T.C.

STANBUL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

RADYO, TELEVZYON VE SNEMA ANABLM DALI

DOKTORA TEZ

MELANKOLNN

12 EYLL FLMLERNDE NASI

AHSEN DENZ MORVA

2502040205

TEZ DANIMANI: DO.DR. NEE KARS

STANBUL, 2008

iii

MELANKOLNN 12 EYLL FLMLERNDE NASI

AHSEN DENZ MORVA

ZET

Tez, film kuramnda melankoli sorununa odaklanr. Melankoli kayp nesnenin

ardndan verilen bir tepkidir. Kayp, duygusal bir tepki reterek metinde iz brakr.

Duygu sorunu kayp nesneye indirgenerek ele alnmtr. Bu nedenle nce duygu

sorununun hem film kuramnda hem de psikanaliz kuramda ele alnmas ve nasl

kavramsallatrldnn gzden geirilmesi gerekmektedir. Klasik ve ada film

kuramclar duygu sorununa farkl alardan yaklamaktadrlar. zellikle kayp ile

ilikili melankolinin nda dnldnde film metninde melankolinin nasl ina

edildii, izinin nerede olduu sorunu filmin metnine yakndan bakmay gerektirir.

Freudun Yas ve Melankoli makalesinde kayp nesnenin somut olmak zorunda

olmamas, bir lke, bir lk, zgrlk gibi soyut bir kayp da olabilecei saptamas

kayp ile ilikili melankolinin film metninde izini nereye ve nasl braktn

aratrmak iin nemli bir hareket noktasdr. 12 Eyll filmleri, kayp ideale

melankolik tepki veren karakterleri de konu almaktadr. 12 Eyll darbesine kadar bir

ideal uruna mcadele eden insanlar, darbenin bedelini demekle kalmam bu

idealin kaybnn da derin etkisini yaamlardr. 12 Eyll sonras ekilen ve kaybn

ardndan melankolik tepki veren karakterlerin barolde olduu 12 Eyll filmlerinde

melankoli, kayp ideale verilen bir tepkidir. Filmlerde kayp ideale bal melankoli

hem ykde hem de sylem ve ynetmenin slubunda da etkileim yaratr ve iz

brakr.

iv

CONSTRUCTION OF MELANCHOLY

IN THE SEPTEMBER 12 FILMS

AHSEN DENZ MORVA

ABSTRACT

The purpose of this study is try to focus on the case problem of melancholy in film

theory. Melancholy is a reaction after an object loss. Loss produces an affection

reaction which leave traces in the text. I focus on the affect induced by the loss of an

object. For this reason we need to re-adress the question of affect in discourses of

both film theory and psychoanalytic theory. I examines how film theory and

psychoanalyttic theory has conceprtualized affect. First of all classical film theorists

and then the question of affect in Metzs conception of the cinematic signifier. The

conception of affect in Freuds writing and Lacans dismissal of affect is so

important to be able to undertand position on affect. I focus on the affect induced by

the loss of an object, because, although affect is by nature unrepresentable, traumatic

loss produces an affection reaction which may leave traces in the text. Therefore,

reading melancholy is an attempt to this affective configuration in the text. For this

reason, I selected three films which are also named by The September 12 Films.

These films can read by the theorical point of Freuds Mourning and Melancholy.

As demonstrated by Sigmund Freud in his classical study of melancholia,

melancholia is in some way related to an object loss. After the loss object affective

energy emerges. Both traces of affective energy are manifest on the narrative level

and in the style and structure of the text at the same time.

vNSZMelankolinin 12 Eyll Filmlerinde nas balkl bu almada kayp nesne

ile ilikili melankolinin film anlatsnda nasl ina edildii, nereye ve nasl iz

brakt, ksaca film anlatsndaki yeri aratrlmtr. Aristotelesin klasikleen

Neden, felsefede, siyasette, iirde sanatlarda btn sra d adamlar bariz

karasafral? sorusu, 12 Eyll filmlerini izlerken akla bir baka soruyu getirmitir: 12

Eyll filmleri ad altnda gruplandrlan filmlerin bazlarnda, bir zamanlar dnyay

deitirme idealine sahip olmu kiiler neden tutunamayan, toplumsallaamayan,

kaygl, kederli, intihar eden ya da yenik den karakterler olarak gsterilmitir? 12

Eyll filmlerine ilikin sorun edilen bu soru, 12 Eyll filmlerini melankolinin

nda ele almay gerektirmitir. almann kuramsal hareket noktas olan Yas ve

Melankoli adl makalesinde Freudun, kayp nesnenin lke, zgrlk, lk gibi

soyut kayp da olabileceine dair saptamas olmutur. Melankolinin nda 12 Eyll

filmleri ele alnm, bu filmler iinden seilen, dnyay deitirme idealine sahip

kiilerin 12 Eyll sonras bu idealin kaybna verdii tepkinin melankolik olduu

filmlerin anlat yaplarnda melankolinin nasl ina edildii aratrlmtr.

Filmlerdeki dnyann temsil ediliinin politik olduu dnlrse her filmin

bir politik duruu temsil ettii sylenebilir. Film anlatsnn ideolojik inas yk ve

sylem dzeyindeki seimlerle yaplr. Kamerann asndan, aydnlatmaya,

kurgudan mzie, ses kullanmndan sessizlie kadar ynetmenin her bir seimi

aslnda her filmin farkl bir dnya ina etmesinin aralardr. Bylece seyirciler de

filmler araclyla dnyann belirli biimlerdeki farkl politik durularn izlerler.

Filmlerin her biri bir gr asyla yaplr. Filmlerin yksnn yannda sylemi de

seyircinin bu bak asn iselletirmesine yardmc olur. Bu balamda, 12 Eyll

filmlerinin her biri, 12 Eyll belirli bir gr asyla sunan filmlerdir.

Ynetmenler, 12 Eylle dair bir bak as sunarlar. Sylem araclyla da, seyirci

bu bak asn iselletirir. Dolaysyla melankolinin 12 Eyll filmlerinde nasl ina

edildiinin aratrlmas, filmlerdeki karakterlerin kayp ideale verdikleri tepkinin

ne olduunun ve nasl sunulduunun aa karlmas anlamna gelir. Bylece 12

Eylle ilikin filmlerin bak ac ortaya konulmu olur.

vi

Bu almada birbirinden ayr alan bulumutur: Melankoli, sinema ve 12

Eyll. Bu bulumay gerekletirirken tez danmanm Do. Dr. Nee Karsa, idari

ilerinin younluu arasnda kapsn hep ak tuttuu ve her zaman destek olduu

iin teekkr ederim. Melankolinin izini srebileceim daha ok filme ulamam

konusunda yardmc olan Do. Dr. Battal Odabaa, tm niversite hayatm boyunca

zerimde emei olan Mimar Sinan Gzel Sanatlar, Marmara Gzel Sanatlar ve

stanbul letiim Fakltelerindeki tm hocalarma ayrca teekkr etmek isterim.

Tezin yazm aamasnda ama en ok da tez tamamlanrken son bir ay

boyunca 50/dli bir asistan olmann skntsn birlikte yaadmz ve paylatmz

stanbul niversitesinde oluturduumuz anti 50/d grubunu ve stanbul niversitesi

Aratrma Grevlileri Temsilciler Kurulundaki aratrma grevlisi arkadalarm

verdikleri destekten dolay zel olarak anmam gerek. Tezin erevesini ilk dinleyen

kiiler olarak benim heyecanma ortak olan Banu Kavakl Birdal, Yrd. Do. Dr.

Murat Birdal ve Yrd. Do. Dr. Sreyya akra, deerli fikirleri ve son dakika

dokunularndan dolay Yrd. Do. Dr. Aye Kalay ve Yrd. Do. Dr. Murat riye; son

dakika telamda ykm hafifleten Ara. Gr. Dr. Cenk Demirkran ve Ara. Gr.

lkay Niancya; ayrca kaynak kitaplarn getirtilmesi srasndaki yardmlarndan

dolay stanbul niversitesi Ktphanesinden Uzman zlem Bayraka teekkr

ederim. Ve tabii ki her zamanki asaleti ve kskandran alkanlyla bana rnek

olan, her konuda yol gsteren, yoluma k tutan Rekin Teksoyun desteini

unutmam mmkn deil.

Doktora tez almas boyunca onlardan aldmz zamanlar iin hep gler

yzl ve anlayl olan, alma boyunca uzak kalarak ok zlediim Zeki ve Gna

Kablamacya, kardelerim Derya ve Gnee ve dostlarma teekkr ederim.

Anneme ve babama ise sadece hakknz deyemem demek istiyorum. Sevgili eim

ve meslektam Bar Kablamac, doktora tezimi en az benim kadar nemsedi,

filmlerle geen uzun gnlerimde, Esrann bolua akl baklarndaki hznn,

Nilin denize kavuma zlemini ve gen adamn fkesini benimle birlikte paylat.

Bu benim iin gerekten ok deerli.

vii

NDEKLER

ZET...iii

ABSTRACTiv

NSZ.v

NDEKLER...vii

RESM LSTES......ix

GR1

1. BLM: MELANKOL VE FLM ANLATISI.................................................7

1.1. Melankoli...7

1.1.1. Melankolinin Toplumsal Tarihi.8

1.1.1.1. Antika Dneminde Melankoli..9

1.1.1.2. Ortaa Dneminde Melankoli..32

1.1.1.3. Aydnlanma Dneminde Melankoli.......48

1.1.2. Kayp Sonras Bir Tepki Olarak Melankoli..71

1.1.2.1. Psikanalitik Kuramda Duygu.....71

1.1.2.2. Kayp Karsndaki atma: Melankoli....83

1.2. Film Anlatsnda Duygu ve Kayp Nesne ...90

1.2.1. Film Kuramnda Duygu....92

1.2.1.1. Klasik Film Kuramnda Duygu.....93

1.2.1.2. ada Film Kuramnda Duygu..103

1.2.2. ada Film Kuramnda Kayp Nesne...111

2. BLM: TRK SNEMASINDA 12 EYLL...123

2.1. 12 Eyll ve Trk Sinemas.124

2.2. Trk Sinemasnda 12 Eyll Filmleri160

2.2.1. 12 Eylln ncesini ve Sonrasn Ele Alan Filmler.175

2.2.2. 12 Eyll Nedeniyle Cezaevine Giren ya da Tutuklanan Karakterlerin

Filmleri..181

2.2.2.1. Eyll Frtnas...182

2.2.2.2. Babam ve Olum.........185

2.2.2.3. Eve Dn ve Gln Bittii Yer......188

viii

2.2.2.4. Babam Askerde........................................................................192

2.2.3. 12 Eyllde Cezaevinde Olmayan Karakterlerin Filmleri..196

2.2.3.1. zlmeler.......198

2.2.3.2. Bir Sonbahar Hikayesi.........209

2.2.3.3. kili Oyunlar....218

2.2.3.4. Kimlik......224

2.2.3.5. Beynelmilel.....228

2.2.4. 12 Eyll Sonras Cezaevinden kan Karakterlerin Filmleri.232

2.2.4.1. Sen Trklerini Syle..233

2.2.4.2. Bir Yanmz Bahar Bahe....236

2.2.4.3 Hoakal Umut........239

3. BLM: 12 EYLL FLMLER VE MELANKOL242

3.1. Seksenlerin Hznl klimi ve 12 Eyll Filmleri..242

3.2. 12 Eyll Filmlerinde Kayp deal ve Melankoli253

3.3. 12 Eyll Filmlerinde Melankolinin zini Srmek..258

3.3.1. Ses...260

3.3.2. Btn Kaplar Kapalyd.....287

3.3.3. Bekle Dedim Glgeye.303

SONU.320

KAYNAKA...334

ZGEM..357

ix

RESM LSTES

Resim 1: Aias, Roma Sanat, Augustus Dnemi31

Resim 2: Pieter Bruegel, Desidia, 1557..............36

Resim 3: Resim 3: Robert Burton, Melankolinin Anatomisi, 163839

Resim 4: Melankolik Miza, 1490, Augsburg Takviminden Ayrnt.42

Resim 5: Durer, Melancolia I, 1514.......45

Resim 6: Giuilo Campanogla, Satrn, 15.yy..46

Resim 7: H.S. Beham, Melankoli, 1539.46

Resim 8: Lucas Cranach der ltere, Melancholie, 1532............................................47

Resim 9: Lucas Cranach der ltere, Melancholie, 153248

Resim 10: Nicholas Hilliard, Henry Percin Portesi, 1594.64

Resim 11: Cesare Ripa, 1603..65

Resim 12, 13: D. Fetti, Tvbekar Maria; F.Furini, Maria Magdelana66

Resim 14: Fetti, Melankoli, 1614...66

Resim 15: G.de la Tour, Tten Alevde Magdelana, 1640.........66

Resim 16: Constance Charpentier, Melankoli, 1801..67

Resim 17, 18: Goya.67

Resim 19: Caspar David Friedrich, Gnbatm/Kardeler, 1830-1835...68

Resim 20: Delacroix, Tasso Deliler Evinde, 1839..69

Resim 21, 22: Corot, Melankoli, 1860; Vincent Van Gogh, Dr. Gachet, 1890..69

Resim 23: Odilon Redon, Melankoli, 187670

Resim 24: Munch, Melankoli, 1894/1895..70

Resim 25: Caspar Friedrich, Deniz Kysnda Kei, 1808-1810.283

Resim 26: Munch, Melankoli/Jappe Sahilde283

Resim 27: Caspar Friedrich, Hayalci....283

Resim 28: Francesco Furini, Maria Magdelana, 1630-1635.....301

Resim 29: Kthe Kollwitz, Kilise Duvarnda, 1893.301

Resim 30: Durer, Otoportre, 1491318

1GR

Sinema sanatn daha iyi anlayabilmek iin ortaya saysz soru atlmtr.

Sinema sanat iin belirli, evrensel kurallardan sz edilebilir mi? Sinema sanat n

sinema yapan nedir? Bir filmi deerlendirirken gz nne alnan deerler greceli

midir? Hem filmi tanmlamak ve deerini belirlemek adna filmleri deerlendiren

eletirmenler hem de sinemann doasn kavramaya alan kuramclar bu sorular

yantlamaya alrlar. Sinema kuramclar sinemann estetik ya da felsefi

boyutlaryla ya da kltr, toplum ve birey ile ilikisini ele alr. Filmleriyle kendi

kuramnn uygulamasn ortaya koyan Eisenstein, Omuz ekimi adl makalesinde,

ekim lekleri ile sinema kuramlar arasndaki ilikiye dikkat ekmitir. Buna gre

Eisenstein, filmleri toplumsal ve politik balam iinde ele alan yaklamlarn genel

ekime, filmlerdeki karakterlere odaklanan yaklamlarn ise omuz ekime karlk

geldiini belirtmitir. Yakn ekim ise, sinema dilini ele alan, filmi btnden paraya

doru ayran, paralar tek tek inceleyen sinema gstergebilimi yaklamna denk

gelmektedir. Bu yaklamlar arasndaki farkllk, sinemann toplum ile olan ilikisine

mi, seyirciyi nasl etkilediine mi yoksa sinemann kendisine, biimine mi

odakland ayrmna denk der.

Eisensteinn deyimiyle bakldnda yakn ekim yaklamna karlk gelen

sinema gstergebilimi de deiik aamalardan gemitir. Dilbilimsel sisteme bal

olarak geirdii dnemi, filmlerin retim aamasna younlatklar, filmi bir metin

olarak ele aldklar bir aama izlemitir. Daha sonra ise Lacann etkisiyle filmin

nasl retildiinden filmin nasl alglandna odaklanlmtr. Godardn pelikl

zerinde aratrd gsterge bizi bir nesneyi onun anlam araclyla grmeye

zorlar dncesi, sinema kuramclar tarafndan da kt zerinde tartlmaya

balanmtr.

Barthes, S/Z adl yaptnda, Balzacn Sarrasinesini, Freuddan etkilenerek

gstergebilimsel yntem ile zmler. Bu yeni bir yaklamn nemli bir rneidir.

Film kuramnda da benzer bir deiiklik olmutur. 1960larn sonu ile 1970lerin

banda, film kuramclar filmi sadece bir yapt olarak deil, ayn zamanda bir metin

olarak grmeye balar. zellikle Metzin 1960l yllarn sonlarndan 1970li yllarn

2sonuna kadar yapt almalarnda sinema, bilimsel yntemlerle aratrlabilecek bir

olgu olarak ele alnmtr. Sinema, bir dil sistemi deildir ancak dil gibidir. Metz, bir

filmi, onun sistemine dair bir bilgimiz olduu iin anlamayz, aksine anladmz

iin onun sisteminin bilgisini elde ederiz. yi ykler anlatt iin sinema bir dil

olmutur dnceleriyle deerlendirir. Dilbilimcilerin kulland gsterge, gsteren,

gsterilen terimleri gcn sinemada byle bir farkn olmamasndan alr. Metz, filmi

zmlemek iin mantkl bir sistem, bilimsel bir yol haritas izmeye almtr. lk

dnem almalarnda temelanlam ve yananlam, dizimsel ve dizisel yaplar

arasndaki fark, Dil ve Sinema (Language and Cinema) adl almasnda bu

yaplardan anlam karlmasn salayan kod sistemi gibi kavramlarla film

zmlemesi alanna katk salar. Metz, Hayali Gsteren adl kitabnda, metin ve

metinsel sistem arasnda ayrm yaparak, metnin fiziksel bir nesne olmasna ramen

metinsel sistemin fiziksel olarak varolmadnn altn izer. Metinsel sistemin

kavramsal erevesini izen almalara Metz, Stephen Healt, Roland Barthes filmi

metin ve sylem birimi olarak ele alarak katk salarlar. Healt metin analizini sistem

ve anlat arasna yerletirir. Metinsel analiz, sistem, anlat ve dil arasndaki ilikiyle

ilgilenir.

Film kuramnda duygu sorunu klasik ve ada film kuramclar tarafndan

farkl ele alnmtr. Film kuramclar duygu sorunu iin farkl sorular ortaya

atmlardr. Klasik film kuramclar duyguyu etkileyici olma, cokular harekete

geirme olarak tanmlarken, ada film kuramclarndan Metz, Hayali Gsteren adl

kitabnda zdeleme mekanizmas ile aklar. Sinemada karlalan grsel

imgelerle zdelik kurulmasnn nedeni, ocukluk deneyimlerinin yeniden

canlanmasdr. Metz ayn yaptnda duyguyu sinema sylemini kuran bir ey olarak

ele alr ve bilimsel ltler koyarak, film zmlemesi srasnda duyguyu devre d

brakr. Metze gre znel duygular film eletirilerinin iine dhil edilmemelidir.

Healt, Film, Sistem ve Anlat adl almasnda anlatnn her eyi zmediinin

farknda olduu syler. Duyguyu gzler nne seren anlat mdr? Anlat znenin

konumlandrln yaplandrmak iin arac mdr? Sorularna yant arar. Healte gre

anlat her eyi iermez. Anlatnn dzenlenmi kayp, kaybn da gerein iareti

olduu fikrindedir. Metzin zellikle gstergebilimin son aamasnda vard

noktada, Healtin dzenlenmi kayp ve gerein iareti kavramlarn kullanmasnda

3Lacann etkisi vardr. ada film kuramnda kayp sorunu, Lacann yoksunluk

kavram zerinden tartlmtr.

Duygu, yaanm bir duygusal durumun davurumu, gzlenebilir bir davran

yapsdr. Sinema ile ilikili dnldnde bir taraftan duygu olmakszn sinemasal

deneyim yaanmaz dier taraftan da insan doasnn yaad duygunun perdede

grnts bir film retimi deneyimi ile ilgilidir. Film retimi asndan duygu hem

filmin etkileyici olmasyla hem de seyircinin verdii tepkilerle ilikilidir. Her

izleyicinin filme duygusal katlm farkl olabilir. Alama, glme, korkma,

heyecanlanma karsnda seyirciler ortak refleksler gelitirebildikleri gibi, sinemada

tr olgusu balamnda, farkl duygusal tepkiler de gsterebilirler. Her tepkinin

kltrel, sosyolojik, tarihsel, ideolojik, kiisel arka plan vardr. Filmin de

yaratcsnn estetik seimleri filmin aktarmak istedii duyguyu belirler. Filmde

duygu, oyuncularn davranlar, oyunculuk tarzlar, diyaloglar ile da vurulur ya da

sinemann anlatm aralar (mzik kullanm, aydnlatma v.b.) yardmyla grlebilir,

ifade edilebilir, tanmlanabilir. Ancak, filmde duygu, film karakteri gibi varolmaz,

canl deildir. Aralarla varolur, ete kemie brnr. Bu anlamda olmayan,

sunulamayan bir eydir. Bu nedenle duygunun bir btn olarak film metninde nasl

ina edildii nem kazanr. Duygu, film metnine nasl yerleir? Film anlatsna

tonunu, ritmini, nasl geirir? Eer sadece beden dili, yz ifadesi, canl/cansz

nesneler, diyaloglar yeterli deilse duygu filmde nerede ve nasl bulunur? zellikle

kaybn ardndan verilen bir tepki olarak melankoliden sz edilirse, melankolinin izi

film metninde nasl srlebilir?

Tez, sinema metinlerinde melankolinin nasl ina edildiini incelemekte ve

blmden olumaktadr. Birinci blm Melankoli ve Film Anlats baln

tamaktadr. ncelikle melankoli, toplumsal tarihi balamnda ele alnmtr.

Filmlerdeki karakterleri tarihsel bir balamda ele alabilmek iin melankolinin

toplumsal tarihi zerinde durulmu, zellikle filmlerin grntlerini zmlerken

yardmc olmas asndan melankolik kiilerin tarih boyunca nasl resmedildiinden

rnekler verilmitir. Ardndan melankoli zerine psikanalistlerin klasikleen

almalarna deinmekle yetinilmi, klasikleen almalarn banda gelen Freudun

Yas ve Melankoli makalesi ayrntl olarak ele alnmtr. Bu alma iin,

Freudun makalesi sadece psikanalizin melankoliye bakn yanstmas bakmndan

4nemli deildir. Ayn zamanda melankoliyi kayp nesne ile aklamas ele alnan

filmler iin de temel hareket noktasn oluturmaktadr. Freudun gsterdii gibi

melankoli kayp nesne ile ilikilidir. Melankoli kayp ile ilikili olduundan dolay

melankolinin film anlatsnda nasl ina edildii sorunu, ncelikle psikanalizde

duygunun nasl ele alnd ile yakndan ilikilidir. Bu balamda Freudun bu

makalesini daha salkl ele almak ve film anlatsnda duygu sorununa zemin

hazrlamak iin nce psikanalizde duygu sorunu ele alnm ardndan da Freudun

makalesi irdelenmitir. Birinci blmn ikinci alt blm Film Anlatsnda Duygu

ve Kayp Nesne baln tamaktadr. Bu blmde psikanalizde duygunun

kavramsal erevesi nda, film kuramnda duygu ve duygunun nasl

konumlandrldna bakmak hedeflenmitir. Bu nedenle klasik ve ada film

kuramclarnn grleri ele alnm ve film kuramnda duygu sorununa getirilen

farkl bak alar deerlendirilmitir. Bu blmde son olarak ada film kuramnda

kayp nesne sorunu ele alnmtr.

Tez, sinema ve melankoli arasndaki iliki yerine, temel olarak melankolinin

sinemann anlatm aralaryla nasl retildiine, ina edildiine odaklanmtr. Filmin

izleyici zerindeki etkisi ya da izleyicinin film ile ilgili ne hissettiiyle de

ilgilenilmemekte; film metninin kendisine younlalmaktadr. Eisensteinin

deyimiyle sinemann yakn ekim anlayyla, yani film metinlerine gstergebilimsel

yntemin olanaklaryla bakmak denenmitir. Ynetmenin filmin retim sreci

boyunca seme ve dzenleme yapmas nedeniyle anlam ina edilir. Metin merkezli

bu alma da melankolinin nasl ina edildiini aratrmak amacndadr. Kayp ile

ilikili melankolinin nasl ina edildiinin ortaya konmas iin farkl filmler ve farkl

ynetmenler seilmitir. Bu filmlerde ortak tematik ve biimsel eler, anlat

yaplarndaki farkllklar nelerdir? Filmlerin arasnda benzer yanlar var mdr? Film

metninde kayp ile ilikili melankolinin duygusal bir tepki retip retmedii, metinde

etkileim yaratp yaratmadna baklmtr.

Bu erevede, bu sorularn yantlarn aratrmak iin 12 Eyll filmleri

seilmitir. Melankoli, kayp ile ilikilidir. Freudun makalesinde kayp, somut ya da

soyut bir nesne (lke, lk, zgrlk v.b.) olabilir eklinde tanmlanmtr. Bu

nedenle aratrma iin seilen filmler bu tanmdan yola karak dnyay deitirme

idealine sahip karakterlerin barolde olduu 12 Eyll filmleridir. Bu alma,

5filmlerin 12 Eyll yanstp yanstmad, iyi bir 12 Eyll filmi olup olmadklar ile

ilgilenmemektedir. Karakterlerinin kaybedilmi bir ideale verdikleri tepkinin

melankolik olduu filmler seilerek, melankolinin nasl ina edildiinin ortaya

konmas hedeflenmitir. Bu balamda ikinci blm Trk Sinemasnda 12 Eyll

baln tamaktadr. ki alt blmden oluur. Birinci alt blmde 12 Eyll 1980

askeri darbesinin Trk Sinemasn nasl etkiledii zerinde durulmutur. Bu blm

1980 sonras Trk Sinema Tarihi yazma amacndan ok, 12 Eyll filmlerinin

retildii Trk Sinemasnn koullarna deinmek, filmlerin retildii dnemin

zelliklerini ortaya koymak amacndadr. kinci alt blm Trk Sinemasnda 12

Eyll Filmleri baln tamaktadr. Bir nceki blmde 12 Eyll dneminin

koullar gz nne alnarak, bu dnemde retilen 12 Eyll filmlerinin

deerlendirmesi yaplmtr. Bu blmn amac, melankolinin nasl ina edildiinin

aratrlaca filmlerin 12 Eyll filmleri olmas nedeniyle 12 Eyll filmlerinin genel

bir deerlendirmesini yapmaktr. Bu deerlendirme hem 12 Eylln filmlerde nasl

ele alndn ortaya koymas bakmndan hem de karakterlerin 12 Eyllden nasl

etkilendiklerini ve niin nc blmde ele alnmadklarn aklamak iin

gereklidir. 12 Eyll ncesi dnemde retilen ve 12 Eyll sonrasnda retilip 12 Eyll

ncesini anlatan filmler kapsam dnda tutulmutur. Yine 12 Eyll tarihsel bir fon

olarak alan ya da bu dnemde kiisel ilikilere odaklanan filmlere sadece yeri

geldike deinilmitir. Bu blmn kapsamn kopyalarna ulaabildiimiz 12 Eyll

filmleri oluturmutur. almada 19862007 yllar arasnda Trk Sinemasnda

retilen filmlerden Av Zaman, Zincirbozan, Ate stnde Yrmek, Vizontele

Tuuba, Dar Alanda Ksa Paslamalar, Sis, Eyll Frtnas, Babam ve Olum, Eve

Dn, Babam Askerde, zlmeler, Bir Sonbahar Hikayesi, kili Oyunlar, Kimlik,

Beynelminel, Bir Yanmz Bahar Bahe, Hoakal Umut, Gln Bittii Yer, Sen

Trklerini Syle, Bekle Dedim Glgeye, Btn Kaplar Kapalyd, Ses adl filmlere

deinilmitir. Filmler farkl almalarda farkl balamlarda ele alnabilir. Bu

almada 12 Eyll filmleri drt ayr grupta ele alnmtr. lk grup 12 Eyll ncesine,

12 Eyll ncesinden sonrasna, 12 Eylln kendisine deinen ve 12 Eylle

deinmeyen ama fon olarak kullanlan filmlerden olumaktadr: Av Zaman,

Zincirbozan, Ate stnde Yrmek, Sis, Vizontele Tuuba, adl filmlerin ksa bir

deerlendirmesi yaplm, Dar Alanda Ksa Paslamalar filmine de ksaca

6deinilmitir. Dier grup, filmdeki karakterlerin 12 Eyll karsndaki durular,

konumlar, 12 Eylle bak alar gz nne alnarak gruplandrlmtr. kinci grup

12 Eyll nedeniyle cezaevine giren ya da tutuklanan karakterlerin olduu filmlerdir:

Babam ve Olum, Babam Askerde, Eyll Frtnas, Gln Bittii Yer, Eve Dn. 12

Eyllde cezaevinde olmayan karakterlerin filmleri ise nc grubu oluturmutur:

Bir Sonbahar Hikayesi, zlmeler, kili Oyunlar, Kimlik, Beynelmilel filmlerini

kapsar. Son grup ise, 12 Eyll nedeniyle cezaevine girmi ve 12 Eyll sonras

cezaevinden kan karakterlerin filmleridir: Bir Yanmz Bahar Bahe, Sen

Trklerini Syle, Hoakal Umut. Melankolinin 12 Eyll filmlerinde nasl ina

edildii sorunu, filmdeki karakterlerin tepkisinin melankolik olduu filmlere

odaklanarak aratrlabilir. Dolaysyla filmler karakterlerin durumlarna,

konumlarna ve 12 Eyll nasl ve ne koullarda yaadklarna bal olarak

gruplandrlmtr. Bu balamda Bir Yanmz Bahar Bahe, Sen Trklerini Syle

filmlerine nc blmde de deinmek gerekmitir.

12 Eyll ve Melankoli balkl nc blm, melankolinin metinde nasl

ina edildii sorusunu filmlerin anlat yaplarna bakarak 12 Eyll filmlerinin iinden

seilen, kayp ideale melankolik tepki veren karakterlerin barolde olduu filmleri

ele alarak yantlamaya almtr. Bu balamda tezin nc blmnde ncelikle

12 Eyll filmlerinde melankoliye sebep olan 12 Eyll koullar ele alnm, ardndan

12 Eyll filmleri kayp ideal ve melankolinin nda gzden geirilmitir. 12 Eyll

filmlerinin anlat yapsnda melankolinin nasl ina edildii Ses (Zeki kten1986),

Bekle Dedim Glgeye (Atf Ylmaz1990) ve Btn Kaplar Kapalyd (Memduh

n1990) adl filmler zmlenerek aratrlmtr. Yaplan aratrma ile kayp

idealin ardndan verdikleri tepkinin metinde nasl iz brakt, kaybn yaratt

duygusal etkileimin film anlatsnda nasl grnd ve kayp ideal ile ilikili

melankolinin filmin metninde yerinin neresi olduunun ortaya konmas

hedeflenmitir.

71. BLM: MELANKOL VE FLM ANLATISI

Film anlatsnda melankolinin nasl ina edildii sorunu, kayp nesne

olgusuna yakndan bakmay gerektirir. Bu amala ncelikle melankolinin toplumsal

tarihi ardndan psikanalistlerin melankoliye bakn yanstan Freudun Yas ve

Melankoli adl makalesi ele alnacaktr. Freudun iaret ettii gibi melankoli, kayp

nesne ile ilikili olduundan hem psikanaliz kuramn hem de film kuramnn duygu

sorununu nasl kavramsallatrd irdelenecektir. Bu blmn temel amac film

anlatsnda kayp nesne olgusunu ele almaktr.

1.1. Melankoli

Hzn ile karde, geceyle dost, yalnzlk ve ie kapanmayla bark olanlar,

yaad toplumla uyumsuz olanlar... Hangi dnem olursa olsun, antikadan

gnmze, bir ekilde varlklaryla rahatszlk veren, huzursuz eden kiiler Birlikte

hareket etmeseler de tek balarna bedenlerinden satklar enerjiyle her zaman

tehlikeli grlenler Yzleri gelecee baksa da ruhlar gemie dnk yaayanlar

Bu yzden, hilie asl gzleriyle bolua ylece bakanlar Kprtsz duranlar

MelankoliklerBu blm melankoliklerin dnyasn irdeleme amac tamaktadr.

Melankoli, hzn duygular, ilgi ve inisiyatif kayb, haz alamama, z-

saygnn azalmas, z sulamalara ve pimanlklara gmlme olma gibi belirtilerle

kendini gsteren patolojik bir depresyon durumudur.1 Patolojik bir depresyon

durumu olarak tanmlanan melankoli, bir yaam tarz ve bir kiilik tipine de iaret

eder. Bu balamda melankoli, insann toplumla etkileimi asndan her tarihsel

dnemde ilgi ekici bir konu olma zelliini korumutur. Serol Teber melankoliyi,

zellikle toplumsal huzursuzluklarn artt dnemlerde yaanan gvensizlik

ortamlarnda sklkla sz edilmeye balanan bir yaam tarz, bir ruhsal durum, bir

kiilik tipi olarak tanmlar.2

1 Seluk Budak, Psikoloji Szl, Ankara, Bilim ve Sanat Yaynlar, 2005, s. 498.2 Serol Teber, Melankoli, 2. Bask, stanbul, Say Yaynlar, 2001, s. 9.

8 Teberin bu tanmnda iki nemli nokta gze arpar; birey ve toplum. Bir

kiilik tipi ya da bir yaam tarz olarak melankoli, toplumsal dzeyde nasl

alglanmaktadr? inde bulunduu ortamda melankoliklerin dier insanlarla ve

toplumsal kurumlarla ilikisi nasl olmaktadr? Toplumsallaamayan melankoliklere

tarihsel srete nasl baklmtr? Melankolinin toplumsal tarihi balkl bir sonraki

blmde bu sorularn yantlar ele alnacaktr.

1.1.1. Melankolinin Toplumsal Tarihi

Melankoli Antika dnemine kadar uzanan bir toplumsal tarihe sahiptir. Her

tarihsel dnem, kendi bak asna gre melankoliyi deerlendirmitir. Melankoliyi

temsil eden resimler de bu deiimi gzlememlemek iin olduka verimli bir alandr.

Melankolinin temsil biimleri dnldnde Durern Melancolia I tablosunun ilk

akla gelenler arasnda ayr bir yeri olduu sylenebilir. Tabloda melankolik durula

ilgili en nemli zellik kanatlar olan ama buna karn olduu yere sabitlenmi gibi

duran bir kadn figrnn olmasdr. Tablodaki kii, dnen, bilen ancak sanki bunu

hayatna geiremeyen, bir ey yapmay reddeden bir kiidir. Melankoli, genel olarak

geceyle ve karanlkla ilikilendirilmi, ruhlarnn karanlkta kal yzlerinin glgeli

resmediliiyle anlatlmtr. Durerden bu yana resim sanatna gz atldnda benzer

ya da ortak noktalar olmasnn yan sra melankolinin temsil ediliinde farkllamann

da olduu fark edilir. Aslnda bu farkllamann nedeni dnce tarihindeki deiimle

paralel gitmektedir. Antikada deha ile ilikilendirilen melankolinin yceltilmesi,

ortaa dneminde deiiklik gsterir. Ortaa melankoliyi gnah ile zdeletirir.

Melankoli toplumsal bir tehdit olarak grld ortaa dneminden Rnesans

dnemine gelindiinde deha tasviri ile yeniden talandrlr. Durer melankoliyi kadn

figryle ilikilendirmitir. Kadnn elini bana yaslad bu poz daha sonra da sk

sk kullanlm ve melankolinin klasiklemi duruu haline gelmitir. Melankolinin

15. veya 16. yy.da betimlenmesinde ortak figrlerin yerini zel bir kiinin ald

grlr. 17. yzylda ise melankoli yaam, belirli bir kiidir. rnein azizenin

melankolisi ve dini temalar etrafnda melankoli tasvir edilir. 18. yy.da, bir nceki

dnemde tanr inancyla sabreden ve melankoliye gmlen kadnlar bu sefer

9kaybedenler iin savan ardndan yas tutan kadn karakterlerdir. 19. yy.da teknoloji,

yabanclama, savalar, sanayi devrimi, makineleme ile sanatlarn kendi iine

kapanmalarna, i dnyalarn, isel mcadelelerini anlatmaya balar. Kadn figr

kadar erkek figr de melankolinin temsilinde grlr. Bu blmde tm bu

deiimler, melankolinin toplumsal tarihi balamnda ele alnacak ve farkl bak

alar ortaya konacaktr. Tarihsel bak asnn deiimi resim sanatnda

melankolinin temsilinden rnekler verilerek desteklenecektir.

1.1.1.1. Antika Dneminde Melankoli

Melankolik kiilikler ve bu kiiliklerin sanata konu olmalar antikadan

itibaren grlmektedir. Homerosun lyada ve Odysseia destanlarnda bu kiilik

tipiyle ilgili benzetmelere rastlanr. Serol Teber, sadece yazn ve tarih dnyasnn

deil, ruhbilim almalar yapanlarn da bavurduklar ilk yazl bavuru kaynann,

Homeros destanndaki kahramanlarn, tanrlarn servenleri olduunu belirtir. Bu

kahramanlarn, tanrlarn konumalar, dleri, dzenleri, fkeleri, heyecanlar,

hastalklar ve hatta tedavi nerileri binlerce yldr ruhbilimcilerinin bilgilenme

kayna olmutur.3

Homerosun lyada ve Odysseia destanlar bu gzle incelendiinde, gerekten

melankolik kiilik sergileyenlerle ilgili yer yer gzlemlerin olduu, kahramanlarn

duygu salnlarnn, aklanamayan gelgitlerinin, cokulu ve hznl, fkeli ve

sevinli ruh hallerinin betimlendii grlr. Homeros destanlarnda grlen

melankolik kiilikle ilgili Teber, genellikle tanrsal gazaba uram insanlarda

grlen mitolojik melankolik/psikoz rnekleri sergilenir 4 saptamasn yapar.

Homeros destanlarnda melankolik kiiliin betimleniine Aias,

Bellerophontes ve Agamemnon rnek olarak gsterilebilir. Aias, intihar ederek lr.

Bellerophontes tek bana bir yaama mahkum edilir. Agamemnon ise farkl

duygusal tepkileriyle ilgi ekici bir karakterdir. Bu kahramann servenleri

zerinden Antikada melankolik kiilie nasl bakldna dair ipular bulunabilir.

3 A.e., s. 79.4 A.e., s. 80.

10

Bellerophontesin lyadada getii yer altnc blmdr. Altnc blmde

Yunanistanl Diomedes ile Anadolulu Glaukos karlar. Savan ortasnda

arpmay brakp ikisi de ne kar. nce Diomedes barr:

Arkada, lml insanlardan kimsin ki?

Erlere n veren savata grmedim seni.

Hippolokhosun nl olu da karlk verir:

Ulu canl Tydeusun olu, soyumu ne sorarsn?

Yapraklar gibidir insan soyu.

Bir yandan rzgar bakarsn onlar dker yere,

bir yandan bakarsn bahar gelir,

yenilerini yetitirir, yeertir onlar orman,

bylece soylarn biri ger, biri doar.

Glaukos bylece soyunu anlatmaya balar. Diomedes babasnn eski konuu olduu

iin savaa ara vermeye karar verir. kisi dost olarak ayrlrlar.5

lyadada Bellerophontesten bu blmde sz edilir. Bellerophontes,

Glaukosun kusursuz olu olarak betimlenir ve tanrlarn ona erkeklik ve gzellik

balad anlatlr. ki ayr yerde onunla ilgili yaplan betimleme konu asndan

dikkat ekicidir. Birincisi Proitosun kars olan Anteiann Bellerophontesle sarma

dola olmak isteyip reddedildiinde, kocasna yalan syledii (Bellerophontesin

koynuna girmek istedii yalann uydurur) yerdir.

Bellerophontesle, diyordu gizlice bir sarmadola olsam,

ama birazck olsun kandramad onu,

o sra akl bandayd Bellerophontesin 6

Bu satrlar (o sra akl bandayd) okuyucuya ileride Bellerophontes ile ilgili

duygu durum deiiklii yaanacana dair ipucu vermektedir. Anteia, karsnn

5 Homeros, lyada, ev. Azra Erhat-A. Kadir, 7. Bask, stanbul, Can Yaynlar, 1993, s. 176-180.6 A.e., s. 178.

11

syledii yalana inanr. Bir yandan fkelenir. Ama te yandan da sayg duyduu iin

onu ldrmeye kyamaz. kinci nemli yer ise Lykiaya geldikten sonra kraln

damadndan (Proitos) gelen pusulay grp onu ldrtmek istedikten sonradr.

Bellerophontes herkesi ldrr ve kral da onun Tanr soyundan olduunu anlayp

kzyla evlendirir.

Kars ocuk dourdu bilgili Bellerophontese:

sandros, Hippolokhos, Laodameia.

Akll Zeus, koynuna girdi Laodameniann.

Laodemenia, dourdu tanrya denk tun silahl Sarpedonu.

Ama bir gn tanrlar tiksindi Bellerophontesten,

Aleion Ovasnda kald o tek bana,

insan urandan uzakta yedi kendi kendini7

Yukarda yaplan alntdan anlald zere Bellerophontes bilge olarak

tanmlanm ve hayatnn geri kalann herkesten uzak, tek bana geirmitir.

Destann geri kalannda neden Bellerophontesten tiksinildii yazmamakta, sadece

yalnz ve kimsesiz yaamak durumunda kald anlalmaktadr.

Bellerophontes ile ilgili bir baka anlatm ise yledir: Yiit kanatl at

Korinthosta bulmutur, ona binip, Khimaray ldrmeye gitmitir. Tanrlarn

fkesini ekme nedeni de budur. Gurura kaplan yiit kanatl atn srtnda Olymposa

kadar ykselmi, Zeus da kzarak onu gkten aa yeryzne atmtr.

Bellerophontes Kilikyada bir blge olan Aleion ovasna dmtr.8

Bu anlatm Bellerophontesin neden Aleion ovasna atldn ve orada tek

bana yaamaya mahkum edildiini aklamak iin daha fazla bilgi iermektedir.

Zeus onaylamad bir davran sergileyen Bellerophontesi cezalandrmtr. Burada

Tanr ve insan atmas kendini gstermitir. Bellerophontesin bu tavr, insann

tanrlarn boyunduruundan kurtulma ve zgrleme abasnn rktc bir

7 A.e., s. 179.8 Azra Erhat, Mitoloji Szl, 7. Bask, stanbul, Remzi Kitabevi, 1997, s. 74.

12

rneidir. Ve melankoli, daha Homeros destanlarndan bu yana, tanrsal dzenlere

bakaldrmaya alan insanlarn yazgsn sergiler bir anlamda.9

Hem insanlar hem de tanrlar tarafndan bir daha yanna uranlmayan ve

kendi kendini yiyip bitirmeye mahkum edilen Bellerophontes gibi Aias da antikan

melankoliye bak asn sunmak asndan bir dier nemli rnektir. lyada

Destannda iki Aiasn ad geer. Biri kk Aias, Oileusun oludur ve Troya

Savana Lokrislilerin nderi olarak gelmitir; teki, byk Aias Telamonun

olu, Akhilleusun amca ocuudur. Bu iki Aias ayr kiilerdir ama omuz omuza

savarlar.10

Antikan melankoliye bakn somutlatrmak iin rnek gsterilen

byk Aiasdr. Aias, Akhalarn Akhilleustan sonra en yiit savasdr. Onunla

ilgili sylenenler yiit bir sava olduudur. Akhilleus ldkten ve Troya Sava

bittikten sonra Agamemnon ve Menelaos silahlar Aias* yerine, Odysseusa verdirir.

Aias kk drlm, ileden km, deeri, n hie saylmtr. Ar bir

hakarete uramtr. Elinde klcyla Akha ordusuna saldrdn dnerek koyun

srsne saldrr, koyunlar bir bir ldrr. aldn dnerek enlik yapmaya

karar verir. Aias Athena bu yanlgya drm olmaldr. Kendine gelip ne

yaptn grnce byle bir gln duruma dmeyi kendine yediremez. Klcnn

stne atar kendini ve canna kyar.11

Aiasn yksnde de onu intihara srkleyen nedenler aka grlmektedir.

Hakszla ve hayal krklna uramtr. Daha sonra da Athenann iin iine

girmesi ile Akha ordusuna saldrdn dnp koyun srsne saldrmtr.

Kendine geldiinde de nne, savalna karn bir kez daha kk dmtr.

ntihar seer. Tanra Athena, Aiasn akln kartrp, lgnlatrnca, Aias

lmcl yazgsn sezinler ve yzne melankoliklerin nl ironik glmsemesi gelir.

Aias gl nlenir. Bu lmcl ironik gl, melankolik kiiliin ayrlmaz paras

olarak bellenir bugne dein.12

9 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 82.10 Azra Erhat, Mitoloji Szl, a.g.e., s. 16-17.* Sophokles, Aiasn bu durumunu ayn adl trajedisinde ilemitir.11 Azra Erhat, Mitoloji Szl, a.g.e., s. 18.12 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 86.

13

Homerosun destanlarnda Aiasn getii blmler dikkatle okunduunda bu

glyle ile ilgili bir satr daha gze arpar. Bu bilgiye Aiasn savaa hazrland

yedinci blmde rastlanr.

Byle dediler, Aias da giydi ldayan tun zrhn,

silahlarla sarp sarmalad bedenini, frlad,

tpk bir dev yapl bir Ares gibi yrd,

Kronosolunun yrek kemiren sava gcyle

Birbirleri stne saldrtt erler arasnda

Savaa giden Ares gibi tpk.

te byle atld ne o,

Dev yapl Aias, Akhalarn kalesi.

Korkun yznde bir glmseme.13

Aias ldkten sonra da Aiasn ruhu herkesten uzaktadr. Kalabala ve lafa

karmaz. Odysseusa olan kinini unutmaz. Tek kelime etme ihtiyac bile hissetmez,

hesaplamaz, karlk vermez. Odysseus lmken de mi unutmayacaksn, Aias,

Telamonun olu, o silahlar yznden bana o kinini?14 diyerek kendini affettirmek

iin sze balar ama Aias eker gider. Odysseusun konumasnda Aias, yitirmi

olduklarndan dolay ok zgn olduunu ve Zeusun Danaolara olan dmanl

nedeniyle onu korkun kadere arptrdn itiraf eder.15 Ama, Aias yalvarmasna

yakarmasna bakmaz, Erebosa gider.

Homerosun destanlarnda Agamemnonun ad, hrsla, cokuyla, coup

kabaran fkeyle anlr.

Byle konuup oturdu o, kalkt hrsla

gc yaygn Agamemnon, yiit Atreusolu

kapkara bir fkeyle doluydu yrei,

yanyordu iki gz yalm yalm16

13 Homeros, lyada, a.g.e., s. 196.14 Homeros, Odysseia, ev. Azra Erhat-A. Kadir, 7. Bask, stanbul, Can Yaynlar, 1994, s. 205.15 A.e., s. 205.16 Homeros, lyada, a.g.e., s. 74

14

fkeli, direnli ve gl bir sava olarak betimlenen Agamemnonun

duygusallat da grlr:

Erlerin babuu Agamemnon dondu kald

yaradan akan kan grnce kara kan.

Aresin sevdii Menelaos da dondu kald, ama

Okun kiriiyle sivrileri darda bakt ki;

Yrei girdi yeniden gsne, ald ii.

Kral Agamemnon, Menelaosu tuttu elinden,

Konutu bouk bouk hkrarak,

Karlad dostlar onu hkrklarla:

Demek bu anlamay sen lesin diye yaptm, kardam17

Sz konusu savamak, almak olunca Agamemnon yeniden alevlenir:

Uyuuk gremezsin tanrsal Agamemnonu sen u sra,

sinmi gremezsin, dvmeye isteksiz gremezsin.18

Agamemnonun fkesi yle byk olabilir ki destann bir yerinde

ana karnndaki olanlara bile acmak yok.

lyonda topu birden yok olsunlar.

Yas tutulmasn arkasndan hibirinin,

Bir tek iz kalmasn hibirinden19 szleriyle kardeine t verir:

Serol Teber, Homeros yaznnda melankoli durumunu anlatmak iin ayr

kavramn kullanldn belirtir. Ruh-beden btnln kapsayan bu kavramlar,

bedenin orta blgesi, kararma ve fkelenmedir. Bedenin orta blgesi gs ve st

karn blgesini kapsar. Organsal-tinsel-ruhsal bir ekim yeri olan bu blge soluun

kaynakland, yedinci duygunun bulunduu blge olarak dnlr. Kararma

szc ile bedenin grlmeyen i kesimlerinin kararmas anlatlmak istenmektedir.

Bu szck, fkelenme sonucu ortaya kan duygusal younlama sonucu, ruhun,

17 A.e., s. 133.18 A.e., s. 135.19 A.e., s. 175.

15

bedenin, i organlarnn imesini ve bedenin orta blgesinin kararmasn ierir.20

nc kavram ise bedenin orta yerinin imesine neden olan szcktr. zellikle

duygusal younlama darya yanstlmad zamanlarda bedenin orta yerinde

toplanmakta, buralar iirmekte ve karartmaktadr. nemli davran bozukluklarna

ve bedensel rahatszlklara yol amaktadr.21

kavram birbiriyle sebep-sonu ilikisi ile baldr. fkelenmenin etkisiyle

bedenin orta blgesinde kararma meydana gelmesi sz konusudur. Melankoli,

fiziksel sonular olan ruhsal kaynakl bir rahatszlk olarak tanmlanmtr. Homeros

destanlar da fke ile ilgili rnek vermek iin olduka zengin bavuru kaynaklardr.

Serol Teber yle zetler bu durumu: orta blgenin kararmas organ

bozukluklarndan ok, yaanan olaylar sonucu ortaya kmaktadr.22

Destanda bu konu ile ilgili ok sayda rnek bulmak mmkndr. rnein

lyadann dokuzuncu blmnde fkesi ile nl Agamemnonun karsndaki

Akhilleus ondan da fkeli olmas aklayc bir rnektir:

nce erlerin babuu, Agamemnon sordu:

nl Odysseus, Akhalarn vnd, hadi syle,

Yok eden atei savacak m gemilerden,

Yoksa ulu yrei gene fkeli mi?

ok ekmi Odysseus karlk verdi, dedi ki:

nl Agamemnon, Atreusolu erlerin babuu,

fkesini yenmek istemiyor o adam,

stelik gitgide artyor fkesi, ne sana kulak asyor, ne armaanlarna.23

Homerosun destanlar, savan ve ykc etkisinin destann kahramanlarnn

zerindeki etkilerinin ustalkla betimlendii, kahramanlarnn eitli duygu

durumlarna girip kt ok zengin bir kaynaktr. Gerilimler, mcadele, yenilme ve

yenme, zafer ve kaybetme duygusu, ac, lm, znt, coku, korku gibi geni duygu

durum betimlemelerine rastlanr. Teberin saptamasnda belirttii gibi insan

20 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 89.21 A.e., s. 89-91.22 A. e., s. 91.23 Homeros, lyada, a.g.e., s. 241.

16

onurunun yaralanmas sonucu ortaya kan fkelenme-ve sonras ruhsal gerilim-,

yazl dnya tarihinde ilk kez Homerosta grlr24

Her alanda grld gibi, melankoliye olan yaklamlarda da, deien

kltrel yapnn belirleyici olduu grlr. Hem konunun aratrlma mantnda

hem de konuyu ele alma biiminde dnemsel farkllklarn etkisinin olduu aktr.

Homeros destanlarnda melankolik kiilie rnek olan kahramanlar ele alrken,

mitolojik dncenin etkili olduu grlmtr. nsanlarn eylemlerine tanrlar

karr ve olaylarn aknn deitirilmesine yol aarlar. Destanda olaylarn akna

tanr ve insan iradesi birlikte yn verir. lyadann dokuzuncu blmnde bu birlikte

dne rnek vermek mmkndr:

Aslnda onun burnu ok byk

imdi daha da arttrdn cakasn

Kendi bilir, ister kalr, ister gider,

ya gsnde yrei onu iter,

ya da bir tanr, hadi der, yr,

Bakarsn kalkar bir gn, savaa dner.25

nsanlar tanrlara kar geldiinde ya da insanln snrlarn aan durumlar

olduunda, Aias ve Bellerophontes rneinde grld gibi, cezalandrlmlardr.

Ticaret ve sanayinin gelimesi, kasabalarn kentleip kent devleti kurmasyla

bir kentli orta snf, yani burjuvazi belirip zamanla en gl ve geni snf halini

almtr.26 Yeni gelien bu snfn kendi dnce yapsn gelitirmesi, her tarihsel

dnemde geerli olduu gibi, kanlmazdr. Dinsel inanlarn bir yana braklmas,

evrenin, toplumun ve insann din d kaynaklarla aratrlmaya ve aklanmaya

allmas bu gelimelerin doal bir sonucudur. Felsefi dn bylelikle, dinsel

dne alternatif olarak gelimeye balamtr.

oania dnrleri, dinsel dnleri tartmaya kalkmak yerine, onlar bir

yana brakp zellikle doa olaylarn farkl bir biimde aklamaya almlardr.

24 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 93.25 Homeros, lyada, a.g.e., s. 242.26 Aleddin enel, Siyasal Dnceler Tarihi, 6. Ksaltlm Bask, Ankara, Bilim ve SanatYaynlar, 1996, s. 123.

17

Bylece doan oania doa felsefesi ile yeni bir dn, felsefi dn balam

olur.27

Melankoli olgusunun tartlmaya ve zerinde dnlmeye balanmasnn bu

dneme denk gelmesi bir tesadf deildir. zgr bir ortamn, bu ortamda

yaayanlarn dnlerini ve aratrmalarn etkilememesi mmkn deildir. onia

kltr dnyas da insann doay ve insan aratrmasna yol amtr. Melankolik

kiilikler de bu kltr dnyasnda ele alnan konulardan biridir. Bu dnemden kalan

eserler daha nce destanlarda karmza kan kahramanlara daha detayl ve ok

ynl bak atlabilmesine neden olur. rnein Sophoklesin Aias Trajedisi,

Homeros destanlarnda ad geen Aiasn neden tanrlar tarafndan dmanln

kazandnn grlmesini salar. Aiasn tanrlarn eliyle, yardmyla i yaplmasn

deersiz bulduunu dile getirmesi, bu konuda olduka aklaycdr. Tanrlarn

olaanst glerini n kabul almayp, tanr-insan atmasn sorgulamas da yonya

kltr ortamnn grece zgr ortam hakknda bilgi vericidir.

Bu dnemde yonyada tp alannda da nemli gelimeler olur. yonyann

bilimsel ruhunun geliiminde Koslu Hippokratn etkisi byktr. yonyann

bilimsel ruhu ..5./4. yzylda bir kere daha serpilip ieklenmiti: bu serpilme o

zamanlar felsefeye sk skya bal bulunduunu bildiimiz hekimlik alannda

olmutur. Bu hekimlik en yksel tepeye Koslu Hippokrates ile varyor.28

Hippokrat, hekimlik mesleinde dnsz amprik bir gzlemci, usu, tan

koyucu olmaya almtr. Tbbn bilimsel nitelik kazanmasna, tanrlarn bilgileriyle

insanlarn bilgilerinin birbirlerinden ayrlmasna katkda bulunmutur.29 yonyann

dinsel dnten felsefi dne geile birlikte deien ortam, Hippokratn

dncelerinde ve bak asnda somutlamtr. Bilimsel bir tp anlay, insanlarn

ruhsal sorunlarn aklarken de ona yol gsterici olur. Hippokratn Tanrlar

yardma arld zaman insan kendisi de ie sarlmaldr30 sz hem Hippokratn

anlayn hem de din karsnda belirmeye balayan bilimsel dncesinin zn

gzler nne serer. Hippokratn insanla, insann ruhsal dnyasyla ilgili yaplan

27 A.e., s. 124.28 Walther Kranz, Antik Felsefe, ev. Suad Y. Baydur, 2. Bask, stanbul, Sosyal Yaynlar, 1994, s.183.29 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 96.30 Walther Kranz, Antik Felsefe, a.g.e., s. 187.

18

aratrmalar, tanrlar dnyasndan syrmaya balamas baka bir gelimeye yol aar.

Hippokrat ve Okulu, insann ruhsal dnyasn tanrlar dnyasndan kurtarmaya ve

ussallatrmaya, insann ruhsal rahatszlklarn, genel bedensel rahatszlklar,

hastalklar dizgesi iine entegre etmeye almtr31

Hippokrat, sonu olarak vcutta kan, kara safra, sar safra ve balgam olmak

zere drt vcut svsnn bulunduunu dnmtr. Bu svlar drt keyfiyet

(nitelik) ile birletirilir, salkl bir insanda bunlarn hepsi denge iindedir. Bir veya

ikisinin fazlal vcutta dengesizlie sebep olmaktadr.32

Bu gelimeler insan incelemelerine ve melankolik davranlar zerine

almalarn artmasna yol aar. Sadece tp alannda deil, o dnemden gnmze

ulaan trajedilerde de kahramanlarn melankolik servenlerinin ilenmesi karlkl

etkileimin en aklayc rneidir. Bugnden gemie bakldnda melankolik

davranlara bak as hakknda zengin fikirler vermesi bakmndan Sophoklesin

Aias, Euripidesin Bellerophontes ve Herakles trajedileri olduka nemlidir. nsann

kendini ve ruhsal durumunu incelemeye balamasnn tarihi, bir bakma melankolinin

de tarihidir.

Melankoli szcne, tanmlamasna ilk kez, .. 430-410 yllar arasndaki

Hippokrat yaznnda, -damad Polybosun derledii nsann Doas kitabnda

rastlanmtr. Hippokrat bu tanmlamay sistematik bir biimde deil, para para

yaamnn son yirmi ylndaki yazlarnda kullanmtr. Kara safrann, melankolinin

ba ars, ba dnmesi, epilepsi nbetleri, konuma azalmas ya da hi konumama,

bacaklarda kaslmalar, ishal yapabilmektedir tespitlerine rastlanmtr.33

Hippokrata gre melankoli temelde ieride, gsn iine gml, ikin

bedensel bir salk bozukluu-hastalk- durumunu anlatr. Safrakesesinin salglad

safrann suyunun kurumas, koyulamas, aclamas-bir tr zehir niteliine

dnmesi-sonucu ortaya kan bir salk sorunudur. Kos Adas Okulunun grne

gre, m, soumu, suyu kurumu safra kesesinin salglad kara safra, bedenin

31 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 96.32 Colin A. Ronan, Bilim Tarihi, ev. Ekmeleddin hsanolu-Feza Gnergun, Ankara, TbitakYaynlar, 2003, s. 96.33 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 99.

19

dier z sularnn karmn bozabilmektedir. Bu koullarda beden zehirlenmekte,

ba-mide- barsak-karacier arlar, bilin bulanklklar ortaya kabilmektedir.34

Hippokrat baka bir yazsnda melankolik insan kkn, umutsuz, tm

cesaretini yitirmi bir durumda, zntl, ac iinde kvranan, ktan ve insandan

kaan, karanl seven, konumaktan, herhangi bir eye muhatap olmaktan kaan

olarak tanmlar. Yine ayn yazsnda melankoliklerin, barsaklarnn bol bol

boaltlmasn, gerekirse de kusturulmasnn nemini vurgular.* Bedenin orta

blgesindeki kararmay neden olarak gstermeleri bir anlamda ie kapanan, hayattan

mutsuz olup, mutluluu ieride arayan kiinin ruhsal durumunu anlam olan bir

kavrayn da gstergesi saylmaldr.

Melankolinin tehisi ile ilgili soumu, m safra kesesinin salglad

kara safrann, bedenin dier zsularnn karmn bozabilecei tespiti o dnem

insanlarn karakterlerini belirlediine inanlan drt temel zsuyun varl ile

ilikilidir. Bunlar, kan, salg/phlegma (ya da balgam), sar safra ve kara safradr. Bu

drtl ema, yonya doa filozoflarnn, evrenin, toprak, su, hava ve ate gibi drt

temel maddeden olutuu yolundaki savlarndan esinlenerek dnlmtr.35

Antika tbbnn melankoli anlayna gre, bu temel zsularnn

doal/normal bir karmda bulunmalar insanlarn salkl beden/ruh durumunu

belirler. Ancak zsularn karmnn nicelik ve niteliindeki deime, insanlarn

bedensel ve ruhsal salklarn bozabilir. Hastalk durumlarnn kmasna yol aar.

Burada, melankolik mizacn bir tr bedensel/ruhsal eilim, yatknlk olarak

deerlendirilmesi sz konusudur. Ayrca, Hippokrat, melankolik durumu, bir

duygulanm (affect) bozukluu olarak deil, ruhsal yeteneklerde azalmaya neden

olan bedensel bir rahatszlk (hastalk) durumu olarak deerlendirmitir. Kara safrada

meydana gelen deiimleri kara safrann nitelik ve nicelik deitirmesi ile balantl

ele almas, yenilen yemeklerle balantl zm nerileri getirmesine yol amtr.

Ayrca yazn-sonbaharda** esen kuru rzgrlar da kara safral melankolik mizalar

34 A.e., s. 100* Sartrenin kitabnn adnn Bulant olmas Hippokratn tedavi yntemi ile anlaml bir benzerliktar.35 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 101-102.** 5. yzylda, yaz mevsiminin henz drdnc mevsim olarak ayrlmadn, sonbahar-yaz olarak yada meyve-yaz olarak, sonbaharnn bir blmn oluturduunu anmsamak gerekir. Yaz, sonrakidnemlerde ayr bir mevsim olarak tanmlanmtr. Bkz.: Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 103.

20

iin olumsuz grm; kuru kuzey rzgrlarnn, sulu, nemli safrakesesini

kuruttuunu, safrann koyulamasna, niteliinin deimesine yol atn

dnmtr.36

Hippokratn yazlarndan yola karak birka noktann nemli olduu aktr.

ncelikle yonyada felsefi dne gei insana ynelik aratrmalar da etkilemi

ve bu etkileim melankoli almalarnn balamasna yol amtr. kincisi tp

alannda tanrlarn etkisinden syrlan bedene ynelik aratrmalarda doa

bilimcilerinin gzleme dayal yntemi nem kazanmtr. Kara safrann etkiledii

bedensel zsularnn karmna sahip kiilerin melankolik davranlar

gsterebilecei dnlmtr. Hznl, sessiz, heyecanl davranlarla kendini

gsteren bu belirtilerin kkenleri aratrma konusu olmutur. Melankolinin mevsimle

ilikisi kurulmu, yenilen yiyeceklere dikkat edilmesi nerilmitir. Hippokrat

melankoliyi bir duygu bozukluu olarak ele almaz ancak olaanst bir kiilie

dikkat ekme konusunda nemli bir adm atar. Homeros destanlarnda fkesine sahip

olamayan Agamemnonun, kendi kendini yiyip bitiren Bellerophontesin ya da

intihar eden Aiasn davranlarnn altnda yatan nedenler gzlemlenmi, tehis ve

tedavisi ile ilgili saptamalar yaplmtr.

Bu saptamalarn yaplmasnda sadece destanlarda ya da trajedilerde ilenen

kahramanlarn davranlarnn deil, nemli felsefecilerin kiilik yaplarnn da etkisi

olduunu sylemek mmkndr. Konuyla ilgili olarak antikan glen ve alayan

iki melankolik filozofu, Demokritos ve Herakleitosun* adn anmak gerekir.

Elea Okulundan sonra etkili olan Atomcular, duyumcularla usular arasnda

denge olutururlar. Hem devingenin varln hem de deimezin varln

gsterirler. Bir varlk birok varla blnr ve atom kavram ortaya kar. Her biri

yetkin ve deimez olan atomlar bir yapl ve blnemezler. Demokritos da okulun

asl kurucusudur. Demokritosa gre varlk sonsuz sayda ok kk paracktan

kurulmutur. Atom denilen bu paracklar yer kaplayan, lmsz, blnemez, belli

bir biimi olan, bolukta devinen paracklardr. Bu paracklarn birlemesi ve

ayrlmas doumu ve lm getirir. Atomlarn aralarndaki itme ve ekme ilikileri

doa yasasnn zn oluturur. Buna gre benzer benzeri eker ve alglar. lm bir

36 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 102.* Demokritos ve Heraklitos ayn zamanda tiyatronun simgesi olan alayan ve glen yzn sahibidir.

21

dalma olduundan dolay korkulmamas gereken bir eydir.37 Felsefe tarihinde

nemli yeri olan Demokritosun konu asndan ilgi ekici olan yan ise gldr.

Yznde beliren gln nedeni ise yaamna yakndan bakldnda daha iyi

anlalabilir.

Demokritos, daha ocuk yatayken evlerinin arka bahesine kendisi iin

kk bir kulbe yapp orada, tek bana yaamaya balam, garip kiilii ile

dikkat ekmitir. Gen yana geldiinde ise babasndan kalann tmn paraya

evirmi ve byk bir servet edinmitir. Bu parayla bir geziye kmtr. Gezinin

sonunda yine doduu yere dnmtr. Giderek yalnzla kaym, tek bana, kendi

kendine yeten bir hayat yaamtr.* Bu ara Demokritosun yznde garip bir

glmseme belirmi. Etrafndakiler bu garip gle bir anlam veremedikleri iin

Demokritosu Hippokrata gtrmlerdir.38

Bugnden gemie bakldnda felsefe tarihinde nemli yeri olan bir

filozofun, tp tarihinin en nl doktoruna gsterilmesi ok anlaml grnmektedir.

Demokritosu gtrdkleri kii, melankoli konusunda ilk aratrmay yapan,

melankoli szcne yazlarnda ilk yer veren, tehis ve tedavisi iin zm nerileri

sunan Hippokrattr. Demokritos ise, herkesten farkl, evresindekiler tarafndan

yadrganan ama aklanmayan davranlara sahiptir. Kendi halinde, yaln, yalnz bir

hayat srmektedir.

Hippokrat, Demokritosun hasta deil, byk bir bilge olduunu;

glmsemesinin ise bir tr savunma yntemi ilevi grdn, glerek iindeki

fkeyi azaltmaya altn sylemitir. Hippokrat birok almasnn yannda,

bugne ulamayan, melankoli zerine de bir kitap yazmtr. kisinin bu

bulumasndan sonra aralarnda uzun sreli bir dostluk balam. Bir olaslk, yllarca

birbiriyle mektuplamlardr.39

Kendi kendisini kr ettii sylenen, sknt, yalnzlk ve yoksulluk iinde

yaayan Demokritos, yaam tarz ve neden olduu anlalamayan gl ile ayrks

37 Afar Timuin, Dnce Tarihi, 2. Bask, stanbul, nsancl Yaynlar, 1997, s. 129.* Ortaan bitiminden sonra bile, nl Gne Devleti kitabnn yazar Tommaso Campanella,Engizisyon Mahkemesi tarafndan Demokritosa benzer bir yaam srmeye yknd iin 27 ylhapis yatmaya mahkm olmutur. Bkz.: Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 107. Bu rnek dnemselfarkllklarn melankoli konusuna yaklam nasl etkilediine rnektir.38 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 105-106.39 A.e., s. 106-107.

22

bir kiidir. Demokritosun yaam tarz Kiniklerin yaam tarz ile benzerlik tar.

Ahlakl bir yaama sanat olarak bakan, bakalarna rnek olmak ilkesinden

yola kan bu okulun filozoflar, yaamla ahlak birbirine yaklatrmlardr.

Amalar dayankl, direnli insan yaratmaktr. Mevsimsel koullara, yalnz

olmaya aldrmadan yaayan, bir tr sokak filozoflar olan Kinikler, toplumun dnda

ya da kysnda bir yaam srmlerdir. En nemli Kiniklerden olan Diogenese gre,

insan yaam boyunca erdeme ulamaya almaldr.40 Yola k amalar

bakalarna rnek olmak olan Kinikler, toplumdan ayr, yalnz bir yaam srmler

ve bu nedenle de toplum tarafndan sevilmeyen, garipsenen kiiler olmulardr.

Doa yasalarndan baka her trl deer sistemini ve yasalar yadsyan bu

filozoflar, hem zgrlemenin hazzn, hem de tm deer llerinden uzaklamann

getirdii bolukta kalmann acsn ve korkusunu duyumsamlardr. roni ve

anlamsz gibi grnen trajik glmsemeler bu zgrlemenin bedeli ve simgesi

olarak ortaya kmtr ou kez.41

Byle bir yaam felsefesi gz nne alndnda glmseme ve

glmsemenin arkasndaki dnce yaps daha salkl kavranmaktadr. Glme,

eletirinin, kendi halinde muhalefet ynteminin, fkenin, kar duruun simgesi

olarak gsterilen bir tepkidir. Sokratesin, Kyniklerin, Demokritos gibilerin bu tr

ironik glmsemeler iinde politik deilmi gibi grnen, ancak ar eletiriler ieren

politik tavrlar, ortaada pek ok manastr rencisine ve aydna esin kayna

olmutur. Ancak, bu durum kilisenin gznden kamamtr. Melankoli, ister glen,

ister alayan grnmyle olsun, dzene kar kuku ve byk bir bakaldr olarak

tanmlanm ve lmcl gnahlardan biri -acadia- iinde deerlendirilmitir.

Kilisenin bu tutumu, 4. yzyldan 17. yzyla kadar, 1300 yl, insann ne gnl

dolusu glmesine ne de alamalarna olanak tanmtr.42 Demokritosla birlikte

anlmas gereken bir dier filozof Herakleitostur.

Walther Kranz, Antik Felsefe adl yaptnda yonyann sonuncu ve en byk

filozofu olan olarak tantt Herakleitosu topluluk iinde yaamay sevmeyen biri

olarak deerlendirir ve nedenini yle aklar:

40 Afar Timuin, Dnce Tarihi, a.g.e., s. 218.41 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 111-112.42 A.e., s. 112.

23

Yalnzl seven byk adamn, kendisinin daha ncekilerle olduu gibi

adalar ile de ac bir kartlk iinde bulunduunu gren bu rnek aratrc insan

yurdunu kurtarc bir politika yoluna ulatrabilme umudunu yitirdikten sonra,

topluluk iinde yaamaktan uzaklayor43

Herakleitosu toplum dna iten nedenlerin yine toplumsal kaynakl olduu

grlmektedir. Yurdunu iinde bulunduu koullardan kurtaracak politikaya

kavuturamam olmas, toplumla kartlk iindeki fikirlerinin anlalamamas,

etrafndaki insanlarla atmas onu yalnzla itmi grnmektedir. Kendini

anlatamam ve anlalamamtr. Ruh ve dnce aristokrat olan filozofun gururu

oklua sadece oklar- bu deyimi Friedrich Nietzsche daha kuvvetlendirerek pek

oklar klna sokuyor-, yn, anlayszlar gzyle bakyor; bunlarn

yaaylar ve Tanry sayma tarzlar da onun sert hkmleri karsnda ayakta

duramyorlar. nsanlarn kusurlarn sert szlerle yzlerine haykryor.44

Herakleitosun dncelerine ve yaam tarzna bakldnda toplumla atma

noktasn oluturan ve onu toplumdan uzaklatran neden daha iyi anlalmaktadr.

Felsefesine bakldnda daha nce iitilmemi bir dnya grne sahip olduu

grlr. Kranz, bu her eye hkmeden eyin bir tek tanrsal dnya kanunu, logos

olduunu belirtir. Herakleitos bu kanunu, evrenin derinliklerine dalarak bulur,

logosun dili olarak kutupluluu ortaya koyar. Bu kutupluluk logosun ieriinin

kutuplu kartlklar halinde hi sona ermeyen hareketle olan gelimesi, serpilmesidir.

Herakleitosun bir tek logosu atetir. Ona gre bizim dnyamz sonsuz canl ateten

deimeyle meydana gelmitir ve bir vakit gelecek sonunda tm-atee girecektir,

bylece bu ak yeniden balayacaktr.45

Ruhlar iin lm su olmaktr, su iin de lm toprak olmak, topraktan ise su

olur, sudan da ruh. Ruhlar iin haz ve lm: nemli olmak46 diyen Heraklitos,

lmden vgyle sz eden, lm yceletiren ilk filozoftur. Hatta Nietzsche ve

Schopenhaurn dncelerinin ilk izlerine yzyllar nce Herakleitosta rastlanr.

Tpk Demokritos gibi kalabalk iinde yaamaktan holanmayan ve yalnz yaayan

Herakleitos iin karanlk, alayan, hznl gibi sfatlar kullanlr. Afar Timuin,

43 Walther Kranz, Antik Felsefe, a.g.e., s. 57.44 A.e., s. 57.45 A.e., s. 57-59.46 Walther Kranz, Antik Felsefe, a.g.e., s. 65.

24

dncelerinin kapallndan dolay ona karanlk Herakleitos denildiini belirtir.47

Serol Teber ise kalabalklar iinde yaamaktan holanmayan, yalnzl seven,

huysuz, somurtkan, ask suratl Herakleitosi evresindekilerin hep hznl

Herakleitos diye tanmladn aktarr.48 Bu benzetmelerin nedenleri aratrlnca,

davranlarnn arkasnda onun soylu tavr, drst kiiliinin olduu grlr. ki

rnek yalnz ve ktmser filozofu daha iyi tantr.

onya devrimi denilen onya ayaklanmas olduunda, Ephoses dnda tm

yonya kentleri Perslere kar ayaklanr. yonyann ykm ile sonulanan bu sava

Herakleitosun ksknlne yol aar. Herakleitos, Ephoseslular hep birden

kendilerini assalar ve kenti maymunlara braksalar ne iyi ederlerdi. Onlar

aralarndaki en iyi insan, Hermodorosu, aramzdan kimse ne kmamal, byle biri

varsa gidip baka yerde bakalaryla yaamal diye srgne gnderdiler.49 diyerek

tepkisini ortaya koyar.

Bir ikinci rnek ise, Herakleitosun yazd kitaba kar Pers Kral Dariusun

dncelerini ilettii mektuba verdii yantta gizlidir:

Yeryznde yaayan insanlarn tm dorudan ve adaletten ne kadar

uzaklaabilirse o kadar uzaklayorlar. Onlar yalnz agzllk ve kendini

beenmilik konusunda dikkatlidir. Ruhlar yle ahmak, yle kt ki. Ben ki

ktln ne olduunu bilmem, ben ki her zaman arzuyu yaratan tantanadan

kammdr, ben ki hep gururdan uzak durmak istemiimdir, ben Pers lkesine

gelecek durumda deilim. steklerimi karlayan kck eyler yetiyor bana.50

Sadece bu iki rnek bile, Herakleitosun huysuz, yalnzl seven, alayan ve

karanlk olarak nitelendirilmesine neden olan durumlar aklamaya yetmektedir.

Hakszla kar elinden bir ey gelmeyen, kendini anlatmak konusunda sknt

eken, etrafnda olup bitenleri onaylamayan biri olan Herakleitos konumamay,

yalnzlamay semitir. Ona yeten kck eylerle birlikte yalnz, umutsuz ve

ktmser biri olarak hayatnn sonlanmasn beklemitir.

47 Afar Timuin, Dnce Tarihi, a.g.e., s. 123.48 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 114.49 Afar Timuin, Dnce Tarihi, a.g.e., s. 123.50 A.e., s. 124.

25

Montaigne Denemeler adl yaptnda iki filozofu karlatrarak ele alr.51

Demoktritosun insann koulunu komik bulduunu ve bundan dolay halkn iine

alayc ve glmseyen bir yzle ktn syler. Buna karn ayn koullar karsnda

Herakleitosun merhamet ve acma duyduunu ve srekli mahzun ve gzleri yal bir

yze sahip olduunu ekler. Montaigne bu davranlardan birincisini, yani

Demokritosun tavrn yeler. Nedeni ise glmeyi alamaya gre daha hoa gidici

bulduundan dolay deil, kmseyici ve daha zorlayc bulduundandr. Aradaki

farkn nedenini yle aklar:

Aslnda bana yle geliyor ki, hibir zaman hak ettiimiz kadar kmsenmi

deiliz. ikyet ve acma ikyet edilen ey iin belirli deer bimeyi varsayar; alay

edilen konular hibir deer vermediimiz eylerdir. Havailiinin o kadar mutsuzluk,

aptalln o kadar ktlk olduunu sanmyorum; yararszlk daha az ktlk

doldurur iimize, deersizlikten daha az mutsuzuzdur.52

Felsefe tarihinde sadece kendi yaad a deil, kendinden sonraki

yzyllarn dnce hayatn da etkilemi olan Aristotales Sorular adl kitabnda

melankoli konusuna hem byk bir katk salam hem de kitabn bandaki bir

cmle ile bugn bile geerliliini koruyan bir tartmay balatmtr.

Sorular kitab melankoli ve kara safra zerine yazlan ve bize kadar ulaan ilk

kapsaml kitaptr. Aristotelesin gnmze kadar ulaan karasafrallk zerine

dncelerine Sorular adl yaptnn 30. blmnn ilk uzun paragrafnda rastlanr.

Paragrafn bandaki cmle klasiklemitir:

Neden, felsefede, siyasette, iirde sanatlarda btn sra d adamlar bariz

karasafral?53

Aristoteles, Sorular adl yaptnda dnce, zek ve bilgelik ile ilikili olarak

melankoli kavramna deinmitir. Aristoteles bu soruyu sorar sormaz Herakles, Aias

ve Bellerophontesten sz eder. Heraklesin doasnn yle olduuna karar verir,

Aias bsbtn ldrm olarak niteler, Bellerophontesin de kelere katn

belirtir. Bu sayd kiiler ile Empedoklesi, Sokratesi, Platonu dert orta ilan eder.

51 Michel de Montaigne, Denemeler (Birinci Kitap), ev. Engin Sunar, stanbul, Say Yaynlar,2006, s. 451.52 A.e., s. 451.53 Aristoteles, Karasafrallk, ev. mer Aygn, Cogito, Say: 51, stanbul, Yap Kredi Yaynlar,2007, s. 108.

26

iir ile uraanlarn ounun byle olduunu dnr ve bunun doadan

kaynaklandn belirtir. Aristoteles arap ile karasafrann insan zerindeki etkilerini

birbirine benzetir, ikisinin de doasnn bir olduunu syler:

O zaman nce arap rneini ele alp kavramal; yersiz rnek deil de nk

grnen o ki fazla arap insanlar karasafral dediklerimiz gibi yapyor ve iilince bin

bir trl kiilik ortaya karyor: fkeli, insan canls, yufka yrekli, gzkara.54

Karasafrann gndelik yiyeceklerden kaynakland iin onlarn kiiliini

deitirmediini, sadece bir karasafra hastalna yol atn belirtir. Doal karm

byle olanlar karma gre, kendiliinden trl kiilikler gsterirler. Aristoteles bu

trl kiiliklere rnek verir. Karm fazla ve souk olanlar salak ve ebleh, scak ve

bol olanlar deli ve yetenekli, sevdal, iinin hal ve arzularna gre fevri ve bazlar da

enebaz olur.55

Aristoteles ya ile ilgili de saptamalarda bulunmutur. Scaklk snerken ii

daralanlarn daha ok kendilerini astklarn, yallkta ve genlikte daha ok bu

duruma rastlanldn belirtir. Aristotelesin dikkat ektii bir baka nokta scakl

aniden sndrlenlerle ilgilidir. Bu kiilerin kendini ldrd, n belirti olmad

iin de herkesin atn ekler.56 Daha nce Antik an melankoliklere bakn

somutlatrmak amacyla Homeros destanlarnda Aiasa deinilmitir. Aristotelesin

bu aklamas, kiinin iindeki scakln aniden sndrlmesinin arkasndan onu

intihara srkleyen nedeni aklar niteliktedir.

Aristoteles, karasafralnn tutarszln, karasafrann gcnn tutarszlna

balar. ok souk ya da scak olduu iin, tpk arap gibi, kiilie belli bir nitelik

verir. Karasafrallarnn sra d olmalarnn nedeni hastalk deil, doadr.57

Grld gibi Aristoteles, ya ve mevsimin, karasafrann niteliinin

deimesi zerinde etkili olduunu belirtmitir. Melankolik miza ile melankolik

hastalk ayrm yapar ve melankolik mizaca daha sk rastlanldndan sz eder.

Doalar gerei melankolik mizaca sahip olanlar hasta deillerdir. Sradan

insanlardan farkl, olaanst bir durumun varlna dikkat eker ama bu ayrm

olumsuz anlamda yaplmaz. Kara safrann etkisi dzensizdir, hem ok scak hem de

54 A.e., s. 110.55 A.e., s. 116.56 A.e., s. 120.57 A.e., s. 122.

27

ok souk olabilmektedir. Melankolik mizal kiiler deiik ruh hallerine sahip,

olaanst kiilerdir ama hasta deillerdir. Nedeni de hastalk deil, doadr.

Aristotelesin bariz karasafral olarak adlandrd ve daha nce deinilmeyen

Heraklesi de bu blmde anmak gerekir.

Herakles, doaya kar yenilmez, bir eit ulusal kahramandr; saldrma ve

dayanma gcn simgeler. Yapt iler hep iyiye dnktr, doann insann bana

sard ktlkleri yok etmede insanla iyilii dokunur. Oysa kendisi trajik bir

kiidir: kahraman olmay kendi sememitir, tanr vergisi kuvvetinden de zevk

duymaz, tersine onu dizgine vuramad iin, istemeyerek su iler ve dengeyi bir

trl bulamayp kendinden geer ve ldracak gibi olur. Herann korkun kin ve

fkesi hayat boyunca peini brakmaz. Korkun bir yanllk yznden yanarak

lr.58

Herakles rneinde iki nokta dikkat ekicidir. Birincisi tanr vergisi kudretini

kendi sememi olmasnn getirdii elikidir. nk o kudreti kendi semediinden

dolay kudretin getirdikleriyle mutlu deildir. Dieri ise Herann Heraklese huzur

vermemesidir. Hem arada kalan yaamndaki dengesiz ruh haliyle hem de Herann

kin ve fkesiyle mcadele etmek zorunda kalmtr. Heraklesin, tanrsal bir babadan

ve lml bir anadan domas59, elikilerinin, ikilemlerinin temel nedenlerinden

biridir. Dolaysyla yaam boyunca tm servenlerinde, ruhsal bunalmlarnda bu

ikilemi iinde tar. Herakles, ne tanr, ne de sradan bir insan olarak Garip bir

alacakaranlk ortamda, srekli kiilik ve kimlik krizleri iinde yaar.60

Teberin saptamas Heraklesin trajedisini yaln bir biimde zetler:

Herakles, hep bilmedii yerlerde, bilmedii zamanlarda yaar. Olaanst

gc, gszl olur. Hibir yerde kendisini yurdunda, evindeymi gibi

duyumsayamaz. Tam bir yurtsuzluk rnei sergiler.61

Aristotelesin bariz kafrasafral olarak tanmlad bir dier kii filozof

Empedoklestir. Empedokles ile ilgili yazlanlarn ortak noktas, ilgi ekici bir

kiilie sahip oluu ve ok ynlldr. Ona gre, ncesiz ve sonrasz varlk drt

temel eden (hava, ate, toprak, su), eyler de bu drt enin birbirine deiik

58 Azra Erhat, Mitoloji Szl, s. 137.59 A.e., s. 138.60 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 124.61 A.e., s. 124.

28

oranlarda karmasndan oluur. Drt eyi oluturan iki g vardr: Sevgi ve nefret.

Empedokles hem siyaset adam, hem hekim, hem air, hem de yasakoyucu oluuyla

zengin bir kiilie sahiptir. Ayrca kentin sokaklarnda her zaman ask suratyla

dolaan, uzun salaryla dikkat eken, demokrasinin ateli bir savunucusu olmutur.

Srgne gnderilmi ve yaamna intihar ederek son vermitir. Nasl intihar ettii ile

eitli sylentiler vardr ve bunlardan biri kendini Etnann kraterine atarak intihar

ettiidir.62

Hlderlin*, kendi yaam yks ile benzerlik tayan Empedoklesi, ilgin ve

zengin kiilii ile felsefe tarihinin ask suratl bu filozofunu, trajedisinde ele alr.

Olaylarn znde srekli bir birliin ve olaylar yneten gl bir zn varlna

inanan Hlderlin, Empedoklesin doduu yerden srln anlatrken aslnda

insann doa karsndaki durumu, dnceleri ile yaadklar arasndaki atmalar

ve kmazlar anlatr. Hlderlinin Empedokles adl yapt, zengin ve duyarl

karakterinin onun nasl intihara srklediini gzler nne serer:

ocuktum, bilmiyordum, gn nda

Neyin gzme yabanc geldiini,

Bu evrenin olaanst byk biimlenileri

epeevre sarmt gsmde uyuklayan

Toy gnlm kvanl kvanl,

ap ap dinlerdim suyun akn okluk

Grrdm gnein iek iek aln

Sessiz yerin genlik gnnn onda

Tututuunu. Bir trk vard iimde63

Aristotelesin sorduu soruya bir yant da, Marsilio Ficinodan gelir.

limlerin Melankolik Olma Nedenleri ve Bu Hale Nasl Geldikleri adl

62 Afar Timuin, Dnce Tarihi, a.g.e., s. 130.* Romantik felsefenin en nemli ozanlarndan olan Hlderlin, yaptlarnn yan sra, Aristotelesinneden nemli kiiler melankoliktir sorusunu hatrlatan bir yaam yksne sahiptir. 36 yl suskunkalm, bu sre ierisinde kimseye zarar vermemi, kaba davranmamtr. Duyarl kiilii, ailesi ileyaadklar, kendini kabul ettirmeye almas ve atmas gibi deiik etkenlerle ac, korku veyaralayc bir yaam srmtr.63 Hlderlin, Empedokles, ev. smet Zeki Eybolu, y.y., ada Matbaaclk Yaynclk Ltd. ti.,2000, s. 156.

29

almasnda Ficino, sorunu temel nedene balar: Birincisi gksel, ikincisi doal,

ncs ise insani nedendir.64 Gksel nedenler Merkr ve Satrn ile ilikilendirilir.

Merkr insanlar almaya ynlendirir. Satrn almalardan yeni keifler

yaplmasn salar. Satrn gkbilimciler tarafndan kuru ve souk olarak tanmlanr.

Merkr de kurudur. Doal nedenler ise bilgiye ulama istei ve zorluudur. Kiinin

dsal eylerden uzaklap isel eylere ynelmesi gerekir. Kiinin, iine bakarken,

dsal etkenlerden kendini uzak tutup merkezde odaklanmas gerekir. Dnyann

merkezi kara safra ile benzerdir. nsani neden ise bedenle ilikilidir. Zihin yay

burcunun etkisiyle iddetli bir kurumaya maruz kalr, doal ssn kaybeder. Is

byk lde der. Beyin kuru ve souk bir hal alr. Ficino bu nedene ek olarak

dnmenin sklkla bir hareketlilik iermesinden dolay srekli sarsldn, sarslan

ruhu daha ince bir kanla temizlemek gerektiini belirtir.65

Ficino, srekli dnmeye kararl olan zihin ve kalbin, mide ve karacierin

iflasna neden olduunu dnr. Uzuvlarn hzl almas, kalan ve yapkan

maddelerin ayrmamas nedeniyle koyu buharlarn darya verildiini, btn

bunlarn da melankolik ruh haline yol atn belirtir. Dnmenin beyin ve

dolaysyla dier organlarda yaratt etki dolaysyla zntl, korkulu bir ruh ortaya

kar. Ficino tam da bu nedenle limlerin melankolik olduunu dnr. Kara

safrann verdii skntya en ok maruz kalanlar felsefe ile uraanlardr. Zihinleri

bedenlerinden ve beden d eylerden uzaklaan felsefeciler, gl bir iradeye

gereksinim duyarlar. Ficino yle zetler: zihinlerini cisimsiz hakikatle

birletirdikleri lde, onu bedenden ayr tutmak zorunda kalrlar. Bu insanlarn

bedenleri de ancak yar-ruh olarak ve melankolik bir beden olarak geri dner.66

Antika dneminde, melankolinin hekimsel bir gzle son nemli

deerlendirmesini yapan kii Bergamal Galenustur. Gladyatrlerin hekimi olarak

bilinir ve Antik Grek tp literatrnn Latinceye kazandrlmasnda ok nemli

abalar gstermitir. Galenus, melankoli konusuna dolayl yollardan deinmi; daha

ok Antik Grek bilgilerini deerlendirmi, yeniden sistemli hale getirmitir. 67

64 Marsilio Ficino, limlerin Melankolik Olma Nedenleri ve Bu Hale Nasl Geldikleri, ev. SerapB. ztrk, Cogito, a.g.e., s. 146.65 A.e., s. 146-147.66 A.e., s. 147.67 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 135.

30

Galenus, kara safra hakknda en iyi eserleri Efesli Rufusun* verdiini

dnr. Karasafray anlatmaya herkesin iyi bildiini dnd vcut svsn,

kan, anlatarak balar. Bu tasvir karasafra hakknda bilgi verirken ona yardmc olur.

Galenosun karasafra ile ilgili verdii bilgiler yle zetlenebilir:

Karasafra, phtlamad iin koyu renkli kandan ayrt edilebilir, fakat elbette

zellikle siyah olduu grlen her ey karasafra deildir. Bu tr eyler sklkla

kusmuk ya da dkda grlmelerine ramen karasafradan younluk, keskinlik

asndan da farkldr. Keskin sirkeyi andryor olsa da karasafra youn

paracklardan oluan yaps ile sirkeden farkldr. Parackl yaps vcuda yerleir

ve vcutta anmaya sebep olur. Kara safra kendi haline brakldnda hemen koyu

renkli bir tmr yaratr. Zaman iinde kanser denen hastala neden olur. Daha

yumuak huylu olduunda, gzle grlmeyen gizli kansere dnr. Damarlarn

vcudun hastalkl blmne ulat net olarak grlebiliyorsa, buna benzer

hastalklarn ve zellikle de kanserin karasafradan kaynakland kesindir. Nedeni de

damarlarn kara safray zmsemesidir. Galenos Hippokrata olan gveninin tam

olduunu belirterek onunla ayn fikirde olduu noktann altn izer: Svlarn

birbirleriyle doru oranlarda bulunmalar sonucu vcudun gerekten salkl

olduunu, ar miktarda olduunda da vcudun hastaland dorudur. Galenos

hastaln sebebini kesin olarak tehis etmenin mmkn olduunu belirtir: Hem sar

safra hem kara safrann besbelli barsaklar kemirdii, hatta hangi organa yerletiyse

ona zarar verdii apak ortadadr ve bu svlar dizanteriyi tedavisi mmkn olmayan

bir hastalk haline getirmektedir.68

Galenus melankolinin, alnan besi maddeleriyle kanda, karasafra orannn

artmasyla ortaya kacan dnm ve bu savdan hareketle, temel melankoli

tr tanmlamtr: Kara safral kann bedende topland melankolik rahatszlk

durumlar; kara safral kann beyin blgesinde topland melankolik rahatszlklar;

* Efesli Rufus, antikan bir dier filozof-hekimidir. Antika ve Ortaa Rufusun eserlerine okiyi sahip kmtr. Keskin bir klinik gzlemci olan Rufus melankolik belirtilerin balamasn vegelimesini ayrntlaryla anlatmtr. Antikada melankoliye modern yaklamlar iinde ad Galenosve Soranus ile birlikte anlmtr. Bkz.: Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 129-135.68 Galenos, Kara Safra Hakknda, ev. Begm Kovulmaz, Cogito, a.g.e., s. 126-134.

31

mide blgesinden, sindirim organlarndan balayan ve beyne yaylma olasl

gsteren melankolik hypochondrik rahatszlklar. Hipokondirik melankoli.69

Galenos, Hippokratn 4 sv ile 4 keyfiyeti (nitelii) birletirmesini

geniletmitir. nsanlar kanl (scak ve cana yakn); flegmatik (yava hareket eden,

uyuuk, miskin); melankolik (zgn, durgun) ve kolerik (abuk kzan, abuk tepki

gsteren) olmak zere drt snfa ayrmtr. Bu snflandrma, drt vcut svs ve

Hippokratin drt nitelii ile tpta 17. yy.a kadar kullanlmtr. Bylece hastalklar

vcut svlarnn ve niteliklerinin dengesizlii olarak addedilmitir.70

Resim ve heykel sanatnda melankolinin nasl temsil edildiine bakldnda

melankoli duruu olarak dile getirilebilecek bir duruun olduu grlr. Bu duru,

donuk, sakin, uzaklara bakan, dnceli kaygl bir ifadeyle desteklenmitir. stelik

bu melankolik duru, Durerin nl Melancolia I gravrnden nce de grlr.

rnein, bu blmn banda ele alnan Homerosun destanndaki Aias, Roma

dneminden kalan bir heykelde melankolik durula betimlenmitir (Bkz.: Resim

1).

Resim 1: Aias, Roma Sanat, Augustus Dnemi

69 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 136.70 Colin A. Ronan, Bilim Tarihi, a.g.e., s. 96.

32

1.1.1.2. Ortaa Dneminde Melankoli

Aristoteles, Neden, felsefede, siyasette, iirde sanatlarda btn sra d

adamlar bariz kafrasafral? sorusuyla sra d adamlar melankolik olarak tanmlar

ve melankoliyi yceltir. Bu soruya Ortaa dneminin sahip kmad grlr.

Melankoli, ortaada gnah ilan edilir ve bu tek bana ele alnacak bir olgu deildir.

Bir dnemin dnce yaps, insanlarn yaam biimleri felsefeden hukuka, dinden,

tbba kadar geni bir alanda ekillenir. Yaamn her alanndaki deimeler toplumsal

ve bireysel dzeyde kendini gsterir. Antikadan ortaaa gei, Antik Yunan

felsefesinden dinsel dnn egemenliinde dzenlenen bir dneme gei

demektir. Bu deiiklik melankoliye bak asn da deitirir. Melankoli,

Hristiyan din bilimcilerince, kiilik ve yaam tarz olarak deil, inanszlk, tanrsal

dzene bakaldr ve bunun karl olarak da bir tr tanrsal cezalandrma olarak

tanmlanm. lmcl bir gnah olarak deerlendirilmitir71

Melankolinin lmcl gnah ilan edilmesinin arkasnda, melankolik kiilerin

dine, kiliseye, tanrya isyan eden ya da inansz olan kiiler olduklarnn

dnlmesinin etkisi olmaldr. Antik Yunan dncesinde bir hastalk, davran,

yaam tarz olarak ele alnan melankoli, ortaan dnce ve inan sistemine ters

dm ve dlanmtr. Ynetimler melankolik dzeyde bile olsa, toplumsal-

bireysel muhalefeti ortadan kaldrmak istemilerdir72

Melankoliye kar bu kat tutum hem melankolinin kendisine hem de mevcut

dnce sistemine her ne sebepten olursa muhalefet eden kiiye yneltilmitir.

Ortaa, melankolikleri yaama anlam veremeyen, uyum salayamayan, kendi

ilerine kapanp mutluluu ieride bir yerde arayan, stelik bu aray ve

sorgulamada Tanry merkezi bir konuma almayan kiiler olarak alglamaktadr.

Hristiyan dnyasnda, yzl yllardan, Aydnlanma ann balad,

bin yedi yz yllarna dein, 1400 yl boyunca melankoliyle ilgili tartmalar inan-

din-gnah kapsamna alnm, melankoli, lmcl yedi byk gnahtan drdnc

olarak kabul edilmitir.73 Hristiyan dncesi, lmcl yedi byk gnah iinde

sayd iin melankoliyi ruhun hastalanmas olarak alglar ve ayrca ele alr. nsann

71 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 141.72 A.e., s. 142.73 A.e., s. 143.

33

iradesinin stesinden gelemedii bir durum gnah saylmaktadr. Bu nedenle

Hristiyan dnyas nasl bir hastalkla kar karya kaldn bilmek ister.

Ortaan balangcnda, acedia, birbirinden zor ayrt edilir anlamlara gelir.

Tembellik ve engelik, cin-bilimcilii/spiritel deneyimler, melankolidir. Zamanla

acedia, sadece toplumsal ve dinsel grevlerini yapmakta kusur gsteren, hznl

melankolik insanlar tanmlamak iin kullanlmtr. Acedia, i ve d etkilerle

ortaya kan, skntl, kederli, ilgisiz, yorgun, canndan bezmi, tkenmi

mizalar/kiilikleri tanmlar. Ortaa Hristiyan ahlak, inanc tam ve doru bir

insann melankoliden uzak yaamas gerektiini savunmutur. Toplum iinde eytan

edebiyat yaygnlam, insanlar tembelletiren, hznlendiren ve sonunda lme

gtren melankoli eytan dman ilan edilmitir. Melankolik hzn, eytann insan

zerinde tanryla yarmas ve sonunda zafer kazanmas olarak yorumlanmtr.74

Jean Starobinski, akedia ile ilgili almasnda ilk nce, onun bedensel bir

arlk, yavalama, hibir ey yapmama, kurtulua dair tam bir umutsuzluk

olduunun altn izer. Akedia, sesinin snmesi gibi, kiiyi dilsizletiren bir znt

halidir. sel varlk dilsizleir ve ie kapanr. D dnyayla iletiimi reddeder.75

Hristiyan dnyasnda bu konuyu dzenli bir biimde ilk aratran dinbilimci de

Evagrius Pontikos olur. Pontikosa gre, manastrlardaki din adamlarnda,

mezlerde ortaya kan hznl tembellik durumu bir tr cin arpmas olarak

dnlmtr. Kiilerin le uykularn artmasnda le uykusu cinlerinin sorumlu

olduklarn varsaymtr. Pontikos, cinlere olumsuz gzle bakmam, tanrya

yabanclam insanlarda ortaya ktn dnmtr. Pontikos, burada insanlar

gnahkrla gtren acedia yoluna nasl girdiklerini, kendilerinde ne gibi

deiiklikler olduunu, ruhsal dnyalarnn nasl etkilendiini anlatan nl yaptlar

vermeye balamtr.76

Hristiyan dncesi, insan yaamnn ana-rahmindeki ilk anlarndan

lmne dein geirdii her bir aamay, ruhsal-bedensel yapsn, kiiliini,

toplumsal ilikilerini hep bu inan-dinbilim merkezli yaplanma iinde ayrntl

betimlemelerle yerli yerine oturtmaya almtr. Bonaventurann dnceleri de

74 A.e., s. 144-145.75 Jean Starobinski, Tanr Katnda Ruh: Akedia Gnah, ev. Serap B. ztrk, Cogito, a.g.e., s.224.76 Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 146-147.

34

Hristiyan dinbilim mant asndan nemli zellikler tar. Onun dncelerinin

temelini oluturan karm mant, melankoliye yaklamda nemli bir kavramdr

ve Antika dncesini, vcuttaki zsularnn karmyla yaplan aklamalar akla

getirir. Embriyon ana rahminde ilk olumaya balad anda biime girmemi madde

dzeyindedir. Ancak bu maddenin gelime eilimi vardr. Ne ynde ve hangi

eilimde olaca belli deildir. Pasif durumdan aktif duruma gemesini gksel

gler-tanr, tin, kutsal ruh- etkiler. Embriyon toprak, su, hava ve gkyznn

etkisinde olumaya balar. Biimlenmemi madde, ana rahmindeki suyun iinde

gkten gelen uyarmn etkisiyle geliir. Toprak bedenin temelini oluturan

elementlerdir. Bu elementler, embriyonun, toprak/dnya/yeryz blmn

olutururlar. Ana rahminde yeryz suyu ile gkyz suyunun zel bir karm

iinde gelimeye balar. Ana rahminde yersel ve gksel gler birleir.

Biimlenmemi madde, biimlenmeye balar. Burada scaklk, soukluk, nemlilik,

kuruluk nemli bir rol oynar. Embriyonun gelimesinde drt niteliin uygun ve

ll karm nem tar. Toprak, su, havann dnda atein etkisi, yldzlar ve

gezegenler gibi gksel cisimler de gereklidir.77

Bonaventuraya gre, insan bedeni zel bir karmdr. Adem ve Havvann

ilk gnah ilemesine kadar insana verilen karm, mkemmele ve lmezlie yakn

bir karmdr. Ancak ilk gnahtan sonra bu karm bozulmutur. Gnahkrla

eilimi artmtr. Ancak yine de mkemmel bir karma doru deiebilir.

Bonaventura, bunun koullar olduunu belirtir: Fakat gl bir Tanr sevgisi, inan

ve irade gcyle bu kt karm mkemmele doru deiebilir. Buna karn,

kukulu, inansz, iradesi zayf insanlarda gnahkrla eilim, ya da gnahkrlk,

melankoli kanlmaz olur.78

Melankolinin ortaada inansz, umutsuz, mutsuz, insanlarn bana gelen

bir ceza olduu dnlr. nsan almal, kuku duymadan yaamal, umudunu

yitirmemelidir. Kuku duyan almay brakp, kuku duyduunu sorgulamaya

balar. Sorgulamaya balayan tembelleir. Gitgide tanrdan uzaklar ve melankolik

olur. Bonaventura da melankoli ile ilgili dncelerinde bu dnceye sahiptir. Tm

evrenin alkan olduunu, Gnein her gn doup battn, bitkilerin her yl

77 A.e., s. 148-149.78 A.e., s. 150.

35

yapraklanp, ieklenip meyveler verdiini, karncalarn rnek bir alkanlk iinde

yaadklarn vurgulam; almann evrenin temel bir ilkesi olduunu, buna

uymayanlarn gnahkr olduklarn yazmtr.* Melankoli tanry yok saymak,

eytan sevindirmek, insann karmn daha da bozmak anlamnda tanmlanr.79

Akediann seilmi kurbanlar arasnda keiler, manastra kapanan erkek ve

kadnlar olduunu belirten Starobinski ise, bunun tinsel iyilie ulama nnde byk

engel tekil ettiini belirtir. eytann varl tm tinsel hareketlerin fel olmasyla

ve yer deitirme, seyahat etme arzusu uyandran kayg haliyle kendini gsterir.

eytan kurbann ruhuna yerletiinde, kiinin bulunduu yerden nefret etmesini

salar, onu hcresinden tiksindirir ve din kardelerinden soutur. Yaad yeri terk

etmedii srece her tr tinsel aba ona bo grnr.80 Starobinskinin ifade ettii bu

durum, ban alp gitmek isteyen, kurtuluu uzaklarda arayan, aylakla teslim olan

kiilerin neden gnahkr ilan edildiini aklar. Bu, Tanr yolundan uzaklamaya

neden olur.

John Cassian, erken Hristiyan kilise dneminin en etkili isimlerinden biridir.

Yunanca accedia veya accidia olarak adlandrlan kavramn ilgisizlik durumuna

karlk geldiini dnr. Cassian, bir gnah olarak accidie tanmlamasnda zihinsel

bir umutsuzluk durumu, uyuukluk, cesaretsizlik, grevinden kaan yalnz akl

karm rahipleri anlatr. Umutsuzluk ve kederle kuatldklar iin accedia bazen

melankoli ile tanmlanr.81

Korku ve keder; eylemsizlik ve halsizlikle ilikili tanmlanan altnc dman

accidie iin Cassian kalbin bkknl ve znts denilebileceini belirtir. Bu

tanmnn keyifsizlie benzediini ve zellikle kiiyi yalnzla/tek banala ittiini

dnr. Cassian mutlu olmayan bir ruh haline dntnde bu durumun baz

sonularna deinir. Cassiana gre, kii, bulunduu mekandan holanmama,

manastrdan tiksinme ve ona yakn veya onunla yakn mesafede olan din kardelerini

maneviyat olmayan ya da kaytsz kiilermi gibi kmseme ve hor grme

* Ortaa din adamlarnn hepsi Bonaventura ile ayn fikirde deildir. inde bulunulan durum gznne alnarak melankoliklerin hznlenmelerinin normal olduunu dnenler de vardr; iyi ve ktniyetli hzn ayrm yaplmtr. Bkz.: Serol Teber, Melankoli, a.g.e., s. 150-151.79 A.e., s. 150-151.80 Jean Starobinski, Tanr Katnda Ruh: Akedia Gnah, a.e.g., s. 225.81 John Cassian, Accidie, The Nature of Melancholy, Oxford, Oxford University Press, 2000, s.69-70.

36

duygusuna kaplr. nsan etrafnda yapmak zorunda olduu tm ilerde kaytsz ve

arkanl olur. Cassian, accidie nin kiiyi nasl etkilediini de anlatr. Herhangi

birinin bana herhangi bir dzeyde, herhangi bir zaman geldiinde, herhangi bir

dinsel ilerleme olmakszn kiinin odasnda tembel ve kaygsz oturmasna veya

kiiyi bulunduu yerden dar srmesine veya her trl i karsnda, huzursuz,

avare ve enge yapmasna neden olur.82

Brueghelin, Desidia (1557) tarihli resmi, tembelliin, hznn, kaygszln

ve kaytszln ba gsterdii bir durumda eytann ortaya ktn simgeler. Bu

dnem, resim ve heykel sanatnda melankolinin nasl temsil edildiine bakldnda

donuk, sakin, uzaklara bakan, dnceli kaygl bir ifadenin olduu grlr. Ayn

zamanda melankoli, Bruguelin tablosunda resmettii gibi ortaa boyunca

tembellik, uyuuklukla ilikilidir (Bkz.: Resim 2).

Resim 2: Pieter Bruegel, Desidia, 1557

bn-i Sina* 980 ve 1037 yllar arasnda yaamtr. Doktor olduu kadar

felsefeci de olan bn-i Sina, geni bir kesim tarafndan ortaa slam filozoflarnn en

nemlisi olarak deerlendirilir. 10001500 yllar arasndaki dnemde yazlan en

nemli tbbi yazarlardan biridir. bn-i Sinann bayapt Arapa yazlmtr. Tp

lminin Kurallar (Canon of Medicine) adn tar.83 Tp lminin Kurallar adl

kitabnda bn-i Sina Kara Safra ve Melankoli zerine adl blmde Melankoli

Grnmnn aretleri zerine bal altnda melankolinin belirtilerini sralar.

bn-i Sinann yazdklarnn Batda yazlanlara yakn olduu grlr. Melankolinin

82 A.e., s. 71-73.* Tam ad Ebul Ali Heseyin bni Sinadr ve Batda Avicenna olarak bilinir.83 Avicenna, Black Bile and Melancholia, The Nature of Melancholy, Oxford, Oxford UniversityPress, 2000, s. 75.

37

ilk iaretleri kt dnce, nedensiz korku, abuk sinirlenme, yalnzlktan zevk alma,

titreklik, ba dnmesi, i feryat/haykrma, zellikle karn blgesinde yanma olarak

tanmlanmtr.84 bn-i Sina melankolik olan insanlarn fiziksel grnmleri hakknda

syledikleri de konu zerinde alan dier kiilerle benzerlik tar. Melankolik

kiileri ban, yzn ve gzlerin ayn rengine sahip olarak tanmlar. San ve ban

ayn siyahlk ve kalnlkta olduunu ekler. Korku iddetlendiinde ktlk dncesi

olduu gibi, kayg da vardr, konumay ve midedeki gaz birikmesinden dolay cinsel

birlemeyi brakma; var olan ya olmayan eylerden korkmann ortaya kmas,

korkulmayan allagelmi korkulardan eylerden fazla korkmak. Ama bu

grnmler kesinlikle belirsizdir. Bazlar gn zerine deceinden korkarken

bazlar yerin ayann altndan kayacandan korkar. Dierleri hrszlardan korkar.

Bakalar bir kurdun kendisine yaklamasndan korkar. Be ey zellikle aklda

canlanan eylerdir. Onlar kendilerini kral, kurt, eytan, ku veya