegruplanmışfabrika yerleşimyerleridir.Organize Sanayi Bölgeleri fab-rikalarınkurulabilmesiiçingerekenfizikselgereksinmelerikarşılarken;sanayiişletmelerininetkençalışabilmeleriba-kımındandauygunbirortamsunmakta;buyolla, sanayiilişkilerinin birbirini besleyen bir ağ gibi geliştirilmesindeelverişlibirçevreyaratmaktadır(Gündoğar,2013).

ÜlkemizdeOrganizeSanayiBölgeleriikianahedefeyö-nelmiştir.Bunlarsanayininazgelişmişbölgelereyönlendi-rilmesivedağınık,düzensiz sanayikuruluşlarınınbellibirplan dâhilinde toplulaştırılmasıdır. Sanayinin azgelişmişbölgelere yönlendirilmesi daha çok bölgeler arası geliş-mişlik farklarını giderme amacına yöneliktir. Dolayısıyla,bunundahaçoksosyalbiramacıolduğunusöyleyebiliriz.Ancakyinede ilkyıllardakiorganizesanayibölgesi talep-lerihepgelişmişbölgelerdengelmiştir.Bu,bölgeselgeliş-mişlik farklılıklarını giderme amacıyla çelişen bir durumyaratmaktadır. Sanayi kuruluşlarının toplulaştırılması ise,daha çok ekonomik nitelikli bir amaçtır. Sanayinin toplu-laştırılmasıilemaliyetlerdüşecekvebuyolladahaçoksos-yalnitelikliyatırımyapılması içinbirfırsatdoğabilecektir.Organizesanayibölgelerinin,sanayininyaratacağıolumsuzetkilerin önlenebilmesinin yanında “kent geliştirici” birunsur olabilmesi niteliğiyle olumlu etkileri vardır. Bunla-rınyanında,gözardıedilmemesigerekenbirdiğernokta,organizesanayibölgelerininkentleregetireceğihareketveyaratacağıistihdamnedeniyleiç-göçüzerindeyapabileceğiolumluetkidir. Kalkınmaplanlarındabir kalkınmamodeliolaraksunulanorganizesanayibölgelerininolasısosyalet-kileridekalkınmaplanlarındayeralmalıvedeğerlendiril-melidir.BursaOrganizeSanayiBölgesi’ninbaşarısıüzerinegirişilen organize sanayi bölgesi kurma yarışı altyapı gibipekçokeksiklekurulanorganizesanayibölgeleriniortayaçıkarmıştır(Özer,2002).

OrganizesanayibölgeleriileilgiliuygulamalarOrganizeSanayi Bölgeleri Kanunu çerçevesinde yürütülmektedir.Uzun yıllar herhangi bir kanunu olmadan bazı düzenle-melerilekurulanveişletimisağlananOSB’lerinkuruluşveişleyiş sürecindedüzenin sağlanması ve yasalbir statüye

kavuşturulmalarıiçindüzenlenen4562sayılıOrganizeSa-nayi Bölgesi Kanunu ancak 2000 yılında çıkarılabilmiştir(https://osbbs.sanayi.gov.tr/). (12.4.2000 tarih ile kabuledilmişve24025sayılıresmigazetedeyayınlanmıştır).Bukanuna göre, organize sanayi bölgeleri; sanayinin uygungörülen alanlarda yapılanmasını sağlamak, kentleşmeyiyönlendirmek, çevre sorunlarınıönlemek,bilgi vebilişimteknolojilerinden yararlanmak, imalat sanayi türlerininbelirlibirplandahilindeyerleştirilmelerivegeliştirilmeleriamacıyla,sınırlarıtasdikliaraziparçalarınıngereklialtyapıhizmetleriyleveihtiyacagöretayinedileceksosyaltesislerveteknoparklariledonatılıpplanlıbirşekildevebelirlisis-temlerdahilindesanayiiçintahsisedilmesiyleoluşturulanvebukanunhükümlerinegöreişletilenmalvehizmetüre-timbölgeleridir.

ÜlkemizaçısındandaOrganizesanayibölgeleri,sanayi-leşmeninönemlibirunsuruolarakdeğerlendirilmiştir.Bubölgeler,Almanya,İtalyaveJaponya’daolduğugibi,devle-tinöncülüğünde,ortaölçekligirişimcilerinsermayelerinindeğerlendirildiğialanlarolarakgörülmüştür.1962’denbuyana OSB’lerin temel hedefleri; birbirini tamamlayıcı vebirbirininyanürününüteşkiledenendüstrilerinbiraradavebirprogramdahilindeüretimyapması rasyonalizasyo-nuvekarartışınısağlama,sınaîüretiminiarttırmak,sanayiyatırımlarınıözendirmek,gerikalmışbölgeillerininkalkın-malarını teşvik etmek ve böylece bölgelerarası eşitsizliğiortadankaldırarak istihdamıbualanlaraaktarmak, tarımalanlarının sanayidekullanımınıönleyerek sektörlerarasıdengededisiplinikurmak,ortakarıtmavealtyapıtesisle-riyleçevrekirlenmesiniazaltmakveyaönlemek,sanayininsektörler arası etkileşimini sağlayarakvegeliştirerekkay-nak ve finansman kaybını asgari düzeye indirmek, ulusaldüzeyderekabetiuluslararası(küresel)rekabetedönüştür-mek,katmadeğeriartırmak,çarpıkkentleşmeyiönleyebi-lecekbiçimdesanayitesislerinibiraradatoplamakolmuş-tur.OrganizeSanayiBölgeleri(OSB)uygulamasıTürkiye’deyıllardırbuişleviyerinegetirereksanayiyatırımlarınınya-pılmasındaveişletmelerinverimliliklerininarttırılmasındakritikbirgöreviüstlenmektedir(www.tepav.org.tr).

Planlı Kalkınma Döneminde Organize SanayiBölgesi (OSB) Politikası Türkiye ekonomisi 1960 yılına gelindiğinde plansız ve

dengesiz bir şekilde büyüme gösterdiği, 1950’lerin ikinciyarısındansonrasanayisektörününbüyümehızınınyavaş-ladığı, kamu kesiminin ekonomideki ağırlığının azaltıldığıbirtabloçizmektedir.Budönemde,1960ihtilalisürecinde,ekonomininbirplanabağlanmasıfikrikabulgörerek,1961yılında çıkarılan anayasada yer almış ve bu yasayla ülkekalkınmasınınhızlandırılmasıamacıylakalkınmaplanlarınıhazırlamakveyürütmeklegörevlendirilmeküzere30Eylül1960tarihindeBaşbakanlığabağlıbirkuruluşolarakDev-letPlanlamaTeşkilatı (DPT)kurulmuştur.BirinciBeşYıllık



KalkınmaPlanı,15yıllıkuzunvadelibirplanınilkuygulamadönemiolarak1963’deyürürlüğegirmiştir(Soyak,A.,2003,Karluk2005,).1960sonrasıplanlıkalkınmadönemiilebir-liktesanayisektörüiçingetirilenvergivegümrükindirim-leri,düşükveuzunvadelikredilergibiteşvikleryanındailkkezI.BeşYıllıkKalkınmaplanı’ndayeralanorganizesanayibölgelerikavramıdamekânsalbirteşvikolarakdeğerlendi-rilmektedir.Uygulananilkörnek1962yılındakurulanBur-saOrganizeSanayiBölgesi’dir.Bubağlamdaorganizesana-yibölgesipolitikası;biryandangirişimcileraçısındanteşvikolmaözelliğitaşırken,diğeryandandasanayininmekansaldüzenlemearacıolarakplanlamagündeminegirmiştirvegünümüzdeiçindebulunduğumuz10.kalkınmaplanıdöne-miitibariilesayıları282yeulaşmıştır(Şekil1ve2).İllerde

yeralanOrganizeSanayiBölgeleriilealanbüyüklükleriara-sındabazı illerde farklılıklargörülsedeoldukçaparalellikbulunmaktadır(Şekil3).

Bilim,SanayiveTeknolojiBakanlığı’nınOSBBilgiSiste-mi verileri esas alınarak hazırlanan grafiklerden de izle-nebileceği gibi Organize Sanayi Bölgelerinin kuruluş yılıitibari ile ilk gelişmesininBirinci Beş Yıllık KalkınmaPlanıDönemi’ndekurulmaklabirlikteasılÜçüncüBeşYıllıkKal-kınmaPlanı’ndahızkazandığıgörülmektedir.Ancaközellik-leİkinciBeşYıllıkKalkınmaPlanıolmaküzereÜç,DörtveBeşinciBeşYıllıkKalkınmaPlanları’ndabirçokOrganizeSa-nayiBölgesi’ninkurulmasıöngörülmüş,ancakyeterliöde-nekayrılmamasındandolayıOrganizeSanayiBölgeleri’ninaltyapıyatırımlarıbilekarşılanamazdurumagelmiştir.Po-litikkararlarvepopülistyaklaşımlarsonucuyanlıştercihleryapılarak,kaynaklarboşakullanılmıştır,bunabağlıolaraksanayigelişimpotansiyeliolankentlerdekiorganizesanayibölgelerine kaynak aktarımında yetersizlikler oluşmuştur.BirinciBeşYıllıkKalkınmaPlanıile%99kredikullanmaola-nağıolmasınarağmen,kredikullanmadantamamenyatı-rımcılarınınfinansmanıilekurulanGebzeOrganizeSanayiBölgesi,dahasonrabirçokOrganizeSanayiBölgesitarafın-dankullanılanbirmodelinöncüsüolmuştur.Günümüzdegelişmiş kentlerde kurulan Organize Sanayi Bölgeleri’ninhementamamınınkurulması,devlettenhiçkredialmadangerçekleştirilmektedir(Veral2008).

DördüncüBeşinciBeşYıllıkKalkınmaPlanıDönemi’ndeOrganize Sanayi Bölgelerinin kurulmasında bir düşüş ya-şandığıizlenmektedir.Budurumuntemelnedeni,Dördün-cüBeşYıllıkKalkınmaPlanı1970’lerin sonundaağırlaşan

Şekil 1. Kalkınma planı dönemlerine göre kurulan organize sanayi bölgesi sayıları (Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın OSB Bilgi Siste-mi verileri esas alınarak hazırlanmıştır).

80

70

60

50

40

30

20

10

01. KPD 2. KPD 3. KPD 4. KPD 5. KPD 6. KPD 7. KPD 8. KPD 9. KPD 10. KPD

Kuruluş yıllarına göre OSB sayılarının kalkınma planları dönemlerine dağılımı

Şekil 2. Ülkemizde Kurulmuş Olan Organize Sanayi Bölgeleri (2015) (Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı/ OSB Bilgi Sistemi verileri esas alınarak Elif Örnek Özden tarafından görselleştirilmiştir).

LEJAND

OSB SAYILARI1-2 ADET 6-8 ADET3-5 ADET 9-11 ADET 12-13 ADET


krizinetkisiylegündemegelenistikrarprogramlarıtarafın-dankesintiyeuğramışolmasıve24Ocak1980kararlarıylatamamenrafakaldırılmışolmasıdır.1980’liyıllardaTürkiyeekonomisi, ithalata bağımlılığın arttığı, kapasite kullanımoranlarının %50’lere düştüğü, yerli ara ve yatırım malıüreten sanayi dallarının kurulamamasından dolayı döviztalebininyükseldiği,üstelikmevcutdövizarzıylabutalebikarşılayamadığıiçindebüyükbirdövizdarboğazıvesiya-salolaylariçindegirmiştir(Karluk2005).Türkiye’ninbukrizdurumunadüşmesininsebepleri,Batıdünyasındagörülenkorumacılıkveiktisadibunalımabağlıolarakpazarlarında-ralması, uluslararası finans piyasalarında gelişen ülkelereolanfonakışınınazalması,yüksekreelpozitiffaizoranları,OrtaDoğuülke pazarlarının daralması, doların değerlen-mesi,dışticarethadleriningelişenülkelerinaleyhinegeli-şimgöstermesişeklindesıralanabilir(Kazgan1977).

1980sonrasındahazırlananplanveprogramlardasana-yileşme,ihracatadayalıkalkınmaplanınınbirparçasıola-rakkabuledilmiş,aynızamandabüyükölçüdeplana,prog-ramaveKamuİktisadiKurumları’nadayalısanayileşmedenvazgeçilmiştir.Sanayidedışaaçılmaveithalattaliberaleko-nomiyeyönelinmiş,özelteşebbüseönemverensanayileş-mepolitikalarınınbirgereğiolaraksigara,çaygibiüretimkollarındadevlet tekellerikaldırılmış,verimliçalışamayanKamuİktisadiTeşebbüsleri’nin(KİT)özelleştirilmesigünde-me gelerek, sanayi gelişiminin dünya ile bütünleşmesineçalışılmıştır(Karluk2005).BeşinciBeşYıllıkKalkınmaPlanıdönemlerindebiröncekidönemegöreyükseldiği(budö-nemdeaynızamandaİhtisasOrganizeSanayiBölgeleri’ninkurulması da öngörülmüştür) ama asıl gelişmeninAltıncı

BeşYıllıkKalkınmaPlanıDönemiilebaşladığıgörülmekte-dir.

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda mevcut sanayitesislerinin Organize Sanayi Bölgeleri’ne taşınmalarınınözendirileceği,dolulukoranınındüşükolduğuOrganizeSa-nayiBölgeleri’nde,OrganizeSanayiBölgesidışındayapılansanayiyatırımlarınınzorunludurumlardışındadesteklen-meyeceği, Güney Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki OrganizeSanayiBölgeleri’ninplandönemindetamamlanarakKüçükSanayiSiteleri’ninyapımınaöncelikverileceği,kalkınmadaöncelikliyörelerdeinşaatıdevamedenkamulaştırma,etüt-projeaşamasındaolanOrganizeSanayiBölgeleri’ninkısazamandabitirileceği,kalkınmadaöncelikliyörelerdışında-kiillerdeİhtisaslaşmışOrganizeSanayiBölgelerikurulmasıçalışmalarınınhızlandırılarakOrganizeSanayiBölgelerininteknolojiyikullanarakörgütlenmeleri içinAR–GE faaliyet-leri,üniversitesanayiişbirliğigibidüzenlemeleregidileceğiüzerinde durulmuştur. (http://www.kalkinma.gov.tr/Pa-ges/KalkinmaPlanlari)

Bukalkınmaplanıdöneminsonundada (2000yılında)4562sayılıOrganizeSanayiBölgeleriKanunuçıkarılmışvebu kanın ile Bakanlık Kredi Desteği, Bakanlık Desteği ol-mayanveÖzelOrganizeSanayiBölgeleriolmaküzereüçtipOrganizeSanayiBölgesikurulabileceği tanımlanmıştır.Sözkonusukanun ileOrganizeSanayiBölgesiyönetimle-rineönemli sayıdayetkidevredilmiş vemevcutOrganizeSanayi Bölgesilerin kapasitelerinin arttırılmasına yönelikönemli bir adım atılmıştır. Bu yetkilerin arasında fabrikainşaatlarınınprojelendirilmesi, inşaat aşamasında verilenizin ve ruhsatlar ile altyapı hizmetlerinin (telekominikas-

Şekil 3. Organize Sanayi Bölgeleri Alan Büyüklükleri (2015) (Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı/ OSB Bilgi Sistemi verileri esas alınarak Elif Örnek Özden tarafından görselleştirilmiştir).

LEJAND 38-500 HA 1000-4000 HA

530-972 HA 4200-5400 HA



yon,elektrik,doğalgaz,su)dağıtılmasınailişkinyetkileryeralmaktadır.OrganizeSanayiBölgeleringelişimiveOrganizeSanayiBölgesiKanunu’nunsağladığıyasalçerçeveninso-nucuolarak,kurulduğuzamankentleşmepolitikasınınbiraracıolanOrganizeSanayiBölgeleribugündiğeryönleriileülkemizdeuygulanacaksanayipolitikasıiçinkritikbiraraçhalinegelmiştir.

2000’liyıllaragelindiğindeTürkiye’ninekonomikbüyük-lükleriniönemliölçüdetahripedenfinansalkrizlersonra-sı uygulanan ekonomik stabilizasyon ve reformprogramıbölgeselpolitikalarınuygulanabilmesi içinuygunortamınyaratılması anlamında ilk adım kabul edilmektedir. Ayrı-caaynıdönemdeAB ileüyeliköncesiuyumsürecinindebaşlatılması ileTürkiye,ABbölgeselpolitikalarınauyumuda kapsayan bir dizi yükümlülük altına girmiştir. AB, üyeülkelerin bölgeleri arasındaki dengesizliklerin giderilme-si içinbölgeseldinamiklerüzerinekurulukalkınmayaayrıbir önemverilmesi ile bölgesel kalkınma yönündeki kök-lüyapısaladımlaratılmayabaşlanmıştır.Türkiye’nin10-11Aralık1999tarihliHelsinkiZirvesindediğeradayülkelerleeşitşartlardaAvrupaBirliği’neadayülkeolarakkabuledil-mesindensonrabölgelerarasıdengesizliğingiderilmesiiçinyereluzmanlaşmasürecininhızlandırılması,yerelgirişim-ciliğecanlılıkkazandırılmasıveyerelkaynaklarınhareketegeçirilmesiyoluylabölgeekonomisinedinamizmkatılarakrekabetgücününarttırılmasıveABbölgeselpolitikalarınauyumyönündeadımlaratılmasıtalepedilmiştir.Türkiye’debölgelerarasıdengesizlikvebunungiderilmesiyönündekigelişmeler,1999’dansonrakiilerlemeraporlarınınhemenhepsindeyeralmışvebölgeselpolitikalarla ilgilikonularadeğinilmiştir.BunuTürkiye’ninABsistemineuygunolarakpolitikayapımıveistatistiklerinüretilmesindetemelteşkiledecek yeni bir bölgesel yapılanmanın gerçekleştirilmesiveplanlamaçalışmalarıizlemiştir.Coğrafiveidarianlamdayenibölümlenme,26NUTSIIbölgesininmevcutyedicoğ-rafibölgeileillerarasındaağırlıklabirkaçilikapsayanyenipolitikaalanlarınıöngörmektedir.Planlamaanlamındaise2001yılındahazırlananUlusalPrograma(NationalProgra-mefortheAdoptionoftheAcquis)(NPAA)ekolarakAByeüyeliköncesiyardımlarınınkullanılmasınastratejikçerçeveoluşturmaküzere2003yılındahazırlananPre-NationalDe-velopmentPlan(2004-2006)dökümanıhazırlanmıştır(Ars-lan, 2005). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Dönemi’nde2001kriziplandönemininbaşındagerçekleştiğinden, ta-mamlanmasıdüşünülenpekçokOrganizeSanayiBölgeleridevreye girememiş,mevcutlardadaönemli sorunlar başgöstermiştir. Bunlar, üretimin istenilen kapasiteye ulaşa-maması,maliyetler,yatırımiçinkaynaklarınyetersizliğiveithalatınönemliölçüdeiçüretiminönünegeçmesidir(Ba-yülken,Kütükoğlu,2012).

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda yerel girişimcili-ğin harekete geçirilmesi ve istihdam açısından önem ta-

şıyanOrganize Sanayi Bölgeleri’nin yurt geneline yaygın-laştırılmasına özen gösterileceği, sanayileşmenin kentselgelişmeleriolumluetkilemesiamacıylaortabüyüklüktekişehirlerdealtyapısıhazırlanmışsanayibölgeleriningelişti-rileceği, Organize Sanayi Bölgeleri’nde orta büyüklüktekisanayileringelişmesinihızlandırmakamacıylaarsalarüre-tileceği,ortavebüyükölçeklisanayininentegreedileceği,ileriteknolojilerinkullanıldığıOrganizeSanayiBölgeleriileTekno– kentler oluşturulacağı belirtilmiştir (http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari)

DokuzuncuKalkınmaPlanıikiyıllıkgecikmeile,ABüyelikyılıolaraköngörülen2013yılıesasalınarakhazırlanmıştır.DokuzuncuBeş Yıllık KalkınmaPlanı’nda imalat sanayininteknolojiüretimindeyetersizlik,modern teknolojikullanı-mınınhızlıyaygınlaşamaması,kalifiye işgücüeksikliği,kat-ma değeri yüksek ürünlerde sınırlı üretim kabiliyeti, yenigelişen sektörlere yeterince yatırım yapılamaması, tesis-lerinüretimveyönetimyapılarında iyileştirme ihtiyacınınyeterlişekildekarşılanamamasıylakayıtdışılıkveithalattankaynaklanan haksız rekabet gibi hızlı gelişmeyi sınırlayanyapısal nitelikteki sorunların sürdüğü üzerinde durulmuş-tur (http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari.aspx).BuyediyıllıkplandaOSBveKSS’lerküreselrekabe-teyönelikfasonimalatüsleriolaraköngörülmektedir.EskiOSB’lere yabancı sermayenin girmesi, Teknoparklar’ın bubölgelereentegrasyonu,yeniOSB’leresiyasiyatırımolarakbakılması ilebunagöreteşviklerinhazırlanmasısözkonu-sudur.Özelliklesonüçyıldabubölgeleresasalınarakyatı-rımlardesteklenmektedir.Bukapsamda,kimyasanayindekatmadeğeriyüksekyenikimyasalürünlerinüretilmesineve ihtisasOrganize Sanayi Bölgeleri’nin kurulmasına veri-lenöneminartırılacağınınyanısıraüniversitelerintoplumlave işdünyasıyla tambiretkileşim içindebölgeningelişmişsektörleriyleparaleluzmanlaşmaalanlarınayönelikeğitim,araştırmavehizmetfaaliyetlerindeyoğunlaşmalarınınsağ-lanacağı, üniversite-sanayi işbirliğine yerel uzmanlaşmayadayalıüretimidesteklemeküzereuygunyerlerdesektörelOrganize Sanayi Bölgeleri uygulamalarına gidileceği üze-rinde önemle durulmuştur. Sekizinci ve Dokuzuncu BeşYıllıkKalkınmaPlanıDönemi’ndeenyükseksayıyaulaşanOSBlerinkuruluş yerleri Tablo1’de izlenebilmektedir. Sonyıllarda ithalatınaramalı veyatırımmallarındayoğunlaş-ması,sanayideteşvikpolitikalarındanvazgeçilmesi,özelleş-tirmelerinhızlanması,özelsektörünsanayiyatırımlarındanvazgeçerek finans-bankacılık sektörlerine kaynak aktar-ması, pek çokbüyük sanayi tesisinin yabancılara satılma-sı, “kümelenme” politikasının yeni sanayi uygulamalarınaegemenolması ve sanayiye verilen kredilerindış kaynak-laradayandırılması,OSB’lereyatırımıdaönlemiş,Bilim,Sa-nayiveTeknolojiBakanlığı’nınkredidestekleriyerineözelkaynaklarlafinanseedilenOSB’lerindevreyegirmesiteşvikedilmiştir.BöyleceOSB’leriteşvikanlayışıyöndeğiştirmiştir(Bayülken,Y.,Kütükoğlu,2012,http://www.mmo.org.tr/).


Tablo 1. Kalkınma planlalarında organize sanayi bölgeleri

DÖNEM

I. BE

Ş YI

LLIK

PLA

N D

ÖN

EMİ

(196

3-67

)II.

BEŞ

YIL

LIK

PLA

N D

ÖN

EMİ

(196

8-19

72)

III. B

EŞ Y

ILLI

K PL

AN

DÖ

NEM

İ(1

973-

1978

)V.

BEŞ

YIL

LIK

PLA

N D

ÖN

EMİ

(198

5-19

89)

IV. B

EŞ Y

ILLI

K PL

AN

DÖ

NEM

İ(1

979-

198

3)

SLOGAN ÖNGÖRÜLER

İTİCİ GÜÇTEŞVİK

ÖZEL SEKTÖRVERGI INDIRIMI

ÜLKE DÜZEYINDEDEMET PROJELER

DEVLETIN ALTYAPI VEHIZMET YATIRIMLARINA

ÖNCELIK VERMESI

SEKTÖREL BÜTÜNLEŞME

YEREL KAYNAKLARINDEĞERLENDIRILMESI

KALKINMADAÖNCELIKLİ YÖRELER

Üretken yatınmlarda az gelişmiş yörelere öncelik verilmesi ilkesi benimsenmiş ve dengeli sanayileşme, dengeli kalkınmanın aracı olarak kabul edilmiş yatırımların belirli büyüme kutuplarına toplanması öngörülmüştür

Sanayi işletmelerinin gelişimini sağlamak üzere, gelişmepotansiyeli olan kentlerin yakın çevrelerinde altyapısı hazırlanmış sanayi bölgeleri kurulması planlanmıştır.

Hafif nitelikli sanayilerin yerleşmesi için kurulacak Organize Sanayi Bölgelerinin, gelişme potansiyeline sahip kentsel merkezlerdesanayi aktivitelerinin düzenlenmesi amacı ile bir teşvik aracı olarak kullanılması esasa bağlanmıştır

Gelişmeninağırlıklısektörünimalatsanayideteknolojidüzeyininyükseltilmesi ve kapasite kullanım arttırımının birinci önceliğe sahipolmasıveekonomikvecoğrafiavantajlardanyararlanmaveihracatı artırmayı hedef alan ekonomik ölçekli yeni sanayiyatırımlannın özendirilmesi öngörülmüştür.İhtisas OSB’lerin kurulması ile ana-yan sanayi bütünleşmesi için OSB bulunan yerlerde Küçük Sanayi Sitesi yapılması politikaları önceklikli olarak ele alınmıştır.

Büyük kentler ve metropollerin ülkelerin dengeli kalkınmasında ekonomik ve toplumsal gelişmesine yayacakları görüşünden hareketlesanayivebüyükaltyapıprojelerininyapıldığıalanlardaortaya çıkan yerleşme ve kentleşme sorunlarının bütüncül bir yaklaşım içinde el alınması ve kent üstü ölçeklerde arazi kullanım planlarının yapımı öngörülmüştür.OSB’lerin altyapı eksiklikleri gündeme getirilmiş, OSB’lerdeki üretimin, işletmeler ve sanayi açısından önemli vurgulanmıştır.

%50

%50

%50

%50

%21

%21%6

%10

%10

%16

%16

%20 %20

%20%20

%20

%27

%27

%10

%10

%10

%16



Tablo 1. Kalkınma planlalarında organize sanayi bölgeleri (devamı)

DÖNEM

VI.

BEŞ

YILL

IK P

LAN

DÖ

NEM

İ(1

990-

1994

)V

II. B

EŞ Y

ILLI

K PL

AN

DÖ

NEM

İ (1

996-

2000

)V

III. B

EŞ Y

ILLI

K PL

AN

DÖ

NEM

İ (2

001-

2005

)X.

BEŞ

YIL

LIK

PLA

N D

ÖN

EMİ

(201

4-20

18)

IX. B

EŞ Y

ILLI

K PL

AN

DÖ

NEM

İ(2

007-

2013

)

SLOGAN ÖNGÖRÜLER

ORTA BÜYÜKLÜKTEKIKENTLERIN GELIŞTIRILMESI

TEKNOPARK

DÜNYA PIYASALANNAENTEGRE OLMA

AB ‘YE UYUM

AR-GEÜNİVERSİTE-SANAYİ İŞBİRLİĞİ

4562 SAYILI ORGANIZE SANAYI BÖLGELERI KANUNU’NUNIŞLEYIŞINI DÜZENLEMEYE

YÖNELIK MEVZUAT

YEREL GİRİŞMCİLİK

OSB’lerinKURUMSALLAŞMALARI

VEETKİN YÖNETİLMELERİ

TEŞVİKUYGULAMALARI

YÜKSEK KATMA DEĞERLİ MAL ÜRETİMİNİ ARTTIRMAK

AR-GE ÇALIŞMALARINIDESTEKLEMEK

Yatırım politikasının hedeflenen üretim yapısını gerçekleştirecek şekildebelirlenmesi, kamu yatırımlarının bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarını azaltmak amacıyla kalkınmada öncelikli yörelerde yapılacak yatırımlar dışında ekonomik ve sosyal altyapıya dönük olması esas alınmıştır. Deri ve deri mamüllerisanayinin toplu olarak kendilerine ayrılmış organize sanayi bölgelerine taşınmasının özendirilmesi ve OSB bulunan yerlerde tamamlayıcı faaliyetlerin yer alacağı küçük sanayi sitelerinin kurulmasının desteklenmesi önemkazanmıştır.

Mevcut tesislerin OSB’lere taşınmasının özendirilmesi, doluluk oranı düşük OSB’lerin bulunduğu yörelerde, bu bölgelerin dışındaki sanayi yatırımlarının zorunlu haller dışında desteklenmesi planlanmıştır. OSB’lerin hem düzenli kentsel gelişme, hem de endüstriyel faaliyetler için dışsal ekonomiler sağlama gibi olumlu etkilerinden dolayı Kalkınmada Öncelikli Yörelerde inşaatı devam eden,kamulaştırma,etüd-projeaşamasındabulunanOSB’lerinhızlabitirilmesiveihtisaslaşmalarının sağlanması planlanmıştır. İhtisaslaşmış OSB’lerin kurulma faaliyetlerininhızlandırılması,bubölgelerinyeniteknolojilerikullanacaktarzdaörgütlenmeleri için burada yer alan işletmelerin AR-GE faaliyetlerini ve bölgelerde üniversite- sanayi işbilirliğini geliştirici yönde düzenlemeler yapılması tasalanmıştır.

Yerel girişimciliğin harekete geçirilmesi ve istihdam açısından önem taşıyan organize sanayi bölgelerinin yurt sathına yaygınlaştırılmasına özen gösterilmesi, sanayileşmenin kentsel gelişmeleri olumlu etkilemesi amacıyla, ortabüyüklükteki kentlerde alt yapısı hazırlanmış sanayi bölgeleri geliştirilmesi hedeflenmiştir.

Sanayi sektörünün güçlendirilmesi hem verimlilik artışının desteklenmesi hem de büyüme performansının artırabilmesi açısından önem arz etmektedir. Son yıllarda kaynakların sanayi sektöründen, rekabet baskısının sınırlı olduğu dış ticarete konu olmayan sektörlere yönelmesi ve imalat sanayiinin toplam katma değer içerisindeki payının düşmesi, orta-uzun vadede potansiyel büyüme oranını olumsuz yönde etkileyebilecek kritik bir gelişme olarak görülmektedir. Bu nedenle, para, maliye ve teşvik politikalarının uygulanmasında kaynakların üretken alanlara yönlendirilmesi öncelik olarak gözetilecektir. KOBİ’lerinmarkalaşmaları, kurumsallaşmaları ve yenilikçi iş modelleri geliştirmeleri sağlanacaktır. OSB, TGB, KSS ve Endüstri Bölgeleri uygulamaları geliştirilecek, daha nitelikli hizmet verebilmeleri için kurumsallaşmaları ve etkin bir biçimde yönetilmelerinin sağlanması hedeflenmektedir.

Geleneksel sektörlerde katma değeri yüksek ürün ve faaliyetlere ağırlık verilerek uluslararası rekabete uyum sağlayacak yapıya dönüşüm desteklenecektir.ÜretimlerdeileriteknolojikullanımıveAr-Geçalışmalarıdesteklenecektir.KOBİ’lerin ve girişimcilerin rekabet güçlerini arttırmak ve yeni pazarlaraaçılmalarını sağlamak için çeşitli konularda danışmanlık hizmeti sağlanacaktır. Üniversite-sanayi işbirliğine ve yerel uzmanlaşmaya dayalı üretimi desteklemeküzere uygun bölgelerde sektörel organize sanayi bölgeleri uygulamasıyapılacaktır. Ar-Ge faaliyetlerinin geliştirilmesine ve girdi maliyetlerinindüşürülmesineönemverilecektir.İşletmeleriçinenerji,ulaştırma,bilgiveiletişimteknolojilerigibifizikialtyapıimkânlarıiyileştirilecek,organizesanayibölgeleri ve küçük sanayi siteleri başta olmak üzere uygun yatırım yeri imkânı sağlanması hedeflenmektedir.

Kaynak: Kalkınma Planlarından yararlanarak Elif Örnek Özden tarafından tablolaştırılmıştır. (http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari.aspx).

LEJANDMarmara Bölgesi Akdeniz Bölgesi

İç Anadolu BölgesiDoğu Anadolu BölgesiGüney Doğu Anadolu BölgesiEge Bölgesi Karadeniz Bölgesi

%23

%54

%8

%15

%16 %20

%30

%10

%25%15

%11

%10

%5%4

%30

%22%19

%16

%10%6

%27

%23%14

%11

%11

%10

%29

%2

%12

%12


Tüm plan döneminde gerçekleştirilen Organize SanayiBölgelerininkuruluşyerleri,sayılarıvebüyüklüklerigenelolarak değerlendirildiğinde; Doğu Anadolu, Güney DoğuAnadoluveAkdenizBölgelerindedüşükoranlardakaldığı,Marmara Bölgesinde doyum noktasına ulaşmış olduğu,yeni kurulan OSB’lerin ağırlıklı olarak, İç Anadolu Bölge-sinde daha sonra Ege ve Karadeniz Bölgeleri’nde olduğugörülmektedir.

Kentleşmevesanayileşmeilişkilerinidüzenlemekaçısın-dandaönemlibiraraçkonumundaolanorganizesanayi,birçok ülkede sanayiyi, özellikle aşırı nüfusu olan sanayi-leşmişyöreleriyönlendirmedede“devletpolitikası”olarakkullanılmıştır. Günümüzde hızlı kentleşme, çevre kirliliği,insansağlığıgibietkenlernedeniylesanayi işletmelerininkentselalanlardışında,düzenlivederlitoplusanayimer-kezlerihalindekurulmasıteşvikedilmektedir.Bubağlam-da bir organize sanayi bölgesinin başarısını etkileyen enönemli faktörlerdenbirinindesanayibölgesininkurduğuyerinözellikleriolduğubelirtilebilir.

OysaOrganizeSanayiSitelerinindengelikalkınmadabiraraçolarakkullanılmasınınhedeflendiğiülkemizdesanayidağılımı özelliklemetropoliten bölgelerde öne çıktığı gö-rülmektedir.BunlardanilkiİstanbulmetropolitenmerkezivebunundoğuuzantısınıoluşturanKocaeliveSakaryail-lerindeki yerleşmeler vebatıuzantısında ise Tekirdağ’dır.BununyanısıraBursacoğrafiolarakbugelişmenindışındakalsabile İstanbulsanayininönemlibirparçasınıoluştur-maktadır.İkinciolarakönemliolanmetropolitenbölgeiseİzmirmetropolitenalanıçevresindeyeralmaktadır.Mani-saveAydınbubölgeninbirparçasıolarakyeralırken,De-nizliiseİstanbulmerkezlibölgedeyeralanBursagibiİzmirilemekânsalolarakayrıfakatişlevselolarakbütünlükgös-termektedir.Ankarahernekadarönemlibirsanayimerke-ziolmasadaözellikleKırıkkaleuzantısı ileelealındığındaönemlibiryerteşkiletmektedir.SonkümeleşmeiseÇuku-rovabölgesindegörülmektedir.Adanametropolitenbölge-sibatıdaTarsusMersinaksındagenişlerken,doğudakesiklideolsaİskenderunveAntakya’yauzanagenişbirgelişmesözkonusudur.BuyerleşmelerindışındaEskişehir,Gazian-tep,Samsun,KonyaveKayserigibiçevresindeyeralanyer-leşmeleredehizmetsunumuaçısındanönemliolanbölge-selmerkezlervardır.DoğuveGüneydoğubölgesisanayininenazbüyümeoranınasahipbölgeleriolarakkarşımızaçı-karkenmetropolitenmerkezlerinçeperindeveçevresindeyer alan yerleşmelerin sanayi açısından çekici odak nok-talarıhalinegelmeyebaşladığı görülmektedir (Gündoğar,2013).OSBveKSS’lerilekentleşmeolgusubirlikteelealın-dığındaönemli sorunlarınortaya çıktığı görülmekte,OSBveKSS’lerinyerseçiminindoğruolupolmadığıtartışılmak-tadır.OSBveKSS’lerinkurulması,birsanayileşmepolitikasıvestratejikplanlamaesasalınarakyapıldığından,bölgeseldengesizliğeparalel olarak “göç”olayını dabirlikte getir-

miştir.Nüfusuhızlaartankentlerarasındaİstanbul,Ankara,İzmir,Adana,Bursa,Antalya,Gaziantep,Diyarbakır,Eskişe-hir,Manisa,SamsunveKocaelibulunmaktadır.Buillerdekihızlınüfusartışı, yeniyerleşimleri tetiklemiş, sağlıksızbirnüfusbarınmasınıdaortayaçıkarmıştır.SanayileşmedebiraraçolanOSBveKSS’leringelişipbüyümesi,kentleşmeninçarpık,altyapısızvesağlıksızgelişmesinezeminhazırlamışolduğunusöylemekyanlışolmaz.

Ekonomiyesağladıklarıbuönemliyararlarınkentplan-lama açısından da olumlu olabilmesinin koşulu organizesanayibölgeleriileilgilikararlarınülkevebölgeölçeğindealınmasıdır.Bölgeseleşitsizlikleringiderilmesi,ülkeiçindeeşitsizbüyümeninönlenmesi,uzundönemliekonomiket-kinliğinsağlanması, teknikvesosyalaltyapıhizmetlerininkendi içinde karşılanması gibi ilkeler günümüzde “her ileOrganizeSanayiBölgesi”sloganlarıile(2015itibariileOr-ganize Sanayi Sitesi olmayan tek il Artvin’dir) yanlış yatı-rımlarıgetirmişvebugünatıldurumdaolanvebeklenenendüstriyel gelişimi sağlayamayan doluluk oranları çokdüşük organize sanayi bölgelerinin oluşmasını getirmiştir(Şekil4).

Genelolarak,OrganizeSanayiBölgeleri’nindüzenli sa-nayileşmeyi sağlaması, bunun yanı sıra dağınık yerleşensanayikuruluşlarınınyaratacağıyüksekmaliyetleridüzen-lemesi/ azaltması, sanayi bölgelerinin kent içinden çıka-rakayrıbiralandabulunması,sanayininyaratacağıulaşımolanaklarının ve ticaretin artışı şüphesiz Organize SanayiBölgeleri’ninbulunduğukent içinönemliartılarıdır.Kent-leşme ve sanayileşme ilişkileri bakımından önemli olanOSB’ler,sanayi işletmelerininçevredeyaratacağıolumsuzetkileridenetleyebilmeyi,işletmelerintoplucayeraldıklarıalanlardadahakolayveucuzolaraküretimyapmalarınıveuygunkoşullardaaltyapıhizmetlerindenyararlanmalarınısağlayarak;gelişensanayileringenişolanaklarakavuşturul-malarınaolanaktanıdıklarışüphesizolmaklabirliktetemelhedefolandengelikalkınmaaracıolmahedefinitamola-rakgerçekleştirdiğindensözetmekmümkündeğildir.Sana-yiningeliştiğibölgelerebakıldığındadabubölgelerinaynızamandasosyo-ekonomikgelişmişliksıralamasındaöneçı-kanyerleşmelerolduğugörülmektedirkibudurumdabizeyine bölgesel kalkınmada Organize Sanayi Bölgeleri’ninaraç olarak kullanılmasındaki başarıyı sorgulatmaktadır(Şekil5).

Sosyoekonomik gelişmenin, gerek zamangereksealanaçısından birtakım farklılıklar gösterdiği ve illerin (veyabölgelerin)gelişmişlikdüzeylerininzamaniçindedeğiştiğibilinenbirgerçektir.Sosyoekonomikgelişmişliğinçeşitliül-kelerarasındaolduğugibi,aynıülkebütünüiçindedefarklıhızlarlageçekleşmesinedeniyleortayaçıkandengesizliklerdenildiğinde genel olarak nüfus, sanayi ve tarımsal yapı,gelir dağılımı, mali ve finansal yapılar, eğitim düzeyi vesağlıkhizmetlerindekietkinlikveyaygınlık,altyapı, konut



ve coğrafi konum ve yapılarındaki farklılıklar anlaşılmak-tadır.Ülkemizdebölgelerin, illerin ve ilçelerin sosyo-eko-nomikgelişmişlikdüzeyinibelirleyençalışmalarKalkınmaBakanlığı’nabağlıolanDevletPlanlamaTeşkilatı(DPT)ta-rafındanhazırlanmaktadır.İlleritibariyledengelisosyoeko-nomikgelişmişliğinamacı, illervebölgelerarasındakige-lişmişlikfarklarınınkabuledilebilirbirdüzeyegetirilmesini,

göreceliolarakgerikalmışilveyabölgeleringeliştirilmesi-dir.Yoksaillerveyabölgelerarasındaherzamangelişmişlikdüzeylerindegörecelifarklılıklarolacaktır.Amaç,kısa,ortaveuzundönemdebölgeveyaillerdegelişmeyisaylayacakhedefleriveamaçlarıbelirlemek,izlenecekyollarıgöster-mek, olası sektörel büyüme eğilimlerini ve büyüklüklerisaptamak,gelişmeningerektirdiğikaynaktahsisleriniyap-

Şekil 4. Organize Sanayi Bölgelerinin Doluluk Oranları (Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı/ OSB Bilgi Sistemi verileri esas alınarak Elif Örnek Özden tarafından görselleştirilmiştir).

Şekil 5. Organize Sanayi Bölgesi Gelişme Aksları (Kaynak: Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı/ OSB Bilgi Sistemi verileri esas alınarak Elif Örnek Özden tarafın-dan görselleştirilmiştir).

LEJANDOSB OSB SAYISI

ACIK OSB SAYISI


mak,gelişmeninsosyoekonomikfaaliyetleriiçinaltyapıha-zırlamaktır(Albayrak,2005).

Ekonomikvesosyalyönleri ilebirbütünolangelişme-nin,ekonomikyönlerigelirartırıcı,sosyalyönleri isesos-yokültüreldeğişimile ilgilidir.Bunedenle, illerarasındakisosyoekonomik gelişmişlik farklılıkların incelenmesi, sözkonususosyoekonomikgelişmişlikolgusunuetkileyenveyabuolgudanetkilenenbirbirleriyle karşılıklı etkileşim için-deki çoksayıdagöstergeninbirlikteelealınmasını,başkabir ifade ile bütüncül bir yaklaşımı gerektirmektedir. Ül-kemizde illerin sosyo-ekonomikgelişmeendeksleri temelalınarakhazırlananŞekil6’dendetakipedilebildiğigibige-nelolarak,ülkeninDoğu’sundanBatı’sınadoğrugidildikçegelişmişlikdüzeyi göreceli olarakartmaktadır.Budurum,sosyoekonomik gelişmişliği belirleyen en temel faktörünillerincoğrafiyapıvekonumlarınınolduğunugöstermekte-dir.Bununlabirlikte,Batı’danbaşlayanveçevreyeyayılangelişmeülkegenelindehomojenleşmeeğilimlerinidehız-landırmaktadır.Kısaca,Türkiye’desosyoekonomikgelişme-nin alansal dağılımı, başlangıçta kutuplarda yoğunlaşmaveardındanhalkalarhalindeçevreillereyayılmatarzında-dır.Yayılmanınuyarılançevreillerüzerindekietkisi,bölgemerkezlerindeki sosyoekonomik faaliyetlerin yoğunluğuve dinamizmi ile orantılı olmaktadır. Diğer bir anlatımla,Türkiye’deyaşananalansalsosyoekonomikgelişmesürecikutuplardançevre illeredoğruyayıldığınıgöstermektedir.Bölgelerinsosyoekonomikgelişmişlikendeksisonuçlarınagöre,Marmara,Ege,AkdenizveİçAnadolubölgeleriTürki-yeortalamasınınüzerinde,Karadeniz,GüneydoğuAnadoluveDoğuAnadolubölgeleriiseTürkiyeortalamasınınaltın-

da kalmıştır (Albayrak,2005). Ancak, Türkiye’dekimevcutdurumhemenherülkedegörüldüğügibi,sosyoekonomikgelişmenin ülke genelindedengeli dağılımından söz edil-mesi mümkün değildir. İller ve bölgeler arası gelişmişlikfarklılıklarının azaltılması konusunda, özendirici nitelikteönlemler (Organize Sanayi Bölgeleri gibi) veuygulamalarözelsektörüyeterikadarhareketegeçirememektevebu-nundoğalbirsonucuolarakillerarasıgöçönemlibirsorunolarakvarlığınısürdürmektedir.

TürkiyeİstatistikKurumutarafındanİstatistikîBölgeBi-rimleriSınıflamasıDüzey2’yegörehesaplanan2004-2011yıllarınıkapsayanbölgeselgayrisafikatmadeğersonuçla-rıOrganizeSanayiBölgelerininkatmadeğeryaratmadakirolleriaçısındandeğerlendirilmeküzereSosyo-ekonomikGelişmeEndeskleriileparalelliğinebakılabilmesiaçısından2011yılı esasalınarak incelenmiştir (Tablo2).Bunagöretoplamkatmadeğerindağılımınabakıldığında,Türkiye’nindoğusundayeralanbölgelerin,gayrisafikatmadeğeriçin-deki payı, batı bölgelerine göre daha düşüktür (Şekil 7).Türkiye’deyaratılankatmadeğerinönemlibirkısmı (yak-laşık%55’i), ilkbeş sıradayeralanTR10 (İstanbul),TR51(Ankara) ve TR31 (İzmir), TR41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik)ve TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova) bölgele-rindeüretilmektedir.Gayrisafikatmadeğerpayıendüşükolan bölgeler ise, Türkiye’nin doğusunda yer alan TRA1(Erzurum, Erzincan, Bayburt) ve TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır,Ardahan) bölgeleri ile TR82’dir (Kastamonu, Çankırı, Si-nop). Türkiye’nin güneydoğusundaki bölgelerden sadeceTRC2’nin (Şanlıurfa,Diyarbakır) sanayi sektörünedeni iledahaöneçıktığıgörülmektedir.Sanayisektörününbölge-

Şekil 6. İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması (Kaynak: İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması - 2011 verileri esas alınarak Elif Örnek Özden tara-fından görselleştirilmiştir.(İller sıralamadaki yerlerine göre 10’arlı gruplar olarak renklendirilmiştir).

LEJANDSEGE’ye göre ilk 10. sırada bulunan iller SEGE’ye göre 41-50. sırada bulunan iller

SEGE’ye göre 31-40. sırada bulunan iller SEGE’ye göre 71-81. sırada bulunan illerSEGE-Sosyo-Ekonomik Geleşmişlik Endeksi

SEGE’ye göre 21-30. sırada bulunan iller SEGE’ye göre 61-70. sırada bulunan illerSEGE’ye göre 11-20. sırada bulunan iller SEGE’ye göre 51-60. sırada bulunan iller



lerarasındakidağılımında,yaratılankatmadeğerinönemlibir kısmı (yaklaşık%64’ü) TR10 (İstanbul), TR51 (Ankara)veTR31(İzmir)üçgenindeyeralanbölgelerdeüretilmekte-dir(Şekil8).SanayisektörüpayıendüşükolanbölgeleriseTürkiye’nindoğusundayeralanTRA1(Erzurum,6Erzincan,Bayburt),TRA2 (Ağrı,Kars, Iğdır,Ardahan)veTRB2 (Van,Muş, Bitlis, Hakkari) bölgeleri ile TR82’dir (Kastamonu,Çankırı,Sinop).AyrıcaTürkiye’ningüneydoğusundakiböl-gelerdenTRC1(Gaziantep,Adıyaman,Kilis),TRC2(Şanlıur-fa,Diyarbakır)veTRC3’ün(Mardin,Batman,Şırnak,Siirt)öneçıktığıgörülmektedir(TÜİK,“2004-2011bölgeselgayrisafikatmadeğersonuçları”,www.tuik.gov.tr)

Kısaca denebilir ki; “ToplamGayrisafi KatmaDeğer”in

İstatiskisibölgeleregöredağılımındaenfazlakatmadeğe-riüreten illerinenfazlasanayikatmadeğeriüreten iller-le büyük ölçüde örtüştüğü görülmektedir. Tarım sektörüaçısından en fazla katma değer yaratan Batı bölgesindeiller incelendiğindebu illerdeaynı zamandagüçlü sanayiyatırımlarınındaolduğuhizmetsektöründeyaratılankat-madeğerindegüneyvebatıbölgedekiillerdeyoğunlaştığıgörülmektedir.Butabloileaslındagelişmişlikendeklerindealtsıralardayeralanillerin,herüçsektöraçısındandakat-ma değer yaratmakta sorunlar yaşadıkları görülmektedir(Şekil9ve10).

Kentleşmevesanayileşmeilişkilerinidüzenlemekbakı-mındanönemliolanorganizesanayibölgeleri,sanayiişlet-

Tablo 2. Düzey 2 bölgeleri itibarıyla çeşitli göstergeler

Bölgeler SEGE Nüfusun Nüfus Şehirleşme GSKD’ye Büyüme Kişi başına İşsizlik 20111 payı2 artış hızı3 oranı4 katkısı5 hızı6 gelir7 oranı8

TR10 (İstanbul) 1 18,3 1,9 98,8 27,7 5,3 155 11,3TR51 (Ankara) 2 6,6 2,1 96,1 8,5 5,6 134 9,5TR31 (İzmir) 3 5,3 1,4 90,2 6,5 4,5 123 14,8TR41 (Bilecik, Bursa, Eskişehir) 4 4,9 1,8 85,7 6,6 6,6 138 7,4TR61 (Antalya, Burdur, Isparta) 5 3,7 2,3 64,1 3,9 4,9 110 8,2TR42 (Bolu, Düzce, Kocaeli, Sakarya, Yalova) 6 4,5 2,0 76,0 6,2 6,6 141 10,5TR32 (Aydın, Denizli, Muğla) 7 3,7 1,4 50,2 3,6 3,9 97 7,7TR21 (Edirne, Kırklareli, Tekirdağ) 8 2,1 1,8 66,3 2,7 7,4 130 7,4TR62 (Adana, Mersin) 9 5,0 1,1 82,2 4,0 4,9 78 10,6TR22 (Balıkesir, Çanakkale) 10 2,2 0,7 49,9 2,2 6,7 96 5,4TR52 (Karaman, Konya) 11 3,0 0,9 70,1 2,4 5,0 77 6,1TR33 (Afyon, Kütahya, Manisa, Uşak) 12 3,9 0,2 55,1 3,6 6,4 88 4,4TR81 (Bartın, Karabük, Zonguldak) 13 1,3 0,1 52,1 1,3 2,1 93 7,3TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat) 14 3,1 0,5 65,0 2,3 5,0 73 8,2TR83 (Amasya, Çorum, Samsun, Tokat) 15 3,6 -0,1 59,7 2,8 5,5 74 5,7TRC1 (Adıyaman, Gaziantep, Kilis) 16 3,3 2,2 78,6 1,6 4,7 49 11,8TR90 (Artvin, Giresun, Gümüşhane, Rize, Trabzon, Ordu) 17 3,4 0,4 37,9 2,6 6,7 75 6,3TR71 (Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir, Niğde) 18 2,0 0,3 51,0 1,5 4,9 72 6,8TR82 (Çankırı, Kastamonu, Sinop) 19 1,0 0,3 35,4 0,7 1,3 71 5,6TRB1 (Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli) 20 2,2 0,9 55,4 1,3 4,7 59 8,5TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye) 21 4,0 1,3 57,2 2,6 6,7 63 10,4TRA1 (Bayburt, Erzincan, Erzurum) 22 1,4 -0,1 50,3 0,9 3,4 59 6,3TRC2 (Diyarbakır, Şanlıurfa) 23 4,4 2,3 61,8 1,7 2,6 40 6,9TRC3 (Batman, Mardin, Siirt, Şırnak) 24 2,8 1,6 58,5 1,1 8,0 41 21,3TRA2 (Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars) 25 1,5 0,3 36,9 0,6 2,7 38 7,4TRB2 (Bitlis, Hakkari, Muş, Van) 26 2,8 1,2 43,5 1,0 5,1 36 8,9TÜRKİYE 100 1,4 72,3 100 5,4 100 9,2

Kaynak: TÜİK ve Kalkınma Bakanlığı (1) İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi Araştırması (SEGE 2011) sonuçlarına göre sıralanmıştır.(2) 2012 yılında bölgelerin Türkiye nüfusundan aldığı yüzde payı göstermektedir.(3) 2007-2012 dönemi yıllık ortalama nüfus artış hızını göstermektedir.(4) 2012 yılında 20.000 üstü yerleşimlerdeki nüfusun toplam nüfusa yüzde oranını göstermektedir. (5) 2008 yılında bölgelerin ulusal Gayri Safi Katma Değerdeki (GSKD) yüzde payı (6) 2004-2008 dönemi yıllık ortalama GSKD büyüme hızı, 2004 yılı fiyatlarıyla hesaplanmıştır. (7) Endeks 2008 verisi kullanılarak TR=100 baz alınarak hesaplanmıştır. (8) 2012 yılında bölgelerin işsizlik oranlarını yüzde olarak göstermektedir.


melerinin çevredeyaratacağıolumsuzetkileri denetleye-bilmeyi, işletmelerin topluca yer aldıkları alanlarda dahakolay veucuzolaraküretimyapmalarını veuygun koşul-larda altyapı hizmetlerinden yararlanmalarını sağlayarak;gelişen sanayilerin geniş olanaklara kavuşturulmalarınaolanaktanırlar.Ancakorganizesanayibölgelerininbekle-nenbufaydalarısağlayabilmeleri içindoğruyerseçimka-

rarlarınıngetirilmesigerekmektedir(Cansız,2010).

Bölgesel gelişmişlik farklılıklarını azaltmak ve dengelikalkınmayı sağlamak amacı ile başlatılan kalkınma ham-lesinde bazı illerin kalkınmasında teşvik sağlamak üzere1960’lı yılların sonundan bu yana Kalkınmada ÖncelikliYöreler(KÖY)politikasıuygulanmaktadır.DevletPlanlamaTeşkilatıncasosyo-ekonomikkalkınmayıyansıtan8göster-

Şekil 7. Toplam Gayri Safi Katma Değerin Türkiye İçindeki Payları, İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 2, 2011 (Kaynak: TÜİK, “2004-2011 bölgesel gayri safi katma değer sonuçları”, www.tuik.gov.tr).

Şekil 8. Sanayi Sektöründe Yaratılan Katma Değerin Türkiye İçindeki Payları, İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 2, 2011 (Kaynak: TÜİK, “2004-2011 bölgesel gayri safi katma değer sonuçları”, www.tuik.gov.tr).

Bölge Payları (%) - Bölge Sayıları

Bölge Payları (%) - Bölge Sayıları

%1 ve altı

%1 ve altı

%2 - %3%3 - %4%4 ve üzeri

%1 - %2

%1 - %2%2 - %3%3 - %4%4 ve üzeri

(3)

(4)

(8)(2)(7)

(6)

(7)(7)(2)(6)



gekapsamında53değişkenilebelirlenenbuillerülketop-raklarının yaklaşık 1/3’ünü oluşturmaktadır. KalkınmadaÖncelikliYöre,ülkemizdegöreliolarakdahaazgelişmişlikseviyesinigösterenyörelerdenoluşmaktaveBakanlarKu-rulutarafından ilbazındatespitedilerekResmiGazetedeilan edilmektedir. Kalkınmada Öncelikli Yöreler kavramıülkemizde 1970’li yıllardan itibaren kalkınma planlarına

girmiştir.İlkkez1968yılıKalkınmaProgramıKararnamesiileBakanlarKuruluKararıncaDoğuveGüneydoğuAnadoluBölgelerinde22 il olarakbelirlenenKalkınmadaÖncelikliYörelerinsayısı2000yılı itibariyle49 ilve2 ilçedenoluş-maktadır(Tecer,1991)(Şekil11).KalkınmadaÖncelikliYö-relerkapsamındayeralanillerdeyapılacakyatırımlariçinçeşitliteşvikleruygulanmaktadır.

Şekil 10. Hizmetler Sektöründe Yaratılan Katma Değerin Türkiye İçindeki Payları, İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 2, 2011 (Kaynak: TÜİK, “2004-2011 bölgesel gayri safi katma değer sonuçları”, www.tuik.gov.tr).

Şekil 9. Tarım Sektöründe Yaratılan Katma Değerin Türkiye İçindeki Payları, İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflaması Düzey 2, 2011 (Kaynak: TÜİK, “2004-2011 bölgesel gayri safi katma değer sonuçları”, www.tuik.gov.tr).

Bölge Payları (%) - Bölge Sayıları%2 ve altı

%3 - %4%4 - %5%5 ve üzeri

%3 - %3(5)

(4)(3)(8)

Bölge Payları (%) - Bölge Sayıları%1 ve altı

%2 - %3%3 - %4%4 ve üzeri

%1 - %2(3)

(7)(1)(7)

(8)

(6)


Kalkınmada 1.Öncelikli 50 ilde kurulmuş olan OSB’lerincelendiğinde toplamda bu illerde yer alan 82 OSB’nin24 tanesinin henüz faaliyete geçmediği, 28 tanesinin dedolulukoranınınçokdüşükolduğu(%1–%46arasındade-ğişen oranlarda) görülmektedir. Kalkınmada 1.Öncelikli ilstatüsündebulunan50 ilden içindebirden fazlaOSBbu-lunan iller incelendiğindedehenüz tamkapasiteyeulaş-madığıhaldeyenileriaçılanvehenüzfaaliyetegeçmeyenyadaçokdüşükdolulukoranlarındakalanOSB’lerinvarlı-ğı kaynaklarınetkin kullanımı açısındandüşündürücüdür.Genelliklesosyalamaçlı“kalkınmadaöncelikliyöre”kavra-mından,verimvekatmadeğeramaçlıbölgeplanlamasınageçilememesi, insanla çevrenin buluşmasını engellemiş,yenisanayiodaklarınınvecazibemerkezlerininoluşumu-nusağlayamamıştır.

Organize Sanayi Bölgeleri yukarıda da belirtildiği gibi,sanayininmekânsal gelişimini düzenlemearacıolarakde-ğerlendirilmektedir. Sanayinin azgelişmiş bölgelere yön-lendirilmesi ya da gelişme potansiyeli taşıyan bölgelerdebupotansiyelinaktiveedilmesigibihedeflereulaşmakiçinOrganizeSanayiBölgelerindenyararlanılmaktadır.Budoğ-rultudadüzenliveplanlıkentselgelişmeyisağlamakadınakullanılabilecekönemlibiraraçtır.Ülkemizaçısındanbakıl-dığındaendüstriyelgelişmeyisağlamakamacıylaazgelişmişbölgelerekurulmasıbirhedefolarakkonmuşolmasınakar-şın,uygulamalardagerçekleşentersidurumolmuştur.Şöyleki;biryandanazgelişmişbölgeleresanayininyönlendirilme-sihedeflenirkenöteyandangelişmişbölgeleriçinçoksayı-daorganizesanayibölgesikararıverilerekgelişmişbölgelerile az gelişmişbölgeler arasındaki farkın gelişmişbölgelerlehinebüyümesiteşvikedilmiştirdemekyanlışolmaz.

Sonuç Tümbudeğerlendirmelerdoğrultusunda sonuçolarak

denilebilirki;ülkemizulusalölçekteplanlıkalkınmamode-libenimsenmişvebölgeselplanlamaçalışmalarına,çeşitlinedenlerlegeçilememiştir.Bununyerine,ilplanlamasıter-cihedilmişvebölgeselgelişmişlikfarklılıklarınıngiderilme-siiçin“kalkınmadaöncelikliyöreler”uygulamasınaağırlıkverilmiştir.Türkiye’deyıllardanberisürdürülenilplanlama-sımodelininarzuedilenvebeklenengelişmehızınısağla-yamadığıgörülmüştür.

Ülkemizplanlıkalkınmahedefininbenimsendiği1960’lıyıllaritibariilekalkınmaplanlarındasözüedilenvebenim-senenbölgesel kalkınmayaklaşımı “dengeli kalkınma”dır.Bu yaklaşım doğrultusunda dengeli büyümeyi sağlamaküzere ülkemizin doğu bölgelerinin yaşadığı büyük ölçü-de coğrafi yapı zafiyetlerini gidermek için farklı kalkınmaaraçlarıuygulanmıştırkibunlardanbirtanesideOrganizeSanayi Bölgeleri’dir. Ülkemizde organize sanayi bölgeleri,gelişmelerinbölgeleraçısındandengeliolmasıbakımındanözel sektör yatırımlarının belirli yörelere yönlendirilme-siveyamevcutyatırımlarındesteklenerekteşvikedilmesiiçinparasalvefiziksel teşviklerinverilmesiaracıdır.Orga-nize sanayi bölgeleri aynı zamanda da, gelişmekte olansanayilerinarazigereksinmelerininkarşılanması,birbirleriileilişkisiolansanayilerinbelirlibirprogramçerçevesindebir arada üretim yapmalarına olanak sağlanacak şekildeörgütlenmesivebununsonucundadışsalekonomileryara-tılmasıyoluylayararlarsağlamaktadır.Ayrıca,uzmanlaşmışsanayilerinbirlikteüretimdebulunmalarındanyararsağla-maküzeredesanayibölgelerioluşturulmaktadır.

Şekil 11. Kalkınmada 1. Öncelikli İllerde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri ve Sayıları (Kaynak: Kalkınmada Öncelikli Yöreler listesi / OSB Bilgi Sistemi verileri esas alınarak Elif Örnek Özden tarafından görselleştirilmiştir).

KALKINMADA 1. DERECE ÖNCELİKLİ YÖRELEROSB SAYILARI

LEJAND



Gelişmişvegelişmekteolanbirçokülkedesanayileşme-nin, dolayısıyla ekonomik kalkınmanın bölgeler arasında-kidengesizdağılımı,ciddibirsorunolmaktavebusorunönemlisosyalolaylarayolaçmaktadır.Organizesanayivebenzerlerininbölgeseldağılımınıngörecedengeliolmasıveyaratılankatmadeğerindahaadilaneoluşumubirölçüdebusorunlarıhafifletmektedir.OrganizeSanayiBölgeleri’ninevrenselolaraktanımlanabilecekamaçları,ortaveküçükölçekli sanayi işletmelerinin gelişimini sağlamak, ekono-mikaçıdanfarklılaşanbölgelerarasındadengelikalkınmayıgerçekleştirmekvesanayikuruluşlarınışehirmerkezindençıkararak sanayinin uygun, planlı ve programlı gelişmesi-ni sağlamak şeklinde değerlendirilebilir. Organize SanayiBölgeleri, girişimleri sanayi yatırımlarına özendirmekte,hızlıkentleşmeninönünegeçmekte,işsizliğekarşıbiraraçoluşturmaktadır.Yinemakropolitikalarıuygulamanınetkilibiraracıolmanınyanısıra;sanayiningelişmesinisağlayan,sanayi kuruluşlarını dönemin koşullarına göre çağdaş ya-pıya kavuşturan, kaliteyi geliştiren,maliyetleri düşürerekverimliliğivekarlılığıarttıranönemlibiraraçtır.

Ekonomikgelişmeninbellibirbölgedeyoğunlaşmasıso-nucuçevreyegelişmeetkisivegeribırakmaetksiyayılmal-tavebölgelerarasıdengesizliklerartmaktadır.İşletmelerinbelirliyörelerdetoplanması,bölgelerarasıgelişmişlikfark-lılıklarınınortayaçıkmasındaenönemli faktörniteliğindeolup,budurumnegatifdışsalekonomilerortayaçıkıncayakadardevametmektedir.Buşekildegelişenkutup,çevre-sinidurgunluğaitmekte,belirlibireşiğeulaşıldıktansonra,yeni etkinliklerin oluşumuna ortam hazırlamaktadır. Za-maniçindekalkınmakutuplarındaortayaçıkangelişmeler,taklitedilerekdiğerbölgeleredeyayılmaktadır.

Sanayileşmeninyolaçtığıolumsuzetkilerinüstesindengelinmesi, çevreye duyarlı düzenli kentleşmenin sağlan-ması,üretimfaaliyetlerininverimlibirşekildeyürütülmesiiçingerekliolançoksayıdakikamuhizmetiningirişimcilereulaştırılabilmesi(İmarvealtyapıbağlantılarıtamamlanmışarsayaerişim,izinveruhsatlarınverilmesi,altyapıhizmet-lerininnitelikliveucuzolaraksağlanmasıgibi),benzerfa-aliyetlerdebulunanfirmalarınaynıcoğrafiyerleşkeiçindebulunması sonucu birbirleri arasında işlem maiyetlerinidüşürmek,sinerjyaratmakgibiolumluetkiyaratmalarıileverimliliklerininarttırılmasıyanikısaca“Kümelenme”yak-laşımıileaçıklanabilecek(Çağlar,2006)vePorter1tarafın-dan “ilgili sanayilerde ki birbirinebağlı şirketlerin, firma-ların,uzmanlaşmıştedarikçilerin,servissağlayıcılarınınverekabeteden,fakatişbirliğiyapanbelirlialanlardakiortakkuruluşların(örneğinüniversiteler,standartajanslar,ticarikuruluşlar) coğrafi olarak toplanmasıdır” şeklinde tanım-lanankümelenmeyaklaşımıOrganizeSanayiBölgelerinin

yenidenkurgulanmasında temelhedefolarakalınmalıdır.BuaçıdandeğerlendirildiğindeİhtisasOrganizeSanayiBöl-gelerininteşvikedilmesiözellikleönemkazanmaktadır.

Yenisanayiodaklarınınortayaçıkışındavebaşarısında-kifaktörlersıralanırkengeneldeüretimörgütlenmesi,uz-manlaşmadüzeyi,belirlikonulardabilgibirikimi,yaratıcılıkgücüveteknolojigeliştirmekapasitesigibibölgelerinüre-timvebirikimkoşullarıtanımlanmaktadır.Buyenikavram-sal çerçeveye göre yeni üretim örgütlenmesinin geçmişdönemdeöneçıkanyörevemerkezlerdışındayenimekânarayışlarısözkonusuolup,buyeniüretimmekânlarındanbirisanayikümeleridir(Eraydın2002).Türkiye’dekisanayiodakları deneyimi belirli yörelerin birikimlerini koşullarınuygunolduğudönemlerdeuygunbirzamanlamailebaşarı-lıbirgelişmesürecindekullanabildiklerivehızlıbirgelişmeivmesi yakaladıklarını göstermektedir. Buna rağmen, busüreçtedesorunlaryaşanmıştır.Koşullarauyumsağlamakiçinverekabetgücünüeldeetmedevebunudevamettir-medesürekliolarakyenilikyapmayıveyenidenyapılanma-yı zorunlukılmıştır.Zaman içerisindedebunubaşaranlarveya başaramayanlar arasında kopukluklarmeydana gel-miştir.Bunedenleilkaşamadasağlananbaşarınınsürekliolabilmesiiçindeğişenkoşullaraayakuydurabilmeli,ken-diniyenileyebilmeliveyenidenyapılandırabilmelidir(Eray-dın2002).

Sadece fizikmekân özellikleri olarak doğru olması or-ganizesanayisitesiiçinyeterliolmamalıdır.Aynızamandaişgücü, sektörler ve girişimciler açısındanda fizibilite ça-lışmasıyapılmalıdır.Atıldurumdakiorganizesanayibölge-lerinindolmasısağlanmalıveancakbudoygunluksonrasıhalendahaihtiyaçvetalepvarsayenisanayibölgelerikal-kınmayısağlamaküzereüstölçek(bölgeplanı,çevredüze-niplanıgibi)planlarınöngördüğübölgelerdekurulmalıdır.Diğeryandankalkınmaplanlarındaöngörülenulusalpoli-tikaların yerel ihtiyaçlara cevap verebilmesi ve alt ölçekliplanlarileyereleylemleredönüştürülmesiyaniekonomik,toplumsal vefiziksel planlama çalışmaları arasında eşgü-dümsağlamaimkânıvermesibakımındanbölgeselkalkın-maajanslarıönemlibirroloynamaktadır.Bununiçin,beşyıllıkulusalkalkınmaplanlarındanöncebölgeselplanlamaçalışmalarınınyapılmasıveburadaneldeedilecekverilerinulusal kalkınma planına esas teşkil etmesi sağlanmalıdır.Kalkınmaplanlarınınhazırlanması sırasındayıllardanberibaşarıileuygulanan“ÖzelİhtisasKomisyonu”çalışmaları,“BölgeselPlanlama”çalışmalarıiledesteklendiğindeulusalkalkınmaplanlarınındahaetkiliveverimlişekildeuygulan-masıveöngörülenhedeflerekısasüredeerişilmesisağlan-mışolacaktır.

Bölgelerarası dengesizliğin ortaya çıkarılmasında kuru-luşyeriüstünlükleri,ulaşımkolaylıkları,yerelgirişimruhu,teknolojik gelişme ve buluşların mekânsal dağılımındandoğan karşılaştırmalı üstünlükler, içsel ekonomiler, dışsal

1 Aktaran,OĞUZTÜRK,B.S.,SARIÇOBAN,K.,(2013),“KüreselRekabetteKü-melenmeVeİnovasyonunRolü”,SOSYALveBEŞERİBİLİMLERDERGİSİ,Cilt5,No1,2013ISSN:1309-8012,http://dergipark.ulakbim.gov.tr/


ekonomiler, altyapı yatırımları, organize sanayi bölgeleri,teknokentlerveteşviklerönemliroloynamaktadır.Ancaktümbuteşviksistemlerininçalışmasıyatırımyapılacakböl-geninihtiyaçlarınındoğrubelirlenmesivebudoğrultudakiteşvik sisteminin devreye sokulması ilemümkünolabile-cektir.

KaynaklarAlbayrak, A.S. (2005) “Türkiye’de İllerin Sosyoekonomik Geliş-

mişlik Düzeylerinin ÇokDeğişkenli İstatistik Yöntemlerle İn-celenmesi”, ZKÜSosyalBilimlerDergisi Cilt 1, Sayı 1, 2005,s:154-177.

Ardoğan,L.(1983)Türkiye’deDünya’daSanayiBölgeleriveUygu-lamaları,TürkiyeOdalarveBorsalarBirliğiYayınları,Ankara.

Arslan, K. (2005) “Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilme-sindeEtkinBirAraç:BölgeselPlanlamaVeBölgeselKalkınmaAjansları”,İstanbulTicaretÜniversitesiSosyalBilimlerDergisiYıl:4Sayı:7Bahar2005/1s.275-294.

Balaban, O., (2001) ‘Türkiye’de Organize Sanayi Bölgeleri Poli-tikasına İlişkin Durum Değerlendirmesi’, Planlama Dergisi,TMMOBŞehirPlancılarıOdasıYayını,Ankara,sayı:1-2,ss:76-85.

Bayülken, Y. ve Kütükoğlu, C. (2012) Organize Sanayi Bölgele-ri, Küçük Sanayi Siteleri, Teknoparklar, Düzeltilmiş 4. Baskı,TMMOBMakineMühendisleriOdası,Ankara.

Can,N.,(2001)‘4562SayılıOrganizeSanayiBölgeleriKanunu’nunİlgiliMevzuatKapsamındaDeğerlendirilmesi’,PlanlamaDer-gisi, TMMOBŞehir PlancılarıOdası Yayını, Ankara, sayı:1-2,ss:76-85.

Cansız,M.,(2010)Türkiye’deOrganizeSanayiBölgeleriPolitika-larıVeUygulamaları,DPTYAYINNO:2808,ISBN978-975-19-4762-8.

Çağlar,E.(2006)“Türkiye’deYerelleşmeveRekabetGücü:Küme-lenmeyeDayalıPolitikalarveOrganizeSanayiBölgeleri”,Böl-geselKalkınmaveYönetişimSempozyumu(7–8Eylül2006),ODTÜMimarlıkFakültesiYayını,Ankara,305–316.

Çetin,M.,Kara,M.(2008)“BirKalkınmaAracıOlarak“OrganizeSanayiBölgeleri”:IspartaSüleymanDemirelOrganizeSanayiBölgesiÜzerineBirAraştırma”,ErciyesÜniversitesiİktisadiveİdariBilimlerFakültesiDergisi,Sayı:31,Temmuz-Aralık2008,ss.49-68.

ÇezikA.veEraydın,A.(1982)Türkiye’deOrganizeSanayiBölge-leri(1961–1981),DevletPlanlamaTeşkilatıYayınları,Ankara.

Eraydın,A.(1992)Post–FordizmveDeğişenMekânsalÖncelikler,ODTÜMimarlıkFakültesiYayınları,Ankara.

Eraydın,A.(2002)YeniSanayiOdakları:YerelKalkınmanınYeni-denKavramsallaştırılması,ODTÜMimarlıkFakültesiYayınları,Ankara.

Eryaşar,A.(1999)“BölgeselGelişmedeOrganizeSanayiBölgele-rininYeriveEgeBölgesineYönelikBirUygulama”,Yayınlan-mamışYüksekLisansTezi,MuğlaÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Muğla.

Eryılmaz, B. Tuncer, A. (2013) “Avrupa Birliği Uyum SürecindeBölgesel Kalkınma Politikaları: Bölgesel Kalkınma AjanslarıveTürkiyeUygulaması”,AkademikİncelemelerDergisiCilt:8,Sayı:1.

Eyüboğlu,D.(2005)2000’liYıllardaOrganizeSanayiBölgelerimiz,MilliProdüktiviteMerkeziYayınları,Ankara.www.mpm.org.tr.

Güler,A.(1990)“KuruluşundanGünümüzeKadarOrganizeSana-yiBölgeleriVeSorunları(Bursa,ManisaVeEskişehirOrganizeSanayiBölgeleriÖrneği”,BasılmamışYüksekLisansTezi,YıldızÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,İstanbul.

Güler,R.(1992)“OrganizeSanayiBölgelerininYatırımProjeleri-ninKârlılığıÜzerindekiEtkileriveAdanaOrganizeSanayiBöl-gesindeBirUygulama”,(YüksekLisansTezi),ÇukurovaÜniver-sitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Adana.

Gündoğar, R. (2013) “Organize Sanayi Yatırımlarının MekânsalGelişimSüreçlerineEtkileriÜzerineBirAnaliz:Tuzla(İstanbul)Örneği”,SelçukÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,YüksekLi-sansTezi,BasılmamışYüksekLisansTezi,Konya.

Gürbüz,M.(1970)OrganizeSanayiBölgelerininTanımıveTürki-ye’dekiGelişimi,ESOYayınları,Eskişehir.

Kahya,E.(2002)‘OrganizeSanayiBölgelerininEkonomikEtkilerive SakaryaOrganize Sanayi Bölgeleri’, SakaryaÜniversitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,YükseklisansTezi,Sakarya.

Karataş,N.(2006)“YeniBirKümeleşmeModeliOlarakOrganizeSanayiBölgelerininYenidenÖrgütlenmesi (İzmir–ÇiğliAOSBÖrneği)”, Basılmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül ÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,İzmir.

Karluk,R.(1995)TürkiyeEkonomisiTarihselGelişim–YapısalDe-ğişim,BetaYayınları,Eskişehir.

Karluk,R.(2005)CumhuriyetinİlanındanGünümüzeTürkiyeEko-nomisindeYapısalDönüşüm,BetaYayınları,İstanbul.

Kayasü,S.veYaşar,SS.(2004)“BölgeselKalkınmaAjansları:Tür-kiyeÜzerineÖneriler”,KentselEkonomikAraştırmalarSem-pozyum,I,348–357,PamukkaleÜniversitesiYayınları,Denizli.

Onat,E.(2002)OrganizeSanayiBölgeleriFizikiPlanlamaEsasları,TürkiyeOdalarveBorsalarBirliğiYayınları,Ankara.

Öcal,F.M.(2008)“OrganizeSanayiBölgeleri’ninBölgeselEtkileriveKonyaSanayisi”,BasılmamışDoktoraTezi,SelçukÜniversi-tesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Konya.

Özer,Y.E.(2002)“OrganizeSanayiBölgeleriveKentselGelişme-yeEtkileri (ManisaOrganizeSanayiBölgesiÖrneği)”,DokuzEylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu YönetimiAnabilimDalı,YükseklisansTezi,İzmir.

Sapmaz,S,Eryaşar,A.,Yüce,Ş. (1997)“OrganizeSanayiBölge-lerininKalkınmadaki Yeri”, 21. YüzyılaDoğruDenizli SanayiiSempozyumu,17-19Ekim1997,Denizli.

Soyak,A.(2003)“Türkiye’deİktisadiPlanlama:DPT’yeİhtiyaçVarMı?”,DoğuşÜniversitesiDergisi,4(2)2003,167-182.

Süt,G.(2009)“YerelKalkınmadaBirAraçOlarakOrganizeSanayiBölgeleriSivasveErzincanÖrneği”,BasılmamışYüksekLisansTezi,NiğdeÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Niğde.

ResmiGazete(2000)4562SayılıOrganizeSanayiBölgeleriKanu-nu,24021,15Nisan2000.

ResmiGazete(2001)OrganizeSanayiBölgelerYerseçimiYönet-meliği,21.05.2001.

Tecer,M. (1991) “Kalkınmada Öncelikli Yörelerde Sanayileşmeve İşletmecilik”,AmmeİdaresiDergisi,Cilt:24,Sayı:4,Aralık1991,s.57aktaranÇIMAT,A.,AVCI,M.,“Türkiye’deKalkınma-



daÖncelikliYörelerveSağlananVergiselAvantajlar”,archive.ismmmo.org.tr/.

TÜİK, “2004-2011 bölgesel gayri safi katma değer sonuçları”,www.tuik.gov.tr

İnternet KaynaklarıUSLU,V.,(2001)“OrganizeSanayiBölgelerininUlaştırmaPlanla-

masıAçısındanİncelenmesiveİkitelli-GebzeÖrnekleri”,İTÜ,FenBilimleriEnstitüsü,YüksekLisansTezi,İstanbul.

VERAL,K.(2008)“SanayilerinOrganizeOluşumSistemininÇevreYerleşmelerOlanEtkisi (ManisaOrganizeSanayiBölgesiÖr-neği)”,BasılmamışYüksekLisansTezi,DokuzEylülÜniversitesiFenBilimleriEnstitüsü,İzmir.

http://www.kalkinma.gov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari.aspxhttps://osbbs.sanayi.gov.tr/.http://www.osbuk.org/index.php?page=content/ayrinti&id=1http://www.tepav.org.tr/upload/files/Organize_Sanayi_Bolgele-

riveKamusal_Yetkiler_Faydalar_ve_Sorunlar_Nelerdir.pdf



1Department of Architecture, Yıldız Technical University, İstanbul, Turkey2Department of City and Regional Planning, Middle East Technical University, Ankara, Turkey

Article arrival date: August 28, 2015 - Accepted for publication: January 17, 2016

Correspondence: Elifnaz DURUSOY. e-mail: [email protected]


ARTICLE

MEGARON 2016;11(1):125-136

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.48343

*Bu çalışmanın ilk taslağı, 22–26 Haziran 2015 tarihleri arasında Yunanistan’ın Porto Heli şehrinde düzenlenen “The 2nd International Conference on “Changing Cities: Spatial, Design, Landscape & Socio-economic Dimensions” adlı konferansta “Destruction of a Relict Landscape for a New Community: The Case of Yedikule Urban Gardens, Istanbul” başlığı ile sözlü olarak sunulmuştur.

Historic Landscape vs. Urban Commodity?: The Case of Yedikule Urban Gardens, İstanbul

Tarihsel Peyzaj mı Kentsel Meta mı?: İstanbul Yedikule Bostanları Örneği*

Elifnaz DURUSOY,1 Duygu CİHANGER2

Urban gardens are formed by an interrelation of natural, social, and economic dynamics over time. At the interface of the urban and rural, they provide important social and psychological benefits beyond their explicit environmental and ecological value. By providing opportunitiesforurbanfarmingandagriculturalproduction,thegardensofferarejuvenationofcollectivitywithincommunities.How-ever, these unique characteristics also make them some of the areas most vulnerable to the irrepressible growth of urban development. Cultural conservation and social inclusion in the gardens of İstanbul have been challenged by economic development in recent decades. Hence, they provide apt examples of the hardships faced when attempting to sustain urban gardens during periods of urban growth. The present study is focused particularly on the Yedikule Urban Gardens in İstanbul, emphasizing both destruction and development in the context of physical, natural, economic, and social change. “New” planning and conservation processes are proposed, and a framework for the integration of urban farming and rural production into changing urban environments is provided with the aim of conserving cultural and productive landscapes. This concern also presents an introductory discussion for the significance of urban green commons in Turkey.Keywords: Urbangarden;change;urbangreencommons;YedikuleUrbanGardens;İstanbul.

Kent bahçeleri çeşitli doğal, toplumsal ve ekonomik dinamiklerin tarihsel birikimleri ve birbiriyle etkileşimleriyle biçimlenirler. Kırın ve kentin arayü-zünü oluşturan bu nadir alanlar aynı zamanda oldukça açık olan çevresel ve ekolojik değerlerinin ötesinde toplumlar ve kentler için önemli sosyal ve psikolojik faydalara sahiptir. Yarattıkları kentsel tarım ve üretim uygulamaları süreçleriyle, kentlerdeki tekdüze “kentsel” yaşam tarzına sundukları kaçış yollarıyla topluluklar arasında birlikteliği ve ortaklıkları geliştirme potansiyeli taşımaktadırlar. Bu az görünen nitelikler, kent bahçelerini aynı zamanda kentlerin korunması en zor ve en hassas alt birimlerinden kılmaktadır. Nitekim son zamanlarda önüne geçilemez hale gelen kentsel bü-yüme kent bahçeleri ve insanlar arasındaki ilişkiyi tehdit etmektedir. İstanbul’daki kent bahçeleri de son yıllarda kültürel koruma, ekonomik büyüme ve sosyal katılım gibi konularda çeşitli çelişkilerle yüzleşmektedir. Bu sebeple, yukarıda bahsi geçen kentsel büyüme gerçeği ve korumada yaşanan zorluklara uygun bir örnek teşkil ederler. Bu çalışma özelinde İstanbul’daki önemli kent bahçelerinden olan Yedikule Bostanları’nda gerçekleşen yıkım ve gelişme kavramları, mekanda yaşanan değişimin fiziksel, doğal, ekonomik ve toplumsal bağlamları içerisinde değerlendirilmektedir. Bu çalışma yaşanan kentsel değişim ve büyüme süreçlerinde kentsel tarım, kırsal üretim ve kültürel-üretken peyzaj alanlarının eklemlenmesi adına genel bir çerçeve sunmaktadır. Bu bakış açısı Türkiye’de yeni oluşan kentsel yeşil ortaklıkların da tartışmaya açılmasını hedeflemektedir.Anahtar sözcükler: Kent bahçesi; değişim; kentsel yeşil ortaklıklar; Yedikule Bostanları; İstanbul.

ABSTRACT

ÖZ

IntroductionThe unrestrainable expansion of recent urban forma-

tions and their negative consequences on nature is awidely-discussedtopic todayascitiesworldwideare fac-ing rapid social, economic, environmental changes andculturaltransformations.Althoughthereisnoofficialsta-tisticsontherateofthisconversion,asubstantialamountofopenareas including fertileagricultural lands, cityor-chards,arablefields,cultivatedurbanlotsaswellasparksarebeingtransformedintodifferentlanduses.1,2Inotherwords, urbanization spreads towards ‘unbuilt’ areas re-ducing the relationshipbetweenpeople andnature, de-creasingthegreenopenareasanddamagingtheagricul-tural production. In this context, undermanagement ofsignificantlandscapeswithintheurbanareashasbecomeacriticalissuerecently.Therefore,topreservetheseland-scapesaspublicandcommonareasincitiesandtomeetthefoodrequirementsforasustainablefutureemergeasa fundamental problem today since they face pressuresin terms of their transformation and destruction. Theseopen,greenandsometimesproductiveurban landscapeunitsshouldbeconserved inasensiblemanner throughtheproperuseofurbanplanning,conservationandarchi-tecturalapproaches.

Urbangardens,asoneof these landscapeunits,havebeenshapedbyrelationshipsbetweennatural,socialandeconomicdynamicsthroughlongperiodsoftime.Theyareinevitably subjected to theurbangrowthandexpansionprocessesincitiesaswell.Throughouthistory,thesegar-denshavebeentheindividualgreenareasinwhichpeoplegrowplants,vegetables,fruitsfortheirownconsumptionaswellasforsmall-scalecommerce.Thismarkedoneofthebasiccharacteristicsectionsofcitiesandurbanlandscape.Thegardenshaveplayedvitalrolessuchasfeedingcities,generatingincomeandrecyclingurbanwastesforthelivesofpeoplesincethetimeshumanbeingssettleddownandstartedtoproducetheirownfood inasustainableway.3 Besides these environmental and ecological amenities,urbangardenshavealsoprovidedimportantsocietalandpsychological benefits to human societies, which enrichhumansociallifefor“culturaldiversityandhumancreativ-ity”[URL-1].4Theyhaveprovidedplacesofrecreationandactivity forpeople towalk, cycle,play, restand socializethathelpsphysicalandmentalhealthofpublictoimprove.Additionally,sincetheyreflect“combinedworksofnatureandhumankindbyexpressingalongandintimaterelation-shipbetweenpeoplesandtheirnaturalenvironment”,ur-bangardenscaneasilybelistedasasubheadingunderthe“culturallandscapes”criteriaofUNESCO.5Thereby,ases-

sentialpubliclandscapes,urbangardensnotonlyhavethepotential of breakingmonotonous everyday life in citieswithurbanfarmingproductionopportunitiesinecologicalandplanningcontexts,butalsoenrichcollectiverelation-shipswithincommunitiesineconomicandsocialperspec-tives.Urbangardensas interfacesofurbanandruralarealso thewitnesses of biological and cultural diversity ofthepast.Asbridgescarryingthetracesofthepasttopres-ent,theyaresignificanturbanareasforprotection.

However,withinthe21stcenturycities,therelationshipbetween people and nature has been altered with thetransformationoflifestyleandexpansionisturbanismim-plicationsallaroundtheglobe.Hence,asoneofthemostvulnerablesectionsofcities,urbangardenshavestartedtobeperceivedasvoid,vastandinessentialpiecesofcitiestobetransformed.Especiallyindevelopingcountrieswitha rapidpopulationgrowth, theyhavestarted tobeseenastheopportunitiesfornewconstructions.Therefore,themainconcernof thispaper is to identifythemeaningofanurbangardenwiththehelpofthecaseYedikuleUrbanGardens.Byunderliningboth the“destruction”and“de-velopment”sidesofthestoryofYedikuleUrbanGardensinphysical, natural, economicand social facetsof trans-formationinachronologicalmanner,ittriestoshowtherecent conditions of the urban gardens of Istanbul. Thisstudysuggestsageneralproposalforurbangardensthatintegratesurbanfarming,ruralproductionaswellascon-servationof cultural and productive landscapes into therapidlychangingurbandynamics.

Urban Gardens of IstanbulIstanbul;thecapitalcityofthreegreatempires,Roman,

ByzantineandOttoman,hasalonghistoryofagricultureinurbansettlements.ThecityhashostedanumberofurbangardensorwiththeirlocalTurkishnames‘bostan-s’6thathaveusedforurbanfarmingbypeoplecalled ‘bostancı’7 throughitsbuiltfabric(Figure1).UrbangardensofIstan-bularefoundedclosetothecenterofthecityandmostlyspread around productive sources of water and naturalspringsofthecity.8,9

These gardenswere intensively, expertly and sustain-ably cultivated tomaximize harvests through clever andefficientmanagementofspaceandresources.Theywere


1 Kaldjian,2004,s.285-286.2 Başeretal.,2010,s.106-107.3 Kaldjian,2009,s.10.

6 Tanyeri-Erdemir,2009,s.6.“TheTurkishtermcommonlyusedforthistypeoforchardsis‘bostan’,whichliterallyindicatesareasofagriculturalproduc-tionofvegetables(cucumbers,tomatoes,carrotsetc.),legumesandherbs(lettuce, parsley, mint, arugula etc.), excluding orchards of fruit-bearingtreesandfieldsofgrains. ‘Bostan’sareusually smallplotsof lands,usu-allyaroundfourtofiveacres,andaretendedbyrelativelyfewindividuals,mostlynomore than themembersof a single family, sodenotes small-scaleagriculturalproductionwithacommercialpurpose.”

7 Tanyeri-Erdemir,2009,s.6.‘Bostancı’referstotheindividualwhotakescareoftheoccupationof‘bostan’.

8 Kaldjian,2004,s.286,290-291.9 KıvılcımÇorakbaşetal.,2014,s.35-37.

4 Ricci,2008,s.67.5 UNESCO,2009,s.19.

firstly mentioned in old Byzantine recordings during 5th centuryAD.10Followingthis,theywereunderlinedintheearly farming, foodproductionandconsumptionrecord-ingsofancientByzantium-Geoponicathatisconsideredtobewrittenandcompiledinbetween944-59AD,overathousandyearsago.11–13Then,EvliyaCelebi,the17thcen-tury Ottoman traveler, recorded 4395 gardens that ap-proximately equal to 16,500 square meter fertile greenlandswithinthecity.14EremyaCelebiKomurcuyan,anOt-tomanpoet, travelerandhistorian,alsonoted thesamegarden crops that vegetableproductionwaswidespreadthroughoutthecityandapartofthedailylifeofseveralneighborhoods.15,16 At the endof the19th century,morethanahundredofclustersofurbangardenswererecord-edwithinIstanbul.17

Inadditiontothephysicalandhistoricalaspects,urbangardensofIstanbularealsovaluablesincetheysupportedthe gardening tradition - ‘bostancılık’ of the city. Urbangardensofthecitycaneasilybe identifiedasoneofthemostcrucialpartsofIstanbul’sidentitysuchthatdifferentneighborhoodshaveknownwiththeirgardensandtheirspecialcrops:Arnavutkoyhasbeenknownwithitsaromat-icstrawberriesandcherries;Cengelkoyhasbeenpopularwithitssmallcucumbersetc.18ThesefeaturesofproductshavemadeurbangardensofIstanbuloneofthefirstpref-

erences of farmers and consumers from all around thecity.Moreover, themotifs ‘bostan’ and ‘bostancı’ are sodeeplyattachedintothedailylifeofTurkishpeoplethatanumberofsayingsandrhymessuchas“Bostankorkuluğu”(Bostanscarecrow),“Bostanyeşil ikenpazarlıkyapılmaz”(Bargain is not made during bostan is green), “Bostanadadanan eşeğin, kuyruğu kulağı olmaz” (Donkey, visitingthebostanfrequently,wouldhavenotearandears),“Kovbostancıdanayı,yemesinlahanayı”(Bostancı,sendthecalfaway,don’tletittoeatthecabbage),etc.havepopularlybeenusedforlongtimesinsociallife.Toextent,urbangar-densof Istanbul canbe seenas significant visible storesforcomprehendingtheoldpatternsofurbanagriculture.Therefore,thankstotheirabovementionedenvironmen-tal, historical, documentary, aesthetic and artistic, socialandcultural,technologic,functionalandeconomicvalues,urbangardensofIstanbulcaneasilyberecognizedasthecenterof accumulated cultureandknowledge thathavedevelopedovercenturiesandnowserveasorganicmod-elsforurbanfarming.

Yedikule Urban GardensYedikuleUrbanGardens (Yedikule ‘Bostan’s) that took

itsname fromseven towersat thesouthendof theoldcitywallsofTheodosiuscanberegardedasoneofthefewremainingsignificantgreenfieldsofthedenselybuiltandpopulated historic peninsula in Istanbul. Having been acriticalsectionoftheuniversallyprotectedUNESCOWorldHeritageSiteof IstanbulalongtheTheodosiusWalls,Ye-dikuleUrbanGardenshavemanagedtosurviveuptothepresent as the earliest agricultural remaining landswith



10Koçu,1963,s.2971-2972.11Ricci,2008,s.67.12Tanyeri-Erdemir,2009,s.6.13Whiteet.al.,2015,s.7.14Kaldjian,2004,s.290.

15Kaldjian,2004,s.290.16Başeretal.,2010,s.112.17Kaldjian,2009,s.10.18Kaldjian,2004,s.291.

Figure 1.(Left)DistributionofurbangardensthroughIstanbul,preparedwiththehelpofinformationcomingfromtherecordsofKaldjianandGoogle Earth (Prepared by Authors) (Right-Top) Kuzguncuk Urban Gardens, 2010 [URL-2] (Right-Bottom) Arnavutköy Urban Gardens, Date Un-known [URL-3].

theirmorethan1500yearsofhistory[URL-1].19,20Histori-calmaps,drawings,gravuresandoldphotographsshowsthatthesegardensconstitutedanintegralpartofthehis-toric built pattern as urban agricultural landscapes andformedwiththeboundariesofthehistoriccityalongwiththe LandWalls system (Figure 2 and Figure 3). In otherwords,itcaneasilybeconcludedthatYedikuleUrbanGar-denshavesuppliedIstanbulsinceByzantinetimesasadi-rectlinktothepastbesidestheirimportanceasacompo-nentoftheUNESCOheritagesitetoday.Therefore,theuseof theurbangardensalong theTheodosius fortificationsformarketgardeningofvegetablescanbeintroducedasacontinuoustraditionthathasrootsgoingbacktohundredsofyears.

Lookingbackitshistoryinshort,TheodosiusWallsthatmark the borders of YedikuleUrbanGardens todaywasoriginallydesignedtoprotectConstantinoplefrominvad-erson thewesternedge.21–23Thesewallsonce formedastrongbarriertothecitywereremainedmostlyunspoiledduringOttomanPeriodandagriculturalactivitiesaround

thewallwereattestedbythefinaldecisionoftheemper-or.24Thereisareferenceallowingfarmerstostoreagricul-turaltoolsinsidethetowersofthewalls.25Afterthisperiodoftime,withtheconquestofIstanbulin1453,FatihSultanMehmetsettledanumberofpeopletotheneighborhoodofYedikulewhowereengagedinagriculturalactivity.26Fol-lowingthis,anumberofurbangardensalongandoutsidethewallexpandednorthwardsbyformingaspeciallineargreenspinein17thcentury.

TodayIstanbulbegantoenlargethroughitsperipheries-includingYedikuleafteryearsofindustrialization.Nonethe-less,thenewlybuiltareaswerecutthroughwiththewallsafter the regulationsoperatedbyHenryProst.FollowingthedeclarationofthehistoricareasofIstanbulasaworldheritagesite,a large-scalerestorationprogramwas initi-atedonthecityWallsofTheodosiusforpeopleandvisi-torstocomprehendtheareabetter.Connectedwiththerestorationproject,theopenareacorridoralongTheodo-siusWallswasrevaluatedandanumberofurbangardenswerere-functionedintodifferentusessuchasrecreationandparks.27Mostof theurbangardens inYedikulehavecontinuedtheirfunctionswithnodrasticchangefromtheendof theOttomanEmpireuntil the secondhalf of the


Figure 2. (Left) Ancient view of Istanbul drawn by Hartman Schedel, 1493 (Kayra, 1990: 65) (Middle) Map of Istanbul drawn by Lokman Çelebi, 1584 (Kayra, 1990: 74) (Right) Gravure of Istanbul drawn by of Matrakci Nasuh, 1534 [URL-4].

Figure 3. Old pictures showing Yedikule Urban Gardens [URL-5].

19Koca,2014,s.58.20“Historic areas of Istanbul” wasdeclared as a world heritage sitebyUNESCOin1985withthecrite-ria(i),(ii),(iii)and(iv).Thesectionincluding the Urban Gardens ofYedikulealongTheodosiusWalls is

24Tanyeri-Erdemir,2009,s.7.25Tanyeri-Erdemir,2009,s.7.

apartofthisheritagesite.Furtherinformation can be reached fromhttp://whc.unesco.org/en/list/356.

21Yedekçi,2015,s.88.22Tanyeri-Erdemir,2009,s.6.23KıvılcımÇorakbaşetal.,2014,s.2.

26Kaldjian,2009,s.10.27KıvılcımÇorakbaşetal.,2014,s.16-17,32.

1900s.Howevertheseuncontrolledvariationscausedaninevitabledecay in theoverallqualityand impactof thegreenbelt.

Locatedwithin the boundaries of Fatih district as theproperty of Fatih Municipality, Yedikule Urban Gardenscontinued tocontribute theneed for foodproduction inlocalandneighborhoodscaleaswellastheirwiderscalenetworks of Istanbul from Byzantine times.28–30 Garden-ers stillplantandharvestwithin theboundariesof theirindividual rentedplots inYedikuleUrbanGardensat thepresent.Themunicipalitydefinesthebordersofthegar-den-plots and rent them to thosewhowere capable oftending to the land.31 Connected to this organic patternofownership,itisdifficulttodefinetheexactnumberaswellasbordersoftheurbangardensinYedikule.32,33How-ever,itisknownthatanordinaryurbangardeninYedikule

wasnearly10-20hectares,aboutthesizenecessaryforahouseholdnomorethanthemembersofafamilyoffivetomeettheirbasicneedsoflivelihoodandatypicalgardenerwho is usually a low income levelled immigrant supporthouseholds, sustain land,protectcommunities,maintaintraditionsandbeautifylandscapeswiththehelpofhis/herlocaltechniques.34

ProductionwithintheYedikuleUrbanGardensprovidesrelationswithanumberoflocalneighborhoodsaswellasalotofretailmarketsandcitybazaarssuchasFatih,Koca-mustafapasa,KaragümrükandSehrimini.Thisconnectioncreatesasortofsocio-economicandcommercialnetworkofthedailylife(Figure4)[URL-6].35Accordingtothegar-deners,inOctoberandNovembergardensinYedikulearefull of agricultural products ready to be collected.36 Theoperationandcollectionofproductsoftoday’surbangar-dens of Yedikulewere similar to the traditionalways of



28Kaldjian,2004,s.290.29Whiteet.al.,2015,s.7.30Shopovetal.,2013,s.37.

34Kaldjian,2004,s.286-287.35Kaldjian,2004,s.291-293.

31Tanyeri-Erdemir,2009,s.6.32Kaldjian,2004,s.295-296.33Shopovetal.,2013,s.35-37.

36Tanyeri-Erdemir,2009,s.6.

Figure 4. Map showing the location of Yedikule Urban Gardens and Theodosius Walls, boundaries of UNESCO World Heritage Site of Istanbul and distribution points of surplus coming from Yedikule within Istanbul (Prepared by Authors, with the help of information coming from [URL-6]).

thepast.Eventhediversificationofcropswasalmostthesameespecially the famous Yedikule lettuce (lactuca sa-tiva)aswellascabbage,beets,carrots,onionsandetc.37–39 Accordingtoresearchers,thiscontinuityintheplantationandwatering techniqueswas due to the remaining edi-ficesespeciallyoldirrigationandchannelsystemsbuiltonthebottomofthewalls[URL-16].40Hence,YedikuleUrbanGardens as a significant cultural landscape presents im-portantinformationregardingtheagriculturaltechnologyofByzantineandOttomantimes,aswellastherelationsbetweenhumanbeingsandhowtheytreatnatureinmul-tiplelayers.41,42

Destruction of Yedikule Urban Gardens:Current Regulations, Big Troubles andConservation EffortsUrbanIstanbulhasexpandedwitharapidandirrepress-

ibleprocesssince1970sasaresultofthecontinuingmigra-tionfromruralAnatoliaandgrowing industrial landuses.This rapid expansion in the physical urban environmentand population were associated with political disruptionandspeculativeinvestmentinhousingdevelopmentaswellasthe ideaof“modernization”and“globalization”.Thesemaintrendsineconomypoliticshavechallengedthelong-lastingcharacteristicsofthecityscapewithnewtypesofresidentialpatchesandover-scaletransportationpassage-ways.NaturalareasinIstanbulhaveinevitablyaffectedcon-

nectedtothisurbanizationandgrowthtendencies.Hence,urbangardensofthecitythatsatisfiednotonlytheecologi-calandeconomicalamenitiesoflife,butalsosocialneedshavestartedtodisappear.Thecityhasfacedthechallengesofculturalconservation,economicdevelopmentandsocialinclusion. This has gradually destructed and transformedtheurbanopenareasintodifferentusesforthe“develop-ment”ofnewcommunitiesinrecentdecades.

Becauseofinadequatecareandattentionpaidtotheseraresitesinthecity,YedikuleUrbanGardenswereneglect-ed,filledwithrubbishandthenbecameaplaceofcrimeandillegalactivitiesas itcanbefollowedfromthemapsandphotographsordered in a chronologicalway (Figure5–8). The quality of open space along TheodosiusWallsislowduetotheheavytrafficandinappropriatefacilitiesofinfrastructure.Thesearethemainreasonsneitherlocalnorforeigntouristsdidnotvisitthesiteatall.43Asaconse-quence,YedikuleUrbanGardenshavestartedtodisappearwithunsuitablemeasurestakenbygovernmentalauthori-tiesintherecentpast.

To elaborate, the change in Yedikule Urban Gardensstartedwiththedeclarationofthissiteasa“renewalarea”intheSeptemberof2006.44,45Thisdecisionwascompletely


Figure 5. Maps of Istanbul showing Yedikule Urban Gardens prepared by Moltke, 1852 (Kayra, 1990: 110); Muhendishane-i Humayun, 1845 (Koçak et al., 2013: 42); Stolpe, 1863 (Kayra, 1990: 116); Magazine Malumat, 1896 (Kayra, 1990: 133); Hubner, Period of Abdulhamid (Koçak et al., 2013: 36) and Google Earth, 2014 respectively.

37Kaldjian,2004,s.295.38Shopovetal.,2013,s.36.39Ricci,2008,s.67.

43 KıvılcımÇorakbaşetal.,2014,s.31.44 YedikuleUrbanGardensweredeclaredas

“renewalarea”,asidentifiedin5366num-bered“LawontheConservationthroughRenewalandPreservationthroughUseofDecrepit Historical and Cultural Assets”,with2006/70numbereddecisionofFatihMunicipalAssembly in09.06.2006.Theywere then identified as “second degree

40KıvılcımÇorakbaşetal.,2014,s.10.41YedekçiArslan,2015,s.89.42Shopovetal.,2013,s.34.

renewal area”with 1327 numbered de-cisionofIstanbulMetropolitanMunicipalAssembly in 13.07.2006, this decisionwas announced by 2006/10961numbe-red decision of the Council ofMinistersin 13.09.2006 and finally the decisionbecamevalidfollowingitspresentationin26318numberedofficialgazette.

45 Koca,2014,s.58

contradictorywith the 1/1000 scale Conservation Imple-mentary Development Plan.46 Following the adoption ofdecision of “renewal”, bulldozers of Fatih Municipalitycametothesiteanddemolishedtwourbangardens,whichwere the building blocks numbered 1166 of lot 35 andnumbered1265oflot8.47TheyalsodamagedTheodosiusWallsbyremovingnearlyonemeterofsoilofftheirbase-ments.48However,itisknownthattheillegalconstructionactivitieswithinthesameareastartedbeforethatdecisionwithYedikuleVillas-fourstoryluxuryresidences.

After four years of stagnation, FatihMunicipality pre-paredathematicurbanparkprojectentitled“RecreationImplementationProjectforYedikule”justnexttoYedikule

Villas in 2010. The project forecasts the replacement ofmajority of Yedikule Urban Gardens with a recreationaland artificial green area extending approximately sevenkilometers along the walls of Theodosius [URL-10 andURL-11].However,itisclearthatthis70,000squaremeterparkprojectisnotpossibleaccordingto6848numbered“UrbanandHistoricSiteAreasofHistoricPeninsula”de-cisionof1995,101numbered“ManagementPlanofHis-toric Peninsula” decision of 2011, 2863 numbered “LawontheConservationofCulturalandNaturalProperty”aswell as the “GreenCitiesDeclarationofUnitedNations”EnvironmentProgramme”thatwassignedby Istanbul in2005[URL-12].49–51Bycoveringtheareawithinfertilesoil,



46YedekçiArslan,2015,s.91.47KıvılcımÇorakbaşetal.,2014,s.10.

49Kaldjian,2009,s.11.50Tarihi Yarımada Yönetim Planı,2011,s.101.

48Whiteet.al.,s8.512863 Numbered Law on the Con-servation of Cultural and NaturalProperty,1983.

Figure 6. Destruction of Yedikule Urban Gardens (Personal Archive of E.Durusoy).

Figure 7. Yedikule Urban Gardens from the same point of view (Left) Yedikule Urban Gardens in 1909 [URL-7] (Middle) Yedikule Urban Gardens in 1900ies [URL-8] (Right) Yedikule Urban Gardens in 2014 [URL-8].

Figure 8. Yedikule Urban Gardens from the same point of view (Left) Yedikule Urban Gardens in 180ies [URL-9] (Middle) Yedikule Urban Gardens in 2013 (Personal Archive of E. Durusoy) (Right) Yedikule Urban Gardens in 2015 (Personal Archive of E. Durusoy).

the park project is further spoiled the long-lasting envi-ronmental,historical,documentary,aestheticandartistic,socialandcultural,technologic,functionalandeconomicvaluesofYedikuleUrbanGardens.Thetracesofauniqueecosystemofhouses,barns,gardensandresourcesofOt-toman agricultural technology have been erased day byday.

The ideaofplanning thiskindofaparkwelcomedbymostofthe inhabitantsandgardenerswiththesenseoftheincreaseinthevaluesoftheirownpropertiesatfirst.52 However, the project was met by massive disapprovalfromprofessionalsincludingenvironmentalists,historians,cityplanners,architects,artistsandacademicswhohaverealizedtheimpossibilityforalow-incomeurbangardenertoenterwithintheabove-mentioneddesignedlandscapesandpayhighwagesasseeninthecaseofseveralsimilarrenewalareasof Istanbul.53,54 This ismainlybecause theprojectdoesnotaddressandobjecttoconservetheheri-tageofurbanagriculture,oldtraditionsandthelivingcul-tureofthesite.Rather it involvestheremovalofoneof

thelastsurvivingurbangardensofIstanbul.Nonetheless,theprojectwasundertakenoncemore in thebeginningofthesummerof2013withthefollowingannouncementofMustafa Demir-themayor of FatihMunicipality: “Wewillcleanupthisareaandmakeaparksopeoplewholiveinthisneighborhoodcanwalkandrestbythecitywalls”[URL-13]. Thankfully, the construction activities werestoppedby theofficialdenialsofArchaeologyMuseumsofIstanbul.55

However, after a short break, Istanbul MetropolitanAreaMunicipalityonceagainbeganconstructioninYedi-kulewiththeartificialpoolinNovemberof2014.56More-over,therecognitionofthreedifferentplanrenderingsofthe singleproject thatpaved theway towards construc-tionofnew residentialbuildings aswell as anumberofrestaurants, coffee shops, playgrounds, car parks andparkinglots(Figure9andFigure10)[URL-10].Thismovecausedanumberofseriousprotestsandopposingdevel-opmentsinformsofnewsocialgroupstoprotecttheareafromimproperurbandevelopment(Figure11).57Especial-ly“IstanbulBranchofArchaeologists’Association”(Arke-


Figure 9. Municipality Plan as a park, Implementation Plan as an empty space and the First Draft as a plan open to development of “Recreation ImplementationProjectforYedikule”[URL-10].

52YedekçiArslan,2015,s.94.53YedekçiArslan,2015,s.93.54Further informationontherenewalprojectsof IstanbulsuchasSulukuleand Tarlabaşı cases can be reached from https://inuraistanbul2009.files.wordpress.com/2009/06/unesco-sulukule-2009.pdfandhttp://www.tarla-basi360.com/.

552863 Numbered Law on the Con-servation of Cultural and NaturalProperty, 1983. According to the2863 numbered law, excavationsin these kinds of areas should be

madeaccording toconsultationofArchaeologicalMuseums.

56Whiteet.al.,s8-9.57Whiteet.al.,s9.

ologlarDernegiIstanbulSubesi)asoneofthemainbodiescomposedofanumberofTurkisharchaeologistswhoalldisputethedestructionofYedikuleUrbanGardensforde-velopinganewcommunityproposedanumberofrefusalreports by underlining the impropermethod of excava-tionstakenplaceintheareaandrealizedseveralactionsfocused on local communities to raise public awareness[URL-14]. “Yedikule Gardens Protection Initiative” (Yedi-kule Bostanlari Girisimi), another active group, has alsoworkedondifferentprojectsforpeopletocomeandlearnthelivingtraditionsandurbanagriculturewiththehelpofforums,exhibitions,coursesandotheractivitieswiththehelpofexpertsandinstitutionsfromdifferentdisciplines[URL-15].Inadditiontotheseworkingbodies,thecontra-dictoryprocessofYedikuleUrbanGardenshaveinterestedandattracted researchers fromabroadsuch that severalworkshopswerecarriedbyHarvardUniversityandRWTHAachenUniversitywith supportsofKadirHasUniversity,OkanUniversity,IstanbulTechnicalUniversityandBilkentUniversity[URL-6,URL-16andURL-17].Asignaturecam-paignwasalsoinitiatedunderthetheme:“HistoricmissionandtraditionalfunctionofYedikuleUrbanGardensshouldbeconserved;YedikuleUrbanGardensshouldremainforurbanagriculture.”toadvocateforUNESCOregardingtheprotection of the TheodosianWalls and gardens associ-ated[URL-18].

These initiatives all aim to increase awareness of thesociety and encourage people to vitalize the site. Withtheir efforts and voluntary works, Yedikule Urban Gar-densisnowtransformedintoasocialgatheringplacethatinspired new forms of public activities [URL-15]. Thesecollective recreational movements were firstly startedwith a scarecrowmakingworkshopbyusing life-expiredclothes. This first workshop that was intended to takethepermanentattentionofpassengerscrossingYedikuleUrbanGardensthencontinuedwithanumberofeventshavingcreativeideas(Figure12).For instance,peopleofallages,genderandskillhavetriedtocontributefortheperpetuationof thegardening cultureof Yedikule in therecently built “Yedikule Bostan School” (Yedikule BostanOkulu)where seminars and training sessions on agricul-ture, planting, watering and collecting have been orga-nized.Inaddition,theatricalartperformanceshavetakenplacewiththeparticipationofvariousartistsandperform-ersaroundtheworld.Archaeobotanywalkshaverealizedforparticipantstobeinformedontheplantsandunusualspeciesbeingexisted inYedikuleUrbanGardens.Specialworkshopsonsculpture,t-shirtprinting,cartoondrawingetc.haveinitiatedforchildren.Thematicfestivalssuchas“Lettuce Feast” (MarulBayramı) and “TerraMadreDay”(ToprakAnaGünü)thatwereindeedcelebratedinthepastonspecificdaysoftheyearhaverevived.



Figure 10.Visualsanddetailsof“RecreationImplementationProjectforYedikule”[URL-11].

Figure 11. Protests for conserving Yedikule Urban Gardens [URL-19].


Discussion and ConclusionYedikule Urban Gardens along TheodosiusWalls pres-

ents a deep-rooted, urban agricultural tradition in Istan-bul. Together with their social, cultural, environmentalandeconomicbenefits Istanbul retainsurbangardening-“bostancılık”traditionandculturebyenablingproductionofvariousagriculturalproductsincontrasttomanyothercitiesaround theworldwhereurbanagriculturearebe-ingre-invented.58Hence,byfacilitatingdiversity inurbanagricultureduetoitsconvenientgeographyandenviron-mentalconditionsespeciallythewaterandsoilresources,Istanbulhas luckilypreserved theevidencesof its fertileYedikuleUrbanGardens up to the present times.None-theless,inadaywherethemostcivilizedandmoderncit-ies fromallover theworldare trying to integrateurbangardens intotheirurbanbuiltenvironmentforestablish-ingecological,socialandculturalbalancewithintheirowncities,a livingand functioningmodelhas triedtobede-stroyedinIstanbul.

Sustainable conservation of cultural and natural heri-tage has been a major task for governments and localauthoritiesallovertheworldwiththerecognitionoftheConventionConcerning theProtectionof theWorldCul-turalandNaturalHeritageofUNESCO[URL-1].Sincethatperiodoftime,greateffortshavebeenmadetowardssus-tainable preservation andmanagement of cultural heri-tageallovertheworld.Althoughthelong-lastingsignsofurbangardeningtraditioninoneofthefifteenworldheri-tagesitesofTurkey-“HistoricAreasofIstanbul”isstillex-istandcanbeusedasachancetoincreaseenvironmentalproductvariability,qualityoflivingarea,economicdiver-sityandsocialrelationsamongpeopleforthecaseofIs-tanbul;governmentalrecognitionofgreenerieshasmostlyconcentratedondevelopmentof‘creative’ideasinforms

ofartificialorchards,floatinggreengroundsand/orhobbygardenswhichofferresidentstorentsmallplotsinunsuit-ablepartsofcitiesbypromisingthemtocreatetheirowngardens(Figure13)[URL-20].

At this point, rather than artificial greeneries, urbangardensshouldbesustainedtofuturewithintheirhistori-calcontexts,physicalinfrastructuresandsocialnetworks.Inthissense,withacomprehensiveconservationprojectincludingcombinedphasesofrehabilitationandavibrantand respectiveurbandesignproposal includingnotonlytheurbangardensbutalsoTheodosiusWallsascrucialre-sources,YedikuleUrbanGardenscanbecarriedtoabet-ter state. By combining tangible and intangible contextswith long-term policies and programs to transmit theirwidespread benefits to public, the precious identity ofYedikuleUrbanGardenscaneasilyberevived.Toachievethis,awell-functioningcommunicationnetworkbetweenwell-informedurbangardeners,consciousinhabitants,as-sociated institutes aswell as local authorities should besetmuchmoreresponsively.ThisiscrucialfortheYedikuleUrbanGardensforthemtonotendupasinthemostcasesofurbantransformationprojectsofIstanbul.

Theaimofthispaperhasbeentoshednewlightontheperspectiveandmanagementofurbangardensintermsofpolicydecisions,urbanplanninglegislationsandconserva-tionpoliticsthroughthecaseofYedikuleUrbanGardens.However, a recent term Urban Green Commons (UGCs)isalsoworthmentioningfortheconcludingwordsofthisstudytotriggerpossiblefutureresearchonthistopic.Thistermbasicallyreferstotheurbanopenandgreenareasonwhichagricultureandfarmingactivitiesoccursuchastheurbangardens,communitygardensandallotmentgardens.Althoughtheyareclassifiedintermsofthepropertyrightsandmanagementsystems,theysharecommoncharacteris-ticsintheirdevelopment.UGCsemergeandaremaintainedthroughbottom-upandcommunity-basedinitiatives.59

Figure 12. Selected voluntary works and public activities realized in Yedikule Urban Gardens to increase awareness of the society, encourage people and vitalize the site [URL-15].

58Kaldjian,2004,s.302.

Theseurbanareasaredefinedasa significantpartofpublicrealmincities.Theyhavethepotentialfostereco-logical,societalandpsychologicalwell-beginsofbothcit-iesandsocietiesthroughcivicparticipationandcollectiveproductioninopen,green,productiveandcommonspac-es. Themainproposals for thepolicymakers andurbanplanners claim that they shouldaddress the significanceof thesegardens for theirability tocreateanewunder-standingofownershipanduserightsincities,theirabilitytobringpeopletogether inahighlyculturallydiversifiedworld.60Moreover,theseplacesasurbanandcommunitygardenssupportthe localeconomies intermsofagricul-turalproduction.Besidesthisbeingatrendyissueindevel-opedcountries,itcannotbeoverlookedthattheyreboundpeopleandprovidethemalternativefinancialinstrumentsworldwide[URL-22].

For instance,oneof thewell-known formsofUGCs isPublic-Access Community (PAC) gardens. They are beingcollectivelymanagedurbangreenareasopenforanyoneatanytimeinterestedtolearngardeningandfoodcultiva-tion.61As crucial placemaking initiatives, theyprovidealearningenvironmentandpromoteculturalintegrationatdifferentscales.FromthemostpopularexamplesamongtheseveralPACgardensinBerlin,BürgergartenLaskerwi-ese,RosaRoseGartenandTonSteineGartenandPrinzes-sinnengarten promote sustainable ecosystems with costeffectiveoptionsbybringingpeople together.62,63 Thankstotheirself-generatedphysicalintegrity,informationshar-ing platforms, social structures and common interests,theyfurtherfostersenseofplacebybroaderknowledgeandeverydaypracticesongardening.

YedikuleUrbanGardenscanbeclassifiedunderthecon-ceptof urban green commons aswell. Besides its deep-rooted history and recent transformation threats, thesegardensconstituteasectionofpublicrealminIstanbulandhavethepotentialtoenrichcommunalboundandecologi-calsustainability.However,theemergenceofsimilarurban

landusesdefendingthecollectiveagriculturalfoodproduc-tionandpublicspacesofhighlyurbanizedcitiesposesanimportant research topic aswell. These green commonshave come into the scene especially after Gezi ProtestsinTurkeyin2013.Theneighborhoodforumsledtosomepermanentneighborhoodinitiativesthattakecareoftheirclose environment both in physical and social terms. Anamount of these initiatives have transformed neighbor-hood gardens (mahalle bostanı) most of which are stillfunctioningtoday.TheoriginalitiesoftheUGCconceptintheTurkishcontextarethesegardens’creationandmain-tenancebylocalcommunities,andtheirlandpermitsandpropertyrightissues.Theseareasseemtosupportsolidar-ityamongcommunitiesaddingtotheirecological,social,economic and psychological benefits. Therefore, furtherstudiesshoulddeveloponthisveryuniqueperspectiveto-wardsUGCsbykeepinginmindthenecessitytopreservetheoldvaluesaswellascreatethenewopportunities.

References2863NumberedLawontheConservationofCulturalandNatural

Property(1983)KültürveTabiatVarlıklarınıKorumaKanunu,KültürveTurizmBakanlığı.

Başer,B.andEşbahTunçayH.(2010)“UnderstandingtheSpatialandHistoricalCharacteristicsofAgriculturalLandscpaesinIs-tanbul”,ITUA-Z,Vol.7,Num.2,pp.106-120.

Bendt,P.;Barthel,S.andColding,J.(2012)“CivicGreeningandEnvironmentalLearninginPublic-AccessCommunityGardensinBerlin”,LandscapeandUrbanPlanning,Vol.109,pp.18-30.

Colding, J.; Barthel, S.; Bendt, P.; Snep,R., KnappW. andErn-ston,H. (2013)“UrbanGreenCommons: InsightsonUrbanCommonPropertySystems”,JournalofGlobalEnvironmetnalChange,Vol.23,Issue.5,pp.1039–1051.

Colding,J.andBarthel,S.(2012)“ThePotentialof‘UrbanGreenCommons’ in the Resilience Building of Cities”, EcologicalEconomics,Vol.86,pp.156–166.

İstanbul Büyükşehir Belediyesi (2011) Tarihi Yarımada YönetimPlanı,İstanbulSitAlanlarıAlanYönetimiBaşkanlığı,İstanbul.

Kaldjian,P.J.(2004)“Istanbul’sBostans:AMillenniumofMarketGardens”,GeographicalReview,Vol.94,No.3,pp.284-304.

Kaldjian,P. J. (2009)“HarvestingthePast foraSustainableFu-



Figure 13. Hobby gardens of Arnavutkoy, Beykoz and Sultangazi; respectively [URL-21].

59Coldingetal.2013,s.1046.60Coldingetal.,2012,s.159-161. 62Bendtet.al.,2003:27-29.

61Bendtet.al.,2003:19.63Coldinget.al.,2013:161.

ture: Reviving Istanbul’s Bostans”, Annex, Vol.4-MigratingGardens,pp.10-11.

Kayra, C. (1990) İstanbul Haritaları, Ortaçağdan Günümüze:MapsofIstanbulfromtheMiddleAgestoPresentDay,Istan-bul,SınaiKalkınmaBankasıYayınları.

KıvılcımÇorakbaş,F.,Aksoy,A,andA.,Ricci,A.(2014)AReportofConcernontheConservationIssuesoftheIstanbulLandWallsWorldHeritageSite:WithaSpecialFocusontheHistor-icYedikuleVegetableGardens(YedikuleBostanları),AReportPresented to UNESCO World Heritage Centre, Republic ofTurkey-MinistryofCultureandTourismWorldHeritageSitesOfficeandIstanbulSiteManagementDirectorate.

Koca,A.(2014)“GüncelDosya:Bostanlar”,Yapı,Vol.386,pp.58-64.

Koçak,Y.;Ademoğlu,A.;Beşli,A.;Eraslan,Z.andAkçay,Y.(2013)Sultan II. Abdülhamid Devri Harita ve Planlarında İstanbul,Istanbul,IstanbulBüyükşehirBelediyesiKültürA.Ş.Yayınları.

Koçu,R.E.(1963)“Bostan”.Ed.:IstanbulAnsiklopedisiveNesri-yatKollektifSirketi(editors)IstanbulAnsiklopedisi,Husnuta-biatveErcanMatbaası,Vol.6,pp.2971-2973.

Ricci, A. (2008) “İstanbul’da Manevi Kültürel Miras: KaraSurlarının Bizans Bahçeleri”, Ed.: Ş. Memiş and F. Sadırlı(editors) İstanbul2010AvrupaKültürBaşkentininKalbiTar-ihi Yarımada: 3. Uluslararası Tarihi Yarımada SempozyumuTebliğler Kitabı, İstanbul, Eminönü Belediyesi&Haliç Beledi-yelerBirliği,pp.66-67.

Shopov, A. and Ayhan, H. (2013) “Osmanlı Istanbul’unda Kentİçi Tarımsal Toprak Kullanımı ve Dönüsümleri: YedikuleBostanları”,ToplumsalTarih,Vol.236,pp.34–38.

Tanyeri-Erdemir,T.(2009)“ChasingCalvesinIstanbul:TheCity,Its Walls and Orchards”, Annex, Vol.4-Migrating Gardens,pp.6-7.

UNESCO (2009)World Heritage Cultural Landscapes: A Hand-book for Conservation and Management, Paris, UNESCOWorldHeritageCenter.

White, C., Shopov, A. and Casson, A. (2015) “Heritage underThreat:SavingtheAncientGardensofIstanbul,Turkey”,TheSAAArchaeologicalRecord,Vol.15,Num.1,pp.7-10.

YedekçiArslan,G.(2015)“TehditAltındaBirMirasAlanı:IstanbulYedikuleBostanları”,Mimarist,Vol.52,pp.88-95.

Internet SourcesURL-1. http://whc.unesco.org/archive/convention-en.pdf

(27.08.2015).

URL-2. http://www.uskudarli.com/haberdetay.asp?ID=1402(27.08.2015).

URL-3. http://listelist.com/eski-istanbul-semt-fotograflari/(27.08.2015).

URL-4. http://www.skylife.com/tr/2014-05/mikelanj-in-cagdasi-bir-osmanli-matrakci-nasuh(27.08.2015).

URL-5.http://modernfarmer.com/2013/08/istanbuls-disappear-ing-urban-farms/(27.08.2015).

URL-6. http://isites.harvard.edu/icb/icb.do?keyword=k94076&pageid=icb.page577191(27.08.2015).

URL-7.http://www.inenart.eu/?p=13096(27.08.2015).URL-8. http://serbestiyet.com/Yazarlar/sur-bostan-kop-

ru-132060(27.08.2015).URL-9. http://www.doaks.org/news-events/newsletter/news-

archives/tyler-fellows-in-residence-sopov(27.08.2015).URL-10. http://www.fatihhaber.com/fatihhaber/yedikule-

bostan-radikal.htm(28.08.2015).URL-11. http://www.fatih.bel.tr/icerik/7514/fatihe-dev-park/

(27.08.2015).URL-12. http://www.fundacionciudad.org.ar/pdf/SanFrancis-

coAccords2005.pdf(27.08.2015).URL-13. http://www.radikal.com.tr/turkiye/bostan_cevresi_

kamu_yarari_icin_imara_acildi-1147050(27.08.2015).URL-14.http://arkeologlardernegi.org/?s=yedikule(27.08.2015).URL-15.http://yedikulebostanlari.tumblr.com/(27.08.2015).URL-16. http://www.la.rwth-aachen.de/PDF/120724_Theo-

dosianWalls_and_ Agriculture_RWTH _standard.pdf(27.08.2015).

URL-17. http://www.la.rwth-aachen.de/PDF/140213%20Theo-dosianWalls_standard.pdf(27.08.2015).

URL-18. https://www.change.org/p/fatih-belediye-ba%C5%9Fkan%C4%B1-musta fa -demi r-yed i ku le -bostanlar%C4%B1-n%C4%B1n-tarihi-misyonu-ve-gele-neksel-fonksiyonu-korunsun-yedikule-bostanlar%C4%B1-ta r%C4%B1m-a lan%C4%B1-o l a rak- ka l s%C4%B1n(27.08.2015).

URL-19. http://www.yesilist.com/cms.php?u=yedikule-de-son-durum-1182&id=1182(27.08.2015).

URL-20. http://www.ocs.polito.it/seminar_IP2013/zeynep_yer-liyurt.pdf(27.08.2015).

URL-21. http://www.listemis.com/istanbul-hobi-bahcesi/(27.08.2015).

URL-22. http://xxi.com.tr/6250/yunanistanda-ekonomik-krize-yesil-cozum/(27.08.2015).



Yıldız Teknik Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbul

Başvuru tarihi: 12 Kasım 2015 - Kabul tarihi: 29 Aralık 2015

İletişim: Özdemir SÖNMEZ. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):137-149

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.38247

İstanbul Merkezli Sanayi Yayılımının Alt KentlerdeMekansal Etkileri: Tekirdağ Örneği

Spatial Effects of İstanbul-Centered Industrial Spreading in Sub-cities: The Example of Tekirdağ

Özdemir SÖNMEZ

Sanayi sektörü, 1950’li yıllardan buyana başta İstanbul olmak üzere Türkiye’de de temel ekonomik faaliyet olarak, büyük kentle-rin biçimlenmesinde belirleyici etkenlerden biri olmuştur. Bunun yanı sıra metropol kentlerde oluşan yığılmalar ve ardından bazı ekonomik eylemlerin aşırı birikmelerden dolayı ekonomik dönüm noktalarını aşmaları, yeni alanlara yönelme gereksinimi yaratmış vebualanlarınsunduğukonumsalavantajlardoğrultusundahareketetmelerineyolaçmıştır.BudoğrultudaİstanbulMetropolükaynaklı birçok sanayi doğu, batı ve güney yönünde genişleyerek Marmara Bölgesi içinde birçok alana yayılmış ve bu alanlarda önemli değişimleri de beraberinde getirmiştir. Metrepolün batı komşusu konumunda bulunan Tekirdağ ve bağlı yerleşmelerde bu değişimlerden oldukça etkilenmiştir. 1980-2010 yılları arasında hızlanarak devam eden değişimler bir yandan idari yapılanmayı yeniden oluştururken, oluşan yeni idari yapılarda mekansal değişimleri hızlandırmıştır. 30 yıllık bu süreçte 17 adet yeni belde be-lediyesi kurulmuş ve toplam olarak yaklaşık 60.000 ha alan yapılaşmaya açılmıştır. Bu doğrultuda, bu makalede, İstanbul metropo-lünün etki alanında hızlı bir ekonomik değişim ve büyüme süreci yaşayan Tekirdağ ili içinde bulunan yerleşmelerde, 1980 yılından 2010’a kadar oluşan yerel yönetimler ve bunların yerel planları yönlendirme biçimleri incelenmekte ve yapılan planların sanayi etki alanları içinde olan yerleşmelerde nasıl etkilendiği matematiksel olarak test edilmektedir.Anahtar sözcükler: Mekansal değişim; merkezi yönetim; sanayi; sıçrama; planlama; Tekirdağ; yayılma; yerel yönetim.

The industrial sector has been a determining factor in the shaping of big cities as a basic economic activity in Turkey, principally in İstanbul, since the 1950s. In addition, the build-ups in metropolitan cities and the fact that some economic activities have subsequently exceeded their economic turning points have created the need to gravitate toward new areas, causing them to act in line with the po-sitional advantages offered. To this end, many industries that originated in the metropolis of İstanbul have expanded east, west, and south, expanding to many areas of the Marmara Region and bringing about significant changes. Tekirdağ and subsidiary settlements that comprise the western neighbors of the metropolis have been affected by these changes, which occurred at an accelerated pace between 1980 and 2010. The administrative structure has been reshaped as administrative buildings have undergone spatial changes. In the 30-year period, 17 new township municipalities were established, and an area of approximately 60,000 ha was opened for devel-opment. Presently examined are the municipal administrations developed since 1980 in settlements within the province of Tekirdağ. A process of rapid economic change and growth was experienced, influenced by that of İstanbul. Also discussed are the effects of these administrations on local plans, and the influence of these plans on areas of industrial influence.Keywords: Spatial changing; central government; industry; leaping; planning; Tekirdağ; spreading; local government.

ÖZ

ABSTRACT

GirişSanayisektörü,1950’liyıllardanbuyanabaştaİstanbul

olmak üzere Türkiye’de temel ekonomik faaliyet olarak,büyük kentlerin biçimlenmesinde belirleyici etkenlerdenbiriolmuştur.Sanayisektörününsosyal,ekonomikveme-kansal altyapı olanaklarının kümelendiği metropol kent-lerdeoluşan yığılma eğilimleri, süreç içinde, bazı ekono-mik sektörlerde aşırı birikmelere neden olduğundan, busektörlerin ekonomik dönüm noktalarını aşmaları yenialanlara yönelme gereksinimi yaratmıştır. Bu doğrultudaönceliklesanayi,yığılmamerkezindendoğrusalolarakaçı-lanbirgelişmeekseniniizleyerek,yayılmasürecinegirmişyadabaşkaanaakslarüzerinde,alternatifnoktasalkonum-lanmalarıtercihedereksıçramasürecinegeçmişlerdir.Busüreçilkaşamada,etkileşimalanlarınıngenişleyerekidarisınırlarızorlamasıveyaaşmasını,dahasonradaulaşımveiletişimteknolojilerindekigelişmelerindesteği ile idarisı-nırlarötesiyeniyığılmaodaklarıoluşturmasonucunudo-ğurmuştur.1

Yukarıdabelirtilenoluşumlar,ülkemizdefarklıbölgeler-de yaşanmaklabirlikte, enetkin şekildeMarmarabölge-sinde izlenmektedir. 1980’li yıllara kadar sanayi sektörüyığılmabölgesiolanİstanbul,budönemsonrasındasana-yi fonksiyonlarının desantralize edilmesi sürecine girmiş,böyleceMarmaraBölgesiiçindebulunanTekirdağ,Kocaelivb.altkentlerinbüyümedinamikleriüzerindesonderecebelirleyiciolmuştur.BubağlamdaMarmaraBölgesiiçindebaştasanayiyatırımlarıolmaküzere,İstanbulkaynaklıbir-çok ekonomik faaliyet, çevre yerleşme sistemlerinin olu-şumundatemelbelirleyiciveyönlendiricifaktörlerhalinegelmiştir.

Yukarıda belirtilen saptamalar doğrultusunda, bu ma-kalede;İstanbulMetropolü’nünetkialanındahızlıbirde-ğişimvebüyümesüreciyaşayanTekirdağ ili vebağlıyer-leşmelerde,1980yılındanbuyanameydanagelen sanayialanlarıgelişiminin,yerelplanlamadinamikleriüzerindekiyönlendirmebiçimleriirdelenmektedir.

Çalışmaüçkısımdaelealınmaktadır.Birincikısımda,ka-pitalbirikimininartırılmasıtemelindedeğişenpolitikaların,üretim-tüketim sürecinde yarattığı mekânsal oluşumlarıaçıklayanteorikyaklaşımlar irdelenecektir. İkincikısımda,değişen ekonomik politikalara bağlı olarak, merkezi veyereldüzeydeidariyapılanmalardakiyaklaşımlartartışıla-caktır.Çalışmanınüçüncüvesonkısmındaise,1980-2010döneminde, Türkiye’de sanayi sektörününmetropol kentçevresindeyenialanlarayönelmesininyarattığıdeğişimlerveaynıbölgedeyeralanbelediyelerinplanlamaeylemle-rini yönlendirme biçimi, Tekirdağ ve bağlı yerleşmelerdeaçıklanmayaçalışılacaktır.

Sektörel Eğilimler ve Mekansal Değişim Kapitalist sistemin üretime hakim olmaya başlamasın-

danbuyana sanayi,bulunduğumekanıbiçimlendirererekve aynı mekandan etkilenerek günümüze evrilmiştir. Sa-nayinin dönüşüm kalıplarını, dolayısıyla sermayenin yenihedeflerinişekillendirentemelkuvvetiseteknolojikdeği-şimolmuştur.2Busüreçtekapitalizm;belirlibirandakendibirikimkoşullarınıkolaylaştıranbircoğrafiçevrekurarken,bir süre sonra bu çevrenin kapitalist birikimin önüne birengel olarak çıktığı görülür. Bir başka deyişle kapitalizm;belirlibirandakibirikimgereklerineuyanmekânlarınyara-tılmasıvedahasonraomekândakikârlardüştüğünde,karoranını tekrar yükseltmeküzere, sermayeninbaşkaalan-larakaymasıeğiliminiiçindebarındırmaktadır.3Budoğrul-tuda iletişimveulaşımalanındaki teknolojikgelişmelerinhızkazanması ilesermayebüyükölçüdesabityatırımlaraaktarılmayabaşlanmıştır.1980’liyıllardanbuyanayaşananbu süreç Harvey4 tarafından “Sermayenin 2. Döngü” süolarak adlandırılır. Kentsel yapılı çevreüretiminin serma-ye birikimininmantığına uyumlu olarak geliştiğini ortayakoyanHarvey;kentselmekânüretiminin,sermayebirikimiaçısındantemeldinamiklerdenbirisinioluşturduğunusa-vunur.Çünküsermayebirikimidiğerdöngüyeaktarılamazvekarlılıkartırılamazsasüreçkrizlesonlanacaktır.5

1973petrolkrizisonrasındakiteknolojikyeniliklereko-şut, başta üretim olmak üzere, iletişim ve ulaşım sektö-ründemeydanagelendeğişimler;ekonomive işgücününsanayisektöründenservissektörünekayması,teknolojiningetirdiği serbestliklebirliktemekânsalolarakyerleşmele-rindahageniş alanlara yayılmasına ve servis sektörününmerkezileşmesinenedenolmuştur.6Gelişmişkapitalistül-kelerde“eski sanayi kentlerinindesantralizasyonu”,geliş-mekteolanülkelerde“kentlerinsanayileşmesiveyayılma-sı” veher iki ekonomidede “ekonomik faaliyetlerinkentiçindenkentdışınayayılımı”temeleğilimhalinegelmiştir.7

Mekânsalgelişmeleri,birikimrejimlerivebirikimrejim-lerindeegemenolandüzenlememekanizmalarıilebirlikteyorumlayan“DüzenlemeOkulu”;esneküretimedayalıiliş-kilervebuilişkilerinmekândaortayaçıkardığıyayılmaeği-limini,mekânsalbirimleregöregelişmeninfarklılaşmasıiletanımlamışvebunagöre1970sonrasıüretimsürecindekideğişikliğinmekânsalyığılmayıcesaretlendirdiğiniönesür-müştür. Bireysel tüketime göre düzenlenen bumekânlar“endüstri alanları” yada yeni sanayi bölgeleri olarak ad-landırılmış,esneküretimbiçimininmekândakibirsonucuolarakdeğerlendirilmiştir.8Farklıbirifadeyle,öncekidöne-min(fordistdönem)yereli“kolektiftüketiminörgütlendiğimekân”olarakoluşup,emeğinyenidenüretimininmekânı


2 Dicken(2011).3 Ewing,(1997).4 Harvey,(1990).5 Tezcan,vePenbecioğlu,(2010).1 Ewing,(1997),BİMTAŞ,(2009).

6 Sassen,(2001).7 Vicinovd.(2007).8 Özdinç,(2007).

olarakişlevlendirilirken;yeniyerelçokuluslusermayeninkarlılığını arttıracak şekilde, bu sermaye ile ilişkili esnek(post-fordist) üretimin örgütlendiği, birmekân olarak ta-nımlanmıştır.9

Sanayiye Bağlı Yığılma ve Yayılma Eğilimlerinin Mekansal Yansımaları Sanayileşme olgusu, üretim süreçlerini, kent ve insan

ilişkilerini, ölçekleri, hiyerarşileri temelden değiştirenönemli gelişmelerden biridir. Sanayileşmenin kentlerdebaşlamasıvegelişmesi;kentleribirerçekimnoktasıhalinegetirirken, kentsel yapılarıda form,dokuveölçekolarakhızladeğiştirmiştir.Butürkentlervebukentlerinyeraldığıbölgeler,hızlabüyüyüpgelişirken;doğalkaynakveekono-mikaçıdanyoksulolanbölgeler,tamtersinenüfusunuvevarolankaynaklarınıyitirmeyebaşlamış,giderekdahayok-sulyerleşmevebölgeleredönüşmüşlerdir.10

Nüfusvesanayisektörününbüyükşehirlerdeyoğunlaş-masıbir taraftanyığılmaekonomileri -dışsal ekonomileryaratarak, bu şehirlerin egemenliğini güçlendirip metro-politenleşme sürecine hız kazandırmış, diğer taraftan daaşırıyığılmalarınortayakoyduğunegatifdışsallıklar,kent-selmekânlarda yıpranmalara neden olmuşlardır. Serbestpiyasa dengeleri ve kentsel dinamikler içinde oluşan bugelişmelerbazıişlevleriçiniticiunsurhalinegelmişvebuişlevleri yayılma ve sıçramalar şeklinde kent dışına itme-yebaşlamıştır.Böylece1980sonrasıneo-liberaldöneminetkisindekentselgelişimitetikleyenfaktörlerindekatkısıy-la, mekânsal formlarda önemli değişiklikler gözlenmiştir.Başlangıçtasanayietkisindegelişenkentler,sanayininaşırıartmasıveardındanyerdeğiştirmeeğilimlerisonucu,kentçeperlerinedoğruyayılmayabaşlamışlardır.Kentmerkez-lerindekiarsadeğerlerininartışı,ulaşımkolaylıklarıvetek-nolojiningelişimiylemekanabağımlılığınazalmasıvebera-berindesanayininyapısaldönüşümügibifaktörlerbuyerdeğiştirmelerinbaşlıcasebepleriolmuştur.11

Metropolkent içideğişimise;dahaçokturizm,ticaretvb. servis sektörü alanlarının yoğunlaşması ve yenimer-kezlerin oluşmasına dayalı “çok merkezli metropolitenkentler” şeklindeoluşmuştur.Kent içindekalan sanayilerisebudönemde;dahaucuzmaliyetlereulaşabileceğikentdışındakibölgelerekaymayabaşlamış, anaulaşımakslarıboyuncayayılarakmetropolkentlerinyenibüyümeeksen-lerindebirbiriardınagelişmebiçimindeortayaçıkmıştır.12

Kentlerindeğişimvegelişimindeönemlibirdönümnok-tası olan sanayileşme kadar; 20.yy son çeyreğindemey-dana gelen teknolojik yenilikler bağlamında, üretimbiçi-mi,ulaşımve iletişimsektöründekigelişmelerdekentselyerleşmelerinölçek,formvekademelenmeiçindekikonu-munudeğiştirmiştir.Budurumdayenidenbiçimlenentop-

lumsalveözellikleekonomikilişkiler,kentlerinbüyümeveyayılmahızlarınıartırmış,13metropolitenkentlerdeoluşanyığılmalarınyayılmavesıçramalar(leapfrogging)ileçevreyerleşmelerdegelişimvebüyümebiçimindeyeniörüntü-leroluşturmayabaşlamıştır.BugelişimiClawson,14“kent-selsaçaklanma”olaraktanımlarken,Ewing15saçaklanmayı;sıçramalıgelişme,ticaribantşeklindevedüşükyoğunluklugelişme olarak açıklamaktadır. Smith ise,16 kentin bitişikyerleşikalanlarıdışındaoluşanyapılaşmışalanları“çeper”olaraktanımlarken,Pryor,17büyümekteolankentileonunkırsalhinterlandı arasındagelişenalanları “çeper”olaraktanımlamaktadır.

Harvey’e18göresermaye,birikimolanaklarıtükendiğin-deekonomikfaaliyetalanlarıvemekanlararasındakarlılıkarayışıiçindehareketetmektedir.Sermayeninikinciçevrimsüreciilemetropolitenalanlardayapılıçevreyeyönelmesivebuyöneliminyarattığıaşırıfiyatartışlarısonucu,sana-yininkentiterkederekve/fakatkenttenkopmadançevreyerleşmelere sıçraması, beraberinde konut ve konut dışıdiğerkentsel fonksiyonlarıdaberaberindeçekmektedir.19 Diğerbirdeyişlemetropolkenttekisermayebirikimivebu-nunçevrekentlerehareketininanatetikleyicisiolan“yığıl-ma”sürecindeodaksalbiryapılanmasözkonusudur.İçeri-sindeişgücübarındırannüfusun,sermayehareketinitakipetmesiveistihdamakatılmasıylasektöreluzmanlaşma,çe-şitlenmevefarklılaşmalaragidilmekte,hizmetfaaliyetleridebuoluşumileişlevselolarakbütünleşmektedir.

Yoğunlaşmaeğiliminindoygunlukdüzeylerineulaşarakekonomikdönümnoktalarınıaşması,yenikonumlanmala-ra vemekanlara yönelerek, iki türlü yatayhareketinger-çekleşmesinenedenolmaktadır (Şekil1).Birincigelişme;merkezden çevreye akslar boyunca yayılması ya da kısamesafelisıçramalarıngerçekleşmesidir.Bugelişmebiçimi;bellibirdönemdensonradamerkezinkomşualanlaraya-yılmasıvesıçraması,bölgeiçibütünlüğünsağlanmasıaçı-sındanherzamanolumlusonuçlanmamaktadır.

Böylesinebir sürecin yaşanması, tamaksine kutuplaş-manındevametmesiveaşırıyığılmaların,olumsuzdışeko-nomileryaratmayısürdürmesianlamınagelmektedir.20

İkinci gelişme şeklinde ise; yeni sanayi yatırımlarınınçevreyerleşmeleritercihetmesivebazısanayilerinmetro-polkentiterketmesiyle,yeniodakalanlarındakentleşmesürecinin başladığı ve yeni kentlerin oluştuğu/büyüdüğügözlemlenir.21

Sonuç olarak, sanayi devrimi sonrasında artan kapitalbirikimlerinin temelde kar odaklı yönlendirdiği ve oluş-turduğukentler;küreselölçektedeğişenüretimbiçimleri,

İstanbul Merkezli Sanayi Yayılımının Alt Kentlerde Mekansal Etkileri: Tekirdağ Örneği


9 ŞengülveErsoy,(1998).10KaraalpveErdal,(2012).

13SezginveVarol,(2012).14Clawson,(1962).15Ewing,(1997).16Smith,(2007).17Pryor,(1968).

11Isserman,(1995).12Isserman,(1995).

18Harvey,(1990).19SezginveVarol,(2012).20Smith,(2007).21Sengenberger ve Pyke, (1992),BİMTAŞ,(2009).

teknolojiveekonomikişleyişsistemleriparalelindedeğiş-mektevedönüşmektedir.Budeğişimvedönüşümleryal-nızcakentsınırlarıiçindekalmamakta,aynızamandaçevrekırvekentselalanlarınıdaberaberindedeğiştirerekbölge-selölçekteetkinolmaktadır.

Ekonomik Birim Olarak Kent ve Yönetim YaklaşımıSon30yıldayaşananekonomikvepolitikdeğişimkent-

lerde ve çevre yerleşmelerde yarattığımekânsal değişimkadaridariyapılanmayıdadeğiştirerek,merkeziyönetiminağırlığıyerine,yerelyapılanmalarveağlarınortayaçıkma-sındaetkinolmaktadır.Öteyandanbuağlarıngelişenile-tişimteknolojileriiletümdünyadakikatılımcılaraaçılması,çokfarklıniteliktekibireylerinvegruplarınbuiletişimağ-larındayeralabilmesidedünyadakideğişiminenönemligöstergelerindenbiridir.22

Ulusaldüzeydeisebenzerşekildeaynıplatformdafarklıaktörlerinbirarayagelebilmesiönemkazanmış,yerelyö-netimleringüçlendirilmesivedahaetkinrolalabilmesiyö-nündedüzenlemeleryapılmıştır.Bunoktada,yerelaktör-leriçekicihalegetirebilmekiçinkentsel/yerelyönetimler,refahdevletidönemininsosyo-ekonomikhedeflerininbiruzantısıolarakyenigörevlerüstlenmiştir.

Genelolarak“kentyönetimi”yada“yenikamuyönetimianlayışı”olarakadlandırılanbuyaklaşım;kamuyönetimin-defarklılaşmalar,kamuveözelsektörünsorumlulukalan-larındakideğişimvepiyasamekanizmasının,buanlamdayenidentanımlanmasınıdaberaberindegetirmiştir.23Böy-leceyerelölçeklipolitikalarınyenidenyapılandırılmasıyo-lunagidilerek,kentlerinküreselölçekteyarışabilirolması,bu doğrultuda sosyal ve ekonomik tüm girdilerin pazarasunulurolmasıgerekliliğivurgulanmıştır.Bunungerçekleş-

tirilebilmesiiçinkenttekigirişimciliğinveyatırımınarttırıl-ması,özetlekentin,tamolarak“ekonomik”birbirimolarakdüşünülmesigerekir.24

Harvey’e25görekentyönetimleri,busüreçte,fonbulmaveulusal/uluslararasıfonlaryoluileyatırımaveekonomikbüyümeye odaklanarak, varlıklı tüketicilerin, şirketlerinvegüçlügruplarınkenttekalabilmesiiçinyerelyatırımlarıhareketegeçirir.Kentleriş,pazar,girişimcilik,yarışabilirlikaçısındanodaknoktasıhalinegelirvebunauygunaltyapıhazırlanır. Kentmekânını dönüştürme gücüne sahip tümaktörlerinyeniyollararaması,kentinkamusalkaynakları-nınbuhedeflereuygunolarakkullanılmasıkentlerinortaközelliğine dönüşür. Böylece, uzun erimli ve kapsamlı birplanlıgelişmeyerine,spekülatifrantlaryaratan,tehlikeverisklerbarındıranparçalıprojelerkaçınılmazhalegelir.

Gelişmekteolanülkelerdeise,merkezihükümetler,ye-reldüzeydedeherzamanetkinroloynamış,yerelyöne-timlerin,gelişmişülkelerdekinebenzerbiçimdegelişmesi-neuzunbirdönemolanakvermemiş vebudurumyerelyönetimlerinekonomikanlamdagüçsüzkalmasıilesonuç-lanmıştır.Fakatkentyoksullarınınyerelyönetimlerüzerin-deyarattığıbaskı,giderekartanölçüde,yerelyönetimlerlemerkeziyönetimlerarasındadikkatedeğergerilimveçe-lişkilereyolaçmıştır.Bugerilimlerinetkisiyle,yerelyöne-timlerekonomikolarakolmasabile,siyasalolarakönemliaktörlerhalinegelmişlerdir.26

Gelişmişülkelerdeüretimiiçerenbirinciçevrimden,doğ-rudanüretkenolmayan ikinciçevrimekaynakaktarılmasıteşvik edilirken, kentsel yatırımlarbununönemli bir par-çasıhalinegelmiştir.27Bunaparalelolarak,öncekisüreçtekentleri uzun vadeli olarak planlayıp, şekillendirebilecek-


SIÇRAMA

NOKTASAL NOKTASALEKSENSEL EKSENSELODAKSAL

SIÇRAMA

SanayiNüfus

SanayiNüfus

SanayiNüfus

SanayiNüfusSermayeBilgi

SanayiNüfus

YAYILMA YAYILMAYIĞILMA

Şekil 1. Yığılma, yayılma ve sıçrama süreçleri.

22Eraydın,(1997). 24Amin,(1994).23Harvey,(1989). 25Harvey,(1989) 26Şengül,(2003). 27Harvey,(1989).

lerine inananmerkeziyönetimler,“kamuyararı”nadayalıkapsamlı ve uzun erimli planlama anlayışından vazgeçip,parçacı ve kısa süreli planlama anlayışını benimsemeyebaşlamıştır.28 Böylece neo liberal kentin temel özelliğinioluşturan,kentinyenidenyapılandırılması ilesermayeninyenidenyapılanması,birbiriyle iç içegeçmişsüreçlerola-rak gelişecek, sermayenin yeniden üretimine öncelik ve-ren,kent işletmeciliği temellibirkentyönetimimodelinegeçiş sağlanabilecektir. Bu yapılanmada kamu daha çoközel sermaye birikimini koruyucu ve geliştirici politikalarizleyerek“yenidenüretimini”dedesteklemişolacaktır.29

Günümüzkentlerinde;kentselyerleşmeformları,makrodüzeyli plan karar ve ilkeleri yerinemikro plan ve politi-kalarla vemekan düzenlemeleri ile şekillendirilmektedir.Bu uygulamanın sonucu olarak, kentlerin farklı bölgele-rinde farklı mekan düzenlemelerine rastlanılmakta, yinekentinbelirli bölgeleri kişisel baskılar doğrultusunda, kü-çükplanlarçerçevesindeşekillenmektedir.30Buçerçevedeplanlamadada yetki, kademelenmeveberaberindeplanyaklaşımları önemli ölçüde değişmekte, önceki dönem-lerdekentmekanındameydanagelendeğişimlerinkenteeklemlenmesiamaçlıyenidüzenlemeleryapılmayaçalışıl-maktadır. Yerelin plan kararlarına katılımı, farklı karar vegörüşlerindikkatealınması,devlettarafındanbenimsenenmüdahaleciplanlamayaklaşımınınesnekleştirilmesibuça-balardanbazılarıolaraktanımlanabilir.31

İkinciönemlideğişim,ulusdevletmantığındanvedevle-tinmerkeziyetçiyapısındanzamanlauzaklaşılması,serma-yevesermayeninkentlerdedahakolayyatırımyapmasınısağlayacakşekildedevletinyenidenörgütlenmesinegidil-mesidir.Devlet,özelsektörveyerelaktörlerlebirlikteçalış-mayabaşlamış,kendisidebirölçüdepiyasamekanizmala-rınıdüzenlemerolünüüstlenmiştir.Ayrıca,piyasanınkenteartanilgisi,kenttopraklarınındeğerininartmasına,dolayısıilesermayeakışınınhızlanmasınavekenttedahakolayyerbulabilmesine ortam sağlamıştır. Devletin yeni yaklaşımızatenbuyöndeolduğundan,planlamaanlayışıda“piyasa-nınönündekiengellerikaldırma”eğilimindedir.32

İstanbul Merkezli Sanayi Yayılımının Tekirdağ’da Mekansal YansımalarıYukarıdaözetlenengelişmelerparalelinde İstanbul’dan

desantralizeolmayabaşlayansanayinin,doğu-batıvegü-neyyönünde,Bursa,KocaeliveTekirdağmerkezligelişme-si,bukentlerdeönemlideğişimlerideberaberindegetir-miştir.Bubölümdeİstanbul’unbatısındabulunanTekirdağil sınırlarında bulunan yerleşmelerde yaşanan değişimlerbaşlıcaüçnoktadaincelenmektedir.

1.Yenibelediyeoluşumları

2.Nüfusartışıvemekansalyansımaları

3.Spekülatifbaskıvetaleplerileüstölçekplanlaraay-kırı oluşturulan ve yerleşme kapasitesinin üzerindealan/nüfusöngörenaltölçekliplanlarvebuplanlarınsanayialanlarınagörekonumlarıarasındakiilişki.

Tekirdağ ve Bağlı Yerleşmelerde Yönetsel Yapı Oluşumu

Tekirdağveçevresindekihızlıbüyümeveyapılaşmanınbaşlangıcını, 1972 yılında dönemin Sanayi ve Ticaret Ba-kanlığı tarafından uygulanan OSB alanı oluşturmaktadır.BölgeninİstanbulMetropolü’neyakınlığı,ulaşımolanakla-rı,ucuzarsateminigibifaktörlerindeetkisiylesanayiyapı-laşmalarıiçinoldukçaçekicibirhalegelmesininardından;üstölçeklibölgeselplanlarüretilmeden,yerelyönetimler-ce birbirinden kopuk, bölgesel ve çevresel bir kaygı taşı-madan ve tamamen sanayi yatırımlarını çekmeye dönükolarak hazırlanan planlar aracılığı ile, mekânsal değişimsürecihızlanarakgünümüze taşınmıştır. Tekirdağvebağlıyerleşmelerde 1980-2010 yılları arasında hızlanarak de-vamedenbusüreç,biryandanidariyapılanmayıdeğiştire-rekbirçokyenibelediyebirimlerikurulmasınayolaçarken,oluşan yeni belediyelerdemekansal değişimleri daha dahızlandırmıştır.

CumhuriyetdönemibaşlangıcınakadarilsınırlarıiçindeTekirdağMerkez Belediyesi ile birlikteHayrabolu (1869),Çorlu (1887),Çerkezköy (1911)veMalkara (1915)olmaküzere beş adet belediye yönetimimevcuttur. 1923-1980yıllarıarasınıkapsayanyaklaşık60yıllıkdönemdeMarma-raEreğlisi(1958),ÇerkezMüsellim(1961),Hoşköy(1969),Karacakılavuz(1971),Kozyörük(1972)veVelimeşe(1974)olmaküzerealtıadetbelediyeyönetimidahakurulmuşveyaklaşık120yıllıkuzunbirsüreiçindetoplamonbirbeledi-yeyönetimioluşturulmuştur.1980-2010yıllarıarasındaki30yıllıksüreiçindeise1530sayılıBelediyeKanununagöre,geçmiş120yıllıksüredekurulanbelediyesayısının ikika-tındandaha fazla sayıda (onyedi) yenibelediye yönetimikurulmuştur.

Busürecinilkonyıllık(1980-90arası)dönemindenüfu-su2000kişiyiaşmışolanKapaklı(1986),Balabancık(1987),YeniÇiftlik(1987),Banarlı(1987),Barbaros(1987),Beyaz-köy(1989),B.Yoncalı(1989)olmaküzereyediyerleşmede,ikinci10yıllıkdönemdede (1990-2000)birbiriardınaonyerleşmede yeni belediye kurulmuştur. Bunlar; Kızılpınar(1990), Veliköy (1992), Ulaş (1993), Kumbağ (1994), Şal-gamlı(1994),Karaağaç(1999),Yenice(1999),Marmaracık(1999),Misinli (1999)veSultanköy(1999)belediyeleridir(Tablo1,Şekil2).

Şekil 2’de görüldüğü gibi 1980 sonrası kurulanbeledi-yeler daha çok Çerkezköy-Çorlu-Lüleburgaz aksında, yanisanayialanlarınınöncelikleyerseçtiğialanlardayoğunlaş-maktadır.

Buyerleşmelerinbirbölümübelediyeolmakiçingerek-



28Şengül,(2002). 29Kaçar(2008). 30Karakurt,(2006).31Eraydın,(2013). 32Kaçar(2008).


Tablo 1.Tekirdağilibelediyelerivekuruluşyılları*

1980 öncesi kurulan 1980 sonrası kurulan

No Belediye Kuruluş No Belediye Kuruluş No Belediye Kuruluş

1 Hayrabolu 1869 1 Kapaklı 1986 13 Sultanköy 19992 Tekirdağ 1879 2 Banarlı 1987 14 Marmaracık 19993 Çorlu 1887 3 Barbaros 1987 15 Misinli 19994 Çerkezköy 1911 4 Y. Çiftlik 1987 16 Yenice 19995 Malkara 1915 5 Balabancık 1987 17 Karaağaç 19996 Şarköy 1926 6 Beyazköy 1989 7 Muratlı 1957 7 B.Yoncalı 1989 8 M. Ereğlisi 1958 8 Kızılpınar 1990 9 Ç. Müsellim 1961 9 Veliköy 1992 10 Hoşköy 1969 10 Ulaş 1993 11 Karacakılavuz 1971 11 Kumbağ 1994 12 Kozyörük 1972 12 Şalgamlı 1994 13 Velimeşe 1974

*TrakyaÜniversitesi,(2007).1/100.000ölçekliErgeneHavzasıÇevreDüzeniPlanıAçıklamaRaporu,TrakyaÜniversitesiRektörlüğüYayınlarıYayınNo:78’denyararlanılarakhazırlanmıştır.

Şekil 2. Tekirdağ il sınırları içinde 1980 sonrası oluşan belediyeler.

LEJANDİl Sınırı

İlçe Sınırı

Karayolu

Meskun Konut Alanları

Mevcut Sanayi Alanları

1980 Öncesi KurulmuşBelediyeler

1980 Sonrası KurulmuşBelediyeler

li olanminimum 2000 kişi nüfus büyüklüğünü 1980’denöncesağlamalarınarağmen,belediye idaresinedönüşmeçabası içinde olmamışlardır. Yeni belediye teşkilatları ku-rulması isteğinin bir nedeni kurulan sanayi işletmelerineparalelolaraknüfusunartması iken,diğerönemlibirne-deniisegelecekteoluşacaknüfusveyapılaşmaartışıbek-lentisi olduğu görülmektedir. Böylece toprakların “imarlıalan”halinedönüştürülmesidahakolayveyönlendirilebilirolmuştur.

Sanayi Yayılımı ve Yapılaşma Alanları EtkileşimiTrakyaBölgesi’ndesanayiyapılaşmalarıÇerkezköyOr-

ganize Sanayi Bölgesi’nin (ÇOSB) kurulmasından sonra,öncelikleÇOSBçevresindekonumlanmışveardındanŞe-kil3’degörüldüğügibiÇorlu-ÇerkezköyaksıveÇorlu-Lü-leburgazE-5karayoluaksıüzerindeyayılmayabaşlamıştır.Sanayi işletmelerinin yer seçtiği bölgelere yakın konum-lardabulunanyerleşmeler;belediyeyapılanmalarınıhızlatamamlayarak,butalepleri“toprakrantı”odaklıkazancaçevirme eğilimi doğrultusunda, imar planları yapma yo-lunagitmişlerdir.Sanayinintalepyarattığıalanlarhemiş-letmeninkurulacağıalangereksinimiodaklıolurkenhem

de işletmede çalışacak işgücü ve nüfusun erişebileceğihinterlantta konut alanı odaklı gerçekleşmiştir. Böylecesanayi alanları, belirtilen akslar üzerinde konumlanırkenbusanayilerinçevresindeyarattığıçekimveyapılaşmata-lebi,hemenbitişiğindebulunanyerleşmelerinimarplan-larıyoluilegenişalanlarıyapılaşmayaaçmalarınanedenolmuştur.

Bu doğrultuda sanayinin talep gösterdiği alanlara ya-kınkonumdabulunanyerelyönetimler,hazırladıklarıimarplanlarında, bölgesel gelişim eğilimleri ve öngörüleriniaşanbüyüklüklerdenüfusveyapılaşmaalanıprojeksiyon-larıyapmışlardır.

İl bütününde,1980yılındaTekirdağvebağlı yerleşme-lerde450haolanplanlısanayialanlarıtoplamı2010yılınagelindiğinde20katartarakyaklaşık9.000hektara,167.000olaniltoplamnüfusuise2010yılında545.000kişiyeulaş-mıştır. Bu yerleşmelerin yürürlükte olan imar planlarınınalanvenüfusprojeksiyonlarıdoğrultusundaönerilenyapı-laşmaalanları58.000ha,nüfusise2010yılıtoplamnüfusu-nunyaklaşıkbeşkatıbüyüklüğünde,2.900.000olaraktes-pitedilmiştir(Tablo2).Tablodagörüldüğüüzerebölgede,



Şekil 3. Fonksiyonel etkileşim alanlarına göre yerleşmelerin konumları.


Tablo 2.Tekirdağvebağlıİlçe-beldebelediyelerinüfusgelişimi*

Belediyeler 1980 1990 2000 2010 2020 (Plan Nüfusu)

Çorlu Merkez 47.086 74.681 141.525 190.792 750.000Misinli 1.698 1.922 2.639 1.774 20.000Ulaş 1.494 5.010 5.466 5.517 60.000Velimeşe 2.688 4.034 5.002 7.893 30.000Yenice 700 1.774 3.354 1.867 55.000Marmaracık 2.878 1.763 2.796 6.182 20.000Çorlu Toplam 56.544 89.184 160.782 214.025 900.000Çerkezköy Merkez 12.908 23.102 41.638 67.617 323.000Kapaklı 2680 6.142 19.160 46.760 106.000Karaağaç 880 1.742 6.202 9.525 111.000Kızılpınar 2005 3.718 7.716 13.131 56.000Veliköy 1385 2.183 3.387 5.275 83.000Çerkezköy Toplam 19.858 36.887 78.103 142.308 679.000Saray Merkez 10.101 13.038 17.769 22.315 110.000Beyazköy 1.610 2.026 1.664 1.381 3.125Büyükyoncalı 1.876 4.473 7.335 10.042 95.000Saray Toplam 13.587 19.537 26.768 33.738 208.125Marmaraereğlisi Merkez 3102 5957 8779 8.488 113.582Yeniçiftlik 2209 3221 6149 5.650 176.380Sultanköy 871 -- 3744 2.050 23.000Marmaraereğlisi Toplam 6182 9178 18672 16.188 312.962Muratlı 8.819 13.192 18.571 18.915 55.000Hayrabolu Merkez 13938 16.923 18.812 18.667 25477Çerkezmüsellim Beldesi 3105 3.392 3.054 3.235 3600Şalgamlı Beldesi 1755 2.529 1.757 1.607 1600Hayrabolu Topl 18798 22.844 23.623 23.509 30677Malkara Merkez 15.425 20.180 24.898 27.416 140.343Balabancık 2.035 2.006 1.953 1.667 1.555Kozyörük 1.854 2.931 1.851 1.690 1.635Sağlamtaş 2.332 2.677 2.703 2.601 2.933Malkara Toplam 21.646 27.794 31.405 33.374 146.466Şarköy Merkez 6.900 11.425 16.194 15.523 66.297Mürefte 2.202 2.726 3.510 2.845 21.788Hoşköy 2.006 2.331 2.329 2.149 11.000ŞarköyToplam 11.108 16.482 22.033 20.517 99.085Tekirdağ Merkez 58829 80.442 107.191 141.439 600.000Banarlı 1389 2.829 2.543 1.105 4.224Barbaros 2380 3.379 4.387 5.216 70.000Karacakılavuz 2976 3.330 3.410 3.242 20.000Kumbağ 1668 3.643 2.635 2.074 83.000Merkez İlçe Toplamı 67242 93.623 120.166 153.076 777.224TEKİRDAĞ İL TOPLAMI 191.399 286.340 449.732 598.403 2.969.737

*İMP(2011).Tekirdağ1/25.000ilÇevreDüzeniPlanlanı,MarmaracıkBelediyesi,Marmaracık1/5000Nazımİmarplanıraporu,2000ve2007,MisinliBelediyesi,Misinli1/5000Nazım İmar Planı Raporu, 2003 ve 2004, Ulaş Belediyesi, Ulaş 1/5000 Nazım imar planı raporu, 1998, Velimeşe Belediyesi, Velimeşe 1/5000 imar planı raporu, Yenice Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu 1987, 2005, TÜİK, Genel Nüfus Sayımları, http://tuikapp.tuik.gov.tr/ nufusmenuapp/menu.zul, 18 Mayıs 2015. Çerkezköy Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı, 2007, TÜİK, Tekirdağ İli Genel Nüfus Sayımları, www.tuik.com.tr, 28 Mayıs 2011, TUİK, Genel Nüfus Sayımı,1990, 2000, 2007 www.tuik.gov.tr, Saray Belediyesi, Saray 1/5000 Nazım imar planı raporu, 2007, Büyükyoncalı Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu, 1999, Marmaraereğlisi Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Plan Raporu, 1994, Yeniçiftlik Belediyesi 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu, 1991, Sultanköy Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu, 2009, Muratlı Belediyesi, Revizyon İmar Planları Raporu 1/1000, 1996, 1997, 1998, 1/5000 Sanayi Nazım İ. Planı 2005, Hayrabolu Kaymakamlığı, Nüfus, http://hayrabolu.gov.tr/www/giris1.asp?kanal= ekonomik durumu, 06 Haziran2015,MalkaraBelediyesi,RevizyonİmarPlanı1993,2009,ŞarköyKaymakamlığı,,İdariBirimler,(http://www.sarkoy.gov.tr/default_B0.aspx?content=1083,14Eylül2009, Tekirdağ İmar Planı Raporu, 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı 2001, Banarlı Belediyesi, 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı Raporu, 1999, Barbaros Belediyesi, 1/1000 Ölçekli İmar Planı Raporu 2004, Karacakılavuz Belediyesi, 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı Raporu, 2007, Kumbağ Belediyesi, İmar Planı raporu1/1000 Ölçekli İmar Planı Raporu, 1998, kaynaklarından yararlanılarak hazırlanmıştır.

özellikle sanayi alanlarının günlük ulaşılabilir etki alanlarıiçindebulunanvebeldebelediyesistatüsündeolanyerleş-meler,hiçbirüstölçekplanabağlıkalmaksızın,imarplanlarıyoluileçokgenişalanlarıyapılaşmayaaçmışlardır.33

Bölgede1/100.000ölçekliÇevreDüzeniPlanı(ÇDP)ça-lışmalarındanvebelediyelerdeneldeedilenverileregöre2004 ve 2009 yılları kesitinde tespit edilenmevcut imarplanları toplam alanları arasında iki katına yakın farklargörülmektedir(Tablo3,Şekil4).2004yılındatespitedilenmevcut imarplanlı alanlar toplamı23.425ha iken, 2009yılında tespit edilen mevcut imar planlı alanlar toplamı58.911hektardır.Yerleşmealanları10.893haiken,30.238hektaraçıkmıştır.Sanayialanları4.586haiken,8.750hek-taraçıkmıştır.34

İlsınırlarıiçindekifarklıbelediyelerceyapılanimarplan-ları ilçe idari sınırları kapsamında incelendiğinde,35 farklıprojeksiyonyaklaşımları ileberaber,birbölümününmut-laktarımtopraklarınıdayapılaşmayaaçtığıgörülür.Buko-nudabelirleyiciyasalmevzuat,2005yılındanönceyapılanimarplanlarındatarımalanlarıüzerindeönerilenherhangibir tarımdışıkullanım için1989tarihli ‘TarımAlanlarınınTarımDışıGayeİleKullanılmasınaDairYönetmelik’uyarın-



Tablo 3. Tekirdağ İli toplam imar planlı alanlar1

2004 mevcut imar planlı alanlar toplamı (ha) 2009 mevcut imar planlı alanlar toplamı (ha) Fark (ha)

Yerleşmealanı* 10.893 30.238 19.345Sanayialanı** 4.586 8.750 4.164Diğer 7.946 19.923 11.977Toplam 23.425 58.911 35.486

1Tekirdağ 1/25.000 il Çevre Düzeni Planı Raporu, Tekirdağ 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı Raporu 2001, Trakya Üniversitesi, (2007), kaynaklarından yararlanılarak hazırlanmıştır.*Konut,ticaret,sağlık,eğitimvb.donatıalanlarınıntoplamı.**Büyükalangerektirenveyerleşmesınırlarıdışındayeralan“konutdışıkentselçalışmaalanları”,depolama,lojistikvb.alanlar.

Tablo 4. İmar planlarında yapılaşmaya açılan tarım toprakları-nınilçeleregöredağılımı*

Sanayi Konut Toplam % (ha) (ha) (ha)

Merkez 11 1.371 1.382 17M.Ereğlisi 0 274 274 3Çorlu 134 1.739 1.873 23Çerkezköy 1.519 782 2.301 28Hayrabolu 0 5 5 0Malkara 4 0 4 0Saray 0 2.174 2.174 27Şarköy 0 18 18 0Muratlı 146 0 146 2Toplam 1.814 6.090 8.177 100

*İMP(2011).Tekirdağ1/25.000ilÇevreDüzeniPlanlanı,MarmaracıkBelediyesi,Mar-maracık 1/5000 Nazım İmar planı raporu, 2000 ve 2007, Misinli Belediyesi, Misinli 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu, 2003 ve 2004, Ulaş Belediyesi, Ulaş 1/5000 Nazım imar planı raporu, 1998, Velimeşe Belediyesi, Velimeşe 1/5000 imar planı raporu, Yenice Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu 1987, 2005, TÜİK, Genel Nüfus Sayımları, http://tuikapp.tuik.gov.tr/ nufusmenuapp/menu.zul, 18 Mayıs 2015. Çer-kezköy Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı, 2007, TÜİK, Tekirdağ İli Genel Nüfus Sayımları, www.tuik.com.tr, 28 Mayıs 2011, TUİK, Genel Nüfus Sayımı,1990, 2000, 2007 www.tuik.gov.tr, Saray Belediyesi, Saray 1/5000 Nazım imar planı raporu, 2007, Büyükyoncalı Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu, 1999, Marmaraereğlisi Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Plan Raporu, 1994, Yeniçiftlik Belediyesi 1/5000 Na-zım İmar Planı Raporu, 1991, Sultanköy Belediyesi, 1/5000 Nazım İmar Planı Raporu, 2009, Muratlı Belediyesi, Revizyon İmar Planları Raporu 1/1000, 1996, 1997, 1998, 1/5000 Sanayi Nazım İ. Planı 2005, Hayrabolu Kaymakamlığı, Nüfus, http://hayra-bolu.gov.tr/www/giris1.asp?kanal= ekonomik durumu, 06 Haziran 2015, Malkara Belediyesi, Revizyon İmar Planı 1993, 2009, Şarköy Kaymakamlığı, , İdari Birimler, (http://www.sarkoy.gov.tr/default_B0.aspx? content=1083, 14Eylül 2009,Tekirdağİmar Planı Raporu, 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı 2001, Banarlı Belediyesi, 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı Raporu, 1999, Barbaros Belediyesi, 1/1000 Ölçekli İmar Pla-nı Raporu 2004, Karacakılavuz Belediyesi, 1/5000 Ölçekli Nazım İmar Planı Raporu, 2007, Kumbağ Belediyesi, İmar Planı raporu1/1000 Ölçekli İmar Planı Raporu, 1998, kaynaklarından yararlanılarak hazırlanmıştır.

33MarmaracıkBelediyesi,(2007),MisinliBelediyesi,(2003),UlaşBelediyesi,(1998),VelimeşeBelediyesi,(2002),YeniceBelediyesi,(2005),SarayBeledi-yesi(2007),BüyükyoncalıBelediyesi(1999),SarayBelediyesi,(2007).

60.000

50.000

40.000

30.000

20.000

0Yerleşme

alanıSanayialanı

Diğer Toplam

10.000

2004 mevcut imar planlıalanlar toplamı2009 mevcut imar planlıalanlar toplamı

Şekil 4. Tekirdağ İli toplam imar planlı alanlar.

34TrakyaÜniversitesi,(2007),IMP,(2011)TekirdağBelediyesi,(2001).35MarmaracıkBelediyesi,(2007),MisinliBelediyesi,(2003),UlaşBelediyesi,(1998),VelimeşeBelediyesi,(2002),YeniceBelediyesi,(2005),SarayBeledi-yesi(2007),BüyükyoncalıBelediyesi(1999),SarayBelediyesi,(2007),Tekir-dağBelediyesi,(2001).


ca tarımdışı kullanım iznialınmasını zorunlukılmaktadır.2005yılısonrasındaise5403sayılıkanuniletarımtoprak-larının tarım dışı kullanımları daha çok kısıtlanmakta vetarımdışıkullanımiznialınmasışartınınaltıçizilmektedir.Buna rağmenTekirdağ il sınırları içinde1980-2010 yıllarıarasında yerel yönetimlerce çeşitli tarihlerdeonaylanmışveyürürlüğegirmişolan imarplanlarıyolu ile“tarımdışıkullanım izni”olmadantoplam8,177hektaryapılaşmayaaçılantarımtoprağıbulunmaktadır(Tablo4).36

Bualanların ilçeleregöredağılımınabakıldığında,Çer-kezköy ilçesi%28 ileenyüksekdeğeresahiptir. İkincisı-rada Saray ilçesi% 27’lik payla Çerkezköy’ü izlemektedir(Tablo4,Şekil5). İlçevebeldebelediyelerinceplanlananalanlar,fonksiyonlaraçısındandeğerlendirildiğindeiseta-rımizinsizalanların6000hektarınınkonutkullanımı,1814hektarınınisesanayikullanımıamaçlıolduğugörülmekte-dir.SanayiamaçlıolaraktarımdışıkullanımizniolmadanençokalanÇerkezköyilçesinde,konutamaçlıolarakiseenfazlaalanSaray,ÇorluveMerkezilçelerdeplanlanmıştır.

Tekirdağ ili içindeki yerel yönetimlerce çeşitli tarihler-deyapılanimarplanlarınüfushedeflerindedeçokönemlifarklarbulunmaktadır.2004yılındaonaylanan‘1/100.000ölçekliErgeneHavzasıÇevreDüzeniPlanlanı’ndaTekirdağvebağlı yerleşmeler içinönerilen2020hedef yılı nüfusumaksimum1.704.959kişidir.372009yılında İstanbulMet-ropoliten PlanlamaMerkezi tarafından yapılan ve Çevreve Orman Bakanlığı (ÇOB) tarafından onaylanmış TrakyaAlt bölgesi 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planında daTekirdağvebağlıyerleşmeleriçinönerilen2023hedefyılı

toplamnüfusu1.683.200kişidir.38Bunarağmenyerelyö-netimlerce farklı tarihlerdeonaylanmışveyürürlüktebu-lunanİmarPlanlarının2020hedefnüfuslarınıntoplamıiseher iki çevredüzeniplanınınöngördüğünüfusunçoküs-tündeyaklaşık2.900.000kişidir(Tablo2).39

Sanayi Alanları ve Yerel Planlama EtkileşimiBelediyeler tarafından yapılan/onanan bu planların

alan büyüklükleri ve nüfus öngörülerinin, sanayi gelişimalanları ile ilişkisinin test edilmesi amacıyla;bölge içindebelediyelertarafındanonaylanmış imarplanlarının,Tablo5’debelirtildiğişekilde,matematikselolarakalanbüyüklükortalamaları ve nüfus projeksiyonları ortalama değerlerihesaplanmışvenüfusortalaması55.000,alanortalamasıise 1200 ha tespit edilmiştir (Bu değerler hesaplanırkenprojeksiyonnüfusu600.000olanTekirdağ,40750.000olanÇorlu41 ve 323.000olanÇerkezköy42merkez yerleşmeleriortalamalarınçoküstündeolduğundanhesapdışındatu-tulmuştur).

Şekil6’dayerleşmelerinkonumlarıileonaylıimarplan-larındaönerilenalan/nüfuskorelasyonugösterilmektedir.Buna göre ortalama alan ve nüfus değerlerinin üstündeplanasahipbulunanyerleşmelerxveyaksıkesişmenokta-sınınsağ-üstbölgesinde,ortalamanınaltındabulunanyer-leşmeler isesol-altbölgesindeyeralmaktadır.Bunagöreyatay eksende 1200 ha alan değerinin üzerinde bulunanyerleşmeleroransalolarakortalamanınüstündeyapılaşmaalanıoluşturduğu,dikeyeksende55.000nüfusdeğerininüzerindebulunanyerleşmelerdeoransalolarakortalama-nınüstündenüfusöngörüldüğügörülmektedir.

Şekil 3 ve 6 birlikte incelendiğinde; Büyükyoncalı, Ve-liköy, Kapaklı, Karaağaç, Kızılpınar, Ulaş gibi yerleşmeler,sanayi aksının 15 km yarıçaplı günlük ulaşım (gidiş-geliş)ilişkileriiçindebulunduğu,aynızamandabuyerleşmelerinonaylıimarplanlarındaöngörülennüfusvealanbüyüklük-leriŞekil6’dasaptananortalamanüfus/alandeğerlerinin(xveyaksıkesişimnoktası)üzerindeyeraldığıgörülür.DiğeryandanBanarlı,Balabancık,Beyazköy,Barbaros,Sultanköy,Malkara,Hayrabolu,Kumbağgibianasanayiaksıdışındabulunanyerleşmelerisealan/nüfusbüyüklükleriaçısındanortalamanınaltındayeralmaktadır.YeniçiftlikveYeniceisekıyıdabulunankonumlarınedeniyleikincikonutamaçlıya-pılaşmalarınenyüksekolduğuyerleşmelerdir.

Busonucagöre,sanayialanlarıetkiyarıçapı içindebu-lunanBüyükyoncalı,Veliköy,Kapaklı,Karaağaç,Kızılpınar,Ulaşgibiyerleşmelerde,sanayialanlarınınyarattığıyapılaş-ma talep vebeklentileri, kentplanlarını, projeksiyonlarınötesindespekülatifamaçlıetkilemekteveyönlendirmekte-

Şekil 5. Tarım izni olmayan kullanım alanlarının ilçelere göre dağılımı.

Çorlu%23 Çerkezköy

%28

Saray%27

Merkez%17

Muratlı %2

M. Ereğlisi%2

Malkara%0

36BİMTAŞ,(2009).

38IMP,(2011).39Marmaracık Belediyesi, 2007, Mi-sinli Belediyesi, 2003, Ulaş Bele-diyesi, 1998, Velimeşe Belediyesi,2002, Yenice Belediyesi, 2005, Sa-37TrakyaÜniversitesi,(2007).

ray Belediyesi 2007, BüyükyoncalıBelediyesi1999.

40TekirdağBelediyesi,(2001).41ÇorluBelediyesi,(2005).42ÇerkezköyBelediyesi,(2007).

dir.Bunedenle,planyoluilesanayiişletmeleriningereksi-nimduyduğuişgücüvenüfussayılarınınçokdahaüstündealan(tarımtopraklarıdadahil)“imarlıarsa”halinegetiril-mektedir.

SonuçTürkiye’deplanlıdönemolaraktanımlananvesanayileş-

meninekonomikgelişimodağıolarakbelirlendiği1960’lar-

dan 1980’lere kadar sanayileşme, kaynak geliştirme vebunauygun çevreler oluşturmaodaklı bir yaklaşım izlen-miştir. 1980 sonrasında ise sanayileşmenin yarattığı dü-zensizgelişmeveçevresorunlarınedeniyle,bölgelerarasıgelişmişlik farklarını çözmeye yönelik politikalar üzerindetartışmalarbaşlamıştır.Uygulamadaise,busüreçteizlenendevletpolitikalarıvehazırlanankentplanları,sanayininsıç-ramaeğilimleridoğrultusundavepiyasanındahakolayyer



Tablo 5. Tekirdağ ili içinde belediyeler tarafından yapılan imar planlarının alan/nüfus ortalama ağırlıkları

Planlama Alanı Büyüklüğü 1 n

---- . ∑ yi

n i=1

y1+ y2+ y3+ y4+…+ yn

Ort. Alan = --------------------------------------=1200 ha n

y = çalışma kapsamında bulunan yerleşmelerinplanlama alanların= çalışma alanında bulunan yerleşme sayısı

Planlama Alanı Nüfusu 1 n

---- . ∑ Ni i=1

n

N1+ N2+ N3+ N4+…+ Nn

Ort. Nüfus = --------------------------------------=55.000 n

N=çalışma kapsamında bulunan yerleşmelerin imarplanlarınüfusprojeksiyonların= çalışma alanında bulunan yerleşme sayısı

200.000

Nüf

us

180.000

160.000

140.000

120.000

100.000

80.000

60.000

40.000

20.000

00

Alan (Ha)500 1.000 1.500 2.000 3.000 4.000 4.5002.500 3.500

Yeniçiftlik Belediyesi

Kapaklı Belediyesi Karaağaç Belediyesi

Sanayi etki alanında bulunanyerleşmeler

Diğer yerleşmeler

Veliköy BelediyesiBüyükyoncalı Belediyesi

Kızılpınar BelediyesiYenice Belediyesi

Ulaş Belediyesi

Muratlı Belediyesi

Sultanköy BelediyesiMisinli Belediyesi

Marmaracık BelediyesiBarbaros Belediyesi

Kumbağ BelediyesiBeyazköy Belediyesi

Banarlı BelediyesiBalabancık Belediyesi

Şekil 6. Tekirdağ ili içinde belediyeler tarafından yapılan imar planlarının alan/nüfus oransal ağırlıklarına göre dağılımı.* (*Tekirdağ, Çorlu ve Çerkezköy alan ve nüfus büyüklükleri açısından diğer yerleşmelerin çok üstünde yer alması nedeniyle sıralama dışında tutulmuştur.)


bulabilmesiyönündebiçimlenmiştir.Başkabirdeyişle,Mar-maraBölgesi’ninİstanbul’unetkisialtındasanayileşmesiveçevrekentlerdekiyapılaşmaoluşumlarındasermayeeğilim-lerivebuparaleldeoluşanmerkeziyönetimpolitikalarınınrolüağırlıklıolmuştur.Bununsonucuolarakİstanbulkendiiçindebüyümeyedevamederkenbiryandandaçeşitliplan-larlasanayiodaklıgelişmekontrolaltınaalınmayaveçevreillere yönlendirilmeye çalışılmıştır. Buna rağmen İstanbulMetropolübüyümesüreci,sanayiodaklıgelişmeileçevrekentlereyayılarakvedahauzakmesafeleresıçrayarakyenigelişmeleritetiklemesişeklindedevametmiştir.43

Buparalelde,1980ve90’lıyıllarakadarsanayietkisindegelişenbüyükkentlerde,sanayininartmasıveberaberindeoluşan yığılmalar, kentmerkezlerindeki arsa değerlerininartışı,ulaşımkolaylıklarıveteknolojiningelişimiylemekanabağımlılığınazalması,sanayininyapısaldönüşümügibifak-törler,sanayininçevreyerleşmeleresıçramalarşeklindeye-nidenkonumlanmasınıdoğurmuştur.44Metropolkentlerdeekonomiveişgücününsanayisektöründenservissektörü-nekayması,teknolojikolanaklarlabirliktemekânsalolarakyerleşmelerin daha geniş alanlara yayılmasına ve servissektörününmerkezileşmesine neden olmuştur.45 Böylecemetropolkentçevresindeyeniyığılmaalanları (agglome-rationrelocations)oluşmayabaşlarken,buyığılmalar,yenidinamikleri tetikleyerekkentlerdeönemlideğişimlereyolaçmaktadır.46

Buparalelde,ülkeninsanayipolitikaları,sermayevekarodaklıolarakbazıyerleşimbölgelerininhızlabüyümesininvebölgelerarasıgelişmişlikdüzeyleriarasındakifarkıngi-derekaçılmasınıntemelunsurlarıveyönlendiricisiolmuş-tur. Marmara Bölgesi içinde de başta sanayi yatırımlarıolmak üzere, İstanbul kaynaklı birçok ekonomik faaliyet1980yılısonrası,çevreyerleşmesistemlerininoluşumun-datemelbelirleyiciveyönlendiricilerdenbiriolarakorta-ya çıkmış,örnekalanolarak incelenenTekirdağve çevreyerleşmelerinde de beklenmeyen boyutlara taşımıştır.Planlamakararları,yenioluşanarz-talepdengelerininüs-tündeyapılaşmaalanlarıoluşturacakşekildedüzenlenmiş-tir. Sonuçta sanayi alanları, yeni konumlandığı kentlerde,gereksinimduyduğuişgücü-nüfusvegereklihizmetalanla-rınabağlıoluşanbüyümeninötesinde,tarımtoprağından“imarlıarsa”halinedönüştürerekyaratılandeğerartışıvekarodaklıtaleplerebağlıplanlarınüretilmesindeenönem-lietkenlerdenbiriolmuştur.

KaynaklarAmin,A.(1994)Post-Fordism:models,fantasiesandphantoms

oftransition.Post-Fordism:AReader.Amin,Ashed.Oxford:Blackwell.1-40.

BİMTAŞ(2009)1/100.000ÖlçekliTrakyaAltBölgesiErgeneHav-zasıRevizyonÇevreDüzeniPlanıAnalitikRaporu,Çoğaltma,İstanbul.

Bölen,F.(1982)Türkiye’deSanayiYerSeçimininYerleşmeSiste-mineEtkileriMarmaraBölgesindeİkiYöntemDenemesi,Do-çentlikTezi,İTÜMaçkaMimarlıkFakültesi,İstanbul.

BüyükyoncalıBelediyesi(1999)1/5000NazımİmarPlanıRaporu,1999,Çoğaltma.

Clawson,M.(1962)“UrbanSprawlandSpeculationinSuburbanLand,LandEconomics”38(2):99-111.

ÇerkezköyBelediyesi(2007)1/5000NazımİmarPlanı,2007,Ço-ğaltma.

Çorlu Belediyesi (2005) ÇorluNazım İmar Planı Raporu, 2005,Çoğaltma.

Dicken,P.(2011)GlobalShift:MappingTheChangingContoursofTheWorldEconomy,TheGuilfordPress,NewYork, Lon-don.

DPT(2000)SekizinciBeşYıllıkKalkınmaPlanı,ÇevreÖzelİhtisasKomisyonRaporu,Ankara.

Eraydın,A.(1997)DeğişenDünyadaBölgePlanlamanınYenidenTanımlanması;BirEkonomikBütünleşmeveDemokratikleş-meProjesi,TMMOBŞehirPlancılarıOdasıYayını,1,Ankara.

Eraydın,A.(2002)YeniSanayiOdakları:YerelKalkınmanınYeni-denkavramsallaştırılması.ODTÜMimarlıkFakültesi,Ankara.

Eraydın,A.(2013)“DeğişenNeoliberalizmveKentselAlanaYan-sımaları:SeçenekleriveSonrasınıDüşünmek”,4.KentselveBölgeselAraştırmalarSempozyumu,28-30Kasım2013,Mer-sin.

Ewing,R.(1997)‘IsLosAngeles-stylesprawldesirable?’.JournaloftheAmericanPlanningAssociation,63(1):107-126.

Eyüboğlu,E.(1998)TarihselSüreçİçindeŞehirselBiçimlenmeyiYönlendirenEtmenler ve İstanbulÖrneği,DoktoraTezi, İTÜFenBilimleriEnstitüsü,İstanbul.

Harvey, D. (1989) FromManagerialism to Entrepreneurialism:TheTransformationinUrbanGovernanceinLateCapitalism,Blackwellpublishing,İsveç.

Harvey, D. (1990) The Condition of Postmodernity, Blackwellpublishers,UK; Çeviren: Sarvan, S., (2003) PostmodernliğinDurumu,MetisYayınları,İstanbul,

IMP(2011)1/25.000ölçekliTekirdağİlÇevreDüzeniPlanAçıkla-maRaporu,Çoğaltma,İstanbul.

Isserman,A.M.(1995)“TheHistory,Status,andFutureofRegi-onalScience:AnAmericanPerspective”,InternationalRegio-nalScienceReview,17:249-296.

Kaçar,Y.(2008)Neo-LiberalYapılanmanınKentselMekânaYan-sıması: Gaziantep Örnegi, Y.Lisans Tezi,Mersin ÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Mersin.

Karaalp,H.S.veErdal,F. (2012)“SanayileşmeninBölgeselYığıl-masıveKomşuİllerinBüyümesiGelirFarklılıklarınıArtırırmı?TürkiyeiçinBirBetaYakınsamaAnalizi”,EgeAkademikBakış,12(4):475-486.

Karakurt,E. (2006)“KentselMekanıDüzenlemeÖnerileri:Mo-dernKentPlanlamaAnlayışı vePostmodernKentPlanlamaAnlayışı”,ErciyesÜniversitesi İktisadiveİdariBilimlerFakül-tesiDergisi,(26):.1-25.

MarmaracıkBelediyesi (2007)Marmaracık1/5000Nazım İmarplanıraporu,2000ve2007,Çoğaltma.

MisinliBelediyesi(2004)Misinli1/5000NazımİmarPlanıRapo-

43DPT,(2000),Bölen,(1982).44Eyüboğlu,(1998),Vicinovd,(2007).44Eyüboğlu,(1998),Vicinovd,(2007).

45Sassen,(2001).46Vicinovd,(2007).

ru,2003ve2004,Çoğaltma.Özdinç,H.K.(2007)NeoliberalPolitikalarveBölgeYönetimiSo-

runu: Türkiye Deneyimi, Doktora Tezi, Ankara ÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Ankara.

Pryor,R.J.(1968)DefiningTheRuralUrbanFringe,UniversityofNorthCarolinaPress,Amerika.

SarayBelediyesi (2007)Saray1/5000Nazımimarplanıraporu,2007,Çoğaltma.

SassenS.(2001)Theglobalcity:NewYork,London,Tokyo,Prin-cetonUniversityPress,Princeton.

Sengerberger,W.vePyke,F.(1992)IndustrialDistrictsandLocalEconomicRegeneration:ResearchandPolicyIssues.Geneva:InternationalInstituteofLabourStudies.

Sezgin,D.,veVarol,Ç. (2012)“Ankara’dakiKentselBüyümeVeSaçaklanmanınVerimliTarımTopraklarınınAmaçDışıKullanı-mınaEtkisi”,JFA,29(1):273-288.

Smith’den aktaran: Karataş, N. (2007) “İzmir’deki șehirsel sa-çaklanmaEğilimlerinintorbalı-Ayrancılar’daarazisahipliğieldeğișimSüreçlerineetkileri(1968–2000)”,PlanlamaDergisi,2:.3-12.

Şengül,H.T.(2002)“PlanlamaParadigmalarınınDönüşümüÜze-rine Eleştirel Bir Değerlendirme”, Planlama Dergisi, (2-3):8-30.

Şengül,H.T.veErsoyM.(1998)“KüreselleşmeveYarışanYerellik-ler”,1997SanayiKongresi,16-17Aralık1997,Ankara.

Şengül,H.T. (2003)“YerelleşmeninDayanağıveDemokratikleş-mesiSorunsalıKarşısındaYerelYönetimReformu”,Planlama,(03/4):56-58.

TekirdağBelediyesi (2001)Tekirdağ İmarPlanıRaporu,1/5000ÖlçekliNazımİmarPlanı2001,Çoğaltma.

Tezcan,M.vePenbecioğlu,M.(2010)“NeoliberalKentleşmeSü-reciveKıyıKentlerindeMutenalaştırma;İzmirAlaçatıÜzerineBir Araştırma”, 33. Dünya Kent Şehircilik Günü Kolokyumu,6-8Kasım2009,Antalya.

TrakyaÜniversitesi(2007)1/100.000ölçekliErgeneHavzasıÇev-reDüzeniPlanıAçıklamaRaporu,TrakyaÜniversitesiRektör-lüğüYayınlarıYayınNo:78,Edirne.

Ulaş Belediyesi (1998) Ulaş 1/5000 Nazım imar planı raporu,1998,Çoğaltma.

VelimeşeBelediyesi(2004)Velimeşe1/5000imarplanıraporu,2004,Çoğaltma.

VicinoT.,BernadetteH.VeShortJ.R.R(2007)“Megalopolis50Yearson:theTransformationofaCityRegion”,InternationalJournalofUrbanandRegionalResearch,31(2):344-67.

YeniceBelediyesi(2005)Yenice1/5000imarplanıraporu,2005,Çoğaltma.



Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü, İstanbul.

Başvuru tarihi: 10 Kasım 2015 - Kabul tarihi: 04 Şubat 2016

İletişim: Tengüz ÜNSAL. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):150-161

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.49379

Türkiye’de Tasarım Destek Programlarının Yenilik Modelleri Perspektifinden Değerlendirilmesi

Assessing Design Support Programs From An Innovation Model Perspective in Turkey

Tengüz ÜNSAL

Sanayileşmiş ülkelerin iktisadi performanslarına yenilik/inovasyon yapabilme yetenekleri önemli katkı sağlamaktadır. Yenilik sadece bilim veteknolojikalandakigelişmeleredeğil;aynızamandateknoloji,hizmet,kullanıcı-merkezlilikvesosyalyenilikarasındaköprüolarakhare-ket edebilen tasarım odaklı gelişmelere de bağlıdır. Güçlü tasarım sektörüne sahip ülkelerde tasarım sadece iç kaynak temelli bir faaliyet olarak gerçekleştirilmemekte, Tasarım Danışmanlık Firmaları (TDF), araştırma ve uygulama merkezleri, Ar-Ge laboratuvarları gibi dışsal oyuncular da etkin olarak kullanılmaktadır. Yeni nesil yenilik modelleriyle birlikte kabul gören, yenilik ilişkili dışsal oyuncular gerek kendi içinde oluşturdukları gerekse üretim endüstrileri ile oluşturdukları yakın ve uzak mesafeli yenilikçi ve işbirlikçi networkler içinde yer alarak, firmaların rekabetçiliğine katkı sağlamaktadır. Türkiye’de de son yıllarda yenilik ve tasarımın rekabet gücü kazanımına sağladığı katkı ve role dair farkındalık artmış, özellikle 2000’ler sonrasında konuya dair politik, yasal ve yönetsel düzenlemelere gidilmiştir. Tasarıma ilişkin politikalar ve desteklerin dayandığı temel teorik çerçeve doğrusal yenilik modellerinden beslenmekte, yeni nesil yenilik modelleri etkin olarakkullanılmamaktadır.HalbukiTürkiye’desınırlıürünveteknolojikyenilikyapmakapasitesinesahipimalatsanayifirmalarınınoranıyüksektir ve farklı büyüklükteki imalat sanayi firmalarıyla dış kaynak temelli yenilik sağlayıcıları arasındaki yakın ve uzak mesafeli işbirlikçi (yerel ve küresel) network kullanım oranları düşüktür. Sunulan makalenin amacı tasarıma ilişkin destek programlarını yenilik modelleri perspektifinden analiz ederek, ürün yeniliğinde tasarımın etkin olarak kullanılabilmesi için kavramsal bir çerçeve oluşturmaktır. Bu amaçla yürürlükteolanpolitikavestratejibelgelerine,kamununsağladığıdoğrudanvedolaylıtasarımdestekprogramlarınaodaklanılmaktadır.Anahtar sözcükler: Endüstriyel tasarım; tasarım destek programları; tasarım politikaları; yenilik modelleri; yerel ve küresel networkler.

The innovative character of industrialized countries contributes to economic performance. Dynamics of innovation not only depend upon scientific and technological developments, but also include design, which acts as a bridge between technology, user-centered services, and so-cial innovation. While design is implemented by in-house activities in countries with powerful design sectors, design- and innovation-related external actors are also actively used. Influenced by new innovation models, innovation-related external actors contribute to a country’s com-petitiveness by engaging in local and global collaborative networks, both internal and with manufacturing industries. Awareness about the role and contribution of innovation and design in competitiveness has been raised in Turkey, and relevant political, legal, and administrative regulations have been implemented since 2000. The theoretical framework on which policy and support are based relies on linear innovation models, and new-generation models of innovation are not actively used. However, the number of manufacturing firms in Turkey with the capacity to make limited products and developments in technology is high. In addition, the use of collaborative (local and global) networks of manufacturing firms of different sizes and innovative outsourcing suppliers is low. The aim of the present study was to construct a conceptual framework for the active use of design in product innovation by analyzing the relevant public policies, with a focus on current policy and strat-egy documents and the design-support programs publically provided by the public.Keywords: Industrial design; design support programs; design policies; innovation models; local and global networks.

ÖZ

ABSTRACT


GirişBilgi temelli yeni iktisadi yapılanmada firmaların ve

ulusların rekabetçilikleri, ‘bilgi üretebilme’, ‘öğrenebilme’ve‘yenilik’yapabilmeyeteneklerinebağlıdır.1Günümüzdeyeniliksadecebilimveteknolojikalandakigelişmelerede-ğil,aynızamandateknoloji,hizmet,kullanıcı-merkezlilikvesosyalyenilikarasındaköprüolarakhareketedebilentasa-rımodaklıgelişmeleredebağlıdır.Bunedenlesanayileşmişülkeleriniktisadiperformanslarındayenilikyapabilmeye-tenekleriönemlikatkısağlamakta,ürünvehizmetyeniliğiiçintasarımönemlibiraraçolarakkabulgörmektedir.Stra-tejikbiraraçolarak tasarım;firmalarınyenilikve iletişimpolitikasıperformansınıgeliştirmekte,2iktisadisektörlerinyenidenyapılanmasınadesteksağlamakta,3ülkelerinihra-cat potansiyelini ve rekabet gücünü geliştirmeye katkıdabulunmaktadır.4

Ancakyakınzamanlarakadaryeniliğe ilişkinpolitikalarveakademik çalışmalar tasarıma çokaz ilgi göstermişler,yenilik politikaları ağırlıklı olarak Ar-Ge’ye, kamunun bi-limselçalışmalarayönelikdesteklerine,dahaazderecedede teknoloji vemühendislik politikalarına odaklanmıştır.5 Bunakarşılıkuzunyıllardırbaşta İngiltere,ABD, Japonya,Almanya,Hollanda, İsveç,Danimarka,Finlandiyagibibir-çokgelişmişülkede,YeniZelanda,Tayvan,Hindistan,Gü-neyKoregibigeçsanayileşmişülkelerdetasarımyeniürüngeliştirmede etkin olarak kullanılmakta, bu ülkelerdeba-zenbağımsızbazendeyenilikpolitikalarınındestekleyicisiolaraktasarımpolitikalarıgeliştirilmektedir.Diğertaraftanhemyenilikhemde tasarımAvrupaBirliği,OECD,DünyaBankasıgibiuluslararasıorganizasyonlarınvebirliklerindegündeminegirmiş,bukurumlarınhazırladığıdokümanlar-da ülkelerin ve firmaların ekonomik yarışmacılığını artır-madayenilikvetasarımınöneminedikkatçekilmiştir.6

Gelişmekte olan ülkeler kategorisinde değerlendirilenTürkiye’dedeözellikle2000’lerden itibarenyenilik ve ta-sarımın rekabet gücüne sağladığı katkıya dair farkındalıkartmış,konuyadairpolitikalargeliştirilmiş,yasalveyönet-sel düzenlemelere gidilmiştir. Ulusal yenilik sistemi oluş-turmaya yönelik çabalar 2000’lerin ortalarında başlamış,bubağlamdabirçokulusalyenilikstratejibelgesionanmışveyürürlüğegirmiştir.Ancakbupolitikalaryeniliğibilimveteknoloji ağırlıklı olarak ele almış, tasarımdaha çokmü-hendisliktabanlıfaaliyetolarakgörülmüş,tasarımaçokazyerverilmiştir.Ülkeninrekabetgücündetasarımınetkinliği-niartırmayayönelikmevcutpolitikalarkalkınmaplanların-da,sanayi,bilim,teknolojiveyenilikstratejisibelgelerindeve farklı kurumlarca yürürlüğekonulmuşbulunandestekprogramlarındadağınıkveparçacıbiçimdeyeralmıştır.İlk

ulusaltasarımstratejibelgesiiseancak2014’deonanmış-tır.Türkiye’dedüzenlenmişolantasarımveyeniliğeilişkinpolitika ve tasarım destek programlarında teknoloji itiş-li yenilik modellerinden etkilenilmiş, tasarım fonksiyonuimalatsanayindeağırlıklıolarakiçkaynakkullanımıteme-lindeteşvikedilmiştir.İnovasyonvetasarımınhemfirmaiçihemdefirmadışıoyuncularlayerelveküreseldüzlemdeoluşturulan intra ve/veya inter-organizasyonel network-ler içinde elde edilmesini öngören yeni nesil yenilikmo-dellerininetkileriyasınırlıkalmışyadatamamengözardıedilmiştir. Halbuki yeni nesil yenilik modelleriyle birliktegelişmişekonomilerdefirmalarınekonomikyarışmacılığınıartırmadatasarımveyenilikilişkilidışsaloyuncularıngerekkendiiçindeoluşturduklarıgerekseüretimendüstrileriileoluşturduklarıyakınveuzakmesafeliyenilikçinetworkler/ağlarönemlirollerüstlenmektedir.7

TasarımınzayıfbirsektörelalanolduğuTürkiye’desınırlıürünveteknolojikyenilikyapmakapasitesinesahipimalatsanayi firmalarının oranı yüksektir ve farklı büyüklüktekiimalat sanayifirmalarıyladış kaynak temelli yenilik sağla-yıcılarıarasındakiyakınveuzakmesafeliişbirlikçi(yerelveküresel)networkkullanımoranlarıdüşüktür. İfadeedilmişproblemalanındanyolaçıkarakbumakale;(i)anaakımlite-ratürdetanımlananyenilikmodelleriaçısındanTürkiye’dekimevcuttasarımdestekprogramlarınındeğerlendirilmesine(ii)tasarımilişkilipolitikageliştirilirkenyeninesilyenilikmo-dellerininnasılyorumlandığınave(iii)Türkiye’desağlanantasarımdestekprogramlarınınamaçvehedeflerineodak-lanmaktadır. Bu araştırma için tasarım ve yeniliğe ilişkinfarkındalığın arttığı 2000 sonrasına odaklanılmış, dönemboyuncahazırlananveyürürlüğekonulankalkınmaplanla-rı,stratejieylemplanlarıgibipolitikabelgelerivetasarımailişkindestekprogramlarıincelenmiş,kamupolitikalarındabir rekabetaracıolaraktasarımınkonumlandırılışbiçiminiaçığaçıkarabilmekiçinpolitikaiçerikanaliziyapılmıştır.

Yenilik Modelleri ve Tasarımın RolüTasarımveyenilikürün,hizmetvesistemlerderekabet

avantajı yaratabilen önemli araçlardır. Yenilik: teknoloji,ürünler,hizmetlerveşirketstratejisigenelindebilgivebü-tünleşmeyoluyladeğeryaratılmasıiken,8tasarımfaaliyet-lerininhedefinebilgiüretiminedeknow-howüretimidir;ancakürün(artefakt)vekullanıcıarasındakiarayüzündilegetirilmesidir.9 Tasarım, ve daha geniş anlamda, tasarımdüşüncesi(designthinking)yenilikçiürünler,hizmetler,sü-reçlervehattatoplumsalsorunlarlailgilisektörlerdekulla-nılabilirbiryaratıcıproblemçözmearacıdır.10

İlkkez1992yılındaRothwelltarafındanoluşturulandahasonrabirdiziaraştırmacıtarafındangeliştirilenveuluslarınürün ve teknolojik yenilik geliştirmek için sistemanlayış-



1 Porter,1986;Lundwall,1994.2 HertensteinvePlatt,1997.3 Lovering,1995.4 Corfield,1979;RothwellveGardin-

7 Ünsal,2000,s.138.8 Nonaka,1992,s.96.

er,1983;UghanwaveBaker,1989.5 Hobdayvd.,2012.6 SWD,2013;Kang,2015. 9 Bonsiepe,1995,s.35.

10Brown,2009,s.236.


larındayaşanangelişmeleriaçıklamayıhedefleyenyenilikmodellerinegöretasarımınyeniliksüreciiçindeüstlendiğirollergeçmiştengünümüzefarklılaşmıştır.1950’lerdengü-nümüzekronolojikolarakbeşnesilüzerindentanımlananyenilik modelleri teknolojik değişmeyi ve yeni ürünlerinortayaçıkışaşamalarınıortayakoymayı,farklıdisiplinalan-larınınkatkılarınıveticarileşebilecekyeniürünlerinortayaçıkışsürecindenasılbirarayageldikleriniaçıklamaktadır.11 Ancakkronolojikolaraksınıflandırılmaklabirlikteherhangibiryenilikmodelindendiğerinegeçişsonrakimodelinbiröncekininyerinialacağıanlamınagelmediğigibi,çoğumo-delyanyanagelebilmekteyadabazıdurumlardaherhangibirmodelinelementleridiğerbirmodelinelementleriylebirleşik halde olabilmektedir.12 Tercih edilecek en uygunmodel sektörden sektöre ve yeniliğin farklı kategorileriarasındadeğişiklikgösterebilmekte(örneğin,radikalvear-tımsalyenilik),dolayısıylatasarımınrolüdebağlamagörefarklılıklargösterebilmektedir.13

Birincinesilyenilikmodelleri1950’liyıllardageliştirilenve doğrusal ve ardışık süreçlerden oluşan ‘teknoloji itişlimodellerdir’.Temelaraştırmaçalışmalarıylaeldeedilenbi-limselbuluşlaruygulamalıaraştırmalarlateknolojikbilgiyedönüştürülmekte,ürüngeliştirmesürecindeiseürüntasa-rımı,üretimmühendisliğivepazarlamaaşamalarısonrasıyenilik süreci tamamlanmaktadır. Bumodeller firmalarınbilimselbuluşvebunlardankaynaklanan teknolojikyeni-likfaaliyetlerineodaklanırken,yeniliğifirmaiçiuygulamalıaraştırmafaaliyetlerinindoğalsonucuolarakelealmakta,firmabünyesinde‘içselleştirilmiş’Ar-Gefaaliyetlerinindo-ğalsonucuolarakgörmektedir.Teknoloji itişlimodellerdetasarımcıağırlıklıolarakkazanılmışyeniürünteknolojisineestetikformverenikinciloyuncurolündedir.14

1960’ların ortalarında ortaya atılan ikinci nesil yenilikmodelleri‘pazarçekişlimodellerdir’veteknolojiitişlimo-dellerdeolduğugibidoğrusalveardışıksüreçlerdenoluş-maktadır. Bu modellerde pazar talepleri “ürün yeniliğiniçeken,15Ar-Ge’yiyönlendirenyenifikirlerinkaynağınıoluş-turmaktadır. Pazar çevresindehakimolan sosyal kültürelrejimürünyeniliğiniyönlendirenbaşlıcaetkendir.Tasarım-cılarpazarlamapersonelitarafındantespitedilmişmevcutpazarfırsatlarıdahilindeürünleriningelişimselaşamasınıgerçekleştiren bir oyuncu olarak görülmektedir.16 Litera-türdepazar-çekişliyenilikstratejilerininbelirlibiryaklaşı-mıolarakkabulgörenkullanıcımerkezlitasarımyeniürüngeliştirme süreci içindekullanıcıya sosyal-kültürel çevresiiçindeodaklanmaktaveonlarıngereksinimlerineyanıtara-maktadır.17DerinkullanıcıaraştırmalarıYÜGsürecininanaekseninioluşturmaktadır.

Yukarıdaaçıklananherikidoğrusalmodelinimalatsana-yiiiçindeyeniliklerinortayaçıkışdinamikleriniaçıklamaktayetersizkalmasıüzerine1970’liyıllarınortalarındatekno-lojivepazararasındaki ilişkiyietkileşimedayalıaçıklama-yayöneliküçüncünesilyenilikmodeliolarakadlandırılan‘eşleme(coupling)modelleri’ortayaçıkmıştır.18Bumodel-lerde,birinciveikincinesilmodellerinaksinefirmalaryeniürüniçinkararvermesürecindebilim\teknolojivepiyasadinamikleriniayrıayrıdeğilbirlikteelealmaktadır.Eşlememodeliözündedoğrusalsüreçolmaklabirlikteyeniliksü-recininadımlarındanörneğinfikirgeliştirme,konseptde-nemesi,işplanıoluşturma,prototipgeliştirmeveürününpiyasayasürülmesiaşamalarındataraflardan(e.g.,tedarik-çiler,tüketici\kullanıcılardan)geribildirimlersağlar.19

1980’liyıllarda,dördüncünesilolarakadlandırılan‘en-tegremodeller’geliştirilmiş,bumodeldefirmaorganizas-yon yapısı içindeki fonksiyonel bütünleşmeye ek olarakfirmalarınekonomidekidiğerajanlarlaetkileşimiesasalın-mıştır.Bumodeldeparalelgelişmeyaratmakiçindisiplin-lerarasıbütünleşik (entegreedilmiş) geliştirme takımlarıkurulmakta, tedarikçiler ve teknolojik açıdan en gelişmişfirmalarla bağlantılar kurulmaktadır. Ortak girişimler vestratejik işbirliklerinin dahil olduğu yatay örgütlenmeyedayalı işbirlikleri gerçekleştirilmektedir.20 Tasarımcı diğerdisiplinlerleyürütülenyeniliksürecininarayüz faaliyetleriiçindebütünleştiricivedüzenleyicirolüstlenmektedir.

1990’lıyıllardaise;yeniliksürecininbaşarısındayenibirfenomenolarak‘öğrenmeolgusu’gündemegelmeyebaş-lamış;networkbağlantılarıiçindeetkileşereköğrenmeninönemi tanınmıştır.21 Böylece beşinci nesil olarak sınıflan-dırılan ‘sistemlerin entegrasyonu ve network modelleri’ortaya çıkmıştır. Beşinci nesil yenilik modelleri, entegreedilmişsistemlerevenetworkoluşumlarınadayanmakta,dördüncünesilmodellerinesneklik,geliştirmehızı,kalitegibi özelliklerini de kapsamaktadır. Bu modellerde yeniürüngeliştirmesürecininetkisinivehızınıyükseltebilmekiçinyeniürüngeliştirmetakımıüyelerininbilgi(knowled-ge)alışverişleriönplanaçıkarken,networkleriçindebilgiiletişimteknolojilerininveCADsistemlerikullanımıyaygın-lık kazanmıştır. Ortak girişimler, ortak araştırma gruplarıgibiyataydaişbirliklerigerçekleştirilir.

Doğrusalmodellerdenfarklıolarakbeşincinesildetasa-rımsürecininbaşlangıçnoktasıgenellikleakademikbirfikirveyaaraştırmadeğildir.Bumodellerdetasarımlarbirbirle-ri ileyakın işbirliği içindeçalışankullanıcılar, tasarımcılar,mühendislik bölümleri, pazarlama bölümleri, müşterilerveTasarımDanışmanlıkFirmaları(TDF),vb.gibidışsaloyu-cuların dahil olduğu çoklu kaynaklardan kaynak bulur.22

11Rothwell,1994;Hobday,vd.2005.12Rothwell,1994.13Hobdayvd,2005,s.125.14Hobdayvd.,2005,s.124.

18Rothwell,1994.19Hobdayvd.,2012,s.276.20Hobday,2005.

15Freeman1982;Rothwell,1994.16Hobday,vd.2012,s.275.17Dell’EraveVerganti,2009.

21Lundwall,1994; Hobday, 2005,s.125.

22Tether, 2005; Hobday vd., 2012,s.277.

Yeni nesilmodellerde endüstriyel tasarım; yeni ürün ge-liştirme sürecinde pazarlama ve üretim mühendisliği ilebirlikteürüngeliştirmenindisiplinler-arasıorganizasyonelyapısı içinde yer almaktadır. Endüstriyel tasarımcı yeniliksüreci içindesadeceyenifikirleriyaratmakiçinkullanılanbirkaynakdeğil,ayrıcayeniürüngeliştirmesüreci içindediğer çalışmadisiplinleriyleyürütülen iş süreçleri (arayüzfaaliyetleri)içerisinde‘kolaylaştırıcı’,‘yorumlayıcı’,‘düzen-leyici’,‘işbirlikçi’ve‘tamamlayıcı’rollerüstlenmektedir.23

Doğrusal yenilik modellerinde yenilik ve tasarım fir-ma içi faaliyet olarak kabul edilir iken yeni nesil yenilikmodellerinde üretim endüstrileri, tasarımı sadece firmabünyesindegerçekleştirilenfaaliyetolarakelealmamakta,gereklihallerdeTDF’ları,araştırmaveuygulamamerkezle-ri,Ar-Ge laboratuvarlarıgibi tasarımveyenilik ilişkilidış-sal oyuncuları (tedarikçileri) etkin olarak kullanmaktadır.Küresel pazarlarda rekabetçi üstünlüğün ‘emek-sermayeekseninden yaratıcı-girişimcilik eksenine’ kayması imalatsanayi firmalarının sürdürülebilir rekabetçi üstünlük içinürünvehizmetlerdeçeşitlenmevefarklılaşmazorunluluğugibietmenlergelişmişülkelerdetasarımaolantalebiartır-mışdolayısıylaTDF’larınıngelişimihızlanmış,dışkaynakte-mellitasarımveAr-Gegibifaaliyetlerinfarklıbüyüklüktekiimalatsanayitarafındannetworkbağlantılarıiçindekulla-nımıyaygınlıkkazanmıştır.Günümüzdebirçoküretimen-düstrisiAr-Gekaynaklarındakieksikliklerigidermekiçindışkaynaktemelliyeniliktedarikçilerininsağladığı(sözleşmeliAr-Ge, laboratuvar\test hizmetleri, teknoloji danışman-lığı, endüstriyel tasarım, mühendislik vb gibi) hizmetlerieldeetmekiçin işbirliklerineyönelmektedir.24Bueğiliminsonucu olarak gelişmiş ülkelerde imalat sanayinin Ar-Gesüreçlerinihizmetlerdizisiyledestekleyenteknolojipaza-rıbüyümüş,tasarımayrıbirsektörelalanolarakgelişmiş,ürün geliştirmeyle ilgili faaliyetlerin teknoloji pazarındakirolüveönemitanınmıştır.25İzleyenbölümlerdeTürkiye’detasarımveyeniliğeilişkingeliştirilenpolitikaveteşviklerintasarımınyenilikmodelleriiçindeüstlendiğirollerdenhan-giçerçevedeetkilendiğitartışmayaaçılacaktır.

Türkiye’de İmalat Sanayinde Tasarımın GelişimiTürkiye’de sanayileşme esas olarak 1950’lerde başla-

mış,uluslararasıkonjonktüredeuygunolarak1960’lardan1980’leredeğinithalikamecisanayileşmepolitikalarıizlen-miştir. Yüksek ithalat tarifeleriyle yerli üretici korunmuş,hükümetsübvansiyonlarıvekamuimalatkuruluşlarıtara-fındansağlananucuzaramalgirdileriylesanayiyatırımlarıteşvikedilmiştir.26Ancakkorumaaltındabellibirgelişmeyakalayansanayiiçiniçpazarınçekişgücübirdinamikola-rakkullanılırken,kamuteknolojininitişgücünügeliştirmekiçinfirmalarüzerindebiryaptırımgücüoluşturamamıştır.

RekabettenuzaksürdürülenüretimnedeniyleAr-Geveta-sarımgibiyenilikçifaaliyetlerekarşıtalepyaratılamamıştır.Üretilenyerliürünlerinyurtdışımuadillerininyerelüretimşartlarınauyarlamayayönelikasimilasyonveadaptasyonadayalı(uyarlamacıveyataklitçi)bakışaçısıylageliştirilme-sibudöneminürüngeliştirmefaaliyetlerininortaközelliğiolmuştur.27

1970’lerdeyaşananekonomikkrizlervesiyasiistikrarsız-lıklaryenipolitikaarayışlarınıgündemegetirmiş,1980’lerinbaşından itibaren ihracata yönelik sanayileşme stratejileriuygulamayakonulmuştur.Dönemboyuncasanayileşmeyeilişkin politikaların oluşturulmasında 1987’de AB’ne tamüyelik başvurusu, 1995’de AB Gümrük Birliğine girilmesi,aynıyıluluslararasımalvehizmetakımlarınınserbestleşme-sinihedefleyenDünyaTicaretÖrgütü’neüyeolunmasıetkiliolmuştur.Gümrükvergileriönemliölçüdedüşürülmüş,dışticaretkısıtlamalarıvedoğrudanyabancısermayehareket-leriüzerindekikısıtlarkaldırılarakdışticaretliberasyonunusağlayanadımlaroluşturulmuştur.28Ancakihracatodaklılıkbir söylemolarakbenimsensede imalat sanayi içinde ta-sarımveürüngeliştirmefaaliyetleriağırlıklıolarakiçpazarihtiyaçlarınıkarşılamayayönelikgerçekleşmiş,içvedışpa-zar talepleri arasında benzerlikler olması halinde firmalarihracatodaklıdavranabilmişler,dolayısıylaüretimdeölçekekonomisinebağlıfiyatetkilirekabetstratejisiizlenmiştir.29

Türkiye’de imalat sanayinin reelanlamda tasarımla ta-nışmasınıtetikleyenise2001kriziolmuştur.30Çin’inküre-selpazarlardayarattığıfiyatetkilirekabetgücü,daralaniçpazarkarlılıkhacmigibinedenlerlebirçokfirmanınihraca-ta yönelebilmek içinmarkalaşmave tasarımaolan talebiartmıştır. Türkiye’nin 2000’lerde imalat sanayi stratejisiyenilikçi üretim, istikrarlı yüksek büyüme ve katma de-ğeri yükseküretimolarakbelirlenmiştir. Sanayideyapısaldönüşümü gerçekleştirmede yenilik ve tasarımın yarattı-ğıavantajayönelik farkındalıkartmış,yenilikve tasarımaolantalebicanlandırmakiçinulusalpolitikalarhazırlanmış-tır.Ulusal yenilik stratejilerindeAr-Geveyenilik teknolo-jikbilgiüretilmesi,üründeveüretimsüreçlerindeyenilikyapılması, teknolojik bilginin ticarileştirilmesi, rekabetöncesiişbirlikleriningeliştirilmesi,teknolojiyoğunüretim,Ar-Gepersonelivenitelikliişgücüistihdamınınartırılmasınıdesteklemeveteşviketmeolaraktanımlanmıştır.31Ar-Geteşvikmevzuatlarının genel çerçevesini de belirleyen buyeniliktanımındateknolojikürünyeniliğinereferanstabu-lunulmakta,tasarımınişlevisadecemühendislikfaaliyetle-rininçıktısıolarakalgılanmaktadır.Dolayısıylayeniliğe,bi-rincinesilyenilikmodellerindenetkilenilerekteknolojivebilimitişliolarakyaklaşılmıştır.

23Turner,2003.24Quinn,2000.

27Ünsal,2000,s.268.2828ŞensesveTaymaz,2003.29Ünsal,2000,s.139.30Er,2009.

25Brucevd.,1995.26Kepenek,Yentürk,1996.S.319.

31Ar-GeFaaliyetlerininDesteklenme-siHakkındaki12Mart2008Tarihli,26814Sayılı,Kanun,ResmiGazete.



Ulusalyeniliksistemioluşturmaçabalarındanbağımsızolarak 2000’lerde tasarımın imalat sanayinde etkinliğiniartırmayayönelikpolitikalargeliştirilmiş,yasaldüzenleme-ler yapılmıştır. Bu kapsamda dönem boyunca hazırlanankalkınma planlarında tasarımın sanayinin rekabet gücü-nün gelişimine sağlayacağı katkıya ilişkin politikalar ihra-cata yönelik tüketici ürünleri, tekstil, hazır giyim ve derisektörleri, mobilya sanayi, otomotiv sanayi, gemi inşaatsanayivesavunmasanayiiçinayrıayrıtanımlanmıştır.Busektörlerde, tasarım faaliyetlerinin özendirilmesi, niteliklitasarımcıyetiştirilmesininsağlanması,patenttescilalımla-rınınveuluslararasımarkaoluşturulmasınındesteklenme-si, işletmelerinrekabetöncesi işbirliği,ağvekümelenmeyapılarınınoluşturulmasıvedesteklenmesi,Ar-Ge’yeayrı-lanpayınartırılması,ortakAr-Gevetasarım,ortaktedarikvepazarlamafaaliyetleriningeliştirilmesininözendirilmesihedeflenmiştir.

Kalkınmaplanlarıileuyumlubirbiçimdeulusaltasarımstratejisi geliştirme çabaları başlamış, Bilim ve Teknolo-ji Bakanlığı başkanlığında kamu-özel sektör birlikleri, STKtemsilcileri veüniversitelerinkatılımıyla2009’daTürkTa-sarımDanışmaKonseyi(TTDK)kurulmuştur.TTDK2014yı-lında,tasarımlailgiliilkulusalpolitikabelgesiolanTasarımStrateji Belgesini oluşturmuştur. TTDK’nin kuruluş amacı“Türkiye’ninuluslararası alanda rekabetgücünüartırmakiçin tasarım stratejilerinin ve politikalarının belirlenmesi-ne,uygulamaaltyapısıoluşturulmasına,uygulanmasınavebusuretlekatmadeğeriyüksekyeniürünleryaratılmasına,tasarımcılarının ve tasarımlarının dünya pazarında tercihedilirkonumagetirilmesine,tasarımcıvesanayiciişbirliği-ninsağlanmasınave“TürkTasarımı”imajınınyerleştirilme-sineyönelikistişareniteliğindekararlaralmakveöneriler-debulunmak’olarakifadeedilmiştir.32

Kamuveözelsektörde farkındalığınartmasıylabirlikteimalat sanayinde tasarımın kullanımı ve tasarım sektö-rünün gelişimi 2000’lerde ivme kazanmıştır. Bazı büyüksanayi kuruluşları tasarım birimlerini kurmuş, 1980’lerinortalarında sadece birkaç tane olan endüstriyel tasarımfirmalarının sayıları 2010 yılı itibariyle 197’ye, yarattığıtoplamistihdamsayısı1913’eyinetasarımsektöründeya-ratılantoplamciroise42milyondolaraulaşmıştır.33Ancaktasarımınhalaülkesanayininrekabetgücüneyaptığıkatkısınırlıdır.TürkiyeTeknolojiGeliştirmeVakfıtarafındantek-noloji,Ar-Gedestekleri, tasarımvemarkagibiunsurlarınihracatyapanfirmalarınperformanslarınailişkinetkilerinedairanalizinde2011yılındaihracatyapan53000firmanın%1,8’inin Ar-Ge, %6,8’inin ise tasarım yaptığı, %72’sininiseyukarıdakiunsurlarınhiçbirisinesahipolmadığıtespitedilmiştir.34Tasarımyapanfirmaların%54’üdüşüktekno-lojili,%27’si orta teknoloji kullanan ihracatfirmaları iken

ileriteknolojisektörlerTürkiye’detasarımfaaliyetindehalaistenendüzeyeulaşamamıştır.35DahadaötesiTürkiye’deileri teknolojinin ihracattaki payı%1,8 imalat sanayi üre-timindeki payı ise sadece%3,9 olarak kalmıştır.36 İzleyenbölümde imalat sanayinde tasarımın kullanımına ilişkinyürürlükteki tasarım destek programları analiz edilecek,buprogramlarınetkinliğiyenilikmodelleriperspektifindentartışmayaaçılacaktır.

Türkiye’de İmalat Sanayine Yönelik TasarımDestekleriKalkınma planları kapsamında belirlenen program ve

hedeflerigerçekleştirmeküzerekamutarafındantasarımınetkinolarakkullanılmasınayönelikdestekprogramlarıge-liştirilmiştir.Destekprogramlarıtasarımfaaliyetlerinigeliş-tirmeyi,tasarımcıistihdamınıyaygınlaştırmayı,tasarımşir-ketlerikurulmasınıamaçlayanfinansaldesteklerikapsayandoğrudan tasarım destekleri ile tasarım tabanlı proje vefaaliyetleridesteklemeyiamaçlayandolaylıtasarımdestekprogramlarınıkapsamaktadır(bkz.Tablo1veTablo2).

Türkiye’dedoğrudantasarımdestekprogramlarıEkono-miBakanlığıveKüçükveOrtaÖlçekli İşletmeleriDestek-lemeİdaresiBaşkanlığı(KOSGEB)tarafındansağlanmakta-dır.EkonomiBakanlığınınsağlamışolduğutasarımdestekprogramlarıihracatayönelikdevletyardımlarıkapsamındageliştirilmiştir. Tasarım şirketleri ve tasarım dernekleri-birliklerinin gerçekleştireceği tanıtım, reklam, pazarlama,istihdam, danışmanlık harcamaları ile yurt dışında aça-caklarıbirimlere ilişkingiderlerkısmiolarakkarşılanmak-tadır. Bu kapsamda; Türkiye’de ticari faaliyette bulunantasarımşirketveofislerininyurtdışındaaçacaklarıbirim-lerinde istihdamedilecek tasarımcılarınmaaşları,patent,faydalımodel,endüstriyel tasarımvemarka tescil veko-runmasınayönelikharcamalariçindestekyardımlarıveril-mektedir.Böylecetasarımşirketlerinindışpazarlardakiiş-networkleriningeliştirmesinekatkısağlanırkenuluslararasıpazarlardakifaaliyetleridesteklenmektedir.Budestekkap-samında39tasarımcının2011ile2013yıllarıarasındayurtdışıeğitimidesteklenmiş,ayrıcaşirketvebirlikleretoplam7.797.746 TL ödeme yapılmıştır.37 Ekonomi Bakanlığınınsağladığı destekprogramı tasarım şirketlerinin dış pazar-lardaki iş networklerinin geliştirilmesine katkı sağlarken,Türkiye’de gelişmekte olan yada yeni kurulacak tasarımofis/şirketlerinidesteklememektedir.

KOBİ’lerin rekabet güçlerini artırmak için ise KOSGEBtarafından hazırlanan toplam 13 adet destek programıvardır. TasarımDesteği, SınaiMülkiyetHakları Destekleridoğrudantasarımhususundaverilendesteklerdir.TasarımdesteğiKOBİ’lerinsatınalacaklarıtasarımhizmetlerineiliş-kingiderlerikarşılamaktadır.Desteküstlimiti15000TL’dir.

32Tasarım Strateji Belgesi ve EylemPlanı,2014,s.3.

35TTGV,2013.36TTGV,2013.

33Okandan,2010.34TTGV,2013.

37Tasarım Strateji Belgesi ve EylemPlanı,2014.


SınaiMülkiyetHaklarıDestekProgramı,KOBİ’lerdeyürü-tülenyenilikçifaaliyetlerinsonuçlarıpatent,faydalımodelbelgesi,endüstriyeltasarımtesciliilesonuçlananbirbuluşveyatasarımınortayaçıkmasıdurumundayapılacakharca-magiderlerinikarşılamaktadır.Herbirbelgealımıiçintah-sisedilenüstlimit6000TLdir.KOSGEBtarafından2015yılıiçerisinde187 işletmeye159.065TLtasarımdesteği,127işletmeye385.259TLtutarındaEndüstriyelTasarımTescilBelgesialımdesteğisağlanmıştır.38Diğerbirdestekprog-ramı iseEndüstriyelUygulamaDestekProgramıdır.Ar-Geyenilikyoluylatasarımlarınüretilipticarileştirilmesiamaç-lanmaktadır.Bukapsamdamakine-teçhizat,donanım,sarfmalzemesi,yazılımvetasarımgiderleridesteğisağlanmak-tadır.Budestekprogramıkapsamında2015yılındaise173KOBİ’ye 16.100.085TL destek sağlamıştır.39 Öte yandan,tasarım ofislerinin açılması hususunda KOSGEB’in özeltanımlı bir desteği bulunmamakla birlikte, tasarım ofisiaçmak isteyen girişimciler “Girişimci Desteklerinden” ya-rarlanabilmektedir.2015yılındaKOSGEBGirişimciDestek-

lerindenyararlanılarak67adettasarımofisikurulmuş,buişletmelere701.557TLdestekyapılmıştır.

Diğer bir destek programı da Ekonomi Bakanlığı tara-fından yürürlüğe konulmuş olan Turquality markalaşmaprogramıdır.Buprogramla“10Yılda10Dünyamarkasıya-ratılmasıamaçlanmıştır.2013yılsonuitibariyle93firma-nın105markasıTurqualityProgramı-50firmanın53mar-kasıMarkaDestekprogramıkapsamındadesteklenmiştir.40 Marka, katma değerli üretim, yetkinlik geliştirme, danış-manlıkalmakonularındaönemlibirprogramolanvefarklısektörleridestekleyenTurqualitykapsamındatasarımda-nışmanlığıverilen34firmanın27tanesiyabancıTDF’dır.41 Yeni sanayileşen ülkeler gelişmiş ülkelerdeki TDF’larını,tasarım,AR-Geuzmanlığı,eğitimdanışmanlığıhizmetleri,tasarım vemühendislik teknolojilerinin ve gelişmiş ülke-lerdekistandartlarınaktarılması,hedefpazarlaragiriştekiengelleriaşmakonusundabaşarılıbirbiçimdekullanmış-lardır.42Turqualityprogramınınimalatsanayiifirmalarının

Tablo 1. Tasarım faaliyetleri için doğrudan destek programları

Destek programı sağlayan kurum Amaç ve kapsam Beklenilen etki alanları

Ekonomi Bakanlığı “Tasarım Desteği”

KOSGEB “Endüstriyel Uygulama Destek Programı”

KOSGEB “Tasarım ve Sınai Mülkiyet Hakları için Destek Programı”

KOSGEB “Girişimci Desteği”

TURQULITY “Devlet Destekli Markalaşma Programı”

İhracat pazarlarında Türk tasarımını tutundurmak

KOBİ’ler de Ar-Ge, tasarım bölgesel kalkınma

KOBİ’ler de tasarım,bölgesel kalkınma

KOBİ’ler girişimcilik ve bölgesel kalkınma

İmalat sanayindetasarım ve yurtdışında markalaşma

Tasarım şirketleri, tasarım dernekleri ve birliklerinin yurt dışındaaçacakları birimler için tanıtım, reklam, pazarlama, personel istihdamı ve danışmanlık hizmet alım harcamaları kısmen karşılanıyor.

KOBİ’ler tarafından teklif edilen inovasyon için endüstriyel Ar-Geuygulamaprojelerikapsamındayeniürünhizmetininüretilmesi,kalitesinin artırılması, maliyet düşürücü yeni tekniklerin geliştirilmesi ve ticarileştirilmesi için makine- teçhizat, donanım, sarf malzemesi, yazılım ve tasarım giderleri ile yeni istihdam edilecek personel gider harcamaları için kısmi destek sağlanıyor.

KOBİ’lerin tasarım hizmet satın alımına ilişkin giderler ve ayrıca yurt içi yada yurt dışı patent kuruluşlarından patent, faydalı model veya endüstriyel tasarım tescil belgesi alımı için yapılan harcamalara kısmi destek sağlanıyor.

Destekten yaralanmak isteyen adaylar için eğitim programı veriliyor. Girişimci adayları eğitim programı sonunda hazırlamış olduğu özgün iş planveprojeleribaşarılıbulunursabudestektenyararlanıyor.Tasarımofisi açmak isteyen girişimci adayları da bu destekten yararlanabilir.

İhracatçı firmalarının uluslararası pazarlardaki marka bilinirliğini ve imajınıyükseltmekamacıylaTURQUALITY®sertifikasınasahipolanşirketler için beş, marka destek programı altında olan diğer şirketler için dört tasarımcı istihdamı sağlanıyor. Ayrıca tasarım ofis/şirketlerin-den hizmet alımları ve yurtdışında patent faydalı model ve endüstriyel tasarım tescil alım harcamaları kısmi olarak destekleniyor.

38TTDK,2015. 39TTDK,2015. 40Turquality,2016. 41Okandan,2010. 42Er,1995.



Tablo 2. Tasarım faaliyetleri için dolaylı destek programları

Destek programı sağlayan kurum Amaç ve kapsam Beklenilen etki alanları

TÜBİTAK “Üniversite Sanayi İşbirliği Destek Programı”

TUBİTAK“KOBİ’ler için Ar-Ge Başlangıç DestekProgramı”

Bilim,SanayiveTeknolojiBakanlığı “Teknolojik Ürün Tanıtım ve Pa-zarlama Destek Programı”

Bilim,SanayiveTeknolojiBakanlığı“SAN-TEZ Sanayi için Lisans Üstü Tez Destek Programı”

Bilim,SanayiveTeknolojiBakanlığı“Ar-Ge Merkezleri DestekProgramı”

İstanbulKalkınmaAjansıİSTKA“Yaratıcı Endüstrileri (YE)Geliştirmek için DestekProgramları”

İSTKA“Bilgi Odaklı EkonomikKalkınma için DestekProgramları”

AnkaraKalkınmaAjansı“İleri Teknolojilerde İhracat Odaklı Kalkınma Mali Destek Programı”

İzmirKalkınmaAjansıİZKA“KOBİ’lerde Teknolojik Üretim için İnovasyon Mali Destek Programı”

İşbirlikçi Ar-Ge, imalat sanayisektörlerindeteknolojiitişli inovasyon

KOBİ’lerde işbirlikçi Ar-Ge, bölgeselkalkınma

Ar-Geprojeçıktılarınınpazarlanması

Teknolojiitişliyenilik,imalat sanayi sektörleri ve üniversite işbirliği,

Ar-Ge merkezleri,teknolojiitişliyenilik,rekabet öncesi işbirlikleri

Yaratıcı endüstriler,işbirliği ağları,bölgesel kalkınma

Bilgi ve teknoloji transferiiçin işbirliği ağları bölgesel kalkınma

İleriteknolojisektörleri,işbirliği ağları ve bölgesel kalkınma

KOBİ’lerde inovasyon ve bölgesel kalkınma

Üniversitede üretilen bilgi birikimini uygulamaya koymaya taahhüt eden sanayi kuruluşları yeni ürün veya süreç bilgisi geliştirerek Ar-Ge çıktılarını ti-carileştirmeleri kaydıyla işbirlikleri destekleniyor. Yeni bir ürünün üretilmesi, mevcut bir ürünün geliştirilmesi veya maliyet düşürücü nitelikte yeni teknik-lerin,yeniüretimteknolojileringeliştirilmesibekleniliyor.

KOBİ’lerin inovasyon kapasiteleri geliştirilerek rekabetçi olmaları, sistematik projeyapabilmevekurumsalaraştırmateknolojigeliştirmekültürünesahipolmaları, katma değeri yüksek ürün geliştirmek için ulusal ve uluslararası destek programlarında daha etkin yer almaları amaçlanıyor. En az iki KOBİ tarafındanyürütülenortakprojeleriçindesteksağlanıyor.

İmalat Sanayinin rekabet gücünü artırmak için ulusal veya uluslararası fon-lar tarafındandesteklenenAr-Geprojeleri sonucuortayaçıkanyeniürünteknolojilerininveyaprototiplerintanıtımınayönelikpazarlamafaaliyetleridestekleniyor.

Üniversitevesanayiprojeortaklığıtemelindeyeniveyamevcutürünveyaüretim yöntemi geliştirilmek amacıyla sanayinin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik lisans üstü araştırma programları destekleniyor.

Rekabet öncesi işbirliklerini geliştirerek üründe ve üretim süreçlerinde ye-nilikyapılması, teknolojiyoğunüretim,girişimcilikvebualanlarayönelikyatırımlar ile Ar-Ge’ye ve inovasyona yönelik doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ülkeye girişinin hızlandırılması, Ar-Ge personeli istihdamının artırılması amaçlanıyor.

İstanbul’da YE’lerin geliştirilmesi amaçlanıyor. Kümelenmenin teşvik edil-mesi, yeni işbirliği ağlarının oluşturulması, mevcutların geliştirilmesi, giri-şimcilik ve iş geliştirme kapasitesinin desteklenmesi, katma değeri artıran yenilikçi uygulamaların hayata geçirilmesi, yaratıcı insan gücünün yetişti-rilmesi ve bölgeye çekilmesi, YE’ler için pazarlama, satış, dağıtım mekaniz-malarının geliştirilmesi ve fikri mülkiyet hak tescillerini artırmaya yönelik projelerdestekleniyor.

Bölgenin girişimcilik ve inovasyon kapasitesini geliştirmek için üniversite-iş dünyası ve kamu-özel sektör işbirliği teşvik ediliyor. Yerelde bilgi ve tekno-loji transferinikolaylaştıracak işbirliğiağlarınınveortakkullanımalanları-nıngeliştirilmesi,ileriteknolojitemelliAr-Geçalışmalarınınticarileştirilmesiiçin tasarım sürecinde yapılan çalışmalar, prototip üretimi, patent/ faydalı model/ marka tescil sayısının artırılması amaçlanıyor.

Ankara Bölgesinde patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım tecil alım-larınınartırılmasıve ileri teknolojili sektörlerinde inovasyonkapasitesiningeliştirilmesi amaçlanıyor. Ar-Ge faaliyetlerinde üniversite-sanayi işbirlik-lerinin özendirilmesi, ürün tasarımlarının geliştirilmesine hizmet edecek tasarım ve Ar-Ge merkezlerin kurulması ve mevcutların geliştirilmesi des-tekleniyor.

İzmir Bölgesinde Ar-Ge süreçleri sonunda ortaya çıkmış patent, faydalı mo-del ve endüstriyel tasarım tesciline sahip olan ürünlerin ve üniversiteler ta-rafındangeliştirilenteknolojilerinyerelKOBİ’lertarafındanuygulanmasıveticarileştirilmesi için yenilikçi faaliyetler destekleniyor.


küreselpazarlardakirekabetgücünüdesteklemekveulus-lararasımarkayaratmakiçinkültürlerarasıişbirliğikapsa-mındayabancıtasarımşirketlerininkullanılmasınıdestek-lemesiönemlidir.

DolaylıTasarımDestekProgramları iseTürkiyeBilimselve TeknolojikAraştırmaKurumu (TUBİTAK), Bilim, SanayiveTeknolojiBakanlığıveKalkınmaAjanslarıtarafındansağ-lanmaktadır.TUBİTAKtarafından(i)üniversitesanayiişbir-liğinigeliştirmekve(ii)KOBİ’lerdeAr-GEkültürünüyaygın-laştırmakamacıylaikifarklıdestekprogramıhazırlanmıştır.Bilim,SanayiveTeknolojiBakanlığıise(i)Ar-Gefaaliyetlerisonucugeliştirilmişteknolojikürünlerinveprototiplerinintanıtımvepazarlamaharcamalarınıkısmenkarşılamak,(ii)Ar-GeMerkezlerinigeliştirmekve(iii)Sanayiüniversiteiş-birliği kapsamında lisansüstü tezçalışmalarını teşvik içinüçayrıdestekprogramıyürütmektedir.Her ikikurumta-rafındansağlananbudestekprogramlarıylaAr-Geyoluylakazanılan teknolojikbilgininürünve¬\veyaüretimsüreç-lerindeyenilikyapılarakticarileştirilebilirçıktılareldeedil-mesi amaçlanıyor. Dolayısıyla bu destek programlarınınanaekseniniteknoloji itişliyenilikstratejilerioluşturmuş-tur.Bunedenledirki tasarım ilişkili faaliyetlerbudestek-lerden yararlanamamaktadır.43 Diğer taraftan Türkiye’debudesteklerinetkisi ileAr-Gemerkez sayısı2008yılında20iken2015yılında232’yeyükselmiş,birçokyerliveya-bancı firma Ar-Ge teşviklerinden yararlanmıştır.44 Ancakhalenaraştırmafaaliyetlerininçoğunluğunugerçekleştirenüniversitelervekamuaraştırmakurumları,bufaaliyetleredesteksağlayanvebufaaliyetlerinsonucundaortayaçıkanbilgi ve teknolojiyi kullanan kurumlar arasında güçlü birbağkurulamamıştır.BukurumlardayapılanAr-Gefaaliyet-lerininsonuçlarıuygulamayageçirilememekteyadayapı-lanaraştırmalargenelliklesanayininihtiyaçvetalebindenuzaktakalmaktadır.45

Diğerbirgruptasarımtabanlıprojevefaaliyetiçindes-tek programı ise bölgesel kalkınma ajansları tarafındansağlanmaktadır.KalkınmaplanlarındaAr-Ge,yenilikvetek-nolojikgelişme,işbirliğivestratejikortaklıklar,yenisanayiodakları, cazibe merkezleri, kümelenmeler, ağ-yapı olu-şumları, üniversite-sanayi işbirliği, girişimciliğin geliştiril-mesivegüçlendirilmesi,yereldinamiklereveiçselpotan-siyeledayalıgelişmegibibölgeselyeniliksisteminintemeldinamiklerini oluşturan stratejik araçlara yer verilmiştir.Bu politikalar çerçevesinde bölgesel kalkınma sürecinintemeldinamiklerinigeliştirmekiçinbölgeselyeniliksiste-mi geliştirmeyi amaçlayan destek programları oluşturul-muştur. Kalkınma Ajansları tarafından yürürlüğe konulandestek programları: (i) yaratıcı endüstriler ve bilgi odaklıendüstrileriçinmalidestekprogramı(ii)ileriteknolojilerde

ihracat odaklı kalkınmadestek programı ve (iii) KOBİ’ler-deteknolojiküretimveyenilikiçindestekprogramlarıal-tındasınıflandırılmıştır.Bölgeölçeğindegeliştirilendestekprogramlarıbilimveteknolojiitişliyenilikmodellerinetkisialtındadır.Bunulabirliktetasarımdesteklerininbölgeeko-nomikkalkınmastratejilerinedolaylıolarakdaolsaentegreedilmişolmasıolumludur.Ancakbölgeseltasarımsistemive bölgesel oyuncular arası entegrasyonu ve networklergeliştirmeyedayalıprojelereksiktir.

İnovasyon Modelleri Perspektifinden Türkiye’de Tasarım Destek Programlarına İlişkin BirDeğerlendirmeKalkınmaPlanlarındasistemlerinentegrasyonuvenet-

work oluşturmaya yönelik politikalar ve tasarıma ilişkinvurguyeninesilyenilikmodellerindenetkilenildiğinigös-termektedir.Ancakyürürlükteki tasarımdestekprogram-ları ağırlıklı olarak teknoloji itişli yenilik modellerindenesinlenmektedolayısıylayeninesilmodellerdeöngörülentasarımsektörününgelişimivetasarımındahiledildiği iş-birlikçinetworkleriteşviketmedesınırlıkalmaktadır.Des-teklerimalatsanayifirmalarıüzerindendolaylıolarakveril-mekte,tasarımıniçselleştirilmişbirfaaliyetolarakfirmalartarafındankendiorganizasyonelbünyeleriiçindeeldeedil-mesibeklenmektedir.Halbukiyukarıdakiteoriktartışmadadadeğinildiğiüzere4ncüve5ncinesilyenilikmodelleriylebirliktegelişmişülkelerdefirmalar tasarımıhemfirma içihemdedışsaltasarımoyuncularınınetworkyapılarıiçindeetkin olarak kullanmaktadır.46 Bu nedenle TDF’ları, araş-tırma ve uygulamamerkezleri, Ar-Ge laboratuvarları gibitasarımveyenilik ilişkilidışsaloyuncularıngelişimiteşvikedilmiş,buülkelerdetasarımgüçlübirsektörolarakortayaçıkmıştır.

YukarıdadaifadeedildiğiüzereTürkiye’deimalatsanayifirmalarınınbüyükbirçoğunluğununyeniürünyadatasa-rımgeliştirmekabiliyeti sınırlıdır. Sınırlı ürünve teknolojigeliştirme yeteneklerine sahip ya da hiç sahip olmayanimalatsanayifirmalarıtarafındanTDF’larınınvediğerye-niliksağlayıcılarınındışsaloyuncuolarakkullanılması,tasa-rımyoluylayenilikçiürünlerikazanabilmesiiçinönemlidir.Türkiye’deçokazsayıdaimalatsanayifirmasıAr-Ge,ürüngeliştirmegibiyaratıcıfaaliyetleriçindışkaynakoyuncula-rıylaişbirliklerinegitmektedir.Çoğunluklaiçkaynakkulla-nımıtemelindeiçpazarodaklıyeniürüngeliştirmesüreç-lerineyönelmektedir.47Türkiye’detasarımyapanfirmaların%75’ikendibünyelerindeki tasarımbirimlerindetasarımyaptırırken,%15’itasarımlarıfirmaiçindenvedışarıdansa-tınalmakta,sadece%10’utasarımlarınıdışkaynakkullana-rak teminetmektedir.48DolayısıylaTürkiye’de tasarımfir-malarınaolantalepazdırveüreticiileTDF’larınınbiraraya

43TasarımStratejiBelgesiveEy-lemPlanı,2014.

44BilimSanayiveTeknolojiBakanlığı,2016.4510.KalkınmaPlanı.

46Ünsal,2000,s.298.47Yılmaz,2004;AlparslanveBörekçi,

2011;Teoman,2008.48Yılmaz,2004.



geleceğizeminleryeterinceoluşmamıştır.49Diğertaraftanvergiler ve yükümlülükler küçük bir tasarım piyasasındatasarımofisiaçabilmekve sürdürebilmek içinyüksektir.50

GelişmişülkelerdekiTDF’larıylakıyaslandığındaTürkmua-dillerininorganizasyonyapılarıdisiplinlerarasıözelliksergi-lememektedir.Türkiye’deTDF’larınınyaklaşık%65’i1ile4kişiçalıştırırkensadece2tanesi50’ninüstündeve1tanesi100’ünüstündeistihdamsağlamaktadır.51BugünkühaliyleTDF’ları ağırlıklı olarakmobilya sanayi, fuar stantları gibisektörlerde hizmet verir iken teknoloji yoğunluklu beyazeşya,elektriklievaletleriveelektronik,otomotivtasarımfirmalarınıenazkullanansektörlerolarakortayaçıkmakta-dır.52MevcuttaçokazsayıdaTDF’sıotomotiv,savunmaveelektriklievaletleri sektörlerindeürüngeliştirmenintümaşamalarınıgerçekleştirebilmektedir.

HalbukiTürkiyesanayistratejisidüşükveortateknolojiyoğunlukluürünlerdenileriteknolojiyoğunlukluürünleregeçişolarakbelirlenmiştir.Enerji,sağlık,havacılıkveuzay,otomotivveraylısistemlervesavunmaTürkiyesanayisiiçinönceliklisektörlerolaraktanımlanmıştır.Teknolojiyoğun-luklubusektörlerdeyeninesilyenilikmodelleridisiplinlerarası etkileşerek öğrenme ve problem çözme yetenekle-rini yükseltilebilmesi, sektörel kümelerin desteklenmesiiçinönemlidir.Türkiye’deiseOSTİMSavunmaveHavacılıkSanayiKümelenmesigibibirkaçörnekdışındaTDF’larıgibiyenilik sağlayıcısı dışsal oyuncular network ve küme ya-pılarınadahiledilmemektedir.53Dolayısıylayeniürün içinteknoloji geliştirme aşamasından son ürünün ticarileştir-meaşamasınageçiştetasarımındeğerzinciriyaratmadakirolü ihmaledilmektedir.Gelişmişülkeörneklerinde farklıölçekteki imalatsanayifirmaları ise;tedarikçiler,TDF’ları,Ar-Gemerkezlerigibidışoyuncularnetworkyapılarıoluş-turarak ürün ve teknoloji geliştirme için kaynaklarını ve-rimlikullanmak,becerilerinigeliştirmeküzereişbirliklerineyönelmektedir.Örneğinİsveç’teulaşımsektöründeyenilikyaratmakiçinSaabOtomobil,SaabUçak,VolvoOtomobil,VolvoMotor,ScaniaKamyongibiendüstriyeloyuncularveTDF’ları bir araya gelerek Göteborg’da bölgesel merkez-libiryenilikkümesioluşturmuşlardır.Başkabirörnek iseABD, Boston’da bilgi iletişim teknolojileri, yazılım, elekt-ronik, tıbbi gereçler ve bioteknoloji alanında oluşturulankümelerdir.54Herikiörnekdebüyükşirketlerin,üniversitearaştırma merkezlerinin, finans kuruluşlarının, bağımsızAr-GelaboratuvarlarınınveTDF’larınınbaşarılıbirbiçimdeentegre edildiği teknoloji yoğun kümelerdir. Gelişmiş ül-kelerdekibubaşarılıörneklerTürkiye’ninsanayidehedef-lediği yapısaldönüşümügerçekleştirebilmesi için tasarımdestekprogramlarını yeninesilmodellerperspektifindengözdengeçirmesigerektiğinigöstermektedir.

SonuçTürkiye’de2000 sonrası yenilik ve tasarımınekonomik

rekabetteoynadığı roledair farkındalık artmış, ulusal ta-sarımstratejilerioluşturmayayönelikpolitikalarvedestekprogramları oluşturulmuştur. İmalat sanayinde tasarımınkatma değer yaratmadaki rolünü artırmaya hedefleyenpolitik ve yasal düzenlemeler doğrusal yenilikmodelleri-ninetkisialtındatasarımadarbir rolçizmektedir.Kalkın-maplanlarında, imalat sanayi stratejibelgeleri vedestekprogramlarındatasarımveAr-Gefaaliyetlerifirmabünyesiiçindegeliştirilmesigerekenbirolguolarakelealınmıştır.Halbuki sadece üretimodaklılık düzeyinde organize olanfirmalardaözelikleKOBİ’lerdetasarımfonksiyonununson-radan kültürel boyutta kazanılması için sistemli ve uzundönemli çabalara ihtiyaç duyulmaktadır. Diğer taraftangelişmişekonomilerdeartanorandafarklıölçektekiimalatsanayifirmaları;tedarikçiler,TDF’ları,Ar-Gemerkezlerigibidışoyuncular ilenetworkyapılarıoluşturarakyenilikçivetazeürünfikirlerinieldeetmek,teknolojitransferi,işbirlik-leriileöğrenmesüreçlerinihızlandırmak,ürünveteknolojigeliştirmeiçinkaynaklarınıverimlikullanmakvebecerile-rinigeliştirmeküzereişbirliklerineyönelmektedir.Gelişmişülkelerdeyenilikçiürünveteknolojigeliştirmehususundabilgi ve deneyime sahip önemli kuruluşlar olan TDF’ları,hem Ar-Ge yapan yenilikçi firmalar hem de araştırmamerkezleri ile karşılıklı etkileşim halinde olan kuruluşlar-dır.TDF’larıyeniliknetworkbağlantıları içindeuygulayıcı,düzenleyici,bütünleştiricivesüreçliderliğirolüüstlenerekülke ekonomilerinin gelişmesine katkıda bulunmaktadır.AncakTürkiye’defirmalararasındaözellikledeKOBİ’lerdetasarımınönemine,katmadeğeryaratmapotansiyelinevetasarımsürecineilişkinfarkındalıkdüşüktür.KOBİ’lerinbü-yükbirbölümütasarımhizmetineyönelikihtiyaçlarınıta-nımlayamamakta,özgüntasarımyerinetaklitçiliğegitmek-teveyayenilikarayışınagirmedenüretimyapmaktadır.55

BunedenleTürkiye’deTDF’larıgibidışsaloyuncularayö-neliktalepazdırvetasarımsektörününyapısal,organizas-yonel,finansalsorunlarıvardır.56Bunakarşılıkdestekprog-ramlarında tasarımın sağlayacağı kazanımların firmalarındışsal oyuncularla yapacakları işbirlikleri ile de elde edi-lebileceğini öngören yeni nesil yenilikmodelleri göz ardıedilmiştir.Dolayısıylatasarımsektörelalanıngelişiminevetasarımıniçerildiğiişbirlikçinetworklerindesteklenmesineyönelikyasalyönetseldüzenlemeleredayalıplanveprog-ramlaraihtiyaçvardır.Bubağlamdadesteklerindoğrudantasarımsektörüneyönlendirilmesi,tasarımayönelikpiyasakoşullarınıniyileştirilmesininhedeflenmesi,tasarımfirma-larınınuzmanlaşmışkümeleriçindeyeralmasınıöngörerekyeniliksürecindedisiplinlerarasıetkileşereköğrenmesü-reçleridesteklenmelidir.Tasarımınrolünüartırmakiçinbu49Teoman,2008.

50Teoman,2008.51Okandan,2010. 55Hasdoğan,2010.

52AlparslanveBörekçi,2011.53SavunmaSanayiiGündemi,2011.54Utterback.,vd.,2006. 56Teoman,2008.


desteklerinyanısıraimalatçıların,özellikleKOBİ’lerinoriji-naltasarımayatırımkonusundakibilinçdüzeyininartması,endüstriyel tasarım disiplinin sivil toplum kuruluşlarıncadahafazlatanıtılması,üreticivetasarımcılararasındaile-tişiminartırılması, tasarımodaklı kümelerinoluşumunundesteklenmesi, üniversite, sanayi ve TDF’ları ilişkileriningeliştirilmesi, tasarımpolitikalarını diğer kamupolitikala-rınaörneğinyenilik,eğitimvbentegreedilmesigereklidir.2016’daaçıklananAr-Gereformpaketiyürürlüktekidestekprogramlarının sınırlamalarını aşabilecek potansiyelleresahiptir. Henüz tasarı olan pakette tasarımmerkezlerinevergimuafiyetleri,malivefinansmankolaylıklargetirilme-siplanlanmaktadır.Tasarı,teknolojigeliştirmebölgelerin-de gerçekleştirilecek bütün tasarım faaliyetlerini destekkapsamınaalmayıhedeflemektedir.AyrıcaAr-Gevetasa-rımçalışmalarınısiparişyoluylayapanfirmalarındavergiindiriminden faydalanması dolayısıyla özellikle Ar-Ge vetasarımı içkaynaktemelliyapamayanKOBİ’ler içinbüyükbirimkanyaratılmasıbeklenmektedir.

Türkiye’de yeni ürün geliştirmede tasarımın rolünü ar-tırmayayönelikdestekprogramlarınınbirdiğereksikliğideyeniliksağlayıcısıoyuncular(örneğin;TDF’ları,Ar-Gelabo-ratuvarları,teknolojiaraştırmaveuygulamamerkezleri)veüreticilerarasındayakınmesafeliişbirlikleriniyereldüzeydegeliştirmeyivedesteklemeyiamaçlayankurumsaldüzenle-melerin düşünülmemiş olmasıdır. Sağlanan destek prog-ramlarımerkeziyetçi bir yaklaşımla kurgulanmış, bölgeselve sektörel ölçeklerde tasarımın fiiliyatta üstlenebileceğirolleridesteklemeküzeredüzenlemeleryapılmamıştır.Hal-bukitasarımıetkinolarakkullananbazıABülkeleriörnek-lerindeulusalvebölgeseltasarımmerkezleritasarımpoli-tikayapımveuygulamasürecininmerkezindeyeralmakta;üreticiler,tasarımşirketlerivediğeryeniliksağlayıcılarıara-sındakiişbirliklerinidüzenleyen,politikayapımveyürütmefaaliyetlerindekoordinasyonusağlayan,hükümetvesanayiarasındadiyaloğugeliştirenulusalvebölgeseltasarımsiste-mininönemliajanlarıolarakkabuledilmektedir.57

Tasarımınetkinolarakkullanılmasınıhedefleyenpolitikavedestekprogramlarınahakimolanyenilikanlayışınınbirdiğeraçmazıdaürünyenilikleriüzerindeetkiliolabilecekdışpazarlardakikültüreletkilereyaklaşabilmek/algılayabil-mekiçindiğerülkelerdenyeniliksağlayıcısıdışsaloyuncu-larla(örneğin;TDF’ları,Ar-GeLaboratuvarlarıvbgibi)yürü-tülmesigerekenküreselişbirliklerinedairdüzenlemelerineksikliğidir.İmalatsanayifirmalarınınküreselrekabetgücükazanımı için sadece yerel düzeydeki işbirliklerinin değil,uzakmesafeliişbirliklerinindedesteklenmesivebukonu-dayenipolitikalarıngeliştirilmesigereklidir.Ar-Geyapabil-me kapasitesi yüksekülkelerdendışsal oyuncuların işbir-liklerinedahiledilmesiürünyenilikçiliğivedışpazarlardaki

kültüreletkilereyakınlaşmakvenetworkleriçindeöğren-mesürecinihızlandırmakiçinkatkısağlayabilecekönemlibiraraçtır.

Türkiyegelişmekteolanbirülkedir.Ülkeimalatsanayisi-ninyeniürüngeliştirerekyarışmacıkapasitesininartırabil-mesinde tasarım politikalarının önemi büyüktür. Tasarımdestek programları ise tasarım politikalarının en önemliaraçlarından birisidir. Ancak hem Ekonomi Bakanlığınınhem de KOSGEB’in destek programlarından yararlananfirmaların sayısıoldukçaazdır.Türkiye’de tasarımdestek-lerindenyolaçıkarak,etkivetalepölçümanalizleriyapıl-mamakta, ’firmaların tasarımaolan taleplerindeki zayıflı-ğınnedenleriderinaraştırılmalarlaelealınmamaktadır.Bunoktadatasarımınekonomikaçıdansağladığıkatmadeğe-rinbelirlenmesi,tasarımdestekprogramlarınınyeninesilyenilikmodelleri perspektifinden ülkedeki imalat sanayi-ninvetasarımsektörününkoşullarıdagözönünealınarakyeniden yapılandırılması gerekmektedir. Ülkede yaratılankatmadeğerveistihdamoranlarıanlamındaönemlipayasahip olan imalat sanayinin yenilik kapasitesini artırarakdünyapazarındandahafazlapayalmasıTürkiyeekonomisiiçinçokönemlidir.Eğerdoğruformüleedilirseendüstriyeltasarımönemliroloynamapotansiyelinesahiptir.

KaynaklarAlparslan,M.andBörekçi,N.(2011)‘’AreasofExpertise,Typesof

ServicesGivenandClientIndustriesofDesignConsultanciesFirmsinTurkey’,METUJFA,28(1),p.131-146.

Bonsiepe,G.(1995)”TheChainofInnovation:Science.Techno-logy.Design,”DesignIssues,vol.11,no.3,p.35.

Brown,T. (2009)ChangebyDesign-HowDesignThinkingTrans-formsOrganizationsand Inspires Innovation,HarperCollins,NewYork.

Bruce,M.,Leverick,F.,LittlerD.andWilson,D.(1995)“SuccessFactors for CollaborativeProductDevelopment:A StudyofSuppliers of Information and Communication Technology”,R&DManagement,vol.25,no.1,p.33-44.

Corfield,K.G.(1979)ReportonProductDesign,NationalEcono-micDevelopmentCouncil.

Dell’Era,C.andVerganti,R.(2009)“Design-DrivenLaboratories:OrganizationandStrategyofLaboratoriesSpecializedintheDevelopment of Radical Design-Driven Innovations”, R&DManagement,vol.39,no.1,p.1-20.

Er,Ö.(1995)“NatureofDesignConsultancyWorkforNewlyIn-dustrializedCountryClients”,TheDesignJournal:AnInterna-tionalJournalforAllAspectsofDesignvol.1,no.1.,p.10.23.

Er,H.A. (2009)2008:ÖncesiyleSonrasıylaTasarımveKrizler,8Ocak2009,TasarımGazetesi.

Freeman,C.,(1982)TheEconomicsofIndustrialInnovation(2nded.)London:Pinter.

Hasdoğan,G. (2010)DesignTurkey2008Endüstriyel TasarımÖdülleri:Ödüllü Tasarımlar, Ankara,Dış TicaretMüsteşar-lığı.

Hertenstein,J.H.andPlatt,M.B.(1997)“DevelopingaStrategicDesignCulture”,DesignManagementJournal,vol.8,no.2,p.10-19.57WhicherveCawood,2012s.11.



Hobday,M.(2005)“FirmLevelInnovationModels:PerspectivesonResearchinDevelopedandDevelopingCountries”,Tech-nologyAnalysisandStrategicManagement,vol.17,p.121-146.

Hobday,M., Boddington, A., Grantham, A. (2012) “PoliciesforDesign and PoliciesforInnovation Contrasting PerspectivesandRemainingChallenges”,Technovation,vol.32,no.5,p.272-281.

Kepenek,Y.veYentürk,N. (1996)TürkiyeEkonomisi,RemziKi-tapevi.

Lovering,T.(1995)“CorporateDesignManagementasanAidtoRegionalDevelopment”,7th InternationalForumonDesignManagementResearch&Education,StanfordUniversity.

Lundvall,B.-Å.andJohnson,B.(1994)“TheLearningEconomy”,JournalofIndustryStudies,vol.1,no.2,p.23-42.

Nonaka,I.(1992)“TheKnowledge-CreatingCompany”,HarvardBusinessReview,vol.69,no.6,p.96.

Porter,M.A. (1986)Competition inGlobal Industries,HarvardBusinessSchoolPress.

Quinn, J.B. (2000) OutsourcingInnovation: The New Engine ofGrowth,in:SloanManagementReview.

RothwellR.(1994)“TowardstheFifthGenerationInnovationPro-cess”,InternationalMarketingReview,vol.11,no.1,pp.7-31.

Rothwell,R.,Gardiner,P.(1983)“TheRoleofDesigninProductandProcessChange”,DesignStudies,vol.4,no.3,p.161-169.

Şenses,F.andTaymaz,E.(2003)“UnutulanBirToplumsalAmaç:SanayileşmeNeOluyor?NeOlmalı?”,ERCWorkingPapersinEconomics,03/01,METU.

Teoman,A.M.(2008).TheChracteristicsofDesignConsultancyCompanies in Turkey, ITU, Instituteof ScienceandTechno-logyMScThesis.

Tether,B.S.(2005)ThinkPieceontheRoleofDesigninBusinessPerformance, Department of Trade and Industry (DTI) HMGovernment,London.

TTDK(2015)“2015YılınınİkinciYarısındaTasarımAlanındaYaşa-nanGelişmeler”YayınlanmamışRapor.

Turner,R.(2003)“DesignandBusinessWhoCallsTheShots?”,De-signManagementJournal,vol.11,no.4,p.42-47.

Ughanwa,D.O.andBaker,M.J.(1989)TheRoleofDesigninIn-ternationalCompetitiveness,London:Routledge.

Utterback,J.,Vedin,B-A.,Alvarez,E.,Ekman,S.,Walsh,S.,Tet-her, B., andVerganti,R. (2006)Design-Inspired Innovation,WorldScientificPublication.

Ünsal., T. (2000) “AComparisonof theConsumerProductDe-velopment Process between Turkey andWestern Europe”,Ph.D.Thesis,NorthumbriaUniversity,Newcastle.

Whicher,A.,Cawood,G.(2012)EuropeanDesignSystemandIn-novationPolicy,PolicyBooklet5SEEPlatform,DesignWales:CardiffMetropolitanUniversity.

İnternet KaynaklarıBilim,SanayiveTeknolojiBakanlığı, (2016) ‘Ar-GeMerkezSayı-

mız 232 Oldu’ http://www.sanayi.gov.tr/NewsDetails.aspx[ErişimTarihi:5Şubat2016].

KalkınmaPlanları,www.kalkinmaigov.tr/Pages/KalkinmaPlanlari.aspx[Erişimtarihi10Kasım2014].

Kang,M. (2015) Industrial Design Policies: A review of Selec-tedCountries, OECD, http://www.oecd.org/officialdocu-ments/publicdisplaydocumentpdf/?cote=DSTI/IND(2014)9/FINAL&docLanguage=En[ErişimTarihi:10Temmuz2015].

KOSGEB 2014 Faaliyet Raporu, file:///F:/KOSGEB%202014%20Y%C4%B1l%C4%B1%20Faaliyet%20Raporu.pdf[Erişimtari-hi5Aralık2014].

OkandanD.G.(2010)İstanbul’daKültürEkonomisiniDöndürenÇarklardanbiri: EndüstriyelTasarım,SektörelAraştırmaRa-poruİstanbulBilgiÜniversitesi.http://www.envanter.gov.tr/files/yayin/ISTANBULDA_ENDUSTRIYEL_TASARIM.pdf[ErişimTarihi:4Aralık2015].

Savunma Sanayi Gündemi (2011) Savunma Yan Sanayinin Ge-lişiminde Örnek Bir Sektörel Kalkınma Modeli: OSTİM Sa-vunma ve Havacılık Sanayi Kümelenmesi OSSA, 2, sayı 15,http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_15.pdf.[ErişimTarihi:20Ocak2016].

SWD(2013)ImplementinganActionPlanforDesign-DrivenInno-vation,CommissionStaffWorkingDocument,EC.,file:///C:/Users/user/Downloads/design-swd-2013-380_en%20(2).pdf[ErişimTarihi:5Haziran2015].

TasarımStratejiBelgesiveEylemPlanı2014-2016,TTDK,http://www.tasarimkonseyi.gov.tr/konsey/belge.jsp[Erişimtarihi2şubat2016].

TTGV(2013)Teknoloji,Ar-Ge,Ar-GeDestekleri,Patent,Tasarımve,MarkanınFirmalarınRekabetGücüÜzerindekiEtkisi,Tür-kiye teknolojiGeliştirmeVakfıAnkara, http://www.ttgv.org.tr/content/docs/eb-yayini.pdf.[ErişimTarihi:3Şubat2016].

Turquality (2016) http://www.turquality.com/ [Erişim Tarihi: 4Ocak2016].

Yılmaz,A.(2004)EndüstriyelTasarımveTürkSanayisininEndüst-riyel Tasarıma Bakışı, Endüstriyel Tasarım Tescili Konusun-daBilinçlenmedüzeyi,TürkPatentEnstitüsüUzmanlıkTezi,http://www.teknolojitransferi.gov.tr. [ErişimTarihi:19Aralık2015].


Kocaeli Üniversitesi, Mimarlık ve Tasarım Fakültesi, İç Mimarlık Anabilim Dalı, Kocaeli

Başvuru tarihi: 26 Kasım 2014 - Kabul tarihi: 04 Aralık 2015

İletişim: Didem ERTEN BİLGİC. e-posta: [email protected]


ÇALIŞMA

MEGARON 2016;11(1):162-176

DOI: 10.5505/MEGARON.2016.03016

Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında Uygulanan Eğitim Sistemlerinin Mekân Biçimlenişine Etkisi ve Reggio Emilia

Eğitim Sisteminin Mekân Tasarımı Üzerine DenemelerThe Effect of the Education Systems Applied in Pre-School Educational

Institutions on the Place Formation and Essays on the Place DesignProvided by Reggio Emilia Education System

Didem ERTEN BİLGİC, Amrela Sany SURUR

Bir ülkenin genç nüfusuna eğitimi sırasında kazandırılanlar, o ülkenin geleceğinin yapı taşlarını oluşturmaktadır. Bu tespitten hareketle ülkelerin gelecek vizyonlarının belirlenmesinde önem arzeden eğitim politikalarının program içerikleri incelendiğinde, 0-6 yaş arasının insan beyninin en hızlı gelişim gösteren dönem olduğu belirlenmiştir. Bu nedenle eğitim süreçlerindeki bu dönem programlarının diğer dönemlere göre farklı bir önem taşıdığı görülmektedir. Bu çalışmada amaç, okul öncesi eğitim olarak adlandırılan 0-6 yaş eğitim süreci için eğitim bilimcilerin geliştirdikleri programların başarısının kurgulanan eğitim sistemine bağlı olduğu kadar bu kurgunun doğru ve etkili bir şekilde hayata geçirilmesini sağlayacak ortamların, mekânların tasarlanması ve ortaya konmasına bağlı olduğunu da vurgulamaktır. Çalışmada izlenen yöntem, literatür üzerinden Dünya çapında yer edinmiş eğitim sistemlerinin iç mekan tasarımlarına olan yaklaşımlarını belirlemek ve T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Temel Eğitim Müdürlüğü’nün okul öncesi eğitim sisteminde yaptığı son yenilemenin eğitime kazandırdıkları özellikler ve yenilikler ile benzerlikler gösteren Reggio Emilia eğitim sisteminin mekan tasarım ölçütlerini tespit etmektir. Bu tespitler, eskiz çizimleri ile görselleştirilmiştir. Sonuç olarak; eğitim bilimlerine ait disiplinlerin tasarladığı kurguların hedefine doğru ve zaman kaybetmeden ulaşabilmesi için uygun mekân tasarımlarına ihtiyaç olduğu, yapılacak yeni eğitim kurumlarında mekânların bir eğitimci gözüyle düşünülmesi kadar, bir iç mimar gözü ile de tasarlanmasının gerekliliğinin ortaya konması ve çalışmanın bundan sonra yapılacak benzeri çalışmalara ışık tutması beklenmektedir.Anahtar sözcükler: Eğitim sistemleri; iç mekan tasarımı; okul öncesi eğitim mekanları.

In a country, the earnings of the young population during education, shape the cornerstone of the country’s future. When the program con-tents of the education policies, which are important for the determination of countries’ future visions, are examined, it is seen that the age group of 0-6 has a different importance among education process as it is the period when the human brain develops the quickest. The objec-tive of this study is to emphasize that as much as the success of the programs developped by pedagogues for the education process of 0-6 age group, namely the pre-school education, depends on the education system, it also depends on designing and presenting places that would enable this system to be applied accurately and effectively. The method applied in this study is to determine the approaches of education systems, which are applied worldwide through literature, on the interior designs and to ascertain the place designing standards of Reggio Emilia education system which shares similarity with the features and innovations that was brought into education with the last innovation by Republic of Turkey The Ministry of National Education that was aimed at pre-school education. These determinations are explained through preliminary design examples. As a result; it is expected to assert that the places should be designed both with the vision of an educator and interior, so constructions have been designed by the disciplines under educational sciences. These constructions reach its objectives accurately and timely in the new educational institutions to be built.Keywords: Education sytems; interior design; pre-school education.

ÖZ

ABSTRACT


GirişBir ulusun gençnüfusunun çağın ve geleceğin ihtiyaç-

larınagöreyetiştirilmesioulusungelecektekivarlığınınvedevamlılığınıngöstergesidir.Bubilinçle,günümüzünöndegelen ülkeleri, eğitim sistemlerinin geliştirilmesi üzerineyoğunlaşmışveçalışmalarınadevametmektedir.

Özellikle19.Yy. sonlarından itibarenFroebel ilebaşla-yaneğitimkonulubilimseltabanlıaraştırmaveçalışmalargünümüzün çalışmalarına altlık oluşturacak niteliktedir.Sosyal bir olgu olan eğitim kavramının kültürel ve ideo-lojik çeşitlilikten ötürü tek bir evrensel tanımını yapmakmümkünolmasada, tümaraştırmacılarınbirleştiğikonu,eğitimin yaşam boyu süren ve davranışlarda değişiklikmeydanagetirenbirsüreçolduğudur.1Busüreçiçerisindeokulöncesidönemolaraktanımlanan0-6yaşdönemidi-ğeryaşdönemlerinegöreayrıcalıkgöstermektedir.Çünküinsan beyni doğumundan itibaren en hızlı gelişimini 0-6yaş döneminde göstermektedir. Dolayısı ile karakter, ilgiveistekleringelişmesidebudönemdegerçekleşmektedir.Önemlibiçimlenmelerinolduğubudönemininsanyaşamıboyuncatekolması,sözkonususüreçteverilmesigerekeneğitiminniteliğiveöneminidahadaarttırmaktadır.

İnsanoğlunun gelişimindeeğitimin kalitesi, kurgulananeğitimsisteminebağlıolduğukadarbukurgunundoğruveetkilibir şekildehayatageçirilmesini sağlayacakortamla-rın,mekânlarıntasarlanmasıveortayakonmasınabağlıdır.Dolayısıylakonu,mekântasarımıiledoğrudanilişkiliolupmimarlıktemelalanınınilgiveçalışmaalanınagirmektedir.

Okul Öncesi Eğitim Sistemleri, Gelişimleri ve Bu Sistemlerin Mekân Tasarımına Yönelik YaklaşımlarıÇocuğundoğduğugündentemeleğitimebaşladığıgüne

kadargeçensüreçolan0-6yaşdöneminikapsayanvedahasonraki yaşamında önemli rol oynayan; bedensel, psiko-motor,sosyal-duygusal,zihinselvedilgelişimlerininbüyükölçüde tamamlandığı, kişiliğin şekillendiği, ailelerde vekurumlardaverilenbireğitimsüreci“okulöncesieğitim”olarakadlandırılır.2

Eğitimsüreçleriileilgiliilkteorikgörüşlerinilkçağdaor-tayaçıktığıvebuçağınikiünlüdüşünürüPlaton(Eflatun)veonunöğrencisiAristo’nuneğitimteorisininöndegelenikiismiolduğubilinmektedir. PlatonveAristo’dan sonra kıs-menRönesanskısmendereformhareketlerininetkilerininizlendiği16.yüzyıl,“çağdaşeğitimdüşüncesi”nintemelleri-ninatıldığıbirdönemdir.16.ve17.yüzyıllardaMartinLut-her,Comenius, Locke,Rousseau,PestalozziveFroebel ilebaşlayançalışmalar20.yüzyılakadarsistemlibirşekildege-lişerekdevametmiştir.3Buaraştırmacılardangünümüzeği-timsistemlerine ilhamkaynağıolanFroebel (1782-1852),oyununeğitimdekiöneminielealmışilkpedagogdur.4

Yirminci yüzyıla gelindiğinde İtalya’da M. Montessori,Loriz Malaguzzi, Orta Avrupa’da R. Steiner, Fransa’da C.FreinetveABD’deJ.Deweygibieğitimcilerherbiribirbirin-denfarklıolan,ancakhepsibireyindoğalgelişimsürecinesaygılı,öğretmeveöğrenmeyaklaşımlarıgeliştirmişlerdir.5

Erkençocuklukdönemiileilgili literatürincelemesiya-pıldığında okul öncesi eğitim sistemlerinden, diğerlerinegöretercihedilmeveuygulanmayüzdeleriaçısındanözel-likle Dewey, Montessori, Waldorf ve Reggio Emilia yak-laşımlarının ön plana çıktıkları izlenmektedir. Bu eğitimyaklaşımlarının günümüzde de geçerliliklerini koruyarakeğitim kurumlarında tercih edildikleri, çocuğu geleceğehazırlamak için “çocukodaklı eğitim”anlayışları ileortakpaydadabuluşabildiklerigörülmektedir.

Bir eylem gerçekleştirilirken eylemin yapıldığı mekân,mekânın kullanıcı ile ilişkisi ve kullanıcıya verdiği destekve sağladığı konfor koşulları eylemin kalitesini, elde edi-len sonuç ürünü, dolayısıyla da kullanıcı memnuniyetinidoğrudanetkilemektedir.Budoğrultudaadıgeçeneğitimsistemlerininbenimsediklerikurgularvebukurgularagöreihtiyaç duyulan mekânlara yönelik tanım ve söylemlerinmimarlıkdisiplininceelealınmasıvetasarlanması,eğitimsistemininhedeflerineulaşmasınakatkıdabulunacaktır.

Tarihselsüreçiçerisindeyukarıdaadıgeçenbudörteği-timyaklaşımınabakıldığındailksıradaDeweyyaklaşımınınyer aldığı görülmektedir. JohnDewey’in (1859-1952) ge-liştirdiği eğitim sisteminde çocuk- öğretmen ve öğretmesisteminde kuramsal değil, uygulama yaparak, yaşayaraköğrenmefelsefesiöneçıkarılmıştır.Yaşamdayeralanbü-tünmeslek dallarının okullarda öğretilebileceği bir siste-minçalışmalarıyapılarakmeslekeğitimininönemişiddetlevurgulanmıştır.Buyaklaşımkapsamındaçocuköncebireyolarak tanınarak kişiliği, kimliği bastırılmaksızın, gerekenönem verilerek eğitilmektedir ve çocuğun yetişmesindedış etmenlerden çok, yaradılışına ve özel kişiliğine görehareketedilmesigereğine işaretedilmektedir.Bunaben-zer bir bakış açısı daha önceMontaigne ve Rousseau’dagörülmüştür.6 Montaigne ve Rousseau çocuğu dışarıdanzorlamadan, kendi kendisini eğitmesine imkân tanıyacakbireğitimmodeli geliştirilmesiniönermişlerdir. J.Dewey,Chicago Üniversitesinde Laboratuar Okulu’nu kurmuş veburada çocuklara grup çalışma olanağı sağlanarak oyun,araştırma, doğa araştırması ve kendini ifade gibi aktivi-telerinyeraldığıbiraktiföğretimyöntemiuygulanmıştır.Eğitimmekânlarınınbuuygulamalarıngerektirdiğişekildedüzenlendiğivebiçimlendiği,çocuğunergonomikyapısınaönemveren,kullandığısabitvehareketlimekândonatıla-rındamotorrefleksleriningelişmedüzeyineveergonomik-antropometrik ölçülere dikkat edenDewey’in laboratuarokulları,çocukmerkezliaktiviteler, seçenekler,projeyak-

Reggio Emilia Eğitim Sisteminin Okul Öncesi Eğitim Kurumları İç Mekan Tasarımına Etkileri Üzerine Denemeler


5 Dündar,2007,s:21.

1 Wallace,2009:102;Ali,2007,s.173.2 Aral,Yaşar,2000,s.58. 6 Bender,2005,s.1.

3 Oktay,2004,s:45.4 Kalıpçı,2008,s.12.


laşımıveserbestoyunlaryoluylayaşamhazırlığına işaretetmektedir.7

Diğerbireğitimyaklaşımı,Montessoriyaklaşımıdır.Dün-yaüzerindekiyaygınlığıveetkinliği tümeğitimbilimcileritarafından tartışmasız kabul edilenMontessori yöntemi,MariaMontessori(1870-1952)adındatıpdoktoruköken-liİtalyanasıllıbirbiliminsanınaaittir.Montessori’yegöreçocuğun eğitiminde hareket kadar duyuların eğitimi deönemli olduğundan yönteminözündeduyusal çalışmalarönemlibiryertutmaktadır.Eğitimgereçleriçocuğunbiçim,büyüklük,renk,doku,tatgibikavramlarıvebunlararasın-daki ilişkileri anlamasını sağlayacak şekilde düzenlenmiş-tir.8

Montessorieğitimindeönemliolantemelnoktalarvar-dırvebu temelnoktalareğitiminkökeninioluşturmakta-dır.Montessoriçocuklarafarklıbiranlayışlayaklaşmakta;çocuklarauzmanMontessoriöğretmenlerininveözelola-rakgeliştirilmişMontessoriaraç–gereçlerininyardımıilekendi yeteneklerini kullanabilmeleri ve kendi adımlarıylagelişebilmeleri için sağduyulu ve sağlıklı bir sistem sun-maktadır.9Bueğitimyaklaşımı,çocuğuolduğugibigörüpçocuğakendikendineuygulayarak,eniyiveenkolayşekil-deöğrenmeyolunubulmasınısağlamaktadır.Öğretmesis-temi,çocuğunöğrenmeisteğiüzerinekurulmuştur.Sistem,çocuğundoğal büyümesine ve gelişmesineuygun, ancakhenüzyapmayahazırolmadığışeyleriyapmasınaizinver-meyenvezorlamayanbirsistemdir.10Busistem,küçükço-cuklariçingeliştirilmişdüzenveözgürlükarasındakiman-tıklıbirdengeüzerinekurulmuştur.Tamanlamıylaeğitilmişbiröğretmenintambirrehberliğisözkonusudur.11Bureh-berlik sırasındaMontessori’nin bizzat kendisinin tasarla-dığımotor ve bilişsel gelişimi destekleyici gereçler diğereğitimsistemlerindenfarklıbiryaklaşımilesınıfınönemlielemanlarıolarakkarşımızaçıkmaktadır.Bumateryallerinsınıftakikonumları,mekândakullanımbiçimlerieğitimsis-temininkuralları ile şekillendirilmişlerdir.Montessorieği-timindeyapıvedüzençokönemlidir.Eğitimsistemininbukural ve kurguları, mekân tasarımını doğrudan etkileyenunsurlarolarakönplanaçıkmakta;etkinbirmimaritasa-rımıneğitimniteliğiileyakındanilişkiliolduğunuaçıkçaor-tayakoymaktadır.

Dünya çapında ses getiren ve uygulamalarına günü-müzdedevamedendiğerbireğitimsistemi iseWaldorfeğitimidir. Avusturyalı bilim adamı düşünür Rudolf Stei-ner tarafından (1861-1925)AlmanyaStuttgart (1919)’datemelleri atılan bu eğitim sisteminde amaç yönelimi;düşünme, hissetme ve istemeye yöneliktir. Yaklaşım kapsamında çocukların ihtiyaçlarını anlamanın, bu fark-lı üç alanı bir bütünolarak görmekten geçtiği vurgulan-

mıştır. Bu üçlü amaç yöneliminin okul öncesi eğitimdenyükseköğrenimekadartümkademelerineğitimyaklaşım-larınıntemellerinioluşturduğuçokyönlüveçoklu-duyu-sal öğrenme deneyimlerinde zekânın çeşitli yönleriningeliştirilmesinin,buüçkapasiteningeliştirilmesineodak-landığı;budurumdaeğitimin,düşünmede,hissetmedevekasıtlı/amaçlı hedefe yönelik aktivitelerde gerçekleştiğivurgulanmaktadır.12

Waldorfokullarındadoğalyaşamlabütünleşmişeğitim,antroposofifelsefesinedayalıolarakruhundoğaylaevrenarasındakibağlarını anlamasıhedefivebuhedefdoğrul-tusundaoluşturulanöğrenimiçerikleri,öğrenmesüreçle-rindekarşılıklıetkileşim,ilişkilerdeyataymodel,öğrenmesürecinde“öz”anlamıve“hayatıaramak”sözkonusudur.Buçalışmalar,öğrencininduyusal,psikolojik,sosyalvemo-torgelişimlerinidesteklerniteliktedir.

Dünya çapında erken çocukluk eğitimcileri tarafın-dan ilgiodağıolanbirdiğereğitimsistemiReggioEmiliayaklaşımıdır. Reggio Emilia yaklaşımında J.Dewey, J. Ro-usseau, H. Pestalozzi, F.W.A. Froebel ve M. Montessorigibi düşünürlerin eğitim görüşlerinin etkileri görülmek-tedir.13 Reggio Emilia eğitim yaklaşımının kurucusu LorisMalaguzzi’nin(1920-1994)eğitimfelsefesidoğumdaniti-barensosyal,zekâdoluvemeraklıçocukimgesi,onuniliş-kiseltemellieğitimfikri,herbirçocuğundiğerçocuklarlailişkide olması, çocukların aile, öğretmen, toplum, çevreilekarşılıklı ilişkilerinihareketegeçirmesivedestekleme-si üzerine odaklanmaktadır. Yaklaşımının bir diğer temelözelliğiise,çocuklarasomutyaşantılarsunularakyenike-şifleryapmalarınafırsattanınmasıdır.Çocuklarınöğrenmesürecinde özgür olmaları, araştırma, deneme, hata yap-ma, hatalarını kendi kendilerine düzeltmeleri için onlarafırsatlartanınmalıgörüşündeolanbuyaklaşım,çocuklarındoğalmerakveyaratıcılığınıgeliştirmek,eğitimselyaşan-tılar yoluyla bilgi oluşturmalarını sağlamak için çevre ileaktif etkileşimi desteklemektedir. Bu nedenle ortam çokbüyük önem taşımakta hatta fiziksel ve sosyal çevreninöğretmenin kendisi şeklinde tanımlandığı da görülmek-tedir.14Buyaklaşımdadaçevrenin,dolayısıylabuçevreyiyaratanmekânvedonatılarınınbireğitimaracıolarakde-ğerlendirilmesisözkonusudur.

Eğitim sistemlerini Reggio Emilia yaklaşımı ile oluştu-ranokullarda,özellikleailekatılımınınetkisiçokbüyüktür.Bunun nedeni olarak, okullardaki deneyimlerin çok özelvekaliteliolmasıvebututumunailelerinkatılımınıteşviketmesi gösterilmektedir. Bu okullarda yapılan aktivitelerveprojeçalışmalarındaailelermüthişbirheyecanveistekiçinde, sadece kendi çocuklarının gelişimi için değil, tümokulungelişimiiçindestekleyicivesüreklibirkatılımiçin-deolmaktadır.Ailelerinbusadıkveyüksekkatılımı,öğret-

7 Ducharme,1993,s.1-38.8 Aydın,2006,s.64.9 Mallory,1989. 12Dündar,2007,s:210. 13Dündar,2007,s:129. 14Dündar,2007,s:129.

10Mallory,1989;Montessori,1982.11Mallory,1989.

menlerindekendilerinigeliştirmesiveöğrenmesüreçlerinihızlandırmasıiçinetkileyicibirfaktöroluşturmaktadır.Böy-lelikleReggioEmiliaokullarındaolumluvehızlıbiröğren-medöngüsüortayaçıkmaktavebudöngümekantasarım-larındatemelyönlendiriciolarakbelirginlikkazanmaktadır.Ziraeğitimyaklaşımıkapsamındasınıf tekbiröğretmeneait değildir.Okulun tümkadrosununbirlikte çalışıp kararvermesüreciniyürütmeleriesastır.

Yukarıda adı geçen ve tümü temelde çocuk odaklı birkurguyasahipolaneğitimsistemlerinindetaylarındagörü-lenkurgufarklılıkları,eğitimbilimcilertarafındanteorikvekuramsal düzeydebasit kroki çizimleri ile tanımlanmıştır.Bu tanımlamalardan yola çıkılarak eğitim yaklaşımları vemekântasarımıetkileşimnoktalarıbirtablodatoplanmış-tır(Tablo1).

Öğrenmedegerçekhayatın taşıdığıöneminveyaklaşı-mın temel ilkelerinin, çocuk ergonomisine uygun olarakeğitimmekânlarına nasıl yansıtılacağı konusu, iç mimaridisiplinini yakından ilgilendirmektedir. Sınıf ortamındanortak kullanım alanlarına, hatta okulun bir bütün olaraktasarlanmasında iç-dış mekân iletişiminin oluşturulması-nın,mekânlarındüşeydedeğil, yataydakurgulanmasının,öğrenci-öğretmeniletişimindeisedestekleyicimekândo-natılarınaduyulangereksiniminvarlığıortayaçıkmaktadır.

Reggio Emilia Eğitim Yaklaşımının Mekân Tasarımİlkeleri Üzerine DenemelerMEB’nın2006yılındaokulöncesieğitimiçinyaptığıson

düzenlemelervebuçalışmadaadıgeçeneğitimyaklaşım-larınınülkemizeğitimkurumlarındasonyıllardasıkçater-cihedilirolmasısebebi“OkulÖncesiEğitimSistemlerininMekân Tasarımına Etkileri” konulu araştırma- iç mimariproje çalışmalarına başlanmıştır. Bu çalışmaların sonuçürünlerinden biri olan bumakalede,Milli Eğitim Bakan-lığı TemelEğitimMüdürlüğü’nün2006yılındayayınladığı“Okul Öncesi Eğitim Programı”nın gerektirdiği mekânsalihtiyaçlarla Reggio Emilia eğitim yaklaşımının öngördüğümekânsal ihtiyaçlarınbenzerliğisebebi ileülkemizde inşaedilecekyeniokulöncesieğitimyapılarıiçinyararlıolacaktasarımölçütleribaşlıklarhalindebelirlenerekbuölçütlereilişkinmekântasarımıönerilerieskizçalışmalarıileanlatıl-mıştır.

Milli Eğitim Bakanlığı Temel Eğitim Müdürlüğü’nün10.08.2006tarihlive336sayılıkararıilekabuledileneği-tim programını revize ederek oluşturduğu 2013-2014 yı-lından itibaren uygulanan eğitim programı 36-72 aylıkçocuklariçindir.Buprogram,2006yılındanitibarenUlusalveuluslararasıdüzeylerdeyapılanalanaraştırmaları,uygu-lamadangelen geri bildirimler veOkulÖncesi Eğitiminin

Eğitim yaklaşımları ve mekan tasarımı etkileşim noktaları

Deweyeğitim yaklaşımı

Waldorf eğitimyaklaşımı

Montessorieğitim yaklaşımı

Reggio Emiliaeğitim yaklaşımı

Çocuğun kendi özünü ve yeterliklerini keşfetmedesteği

Motor gelişim desteği

Duyusal gelişim desteği

Piskolojikvesosyalgelişimdesteği

Eğitim yaklaşımına özel tasarlanmış ders gereçleri

Ders gereçleriinin mekanda düzenlenmiş ilkelerinin eğitim yaklaşımı tarafından belirlenme durumu

Doğal/yapay çevreetkileşiminin eğitim ile ilişkilendirilme durumu

✓✓✓✓

✓✓

✓✓✓✓

✓✓

✓

✓✓✓✓

✓✓

✓

✖ ✖ ✖

✓✓✓

✓✓

Table 1. Eğitim yaklaşımları ve mekân tasarımı etkileşim noktaları



Güçlendirilmesi Projesi çalışmaları kapsamında yapılanmevcutdurumanalizleridikkatealınarakoluşturulmuştur.Program çocukların gelişimsel özelliklerini, ilgi ve gerek-sinimleri ile çevresel koşullarınıdikkatealan “gelişimsel”,“sarmal(tekrareden)”ve“eklektik(seçmeci)”biryapıda-dır(MEB,2013).

Revize edilmişMEB’in eğitim sisteminemekânsal ihti-yaçlaraçısındanbakıldığındaise,çocuklarıngelişimleriiçingerekli aktivitelerin yapılmasını sağlayacakmekân içindeçeşitli alanlar oluşturulması gerektiği görülmektedir. Bualanlarınbirbirleriyleilişkisi,MEB’inidealokulöncesisınıförneğiolaraktanımladığışemadayeralmaktadır(Şekil1).

MEB’in eğitim sisteminde öğrenme merkezleri çocuk-ların bireysel gereksinimlerini karşılamak amacıyla farklıayırma gereçleri ile bölünmüş, küçük gruplar hâlinde et-kileşimde bulunacakları ve dikkatlerini yoğunlaştırarakoynayabilecekleri öğrenme alanları olarak tanımlanmış-tır. Çocuklar özgürce deneyimlerde bulunup rahat hare-ket edebildikleri ortamlarda daha iyi gelişir, becerilerinisergileyebilirler düşüncesi üzerinden hareket edilmiştir.Merkezler, iç mekânlarda olduğu kadar dış mekânlardadadüzenlenmelidirbusayedeiçvedışmekânbütünlüğüsağlanmışolacaktırşeklindemekânsaltanımlamalaryapıl-mıştır.

MEB’in eğitim sisteminde öğretmenin öğrenme orta-mını gelişimidestekleyicibir şekildedüzenlemesi,ortayaçıkabilecekgünlükveanlıkdeğişimleregöregereklidüzen-lemeleryapabilmesinefırsattanıyabilmesi,çocuğukeşfet-meyeisteklendirmekiçinbelirliaralıklarlagüncellemesivebireysel,küçükgrup/büyükgrupetkinliklerindeherçocu-

ğunkazanımlaraulaşmasınayardımcıolmakiçinfırsateği-timineyervermesiönemlevurgulanmıştır.

MEB’ineğitimsistemindegünlükyaşamdeneyimlerin-denyararlanılmasıeğitimsürecinihemzenginleştirirhemdekolaylaştırırdenilmektedir.Günlükyaşamaktivitelerininörneğin,bulaşıkyıkamak,yemekpişirmekgibiaktivitelerinyapılabileceğialanlaroluşturulmalıdırşeklindebildirimlerbulunmaktadır(MEB,2013).

ReggioEmiliaeğitimyaklaşımınınmekântasarımınayö-nelik temel hareket noktalarına bakıldığında; çocuklarlatoplanarakyapıldığısabahsohbetleri,günlükesnekeğitimplanları, kullanılaneğitimgereçlerinin çeşitliliği, çevrevedoğa ile kurulan doğrudan iletişim, tüm iletişimlerin birmerkezdetoplanmavedesteklenmedurumu,mekânlarınbiröğretimelemanıolarakdevredetutulması,mekândakiherköşeninkimlikliolaraktasarlanması,sınıflardayapılançalışmalarınpanolardapaylaşılması,doğalmateryallervesanatmalzemeleriyledoluolanstüdyovelaboratuarkarı-şımıatölyeadıverilenenazbirmekânınbulunması,öğren-meeylemininçocuklartarafındanyapılanbireylemolmasıkonularıöneçıkmaktadır.

İki eğitim yaklaşımının mekânsal ihtiyaçları arasındakibenzerlikleraşağıdasıralananmekântasarımölçütlerininoluşmasınaimkânvermişveMEB’nınyaptığısondüzenle-mesonrasındainşasıyapılacakokulöncesieğitimkurumla-rımızıntasarımınaışıktutmasıümitedilmektedir.

Yukarıda açıklanan ilkelerin uygulamaya geçebilmesiiçin ihtiyaçduyulacakmekântasarımına ilişkinkarşılıklarıiseortakmekânkurgusu,esnekmekânkurgusu,ergonomi,

Şekil 1. Milli Eğitim Bakanlığı Temel Eğitim Müdürlüğü’nün söz konusu raporlarında yayınladığı sınıf görseli.

1. Blok Merkezi

2. Dramatik Oyun Merkezi

3. Sanat Merkezi

4. Kitap Merkezi

5. Fen Merkezi

6. Kum ve Su Masası

7. Müzik Merkezi

8. Giriş ve Bekleme


doğal ışık gereksinimi, mekân-kullanıcı iletişimi, mekân-renk-biçim iletişimi ve yansıma-mekân iletişimi başlıklarıaltında toplanmıştır. Tasarım ölçütleri olarak tanımlananbubaşlıklarınherbiriŞekil2’degörüldüğüüzerebirdiğeriilesüreklietkileşimveiletişimiçerisindedir.

Devinimlerisüreklidevamedenbuyeditasarımölçütüaltbaşlıklardairdelenerekmekansalkarşılıklarıgörselleşti-rilmeyeçalışılmışvetasarımönerileriüretilmiştir.

Ortak Meydan KurgusuReggioEmiliayaklaşımınınmekântasarımınailişkinilke-

lerarasındabulunanveeğitimbilimleriileilgililiteratürler-de“piazza”yada“meydan”olarakadlandırılanvede iç/dışortamlardayeralanmekân“ortakmekân”olarakad-landırılmaktadır.

Ortak mekânlar, çocukların sadece enerjilerini boşal-tacakları bir yer değil, drama yaptıkları, kostümler giyipoyunlar kurdukları, keşif yaptıkları birmekândır.15 Bu or-takmekânlardabulunanpanolardavelileribilgilendirmekamacıylauygulananprojeler,çocuklarıngünlükleri,yaptık-

larıçalışmalarvearalarındakidiyaloglarasılıdır.16

Bu bağlamda temel kurgunun oluşturulmasında ön-celikliolarakortakmekânodaklıbirfonksiyonşemasınıngeliştirilmesigerekmiştir.Meydananafikriüzerindenes-kizçalışmalarıilerletilerekbireğitimyapısındayeralmasıgerekengiriş,karşılamaveyönetimalanlarıbirarayage-tirilerekgruplandırılmışveortakalanla ilişkilendirilmiştir(Şekil3).

Sınıf ve oyun alanları ile onları destekleyen servismekânlarıda,ortakalanlailişkiliolmalarıgereğindenyolaçıkılarak,ortakalanetrafındaveonusınırlandıracakşekil-de,sarmalolarakdüzenlenmişvemeydankurgusunayö-nelikfarklıbiçimlenişlereilişkinönerilerüretilmiştir.

Eskizönerilerinindetaylandırılmasıaşamasındasınıfveoyunalanlarıileonlarıdestekleyenservismekânlarınınor-takalanla ilişkiliolmalarıgereğindenyolaçıkılarak,ortakalanetrafındaveonusınırlandıracakşekilde,sarmalolanbirşemadüzenlenmiştir(Şekil4ve5).

Tasarımönerilerindeaçıkalanolarakdüzenlenenmey-

Esnek mekankurgusu

ErgonomiOrtak mekankurgusu

Mekan-yansımailetişimi

Doğal ışıkgereksinimi

Mekan-kullanıcıiletişimi

Mekan-renk-biçim

iletişimi

Şekil 2. Reggio Emilia eğitim yaklaşımında mekân tasarım ölçütleri ve ölçütlerin etkileşimleri.

15Edwards,2002,2-14. 16Benett,2001,2-9.



Şekil 4. Reggio Emilia yaklaşımına göre oluşturulmuş fonksiyon şeması önerileri.

Şekil 3. Ortak mekân odaklı fonksiyon şemasının geliştirilmesine yönelik çeşitli meydan-mekân ilişkilerini gösterir eskiz çalışmaları.


danınkurgusalbiçimlenişindeiçmekâniledışmekânbü-tünleşmesi hedeflenerek, güneş alma açıları da dikkatealınarakmeydanduvarlarındakidoluluk-boşlukoranlarınındengeliolmasıvurgulanmıştır.ReggioEmiliaeğitimsiste-mininöngördüğügibibumeydanda,çocuklarınyaşadıklarıve gelecekte de karşılaşacakları sosyal çevrenin bir mo-delini görmeleri ve ileriki yaşantılarınahazırlık yapmalarıamaçlanmıştır.Çocukveyetişkinarasındakisosyalalışverişikolaylaştırmakiçinyinebumekânkullanılmaktadır.17

Ülkemizde1997yılında zorunlueğitimsüresinin8yılaçıkarılmasıveardındanyaşanan1999GölcükDepremiileülkegenelindeyeniokulinşasıvemevcutokullarındade-ğişikliklere uyum sağlaması amacıyla çalışmalar başlatıl-dığındaMimarHaydarKarabey tarafındankalemealınan“EğitimYapıları”adlıeserdeeskizlerlemekanlarbetimlen-miştir.Bueskizlerdeizlenenortakmekânanlatımı,ReggioEmilia eğitimyaklaşımınınöngördüğümekân tasarımı ileörtüşmektedir(Şekil6).

Açık havada yapılması alışılagelmiş faaliyetlerin havaşartları uygun olmadığı zamanlarda da kesintisiz olarak

yapılabilmesiiçin,dışortamdatasarlananortakmekânın,içmekândauzantısıolaraktasarlanmışbirdevamıbulun-maktadır.Bukurgu,aynızamandaiçmekânvedışmekânbirlikteliğinidedesteklemektedir.İçmekândakibualandayeralanpanolardavelileribilgilendirmekamacıyla,eğitimgereğiuygulananprojeler,çocuklarıngünlükleri,yaptıklarıçalışmalarvearalarındakidiyaloglarınpaylaşılmasınısağla-makiçingereklidüzenlemeleryapılmıştır(Şekil7).

Esnek Mekan Kurgusu

Reggio Emilia yaklaşımının bir diğer ilkesi olan “esnekmekânanlayışı”,eskizönerilerindetümmekânlarınıntasa-rımınatemeloluşturanbirilkeolarakkabuledilmiştir.Ça-lışmalarda “aynımekânın farklı zamanlarda farklı işlevleriçinkullanılabilmesi”olarakaçıklanabilecekesnekmekânkurgusunun,velikatılımınınolacağıfaaliyetleriçinherza-manyenidendüzenlenebilirkonumdaolandonatılarınta-sarlanmasıilesağlanmasıyolunagidilmiştir.Esnekmekânanlayışı ile tasarlanmış sınıflarda, sanat, yazma, okuma,kum havuzu, su havuzu, matematik, el becerisi, bilim,evle ilgili işlev eğitimleri veya drama oyunları gibi çeşitlialanlaroluşturulmuştur.Eğitimsistemindemekânüçüncüeğitmenolarakkabuledildiğindenöğrencinintercihlerive

Şekil 5. Çocukların okulda bulundukları zaman içerisinde her türlü paylaşımını yapabileceği bu meydanlarıngünümüzanaokulutipprojelerindedeuygulandığıgörülmektedir.

17Temel,Z.F.veDere,H.2001.



ihtiyaçları doğrultusunda değişebilir/değiştirilebilir olma-lıdır.18 Bu görüşten hareketle önerilerden ilkinde sınıflarıayıranbölücüpanellervebupanellerinfarklıkonumlandı-rılışlarıilemekânınfarklıkullanımlaraolanakvermesidü-şünülmüştür. Panellerinbir eksenetrafında360°hareketedebilirliliği ya da kayar panel olmasımekânın çok farklıkonumlandırmalarlafarklıalgılaraaçıkolmasınısağlamak-tadır ki tüm bunlar tasarımın, eğitim sistemininmekânadoğrudanmüdahalesisonucuşekillendiğininaçıkbirgös-tergesiolarakdeğerlendirilmelidir.Buöneri,sınıflarınbir-likteliği yadamahremiyetikonusundada tercihler sunu-labilmektedir. Şeffaf olarak da düşünülebilecek hareketlipanellermekânlararasıiletişimyadailetişimsizliktercihle-rinidekullanıcıyamümkünkılmaktadır(Şekil8).

İkinci öneri olarak sınıfları ortak alanlardan ayırandu-varlarüzerineodaklanılmışvebuduvarlarahemsınıfhemdekoridoryüzleriiçinişlevkazandırılarakmekânıneğitimedâhilolmasıhedeflenmiştir(Şekil9).

Ergonomi

Yaklaşımın tasarıma yönelik olarak belirlenen üçüncüilkesiiçmimaritasarımındamutlakşartlarındanbiriolan“ergonomi”dir.Çocuğunsüreklideğişenbedenölçülerineve hareket yeterliliklerine destek verebilecek mekân vemobilya tasarımı esas alınarak bu bağlamda eskiz çalış-malarında sınıflar çocuk ve yetişkin ergonomisine uygunmodüler olarak tasarlanmış mobilyalarla desteklenmiş;mobilyalarıntasarımındaihtiyaçhalindekullanıcıboyutla-rınauyarlanabilirolmaözelliğitaşımasınadikkatedilmiştir(Tablo2,Şekil10).

Çalışılaneskizlerde,sanatçalışmalarınınyapılacağı“Ate-lier”,atölye/sınıfolarakadlandırılanbüyükalanlarmevcut-tur.Aynızamandasınıflardaküçükbirersanatstüdyosu,mini atölye gibi ele alınmıştır.Hertzong “...buralarda çoksayıda sanatsal faaliyetmalzemesibulunur ve çocuklarınerişmesiçokkolaydır.Bumateryallerçocuklarınerişebile-ceğiboyutlardakiraflardabulunur,aynızamandaçocukla-rınmateryallerin renklerini farkedebilmeleri içinaçıkbir18Bennett,2001,s.2-9.

Şekil 6. Eğitim bilimciler tarafından betimlenen meydan alanına ilişkin üretilmiş eskiz perspektifler.

Şekil 7. İç mekânda düşünülen meydan alanına ilişkin eskiz çalışmalarından örnekler.


ortamda bulunurlar”19 diyerek ortamı betimlemektedir(Şekil11).

Doğal Işık GereksinimiTasarım ölçütleri arasında temel alınan dördün-

cü tasarım ilkesi “mekânların doğal ışıkla buluşmasının

hedeflenmesi”dir. Sınıflarda yerden tavana kadar uzananpencereler ve sınıflar arasındaki panjurlu cam ayırıcı sis-temler ileaydınlıkmekânlareldeedilmiş vede tümme-kanlaradoğalışıkakışısağlanmıştır.Budurumsınıflarara-sındaki iletişiminsürekliliğinededestekvermektedir.Tek

Şekil 8. Meydanın etrafında konumlanmış olan oyun ve sınıf alanları ile destek mekânlarının esnek mekân anlayışı çerçevesinde düzenlenişi ve tüm eğitim alanlarının tercih durumunda tek hacme dönüşmesi durumu.

Şekil 9. Sınıf ile koridorları ayıran sabit duvarların Reggio Emilia eğitim yaklaşımına göre işlevsel hale getiriliş önerileri.



Tablo 2. Tasarım önerileri geliştirilirken çocuklar için kullanılan be-den ölçüleri

Yaş 2 yaş 2.5 yaş 3 yaş 4 yaş

Boy uzunluğu (cm) 86.4 91.2 95.3 103.9Kafa uzunluğu 19.1 19.3 19.6 19.8Kafa genişliği 14 14.1 14.2 14.5Kafa çevresi 49.8 50 50.3 50.5Boyun uzunluğu 2.5 2.5 3 3.3Gövde uzunluğu 34.5 36.1 36.3 38.1Omuz genişliği 22.4 22.9 23.6 24.6Göğüs çevresi 50.8 51.6 52.1 52.8Karın genişliği 46.2 46.7 47 51.6Kalça genişliği 14.5 15.2 15.7 17.5Kol uzunluğu 37.1 39.4 41.7 42.4Pazu çevresi 15 15.5 16.3 16.8El uzunluğu 10.7 11 11.9 12.4Bacak uzunluğu 31.2 34.3 37.1 43.7Diz genişliği 6.6 6.7 6.9 6.9Dizin yerden yüksekliği 24.4 25 26.4 28.7Oturma yüksekliği 23 24 27 33Oturma derinliği 17 18 20 24Yaklaşık ağırlık (kg) 12 13.6 14.6 17.2

Omuz genişliği

Kafa genişliği

Kafa çevresi

Pazu çevresi

Göğüs genişliği

Bel genişliği

El uzunluğu

Diz genişliği

Kalça genişliği

Diz

in y

erde

n yü

ksek

liği

Baca

k uz

unlu

ğu

Boy

uzun

luğu

Göv

de u

zunl

uğu

Boyu

n uz

unlu

ğu

Kafa

uzu

nluğ

u

Kol b

oyu

Şekil 10. Ergonomi, hareket yeterlilikleri ve davranış şekilleri mobilya ilişkileri tespitleri için üretilen eskizler.


kattayayılanplanşemasıönerisi ilesınıflarıntavanlarınınyüksekyapılmasıvetercihegöretavandandoğalışığınalın-masımümkünolabilmektedir(Şekil12).

Mekan ve Kullanıcı İletişimiReggioEmiliaokullarındaçocuklarınyaptıkları3boyut-

luçalışmalar, çizimlervediğer sanatsalnitelikliürünlerinduvarlardaasılıolarakbulunduğu;bunundaçocuğunruh

halinin anlaşılabilmesi ve gelişiminin takip edilebilmesiamacınıtaşıdığıilgilibilimdalıncaaçıklanmaktadır.Buve-ridenyolaçıkılarakçalışmakapsamındaüretilenbirdiğertasarımilkeside“mekânvekullanıcıiletişimi”dir.

Eğitimdesanatsalürünlerveyaratıcılığınçokbüyükbirönem taşıdığı gerçeğinden yola çıkılarak, öneri projedemekânlarıayıranhareketlipanellerinaynızamandaduvar

Şekil 11. Hertzong’un betimlediği mekânın iç mimari değerlendirmelerden sonra hazırlanmış eskiz denemesi.

Şekil 12. Tavan kotundan alınan doğal ışık uygulamasına örnek.



panolarıolarakdakullanılabileceğiveböylelikleçocuklararası iletişimin de desteklenmiş olacağı düşünülmüştür.Ayrıca sınıf ve koridormekânlarını ayırması için önerilendepolamabirimlerininsınıfındönemsel ihtiyaçlarınagörefarklımodüllerileçeşitlendirilebilmesivekoridoryüzlerin-de sergi panelleri olarak değerlendirilebileceği düşünül-müştür(Şekil13ve14).

Regio Emillia programları temel olarak, çocukların öğ-renmelerinindilveiletişim,özellikledeifadeedicidilara-cılığıylageliştirilmesiniamaçlamakta;çocuk,aktiföğrenenolarakkabuledilerek,eğitim,düşüncenin,kişilerarası iliş-kilerinvefikirlerileçevreninilişkilendirilmesiniyapılandır-maktadır.Program,buetkileşiminhemçocuğunkendisinihem de dünyayı anlaması ve anlamlandırması açısındanenönemlietkenolduğunusavunmaktadır.Çocuklarındü-şüncelerini ve duygularını herkes tarafından görünür kıl-makadınakullandıklarıbirçok sayıdadile sahipolduklarıtemelineoturanprogramın,duygularıvedüşünceleriifadeetmeyisembolizeedenvesözcükoyunları,pandomim,ha-reket,dans, resim,heykel,gölgeoyunu,dramavemüzikgibipekçokfarklıyöntemiiçermektedir.“Çocuğun100Dili”

adıileanılanprogramyaygınbirşekildeuygulanmaktadır.

Eskiz önerilerindemekân- kullanıcı iletişiminin sağlan-masıyatayvedüşeydeolmaküzereikiboyuttaelealınmış-tır.Düşeyiletişim,tekkatayayılmasıuygungörülenfonk-siyon şemasında tavan yüksekliklerinin alışılmış olandandahayüksekdüşünülmesiilesağlanmayaçalışılmıştır(Şekil15).

Sınıfların yatay düzlemde bu doğrultuda nasıl düzen-leneceği öğrencilerin güdümüne, onlarınmekânları nasılveneiçinkullanacaklarınailişkinkararlarınabırakılmışkenarzu edildiğinde düşeyde de birleştirilebilmeleri olanağı-nın yaratılmasıyla damekân kullanım kriterleri açısındanolumludurumlariçermektedir.

Mekân - Renk – Biçim İletişimi

ReggioEmiliaokullarının içmekân renk tercihlerihak-kında araştırma yapıldığında, içmekan renk tercihlerinineğitimedestekolmasıamacıileçeşitlendirildiğiizlenmek-tedir.

Birduvarıntamamıturuncuvesarıiken,başkabirduvarpembevemor,başkabirduvarisemaviveyeşilolabilmek-

Şekil 13. Duvar panellerinin kullanım çeşitliliklerine ilişkin öneriler.

Şekil 14. Sınıf ve koridor mekanlarını ayıran dolap birimlerinin farklı yüzlerinin kullanım önerileri.


tedir.Mekândarenklerinserbestçekullanımımümkündür.Böyleceçocuklarrenkleriöğrenmektevearalarındakifark-lılıklarıkeşfedebilmektedir.Bazıduvarlaradaspiral,halka,üçgen, dikdörtgen şekilleri çizilmiştir.20 Evcilik mekânlarıduvarlarlaayrılmıştır.Küçükmobilyalar,renklioyuncaklar,gerçek kap-kacak, masa örtüsü, önlük, kozmetik amaçlıkullanılanboş kutu ve şişelerözenli bir şekildemekândakonumlandırılmışlardır.21 “Mekân-renk-biçim iletişimi” il-kesi olarak adlandırılan bu ilke çerçevesinde tarafımızcageliştirilen iç mekân tasarımlarında renk ve biçimler bireğitimaracıolarakkullanılmıştır(Şekil16).

Yansıma-Mekân İletişimiÇoğu iç mekân tasarımında farklı amaçlarla kullanımı

tercih edilen aynalar Reggio Emilia okullarında yer, duvar

ve tavandadeğişiközellikleri ilekullanılmıştır.Bubağlam-daprojeönerisininoluşturulmasındaaltıncıvesontasarımilkesi, “yansıma-mekan ilişkisi”olarakbelirlenmiştir.Girişmekânındayeralanüçgençatıbiçimindeaynalar,konkavvekonveksaynalarçocuğunkendinideğişikaçılardanvedeği-şikdurumlardagözlemesinisağlayarak,çocuğudüşünmeyeyöneltmektedir.22Buaynalarınokullardayeralması“kendinigörme”vekendikimliğinioluşturma”felsefesiileyakındanilişkilendirilmektedir.23Sınıfduvarlarındakiköşelereyerleş-tirilenaynalarçocuklarınkendilerinivebirbirlerinifarklıaçı-lardangörmelerinisağlamaktadırkibudurumeğitimyakla-şımınınöngördüğümekântasarımölçütlerindendir.

SonuçYaşadığımız fiziki çevrelerin davranışlarımızı, duygu ve

düşüncelerimiziyönlendirdiğivebiçimlendirdiğibilinmek-tedir.İnsanbeynininenkritikgelişimdönemiolarakkabuledilen ve okul öncesi dönemolarak adlandırılan 0-6 yaşdönemindeçocuklarınmekânileiletişimiveetkileşimiayrıönem taşımaktadır. Çocuklar gününbüyükbirbölümünüokuldageçirmektedir.Bunedendendolayıçocuğunhare-ket ihtiyacını karşılayacak, enerjisini kullanmasına imkânverecek faaliyetleri okulda yapmasının önemi büyüktür.Bunoktada,eğitimsistemlerinindevreyeneşekildegirdiğiönemlidir. Reggio okullarının eğitim ortamlarında “ortakalan” olarak adlandırılan alanlar çocukların enerjileriniboşaltmalarıvesosyalhayatauyumsağlamalarıaçısındaneşsiz fırsatlar sunmaktadır.Mekânın, 3. öğretmen olarakkabuledildiğiveçocuğunçevresiileiletişimkurmada“100dil” kullanımı eğitim sisteminin amaçlarına ulaşabilmesiiçin mekân tasarımının ne derecede önemli olduğununbirgöstergesidir.Yapılanaraştırmalardaneldeedilenveri-ler ışığında veTürkulusal eğitimprogramına yakınlığı ve

Şekil 15. Mekan kurgusunun bir parçası olan tavan öğesinin Reggio Emilia eğitim sisteminin kuramsal yaklaşımlarına göre yorumlandığı Diana Okulu (İtalya) ve çalışma kapsamında üretilen bir mekan önerisi.

Şekil 16. “Mekân-renk-biçim iletişimi ve “yansıma –mekan iletişimi” ilkelerine göre üretilmiş mekan önerisi.

20Hertzong,2000,s.2-10. 22Temel,2005.21Borgia,1991(Akt.Şahintürks.20). 23Şahin,2012.



verebileceğidesteklergözönündebulundurularakReggioEmiliaeğitimsistemiiçinbirmekânınbileşenleriolanyer,duvar,tavanvehacmidoldurantümdonatılarilebunlarınrenk,doku,ışık,gölgeprensipleri,mekânlarınbirbirleriileyataydavedüşeydeilişkileri,içmekân-dışmekâniletişimi,mekantasarımındaesneklikkonularınınmekanaracılığıylahayatanasılgeçirilebileceğieskizçalışmaları ilesorgulan-mıştır.Eğitimbilimcilerinintasarladığıkurgular,mimaribil-gilerlebirleştirilerekeğitimyaklaşımınınsomutgörsellereulaşmasıamacıylatasarlananbueskiztasarımönerileriilegeleceğimizinyapıtaşlarıolançocuklarımız içinyapılacakyenieğitimkurumlarınınmekântasarımlarınaışıktutmasıümitedilmektedir.

KaynaklarAral,N.,Kandır,A.,Yaşar,C.(2000)“Okulöncesieğitimveanası-

nıfıProgramları”,İstanbul,Ya-PaYayınları.Aydın,İ.(2006)“AlternatifOkullar”,Ankara:PegemYayıncılık.Bender,M.T.(2005)“JohnDewey’inEğitimeBakışıÜzerineYeni

Bir Yorum”,GaziÜniversitesi Kırşehir EğitimFakültesi Cilt:6Sayı:1

Bennett,T.(2001)“ReactionstoVisitingtheİnfant-ToddlerandPreschool,CentersinReggioEmilia,Italy.EarlyChildhoodRe-searchandPractice”,3(1),2-9.(ERICDocumentReproducti-onServiceNo.ED453001).

Borgia,E.(1991)“ImpresionsofReggioEmilia”,EricED338386.Ducharme,C.C. (1993)“HistoricalRootsOfTheProjectAppo-

rach İnTheUnitedStates:1850-1930.”NationalAssociationFor The Education of Young Children, Anaheim,November10-13.

Dündar,S.(2007)“AlternatifEğitiminFelsefiTemelleriVeAlter-natifOkullardakiUygulamalar”YayınlanmamışYüksekLisansTezi,MarmaraÜniversitesiEğitimBilimleriEnstitüsü.

Edwards,C.P.(2002)“ThreeApproachesfromEurope:Waldorf,Montessöri,andReggioEmilia.EarlyChildhoodResearchandPractice”,4,2-14.

ErtenBilgiç,D. (2015) “KentKonutlarındaÇocukOdasıMekanTasarımı veMobilyası”, TürkiyeAlimKitapları, Saarbrücken,ISBN978-3-639-67445-3.

Hertzong,N.B.(2001)“ReflectionsandImpressionsfromReggio

Emilia: “It’sNotAboutArt!”.EarlyChildhoodResearchandPractice,”3(1),2-10. (ERICDocumentReproductionServiceNo.ED453002).

Kalıpçı,S.(2008)“OkulÖncesiÖğretmenlerininUygulamalarındaBenimsedikleriEğitimselYaklaşımlarıBelirleme”,Yayınlanma-mışYüksekLisansTezi,MarmaraÜniversitesiEğitimBilimleriEnstitüsüİlköğretimAnabilimDalıOkulÖncesiEğitimiBilimDalı.

Karabey,H.(2004)“EğitimYapıları”,LiteratürYayınları,117.ISBN975-04-0184-0.

Mallory, T. (1989) “Montessori ve Çocuğunuz, Ana-Babanın ElKitabı”, (Çevirenler: Füsun Öztaş ve Cihan Gülten). Ankara:HatiboğluYayınevi.

Montessori,M.(1982)“ÇocukEğitimi,MontessoriMetodu”(2.Baskı).İstanbul:SanderYayınları.

Oktay,A.(2004)“YaşamınSihirliYılları:OkulÖncesiDönem”(5.baskı).İstanbul:EpsilonYayıncılık.

ÖlçerE.,ErtenBilgiçD.,(2014)KOU,SosyalBilimlerEns.İçMi-marlıkAnaBilimDalıseminerdersiçalışmaları,

Şahin,F.(2012),“ErkenÇocuklukEğitimindeYaklaşımlarveProg-ramlar.ReggioEmiliaYaklaşımı”Temel,Z.F.(Ed).Ankara:VizeYayınları.

Şentürk,P.,ErtenBilgiçD.(2014)KOU,SosyalBilimlerEns.İçMi-marlıkAnaBilimDalıseminerdersiçalışmaları,

Şentürk,P.,ErtenBilgiç,D.(2015)“OkulÖncesiEğitimSistemleri-ninİçMekânTasarımlarındaAlgısalSınırlamalar”9.Uluslara-rasıSinanSempozyumu,s.55-62.

Temel,Z.F.(2005)“OkulÖncesiEğitimdeYeniYaklaşımlar”,BilimveAklınAydınlığındaEğitimDergisi,No:62Web:http//yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi62/temel.htm 12 Temmuz 2007’dealınmıştır.

Temel,Z.F.veDere,H. (2001)“OkulÖncesiEğitimdeYaklaşım-lar”,GaziÜniversitesi,Anaokulu/AnasınıfıÖğretmenElKita-bı.İstanbul:YA-PA.

Wallace,S.(2009)“ADictionaryofEducation”,OxfordUniversityPress:Oxford.

İnternet KaynaklarıMEB,TemelEğitimGenelMüdürlüğü,OkulÖncesiProgramı,An-

kara2013.http://tegm.meb.gov.tr/dosya/okuloncesi/oopro-ram.pdfizlenmetarihi:15042015.


Information for the Authors

MegaronisanofficialpublicationofYıldızTechnicalUniversity,FacultyofArchitecture.Itisananonymouslypeer-reviewede-journalthatconsidersforpublicationoriginalarticles,researchbriefs,bookreviewsandviewpointsonplanning,architecture,design and construction. Priority of publications is given tooriginalstudies;therefore,selectioncriteriaaremorerefinedfor reviews. Four issuesarepublishedannually.Megaron in-dexed in Web of Science, Emerging Sources Citation Index (ESCI), Avery Index to Architectural Periodicals (AIAP), TU-BITAK ULAKBIM, EBSCO Host Art & Architecture Complete, DOAJ, Gale/Cengage Learning, ASOS Index, DRJI, and Ulrich’s.ManuscriptsmaybesubmittedinEnglishorinTurkish.Thepre-ferredlengthformanuscriptsis5000wordsincludingNotesandReferencesforarticles(exceptpictures,figuresandtables)and2500-3000 words (including Notes and References) for view-pointsorresearchbriefs.Allsubmissionsareinitiallyreviewedbytheeditors,andthenaresenttoreviewers.Allmanuscriptsaresubjecttoeditingand,ifnecessary,willbereturnedtotheauthors for corrections and improvements. For accuracy andclarity,adetailedmanuscripteditingisundertakenforallmanu-scriptsacceptedforpublication.Finalgalleyproofsaresenttotheauthorsforapproval.Submissionofamanuscriptimpliesthattheworkhasnotbeenpublishedbefore;thatitisnotunderconsiderationforpublica-tionelsewhere;andthatitspublicationinMegaronisapprovedbyallco-authors.Theauthor(s)transfer(s)thecopyrighttoYıldızTechnical University, Faculty of Architecture, effective if andwhenthemanuscriptisacceptedforpublication.Theauthor(s)guarantee(s) that the manuscript will not be published else-whereinanyotherlanguagewithouttheconsentoftheFaculty.Open Access Policy:Fulltextaccessisfree.Thereisnochargeforpublicationordownloadingthefulltextofprintedmaterial.Manuscript preparation: Manuscripts should have double-line spacing, leaving 3 centimetermargins on all sides of thepage. The font size (12points) and style (TimesNewRoman)shouldbetakenintoaccount.Allpagesofthemaintextshouldbenumbered.Applicationletter;coverletter;EnglishandTurk-ish(forTurkishauthorsonly)abstracts;tables,figuresandpic-turesshouldbesubmittedasseparatefiles.Thereshouldbenoinformationabout theauthor(s) identity in themain textandabstracts.The application lettermustcontainabriefstatementthatthemanuscripthasbeenreadandapprovedbyallauthors;thatithas not been submitted to; or is not under consideration forpublicationinanotherjournal.Itshouldcontainthenamesandsignaturesofallauthors.The cover lettermustcontainthetitleofthepaper,thenamesandaffiliationsoftheauthor(s),thenameoftheinstitution(s),thenameoffundsororganizationssupportingtheresearch.Ifthemanuscripthasbeenpresentedatameeting, this shouldbestatedtogetherwiththenameofthemeeting,date,andtheplace. If themanuscript isbasedonaMScorPhDthesis, thetitleofthethesisandtheinstitutionshouldbeindicatedandthenameofthesupervisorshouldbeaddedasthesecondauthor.Informationabout the correspondent author (name, address,telephonenumberande-mailaddress)shouldbeprovided.Abstracts shouldnotexceed250words.Tables, Figures, and Pictures: All tables, figures and picturesshouldbenumberedintheorderofappearanceinthetext.The

desiredpositionoftheseillustrationsshouldbeindicatedinthetext.Authorsarethemselvesresponsibleforobtainingpermis-siontoreproducecopyrightmaterialfromothersources.Online Supplementary Data: Supplementary material whichmightbebeneficialforthereaderbutnotrequiredforthepubli-cationofamanuscriptcanbesubmittedonline.Pleasetakecarethateachfilesizedoesnotexceed10Mbsoastoensureeasydownload, and improved online demonstration (AVI, MPEG,MOV).Videoscanbesentasmorethanonebriefvideo.References: Allreferencesshouldbenumberedintheorderofmentioninthetextandshouldbegiveninabbreviatedform(author,yearofpublicationandpagenumbers) in footnotes.Thestyleandpunctuationoftheseabbreviatedreferencesshouldfollowtheformatsbelow:1Kuban,1987,p.43.2Ünsal,1972,p.135.3Alkım,1958,p.201.4Havingprovidedanoverviewoftheliterature,thissectionfo-cuseson….5Kuban,2002,p.97.Thereferencesshouldbelistedinfullattheendofthepaperin the followingstandard form. If severalpapersby thesameauthorandfromthesameyeararecited,a,b,c,etc.shouldbeputaftertheyearofpublication.Journal article; Andreasyan, H.D. (1973) “Eremya Çelebi’nin Yangınlar Tarihi”,TarihDergisi,Sayı27,s.57-84.Chapter in book; Tekeli,İ.(1996)“Türkiye’deÇoğulculukArayışlarıveKentYönet-imiÜzerine”,Ed.:F.BayramoğluYıldırım(editör)KentteBirlikteYaşamakÜstüne, İstanbul,DünyaYerelYönetimveDemokrasiAkademisiYayınları,s.15-27.Book;Demircanlı, Y. (1989) İstanbulMimarisi için KaynakOlarak Ev-liya Çelebi Seyahatnamesi, Ankara, Vakıflar GenelMüdürlüğüYayınları.Proceedings;Kılınçaslan,T.veKılınçaslan, İ. (1992)“RaylıTaşıtSistemleriveİstanbulUlaşımındaGelişmeler”,İstanbul2.KentiçiUlaşımKon-gresi, 16-18 Aralık 1992, İstanbul, İnşaat Mühendisleri OdasıİstanbulŞubesi,s.38-48.Unpublished thesis;Agat,N.(1973)“Boğaziçi’ninTuristikEtüdü”, BasılmamışDok-toraTezi,İstanbulTeknikÜniversitesi,MimarlıkFakültesi.Internet sourcesshouldbelistedattheendofthereferencelistinthefollowingstandardform:http://www.ia.doc.gov/media/migration11901.pdf [Accessed14April2008]Manuscript submission:MEGARON accepts only on-line sub-missionviatheofficialwebsite(pleaseclick,http://www.mega-ronjournal.com/index.aspx) and refuses printed manuscriptsubmissionsbymail.All submissionsaremadeby theon-linesubmission system called Journal Agent, by clicking the icon“Onlinemanuscriptsubmission”attheabovementionedwebsitehomepage.Thesystemincludesdirectionsateachstep.


megaron 2016 / 1

Documents