Meteorologija sa osnovama klimatologije Ispitna pitanja i odgovori 1. pitanje1. Atmosfera (postanak, sastav) Atmosfera je gasoviti omota koji okruuje zemljinu loptu, okree se sa njom zajedno u svemiru oko svoje ose, obilazi oko sunca po eliptinoj putanji u toku godine i ima isti oblik kao i zemljina lopta (na polovima je spljotena a na ekvatoru ispupena). Pretpostavka je da je gotovo sva nastala od gasova koji su emitovani pri vulkanskim erupcijama tokom istorije Zemlje. Njeni stalni sastojci su: azot (N 2 ), kiseonik ( O 2 ), ozon (alotropska modifikacija kiseonika), argon (Ar), ugljen-dioksid (C O 2 ), vodonik (H 2 ). Azot i kiseonik zauzimaju 99% zapremine vazduha u prizemlju. U atmosferi se nalaze male koliine drugih plemenitih gasova : helijum, neon, kripton, ksenon. 2. Vertikalna struktura atmosfere Prema izvjesnim pojavama atmosfera se dijeli na: troposferu ili konvektivni pojas (visina 16-18km iznad ekvatora, iznad umjerenih irina 9-11km, iznad polarnih predjela oko 8km- u njoj se nalazi cjelokupna koliina vodene pare), stratosferu ili advektivni pojas (za razliku od troposfere temperatura u ovom pojasu ne opada sa visinom, ve je do 30km stalna-izotermiki pojas, sadri malo vodene pare, pa nema oblaka), prelazni sloj izmeu dva prethodna je tropopauza (koliina vodene pare naglo opada sa visinom u ovom sloju) i jonosferu ili termosferu (iznad 80km, ima veliki znaaj za radiografiju). 3. Sunevo zraenje (spektar, solarna konstanta) Zraenje je prenoenje zrane energije od zranog izvora na sve strane u vidu talasa pravolinijskim putem. Sunev spektar se sastoji iz: ultraljubiastog dijela-najmanja talasna duina, infracrvenog dijelanajvea talasna duina (nevidljivi su) i vidljivog dijela (svjetlost sunevog zraka koji se sastoji iz 6 komponenti). Solarna konstanta (J o = 1.38 kWm 2 ) je koliina sunevog zraenja koja pada na gornju granicu atmosfere u jedinici vremena na jedininu povrinu, normalnu na suneve zrake, pri srednjem udaljenju zemlje od sunca. 4. Uticaj atmosfere na insolaciju Insolacija je sinonim za globalno zraenje. Difuzno zraenje, a samim tim i globalno, je prisutno pri vedrom vremenu, ali i pri oblanom, a difuznog zraenja ima za vrijeme svitanja i sutona (tada nema

Dragoslav kori direktnog). Inenzitet insolacije zavisi, izmeu ostalog, od stepena naoblanosti (pored ukupne pokrivenosti neba oblacima uzima se u obzir i debljina oblaka koji zaklanjaju sunce u dotinom momentu), prozranosti vazduha, i koliine vodene pare u vazduhu. Dnevni zbirovi globalnog zraenja zavise, takoe, od duine dana i vladajue oblanosti i od klimatskih osobenosti mjesta. Stalne promjene vrijednosti klimatskih elemenata odraavaju se u neprekidnoj promjeni vremena, a one su pak posljedica izmjene energije u atmosferi, biosferi i litosferi. Zato je jedan od osnovnih problema atmosferskih znanosti upoznavanje injenice kolika je uopte koliina energije koja ulazi u atmosferske procese, kako se mijenja, koje su manifestacije energetskih promjena u atmosferi (i u podlozi), kako i koliko se energije gubi i kakva je njena geografska promjena. Koliina radijacijske energije to je Zemlja prima u 1 min. na 1 cm na gornjoj granici atmosfere pri srednjoj udaljenosti Zemlje od Sunca i okomito na Suneve zrake zove se solarna konstanta. Prema zakljuku Svjetskog povjerenstva za radijaciju najpouzdanija vrijednost iznosi: Io = 1370 6 W m-2 (oko 1.95 cal cm-2 min-1) = 8.17 J cm-2 min-1 = 81.7 kJ m-2 min-1 Radijacijska energija koja dolazi sa Sunca sastoji se praktino od paralelenog snopa elektromagnetskih valova ija je valna duina izmeu 0.2 i 4 m (mikrometara). To je tzv. kratkovalna radijacija i s njom je obuhvaen najvei dio radijacije Sunca. Za energetska stanja atmosfere bitno je utvrditi to se dogaa sa Sunevom radijacijom na njezinu putu od gornje granice atmosfere do povrine Zemlje. Onaj dio Suneve radijacije koji se uspije netaknut probiti kroz atmosferu do povrine Zemlje naziva se direktna radijacija. To je vrlo vaan klimatski element za sav ivot i za procese na Zemlji. Suneva radijacija koja do nas ne dolazi direktno, nego joj se ili difuznom refleksijom ili rasprivanjem na putu kroz atmosferu promjeni smjer ili spektralni sastav, naziva se difuznom radijacijom. Zbog te radijacije na Zemlji nije mrak ni kad je nebo potpuno prekriveno oblacima. Apsolutna koliina Suneve energije koja dospije do podloge jest globalna radijacija. Globalna radijacija (direktna + difuzna radijacija na horizontalnu podlogu) bitan je klimatski element jer od nje prije svega zavise termiki uslovii na podlozi i atmosferi, a to je prva karika u lancu atmosferskih procesa. Na gornjoj granici atmosfere rauna se sa 100 jedinica (100%) Suneve radijacije. Od te koliine 27% reflektuje se s oblaka nazad u svemir. Slijedeih 7% izgubi se difuznom refleksijom natrag u svemir s molekula i estica u atmosferi.

2

Dragoslav kori

Dragoslav kori Sama atmosfera apsorbuje 18% (12% u oblacima, a 6% u plinovima, najvie ozonu). Do Zemljine povrine dospijeva samo 48% od radijacijske energije koja je sa Sunca dospijela na gornju granicu atmosfere. Od tih 48% tano je 30% direktna a 18% difuzna radijacija. Od tih 48% sa Zemljine se povrine nazad reflektuje 5% (2% apsorbuju plinovi i oblaci, a 3% ode nepovratno u svemir). Dakle, Zemljina povrina apsorbuje 43% energije koja dospije do gornje granice atmosfere. Vidljivo je da najvei dio energije atmosfera dobiva od zagrijane povrine Zemlje, dakle odozdo.

5. Kraktotalasno zraenje zraenje sunca i neba (direktno, difuzno, globalno, albedo)

Difuzno zraenje atmosfere (zraenje neba) nastaje usljed difuzne refleksije direktnog sunevog zraenja, pri njegovom prolasku kroz atmosferu. Postoji samo u toku dana od izlaska sunca do zalaska sunca, tj. od poetka svitanja do svretka sutona. Intenzitet ovog zraenja je koliina toplote koju primi 1m 2 crne horizontalne povrine u 1 sekundi, odnosno u je ono koje pada neposredno na neku ozraenu povrinu, bez difuznog zraenja atmosfere. Globalno zraenje (sunevo) je zbir direktnog sunevog zraenja i difuznog zraenja atmosfere. Albedo- A=J1 100% je odnos koliine J W . Direktno zraenje (sunevo) m2

globalne suneve energije koja pada na zemljinu povrinu i koliine zrane enrgije koja se odbije od zemlje (svojstvo odraavanja (refleksije) svjetlosti onih tijela koja sama ne svijetle, odnosno sposobnost odbijanja Suneva zraenja od neke tvari. Iskazuje se omjerom izmeu reflektovanog i upadnog zraenja, a zavisi od vrste povrine (npr. albedo zelenog polja je 16-27%, a snijega do 90%).

6. Dugotalasno zraenje (izraavanje zemlje, protivzraenje atmosfere, efektivno izraavanje) Tamni toplotni dugotalasni zraci, koje povrina zemlje otputa pri radijaciji (naziva se jo i zraenje, terestrisko zraenje, izraivanje ili zemljina radijacija-dio je globalnog zraenja) bivaju apsorbovani pri 3 Dragoslav kori

Dragoslav kori prolazu kroz vazduh, a usljed toga se atmosfera zagrije i postaje sposobna da sama zrai svoje tamne dugotalasne zrake prema zemlji. U ovom procesu razmjene toplote atmosfera djeluje kao staklena bata. Koliina toplotne energije od oko 100 Wm 2 koju stvarno izgubi zemljina povrina naziva se efektivno izraavanje Q o =Q (otputena toplota)-Q o (primljena toplota)- najvee je pri vedrom i suvom vremenu i pri malom sadraju vodene pare u vazduhu (protivzraenje atmosfere je obino dva puta vee). 7. Temperatura vazduha (dnevni i godinji tok) Temperatura vazduha je ono toplotno stanje vazduha u izvjesnom momentu. Mjeri se na 2m visine iznad zemljine povrine u termometarskom zaklonu. Na dnevni tok temerature vazduha iznad kopna utiu insolacija i radijacija. Godinji tok uglavnom sljeduje godinjem toku temperature podloge (slini su). Godinji tok temperature vazduha zavisi od: geo.irine, kontinentalnosti mjesta, vrste podloge, reljefa zemljita,nadmorske visine mjesta, prirodnog pokrivaa kopna i godinjeg kolebanja oblanosti i padavina. 8. Osnovni tipovi godinjeg toka temperature vazduha (ekvatorijalni, tropski, polarni i tip umjerenih irina) U ekvatorijalnom pojasu sunce je dva puta u zenitu. Amplituda temperature vazduha je mala. U tropskim predjelima je kolebanje temperature malo, ali je neto vee nego kod ekvatorijalnog pojasa. Maksimum je poslije ljetnog solsticijuma za dotinu poluloptu, a minimum poslije zimskog solsticijuma (poloaj sunca kada je u zenitu). U umjerenom pojasu postoji minimum (poslije zimskog solsticijumajanuar) i maksimum (poslije ljetnjeg solsticijuma-jul) /za dotinu poluloptu. Godinja amplituda je dosta velika. U ovom pojasu postoje 4 godinja doba. Polarni tip se odnosi na polarne dijelove. Maksimum kod ovog tipa je u avgustu, a minimum u martu-kraj polarne zime. 9. Inverzije temperature vazduha Inverzija temperature vazduha (obrt temperature) je poveanje temperature vazduha sa poveanjem visine (obino je obrnuto) i razlikujemo sljedee inverzije: radijacione inverzije ( prizemne), frontalne inverzije , visinske inverzije i inverzije sputanja vazdunih masa. 10. Adijabatski procesi u atmosferi Adijabatsko hlaenje kod uzlaznih vazdunih struja i adijabatsko zagrijavanje kod silaznih vazdunih struja. Temperaturna razlika od 1C na 100m visine naziva se adijabatski gradijent.

11. Vazduni pritisak (promjena sa visinom, dnevni i godinji tok)

4

Dragoslav kori

Dragoslav kori Normalan pritisak 760mmHg=1atm=1013mb- na nivou mora (Hg je 13.6 puta tea od vode- 760cm=7600mmHg). Ne mijenja se u horizontalnom pravcu u mirnoj atmosferi, ali se smanjuje sa porastom nadmorske visine, jer se smanjuje vazduni stub i gustina opada zbog gravitacije. U dnevnom toku ima 2 minimuma (15-16h i 3-4h) i 2 maksimuma (9-10h i 21-22h), za razliku od sunevog zraenja i temp. vazduha. Godinji tok zavisi od temp. vazduha. Ima najmanje kolebanje u podruju ekvatora, jer je tamo najmanje kolebanje temperature. Amplituda iznad okeana je manja nego iznad kopna. 12. Postanak vjetrova Vjetar je horizontalno ili priblino horizontalno kretanje (strujanje) vazdunih masa, osim turbulentnih kretanja (vihor, tornado...), koje nastaje usljed nejadnakih pritisaka, odnosno temperaturnih razlikapritisak i temperatura su povezani Klapejronovom formulom, tj. vei pritisak znai i vea temperatura p v=n R T (proizvod pritiska i m( masa) volumena jednak je proizvodu koliine gasa n= , univerzalne M (br.molova) gasne konstante i temperature gasa. 13. Stalni vjetrovi (OCA, pasati, antipasati, zapadni vjetrovi) Pasati su prizemni vjetrovi koji duvaju od oko 30 g.. prema ekvatoru i sa jedne i sa druge strane ekvatora. Antipasati su visinski vjetrovi (2.53km), koji duvaju od ekv. prema polovima i imaju suprotan smjer od pasata. Iznad ekvatora, gdje se stiu pasati sa jedne i sa druge strane, postoji oblast slabih vjetrova promjenljivog pravca, tzv. pojas ekvatorskih tiina (ekvatorske kalme)-2-8 g.. ;razvijen je iznad okeana. Na junoj polulopti postoji oblast suptropskih kalmi. Zapadni vjetrovi (tropske struje) duvaju na prostoru 40-65 g.. na sjevernoj polulopti, a na junoj 35-65 g.. Nastaju zbog visokog pritiska oko 3040 g.. , a niskog oko 60 g.. i nemaju pravi zapadni pravac, ve se pravac pribliava zapadu sa udaljenjem od suptropskih tiina. Polarni vjetrovi (polarne struje) nastaju na polovima zbog visokih pritisaka, a vazdune struje se kreu prema stoernicima (66 33). Imaju na sjevernoj polulopti sjeveroistoni-gotovo istoni pravac, a na junoj polulopti jugoistoni-gotovo istoni pravac. Sukobljavaju se sa zapadnim vjetrovima na oko 60 g.. i tu obrazuju polarni front. 14. Periodini vjetrovi (vantropski monsuni, tropski monsuni) Dijele se na vjetrove sa dnevnim periodom (dnevne vjetrove) i vjetrove sa godinjim periodom. Dnevni su oni koji u toku dana duvaju u jednom smjeru, a nou u drugom. Tu se ubrajaju : vjetar s mora i vjetar s kopna, dolinski i gorski vjetar (vjetar danik je anabatski, a nonik je katabatski). Vjetrovi sa godinjim periodom duvaju pola godine (zimi) sa okeana prema kopnu, a drugu polovinu obrnuto. To su monsuni. Visina njihovog uticaja je 3-4km, a Indijski okean je pogodan za njihovo nastajanje, jer je opasan kopnom sa zapada, sjevera i sjeveroistoka. 5 Dragoslav kori

Dragoslav kori Ljetni monsun, koji dolazi sa okeana, je vlaan i prouzrokuje u Indiji velike koliine padavina. Nisu razvijeni u oblastima ekvatora, ali ih ima na viim g.. gdje nema stalnih vjetrova, a to su pojasevi suptropskih tiina. Najizrazitiji monsuni se obrazuju iznad Indijskog okeana i junog dijela Azije, a u ljetnje vrijeme dolaze do Himalaja, dok u toku zime polaze od Himalaja. 15. Lokalni vjetrovi (koava, bura, vardarac, jugo, fen) Lokalni vjetrovi na pojedinim mjestima imaju priblino isti pravac i brzinu, a podravaju i iste vremenske prilike. Koava je slapovit i dosta jak vjetar, duva dolinom Dunava, preko cijele Vojvodine, a najjaa je u Banatu; suv je vjetar, podrava suvo i vedro vrijeme, ima uticaj na isparavanje vode sa zemljine povine, vegetacije i vodene povrine, obino traje 2-3 dana. Fen je topao, suv i slapovit vjetar na zavjetrenoj strani nekog brda. Bura je zimski vjetar, suv, hladan i jak; duva du cijele obale Jadranskog mora od Trsta do Albanije. Vardarac duva od ar-planine i Skopske Crne Gore, dolinom Vardara prema Egejskom moru; obino je zimski, suv i hladan, porava vedro vrijeme. Jugo ili iroko je topao vjetar iz junog kvadranta koji duva iz Afrike preko sredinjeg dijela Sredozemnog mora, preko Italije i Dalmacije; vlaan je, na istonoj obali Jadrana donosi veliku oblanost i padavine. 16. Vlanost vazduha i veliine vlanosti vazduha (pritisak vodene pare, apsolutna i specifina vlanost, maksimalni pritisak vodene pare, relativna vlanost, deficit vlanosti, temperatura take rose) 1. VELIINE KOJE GOVORE O KOLIINI VODENE PARE U VAZDUHU Pritisak vodene pare (u daljem tekstu v.p.) [e] je parcijalni pritisak v.p. u ukupnom vazdunom pritisku [mbar]. Maks. pritisak v.p. (E) je onaj pri kome djeli vazduha raspolae maks. koliinom v.p. (1m 3 vazduha pri temperaturi 20C moe da primi 17.3 grama v.p. , a na 25C 23.1 gram). Apsolutna vlanost je veliina koja govori koliko v.p. se nalazi u jednom [kg] vazduha. 2. VELIINE KOJE GOVORE O STEPENU ZASIENOSTI VAZDUHA V.PAROM Relatvna vlanost vazduha (U) predstavlja odnos izmeu postojeeg e pritiska v.p. (e) i maks. pritiska v.p. (E), pri istoj temperaturi U= E U=100%, tj. vazduh je zasien v.p.). Deficit vlanosti je 100% (e=E razlika (E) i (e) D=E-e. Temperatura rosne take (taka rosita) je ona temp. na kojoj stvarna sadrina v.p. predstavlja maks. napon v.p. (u [mbar])- na toj temp. v.p. ponovo prelazi u teno stanje.

17. Kondenzaciona jezgra Kada je vazduh prezasien v.p. i u njega dospije veliki broj raznih estica, onda e se u njemu izvriti kondenzacija vika v.p. estice praine slue kao kondenzaciona jezgra, a oko njih se vp. lako 6 Dragoslav kori

Dragoslav kori kondenzuje. Kada u vazduhu ima dovoljno kon.jezg. , kondenzacija e nastupiti im vazduh bude dovoljno zasien v.p. , tj. nee biti potrebno veliko prezasienje. 18. Magle (nastale hlaenjem, nastale isparavanjem i magle planinskih padina) Magla je v.p. u prizemnim slojevima vazduha ( ). Po meunarodnom dogovoru, magla je takva zamuenost vazduha pri kojoj se okolni predmeti mogu vidjeti samo na udaljenosti od 1[km]. Radijacione magle nastaju hlaenjem zemljine povrine i vazduha koji dodiruje zemljinu povrinu. Nastaju u zoru, tokom zime, jeseni ili proljea, kada su prizemni slojevi vazduha najhladniji. Magle nastale isparavanjem se javljaju u jesen ili zimu, kada hladan vazduh doe iznad tople vodene povrine. Na kopnenim dijelovima se pojavljuje u veernjim asovima iznad rijeka i jezera. Magle planinskih padina nastaju nailaskom vlanog vazduha na reljefnu prepreku (planinu) pa se nazivaju i uzlazne magle, jer je vlaan zrak primoran da se penje na visinu da bi preao barijeru. Dizanjem na visinu deava se kondezacija- nastaje magla. 19. Oblaci i njihovi glavni tipovi Oblak je skup vodenih kapljica ili sitnih estica leda, koje lutaju u raznim slojevima vzduha. Cirrus (Ci) je oblak vlaknastog oblika bijele boje ili boje svilastog sjaja. Sastoje se iz ledenih kristala, ne ostavljaju sjenke na zemlji i nagovjetavaju promjenu vremena. Cirrocumulus (Cc), navlaka ili tanak sloj bijelih oblaka bez sopstvene sjenke, slijepljenih manje-vie, pravilno poreanih, talasastog oblika. Sastavljeni su od ledenih kristala. Cirrostratus (C) providan, bjeliast veo vlaknastog ili glatkog izgleda. Potpuno ili djelimino pokriva nebo, a u njemu se javlja halo oko sunca ili mjeseca. Altocumulus (Ac) je navlaka bijelih ili sivih oblaka, koji obino imaju sopstvenu sjenku. Sastav su mu gotovo same vodene kapljice, mada na niskim temperaturama mogu da se jave i kristali leda. To je najpoznatija vrsta oblaka. Iz njega padaju padavine. Altostratus (As) je navlaka, sivkast, odnosno plaviast sloj, koji ima konasti ili ujednaeni oblik. Sastavljen je od kapljica vode i ledenih kristala. Djelimino ili potpuno pokriva nebo i kroz njegove dijelove se nejasno providi sunce (takoe imahalo). Iz njega padaju padavine. Nimbostratus (Ns) je siv oblani sloj, esto taman, rasplinut zbog neprekidnog padanja kie ili snijega. Iz njega padaju neprekidne padavine u obliku kie, snjega ili ledenih zrnaca, tj. iz njegove rasplinute baze, dok mu je osnova prostrani niski sloj sive boje. Stratocumulus (Sc) je istovremeno siv i bjeliast, u kome ima tamnih dijelova od slijepljenih ili razdvojenih ploa. Lii na cumulus, a po veliini i obliku na stratus. Iz njega ponekad padaju padavine slabog intenziteta u obliku kie, snijega i krupe. Stratus (St) je obino sivi oblani sloj, iz kojega mogu da padaju kia, ledene prizmice ili zrnast snijeg. Kada se kroz sloj providi sunce, njegove konture se mogu jasno razabrati. Cumulus (Cu) su razdvojeni gusti oblaci sa jasno omeenim konturama, a vertikalnim 7 Dragoslav kori

Dragoslav kori razviem u obliku kupola. Dijelovi koje obasjava sunce su bljetavobijele boje. Sastavljeni su od vodenih kapljica, a ledeni kristali mogu nastati u dijelovima gdje je temperatura nia od 0C, a za njihovo nastajanje je potreban labilitet u atmosferi. Cumulonimbus (Cb) je moan i gust oblak u obliku planine. Stvaraju se u labilnom stanju atmosfere i sa njihovom pojavom dolazi do jaih oluja sa pljuskovima. Padavine kie, grada ili snijega se deava uz grmljavinu i sijevanje. 20. Genetska klasifikacija padavina (frontalne, konvektivne i orografske) Orografske (planinske) padavine nastaju kada je masa zraka prisiljena izdizati se uz planinske padine, visoravni ili bregove. Prisilnim izdizanjem zraka dolazi do adijabatskog hlaenja i kondenzacije vodene pare. Orografska padavina je osobito izraena ako je planinska barijera okomita na smjer zrane struje. Kod dovoljno visokih planina njihovo djelovanje moe biti toliko jako da je u zavjetrini potpuno suva klima, nasuprot vrlo kiovitoj klimi u privjetrini (npr. Ande i Koridiljeri) Frontalne padavine nastaju u sloju relativno toplog i vlanog zraka koji klizi uz frontalnu plohu (topli front), ispod koje se nalazi hladniji i tei zrak. Klizanjem, tj. prisilnim izdizanjem toplog zraka dolazi do adijabatskog hlaenja, kondenzacije i padavina. Vlaan se zrak u toplom frontu sporo die pa padavine nisu intenzivne, ali dugotrajnije su i zahvataju velika prostranstva. Nakon tog toplog fronta prodire hladan i teak zrak koji se podkopava pod topliji je hladni front. Zbog trenja, hladniji zrak bre prodire na visini nego pri tlu, pa nastaje klin hladnog zraka iznad vrlo toplog i vlanog zraka pri tlu, a posljedica toga je stvaranje niza kumulonimbusa sa grmljavinskim nepogodama. Tako na hladnom frontu nastaju zapravo konvektivne padavine, samo to uzrok nije jako zagrijavanje od podloge nego prisilno uzdizanje.

2.pitanje 1. Osobine vazdunih masa Ako vazduh due vremena miruje ili se sporo kree iznad neke oblasti, on dobija izvjesne fizike osobine te oblasti (temperatura, vlaga...), a stacioniranje vazduha traje 8-14 dana. Oblast, iznad koga se neka vazduna masa formirala i dobila izvjesne osobine, naziva se izvorina oblast. Ta oblast mora biti prostrana i imati priblino iste osbine na cijeloj povrini (tri osnovna tipa su voda, kopno, led ili snijeg), a to je mogue u predjelima pod stalnim ledom ili snijegom (polarne oblasti), pustinje, tropska mora... Fizike osobine neke vazdune mase se 8 Dragoslav kori

Dragoslav kori odreuju, prvenstveno, njenim porijeklom (geo. poloajem izvorine oblasti) i njenom biografijom, tj. putem koji je prela iz mjesta postana do mjesta gdje se posmatra. 2. Vazduni frontovi Podruje gdje se dvije vazdune mase sukobljavaju i jedna potiskuje drugu zovemo frontom. Frontovi mogu biti topli ili hladni, zavisno o tome kakav je vazduh koji donosi nova zrana masa. Izrazito topal i hladan front nalazimo u ciklonima. Takoe, postoje stacionarni i okluzovani vazduni front. 3. Vantropski cikloni Cikloni (depresije) su podruja niskog vazdunog pritiska (ispod 1013mbar); u sreditu je pritisak najnii, a prema periferiji se poveava. Ovaj vrtlog se vrti u suprotnom smjeru u odnosu na kazaljku na asovniku. Pogoduje im topla podloga, pa se kreu iznad mora. Najmanja depresija ima prenik 80km, a najvea do 5000km. Najvea izmjerena brzina u derpresiji je75m/s=270km/h. U sredini postoji podruje prenika 8-60km u kojem vlada lijepo i mirno vrijeme (okociklon). Kretanje im je nepravilno i obuhvataju veu povrinu od tropskih. Nastaju pri kraju toplog god. doba i to na zapadnim stranama velikih okeana (oblast Japanskih ostrva, Karipskog mora, Indijskog okeana...). U bliim krajevima poznati su Genovski i Jadranski cikloni, koji uglavnom donose dosta kie naroito u primorskim krajevima. 4. Tropski cikloni U nekim podrujima se naziva i tajfun, orkan (hereken), uragan, bagujos... Cikloni se javljaju rijetko i to uglavno na manjim g.. , tj. u tropskim predjelima. Oni obuhvataju manju povrinu od vantropskih ciklona. Prenik je u poetku oko 80km, a kasnije se povea do maksimuma, tj. 1300km. Ove depresije se kreu nepravilno, od zapada ka istoku, a u Evropu dolaze sa Atlantskog okeana, dok na Atlantski okean dolaze iz Sjeverne Amerike. Kreu se iznad velikih morskih povrina, a izbjegavaju kopno (naroito planine). 5. Anticikloni i vremenska stanja u njima Anticiklon je podruje visokog vazdunog pritiska, a za razliku od ciklona taj se vrtlog u atmosferi vrti u smjeru kazaljke na satu. Vjetrovi u anticiklonu su slabi, to je i razlogom njegove postojanosti. Dakle, nema frontova. U samom centralnom predjelu se vazduh sputa prema zemlji, a pri tome se adijabatski zagrijava, dok oblaci (ako ih ima) nestaju. 6. Uticaj meteorolokih elemenata na saobraaj Meteoroloki elementi su bitan faktor, u lancu drugih, u razvoju i planiranju saobraaja (drumskog). U novije vrijeme ovi elementi imaju sve vei znaaj u projektovanju puteva i planiranju uslova pod kojim e se izvoditi saobraaj. Od njih zavise sam izbor trasa za projektovane puteve, preventiva saobraajnih nezgoda i sl. , jer meteoroloki elementi pored toga to mogu da ometaju brzo i bezbjedno odvijanje saobraaja, mogu direktno da utiu na psihofizike sposobnosti uesnika u

9

Dragoslav kori

Dragoslav kori saobraaju. Zbog toga se meteoroloki elementi (insolacija, radijacija, duina trajanja sunevog zraka, horizontalna vidljivost, temperatura vazduha...) moraju dobro poznavati i uzimati u obzir. 7. Uticaj magle na saobraaj Magla ometa odvijanje saobraaja tako to usporava saobraajne tokove ili ih u potpunosti paralie. Pojava magle oznaava veliku potenciju za nastanak saobraajnih nezgoda. Pored smanjene vidljivosti, magla izaziva veliki psihofiziki zamor (naroito za vozae), jer su uesnici u saobraaju prinueni da se napreu u cilju uoavanja puta i opasnosti na njemu, a pri tome nesvjesno prate oblake magle pored kojih prou, te na taj nain se brzo umaraju i osjeaju stresno. 8. Uticaj mraza i poledice na saobraaj Mraz ima dvostruko negativno dejstvo na drumski saobraaj, tanije dvije faze. Prva faza je samo dejstvo mraza. Voda koja se zamrzne zauzima vei volumen za 9%. Mraz na naim terenima prodire oko 50 cm u tlo, ato mu daje mogunost da dopre do zemljanog trupa puta. Zaleavanjem vode u trupu se stvaraju kvrge na asfaltu, koje pucaju pod dejstvom udara tokova. Druga faza oznaava otopljavanje leda koji za sobom odnosi asfaltnu podlogu, pa ostaju praznine koje se lako pretvaraju u rupe na kolovozu. To je naroito izraeno u proljee. Poledica smanjuje koeficijent otpora kolovozne podloge, koji omoguava kretanje vozila, odnosno okretanje tokova. Vozila teko ostaju u eljenim putanjama i u najgorem sluaju dobijaju neeljene putanje (vozilo isklie). 9. Uticaj padavina na saobraaj (snijeni pokriva, intenzivne padavine) Snjeni pokriva ima doru i lou stranu. Dobra ja to to je on dobar izolator, pa moe da zatiti kolovoz od dejstva mraza. Loa strana je to snjeni pokriva onemoguuje kretanje vozila, ili ima dejstvo slino poledici. Inenzivne padavine, kao i magla, smanjuju vidljivost i stvaraju zamor kod uesnika u saobraaju. 10. Nepogode i saobraaj Elementarne nepogode, u sutini paraliu saobraaj. Potpuno je nemogue odvijanje saobraaja pri udaru bonih vjetrova (oluja i sl.), kada je meava, pljusak i sl. Veoma bitno je efikasno predvianje nepogoda i obavjetavanje posredstvom regionalnih auto-moto saveza. 11. Klima (solarna i fizika, makro, mezzo i mikroklima) Mezzoklima je klima nekog reljefa, terena (npr. rijena dolina, kotlina i sl.). Mikroklima je klima nekog podruja kao to je neka drava ili region. Solarna i fizika klima su usko povezane, jer solarna dopunjuje nedostatke fizike. Nekada nije dovoljno poznavati klimatske uslove na zemlji, odnosno stmosferi, ve se odgovori na neka pitanja moraju traiti u vasioni-time se izuava solarna klima. Solarna i fizika klima objanjavaju klimatska razdoblja u davnoj istoriji, te razloge ritminog ponavljanja nekih elemenata ili kompletnih odlika. Hemijski sastav atmosfere, koji menja oblik solarne klime je i modifikator realne klime,

10

Dragoslav kori

Dragoslav kori jer se promenom u sastavu atmosfere menjaju i uslovi realne klime. Makroklima je klima jednog veeg podruja, npr. kontinenta. 12. Klimatski elementi i klimatski faktori

Vrijeme je momentalno, a klima prosjeno stanje atmosfere na odreenom mjestu i u odreeno vrijeme. Stanje atmosfere je skup njenih fizikih osobina. Ono se neprekidno mijenja, pa je i vrijeme promjenjivo. Stanje atmosfere, odnosno njezine fizike osobine odreuje niz veliina od kojih su neke promjenjive a druge stalne ili se tako sporo mijenjaju da se dobiva dojam da su stalne. Veliine koje utiu na klimu dijele se na: a) klimatske (ili meteoroloke) elemente b) klimatske (ili meteoroloke) faktore

Klimatski elementi su promjenjive meteoroloke prirode, a klimatski su faktori stalni, nepromjenjivi. Klimatski elementi su: 1. RADIJACIJA 2. TEMPERATURA 3. PRITISAK 4. SMJER I BRZINA VJETRA 5. VANOST VAZDUHA I EVAPORACIJA-koliina isparene vode sa neke povrine 6. NAOBLAKA I TRAJANJE SIJANJA SUNCA 7. PADAVINE 8. SNJENI POKRIVA KLIMATSKI FAKTORI su modifikatori klime - pojaavaju ili slabe veliinu ili intenzitet klimatskih elemenata.1. Zemljina rotacija 2. Zemljina revolucija 3. zemljopisna irina 4. nadmorska visina 5. raspodjela kopna i mora 6. udaljenost od mora 7. morske struje 8. reljef 9. jezera 10. atmosfera 11. tlo i vegetacija 12. ovjek

13. Klimatske promjene i efekat staklene bate U posljednjih 118 godina se biljee znaajne klimatske promjene, a najbitnija je globalni porast temperature od 1 stepena Celzijusa, kao i ekstremi u koliini padavina. Kao primjer, u Srbiji je 1990.g. bila najkinija u poslednjih 100 godina, dok je naredna 2000.g. bila 11 Dragoslav kori

Dragoslav kori najsunija, a u martu 2003.g su zabiljeene najnie temperature u poslednjih 100 godina, a kraj mjeseca je bio ekstremno topao. Porast broja ekstrema je rezultat globalnog otopljavanja, izazavanog pojaanom koliine tetnih gasova, koji se nagomilavaju u atmosferi i sprjeavaju bilans toplotnog zraenja (ne dozvoljavaju odlazak primljene toplote). Zemljina hemisfera je toplija nego u prethodnih 12 vijekova. Procjenjuje se da e globalni porast temperature biti 1.5C do kraja vijeka; radi poreenja, prolo ledeno doba je poelo sa globalnim porastom od 5C. 14. Destrukcija ozonskog omotaa Ozon je alotropska modifikacija kiseonika i u vazduhu ga ima u maloj koliini. On je bitan meteoroloki inilac, jer apsorbuje suneve zrake i na taj nain ih slabi; samim tim titi od tetnih zraenja. Njegova destrukcija je evidenta u predjelima gdje je nainjena tzv. gola sijea tropskih uma. Takoe, ozon unitava upotreba nekih gasova u industriji (pr. za razne sprejeve), kao i organska isparavanja. On oima i higijenski znaaj, je gdje ima ozona tu je vazduh istiji. 15. Bioklimatski indeks kao faktor bezbjednosti u saobraaju (zapara, termiki komfor, tropske temperature) Bioklimatski indeks predstavlja vrijednost koja, najprostije reeno, govori o tome koliko se ovjek dobro osjea na nekom podruju, pod uticajem tamonje klime. Izraunava se na osnovu pojedinani klimatskih elemenata. Dakle, njegov uticaj je bitan za ovjeka kao uesnika u saobraaju i faktora bezbjednosti. Zapara u resavskom izraavanju znai vremenska promjena, stanje vazduha pred kiu ili oluju (zove se jo i tonj, omora, omara...). Svaka promjena vremena nosi poremeaj ravnotee u atmosferi, a to znai da se deavaju talasna kretanja, koja ljudi (naroito ivotinje) osjeaju u vidu fizikog bola, uznemirenosti i drugih stanja neraspoloenosti i depresije, nekoliko asova prije deavanja promjene na tom mjestu. Zaparu odlikuje povean vazd. pritisak (automatski i poveana temeratura, sa osjeajem neprirodne toplote), mirovanje vazdune mase, da bi pred samu promjenu mogla da se osjeti prva vazduna struja. Tropske temperature takoe imaju psihofiziki uticaj na ovjeka-negativan. Termiki komfor predstavlja optimalan temperaturni bilans koji kod ovjeka stvara osjeaj udobnosti. Kretanje vazduha donosi ili odnosi temperaturu tijela. Normalna tjelesna temp. je 37C. Kada je spoljanja temp. 30C, vlanost vazduha moe imati visok procenat, a da ne stvara neprijatan osjeaj. Svaka vea temp. zahtjeva manji procenat vlanosti, tako da na temp. 45C taj procenat je manji od 50%.

3.pitanje1. Af- praumska klima Ova klimatska oblast tropskog kino-umskog tipa se, uglavnom, se nalazi unutar ekvatorskog kinog pojasa. Minimalna temperatura je >18C, nema sunog perioda.

12

Dragoslav kori

Dragoslav kori 2. Am- tropska monsunska klima Modifikacija Af, glavna osobenost je prisustvo periodinih vjetrova sa godinjim periodom, tj. monsuna koji donose padavine. 3. Aw- klima savana Za razliku od Af ima jednu sunu sezonu u toku godine, ljetnje kie, razvijena je u oblastima do kojih dosee ekvatorijalni kini pojas koji se pomjera sa suncem. Sa jedne strane granii sa Af, a sa druge sa oblastima suve klime (B). 4. Bs- stepska klima Suva klima, tmin >18C, Sjeverna Afrika, ljetnja sua. Isparavanje je vee od koliine padavina. 5. Bw- pustinjska klima Suva klima sa zimskom suom. Kao i (Bs) je uslovljena descendentnim strujanjima u suptropskim anticiklonima. 6. Cw- umjereno topla klima (naelno, bar jedan mjesec ima t