1

Metody badań kulturoznawczych: Gron. 3, 10.10.2013, s. P.1.2.

Wstęp do metodologii badań.

praca licencjacka jako sprawozdanie z konkretnego procesu badawczego;

w obrębie metodologii wyróżnia się następujące elementy działalności badawczej: – czynności poznawcze, np. obserwacja otoczenia (kolor przedmiotów, kształty przedmiotów). Dokonanie czynności poznawczej oraz uzyskanie efektów w ramach tej działalności poznawczej pozwala na stwierdzenie, jakie „coś” jest; – wytwory czynności poznawczych – to m. in. pojęcia, np. kultura, język. Ludzie wypracowali pewne pojęcia, żeby informować innych o tym, co zostało poznane. Podstawowe produkty, czyli wytwory czynności poznawczych to pojęcia, twierdzenia oraz teorie;

– *metodologiczna definicja teorii: teoria to pewien zbiór połączonych ze sobą zdań, które są w stanie wyjaśnić pewien fragment rzeczywistości. Ich zadaniem jest nie tylko opis rzeczywistości, ale i jej wyjaśnienie. Zebranie określonej liczby zdań twierdzących pozwala na stworzenie teorii;

metodologia dąży do tego, aby postrzeganie świata człowieka było intersubiektywne. Nauka nie jest jednak idealnym sposobem poznawania świata. Wciąż pozostaje wiele niewiadomych. Poznając świat, uświadamia się sobie, jak wiele rzeczy jest jeszcze nieznanych;

istnieje ogromny obszar refleksji metodologicznej, który nie jest konkretny i doprecyzowany;

dwa nurty rozwoju metodologii: – *metodologia naturalistyczna (naturalizm) – wychodzi z założenia, że świat jest jeden i trzeba go poznawać przy pomocy wspólnych metod. Zakłada jedność świata: wszystko należy badać w ten sam sposób, a podstawę opisu stanowi fizyka. Charakteryzuje ją pozytywistyczne podejście do rzeczywistości; – *metodologia humanistyczna (humanizm) – wychodzi z założenia, że w świecie społecznym rzeczy o tyle istnieją, są zauważane, o ile istnieje ktoś, dla którego mają one pewne znaczenie lub nie. Każda rzecz będzie miała swój osobny, własny opis w danym kręgu kulturowym. Max Webber () uważał, że do metod naturalistycznych należy dołączyć metodę rozumienia. Należy nie tylko opisywać, ale i rozumieć (np. w analizie zachowań ludzkich trzeba odnieść dane zachowanie czy przedmiot doo znaczenia nadanego im przez określoną grupę społeczną, kulturę);

podstawą uprawiania nauki jest proces badawczy. Proces badawczy jest podstawową jednostką w metodach badań, powinien być koherentny i ma charakter cykliczny, a nie linearny. Rozpoczna się od postawienia problemu badawczego, a kończy się poznaniem w sposób naukowy określonego fragmentu rzeczywistości. Praca dyplomowa także stanowi przykład procesu badawczego od strony formalnej. Istnieje logika procesu badawczego, czyli etapy jego przebiegania:

1. postawienie pytania – warunek konieczny, żeby praca naukowa miała sens. Prowadzi ono do sformułowania problemu badawczego. Przykładowe pytanie: czy buddyzm można zdefiniować jako religię? Nie należy mylić problemu badawczego z obszarem badawczym. Na przykładzie powyższego pytania można stwierdzić, że samo pytanie jest problemem badawczym, a buddyzm – obszarem badawczym. Dlatego też niepoprawna jest odpwiedź na pytanie o temat pracy naukowej – „z buddyzmu”; 2. eksplikacja/konceptualizacja – uszczegółowienie, konkretyzacja problematyki badawczej; 3. formułowanie hipotez – przygotowanie, naszkicowanie twierdzeń, które badacz spodziewa się udowodnić. Nie jest istotne to na pierwszym miejscu czy uda się udowodnić te hipotezy, czy nie, ale ważny jest sam fakt stawiania hipotez; 4. operacjonalizacja – przejście na poziom zmiennych, czyli na poziom pomiaru. Dokonywamie pomiary określonych zmiennych, np. częstotliwości występowania danego zjawiska albo liczby jego uczestników. Na tym etapie trzeba ustanowić przy pomocy jakich pytań będzie się badać zmienne?

2

5. określenie metod i narzędzi badawczych – istnieją różne rodzaje metod. Na polu nauk humanistycznych, np. socjologii czy kulturoznawstwa można stosować metody interaktywne jak wywiad, który pozwala uzyskać konkretny rodzaj informacji; dobieranie prób badawczych – odpowiadanie na pytania: jak pisać raport z badań? Jak podejmować próby badawcze?

nauka opiera się przede wszystkim na rzetelności; realizacja procesu badawczego zgodnie a zasadami metodologicznymi oraz etycznymi. Koniec procesu badawczego zawsze prowadzi do zapoczątkowania innego procesu badawczego;

można opierać się nie tylko na poznaniu naukowym (również: wierzenia, autorytety). Metody badań kulturoznawczych:

Gron., 17.10.2013, s. P.1.2.

Zmienne i wskaźnik.

zmienne i wskaźnik są kluczowe dla procesu badawczego – przykład z kolorowym pisakiem: – *zmienna – cecha, właściwość, która może określać przynajmniej dwie wartości, np. wartość zmiennej to dokładne określenie długości pisaka – 15cm. Pojęcie zmiennej jest kluczowe dla metodologii. Zmienne to cechy, które można wywnioskować podczas analizy. Cechy te posiada analizowany przedmiot; zmienne to cechy, które przypadają przedmiotowi. Pozwalają na dogłębniejsze poznanie danego fragmentu rzeczywistości:

poznanie dokonuje się podczas dokonania pomiaru wartości poszczególnych zmiennych. Ten sposób poznawania właściwy jest także poznawaniu świata przez dziecko;

– poznawanie poprzez wyróżnione zmienne i przez określenie ich wartości; – problem badawczy należy rozłożyć na drobniejsze czynniki. Operacjonalizując dany problem badawczy należy rozłożyć go na mniejsze szczegóły, np. badając problem przemocy w rodzinie zadaje się określone pytania. Następnie dopytuje się, doprecyzowuje poszczególne dane, co dzieje się już na poziomie zmiennych;

świat poznaje się w kategoriach zmiennych;

powyższy proces mieści się zasadniczo w pozytywistycznym poglądzie na naukę. Nie dotyka on jeszcze na tym etapie opisu tej głębszej sfery rzeczywistości, której nie można już zmierzyć tylko i wyłącznie za pomocą metod stricte empirycznych – to problem filozofii nauki: na ile poznajemy rzeczywistość? Na ile możemy przypuszczać, że istnieje głębsza sfera rzeczywistości, czyli – istota rzeczywistości/problemu? Czy naprawdę można mówić o metafizyce? Czy poznajemy do końca rzeczywistość, czy tylko jej fragment? Tego typu zagadnienia pojawiają się w metodologii;

typologia zmiennych: 1. zmienne jedno- i wielowymiarowe: jeżeli w obrębie danej cechy można wyróżnić tylko jedną płaszczyznę pomiaru, pozostaje ona jednowymiarowa, np. długość. Jeżeli natomiast w obrębie danej cechy można wyróżnić więcej niż jedną płaszczyznę pomiaru, pozostaje ona wielowymiarowa, np. kolor: nazwanie barwy, określenie jej temperatury, intensywności. Na polu nauk społecznych przykładem rozbudowanej, wielowymiarowej cechy jest wykształcenie. Należy nie tylko nazwać zmienną, ale określić wymiary, w jakich będzie się ją badać. Ogólna większość zmiennych, przy pomocy których opisuje się świat, jest wielowymiarowa; 2. zmienne jednostkowe i zbiorowe/grupowe: zmienne zbiorowe to te, które dotyczą każdego człowieka indywidualnie, np. stan cywilny, wzrost, kolor oczu, wykształcenie – to cechy absolutne jednostki. Istnieją również cechy relatywne – wynikające z pewnych relacji, np. zwierzchnik i poddany; porównawcze – porównywanie, np. rodzina A jest zamożniejsza od rodziny B; kontekstowe – osoba żyjąca w danym środowisku, może je zmienić i to wpływa na proces badawczy. Cechy grupowe mogą być

3

analityczne – powstają na podstawie zmierzenia średniej wybranej cechy jednostkowej absolutnej, np. średni wzrost członków danej grupy; strukturalne – opisujące strukturę grupy, np. typowa rodzina na wsi to rodzina patriarchalna – opis struktury, dystrybucji władzy w danej rodzinie; globalne – cecha dominująca zajęcia, sposobu zdobywania środków na życie, np. społeczność miejska czy wiejska; 3. zmienne dychotomiczne i wielowartościowe: dychotomiczne to tzw. 0 i 1, np. płeć do niedawna była uznawana za cechę dychotomiczną: albo ktoś jest mężczyzną, albo kobietą (nadal tak jest!). Jeżeli natomiast cecha przyjmuje więcej niż dwie wartości, jest wtedy cechą wielowartościową. Wyróżnia się wartości skokowe, czyli funkcjonujące w danych przedziałach (np. dochód podatnika zmienia się o określoną sumę co roku - o 1 zł, 2 zł, a nie o 0,184 zł etc.) oraz wartości ciągłe – przechodzące w sposób ciągły, np. tęcza - nie da się jednoznacznie wyodrębnić granicy między jednym a drugim kolorem; 4. zmienne dzielone na cztery kategorie – typologia Stevensa: – nominalne/jakościowe: jeżeli można stwierdzić różność danych wartości, np. te osoby są takiej samej płci albo są różnej płci; stwierdzanie tożsamości albo różności danych przedmiotów; (matematyczne oznaczenie :≠ ); – porządkowe: zbliżają do podziału ilościowego; stwierdzanie nie tylko, że coś jest tożsame lub nie, ale że coś jest większe albo mniejsze; (matematyczne oznaczenia: > i <); obiekty posiadające daną cechę można przy takiej analizie uporządkować od tych, które mają jej w sobie najmniej, do tych, które mają jej w sobie najwięcej. To określananie zatem natężenia występowania danej cechy; – interwałowe: obrazuje je mierzenie temperatury w stopniach Celcjusza, np. woda w tym naczyniu jest cieplejsza o 6oC od płynu w innym naczyniu; nie ma tutaj jednego obiektywnego punktu odniesienia; nie można na tej płaszczyźnie mnożyć i dzielić; – ilorazowe: skala Kelvina umożliwia wszystkie działania matematyczne, ponieważ posiada „0” absolutne, obiektywnie wyznaczone przez naturę, a nie umowne jak w skali Celcjusza;

zawsze można osłabić wartości zmiennych, np. przesunąć interwałową do kategorii zmiennej porządkowej, ale nie można przesuwać danych w drugą stronę, np. z kategorii porządkowej do interwałowej albo ilorazowej – byłaby to w przeciwnym razie błędna analiza, badanie. Nie wolno sztucznie wzmacniać siły, którą się bada. To zmienne, które słabo poddają się jakimkolwiek operacjom matematycznym;

badacz rozpoczynający analizę musi odpowiedzieć sobie na pytanie jakie zmienne weźmie pod uwagę w jaki sposób dokona ich pomiaru;

procesy badawcze mogą mieć różny charakter: 1. „prosty” – jego celem jest określenie jednej konkretnej zmiennej i jej wartości; 2. taki, którego celem jest określenie powiązania między zmiennymi; rodzaje związków: związki koincydencji, przyczynowo-skutkowe, np. można zaobserwować, że błyskawicom towarzyszą grzmoty (związek koincydencji). Sposobem na wykazanie związku przyczynowo-skutkowego jest eksperyment, badanie;

metodologia pozwala przeżywać proces badawczy w sposób świadomy i jednoznaczny;

*wskaźnik (łac. indicatum) – to też pewien rodzaj zmiennych. Wiele badanych zmiennych to te niewidoczne fizycznym wzrokiem, np. światopogląd, którego nie widać. Trzeba poszukać takich zmiennych, które pozwolą na określenie światopoglądu danej osoby. Są zmiennymi obserowowanymi w inny sposób. Zmienne, które dadzą się zaobserwować i które pozwalają na określenie zmiennej, której to nie można bezpośrednio zbadać; uprzedzenie, stany świadomości, stany duchowe – to zmienne nieobserwowalne. Można wyróżnić trzy kategorie wskaźników:

1. zachowania ludzkie, np. stwierdzenie: „ten człowiek jest demokratą, ponieważ bierze bierny udział w wyborach”; 2. przedmioty materialne, np. stwierdzenie: „ten człowiek jest królem, ponieważ ma koronę na głowie”; 3. wypowiedzi, np. dialog: „Czy jesteś ekologiem?”. Odpowiedzi „tak, jestem” lub „nie, nie jestem”

4

będą w tym przypadku wskaźnikami dla badacza. To metody przy pomocy których dokonuje się analizy zmiennych nieobserwowalnych. Metody badań kulturoznawczych: Gron. 3, 24.10.2013, s. P.1.2.

Definicje obserwacji.

każdy proces badawczy ma swój określony sposób postępowania;

zmienna jest tą kategorią, która pozwala badać rzeczywistość;

istnieje wiele metod badawczych i w zależności od tego jaki bada się obszar, dobiera się do niego odpowiednie techniki badawcze;

wdrażanie metody badawczej: 1. definiowanie metody

2. uszczegółowianie metody 3. mocne i słabe strony danej metody badawczej

poznanie nigdy nie jest doskonałe. Dana metoda badawcza stwarza również pewne ograniczenia. Należy dokładać kolejne sposoby poznawania, aby dogłębnie zbadać określony wycinek rzeczywistości;

*triangulacja – pojęcie zapożyczone z geodezji na pole metodologii (wieże triangulancyjne służą kartografom do budowania siatki pozwalającej mierzyć odległości pomiędzy poszczególnymi punktami. Umożliwia to na graficzne odwzorowanie ukształtowania terenu w danym regionie). W naukach społecznych termin ten oznacza zalecanie więcej niż jednej metody badawczej. Każda następna metoda dołączona do procesu badawczego pozwala na bardziej rzetelne poznawanie. Dobrze jest uzupełniać, np. obserwację o inne metody badawcze: wywiad, tworzenie statystyk i analizę tych danych;

+ prof. Jan Lutyński (1921-1988) – socjolog i politolog; autor typologii metod badawczych;

typologia metod badawczych według Jana Lutyńskiego: – metody obserwacyjne: obserwator i przedmiot obserwowany; obserwacja nie jako ogólna czynność, ale jako metoda naukowa; – metody komunikacyjne (inne dopuszczalne nazwy: interaktywne; interakcyjne): opierają się na innej logice poznania niż obserwacyjne. Brak obiektu obserwowanego i obserwatora: są dwie osoby, które komunikują się; to inna filozofia podejścia do badania rzeczywistości: następuje badanie respondenta nie jako przedmiotu obserwowanego, ale jako źródła określonej i potrzebnej badaczowi wiedzy;

obowiązkowe cechy naukowej obserwacji: 1. (za)planowana: planowe gromadzenie/rejestrowanie spostrzeżeń: obserwacja musi być poprzedzona odpowiednim pomysłem; 2. systematyczna: o określonym przebiegu; 3. ukierunkowana: badacz przed podjęciem badań musi znać cel i kierunek swoich działań; obserwując, nie można patrzeć na wszystko – trzeba się na coś ukierunkować; 4. czasowa: obserwacja naukowa musi przebiegać w określonym czasie;

obserwacja: – jako ogólna aktywność poznawcza: obserwacja jako metoda naukowa/metoda badawcza, ale również jako droga doprowadzająca badacza do rozpoczęcia procesu badawczego; – uniwersalny składnik inicjujący proces badawczy, warunkujący jego przebieg, a także prowadzący

5

do określonych wniosków; – to metoda wewnętrznie zróżnicowana (z typologii obserwacji: uczestnicząca/zewnętrzna; jawna/ukryta etc.): – uniwersalna i szeroko dostępna; – możliwa do przeprowadzania w różnych środowiskach, warunkach; – pozwala na przełamywanie barier kulturowych w przeciwieństwie do metod komunikacyjnych (np. nieznajomość danego języka nie pozwala na komunikowanie się w tym języku). Obserwacja nie umożliwia jednak dostrzeżenia wszystkiego: możliwa jest zła interpretacja określonych zachowań, gestów etc. Obserwacja pozostaje jednak niezwykle ważnym elementem procesu badawczego, choć w pewnych sferach jestograniczona i niewystarczająca w pełni jako jedyna metoda badawcza w całym procesie; – poprzez obserwację ma się dostęp tylko do teraźniejszości; – obserwacja jest metodą badawczą nieobciążającą znacząco finansowo; – *indukcyjność obserwacji – to skłonność do wychwytywania z rzeczywistości głównie tych faktów, które potwierdzają nasze hipotezy, teorie. Istnieją pewne techniki, które ograniczają tę słabość obserwacji. Jakkolwiek, patrząc, np. na ten sam obiekt, dwie osoby nie będą postrzegały go jednakowo;

cztery warunki obserwacji jako metody naukowej: 1. obiektywność: obserwacja musi być obiektywna; subiektywna nie będzie już miała naukowego charakteru; możliwie maksymalna obiektywizacja poznania. Wynik poznania uzyskanego na drodze obserwacji powinien być niezależny od tego, „co myśli” prowadzący badanie. Jednym ze sposobów rozwiązywania tego problemu jest wielokrotne powtarzanie badań i poszukiwanie informacji w różnych, niezależnych od siebie źródłach; 2. adekwatność: obserwacja powinna być generowana przez problem badawczy, powinna być adekwatna do problemu badawczego; 3. wyczerpywalność: obserwacja powinna być wyczerpująca w obrębie badanego obszaru; 4. wnikliwość: obserwacja nie tylko przedmiotu samego w sobie, ale i jego związków z innymi przedmiotami, np. dostrzeżenie zależności występowania błyskawic i grzmotów w jednym mniej więcej momencie;

typologia obserwacji (pary dychotomiczne): 1. uczestnicząca i zewnętrzna (nieuczestnicząca): badacz jest, ewentualnie staje się członkiem zbiorowości, którą obserwuje lub nie – pozostaje zewnętrznym obserwatorem. W teorii jest to rozdział dychotomiczny, ale w praktyce nie musi się ograniczać jedynie do tych dwóch skrajnych postaw. Mocną stroną obserwacji uczestniczącej jest dostęp do tych sfer, z których obcy są wykluczeni. Słabą jej stroną jest natomiast etnocentryzm, a także to, że jest się członkiem danej społeczności w miejscu określonym w danej strukturze – wtedy postrzega się społeczność właśnie z tego punktu widzenia, np. pracownik, kierownik. Obserwacja uczestnicząca eliminuje częściowo obiektywność; 2. jawna i ukryta: jawna obserwacja następuje wtedy, gdy dana zbiorowość społeczna wie, że jest obserwowana. Uaktywnia się jednak w tym przypadku postawa, że istota obserwowana zachowuje się inaczej niż wtedy, gdy nie jest obserwowana. Człowiek, który ma świadomość bycia obserwowanym, modyfikuje zachowania. To może prowadzić do wygenerowania fałszywych wniosków; 3. kontrolowana i niekontrolowana: pokrywa się to z podziałem na metody badawcze standaryzowane i niestandaryzowane. Obserwacja jako naukowa metoda badawcza wymaga standaryzacji, np. dziennik obserwacji prowadzący przez badacza. Ważny jest również kwestionariusz obserwacji sporządzany przez badacza przed podjęciem procesu badawczego; 4. bezpośrednia i pośrednia: obserwowanie danego zjawiska bez żadnego pośrednictwa. Natomiast pośrednia obserwacja może następować poprzez oglądanie zdjęć, rysunków danego autora;

6

rodzaje przedmiotów obserwacji: 1. zachowania przestrzenne ludzi:, np. siedzenie; 2. zachowania niewerbalne, np. gesty; 3. zachowania parajęzykowe: ktoś się jąka albo umieszcza między wypowiadanym słowami długie „mmm”/„yyy”; 4. zachowania językowe1;

badacz może przeprowadzać proces badawczy w kulturze, z której sam się wywodzi. Z jednej strony to zadanie łatwiejsze z powodu długiej inkulturacji, a z drugiej odcina badacza od tego, co może być inne, a badacz sam uważa za oczywiste, ponieważ żyje w danym, konkretnym środowisku (problem interpretacji tego, co się widzi). Badacz musi być świadomy, czego obserwacja mu dostarcza i dodatkowo poznawać rzeczywistość na inne sposoby.

Metody badań kulturoznawczych:

Gron. 3, 7.11.2013, s. P.1.2.

Łańcuch komunikacyjny i wywiad.

podmiot poznający i przedmiot poznawany: podmiot dociera do przedmiotu poprzez obserwację, czyli w bezpośredni sposób. Metoda ta jest wspólna dla nauk humanistycznych i ścisłych. Proces obserwacji dotyczy relacji rzeczywistość badacz. W metodach komunikacyjnych (interakcyjnych) relacja ta wygląda natomiast tak: rzeczywistość respondent (osoba pośrednicząca) badacz. Obecność respondenta powoduje, że powstaje pewien łańcuch interakcji w procesie badawczym. Badacz zadaje pytanie respondentowi, więc między nimi zachodzi akt komunikacji. Nie jest to jednak komunikacja prosta i klarowna. U badacza może pojawić się wątpliwość czy pytanie zostało zadane we właściwy sposób i czy zostało stosownie odebrane przez pytanego:

*łańcuch komunikacyjny – łańcuch relacji w akcie komunikacji opisany w następującym schemacie:

NADAWCA PRZEKAZ KANAŁ ODBIORCA EFEKT

Do tego schematu dochodzi jeszcze rola wpływu grupy/środowiska na odpowiedzi respondenta (przykład psychologicznych badań z oceną długości odcinka: zasugerowanie przez „podstawione osoby” długości przedmiotu podczas badania wpłynęło na odpowiedzi badanych). Schemat ten jest dokładnie opisany przez Stefana Nowaka w Metodologii nauk społecznych (to fundamentalny podręcznik na polu badań nauk humanistycznych w polskim środowisku naukowym). Zrozumienie łańcucha komunikacyjnego jest bardzo ważne dla metodologii badań;

relacje: poznawcza, komunikacyjna i ekspresywna – >100% (wiedza kogokolwiek rzadko jest absolutnie kompletna. Zadając pytania innym ludziom, nie można uzyskać wiedzy pewnej. Obraz pochodzący z wiedzy respondenta nigdy nie będzie całkowicie pewny i w pełni prawdziwy);

stosując daną metodę badawczą, zna się także jej ograniczenia, np. nie da się obserwować przeszłości czy przyszłości. Dowodzi to zatem zawężenia metody obserwacji w pewnej sferze;

1 Zachowaniem językowym jest każdy akt użycia języka; Język w zachowaniach społecznych, Stanisław Grabias, Lublin 1997.

Zachowanie językowe do charakterystyka użycia poszczególnych języków oraz nastawienia wobec nich, wzajmenego ich wpływu na siebie itd.; Zachowania językowe imigrantów arabskich w Austrii, Agata Nalborczyk, Warszawa 2003.

7

*teoria pytań – traktowanie odpowiedzi jako wskaźników (pomiary natężenia poszczególnych zmiennych). Treść odpowiedzi respondenta może pełnić taką samą rolę jak wskaźnik w obserwacji, ale nie będzie stuprocentowym wskaźnikiem (przykład z zamożnością: korzystanie z urządzeń określonej marki, noszenie ubrań od projektantów etc. Zamożność jest pojęciem względnym):

– typologia pytań – istnieją różne typy pytań: 1. pytania zamknięte i otwarte: zamknięte zaczynają się od partykuły „czy”, posiadają zatem ograniczoną liczbę możliwych odpowiedzi, natomiast otwarte mają nieograniczoną liczbę odpowiedz). Pytania otwarte pozwalają na lepsze poznawanie rzeczywistości, choć są trudniejsze w stosowaniu; – zadając tzw. pytanie rozstrzygnięcia zakłada, że rzeczywistość jest dychotomiczna, np. pytanie: czy jesteś zadowolony ze studiów? (możliwe odpowiedzi to: „tak” lub „nie”, ewentualnie „nie wiem”) To fałszowanie rzeczywistości, nie uwzględnia bowiem wielu aspektów oceny jakiej musi dokonać respondent; 2. pytania bezpośrednie i pośrednie: uwarunkowane są intencją pytającego, np. pytanie „Która jest godzina?” jako pytanie bezpośrednie oznacza to, że badacz chce się rzeczywiście dowiedzieć jaka jest właśnie godzina, a jako pytanie pośrednie oznacza chęć badacza zbadania innych elementów, a pytanie stanowi wtedy jedynie pretekst, np. pytając o godzinę, chce się dowiedzieć, jakiego urządzenia respondent użyje do sprawdzenia godziny (na podstawie tego można będzie także oszacować zamożność pytanego);

*wywiad: jako metoda badawcza, jedna z najczęściej stosowanych w badaniach humanistycznych. Polega na tym, że w bezpośrednim kontakcie z respondentem zadawane są mu pytania, a on odpowiada. Ważny jest tutaj aspekt bezpośredniości, ponieważ wywiad odwołuje się do komunikacji bezpośredniej; może mieć formę standaryzowaną i niestandaryzowaną. Każdy wywiad jest zarazem wygenerowaniem pewnej sytuacji społecznej, ponieważ w trakcie zadawania pytań do respondenta docierają nie tylko pytania, ale i określony kontekst społeczny (przykład z wywiadem między obcym mężczyzną, a muzułmańską kobietą, który w perspektywie kultury islamskiej pozostaje niemożliwy). Tak jak respondent będzie postrzegać badacza, tak będzie też odpowiadać na jego odpowiedzi; reakcje respondenta na pytania badacza, w tym miny, gesty są ważne, również miejsce przeprowadzania wywiadu ma znaczenie. Wywiadowi także towarzyszy możliwość obserwacji, która stanowi w tym przypadku dla badacza drugie źródło informacji, np. rozmawiając o statusie materialnym z daną osobą, można zaobserwować jej strój, zachowanie;

– typologizacja wywiadu: - stopień standaryzacji: I. wywiad swobodny – wywiad najmniej standaryzowany, lecz nie chaotyczny. Badacz zakreśla sobie minimalne ramy rozmowy, konieczna jest tu zatem celowość działania, jej ukierunkowanie. Stosowany najczęściej w pierwszych etapach badania; II. wywiad zogniskowany – wywiad, w którym badacz pilnuje jedynie tematów, które porusza w rozmowie, nie jest jednak ograniczony tym, że musi wszystkim osobom pytanym zadawać te same zestawy pytań; III. wywiad kwestionariuszowy – wywiad, w którym badacz ma postawić wszystkim badanym osobom takie same pytania. Do wszystkich respondentów ma dotrzeć bodziec wystandaryzowan. To typowy przykład metody standaryzowanej umożliwiającej później porównywanie odpowiedzi poszczególnych respondentów. Traktowanie wszystkich pytanych w sposób jednakowy; – częstotliwość przeprowadzania wywiadów: wywiad jednokrotny jest jedynie diagnozą jednego momentu, ale wywiad przeprowadzany regularnie pozwala już na zbadanie pewnego zjawiska – wpływ/środowiska grupy na odpowiedzi udzielane przez respondenta; – kanał komunikacji: osobisty, poprzez środki masowego przekazu – wątek zaangażowania nowoczesnych technologii w prowadzenie badań.

8

Metodologia badań kulturoznawczych: Gron. 3, 21.11.2013, s. P.1.2.

Sondaż ankietowy – survey.

typologia technik ankietowych:

– kontrola brak kontroli

przekaz pisemny ankieta pod nadzorem;

indywidualna lub audytoryjna

ankieta pocztowa, prasowa, rozdawana,

dołączana, internetowa

przekaz ustny audytoryjna ankieta

socjometryczna z ustnym przekazem badacza

ankieta telefoniczna, radiowa, telewizyjna

charakterystyka metod badawczych:

„socjolog to ktoś, kto robi ankiety”: popularność sondażu ankietowego. Niekiedy była to jedyna metoda badawcza dominująca w środowisku socjologów. Nie jest to jednak ani jedyna, ani najlepsza metoda badawcza. Nie należy jednoznacznie stwierdzać czy dana metoda badawcza jest dobra czy zła: zależy to od obiektu badanego/obiektów badanych oraz od kontekstu badań;

prof. Ossowski badał osobliwości badań społecznych: badacz humanistyczny nie może „przestać być człowiekiem” podczas badania, ponieważ nadal pozostaje on częścią świata, rzeczywistości, które bada. Narzędzia badawcze nie są częścią tego, co się bada, lecz pozostają istotne;

+ Herbert Marshall McLuhan (1911-1980) – kanadyjski filozof, medioznawca; wyznawał pogląd, że medium jest narzędziem, ponieważ medium jako środek przekazu już zawiera w sobie pewien przekaz. To jakim medium ludzie się posługują w istotnym sensie decyduje, co chcą powiedzieć. Podczas wywiadu jest się w bezpośrednim kontakcie z badanym, natomiast przy stosowaniu szybkich środków masowego przekazu, pozostaje się jedynie w kontakcie pośrednim z badanym. Nowoczesne media masowe to środki, które eliminują perspektywę osoby;

metody w naukach społecznych nie są neutralne i pozostają w jakiś sposób znaczące dla całego procesu badawczego. Wybór metody w procesie badawczym jest istotną decyzją. W latach 70. XX wieku na polu socjologii dominowały sondaże ankietowe. Efekty nieumiejętnego przeprowadzania sondażu skutkują społecznym zniechęceniem do tego narzędzia badawczego: brak dostrzegania powodu, dla którego potencjalny badany miałby odpowiadać na ankietę. Przy przeprowadzaniu sondażu ankietowego nie posiada się bezpośredniego kontaktu z badanymi – komunikacja ma wtedy charakter pośredni;

sondaż to metoda badawcza, natomiast ankieta to narzędzie wykorzystywane w ramach tej metody;

sondaż ankietowy to dobra metoda badawcza, jeśli chce się dotrzeć do zjawisk nie do zaobserwowania;

przy wykorzystywaniu ankiet: pocztowych, prasowych, rozdawanych, dołączanych internetowych, telefonicznych, radiowych, telewizyjnych brak jest bezpośredniego kontaktu między badaczem a badanym. Nie można zaobserwować gestykujacji, mimiki i innych reakcji badanego; badacz również nie może się zaprezentować przed badanym i wywrzeć na nim

– obserwacyjna komunikacyjna

– bezpośrednia pośrednia

standaryzowane survey

niestandaryzowane

9

określonego wrażenia (pozytywnego lub negatywnego). Respondenci pozostają anonimowi dla badanego; brak możliwości zadawania pytań wymagających długiego namysłu przy wykorzystywaniu mediów technologicznych podczas procesu badawczego;

sondaż musi być napisany językiem prostym, zrozumiałym dla „przeciętnego” odbiorcy. Zastosowanie zbyt skomplikowanego języka może spowodować zniechęcenie respondentów (wzięcie pod uwagę niższego poziomu zdolności percepcyjnych badanych). Sondaż nie jest złą metodą badawczą, ale stosowany w niewłaściwy sposób, nie pozwoli na uzyskanie wiarygodnych wyników badań. Sondaż dostarcza zdjęcia ilości w danym momencie czasowym; daje obraz, tego, co pojedyncze jednostki myślą w danym momencie wyrwane z kontekstu;

lata 80. XX wieku, badania socjologiczne w Polsce: wątek pytań socjologicznych m. in. dlaczego ówcześni polscy socjologowie w większości nie pisali o mających miejsce w Polsce przemianach społecznych i politycznych? Istniała cenzura ze strony państwa, która to uniemożliwiała. Ponadto, dominującą metodą badawczą był sondaż, który nie oddawał ogólnych nastrojów społeczeństwa, a jedynie obrazy wyrywkowe, fragmentaryczne; nie przedstawiał dynamizmu społeczeństwa. Sondaże zdominowały ówczesne instrumentarium narzędziowe;

+ Antoni Sułek (ur. 1945) – wybitny polski metodolog, socjolog; uważa, że okres dominowania sondażu w badaniach społecznych pozwolił na rozwój dwóch zasadniczych obszarów badawczych: opinii społecznej (którą trzeba badać na dużych grupach osób [co najmniej 1000 osób]) oraz analizy danych (jako że było bardzo wiele jednostek danych, które trzeba było liczyć, sprawdzać, ułożyć w diagramy);

sondaż jest metodą tańszą do przeprowadzenia niż wywiad. Należy jednak przeprowadzić odpowiedni dobór respondentów; pytanie: jakie osoby do badania będą reprezentatywne dla większej zbiorowości, do której należą? Jakkolwiek, wyniki takich badań nie będą w pełni reprezentatywne;

+ Ryszard Dyoniziak – autor publikacji pt. Sondaże, a manipulowanie społeczeństwem. Trzy prawa socjologii ankietowej prof. Dyoniziaka:

1. respondentów zazwyczaj nie obchodzi to, czego chce się od nich dowiedzieć badacz; 2. jeżeli dana osoba zdecyduje się wziąć udział w badaniu, to nawet, jeżeli nie będzie ona posiadać wiedzy w konkretnej dziedzinie, i tak udzieli odpowiedzi (mechanizm psychologiczny bardzo istotny, który sprawia, że nie można bezgraniczne ufać respondentom. Jednym z podstawowych bowiem błędów popełnianych przy stosowaniu metod komunikacyjnych jest niewzięcie pod uwagę faktu, że badany nie posiada stuprocentowej wiedzy o badanej rzeczywistości); 3. jeżeli w trakcie komunikacji między badaczem a respondentem pojawią się wieloznaczne pytania, terminy, to będą one zrozumiane na różne sposoby (badacz zakłada, że zadaje konkretne pytanie, w określonej konwencji, ale respondent może je zinterpretować zupełnie inaczej [przykłady z gwarami środowiskowymi, slangami etc.]);

sondaż nie daje możliwości poznania osobowości społecznej respondentów; pozyskiwanie jedynie wiedzy wycinkowej;

sondaże dzieli się według dwóch nakładających się na siebie kryteriów w typologii technik ankietowych:

– posiadanie kontroli lub nie; – przekaz pisemny lub ustny:

*ankieta audytoryjna – ankieta, którą respondent wypełnia w obecności badacza;

*ankieta socjometryczna – ankieta, w której badacz zadaje pytanie/pytania audytorium, które później udziela odpowiedzi pisemnie;

problem reprezentatywności: przy przeprowadzaniu ankiet, np. pocztowych, ich wiarygodność i reprezentatywność uzależniona jest od tego czy otrzyma się ich identyczną ilość (wysłanie stu ankiet i odzyskanie stu ankiet);

10

+ Earl Babbie (ur. 1938) – amerykański socjolog: – kontakt bezosobowy w przypadku sondażu ankietowego; – *humanizacja badań – dowartościowanie badanych: wzbudzanie w nich poczucie tego, że są traktowani jak ludzie, a nie jak zwykłe obiekty badań; – należy monitorować przez cały proces badawczy zwroty rozesłanych/rozdanych ankiet; – sondaż ankietowy jest metodą gromadzenia informacji za pomocą komuniacji pośredniej; informacje uzyskiwane tą drogą są stosunkowo mało trafne (kryterium trafności i rzetelności narzędzia, wskaźnika). Poprzez tę metodę trudno jest badaczowi dostrzec do istoty badanego zjawiska; narzędzie o słabszej trafności i większej rzetelności;

wypełnianie formularza w urzędzie, kwestionariusza też jest formą sondażu;

narzędzie badawcze powinno służyć do wniknięcia w rzeczywistość, a nie to generowania nowych obrazów;

Kwestionariusz jako narzędzie badawcze.

funkcje kwestionariusza: przełożenie problematyki badawczej na konkretne pytania. Proces badawczy ma swoją logikę; kwestionariusz pozwala na przejście od problemu badawczego do pomiaru określonych zmiennych. Służą do tego pytania (np. pytania co do rozkładu liczebnego płci w grupie badawczej). Kwestionariusz ma trzy dodatkowe funkcje:

– zmotywowanie badanych do udzielania odpowiedzi; – ułatwienie odpowiedzi respondentom; – przygotowanie materiału do analizy na etapie konstruowania kwestionariusza;

struktura kwestionariusza powinna mieć trzy części składowe: 1. część wstępna: powinna pomóc badaczowi w poinformowaniu respondenta o czym będzie dane badanie: tytuł badania, instrukcja wypełniania kwestionariusza, informacja o badaczu (badacz nie jest anonimowy, można zatem się z nim skontaktować) i o instytucji, w ramach której badania są przeprowadzane, instrukcja zwrotu kwestionariusza; 2. część środkowa: pytania wynikające z problemu badawczego. Konstruowanie pytań w kwestionariuszu jest następujące: pytania powinny się wiązać z problemem badawczym i ujmować jego wszystkie aspekty, czyli powinny być to tylko pytania wynikające z problemu badawczego i wszystkie pytania wynikające z problemu badawczego. Pytania te powinny być wyrażone w języku zrozumiałym dla grupy badanej. Jednym z podstawowych błędów w zadawaniu pytań jest tzw. błąd multiplikacji (wiąże się to z trzecim prawem socjologii ankietowej z teorii prof. Dyoniziaka), czyli ujmowanie więcej niż jeden problem w jednym pytaniu. Pytania powinny mieć strukturę modułową: uporządkowane w określone grupy i połączone płynnymi przejściami; numeracja ma być przejrzysta; lista możliwych odpowiedzi w pytaniach zamkniętych nie powinna być zbyt długa. Zalecenia te mieszczą się w obrębie kryterium komunikatywności z respondentem. Pytania wraz z odpowiedziami należy umieścić na jednej stronie; nie należy mieszać czcionek w kwestionariuszach: pytania pisane są zwykłą czcionką, a komentarze kursywą. Należy także unikać zadawania pytań sugerujących, np. Czy podobnie jak większość inteligentnych ludzi uważa Pan, że...? Trzeba uważać na zjawisko schematyzowania odpowiedzi: najlepiej przygotować zestaw pytań o powiększającej się kolejno ogólności problemu lub na odwrót; 3. część podsumowująca: przypomnienie respondentowi o odpowiedzi na wszystkie pytania; podziękowanie za udział w badaniach;

badanie społeczne jest zawsze przeprowadzane na żywym organizmie;

*fałszywe założenie znawstwa: – założenie, że ludzie wiedzą to, o co są pytani; – założenie, że badani na pewno podzielą się swoją wiedzą z badaczem; Gromadzenie bibliografii chroni przed ulegnięciem temu fałszywemu założeniu.

11

konspekt pracy tworzy się po to, aby wymusić zbudowanie struktury myślenia o problemie. Metodologia badań kulturoznawczych:

Gron. 3, 28.11.2013, s. P.1.2.

Analiza treści (zawartości).

*analiza zawartości – metoda pozwalająca na „zaobserwowanie” zapisów zachowań ludzkich. Pozwala na badanie przeszłości, ponieważ obiekt badań stanowi wtedy pewna zarejestrowana część rzeczywistości. Analizę zawartości powinno się stosować, gdy chce się zbadać minione ludzkie zachowania i co one mogły byłyby lub mogą „komunikować” badaczowi. Historycznie metodę tę jako oficjalnie uznaną opracowano w metodologii po II wojnie światowej. Prowadząc badania w oparciu o nią w drugiej połowie XX wieku, odkryto jak wielkie przemiany zaszły w różnych społeczeństwach na świecie. Zbadano m. in. skalę występowania rozmaitych zjawisk społecznych oraz ich intensywność. Poprzez analizę zawartości można badać genezę powstania, np. systemów totalitarnych (faszyzm, komunizm) oraz przyczyny ich „masowych sukcesów”;

komunikacja może zachodzić poprzez: słowo, dźwięk, obraz;

zjawiska masowe jako główne obszary do badań z wykorzystaniem analizy zawartości;

+ Harold Laswell (1902-1978) – amerykański teoretyk nauk o komunikacji oraz badacz nauk politycznych;

badanie komunikatów można przebiegać dwoma kanałami (tu: chodzi przede wszystkim o komunikaty tekstowe):

– jednostkowym: analiza, np. utworu literackiego pod względem językowym – celem jest dokładnie zbadanie semiotycznej wartości obiektu. Ten kanał analizy bardziej interesuje krytyków literackich niż kulturoznawców; – grupowym: analiza, np. utworu literackiego pod względem komunikacyjnym – celem jest tutaj dokładne zbadanie ukierunkowania komunikacyjnej wartości obiektu: tekst pochodzi od autora i trafia do określonego grona odbiorców stanowiących podzbiory większych zbiorowości. W tym kanale bada się masowy przepływ komunikatów pomiędzy konkretnymi zbiorowościami;

+ Bernard Berenson (1865-1959) – amerykański historyk specjalizujący się w badaniach nad renesansem. W 1952 roku zaproponował definicję analizy treści jako już ukształtowanej metody badawczej:

– *definicja analizy treści według Bernarda Berensona – jest to technika służąca do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych. Analiza przymiotników charakteryzujących ten opis: - obiektywny: nieuzależniony od własnych przekonań, czynników subiektywnych; - systematyczny: analiza treści musi przebiegać według określonych reguł; - ilościowy: liczenie występujących w komunikatach różnych składowych elementów, np. części mowy (czasowników, przymiotników etc.), konkretnych słów (przykład z badaniem ilości występujących słów „równość”, „demokracja” w kolejnych numerach wybranych czasopism). Ilościowy wymiar analizy zawartości pozwala także na zbadanie zmian w sposobach nauczania, np. badanie jak treści podręczników do danego przedmiotu zmieniały się wraz z kolejnymi latami (jak zmieniał się sposób przkazywania wiedzy poprzez tekst);

komunikat może oprócz treści jawnych zawierać również ukryte;

pytania, którymi zajmuje się współczesna analiza zawartości (kto? co? jak? do kogo? z jakim

12

skutkiem?): kto nadaje komunikat? (jakie środowisko nadało dany komunikat? jaka grupa?) Co jest nadawane w komunikacie? Jak nadawany jest komunikat? Do kogo dociera komunikat? Z jakim skutkiem jest ten komunikat dla odbiorcy, sytuacji?

analiza zawartości to metoda zbyt rzadko stosowana, natomiast sondaż to metoda zbyt często stosowana. W Polsce analiza zawartości rozwinęła się w przestrzeni prasoznawczej;

aby przeprowadzić analizę zawartości, należy skonstruować uprzednio odpowiedni klucz kategoryzacyjny, dla którego początkowe pyatnie to: co chce badacz zmierzyć? (co chce „wyłowić” ze zgromadzonego materiału informacyjnego?);

– *klucz kategoryzacyjny – schemat, według którego przeprowadzana jest analiza zawartości: - analiza na przykładzie badań nad filmami dla młodzieży nadawanych w telewizji: - pierwsza warstwa klucza: zarys zbiorowości postaci filmowych; - druga warstwa klucza: przedstawienie relacji pomiędzy poszczególnymi jednostkami w zbiorowości; - trzecia warstwa klucza: podział występujących osób na dwie kategorie: pozytywne i negatywne; - czwarta warstwa klucza: przedstawienie konkretnych miejsc geograficznych wymienionych w filmach; - to, czego badacz nie wyłowi z tekstu poprzez klucz kategoryzacyjny, pozostaje dla niego „nieobecne”; - internet daje dostęp do ogromnej ilości archiwizowanych materiałów;

zalety stosowania analizy zawartości: – możliwość badania zapisanych zachowań ludzkich, których nie można już obserwować; – zabezpieczony poprzez zapis materiał do badań; – pozwala badać procesy w ich rozwoju: - *badania longitudinalne – tzw. badania podłużne; psychologiczne badania tych samych osób przez dłuższy okres (nawet kilkanaście lat), przy użyciu takich metod jak: obserwacja, testy, eksperymenty psychologiczne itp. Badania podłużne umożliwiają śledzenie i opisywanie procesu rozwoju jednostki, szczególnie w zakresie stałości lub zmienności cech osobniczych;2 – to metoda, która respektuje naturę środowiska, fakt, że życie jest procesem w przeciwieństwie do sondażu, który tego nie umożliwia; – metoda mało kosztowna w użyciu;

słabe strony stosowania analizy zawartości: – ograniczony dostęp do materiału badawczego (ilość zarejestrowanych danych); – badacz sam sobie nakłada ograniczenie poprzez stosowanie klucza kategoryzacyjnego. Metody badań kulturoznawczych:

Gron. 7, 5.12.2013, s. Aula

Metoda biograficzna/dokumentów osobistych.

każda metoda ma za sobą zaplecze – background: filozoficzny, antropologiczny etc. Wybierając daną metodę badawczą, badacz decyduje się na pogodzenie z pewną stojącą za nią wizją antropologiczną; myśląc o metodach, trzeba sobie zdawać sprawę jakie idee się za nimi kryją, np. za sondażem ankietowym stoi wizja, że społeczeństwo jest zatomizowane, złożone z

2 www.wiem.onet.pl

13

indywidualnych postaci. To badanie trochę redukujące obraz społeczeństwa. Wywiad z kolei jest to już kontakt osoby z osobą. Społeczeństwo to nie anonimowe jednostki, ale konkretni ludzie;

*metoda biograficzna/metoda dokumentów osobistych – metodę tę zaproponował i wprowadził do metodologii badań Florian Znaniecki we współpracy z Williamem Isaakiem Thomasem. Wspólnie wydali oni dzieło pt. Chłop polski w Europie i w Ameryce w latach 20. XX wieku. Uczniem Floriana Znanieckiego był Jan Szczepański (autor podręcznika pt. Elementarne pojęcia socjologii). Metoda biograficzna umożliwia badania wydobywające informacje o relacjach ludzi uczestniczących w analizowanych procesach; stanowi sposób dotarcia do informacji na temat danych faktów poprzez analizę relacji ludzi uczestniczących (relacje uczestników). Dostarcza osobistego, nieprzetworzonego poglądu uczestników. Dzieło socjologów Znanieckiego i Thomasa ukazało się w momencie, gdy sondaż rozwijał się jako metoda badawcza. Badacz stosujący metodę biograficzną musi być świadomy tego jak on sam postrzega społeczeństwo. To metoda głęboka, odsłaniająca motywy ludzkich działań. Jest to metoda adekwatna do środowiska, które bada (w przypadku sondażu ta adekwatność jest znacznie osłabiona, ograniczona);

teorie socjologiczne: uwarunkowane od poszczególnych nurtów i szkół na polu socjologii i innych dyscyplin akademickich; nie istnieje jednak w obrębie socjologii jedna teoria, którą uwzględniałaby większość badaczy. Z tego m. in. powodu Florian Znaniecki oraz William I. Thomas podjęli napisania się książki Chłop polski w Europie i w Ameryce. Słabością ówczesnej socjologii było skłanianie się ku behawioryzmowi; uważano, że społeczeństwo to wyłącznie suma jednostek społecznych;

Chłop polski w Europie i w Ameryce: – *nota metodologiczna: autorzy reflektują nad metodą badawczą, którą stosują przed przedstawieniem pracy. To rzadki zabieg w pracach socjologicznych. Dobra praca licencjacka czy magisterska także powinna mieć przynajmniej fragment poświęcony refleksji metodologicznej; – życie człowieka składa się z dwóch warstw: obiektywnej (wartości) i subiektywnej (postawa wobec uznawanych wartości). Nie istnieje obiektywna rzeczywistość społeczna: życie społeczne to jest zawsze suma indywidualnych postaw konkretnych ludzi – nie ma żadnej innej, „nijakiej”, niczym nienacechowanej rzeczywistości. Ludzie tworzą zbiorowości i przeżywają realia, które owe zbiorowości tworzą. Ten aspekt życia badanych ludzi można analizować głównie poprzez pytanie o ich doświadczenia, przeżycia; – źródła badawcze: - listy: w tym źródle pisanym ujawniają się wewnętrzne doświadczenia poszczególnych ludzi, także zarejestrowane doznania, relacje, postawy uczestników pewnych społecznych procesów – to swoiste obrazy materii życia codziennego; - pamiętniki: fakty oraz interpretacja/komentarz osoby piszącej; - dziennik: głównie fakt, brak w zasadzie komentarz ze strony piszącego; - autobiografia: pamiętniki są pisane na bieżąco, natomiast autobiografie pisze już się z perspektywy czasu. Patrząc wstecz, dana osoba może dokonać refleksji nad swoim życiem, których wcześniej nie mogłaby dokonać; – *oral history: historia opowiadana, wywołana impulsem ze strony osoby pytającej; – pytania: dlaczego ludzie piszą listy, pamiętniki, dzienniki, autobiografie? Jak zdobywać dokumenty osobiste? W praktyce badawczej stosuje się zabieg pozwalający na zdobycie materiału badawczego, np. konkursy jako wywoływanie źródła badawczego: - 1921 – Florian Znaniecki ogłosił konkurs na życiorysy robotników. Swoją prośbę skierował właśnie do tej klasy społecznej. Pozyskał 149 życiorysów. Najdłuższy z nich miał 439 stron; - 1936 – Józef Chałasiński (1904-1979) ogłosił kolejny konkurs na spisany życiorys; otrzymał 1544 życiorysów; – badacz musi być pomysłowy: niekiedy sam musi dostarczyć sobie materiału badawczego;

14

– pytanie metodologiczne: czy istnieje różnica między autobiografią pisaną na konkurs, a dla tą pisaną dla własnej potrzeby, przyjemności? Tak, dokument tworzony z własnej potrzeby ma doczynienia z pewnym zjawiskiem społecznym, konkretnym faktem, stanem. Rejestruje to, co już istnieje. Z kolei autobiografia pisana na konkurs mieści już się w kategoriach komunikacyjnych, staje się niejako odpowiedzią na zadane przez badacza pytanie (często w pośredni sposób). Na takie pytania reagowali ludzie, którzy uczestniczyli w określonych wydarzeniach, których interesowała konkretna problematyka;

dwa typy źródeł w praktyce badawczej: – *źródła zastane (np. przedmioty znalezione w wykopaliskach archeologicznych etc.) i źródła wywołane (zjawiska wywoływane przez badacza dostarczają mu nowego, nieistniejącego dotychczas materiału badawczego). Wywiad jest po części jest źródłem zastanym i wywoływanym. Listy to źródła zastane;

*metoda konstruktywistyczna – pozwala na wychwycenie pewnej kategorii problemowej w procesach. Stosując ją, można zrekonstruować w jaki sposób ludzie w danym przedziale czasowym radzili sobie z rozwiązywaniem problemów. Metodzie tej może towarzyszyć analiza treści wraz z kluczem kategoryzacyjnym;

*metoda statystyczna – liczenie, np. ile lat średnio ludzie chodzili szkoły w danym przedziale czasowym?

krytyka metody biograficznej: – skazuje badacza na rekonstruowanie subiektywnej wizji życia społecznego. Jest to jednak niesłuszny zarzut, ponieważ na polu socjologii humanistycznej nie stosuje się zasadniczo kategorii obiektywności i subiektywności. Nie istnieje czysta obiektywność, ponieważ rzeczywistość zawsze „czemuś przynależy”; – daje uproszczoną wizję życia społecznego: przyjmując ontologiczne założenia metody biograficznej, można ten zarzut pominąć w dyskusji; – trudno dostępny materiał – to niegodny naukowca zarzut, ponieważ w wielu dziedzinach materiał badawczy pozostaje trudno dostępny;

*sekwencje długoczasowe: np. pisanie pamiętnika przez długi okres czasu, co stanowi dla socjologa, kulturoznawcy bardzo cenny materiał badawczy;

*realiści socjologiczni - uważają, że istnieją byty społeczne różniące się od kategorii bytów jednostkowych. Oznacza to zatem, że społeczeństwo nie jest wyłącznie sumą jednostek.

kMetody badań kulturoznawczych: Gron. 7, 12.12.2013, s. P.1.2.

Jakościowe badania terenowe.

schemat prof. Jana Lutyńskiego porządkujący metody badawcze poprzez klasyfikowanie ich do

określonych kategorii/kryteriów:

– obserwacja (O) komunikacja (K)

standaryzowane

niestandaryzowane

W schemacie prof. Jana Lutyńskiego może umiejscowić poszczególne metody badawcze. Będzie to wtedy klasyfikacja ogólna.

15

metodologia ma przede wszytkim pomóc badaczowi w ukształtowaniu się; pomóc, aby rozumiał, co robi, badając świat społeczny;

*klasyfikacja – to podział całkowity, a zarazem rozłączny danego zbioru danych. Zbiór stanowi pewną całość, a jednocześnie jego składowe przyporządkowane są do pewnych konkretnych kategorii w obrębie tego zbioru;

przyczyny przemian w polskim środowisku nauk społecznych w latach 80. i 90. XX wieku: – przyczyny wewnętrzne: dominacja metod ilościowych (np. sondaż ankietowy) oraz rozwój łódzkiego ośrodka badawczego, w którym zaczęto dokonywać ważnych metodologicznych refleksji (m. in. zadawanie następujących pytań: co się robi? Jak się robi?) – przewrót strukturalny i funkcjonalny; – przyczyny zewnętrzne: równoległa sytuacja w środowisku naukowym za granicą – nowe przemiany;

Historia myśli społecznej, Jerzy Szacki – dzieło porównywalne pod względem wybitnego charakteru do Historii filozofii Władysława Tatarkiewicza. Wpłynęło ono na rozwój filozofii społecznej w Polsce w momencie jego wydania (1981);

*paradygmat interpretatywny – stanowi przeciwieństwo paradygmatu naturalistycznego; to odwoływanie się w procesie badawczym do różnych nurtów antropologii. Nauki społeczne stanowią następstwo spekulatywnej wiedzy społecznej, której celem pozostaje stworzenie nauki o społeczeństwie na wzór nauk ścisłych (por. poglądy A. Comte’a). Jeszcze w połowie XX wieku sądzono przez pewien czas, że społeczeństwo można oprzeć na tych samych kategoriach interpretatywnych, co elementy badane na polu geografii, matematyki etc. Paradygmat interpretatywny sytuuje się w nurcie o nazwie interpretatywizm. W rzeczywistości założeniem interpretatywizmu jest to, że do prawdziwego zrozumienia, poznania konkretnego społeczeństwa czy kultury konieczne pozostaje zagłębienie się w rzeczywistość społeczną jego czy jej uczestników;

+ Wilhelm Windelband (1848-1915) – niemiecki filozof, założyciel szkoły badeńskiej (filozoficzna szkoła w nurcie neokantyzmu). Postulował w swoich badaniach nomotetyzm, czyli poszukiwanie uniwersalnych, ponadczasowych, a zatem i ahistorycznych zasad kierujących społecznym funkcjonowaniem poszczególnych jednostek – por. późniejsza etnometodologia;

poznanie społeczeństwa nie ma końcowo zmierzać do opisu tego społeczeństwa, czyli dokonywać pomiaru zmiennych charakteryzujących pewne zjawiska społeczne. W życiu społecznym kluczową rolę odgrywa komunikacja, czyli umiejętność posługiwania się symbolami. Język jest kodem symbolicznym. Rozumienie społeczeństwa musi dotykać zjawisk symbolicznych, ponieważ znaczenie samo w sobie pozostaje kwestią konwencji, czyli umowy. Sam opis badanego obiektu, np. znaku drogowego, nie może stanowić wystarczającej formy poznania;

należy wyszukiwać takich metod badawczych, które umozliwią dogłębne poznanie badanego wycinka rzeczywistości. Standaryzacja zmusza obiekty badane (w tym także ludzi) do zaakceptowania kategorii nałożonych przez badacza, np. kwestionariusz do wypełnienia – por. prawa socjologii ankietowej w ujęciu prof. Ryszarda Dyoniziaka;

metoda badawcza wyznacza problem, który jest badany;

po okresie dominacji metod ilościowych zaczęto poszukiwać nowego rodzaju metod badawczych;

życie społeczne nieustannie się tworzy;

16

znaczenie kultury oparte jest na kulturze znaczeń. Metody badawcze zas powinny zmierzać do odkrywania owych znaczeń. Nie można zrozumieć życia społecznego, nie wniknąwszy w jego strukturę znaczeń. Nie istnieje żaden inny świat społeczny, tylko ten jeden, w którym żyją wszyscy ludzie;

nowe podejście do badań zmieniło w ogóle umiejscowienie badacza w perspektywie całego procesu badawczego;

życie stanowi ciągły proces;

metody w obrębie jakościowych badań terenowych: – obserwacja uczestnicząca; – wywiad: pogłębiony, zogniskowany; – metoda biograficzna/dokumentów osobistych; – *metoda interwencji socjologicznej – została opracowana przez francuskiego socjologa Alaina Touraine’a (ur. 1925). Z definicji nie jest neutralna. Touraine uważał, że badacz ma nie tylko zrozumieć badaną społecznośc, ale i pomagać mu się rozwijać w określonym kierunku. W tym punkcie pojawia się jednak jeden z poważniejszych i co bardziej fundamentalnych dylematów w nauce oparty na pytaniu: czy nauka ma tylko opisywać, czy ma również kształtować, ukierunkowywać społeczności?

należy uwrażliwić badacza na to, że życie społeczne nie może być poddane badaniu jedynie za pomocą istniejących dotychczas metod badawczych – to antyteza do opisowego, tradycyjnego podejścia do badań naukowych;

cechy jakościowego podejścia do badań naukowych/cechy jakościowych metod badawczych: a) nienarzucanie badanym siatki pojęciowej badacza: komunikowanie się z badanym w języku badanego, nie badacza; należy umożliwić badanym wypowiadanie się języku, którym na co dzień się posługują; b) indywidualne traktowanie jednostek badanych: każdy badany jest inny. Nie można traktować społeczeństwa jako zbioru wystandaryzowanych jednostek; c) komunikacja dwukierunkowa: w sondażu ankietowym nie ma możliwości zmodyfikowania zachodzącego aktu komunikacji, ponieważ pozostaje on w tym przypadku raczej jednokierunkowy. W komunikacji dwukierunkowej między badaczem, a badanym zachodzi nieustanna interakcja, dochodzi do wielokrotnych aktów komunikacji; d) akceptacja dla kompetencji podmiotu badania: badacz powinien odchodzić od przekonania, że osoby badane to przedmioty badawcze. One są podmiotami badania. Badacz powinien uznać kompetencje badanych, ponieważ to onie tworzą życie społeczne, które stara się poznać naukowiec; e) bezpośredni kontakt badacza z badanymi: badacz musi być obecny w miejscu badań, musi uczestniczyć w badanym życiu społecznym (por. badania Bronisława Malinowskiego na Triobrandach). Nic nie zastąpi osobistego obcowania z rzeczywistością badaną, posiadania z nią kontaktu długotrwałego; f) pluralizm metodologiczny: podejście polegające na stosowaniu kilku metod badawczych w jednym procesie badawczym. Decydując się na stosowanie tylko jednej metdoy bowiem, badacz ogranicza możliwości poznania naukowego badanej rzeczywistości; g) akceptacja kontekstualności i życia społecznego: zachowanie człowieka wynika z kontekstu sytuacyjnego. Życie społeczne rozwija się w określonych procesach; h) mało liczne próby badawcze: niemożność badania dużych, liczebnych grup ludzi – w przypadku jakościowych metod badawczych, to konsekwencja przyjętej filozofii badania. Jakościowe metody badawcze umożliwiają poznawanie na poziomie mikrospołecznym; i) małoliniowy przebieg procesu badawczego: kontaktując się z daną rzeczywistością, nie trzeba się wiązać utartymi schematami badań. Należy jednak zachowywać strukturę procesu badawczego (kolejnośc etapów procesu badawczego);

17

j) dobór próby: nie jest losowy. Badacz ma prawo wybrać sobie docelową grupę badaną. Współcześnie jednak wiele społeczności zostało już przebadanych; k) niestawianie silnego wymogu obiektywności: nauka nie jest zdana całkowicie na subiektywizm badacza, ale też nigdy nie będzie w pełni obiektywna.

należy poznawać prawdę, a nie powielać tylko schematy;

metoda badawcza jest zawsze służebna w stosunku do prawdy, nigdy nie może się dziać na odwrót.

Metody badań kulturoznawczych: Gron. 3, 9.01,2014, s. P.1.2.

Eksperyment i badania ewaluacyjne.

eksperyment badania ewaluacyjne

–

analizy statystyczne

analizy historyczno-

porównawcze

inne

naukę uprawia się po to, aby wyjaśniać rzeczywistość;

wyjaśnienie to wskazanie przyczyn danego zjawiska, efektu. Funkcją poznania naukowego jest właśnie wyjaśnianie, co stanowi ambity sposób uprawiania nauki;

jedną z dróg badania rzeczywistości jest poszukiwanie związków przyczynowo-skutkowych;

odpowiedź na pytanie sformułowane od słowa „dlaczego…?” nie jest jednorazowa, ponieważ każda następna odpowiedź prowadzi do kolejnego pytania czy problemu badawczego;

*schemat eksperymentalny/myślenia eksperymentalnego/postępowania eksperymentalnego: 1. pretest: pomiar wstępny, np. określenie bieżącej skali bezrobocia w kraju; 2. zmienna niezależna: niezależny, zewnętrzny bodziec, który dopuszcza się do całego układu,

np. edukacja – edukowanie ludzi; 3. posttest: pomiar wtórny, np. określenie skali bezrobocia po zadziałaniu zmiennej niezależnej

– może być to mniejsza skala bezrobocia; 4. zmienna zależna: sprawdzenie jak zmienna niezależna wpływa na zmienną zależną, np.

wykształcenie zwiększa szanse zatrudnienia i zmniejsza skalę bezrobocia; – w naukach społecznych można stosować metodę eksperymentu, działając bodźcem pomiędzy dwoma pomiarami i obserwując uzyskany efekt/efekty po drugim pomiarze;

dwa z pięciu kanonów Johna Stuarta Milla (1843): – *kanon jednej zgodności – odnosi się do związku między przyczyną a skutkiem danego zjawiska – *kanon jednej różnicy – zachodzi wtedy, gdy można wskazać warunki do zaistnienia danej sytuacji;

kiedyś przeprowadzono pewien eksperyment, którym chciano sprawdzić zależność wydajności pracowników od stopnia oświetlenia pomieszczeń, w których pracowali. Im lepiej oświetlone były pomieszczenia, tym pracownicy wydajniej pracowali. Jednak, gdy stopniowo zaczęto im osłabiać oświetlenie w pomieszczeniu, nadal wydajnie pracowali. Pracownicy ci bowiem podejrzewali mylnie, że celem tego eksperymentu, jest wychwycenie najsłabszych pracujących i ich zwolnienie (ważne w tym kontekście jest również to, że ówczesna sytuacja ekonomiczna była trudna). Badacze po tym badaniu zrozumieli, że niemożliwe było wyizolowanie zmiennej niezależnej, która realnie wpłynęła na przebieg procesu badawczego;

18

wyizolowanie układu eksperymentalnego nie jest do końca możliwe, ponieważ nigdy nie może zaistnieć układ w pełni wyizolowany. Świat społeczny składa się z ludzi; eksperymenty w sferach społecznych trwają długie okresy czasu. W świecie przyrody natomiast badacze zastanawiają się nad tym jakie bodźce trzeba wywołać, aby osiągnąć konkretny skutek – istotą jest wyizolowanie zmiennej niezależnej i dokonanie jej pomiaru;

problemy eksperymentu w naukach społecznych: 1. problem pomiaru, np. jak zmierzyć poziom wiedzy danego człowieka? Ponadto, różne

zjawiska w historii można interpretować na różne sposoby; narzędzia pomiaru nie są doskonałe, a zmienne są w większości wielowymiarowe;

2. problem izolacji zmiennych: działanie czynników zewnętrznych: – *grupa kontrolna – grupa podobna do grupy badanej, która nie jest poddawana badaniu, a stanowi jedynie pole porównawcze w badaniu;

3. problem dojrzewania: ludzie zmieniają się wraz z upływem czasu i ludzie poddaniu długoterminowemu badaniu nie będą przez cały czas jego trwania tacy sami;

*badania ewaluacyjne – filozofia korzystania z pewnych źródeł: – *ewaluacja – – wybrane typy badań ewaluacyjnych: - *analizy statystyczne:

- korzystanie ze zgromadzonych danych statystycznych (wykorzystywane źródło; pojawia się tu jednak pytanie o trafność i rzetelność danych statystycznych: czy dana metoda pozwala badaczowi zmierzyć zmienną, która go interesuje?

ewolucjoniści: schemat rozwoju ludzkości jest linearny, czyli ewolucyjny;

teorie dotyczące dziejów historycznych: – linearne/ewolucyjne – historia rozwija się od pewnego punktu początku i nie powraca do żadnego punktu – „płynie”; – cykliczne – historia toczy toczy się cyklami: występują w niej regularne elementy powtarzalne; – o chaosie – historia to zbiór przypadkowo rozsianych, chaotycznych zdarzeń; – mówiące o tym, że poza człowiekiem nie istnieje żaden inny mechanizm rozwoju: to człowiek jest w pełni twórcą historii własnej cywilizacji;

*metoda socjometryczna – wprowadzona do metodologii przez Jacoba Levy Moreno (1879-1974) do podręczników pedagogicznych;

*socjometria – metoda badawcza stosowana po to, aby zdiagnozować stosunki międzyludzkie w małych grupach społecznych. Socjometria nie jest jednak w stanie zbadać całego obszaru tych struktur, ale w ich konkretnych sferach;

*struktury makrospołeczne – to, np. klasy społeczne, warstwy społeczne, mieszkańcy mast, państw;

*struktury mikrospołeczne – to, np. rodzina, grupa przyjaciół; typy zbiorowości zwane grupami pierwotnymi w socjologii, w których jednostka uczestniczy całą sobą w relacjach z pozostałymi członkami grupy. Istnieją teorie mikrosocjologiczne dotyczące tych struktur;

diagnoza relacji w oparciu o zasady sympatii;

ilościowe ujmowanie aspektów ludzkiego postępowania w określonych sytuacjach i w konkretnych wyborach dotyczących faworyzowania;

próba zrekonstruowania sytuacji ogółu ludności;

19

*badania socjometryczne – polegają na diagnozowaniu relacji w grupach trwałych, a nie w przypadkach grup krótkotrwałych, zamkniętych. Badanie socjometryczne wymaga 100% członków badanej grupy: jeżeli osoba wypełniająca test socjometryczny nie weźmie pod uwagę osoby nieobecnej, to wynik badania nie będzie prawdziwy;

w każdej grupie istnieje szereg struktur ją organizujących;

trzy rodzaje wyborów: pozytywny, negatywny, neutralny;

*macierz – w matematyce to układ liczb, symboli wyrażeń ujętych w formę tabeli; sposób macierzowy prezentacji wyników w ramach testów socjometrycznych: graf pozwala na syntetyczne przedstawienie wyników badania:

Na powyżej przedstawionym schemacie sytuacja rysuje się wręcz patologicznie, ponieważ cała grupa jest uzależniona od jednej osoby; taką grupą łatwo jest sterować.

rodzaje struktur socjometrycznych: – łańcuchowa/relacja łańcuchowa: łańcuch komunikacyjny aktywuje każdy element swojego ciągu; – gwiazdowa: skupienie uwagi grupy tylko na jednej jednostce; – kliki: podgrupa koncentruje na sobie uwagę pozostałych członków grupy;

zalety badań socjometrycznych: – metoda prosta, niewymagająca żadnych wielkich przygotowań i zasobów finansowych;

słabe strony badań socjometrycznych: – można za ich pomocą badać tylko bieżący, aktualny stan danej struktury; – badanie opinii badanych na temat struktury, a nie samej struktury, czyli struktury rzeczywistej. Jakkolwiek, zarzut ten można odrzucić, biorąc pod uwagę fakt, że zmiennych badanych się nie widzi, np. tożsamości narodowej;

1

10

00

2

3

9

8

6 5 4

20

– metoda ta nie zgłębia przyczyn, motywów na podstawie których dana struktura powstała; – traktowanie wyborów w trakcie badania socjometrycznego dychotomicznie, a sytuacja afektywna nigdy nie jest dychotomiczna.

Metody badań kulturoznawczych: Gron. 7, 16.01.2014, s. P.1.2.

Analiza danych i dobór próby.

metodologia wymaga systematyczności, konkretnych reguł postępowania w przebiegu

postępowania badawczego;

metafora „ołowiu i skrzydeł”: przenośny obraz uprawiania nauki, w którym ołów ma symbolizować stabilność procesu badawczego, a skrzydła odkrywczość, kreatywność badaczy;

analizy są cały czas usytuowane w procesie badawczym;

gromadzenie danych empirycznych wykorzystywanych w kolejnych etapach procesu badawczego: zebrane dane nie stanowią zakończenia tego procesu – należy je jeszcze opracować i spisać raport, ponieważ proces badawczy powinien być koherentny;

*imperatyw koherentności procesu badawczego – nakaz, według którego proces badawczy ma być koherentny;

*redukcja przestrzeni własności – ?

*analiza danych – to, co badacz uzyskał po zastosowaniu konkretnej metody badawczej. Analiza danych dzieli się na następujące rodzaje oraz ich podrodzaje:

analiza danych

jakościowy (nieliczbowy): 1. kategoryzacja danych: wyróżnienie

kategorii w ramach zbioru zebranych danych; można wyróżnić dwie lub więcej kategorii na podstawie, np. odpowiedzi udzielonych przez badanych; to kreatywny i silnie zindywidualizowany etap dla badacza: to badacz decyduje na jakie kategorie podzieli dane – podobnie jak w przypadku klucza kategoryzacyjnego w analizie zawartości;

2. kodowanie: sposób pozwalający na porządkowanie danych w ramach jakościowej analizy danych; dzieli się na wyczerpujące i rozłączne;

ilościowy (liczbowy): 1. opisowy (jednozmiennowy): badanie tylko

jednej zmiennej; w ramach tego podrodzaju wyróżnia się jeszcze trzy elementy podziału: – rozkład zmiennej, np. jak zmienna wieku rozkłada się na członków poszczególnej zbiorowości, np.

wiek liczba osób

21 2

22 5

23 3

24 1

– R: 11

– tendencja centralna: dominująca wartość w zbiorze, np. średnia arytmetyczna (wartość średnia dla całego zbioru, często nieobrazowa, gdy w zbiorze występują bardzo kontrastowe dane, np. w przypadku różnic w wysokości wynagrodzenia w pracy rozpiętość między najniższą a najwyższą stawką może wyności ponad 4000 złotych), mediana (wartość występująca w dokładnie w środku ciągu rosnącego [dane

21

uporządkowane rosnąco ze zbioru]) i modalna (wartość dominująca w zbiorze, czyli najczęściej w nim występująca); – rozproszenie: jeżeli wartości w danym zbiorze są bardzo rozproszone (występują między nimi duże różnice), to wartość średnia nie jest dobrą, obrazową miarą;

2. wielozmiennowy: badanie więcej niż jednej zmiennej;

Aby przejść do analizy wyjaśniającej, trzeba najpierw dokonać analizy opisowej, jakkolwiek, czasami zmienna opisowa może być wystarczająca dla potrzeb danego procesu badawczego.

konstruując tabelę z danymi należy zawsze nadać tytuł tabeli, właściwy jej numer porządkowy oraz podać źródło, z którego się korzystało przy doborze danych, np. Krajowe Centrum Badania Opinii (Społecznej); to kwestia brania odpowiedzialności za treści przedstawiane w zebranych danych.

Dobór próby.

badania całościowe to badanie całej populacji, natomiast badania częściowe to badanie wybranej grupy reprezentatywnej dla danej populacji;

*estymator – to, co ocenia się w próbce. Na podstawie estymatora należy ocenić wielkość parametru;

reprezentatywność: przeprowadzając próbę, należy uzyskać dane reprezentatywne dla całej grupy;

wyróżnia się następujące ścieżki doboru próby: a) próby nielosowe (nieprobabilistyczne): łatwiejsze w przeprowadzeniu, ale

niereprezentatywne dla całej grupy; także tanie w przeprowadzeniu; wyróżnia się następujące procedury w próbach nielosowych: – procedura dostępności osób do badania (potencjalnych badanych); – procedura doboru celowego/arbitralnego: badacz decyduje, kogo wybiera do swojej próby badawczej; – procedura „kuli śnieżnej”: poprzez kolejne osoby należące do grupy objętej badaniem, badacz dociera do jej członków; – procedura kwotowa: do grupy mogą wejść osoby, które spełniają określone warunki; – procedura przez obserwatorów: znalezienie jednej osoby dobrze poinformowanej w danej dziedzinie pozwala na pominięcie etapu przepytywania wielu osób;

b) próby losowe (probabilistyczne): trudniejsze w przeprowadzeniu, ale reprezentatywne dla całej grupy, wymagają operatu, czyli odwzorowania całej populacji za pomocą pewnego schematu (np. spis ludności); w każdym z rodzajów próby losowej badacz przed przystąpieniem do badania posiada już określoną wiedzę w temacie; wyróżnia się następujące procedury w próbach losowych (por. tabela liczb losowych): – procedura prostej próby losowej: elementy wybierane są ze zbioru całkowicie losowo, przypadkowo; – procedura doboru systematycznego: np. wybieranie co szóstego elementu ze zbioru; – procedura doboru warstwowego: (przykład ze szkolnictwem średnim, które dzieli się na trzy warstwy: licea ogólnokształcące, technika oraz na licea profilowane) należy dobrać dane z każdej warstwy w ramach jednej kategorii;

22

– procedura doboru wielostopniowego: (przykład z gminami, powiatami i województwami).

Metody badań kulturoznawczych: Gron. 7, 23.01.2014, s. P.1.2.

Etyczny wymiar nauki.

czy dane metody badawcze można stosować? Jakie mają one wpływ na badane podmioty?

– jak badać świat zarówno ze strony naukowej jak i z innych perspektyw? – ujęcie nauki w karby organizacyjne; – radzenie sobie z opisem materii: co należy czynić, aby opisać daną sferę społeczną? – uprawianie nauki odbywa się także w kontekście etycznym: badania są prowadzone w konkretnym środowisku; – „socjologia jest królową nauk społecznych”; – trudno jest prowadzić badania bez zupełnej ingerencji w sferę badaną. Łączy się to z pojęciem stosowanym główne w medycynie:

- *inwazyjność technik – w procesie diagnozowania, badania następuje pewna inwazja w ciało badane. Podobnie dzieje się w naukach społecznych: badanie o ludzi oraz wytworów ludzkiej działalności wywiera na nich określony wpływ, np. respondent to człowiek wręcz „dotykany” w procesie badawczym. Pojawia się tu pytanie o to jaki wpływ ma badanie na badanego: pozytywny, negatywny czy też być może neutralny (de facto – bez wpływu);

dylemat polityczny i finansowy: – finanse są niezbędne do prowadzenia badań, co wiąże się z określonymi konsekwencjami i stwarza pewne uzależnienie od struktur najczęściej politycznych; – Zabawy i zwodzenie nauki, Martin Gadager? oraz Czarnoksięstwo w naukach społecznych, Stanisław Andreski? to dwie publikacje, w których autorzy przekazują, że każdy ze skrajnych systemów politycznych w historii miał swoich apologetów na polu nauki, np. komunizm (tzw. naukowy komunizm”, włoski faszyzm, nazizm (niemiecki faszyzm); – rosnąca liczba instytucjonalnych przejawów rozwiązywania problemu etycznego w nauce, np. tworzenie kodeksów postępowania etycznego; – Dekalog badania społecznego, Janusz Szumski; – środowisko badaczy stara się sprostać wyzwaniu etycznemu na polu nauki, ale pojawiają się: - dylemat między prawem do prowadzenia badań, a prawem do wolnej decyzji ludzi, których chce się badać; - dylemat na polu nauk ścisłych, np. badanie struktury atomu, który może później być wykorzystany w dobrej lub w złej intencji;

co nauka proponuje wobec powyższych dylematów? 1. zasada dobrowolnego uczestnictwa: badacz nie może nikogo zmusić do badań (por. prawa

socjologii według prof. Ryszarda Dyoniziaka: badania mają znaczenie dla badacza, nie dla badanego). Badacz powinien w pełni opowiedzieć o przeprowadzanym badaniu, udzielić wszelkich informacji badanym: osoba dobrowolnie uczestnicząca w badaniu musi być w nim wszystkiego świadoma. Z drugiej jednak strony ta zasada może sprawić, że już na samym początku ktoś zrezygnuje z udziału w badaniu, a w innym przypadku sprawić, że badany będzie inaczej myśleć aniżeli wtedy niż gdyby nie wiedział wszystkiego o przeprowadzanym badaniu. Zasada dobrowolnego uczestnictwa jest bardzo ważna, ale może niekiedy burzyć logikę procesu badawczego;

23

2. zasada niekrzywdzenia badanych: przypadek eksperymentu stanfordzkiego (Zimbardo?), w którym studenci odgrywali rolę więźniów oraz strażników więziennych zwrócił uwagę na problem wpływu instytucji totalnych (więzienia, zakłady poprawcze, szpitale psychiatryczne, czyli miejsca, w których umieszczeni ludzie podlegają całodobowej kontroli. Klasztory klauzurowe to szczególny przypadek, w charakterze pozytywnym, instytucji totalnej, tym bardziej, że ludzie tam przebywający zazwyczaj samodzielnie zdecydowali o swoim pobycie w klasztorze). Uważa się, że autorem terminu instytucja totalna jest Irving Goffman?. Eksperyment stanfordzki wykazał, że zajęcie określonej pozycji w instytucji totalnej wywołuje zmiany w postawie, zachowaniu człowieka – wręcz w jego psychice. Pojawiają się jednak pytania, na ile można takich pracowników usprawiedliwić samym wpływem instytucji i czy nie jest to zbyt silne akcentowanie bezwolnego wpływu instytucji na człowieka? W eksperymencie stanfordzkim zdarzało się, że ludzie cierpieli, ale okazał się on przez ten fakt pożyteczny dla nauki; został jednak przerwany w trakcie jego przeprowadzania właśnie ze względów etycznych. Po przeprowadznym eksperymencie prowadzi się niekiedy tzw. sesję reparacyjną, aby w pewnym stopniu zadośćuczynić tym, którzy mogli byli doznać krzywdy w wyniku eksperymentu;

3. zasada anonimowości i poufności: badania są anonimowe wtedy, gdy nikt nie ma jakiejkolwiek możliwości zweryfikowania tożsamości badanych, natomiast badania poufne są wtedy, gdy badani mogą zaufać badaczowi, że ów nie wyjawi innej osobie ich tożsamości. Badanie, w którym są pytania o pewne dane przy jednoczesnej możliwości faktów pozwalających na identyfikację badanego, nie mają już anonimowego charakteru – por. konsktrukcja kwestionariusza ankietowego, w którym w częsci wstępnej umieszcza się informacje o instytucji, w ramach którego prowadzone są badania [jeżeli instytucja jest powszechnie znana w danym większym środowisku, np. Uniwersytet Jagielloński w Polsce, jej wiarygodność w oczach badanego prawie automatycznie wzrasta]). Trzeba być świadomym, co gwarantuje zasada anonimowości i poufności;

4. zasada informowania uczestników badań o wynikach: dowodzi podmiotowego i partnerskiego traktowania badanych przez badacza. W przypadku badań anonimowych nie można jednak dotarczyć wyników badanemu bezpośrednio, dlatego też przekazuje się w takich przypadkach informację badanym o instytucji i terminie: gdzie i kiedy będzie można uzyskać zbiorcze wyniki badania. Należy informować o wszystkich wynikach, nawet o tych nieprzewidzianych, burzących nawet dotychczasowego teorie badacza;

polityczne uwarunkowania nauki: – trzeba znaleźć odpowiedniego sponsora do badań, np. w Stanach Zjednoczonych, aby uzyskać środki finansowe od państwa na badania, trzeba wpierw otrzymać pozytywną opinię komisji etycznej; – uprawiania nauki nie odbywa się w próżni cywilizacyjnej, społecznej; nie należy także sprowadzać nauki do czysto teoretycznego postępowania; – nie można oddzielić kultury od człowieka; – poznanie naukowe powinno być obiektywne, ale nauce przewodzą ludzie, czyli podmioty subiektywne. Można jednak redukować subiektywność poprzez konsultację z innymi ludźmi.

24

Metody badań kulturoznawczych

10.10.2013

Metodologia zajmuje się:

– procesami poznawczymi

– wytworami czynności poznawczych (to np. pojęcia i twierdzenia, teorie)

W historii kształtowały się dwa silne nurty metodologiczne:

– nurt naturalistyczny – wychodzi z założenia, że świat jest jeden i należy go badać za pomocą

wspólnych metod, niezależnie od tego, co jest przedmiotem naszych badań. Wzorcem jest fizyka

– nurt humanistyczny nie istnieje istota rzeczy niezmienna dla wszystkich, jest różnicowana od

świata, w którym coś powstało. Rzeczy o tyle istnieją i są określane, o ile istnieje ktoś, dla kogo mają

znaczenie. Każda rzecz ma swoje osobne znaczenie w zależności od kręgu jej odbiorców i

użytkowników. Nie wszystko ze świata społecznego da się opisać w sposób ilościowy, dlatego naukę

należy też wyposażyć w nową metodologię, metodę rozumienia (Max Webber). Świat społeczny

trzeba nie tylko opisywać, należy go także rozumieć.

Proces badawczy – rozpoczyna się od zadania pytania, ostatnim etapem jest odpowiedź na to pytanie.

Nie należy mylić obszaru badania z problemem badawczym.

Problem spójności procesu badawczego – najprościej spójność osiągnąć zadając pytanie, a potem dążąc

do odpowiedzi na nie.

Etapy procesu badawczego: – sformułowanie problemu badawczego

– eksplikacja (konceptualizacja) – uszczegółowienie problemu

– formułowanie hipotez

– operacjonalizacja – przejście na poziom zmiennych, poziom pomiaru

Dwie fazy procesu badawczego: faza konceptualizacji i faza operacjonalizacji.

Każdy proces badawczy jest procesem cyklicznym.

17.10.2013

Zmienne i wskaźniki.

Zmienne

Rzeczywistość poznajemy wyróżniając różne zmienne. Poznanie dokonuje się poprzez dokonanie

pomiaru wartości tych zmiennych.

Pojęcie zmiennej jest kluczowym pojęciem w metodologii. Większość zmiennych stosowanych w

metodologii to zmienne wielowymiarowe.

Inny podział zmiennych:

– jednostkowe (mogą mieć charakter absolutny (przynależą jednostce z racji tego, że jest jednostką,

np. wzrost, kolor oczu) lub relatywny (np. bycie podwładnym swojego szefa), mogą też być

porównawcze (ktoś jest jakiś w stosunku do kogoś), mogą mieć charakter cech kontekstowych (bycie

mieszkańcem wielkiego miasta))

25

– grupowe (mogą być analityczne (powstają z operacji na zmiennych absolutnych odnoszących się

do jednostek, np. średni wzrost w danej grupie), cechami strukturalnymi (określają cechy grupy, da się je

określić tylko badając grupę jako całość, np. patriarchalność rodziny), mogą być też cechy globalne (np.

typowa grupa miejska/wiejska)

Kolejny podział:

– zmienne dychotomiczne (inaczej zero-jedynkowe; przyjmują tylko dwie wartości, np. płeć)

– zmienne wielowartościowe (np. pomiar długości w cm)

– skokowe (przyjmują określone wartości w danych przedziałach, np. dochód w zeznaniach

podatkowych, który zawsze jest liczbą całkowitą) – zazwyczaj ich używamy

– ciągłe (zmienne mogą przyjmować wszystkie wartości z danego przedziału, np. czas,

barwy tęczy)

Kolejny podział (typologia Stevensa):

– nominalne (jakościowe) – można tylko stwierdzić różność wartości danej zmiennej, np. płeć

– porządkowe – możemy nie tylko stwierdzić różność danych zmiennych, ale i jej natężenie -

stopień, w jakim się różnią. Obiekty posiadające daną cechę można uporządkować na jej podstawie.

– interwałowe – oprócz wymienionych wyżej operacji można je też dodawać lub odejmować – do

tego musi istnieć jednostka pomiaru. Przykład – temperatura liczona w stopniach C.

– ilorazowa – jw., ale można też mnożyć i dzielić, np. skala Kelvina.

Podział ten służy do tego, by nie wyciągać pochopnie nieuprawnionych wniosków; trzeba zwracać

uwagę, do której kategorii należy dana zmienna i jakie działania można na niej wykonywać.

Zawsze można też osłabiać skalę, którą się posługujemy – np. zmienne ilorazowe (dochód)

przedstawiać za pomocą zmiennych nominalnych (ktoś dużo lub mało zarabia). Nie wolno natomiast

robić tego w drugą stronę – np. zmiennej nominalnej traktować jako ilorazowej.

Najczęściej posługujemy się cechami nominalnymi i porządkowymi.

Na odkrywanie związków przyczynowo-skutkowych pozwala eksperyment.

Wskaźniki

To też pewien rodzaj zmiennych.

Da się wyróżnić co najmniej trzy rodzaje wskaźników w naukach społecznych:

– ludzkie zachowania

– przedmioty materialne

– wypowiedzi

24.10.2013

Opis jest jednym ze sposobów poznania.

Będziemy opisywać metody badawcze.

Zastosowana metoda z jednej strony otwiera pewne możliwości, a z drugiej strony inne zamyka.

W naukach społecznych zaleca się stosowanie triangulacji – pojęcie z geologii, chodzi w nim o to, że

musimy wyznaczyć co najmniej trzy punkty (dobrze, że byłeś na geodezji). W naukach społecznych w

danym procesie badawczym zaleca się stosować więcej niż jedną metodę badawczą, bo każda kolejna

26

metoda poprawia jakość widzenia zjawiska, które chcemy badać.

Metody badawcze będziemy omawiać zgodnie z kluczem skonstruowanym przez Jana Lutyńskiego. Proponuje on podział na metody obserwacyjne i na metody komunikacyjne. Innym kryterium jest

kryterium standaryzacji; wtedy mamy metody standaryzowane i niestandaryzowane.

Komunikacyjne:

– związane z komunikacją bezpośrednią

– związane z komunikacją pośrednią

Te podziały nie są dychotomiczne, a wielostopniowe.

Metody komunikacyjne są swoiste dla nauk społecznych, zaś obserwacyjne i dla nauk społecznych,

i przyrodniczych.

W metodach obserwacyjnych jest obiekt obserwowany i obserwator. W metodach

komunikacyjnych są dwie osoby, które komunikują się ze sobą w celu poznania nieobecnego

obiektu.

obserwacyjne komunikacyjne

bezpośrednia pośrednia

standaryzowane

niestandaryzowane

Czym jest obserwacja?

Obserwacja, aby mogła być naukowo zastosowana, musi spełniać następujące warunki:

– gromadzenie spostrzeżeń planowe

– obserwacja musi być systematyczna

– obserwacja musi być ukierunkowana – podstawowym kryterium ukierunkowania będzie nasz

problem badawczy

– niektórzy dodają jeszcze, że obserwacja musi przebiegać w określonym czasie

Obserwacja powinna być także rejestrowana.

Możemy mówić o obserwacji jako szeroko pojętej metodzie badawczej lub jako o czymś, co

doprowadza badacza do sformułowania problemu badawczego.

Obserwacja jest wewnętrznie zróżnicowana, istnieje wiele jej typów.

Obserwacja ma swoje ograniczenia: obserwujemy tylko to, co się dzieje teraz, a także to, że jest

indukcyjna(!) - mamy skłonność do wychwytywania z obserwowanej rzeczywistości tych faktów, które

potwierdzają nasze hipotezy i oczekiwania.

Zalety obserwacji: to metoda uniwersalna - możne być stosowana w różnych warunkach, celach i

przez różne osoby, pozwala nam poznawać ludzi/zdarzenia w ich naturalnym środowisku, pozwala nam

przełamywać bariery kulturowe (w przeciwieństwie do języka).

Obserwacja jest ważną metodą badawczą poprzez swoją uniwersalność i wielorakie zastosowania.

27

Obserwacja jako metoda naukowa – musi spełnić jeszcze cztery warunki:

– obiektywności; wynik powinien być niezależny od tego, kto obserwację prowadzi

– adekwatności; powinna być adekwatna do problemu badawczego, generowana przez niego

– powinna być wyczerpująca; obejmować wszystkie aspekty danego przedmiotu

– powinna być wnikliwa; np. należy obserwować nie tylko zjawisko, ale i jego związki z innymi

zjawiskami

Typologia obserwacji:

– uczestniczące i nieuczestniczące; badacz zawsze musi podjąć decyzję, którą metodę wybierze.

Najważniejsze konsekwencje: będąc członkiem grupy członek może docierać do pewnych spraw, których

grupa nie ujawnia obcym, ale z drugiej strony podlegamy etnocentryzmowi (= wyższe wartościowanie

grupy, do której się należy), człowiek zawsze też jest w jakimś określonym miejscu struktury i z tego

punktu widzenia oceniamy to, co widzimy – eliminacja pełnej obiektywności.

– uczestnicząca – badacz staje się członkiem zbiorowości, którą obserwuje

– nieuczestnicząca – badacz stoi z boku w stosunku do zjawiska obserwowanego

– jawne i ukryte. Problem: jeśli ktoś wie, że jest obserwowany, postępuje inaczej, niż gdy tego

nie wie. – jawna – obserwowana zbiorowość wie, że jest obserwowana

– ukryta – badacz ukrywa fakt obserwowania

– kontrolowana i niekontrolowana (pokrywa się z podziałem na standaryzowaną i

niestandaryzowaną). Istnieją pewne techniki i narzędzia do kontrolowania obserwacji.

– bezpośrednia i pośrednia

Mogą być różne obiekty obserwacji:

– zachowania przestrzenne ludzi (ktoś stoi, gestykuluje, siedzi, etc.)

– zachowania niewerbalne (smutna mina)

– zachowania językowe ('mhm')

Konieczność interpretowania wyników obserwacji. Z jednej strony fakt, że wyrośliśmy w jakiejś

kulturze pomaga nam w interpretacji, a z drugiej przez to możemy nie zauważać pewnych zachowań,

ponieważ są dla nas naturalne. Chcąc obserwować inną kulturę będzie zauważał zachowania przestrzenne, ale będzie miał problem z ich

interpretacją.

7.11.2013

Między badaczem a respondentem dochodzi do aktu komunikacji. Sytuacją idealną byłoby, gdyby

respondent na zadane mu pytanie odwołał się do rzeczywistości – w tym miejscu pojawia się problem

relacji poznawczej (przy zadaniu pytania była relacja komunikacyjna – czy ktoś zrozumiał pytanie, oraz

relacja ekspresyjna – zdolność wyrażania tego, co myślimy). Dodatkowo, wiedza respondenta o

rzeczywistości nigdy nie jest 100%. Badacz chcąc poznać rzeczywistość inicjuje szereg procesów, które mają doprowadzić go do wiedzy o

rzeczywistości.

Badacz → Respondent → Rzeczywistość

Nowak nazwał to łańcuchem komunikacyjnym – proces poznawczy, odwołując się do metod

komunikacyjnych, zawsze opiera się na aktywowaniu takiego łańcucha komunikacyjnego.

Relacje poznawcza, komunikacyjna i ekspresyjna nie dają doskonałego obrazu rzeczywistości, zawsze w

28

pewien sposób zakłócają proces poznawczy.

Teoria pytań.

Czym jest pytanie? Wypowiedz skierowana do respondenta mająca na celu uzyskanie określonych

informacji.

Przyjmujemy założenie, że odpowiedź na zadane pytanie daje obraz rzeczywistości, podczas gdy

faktycznie nigdy nie są one całkiem tożsame.

Odpowiedzi na pytania traktujemy jako wskaźniki.

W metodach komunikacyjnych, gdy uruchamiamy łańcuch komunikacyjny, zadajemy pytanie by

uzyskać odpowiedź, a treść odpowiedzi jest dla nas wskaźnikiem informującym nas o

rzeczywistości.

Typy pytań:

– otwarte (są lepszym narzędziem poznawania rzeczywistości, ale trudniejszym do stosowania)

– zamknięte (istnieje ograniczona ilość odpowiedzi na to pytanie), w szczególności pytania

rozstrzygnięcia (tak/nie)

– pośrednie

– bezpośrednie

– to podział ze względu na intencję pytającego: jeśli pytanie 'która jest godzina' zadajemy by się

tego dowiedzieć, jest to pytanie bezpośrednie; jeśli pytamy by dowiedzieć się, czego dana osoba używa

do określania czasu, jest to pytanie pośrednie

Wywiad – metoda badawcza. W bezpośrednim kontakcie między badaczem a respondentem zadawane są

pytania, otrzymywane są odpowiedzi. Może się cechować różnym stopniem standaryzowania, choć

nigdy nie będzie ono pełne.

Przez to, że wywiad odwołuje się do komunikacji bezpośredniej (obecność badacza i respondenta w

określonym miejscu), każdy wywiad jest wygenerowaniem sytuacji społecznej. W czasie wywiadu

oprócz samego pytania do respondenta dociera też kontekst społeczny; kim są te osoby, jak się

zachowują, etc.

Ze względu na to, że jest oparty na komunikacji bezpośredniej, zazwyczaj wywiadowi towarzyszy także

możliwość zastosowania obserwacji.

Typologizacja wywiadu:

– ze względu na stopień standaryzacji:

– swobodny (w najmniejszym stopniu zestandaryzowany, nie może jednak być rozmową o

czymkolwiek i w jakikolwiek sposób; musi być ukierunkowany)

– zogniskowany (mniej zestandaryzowany niż wywiad kwestionariuszowy; badacz zadaje

pytania w sposób dowolny, wspólny jest tylko skoncentrowanie na konkretnym problemie)

– kwestionariuszowy (badacz wszystkim badanym osobom stawia takie same pytania; ten

typ wywiadu pomaga badaczowi porównywać odpowiedzi różnych respondentów)

– ze względu na częstotliwość:

– jednokrotny

– wielokrotny (gdy chcemy uchwycić proces zmiany)

– ze względu na to, z kim przeprowadzamy wywiad:

– wywiad grupowy (tu dochodzi jeszcze jeden kontekst – wpływ grupy)

– wywiad indywidualny

29

21.11.2013

Sondaż ankietowy (survey) – metoda tak spopularyzowana, że przez niektórych często utożsamiana

z socjologią. To komunikacja pośrednia (brak bezpośredniego kontaktu, z czego wynika szereg istotnych

konsekwencji), najczęściej pisemna. To metoda wystadaryzowana.

Sondaż ankietowy ≠ ankieta. Ankieta to narzędzie w ramach metody, jaką jest sondaż.

[Metody które stosujemy nie są całkowicie neutralne. Rodzaj używanej metody zależy od badanego

zjawiska, metoda określa, co będziemy w stanie zbadać, z jakich danych będziemy zmuszeni

zrezygnować.]

Marshall McLuhan – medium jest zarazem orędziem, środek za pomocą którego się komunikujemy,

zawiera już w sobie przekaz. To jakim medium się posługujemy, decyduje o tym, co chcemy powiedzieć.

Podobnie jak w przypadku wywiadu sondaż ankietowy jest pomocny wtedy, gdy chcemy dotrzeć do

zjawisk nieobserwowalnych.

Klasyczna wersja sondażu – badacz zestawia pytania tworząc kwestionariusz do sondażu, a potem jakoś

(pocztą, w gazecie, etc.) dostarcza je respondentowi, nie widząc go.

Różnice między sondażem a wywiadem:

– brak kontaktu bezpośredniego, a więc i kontroli nad respondentem podczas udzielania odpowiedzi

– badacz ma ograniczone możliwości motywowania respondenta do współpracy → w sondażu

badacz nie może oczekiwać zbyt wielu informacji od respondenta, bo to wymagałoby dużej ilości czasu

poświęconego na wypełnienie ankiety → sondaż musi być krótki, nie może wymagać dużego wysiłku

przy udzielaniu odpowiedzi; to narzędzie ze swej natury ograniczone

– sondaż musi być napisany językiem prostym, dostępnym dla przeciętnego odbiorcy (nie wiemy

dokładnie kto będzie go czytał)

– sondaż wykorzystuje zbieranie opinii od pojedynczych jednostek, które zawsze znajdują się w

określonym kontekście, którego nie znamy (nie wiemy czy ktoś jest młody, czy jest wypoczęty, zły, etc.) -

nie wiemy co wpłynęło na takie, a nie inne odpowiedzi (w wywiadzie mogliśmy obserwować

respondenta i na tej podstawie uzyskać niektóre informacje) → sondaż dostarcza nam 'zdjęcia' wielości

jednostek w określonym odcinku czasowym, to obraz tego co jednostki myślą w określonym momencie,

wyrwane z kontekstu

– ponieważ w latach 70 metodą dominującą był sondaż, dlatego nie uzyskano pełnego obrazu

społeczeństwa, a jedynie obrazy wyrywkowe (stosowana metoda wpłynęła na uzyskane wyniki procesu

badawczego – to kiepska metoda jeśli chodzi o poznanie dynamiki, 'głębokości' ludzkiego myślenia)

– prof. Antoni Sułek: sondaże nie są metodą idealną, ale okres ich królowania w naukach

społecznych pozwolił pośrednio na rozwój dwóch ważnych obszarów badawczych; badania opinii

społecznej i analizy danych

– sondaż jest tańszy niż wywiad

– wymagany jest odpowiedni dobór respondentów, aby wyniki były reprezentatywne

– dane już na starcie będą wystandaryzowane

Ryszard Dyoniziak ('Sondaże, czyli manipulowanie społeczeństwem') – pokazywał, jak wiele razy

sondaże były wykorzystywane/nieumiejętnie tworzone i w efekcie służyły do manipulowania

społeczeństwem.

Określił 'trzy prawa socjologii ankietowej':

– respondenci nie są zainteresowani tym, czym jest zainteresowany badacz

– jeśli osoba zdecyduje się odpowiadać na pytania, to będzie odpowiadać nawet, jeśli nie ma na ten

temat wiedzy

– jeśli w trakcie komunikacji użyte sformułowania/pojęcia mogą być wieloznacznie rozumiane, to

30

na pewno będą wieloznacznie rozumiane

Dyoniziak mówi o 'osobowości społecznej' – każdy człowiek ma część tożsamości warunkowaną,

budowaną przez społeczeństwo. Sondaż nie pozwala nam na poznanie osobowości społecznej naszych

respondentów.

Sondaże dzieli się zazwyczaj ze względu na dwa kryteria: posiadania przez badacza kontroli nad

wypełnianiem kwestionariusza lub nie, oraz kryterium przekazu ustnego/pisemnego.

kontrola brak kontroli

przekaz pisemny ankieta pod nadzorem,

indywidualna (siedzimy przy

respondencie, kontrolujemy

proces wypełniania) lub

audytoryjna (np. egzamin)

[najbardziej klasyczna forma

sondażu ankietowego] ankieta

pocztowa, prasowa, rozdawana,

dołączona do jakiegoś

produktu, internetowa

przekaz ustny audytoryjna ankieta

socjometryczna z ustnym

przekazem badacza (badacz

czyta pytania, a respondenci

odpowiadają pisemnie)

ankieta telefoniczna, radiowa,

telewizyjna

Przy sondażu ankietowym pojawia się m.in. problem reprezentatywności – często badania nie dają

nam możliwości badania całej populacji; badamy jakąś część i na tej podstawie chcemy się wypowiadać

na temat całości. Problem związany ze 'zwrotowością' ankiet – problem, by odzyskać znaczący procent

ankiet, dodatkowo często odpowiada tylko pewien rodzaj osób (np. osoby silnie przeświadczone o

znaczeniu badania, albo osoby niezrównoważone).

Kontakt między badaczem a respondentem zazwyczaj jest bezosobowy, co osłabia jego skuteczność. Dlatego często dąży się do humanizacji badań – dowartościowania faktu, że respondent jest osobą, a nie

'maszynką do dostarczania informacji' (np. przygotowuje się osobno ankiety dla mężczyzn i dla kobiet,

by uniknąć sformułowań tylko w rodzaju męskim albo końcówek eś/aś).

Ważne jest też monitorowanie zwrotów – zazwyczaj ci, którzy odpowiadają ostatni, mają bardzo podobne

opinie do tych, którzy nie odpowiedzieli w ogóle.

Sondaż ankietowy to metoda gromadzenia informacji przez odwołanie się do komunikacji bezpośredniej,

komunikacja jest ograniczona czasowo i przestrzennie – w związku z tym dostarcza badaczowi

informacji wyrwanych z kontekstu czasowego i przestrzennego, przez co te informacje są stosunkowo

mało trafne. Sondaż jest w miarę rzetelny dzięki temu, że jest w wysokim stopniu

wystandaryzowany (nie dopuszcza wielu wątków odpowiedzi) – przy powtarzaniu odpowiedzi

uzyskalibyśmy takie same, ale mało trafny, bo przy jego pomocy trudno badaczowi dotrzeć do istoty

zjawiska (nie może zadawać dodatkowych pytań, etc.).

Wywiad w porównaniu do sondażu ankietowego jest metodą o większej trafności, ale mniejszej

rzetelności.

Kwestionariusz jako narzędzie badawcze.

Funkcje:

31

– podstawowa funkcja to przełożenie problematyki badawczej na konkretne pytania.

Kwestionariusz pomaga w przejściu od problemu badawczego do pomiaru określonych zmiennych

– nakłonienie respondentów do udzielania odpowiedzi

– ułatwienie odpowiedzi respondentom

– przygotowanie materiału do analizy

Struktura kwestionariusza (powinien mieć 3 części składowe, choć nie musi):

– część wstępna – powiadomienie o tym, jakie to badanie i krótki list wprowadzający, informacje o

badaczu i reprezentowanej instytucji, instrukcje

– część zasadnicza – składa się z pytań wynikających z problemu badawczego. Pytania powinny się

wiązać z problemem badawczym (pytania niezwiązane męczą respondenta). Wszystko, o co chcemy

zapytać, musi znaleźć się w kwestionariuszu – ujęcie wszystkich aspektów, a używany język powinien

być zrozumiały. Błąd multiplikacji – każde pytanie powinno dotyczyć jednej kwestii. Powinno się także

zastosować strukturę modułową (podział na sekcje tematyczne) i reguły przejścia (jedno lub

dwupoziomowa forma przejścia/pytania)

– część podsumowująca, końcowa – przypomnienia i instrukcje, podziękowanie za wypełnienie

ankiety

Fałszywe założenie znawstwa – założenie idealne, które jednak się nie sprawdza. To jeden z

podstawowych błędów metodologicznych w socjologii pojawiający się w sytuacji, gdy osoba prowadząca

badania zadaje badanym pytanie o dany problem bez wcześniejszej weryfikacji, np. czy problem jest u

danej osoby rozpoznany. Najczęściej taki błąd pojawia się w kwestionariuszach wywiadu, gdzie pytania

są formułowane w postaci niezrozumiałej dla badanego ze względu na pojęcia, które według tworzącego

kwestionariusz są powszechnie znane.

Konspekt tworzy się po to, by wymusić zbudowanie struktury myślenia o problemie. Trzeba unikać

sugestywnych pytań, które manipulują odpowiedziami respondenta.

Unikanie zjawiska schematyzowania odpowiedzi: zestaw pytań o powiększającej się kolejno ogólności

lub na odwrót.

Analiza treści (zawartości) – możemy obserwować zachowania doczesne, ale przeszłości możemy

obserwować jedynie komunikaty. Metoda ta przydatna jest do analizowania komunikatów z przeszłości,

sposobu komunikowania się ludzi między sobą.

Początki tej metody sięgają lat 40/50 XX w., a rozwijana jest po dzień dzisiejszy, ponieważ cały czas

pojawiają się zjawiska, które kiedyś nie miały miejsca (nowe sposoby myślenia, patrzenia na człowieka,

etc.). Pojawiła się kwestia jak badać takie zjawiska.

Etapy powstawania analizy treści:

– amerykański politolog Harald Rasuel(?) zainteresował się kwestiami propagandy z czasów I WŚ;

jak to się stało, że hasła przeszły z elity do masowego odbiorcy. Komunikaty (czyli to, co ludzie myślą i

co przekazują innym ludziom) poddano analizie z literackiego punktu widzenia.

– Bernard Berelson (1952) – definicja analizy treści: to technika służąca do obiektywnego,

systematycznego, jawnego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacji. Współcześnie: kto,

co, jak do kogo, z jakim skutkiem? Jądrem tej metody jest klucz kategoryzacyjny – badacz buduje go

sam, gdy ma określony problem badawczy, określa, czego będzie szukał w danym materiale.

Konstruowanie klucza jest rzeczą fundamentalną, ma zabezpieczyć materiał badawczy.

Plusy: metoda ta nie ignoruje faktu, że życie społeczne jest procesem, a nie pojedynczym zjawiskiem,

małe koszty badań; minus: można badać tylko to, co zostało zapisane.

5.12.2013

32

Metoda biograficzna, nazywana też metodą dokumentów osobistych.

To nie metoda definiowana na zasadzie źródła, z którego się korzysta.

Przy tej metodzie bardziej niż przy innych trzeba wskazać, że każda metoda ma za sobą zaplecze,

kontekst filozoficzny.

[Przy metodzie sondażowej traktuje się społeczeństwo jako zbiór indywiduów.

Przy wywiadzie to kontakt osoby z osobą, więc musimy zaakceptować fakt, że społeczeństwo to nie

anonimowe jednostki.]

Metodę tę opracował Florian Znaniecki razem ze swoim współpracownikiem, Williamem

Thomasem. W latach 20tych opublikowali 'Chłop polski w Europie i Ameryce'.

Umożliwia badania oparte o materiały zawierające relacje ludzi o ich uczestnictwie w danych

zdarzeniach i procesach.

To badanie, w którym odwołuje się do relacji uczestników. Metoda ta dostarcza osobistego poglądu

uczestników.

Pojawiła się, gdy rozwijała się socjologia oparta o sondaże. To pociąga za sobą konsekwencje: badacze

otrzymują sporo materiału, który nie zmusza ani nie daje czasu na budowanie teorii. Słabością tej

socjologii było to, że uważano społeczeństwo za sumę zachowań, brakowało syntez.

Znaniecki i Thomas przeciwstawili się tym słabościom tworząc metodę dokumentów osobistych. W

książce którą napisali zawarli refleksję nad metodą, którą stosują. W swojej pracy próbują odtworzyć

proces migracji i osiedlania się.

Znaniecki i Thomas uważali, że życie społeczne składa się z warstwy obiektywnej (wartości) i

subiektywnej (postawy wobec tych wartości). To, co powinniśmy badać, to te postawy, które tworzą

życie społeczne, to to, jak ludzie się zachowują, jak postrzegają różne rzeczy. Nie ma życia społecznego

poza tym, jak je odbierają i przeżywają uczestnicy. To zawsze indywidualne postawy ludzi, nie ma

obiektywnego życia społecznego.

Z tego powodu uznali, że badać procesu migracji i osiedlania się nie da się inaczej, niż pytając tych

właśnie ludzi o ich doświadczenia. Wykorzystali w tym celu głównie listy.

Często wykorzystuje się też pamiętniki, dzienniki, autobiografie. Niektórzy do źródeł zaliczają także

luźne wypowiedzi w odpowiedzi na zadane pytanie.

Dlaczego ludzie piszą te źródła? Prowadzono nad tym badania, jako przyczyny wymieniono poczucie

obowiązku, dążenie do nieśmiertelności, chęć uporządkowania swojego życia, by przysłużyć się nauce.

Jak zdobywa się takie dokumenty? Można ich szukać, ale najczęściej ogłasza się konkursy (prosi się

ludzi o napisanie pamiętnika) – źródła wywołane. Czasem kieruje się prośby o udostępnienie już

istniejącego materiału – to źródła zastane. Listy są zastane, pamiętniki mogą być zastane lub wywołane.

Znaniecki poprosił robotników o zapisanie swoich wspomnień.

Przy źródle zastanym mamy do czynienia z analizą treści. Przy źródle wykonanym to już rodzaj

komunikacji. Ważny był okres, typ wydarzeń i kategoria uczestników – odpowiadali ludzie, którzy byli

jakoś związani z zachodzącymi zmianami.

Co badacz ma zrobić z materiałem, który zgromadzi?

Są różne metody opracowywania materiałów:

– egzemplifikacyjna – materiał ma służyć tylko za przykład jakiegoś zjawiska

– konstruktywistyczna – usiłuje wychwycić różne prawidłowości

33

– analizy treści – konstruujemy klucz kategoryzacyjny i potem używając go wyławiamy ze

zgromadzonego materiału to, co nam potrzebne

– statystyczna – liczenie np. ile lat średnio ludzie chodzili do szkoły, jaki był zarobek, etc.

Słabe strony metody biograficznej:

– zbyt subiektywistyczna – skazuje badacza na rekonstruowanie subiektywnej wizji życia

społecznego [choć: rzeczywistość zawsze jest czyjaś]

– to uproszczona wizja życia społecznego, tylko z jednego punktu widzenia

– za bardzo skazuje się na warstwę emocjonalną zdarzeń – nie na to jak jest rzeczywiście, ale jak

ludzie to odbierają

– trudno dostępny materiał

Mocne strony metody biograficznej:

– jest 'głęboka' – nie tylko przedstawia obraz zewnętrzny, ale odsłania też motywy

– pozwala analizować nie wydarzenia odizolowane (co jest słabością sondażu), ale także patrzyć na

sekwencję wydarzeń

– to sekwencja długoczasowa

Badacze częściej stosują metodę biograficzną jako metodę uzupełniającą.

12.12.2013

Jakościowe badania terenowe.

To bardziej podejście do procesu badawczego, niż kolejna metoda.

Są tego dwie przyczyny:

– wewnętrzne, związane z sytuacją polskich badań społecznych w latach 80 i 90 XX w. - zmiana

społeczna, jaka dokonała się w Polsce, była 'policzkiem' dla badaczy, bo były to procesy w niewielkim

stopniu przez nich przewidziane. Okazało się też, że dominacja badań sondażowych prowadzi do

ułomnych, niepełnych wyników badań, które nie pozwalają na sprawdzenie, co rzeczywiście dzieje się w

społeczeństwie. W latach 80 opublikowano też 'Historię myśli społecznej' J. Szackiego(?), co dało okazję

do pogłębionej refleksji – inni w innych miejscach robią te same rzeczy inaczej, co pozwalało na

spojrzenie krytyczne.

– zewnętrzne – rozwój paradygmatu interpretatywnego (inaczej: podejście humanistyczne).

Wcześniej próbowano stworzyć nauki społeczne na wzór nauk ścisłych (inspiracje naturalistyczne). Teraz

twierdzono, że poznanie społeczeństwa nie ma polegać na badaniu i pomiarze zmiennych, ale na

rozumieniu tego społeczeństwa – życie społeczne jest procesem, w którym istotną rolę odgrywa

komunikacja, a więc i symbole, bo język używa symboli. Rozumienie społeczeństwa musi polegać także

na badaniu tych symboli. Zaczęto poszukiwać nowych metod. Trzeba interpretować życie społeczne,

patrzeć na nie tak, jak patrzą na nie jego uczestnicy – nie może stać z boku.

[Metoda badawcza wyznacza problem, który jest badany. Oznacza to też, że zmusza badaczy, by przy

pomocy np. ankiet badali te rzeczy, które się da za ich pomocą badać.]

Nie nastąpiło całkowite zerwanie z naturalizmem, ale zaczęto zajmować się innymi metodami i

inspiracjami.

Jedną z takich rzeczy była etnometodologia – zakładająca, że życie społeczne nieustannie się tworzy,

czego reguł ludzie mogą nawet nie być świadomi, ale społeczeństwo i kultura istnieją w oparciu o

wspólnotę znaczeń – o to, że ludzie nie muszą sobie wyjaśniać ani być świadomi, ale w procesie

komunikacji nieustannie nadają znaczenia lub korzystają ze znaczeń, które ktoś już nadał.

Etnometodologia zmierza do tego, by odkrywać mechanizmy, reguły nadawania znaczeń i same

34

znaczenia. Bez tego bowiem nie da się zrozumieć społeczeństwa.

Jakie metody proponuje się w tych jakościowych badaniach terenowych?

– obserwacja uczestnicząca

– wywiad zogniskowany [przede wszystkim ten]

– wywiad kwestionariuszowy

– wywiad pogłębiony

– metoda biograficzna

– metoda interwencji socjologicznej – stoi na granicy metod badawczych i działania społecznego –

z tego powodu jest dyskusyjna

Cechy badań jakościowych:

– trzeba stworzyć badanym możliwość wypowiadania się w języku, który jest im właściwy –

warunek wstępny (ich struktury, pojęcia, etc.)

– badacz musi akceptować perspektywę jednostkową, w procesie badawczym musi kontaktować się

z osobami jako z osobami indywidualnymi

– komunikacja w badaniach jakościowych musi być dwukierunkowa (zaprzeczenie sondażu)

– akceptacja dla kompetencji podmiotu badania

– bezpośredni kontakt badacza z badanym (długotrwały)

– pluralizm metodologiczny (używanie kilku metod)

– akceptacja procesualności i konceptualności życia społecznego

– nieliczne próby badawcze

– mało liniowy przebieg procesu badawczego

– dobór próby nie jest losowy, badacz może ją sam dobrać

– nie stawia się silnego wymogu obiektywności, o obiektywność jest trudno

9.01.2014

Naukę uprawia się, by wyjaśniać rzeczywistość.

Jednym z głównych pytań są pytania o funkcje badań naukowych (wyjaśnienie). Wyjaśnić to wskazać

przyczynę (to jeden z toków rozumowania, wyjaśnienie nie zawsze jest sprowadzane do wskazywania

przyczyn).

Jedną z dróg wyjaśniania jest docieranie do przyczyn zjawisk, poznawanie przyczynowo-skutkowe.

Badania ewaluacyjne opierają się na schemacie myślenia eksperymentalnego.

Czy w naukach społecznych da się zastosować eksperyment?

Eksperyment – problem kontrolowania zjawiska i bodźca, który na to zjawisko oddziałuje.

Czynności następujące po sobie:

– zmienna zależna

– pretest (pomiar wstępny)

– pojawienie się zmiennej niezależnej

– posttest (wtórny pomiar)

Dopuszczamy do działania zmiennej niezależnej i obserwujemy, jak wpływa na zmienną zależną.

W naukach ścisłych eksperyment jest jedną z głównych metod pozwalających na rozwój nauki, natomiast

w świecie społecznym nie da się wyizolować układu, zawsze będą na niego oddziaływać jakieś inne

35

czynniki. Istnieje także szereg problemów.

Problem pomiaru – czy jesteśmy w stanie zmierzyć zmienną. W świecie społecznych wiele zmiennych

jest wielowymiarowych, przykładowo, jak zmierzyć zmienne w życiu ludzkim, np. czyjąś wiedzę.

Problem izolacji zmiennych – skąd wiadomo, czy to właśnie zmienna wywołała zmiany.

By rozwiązać ten problem stosuje się grupę kontrolną, bardzo podobną do tej, która bierze udział w

eksperymencie, co do której nie adresuje się bodźca.

Kolejny problem: zjawisko dojrzewania. Dotyczy tego, że ludzie zmieniają się wraz z upływem czasu,

bez żadnego specjalnie do nich kierowanego bodźca.

Dwa typy badań ewaluacyjnych:

– analizy statystyczne (problem trafności (czy dana metoda pozwala na pomiar tej wartości, na

której nam zależy) i rzetelności badań (zdolność do uzyskania tych samych wyników, powtarzalność

pomiaru))

– analizy historyczno-porównawcze (badanie różnych źródeł historycznych

– cztery typy wniosków na temat tego, jak rozwijają się cywilizacje:

– szkoły ewolucyjne (schemat ewolucyjny) – wszystkie cywilizacje rozwijają się wg

schematu linearnego, jedno liniowego; wszystkie cywilizacje przechodzą przez te

same etapy rozwoju, choć nie w tym samym czasie

– schemat cykliczny – wszystkie cywilizacje poruszają się po planie koła; pojawiają

się, rozwijają, zanikają

– chaos rozwojowy – historia nie ma żadnego porządku, jest zbiorem przypadków

– to człowiek jest twórcą historii, nie ma żadnego elementu poza człowiekiem, który

by go skazywał na taki, a nie inny rozwój

Metoda socjometryczna – wprowadził ją Jakub Moreno, jest wykorzystywana przede wszystkim przez

pedagogów. Służy do diagnozowania, ilościowego badania stosunków międzyludzkich w małych grupach

społecznych.

W socjologii są teorie makro (typu klasa społeczna) i mikrosocjologiczne (te biorą pod uwagę małe

grupy, takie jak szkolna klasa, grupa sąsiedzka, etc.).

Socjologowie stwierdzili, że w tych małych grupach społecznych także tworzą się struktury.

Socjometria jest w stanie w sposób ilościowy zdiagnozować relacje wytwarzane na zasadzie sympatii

(sympatii, obojętności, negatywnego stosunku) w grupach w określonej sytuacji. Struktura tych relacji

tworzy wewnętrzną strukturę grupy, którą trzeba brać pod uwagę przy analizie działania tej grupy.

Socjometria określa pozycję danej osoby w grupie (cel indywidualny) i szkicuje strukturę tej zbiorowości

(cel socjologiczny).

Badania socjometryczne muszą przebiegać w określonych warunkach, nie zawsze da się je zastosować.

Można je stosować tylko w grupach trwałych (w których członkowie przebywają ze sobą przez dłuższy

czas i są w stanie wyrobić sobie opinie na temat siebie) i zamkniętych (stała struktura, brak ciągle

napływających nowych członków). Wymaga stuprocentowej obecności, trzeba podawać jednoznaczne

kryterium wyboru (np. przydatność osoby w normalnym funkcjonowaniu grupy, na sprawdzianie, ktoś z

kim lubimy przebywać), przeprowadzający badanie musi uzyskać zaufanie respondentów.

Badanie socjometryczne: formułuje się polecenie, by przy każdym z członków grupy zastosować dane

kryterium (czy się kogoś wybiera, odrzuca, czy ta osoba jest nam obojętna – choć czasem daje się tylko

36

dwie opcje wyboru).

Istnieją różne wskaźniki, np. wskaźnik wzajemnej zauważalności członków grupy w stosunku do siebie –

otrzymuje się go dzieląc ilość dokonanych wyborów przez liczebności grupy, albo wskaźnik spójności

grupy (dominują wybory pozytywne) – to wskaźniki grupowe, charakteryzujące grupę jako całość.

Istnieją też wskaźniki indywidualne.

Badanie socjometryczne można uznać za specjalny rodzaj sondażu grupowego.

Plusy badań socjometrycznych:

– prosta technika, nie wymaga specjalnych przygotowań (choć ma też swoje wymagania)

– są tanie

– łatwo je opracować

– brak alternatywy dla tej metody, by badać ukryte zależności w grupie

Minusy:

– pozwalają nam badać tylko aktualny stan danej struktury

– bada się opinię ludzi na temat struktury, a nie strukturę rzeczywistą (choć nie są one od siebie

zbytnio odległe)

– nie mówią nic na temat przyczyn powstania struktury, motywów osób w formułowaniu ich opinii

– ujawniane wybory traktujemy jako wybory dychotomiczne, podczas gdy w rzeczywistości te

relacje dychotomiczne nie są – kogoś lubimy bardziej, kogoś mniej, kogoś tylko w określonych

warunkach, etc.

16.01.2014

Analiza danych

Każdy proces badawczy przechodzi przez poszczególne etapy, z których jednym, po zgromadzeniu

danych, jest ich analiza.

Proces badawczy kończy się opracowaniem danych i napisaniem raportu.

Analiza danych może mieć charakter:

– jakościowy

– kodowanie – sposób postępowania z danymi jakościowymi, który pozwala nam je

porządkować poprzez wyróżnienie kategorii (idealnie kategorie te muszą być

wyczerpujące i rozłączne). Chodzi o redukcję liczby danych

– ilościowy

– opisowa - jednozmienna

– może polegać np. na:

– pokazaniu rozkładu zmiennej

– poszukiwaniu tendencji centralnej (szukanie dominującej wartości, np.

przez medianę, średnią arytmetyczną, modalną)

– rozproszenie wartości zmiennych w danej zbiorowości

– wyjaśniająca – wielozmienna (2 lub więcej), by do niej dojść trzeba najpierw

przeprowadzić analizę jednozmienną

Wymóg koherentności: to co zostanie uwzględnione na poziomie hipotez musi zostać potem

uwzględnione przy wyborze metody, a później przy analizie danych.

Jeśli przedstawiamy dane w tabeli, to musi ona mieć tytuł (duh) i jeśli jest więcej, niż jedna w tekście –

numer. Zawsze trzeba też podawać źródło danych.

37

Dobór próby, czyli kogo badać?

W naukach społecznych można przeprowadzać badania całościowe lub częściowe. W przypadku badań

ludzi nie da się jednak na podstawie badań jednej osoby z całkowitą pewnością wypowiadać o

pozostałych osobach. Jeśli chcemy przebadać jakąś zbiorową, a nie jesteśmy w stanie przebadać

wszystkich, musimy wybrać próbę badawczą.

Są dwa rodzaje prób do badań:

– nielosowe (nieprobabilistyczne)

– łatwiej je wykonać, ale nie możemy precyzyjnie określić reprezentatywności

– jest kilka procedur dobierania próby:

– oparta na dostępności osób badanych (kto się nawinie) – może być przypadkiem

bardzo dobra, ale tego się nie da udowodnić

– dobór celowy (arbitralny) – badacz sam decyduje, kogo zaprosi do badania

– kuli śnieżnej – badacz szuka kogoś, kto pasuje do jego problemu badawczego, a

potem od niego szuka kontaktu do kolejnych

– kwotowa – badani muszą spełniać jakieś warunki

– przez informatorów – badacz nie tyle szuka jednostek do prób, co osób dobrze

zorientowanych, jak się mają sprawy w badanej kwestii

– zalety tych prób: są tanie i proste; wada: nie da się udowodnić, że są

reprezentatywne

– losowe (probabilistyczne)

– reprezentatywność próby daje się precyzyjnie określić

– procedury dobierania próby:

– prosta próba losowa

– doboru systematycznego – wybieramy co którąś osobę z listy

– doboru warstwowego

– doboru wielostopniowego (np. najpierw losujemy jedno województwo, potem

jeden powiat, jedno miasto, etc.) - wymaga wcześniejszej wiedzy o populacji

– by je przeprowadzić trzeba posiadać operat (odwzorowanie populacji, np. lista

studentów)

Pojęcia: populacji badanej, parametru (zmienna, której wartość chcemy określić dla całej populacji) –

można poszukiwać kilku.

Badanie: na podstawie estymatora (tego, co powiedzą ludzie z próby) staramy się określić wartość w całej

populacji.

Problem reprezentatywności – chodzi o to, by uzyskać dane reprezentatywne dla całej populacji. W tym

celu trzeba stosować ścieżki doboru próby (losowe, probabilistyczne próby).

23.01.2014

Obszar metodologii który omawialiśmy jest próbą poradzenia sobie z pewnym 'oporem materii',

ponieważ pewne kwestie nie poddają się łatwo badaniu. Metodologia jest próbą odpowiedzi na pytanie

jak badać świat.

Uprawianie nauki ma także kontekst etyczny.

Przy niektórych metodach człowiek także jest zaangażowany, 'dotykamy' go w procesie badawczym.

38

Pojawia się pytanie, czy udział w badaniu ma na niego wpływ, a jeśli tak, to jaki.

Wiele metod stosowanych w metodach społecznych ma charakter inwazyjny. Stąd pytanie: czy można je

stosować, a jeśli tak, to pod jakim warunkiem?

['Czarnoksięstwo w naukach społecznych']

Próbuje się rozwiązać ten problem instytucjonalnie, przez tworzenie kodeksów etycznych.

Dylemat: między prawem do prowadzenia badań a prawem do wolnej decyzji ze strony ludzi, których

chcemy badać; te dwa prawa nie zawsze mogą ze sobą współistnieć.

Jakie są więc podstawowe zasady, które trzeba stosować w nauce?

– zasada dobrowolnego uczestnictwa w badaniu (osoba musi mieć pełną informację o tym, że jest

badana; z tym związany problem, bo wiele użytecznych informacji zdobyto wprowadzając osoby w błąd

lub ich o badaniu w ogóle nie informując, ponieważ wtedy by nie reagowały w sposób naturalny, a

badanie nie miałoby sensu)

– zasada by nie krzywdzić badanych (eksperyment stanfordzki) – nie zawsze jest łatwa, bo

zdobywamy wiedzę o wszystkich ludziach, ale cierpi grupka poddana badaniu

– zasada anonimowości i poufności – by badani nie byli możliwi do zidentyfikowania. Badania

anonimowe – nikt nie ma możliwości zidentyfikowania uczestników badań. Poufność – badacz wie, z

kim pracuje, ale zobowiązuje się tego nikomu nie ujawniać; badacz nie powinien obiecywać więcej, niż

jest w stanie faktycznie zagwarantować, zabezpieczyć

– informowanie uczestników badań o wynikach (o wszystkich, nie tylko te, które przewidywał)

– badacz powinien badanie prowadzić rzetelnie

Kwestia politycznego uwarunkowania nauki

Badania, zwłaszcza tzw. badania podstawowe, są bardzo kosztowne, a nie przynoszą od razu efektów –

potrzeba znaleźć wtedy odpowiedniego sponsora, który będzie rozumiał potrzebę przeprowadzenia badań

i nie będzie oczekiwał od razu efektów; z reguły to państwo.

39

Babbie, rozdział 5

Pomiar – staranna, przemyślana obserwacja świata rzeczywistego, której celem jest dokonanie opisu

przedmiotów i zdarzeń w kategoriach wartości składających się na zmienną.

Konceptualizacja – proces, w którego toku określamy co mamy na myśli używając danego terminu w

badaniach.

Pojęcie – wynik konceptualizacji. Konstrukt wywiedziony z procesu wzajemnego uzgadniania

obrazów mentalnych/koncepcji.

Wskaźnik – znak obecności lub nieobecności badanego pojęcia

Wymiar – możliwy do wyszczególnienia aspekt pojęcia.

Wzajemna wymienialność wskaźników – jeżeli kilka różnych wskaźników reprezentuje w określonym

stopniu to samo pojęcie, będą one wszystkie zachowywać się tak jak zachowywałoby się owo pojęcie

gdyby było rzeczywiste i obserwowalne.

Definicja realna – jest stwierdzeniem zasadniczej natury pewnego bytu

Definicja nominalna – zostaje przypisana do danego terminu bez żadnych roszczeń co do tego, że

stanowi odbicie ‘realnego’ bytu. Definicje nominalne są arbitralne. Ich znaczna większość stanowi

odbicie jakiegoś konsensusu, konwencji co do sposobu użycia danego terminu.

Definicja operacyjna – precyzuje sposób pomiaru danego pojęcia, działanie jakie będziemy w tym

celu wykonywać. Daje maksimum jasności co do znaczenia danego pojęcia w konkretnych

badaniach.

Konceptualizacja -> Definicja nominalna -> definicja operacyjna -> pomiary w świecie

rzeczywistym.

Operacjonalizacja – tworzenie konkretnych procedur badawczych, które pozwolą na dokonanie

empirycznych obserwacji odpowiadającym tym pojęciom w świecie rzeczywistym.

Poziomy pomiaru:

Nominalny – wartości są wzajemnie rozłączne, wyczerpujące, np. płeć, wyznanie, miejsce urodzenia

Porządkowy – zmienne o wartościach, które można logicznie uporządkować, np. klasa społeczna,

poziom intelektualny

Interwałowy – odległości logiczne miedzy wartościami mogą być wyrażone w postaci standardowych

interwałów o określonym znaczeniu, np. temperatura

Ilorazowy – wartości składające się na zmienną mają wszystkie opisane powyżej własności

strukturalne oraz oparte są na prawdziwym punkcie zerowym, np. dochód.

Rzetelność – dana technika stosowana do tego samego przedmiotu daje za każdym razem ten sam

wynik.

Obciążenie – pomiar za każdym razem daje ten sam wynik, ale jest to wynik niepoprawny.

40

Sprawdzanie rzetelności:

- metoda testu powtórzonego (ponowny pomiar)

- metoda połówkowa (więcej niż jeden pomiar każdego skomplikowanego lub złożonego pojęcia)

- stosowanie ustalonych mierników (takich, które w poprzednich badaniach okazały się być rzetelne)

- rzetelność osób zatrudnionych przy realizacji badań.

Trafność – odnosi się do zakresu, w jakim miernik empiryczny adekwatnie odzwierciedla prawdziwe

znaczenie danego pojęcia.

Trafność fasadowa – konkretny miernik empiryczny może się zgadzać albo nie z naszymi

uzgodnieniami i indywidualnymi obrazami mentalnymi dotyczącymi danego pojęcia.

Trafność kryterialna (predykcyjna) – opiera się na kryterium zewnętrznym

Trafność teoretyczna – opiera się na logicznych powiązaniach między zmiennymi

Trafność treściowa – zakres w jakim miernik obejmuje skalę znaczeń zawartych w pojęciu.

41

Nowak

Wskaźnik zdarzenia (własności) – takie zdarzenie, gdzie stwierdzenie jego istnienia, pojawienia się

lub stopnia intensywności pozwala wnioskowac, że nastąpiło badane zjawisko.

Na wskaźniki w badaniach nadają się przede wszystkim zjawiska, stany rzeczy i zdarzenia

(zachowania) łatwo dostępne do obserwacji.

Indicatum – to, na co wskazuje wskaźnik

Wskaźniki definicyjne – ilość pieniędzy jako wskaźnik zamożności, ilość popełnionych przestępstw

jako wskaźnik przestępczości

(dobór wskaźnika oznacza jednocześnie zdefiniowanie pojęcia)

Wskaźniki rzeczowe:

- empiryczne (korelacyjne) – zarówno wskaźnik jak i indicatum są obserwowalne. Np. chodzenie w

chwiejny sposób jako wskaźnik wypicia alkoholu.

- inferencyjne – indicatum jest nieobserwowalne, z zajścia wskaźnika wnioskujemy o zajściu

zjawiska wskaźnikowego. Taki charakter mają wskaźniki postaw i stanów wewnętrznych badanych

osób.

42

Nachmias, rozdział 7.

Pomiar – przyporządkowanie wartości liczbowych wartościom empirycznym.

Poziomy pomiaru

- nominalny

- porządkowy

- interwałowy

- stosunkowy (ilorazowy)

Błąd pomiaru poprzez:

- oddziaływanie zmiennych towarzyszących

- wynik chwilowego samopoczucia

- różnice otoczenia

- różnice w sposobie stosowania narzędzia pomiarowego (np. zmęczony ankieter)

Błędy systematyczne – pojawiają się wraz z zastosowaniem narzędzia pomiarowego i występują w

odniesieniu do wszystkich osób badanych i wszystkich badań. Zmniejszają trafność.

Błędy losowe – pojawiają się wraz z każdym zastosowaniem narzędzia pomiarowego, jednakże mają

przypadkowy charakter.

Trafność

Czy udało nam się zmierzyć to co zamierzaliśmy?

Trafność treściowa (fasadowa)

Subiektywna ocena trafności narzędzia pomiarowego dokonana przez badacza. Stopień, w jakim

badacz jest przekonany, że jego narzędzie pomiarowe jest właściwe.

Trafność doboru próby – czy określona populacja jest adekwatnie reprezentowana przez dane

narzędzie pomiarowe?

Trafność empiryczna- odwołuje się do związku między dwoma narzędziami pomiarowymi i ich

wynikami (czy IQ naprawdę odzwierciedla inteligencję osoby badanej?)

Trafność prognostyczna – jaka jest siła związku między wynikami danego narzędzia pomiarowego i

zewnętrznym kryterium?

Trafność teoretyczna – Badanie w celu sprawdzenia czy narzędzie pomiarowe jest powiązane z

pojęciami i teoretycznymi założeniami tego kontekstu.

Technika znanych grup – przebadanie określonym narzędziem pomiarowym grup ludzi o znanych

cechach po to, by na tej postawie określić kierunek różnic między grupami.

Rzetelność – dotyczy wielkości błędu związanego z danym narzędziem pomiarowym, tj. błędu, który

powstaje w sposób losowy, w kolejnych pomiarach dokonywanych za pomocą tego samego

narzędzia pomiarowego.

Sposoby sprawdzania rzetelności:

- metoda powtórnego testowania (dwukrotne przebadanie tej samej grupy osób tym samym

narzędziem pomiarowym)

- metoda form równoległych (badacz musi stworzyć dwie równoległe wersje narzędzia pomiarowego.

Następnie koreluje się otrzymane dwa zbiory wyników w celu otrzymania miary rzetelności.

- metoda połówkowa – traktowanie każdej z dwóch lub więcej części testu jako niezależnej skali. W

ten sposób otrzymane dwa zbiory wyników są następnie korelowane ze sobą, a współczynnik

korelacji traktowany jako miara rzetelności.

43

Nachmias 18

Konstruowanie indeksu:

1. co chcemy zmierzyć?

2. jak będziemy wykorzystywać otrzymane miary

3. bezpośrednie/pośrednie metody zbierania danych

metody skalowania

Skala Likerta

1. lista potencjalnych twierdzeń skali

2. otrzymywanie odpowiedzi na wszystkie twierdzenia

3. obliczanie ogólnego wyniku (sumowanie wartości poszczególnych odpowiedzi)

4. obliczanie mocy dyskryminacyjnej (na ile dane pytanie różnicuje respondentów, jak nie

różnicuje to nic ono nam nie wnosi)

5. dobór pozycji skali

6. Badanie rzetelności

Współczynnik korelacji r Pearsona – do oceny pozycji skal (które są dobre, a które odrzucić)

Alfa Cronbacha – średnia wartość ze wszystkich możliwych współczynników rzetelności otrzymanych

metodą połówkową. Mierzy stopień, w jakim poszczególne pozycje tworzące skalę są ze sobą

powiązane.

Skala Guttmana

Jest jednowymiarowa i kumulatywna! (idea podobna do Stali Likerata, z tym, że ta jest

kumulatywna. Np. skala uprzedzeń rasowych, dystansu społecznego etc.)

Dobór pozycji skali (R.L. Gorden):

1. musi istnieć postawa wobec obiektu w umysłach ludzi z próby

2. należy stworzyć zbiór twierdzeń dot. obiektu

3. poszczególne twierdzenia lub pytania z tego zbioru muszą reprezentowac różny stopień

nasycenia na pojedynczym kontinuum

Obliczanie współczynnika odtwarzalności

Stopień, w jakim można odtworzyć ogólny schemat odpowiedzi udzielonych na zbiór pozycji nawet

wtedy gdy znany jest tylko ogólny wynik otrzymany w kwestionariuszu.

Np. w klasie dajemy test na poziomie Advanced, ci którzy go dobrze rozwiążą mają też poziom FCE i

intermediate etc. etc.

0.90 to minimalna wartość pozwalająca uznać skalę za jednowymiarową.

Analiza czynnikowa

Pozwala na dokonanie klasyfikacji dużej liczby powiązanych ze sobą zmiennych na ograniczoną

liczbę wymiarów (czynników).

1. liczenie r Pearsona

2. zbudowanie macierzy korelacji

44

Nachmias 11

Konstruowanie kwestionariusza

Treść pytań

1. metryczkowe – dot. faktów

2. dot. subiektywnych doświadczeń

Rodzaje pytań

1. zamknięte (zbiór odpowiedzi)

2. otwarte

3. alternatywne – pyt. Zamknięte dot. tylko wybranych grup respondentów (wybrani przez

pytania filtrujące, np. o ulubione papierosy pyta się tylko palących)

Skalowanie

1. skala szacunkowa (kwantyfikatory – zdec. się zgadzam, raczej, ani ani, raczej nie, zdec nie)

2. Pytania tabelaryczne (macierzowe)

3. Dyferencjał semantyczny

4. Rangowanie

Porządek pytań

1. strategia lejka (każde kolejne pytanie jest powiązane z poprzednim, a jego zakres jest coraz

mniejszy)

2. strategia odwróconego lejka ( pytanie wąsko sformułowane wyprzedza pytania o szerszym

zakresie).

Błędy w konstrukcji kwestionariusza

1. niezrozumiałe słownictwo

2. pytania sugerujące

3. pytania zagrażające

4. niezdefiniowane pojęcia typu często, ostatnio, w najbliższym czasie

5. pytania o podwójnej treści (spójnik „i”)

6. pytania w formie przeczącej

7. błędne założenie znawstwa (co podobał się Panu czy też nie podobał przebieg ostatnich

wyborów w Boliwii?)

45

Babbie 9.

Badania sondażowe – mogą być zastosowane do celów opisowych, wyjaśniających i eksploracyjnych.

Są najlepszą metodą do bezpośredniej obserwacji dużej populacji.

1. sformułowanie dobrych pytań (jak w: Nachmias 11)

2. budowa kwestionariusza:

a. każde pytanie w osobnej linijce

b. nie napisane zbyt ciasno

c. pytania filtrujące

d. pytania warunkowe (dla „filtrowanych”)

e. pytania tabelaryczne

f. uwaga na tendencyjność odpowiedzi (np. cały czas a.)

g. kolejność pytań – pierwsze pytania zachęcające, proste, krótkie, pytani ao

demograficzne dane na końcu

h. instrukcja na początku

i. pamiętać o pilotażu

Ankieta pocztowa

- wysyłanie kwestionariusza wraz z opłaconą kopertą zwrotną

- trzeba jak najbardziej ułatwić odesłanie kwestionariusza

- listy przypominające

+

Tanie

Brak efektu ankieterskiego

Można zadawać osobiste pytania

Bezpieczeństwo respondenta

Nie jest czasochłonne

-

Mały poziom zwrotów

Braki odpowiedzi

Niezrozumienie pytania

Nie wiadomo kto wypełnia

Wywiad, kwestionariusz wypełniany przez ankietera

+

Duża efektywność (80-85% próby)

Można pokazać dane pomocnicze

Najniższy wskaźnik braków odp.

Ankieter może tłumaczyć

Ankieter może obserwować respondenta

Metoda efektywna przy skomplikowanych kwestiach

-

Duże koszty

Czasochłonne

Duży efekt ankieterki

Ogólne zasady pracy ankieterskiej:

1. wygląd (czysty, schludny skromny, przyjazny etc)

2. znajomość kwestionariusz (czytać płynnie)

3. trzymanie się dokładnego brzmienia pytań

4. dokładne zapisywanie odp. w pyt. Otwartych

5. dopytywanie

Nowe technologie

46

CAPI – wywiad osobisty wspomagany komputerowo

CASI – ankieta wypełniana przez respondenta wspomagana komputerowo

Kwestionariusze do samodzielnego wypełnienia

+

Tańsze niż bezpośrednie wywiady

Szybsze

Brak efektu ankieterskiego

Efektywne przy drażliwych kwestiach

-

Dużo braków odpowiedzi

Analiza wtórna

+

Tania

Może się okazać, że już nie trzeba przeprowadzać badań

-

Problemem nieaktualne dane, nieadekwatne czy tendencyjne – trzeba sprawdzić ponownie

Wywiad telefoniczny

+

Stosunkowo małe koszty

Wiarygodność respondenta

Czas

Można pytać o drażliwe kwestie

Komfort, swoboda ubrania, mniejszy stres

Wielu ankieterów, lepsza kontrola

Bezpieczeństwo osobiste

CATI – wuwoad telefoniczny wspomagany komputerowo

-

Nie można pytać o skomplikowane kwestie

Krótkie kafeterie

Ryzyko, że respondent odłoży słuchawkę.

Ogółem badania sondażowe

+

Oszczędność

Duża ilość danych, które można zebrać

Możliwośc pobierania prób z dużych populacji

Standaryzacja zbieranych danych

Rzetelność jest ich mocną stroną

-

„sztuczność”, powierzchowność

Mała elastyczność

Trafność słabą stroną.

47

Nachmias 10

Ankiety pocztowe

+

Niski koszt

Obniżenie błędu stronniczości

Większa anonimowość

Przemyślane odpowiedzi

Szeroki obszar geogr.

-

Wymaga prostych pytań

Niski odsetek odpowiedzi (20-40%)

Brak możliwości sądowania, wyjaśniania etc.

Nie ma kontroli nad tym, kto wypełnia ankietę. .

Co wpływa na odsetek odpowiedzi w badaniach pocztowych?

1. sponsoring – przekonanie o legalności i wartości badań

2. zachęcanie do odpowiadania (odwołanie się do dobrej woli, zaznaczenie, że badacz

potrzebuje pomocy, student do pracy, kwota $, upominek listo od profesjonalnych instytucji

popierających badanie)

3. wygląd i sposoby wysyłania (ma być profesjonalnie)

4. list towarzyszący

5. sposób wysyłania (koperty zwrotne!)

6. czas wysłania (latem i w wakacje mniej odpowiedzi)

7. metoda kompletnego planu

a. konstruowanie kwestionariusza (wygląd zewn, koperta, porządek pytań)

b. przypominanie, wysłanie pocztówki przypominającej po 1 tyg, po 3 tyg.

przypomnienie z nową ankietą, po 7 tyg. List polecony z nową ankietą.

8. Dobór respondentów

Wywiad osobisty

1. wg ustrukturowanego planu (liczba pytań, kolejność są identyczne dla

wszystkich respondentów)

2. wywiad zogniskowany

3. nieukierunkowany (swobodna rozmowa, bez ścisłego planu)

+

Elastyczność

Kontrola sytuacji

Niższy odsetek braków odpowiedzi

Można zbierać dodatkowe informacji

Trudniejsze pytania

Materiały pomocnicze

-

Wyższe koszty

Czas

Stronniczość osoby prowadzącej wywiad

Brak anonimowości

Geograficzne ograniczenie

Zasady prowadzenia wywiadu:

- czytać powoli

- po kolei

- nieformalna atmosfera

- zadać wszystkie pytania

- powtarzać, wyjaśniać

48

Sondowanie – technika stosowana przez osobą prowadząca wywiad do stymulowania dyskusji i

otrzymywania większej ilości informacji.

Wywiad telefoniczny

RAD – random digit dialing (dobór losowe próby numerów telefonicznych )

+

Niskie koszty

W krótkim czasie do wielu resp.

Łatwa kontrola ankieterów

Wysoki odsetek odp

Szeroki zakres geogr.

-

Można odłożyć słuchawkę

Krótkie pytania

Mniej informacji

49

Nachmias 12

Badanie terenowe – bada zachowanie ludzi w naturalnych warunkach codziennego życia

Obserwacja uczestnicząca – badacz staje się członkiem grupy, którą chce badać:

1. w pełni uczestniczący (nieujawniony, ukryty)

2. obserwatora jako uczestnik, ale ujawnia tożsamość i cel badania (obserwacja jawna)

Analiza indukcyjna – badacze zbierają dane, na bazie danych formułują hipotezy, testują hipotezy i

podejmują próbę zbudowania teorii.

Przebieg badań terenowych:

1. wybór tematu badawczego

2. wybór terenu badania, uzyskanie doń dostępu

3. nawiązywanie kontaktu z członkami grupy

4. szukanie osób dostarczających rzetelnych informacji

5. opuszczanie terenu

6. analiza danych

50

Babbie 10

Jakościowe badania terenowe (obserwacje, których nie można łatwo sprowadzić do liczb)

Zalety badań terenowych:

- całościowa perspektywa

- niektóre postawy, zachowania najlepiej można zrozumieć w ich naturalnym otoczeniu

- nadają się do badania procesów społ. dziejących się w czasie

Wg John’a i Lynn Loftlandów

Tematy nadające się do badań terenowych:

- działania zwyczajowe

- epizody

- spotkania

- role

- związki

- grupy

- organizacje

- miejsce zamieszkania

- światy społeczne

- style życia/subkultury

Paradygmaty jakościowych badań terenowych

1. naturalizm. Rzeczywistość społ jest „na zewnątrz”, badacz może ją naturalnie obserwować,

opisywać taką jaka jest naprawdę

2. etnometodologia – A. Schutz (zapoczątkował fenomenologię, na której opiera się

etnometodologia). Rzeczywistość jest społeczne konstruowana, nie jest poza nami – to

uniemożliwiłoby obserwację. Ludzie opisują świat nie takim jaki on jest, ale taki jakie oni

nadają mu znaczenie.

3. Teoria ugruntowana – połączenie pozytywizmu i interakcjonizmu. Trzeba być jednocześnie

badaczem naukowym jak i twórczym. Należy stosowac się do 3 wskazówek: - raz na jakiś

czas cofaj się o krok i pytaj „o co tu chodzi?”, zachowaj sceptyczną postawę, stosuj

procedury badawcze.

Studium przypadku i metoda rozszerzonych przypadków

Skupia się na jednym lub kilku przykładach pewnego zjawiska społecznego, takiego jak wioska,

rodzina, gang. Ograniczenie uwagi do konkretnego przykładu czegoś jest zasadniczą cechą studium

przypadku. Celem opis, wyjaśnienie.

Etnografia instytucjonalna (Dorothy Smith 1978)

Etnograf instytucjonalny zaczyna od osobistych doświadczeń jednostek, ale dąży do odkrycia

instytucji. Łączy poziom „mikro” jednostek z poziomem „makro” instytucji.

Wywiady jakościowe – słabo ustrukturowane

Interakcje między prowadzącym a respondentem,

Steina Kvale – 7 etapów w pełnym procesie prowadzenia wywiadu:

1. określenie tematu – wyjaśnienie celu wywiadu, zgłębianych pojęć

2. projektowanie – zaplanowanie procesu, za pomocą którego będą osiągane cele

3. prowadzenie wywiadu

4. transkrypcja

5. analiza – określenie znaczenia zgromadzonego materiały w powiązaniu z celem badań

6. weryfikacja – sprawdzanie rzetelności i trafności materiału

7. raportowanie

Grupy fokusowe – gł. Celem eksploracja

12-15 osób (wg innych źródeł 7-9)

51

R. Krueger – 5 zalet grup fokusowych:

1. zbieranie danych z realnego życia w środowisku społecznym

2. Elastyczna metoda

3. Wysoka trafność fasadowa

4. szybko daje wyniki

5. jest tania

Wady:

1. kontrola sprawowana przez badacz jest słabsza niż w przypadku indywidualnych wywiadów

2. analiza danych jest trudna

3. moderator musi posiadać specjalne umiejętności

4. różnice między grupami mogą sprawiać kłopot

5. zebranie grupy jest trudne

6. dyskusja musi być prowadzona w sprzyjającym otoczeniu.

Mocne strony badań terenowych w ogóle

+

Elastyczne

Tanie

Większa trafność niż w pomiarach sondażowych i eksperymentalnych

Słabe strony

-

Nie można dochodzić do statystycznych opisów wielkich populacji

Może pojawić się problem z rzetelnością.