Metodologija

Proces naučnog istraživanja se sastoji od:

Konceptualizacije i rekonceptualizacije Izrade projekta istraživanja Modeli projekata istraživanja

Konceptualizacija istraživanja je složeni, etapni i fazni proces kojim započinju djelatnosti istraživanja i koji se završava prezentacijom zaključaka istraživanja. Suština konceptualizacije je što ona prožima cio tok istraživanja. Konceptualizacija započinje evidentiranjem problema.

Etape konceptualizacije: 1. etapa do početka izrade projekta istraživanja koju čine opažanje/zapažanje i evidentiranje problema, identifikacija i artikulacija problema, formulisanje istraživačkog zadatka i formulisanje idejnog projekta; 2. etapa konceptualizacije se može shvatiti kao etapa konkretizacije i operacionalizacije osnovne ideje i početne zamisli istraživanja, ovu etapu čine dvije faze: faza izrade projekta istraživanja i faza testiranja projekta istraživanja. 3. etapa se odigrava tokom sakupljanja, sređivanja i obrade podataka; 4. etapa je veoma složena jer se u okviru nje odigrava provjera, dokazivanje-opovrgavanje hipoteza.

Bitan zadatak konceptualizacije istraživanja je da određenom procedurom pripremi najpovoljnije uslove i valjane osnove za izradu primjenjivog projekta naučnog istraživanja i da obezbijedi dosljednju realizaciju osnovne istraživačke ideje od momenta pristupanja izradi projekta do rezultata istraživanja.

Idejna skica istraživanja je veoma sažeti pisani dokument čiji su stavovi jasno i određeno izloženi na oko 5-7 strana. Njen sadržaj čine: preliminarno određenje predmeta istraživanja (naziv teme), mogući ciljevi istraživanja, osnovni hipotetički stav o pojavi, problemu i predmetu istraživanja, značaj i opravdanost istraživanja, potrebno vrijeme, kadrovi i sredstva.

Projekat istraživanja je složen dokument koji obuhvata dvije vrste sadržaja: naučni sadržaj po kome se definiše kao naučni dokument i operativni dio sadržaja po kome se definiše i kao operativni dokument. Po svojoj ulozi projekat istraživanja je normativan planski dokument kojim se što je moguće potpunije iskazuje zamisao procesa naučnog istraživanja od početnog shvaćenog problema do eventualne primjene rezultata istraživanja.Bitni sastavni dijelovi projekta istraživanja su: naslov teme, formulacija problema, određenje predmeta istraživanja, ciljevi, hipoteze, indikatori, način istraživanja, naučna i društvena opravdanost i planovi istraživanja.Projekat istraživanja je teorijsko-praktičan, dinamički strukturalno-funkcionalan model sistema naučnog istraživanja, prvenstveno empirijskog, primjenjiv na sve tipove istraživanja.

1

Rekonceptualizacija je u suštini ponovna konceptualizacija, što podrazumijeva napuštanje jedne osnovne ideje i istraživačkog koncepta i njegovu zamjenu drugim. Rekonceptualizacija je komponenta same konceptualizacije. Analiziramo li proceduru prve etape konceptualizacije doći ćemo do zaključka da je cio njen tok istovremeno rekonceptualizacija. Već u prvoj etapi konceptualizacije odredbe se najmanje 4 puta organizovano i ciljno svrsishodno izlažu rekonceptualizaciji, kroz izmjenu određenih stavova, odnosa i poredaka.

Naslov teme istraživanja se utvrđuje kroz složeni proces prve etape konceptualizacije ali se može dogoditi i da bude predmet rekonceptualizacije tj. napuštanje jedne osnovne ideje i njena zamjena drugom. Izgrađivanje naslova teme započinje imenovanjem problema. Ovo imenovanje je po pravilu put do deskriptivnog naslova koji je ustvari kondenzovan iskaz opisa. Idejna skica već nosi znatno više elaboriran naslov koji je iako još uvijek preliminaran znatno bliži naslovu projekta istraživanja. Naslov ne može da bude proizvoljan ili da izražava samo tanku logičku vezu sa sadržajem već treba da izrazi kratko, jasno, određeno, i precizno suštinu onog što istražujemo. Naslov ima ulogu preliminarnog određenja predmeta. Naslovi mogu biti: valjani, naslovi sa nedostatkom i pogrešni naslovi. Po formi iskaza mogu biti: deskriptivni, eksplikativni, prognostički i komparativni.

Izradom formulacije problema istraživanja započinje rad na projektu istraživanja i njegovom prvom segmentu koji se zove nacrt naučne zamisli. Nacrt naučne zamisli je složeni segment projekta u okviru koga se saopćavaju naučna saznanja od kojih se polazi, naučne kategorije, pojmovi, stavovi, sudovi, zaključci, hipoteze, varijable, indikatori, metode istraživanja pojave, problema i predmeta istraživanja kao i metode obrade podataka.Osnovne funkcije formulacije problema su: 1. izdvajanje dijelova pojave, njihovih dimenzija i odlika koje se mogu identifikovati kao činioci problema 2. utvrđivanje hipotetičkih stavova o problemu 3. rangiranje po stepenu važnosti izdvojenog problema 4. usmjeravanje na postojeće rezultate prethodnih istraživanja.Osnovni dijelovi formulacije problema su: hipotetički stavovi o problemu, određenje značaja istraživanja i rezultati dosadašnjih istraživanja.

Hipotetički stavovi su dio formulacije problema. U istraživačkoj praksi je uobičajeno da se formulišu 3 ili 4 hipotetička stava. Oni nisu hipoteze koje će biti provjeravane već stavovi zasnovani na postojećem naučnom i drugom saznanju. Formulišu se: opći hipotetički stav o cjelini problema, hipotetički stav o strukturi problema, hipotetički stav o funkcijama problema i hipotetički stav o vezama i odnosima. Ponekad se opći hip. stav izostavlja što se nadoknađuje formulisanjem ostala 3 hip. stava. Dvostruko su determinisani: pojavom i problemom koji se istražuje i naslovom istraživanja. Hipotetički stavovi se izvode na osnovu stručnog i naučnog saznanja i njihova uloga je da njima predstavljamo problem.

Značaj istraživanja je dvostruk, to je značaj istraživanja po rješavanje društvenog aspekta problema i značaj istraživanja po naučnim doprinosima nauci. Stanovište o značaju istraživanja izvodi se na osnovu meritorne ocjene značaja problema za nauku i društvo i vjerovatnog doprinosa istraživanja. Društveni značaj je djelovanje istraživanja i

2

rezultata istraživanja na shvatanje i rješavanje problema. Naučni značaj je djelovanje rezultata istraživanja na fond naučnoteorijskog i naučnog saznanja. Bitne funkcije ovog dijela formulacije problema su: 1. dimenzioniranje očekivanja od konkretnog istraživanja 2. prognoziranje mjesta i uloge ovog istraživanja u aktuelnom procesu naučnog saznanja i u rješavanju društvenih i naučnih problema 3. uspostavlja se okvirna obaveza konkretnog istraživanja.

Određenje predmeta istraživanja treba shvatiti kao složeno i polidimenzionalno teorijsko istraživanje. U metodološkoj literaturi se navode teorijsko i operacionalno određenje predmeta istraživanja.

Teorijsko određenje predmeta se sastoji iz dvije cjeline. Prva se bavi istraživanjem i iskazivanjem postojećeg saznanja o predmetu istraživanja a druga cjelina kategorijalno-pojmovnim aparatom i terminima.Strukturu teorijskog određenja predmeta čine:

1. naučno verifikovana saznanja2. naučno evidentirana ali još neverifikovana saznanja3. nenaučna evidentirana saznanja4. još neevidentirana ali moguća i vjerovatna saznanja

Naučno verifikovana saznanja su polazišta u izgrađivanju teorijskog određenja predmeta. Ona su postulativna i usmjeravajuća u svim naučnim istraživanjima i osnov mjera i mjerila. Sadrži pojmove i definicije, premise i norme shvatanja predmeta nauke i problema i predmeta istraživanja. Ona se šire ne iskazuju i nisu pravi predmet istraživanja.

Naučno evidentirana ali neverifikovana naučna saznanja imaju dvojnu ulogu: ulogu inspirativnog polazišta i osnove za hipoteze i ulogu stvarnog predmeta istraživanja.

Nenaučna evidentirana saznanja mogu da budu raznih vrsta, počev od stručnih do prosto iskustvenih. Ona mogu da budu sređena i sistematizovana ali mogu da budu i bez smislenog rasporeda. Pojave na koje se ova saznanja odnose su predmeti empirijskih istraživanja.

Dio teorijskog određenja predmeta čine i 'nepostojeća' saznanja.

Ova prva cjelina determiniše osnovni tip istraživanja i moguće naučne ciljeve.

Kategorijalno-pojmovni aparat je neophodan iz 3 razloga:

1. svaka nauka ima svoj jezik koji se služi terminima i pojmovima, oznakama i simbolima čije je značenje strogo određeno u tom sistemu nauke

2. svaki teorijsko-metodološki pravac ističe sopstvene paradigmatske kategorije i pojmove čija su uloga i značenje određeni poretkom kome pripadaju

3. termini i pojmovi u jednom istraživanju treba da budu jednoznačni i komunikativni sa terminima i pojmovima u drugim istraživanjima.

3

Naučno istraživanje treba da bude intersubjektivno provjerljivo, te ni u jednom njegovom dijelu ne smije da bude nerazumljivih izraza za naučnu javnost i korisnike. U ovom dijelu teorijskog određenja predmeta moraju se dati definicije centralnih pojmova istraživanja i pojmova bitnih odredaba pojave koja se istražuje. Pri definisanju formiraju se bitni pojmovi i termini koji se koriste u istraživanju. Time je uspostavljen kategorijalno-pojmovni sistem istraživanja.Pojmovno-terminološki sistem istraživanja proistekao iz naučnog jezika određene nauke, osnov je za shvatanje i tumačenje značenja svih pojmova i termina u datom istraživanju.

Operacionalno određenje predmeta istraživanja je u suštini misaoni model bitnih odredaba predmeta istraživanja koje pripadaju predmetu određene nauke ili naučne discipline. Ovaj model ne obuhvata sve činioce pojave već samo one koji su teorijskim određenjem predmeta shvaćeni kao bitni za pojavu. Model se realizuje taksativnim nabrajanjem onih strukturnih činilaca, odnosa, veza, svojstava i aktivnosti koji će zaista biti konkretno istraživani realizacijom projekta. Ovo određenje se izvodi iz teorijskog određenja predmeta. Sastoji se iz 4 dijela: 1. bitni činioci sadržaja predmeta istraživanja (u okviru ovog dijela saopćavamo konkretan, sistematizovan i uređen popis onog što ćemo stvarno istraživati) 2. vremensko određenje predmeta istraživanja (sve pojave, procesi i zbivanja se odigravaju u određenom vremenu pa su one determinisane hronološkim i društvenim vremenom, u okviru operacionalnog određenja predmeta zahtijeva se datumsko određenje kalendarskim vremenom a ne društvenim) 3. prostorno određenje tj. određenje prostora na kome se pojava odigrava i 4. disciplinarno određenje predmeta tj. određujemo u okviru koje nauke, naučne discipline realizujemo istraživanje, u praksi su česta intradisciplinarna istraživanja.

Naučno istraživanje je naučna djelatnost a nacrt naučne zamisli je naučni dokument i zato se prvo formulišu naučni ciljevi. To su zadati nivoi naučnog saznanja koji se namjeravaju ostvariti naučnim istraživanjem i koji će biti sadržani u rezultatima istraživanja. U naučne ciljeve spadaju: naučna deskripcija, naučna klasifikacija i tipologizacija, naučno otkriće, naučna eksplikacija i naučna prognoza.

Naučna deskripcija je najniži naučni cilj jer se ostvaruje opisom manifestnih normi. Ona se ponekad izjednačava sa naučnim objašnjenjem jer je teško utvrditi gdje i kad prestaje. Naučna deskripcija može imati razne domete i obuhvate ali je prvi, bitan i nužan nivo naučnog saznanja koji je uslov svih ostalih nivoa.

Naučna klasifikacija i tipologizacija moguće su tek kada je pojava ili skup činilaca opisan i kada su oni opisom određeni. U istraživačkoj praksi naučna deskripcija i naučna klasifikacija po pravilu idu zajedno. U okviru ovog naučnog cilja logično je povezivati klasifikaciju i tipologizaciju jer je tipologizacija zaista samo specijalan oblik klasifikacije. Tipologizacija se ostvaruje tako što se određena odredba pojave ili neko njeno svojstvo određuje kao kriterij i taj kriterij se odnosi na više istovrsnih jedinica. Sve jedinice koje ispunjavaju taj kriterij skupa posmatrano čine određeni tip.

4

Naučno otkriće je veoma složen naučni cilj. Logika izbora naučnog otkrića kao naučnog cilja što je u klasifikaciju naučnih ciljeva prvi unio Bogdan Šešić poslije 1975. godine je u sljedećem:

promjenjljivost i razvojnost društvenih pojava ne dozvoljava konstituisanje mnogih univerzalnih naučnih objašnjenja kao ni prostu unificarnost

čak i u slučaju verifikatornih istraživanja kojima se vrši provjera postojećih naučnih saznanja otkriva se tačnost, preciznost, istinitost i potpunost tih saznanja

naučno otkriće postavlja kao bitan zahtjev da se naučno sazna ono što je naučno nesaznato ili naučno neverifikovano.

Naučna eksplikacija kao naučni cilj podrazumijeva naučno saznanje o uzročnoposljedičnim odnosima, društvenim zakonima i naučna objašnjenja. Ovo je složeni i sintetički cilj. Sintetičan je jer podrazumijeva da prethodni naučni ciljevi budu ostvareni tj. da budu sadržani u njemu. Složen je jer zahtijeva naučno saznanje o društvenim zakonima i naučna objašnjenja.

Naučna prognoza postavlja zahtjev da se naučnim istraživanjem relativno pouzdano predvidi razvoj, kretanje, nestanak ili nastanak određenih društvenih pojava ili nekih njihovih kvalitativnih ili kvantitativnih svojstava. Naučna prognoza zahtijeva: 1. postojanje naučnih zakona i naučnih objašnjenja u oblasti društvene pojave čija se perspektiva istražuje 2. otkrivanje relevantnih tendencija i njihovih usmjerenosti 3. formiranje dinamičkog modela 4. saznavanje bitnih odnosa tendencija. Očigledno je da predmet istraživanja moraju biti tendencije.

Društveni ciljevi istraživanja nisu kodifikovani i klasifikovani iako oni predviđaju i obavezuju istraživanje da svojim rezultatom obezbijedi određenu svrsishodnost i društvenu, vannaučnu upotrebljivost bez obzira na njihov doprinos nauci. Što je naučni značaj istraživanja veći, potencijalno mu raste i društveni značaj a samim tim ispoljava se tendencija rasta nivoa ciljeva istraživanja. Društveni ciljevi obavljaju sljedeće funkcije: informativnu, afirmativnu, inicijativnu, direktivnu i operativno-akcionu. Ciljevi istraživanja u cjelini determinišu nivo i karakter hipoteza.

Hipoteze su osnovane pretpostavke o predmetu istraživanja iskazane u obliku stavova tj. sudova. Ako su zaista osnovane pretpostavke i ako imaju određenu saznajnu vrijednost one imaju oblik sudova, a ako imaju samo postuliranu saznajnu vrijednost njihov oblik su stavovi. Hipoteze su u projektu istraživanja zaista osnovane zato što su bazirane svojom sadržinom neposredno na predmetu istraživanja i posredno na formulaciji problema tj. na hipotetičkim stavovima. U projektu istraživanja hipoteze su izvedene iz predmeta, ciljeva i formulacije problema i čine sistem korelativan, recipročan i srazmjeran predmetu i ciljevima istraživanja. Njihovu osnovu čine postojeća upotrebljiva saznanja, one nisu prazni stavovi već predmetni i njihov izvor su prethodna saznanja. Uvijek su pretpostavke o nečemu.Prema kriteriju predmeta hipoteze se dijele na: teorijske, empirijske i iluzorne. Prema opštosti se dijele na opće, posebne i pojedinačne.

5

Prvo se izvodi opća odnosno generalna hipoteza koja se mora odnositi na cjelinu predmeta istraživanja. Hipoteze se zaista izvode iz 2 izvora sadržana u projektu istraživanja i to: 1. iz formulacije problema, predmeta i ciljeva istraživanja i 2. hipoteze nižeg stepena opštosti izvode se iz hipoteza višeg stepena opštosti.Iz segmentarnih dijelova operacionalnog određenja predmeta istraživanja i generalne hipoteze izvode se posebne hipoteze. Pojedinačne hipoteze izvode se iz elementarnih činilaca operacionalnog određenja predmeta i posebnih hipoteza. One su najkonkretnije i za njih se vežu indikatori.Postupak izvođenja hipoteza: 1. utvrđuje se šta je u vezi sa određenim predmetom ostalo neobuhvaćeno naučnim saznanjem ili još nije verifikovano 2. iz postojećeg naučnog saznanja potrebni stavovi se dedukuju, polazeći od parcijalnih saznanja oni se indukuju 3. na osnovu svega toga se odabiraju varijable pojmova-stavova, pridaju im se predmetne konstante, formiraju predmetni iskazi i međusobno povezuju logičkim iskaznim funkcijama.

Varijable pojmova i stavova nisu samo logičke i teorijske konstrukcije već iskazi, pojmovi i shvatanja varijabilnosti društvenih realiteta na koje se odnose. Hipoteze uvijek moraju imati određenu strukturu koju čine najmanje jedna nezavisna i jedna zavisna varijabla. One se eksplicitno saopćavaju u hipotezi. Uloga nezavisne varijable koja po pravili stoji na početku hipoteze je da pokaže uzrok tj. razlog zavisne varijable. Zavisna varijabla pokazuje posljedice djelovanja nezavisne varijable. U društvenim istraživanjima nezavisna i zavisna varijabla mogu mijenjati mjesta. Po sadržaju možemo razlikovati kvalitativne i kvantitativne varijable. Kvalitativnim se iskazuju promjenjljiva svojstva pojave ili činioca pojave a kvantitativne varijable odnose se na dimenzije, količine, učestalost i druge kvantitativne odredbe. Dvije su funkcije varijabli: učešće u strukturi hipoteze i njenog stava i povezivanje sa indikatorima. Imaju i značajnu funkciju u mjerenju.

U projektu istraživanja indikatori su manifestacije neke pojave neposredne ili posredne koje se mogu čulno evidentirati i prepoznati i preko kojih se može steći istinito i provjerljivo saznanje o toj pojavi. To nisu bilo kakva ispoljenja već samo ona koja se odnose na strukturu hipoteze. Da bi indikatori bili zaista pokazatelji moraju biti jasno definisani i moraju se opisati realiteti na koje se određeni pojmovi odnose. Za sve indikatore važi da budu valjani. Zato se valjanost indikatora provjerava na 4 načina: 1. aprioristička validacija 2. logička validacija 3. validacija pomoću mišljenja žirija i 4. validacija pomoću poznatih grupa.Odlike valjanih indikatora su: objektivnost, pouzdanost, jednoznačnost, preciznost i reprezentativnost.Vrste indikatora: po kriteriju sadržaja (indikatori varijabli i indikatori stava hipoteze), po kriteriju valjanosti (upotrebljivi i neupotrebljivi), po kriteriju nastanka (ekspresivni, predikativni, objektivni i subjektivni) i po kriteriju složenosti (elementarni i sindromni).

6

Način istraživanja kao poseban dio projekta istraživanja smatra se dijelom naučnog dokumenta. On sadrži bitne osnovne odluke o tome kako ćemo istraživati prethodno određen predmet istraživanja, kako ćemo istraživanjem ostvariti naučne i društvene ciljeve i kako ćemo provjeriti hipoteze te upotpuniti naučni fond. Rad na izradi ovog dijela projekta može započeti na jedan od dva načina: 1. saopćenjem kom teorijsko-metodološkom pravcu konkretno istraživanje pripada i 2. izlaganjem osnovnih paradigmatskih postavki.

Prema predmetu istraživanja, istraživanja mogu biti teorijska i empirijska. Predmet teorijskih istraživanja je naučna teorija a empirijskih društvena stvarnost. U naučnoistraživačkoj praksi sva istraživanja su nužno teorijsko-empirijska zbog uloge teorije u istraživanju. Postoje i masovna i individualna istraživanja, kvalitativna i kvantitativna, istraživanja predmeta nauke i metoda nauke, istraživanje u oblasti prirodnih, psiholoških, društvenih nauka i naučnih disciplina. Intradisciplinarna istraživanja su ona čiji predmet pripada jednoj određenoj disciplini. Interdisciplinarna su ona čiji predmet pripada raznim disciplinama jedne ili više nauka. Multidisciplinarna su ona čiji predmet istraživanja spada u mnoge discipline više nauka.

Po vremenu trajanja to su: dugoročna, srednjoročna, kratkoročna i blic istraživanja.Tipovi istraživanja su: longitudinalna (kroz određeni vremenski period prate odigravanje nekog procesa), panel istraživanja (na istom uzorku se istražuje sukcesivno jedan predmet istraživanja), ponovljena zavisna i ponovljena nezavisna, transferzalna (njima se snima stanje) i mozaik istraživanja.

Opštenaučne metode su: hipotetičko-deduktivna, statistička, metoda modelovanja, aksiomatska, analitičko-deduktivna i komparativna metoda.

Hipotetičko-deduktivna je suštinski saznajno postulirana na selektivnom i provjeravanom društvenom iskustvu u razna vremena i na raznim mjestima. Ova metoda ne prihvata stanovište da su aksiomi prosto dati već da se izgrađuju kao nepobitno istinito saznanje, da je njihovo važenje opšte i da se može verifikovati. U osnovi ove metode je opažanje i zapažanje. Ona ima viši stepen primjenjljivosti od ostalih opštenaučnih metoda, u osnovi je svih njih i sa njima je u odnosima kooperacije i prožimanja. Nema svoje tehnike i instrumente već se oslanja na postojeće istraživačko-operativne metode. Zahtijeva valjano zasnovane hipoteze i ne smije se shvatiti jednostrano kao dijagnostička već kao integralna i zahtijeva valjano razumijevanje raznih teorijsko-metodoloških pravaca.

Statistička metoda se u društvenim naukama zasniva na nekoliko postulata: 1. sve se odigrava u prostoru i vremenu 2. svaka pojava ima svoj sadržaj i formu, kvalitet i dimenzije 3. svaki kvantitet ima svoj kvalitet i 4. opće i generalno u suštini je 'mnogo jednoga' odnosno 'jedno mnogoga'. U osnovi ove metode su indukcija i generalizacija. Bitna odredba ove metode je mjerenje. Početni pojam statističke metode je statistička masa koju čine sve jedinice jedne pojave. Primjena ove metode zahtijeva pribavljanje 4 osnovne vrste podataka: kvalitativnih, kvantitativnih, hronoloških i geografskih. Istraživanje statističke mase može se realizovati preko popisa i uzorka. Popis je evidentiranje svih jedinica pojave i to je najpotpunije saznanje ali često neostvarljivo. Uzorak je izbor određenog broja reprezentativnih jedinica pojave i zaključivanje o pojavi

7

na osnovu njih. Faze statističke metode: 1. identifikovanje statističke mase 2. opredjeljenje za istraživanje popisom ili uzorkom 3. pribavljanje podataka 4. formiranje serije podataka 5. statistička analiza 6. predstavljanje podataka 7. tumačenje rezultata 8. izvođenje pravilnosti i zakonitosti.

Statistički uzorak je skup određenog broja pojedinaca koji svojim svojstvima, osobinama i karakteristikama reprezentuju bitna svojstva, osobine i karakteristike statističke mase. Postoje slučajni i namjerni uzorci.

Opštenaučna metoda modelovanja svoju osnovu ima u praksi ljudskog mišljenja i zamišljanja i u svakodnevnoj praksi proizvodnje dobara. Ova metoda može da: imitira postojeće modele, zamišlja i konstruiše nove modele pojava ili da varira postojeće modele. Stoga postoje: modeli imitacije, modeli rototipovi i modeli projekcije.

Aksiomatska metoda se razlikuje od opštenaučnih metoda po tome što se ona ne zasniva na empirijskom saznanju niti je prvenstveno usmjerena prema njemu. Bitne odredbe su joj: 1. predmet je karakterističan po nadiskustvenosti i 2. ona se sastoji u postavljanju i primjeni aksioma u derivacijama računa stavova i računa predikata.

Bitna odredba analitičko-deduktivne metode je apstraktno mišljenje na osnovu empirijskih podataka.

Argumenti za svrstavanje komparativne metode u red opštenaučnih metoda su: 1. poređenje je zasnovano na analogiji a analogija je isto toliko osnovna kao i analiza 2. u svim procesima opažanja, mišljenja, istraživanja, formiranja neizbježno se vrše upoređivanja kojima se konstatuju identičnost, sličnost i razlika forme, sadržaja i suštine 3. u praksi saznanja uopće i u naučnoistraživačkoj praksi već su se konstituisala pravila poređenja.

Osnovne metode istraživanja su: analiza, sinteza, apstrakcija, konkretizacija, specijalizacija, generalizacija, indukcija i dedukcija.

Analiza je u procesu naučnog saznanja prva i osnovna. Njoj je ravna analogija. Predmet analize je neka stvarna ili misaono složena cjelina čiji se dijelovi mogu identifikovati. Analiza se može sprovoditi misaonim i fizičkim rastavljanjem. U društvenim naukama je uobičajeno misaono rastavljanje a u prirodnim naukama su nužna fizička rastavljanja. Klasifikacija analiza se vrši na osnovu 3 kriterija: proceduri, po pripadnosti logičkom pravcu i po predmetu.

Sinteza spaja činioce i dijelove u cjelinu. Poznate su dvije vrste sinteza: reproduktivna i produktivna. Reproduktivna je prosto spajanje činilaca u cjelinu koja je prethodno podvrgnuta analizi. Produktivna je stvaralačka tj. ona otkriva ne samo već poznate veze i odnose već otkriva i potencijalne mogućnosti cjeline. Sinteza nije proizvoljan proces i ne može se bilo šta spajati i povezivati, već samo se mogu spajati činioci koji formiraju smislenu cjelinu.

8

Apstrakcija (apstrahovanje) je proces izdvajanja općeg i bitno zajedničkog iz više posebnog i mnogo pojedinačnog.

Konkretizacija je zasnovana na proceduri suprotnoj apstrahovanju. Ona podrazumijeva kretanje mišljenja i saznanja od općeg ka posebnom i pojedinačnom, od apstraktnog ka konkretnom.

Specijalizacija se odigrava podjelom jednog na njegove činioce i svojstva po određenom kriteriju. Dvije su standardne procedure specijalizacije 1. dihotomija i 2. klasifikacija. Dihotomija je procedura podjele jednog pojma na dva dijela: jedan pozitivan i drugi negativan. Dihotomija se može primjenjivati na sve vrste riječi, negativan pojam zasnovan je na logičkoj funkciji negacije, pozitivan član određen je dok je negativan član neodređen, negativan član može da ima razna neposredna i figurativna prenijeta značenja. Klasifikacija je procedura razdjeljivanja jedne cjeline na više članova po unaprijed definisanom kriteriju.

Generalizacija je metoda formiranja općih stavova preko pojedinačnih stavova. Postoji generalizacija uopće i tzv. statistička generalizacija.

Indukcija je metoda saznanja općeg na osnovu pojedinačnog. Ona je osnovna metoda istraživanja masovnih pojava. Bitna zamjerka indukciji je da ona nije analitička te da zaključci iz njenih premisa ne slijede nužno. Imamo potpunu i nepotpunu indukciju.

Dedukcija je prvenstveno metoda zaključivanja. U suštini je to metoda izvođenja zaključaka iz jedne ili više premisa, odnosno izvođenje stavova iz jednog ili dva i više stavova. Razlikujemo direktnu i indirektnu dedukciju. Direktna podrazumijeva izvođenje novog stava iz jedne premise a indirektna izvođenje novog stava iz dva ili više stavova.

Stav je smisaoni iskaz određene postulirane vrijednosti, to je svaki iskaz kojim se nešto tvrdi, odriče, dopušta ili pretpostavlja kao istinito ili lažno.

Na osnovu svih poznatih važećih definicija o sudu mogu se izvesti sljedeće bitne odredbe: sud je kao i stav iskaz, specijalan stav, predmetan i smislen, spoj pojmova subjektra i predikata, sud je kategoriučki afirmativan i negativan i jasno izražava valenciju tj. stepen saznajne vrijednosti. Klasifikuju se po predmetu, logičkom sadržaju i složenosti.

Zaključak je rezultat zaključivanja tj. složenog procesa izvođenja novog valjanog suda iz jednog ili više postojećih sudova njihovim dovođenjem u odgovarajući odnos. Dvije su vrste zaključivanja: direktno i indirektno.

Pojam je cjelovita zamisao predmeta nastala zamišljanjem njegovih bitnih odredaba aktivnim shvatanjem, namjernom pažnjom i voljnim naporom. Svaki pojam je nužno predmetan, istovremeno konkretan i apstraktan. Svaki pojam ima svoj obim i sadržaj. Kriteriji za klasifikaciju pojmova su: predmet pojma, logički sadržaj pojma i gnoseološka funkcija pojma.

9

Metode pribavljanja podataka su: posmatranje, ispitivanje, eksperiment, metoda analize sadržaja, metoda studije slučaja i biografska metoda.

Posmatranje je metoda sakupljanja podataka neposrednim čulnim zapažanjem.

Ispitivanje je složena metoda neposrednog i istovremeno posrednog sakupljanja podataka. Ostvaruje se postavljanjem pitanja, jasnog i smislenog ispitaniku koji po svojoj volji svjesno odgovara. Ima više tipova ispitivanja. Blago je zasnovano na strategiji što većeg zbližavanja ispitanika sa ispitivačem, stvaranje situacije prisnosti i povjerenja. Neutralno ispitivanje podrazumijeva korektan odnos sa ispitanikom tj. poslovan odnos. Oštro ispitivanje ima svojstva psihičkog pritiska, unakrsnog ispitivanja u policiji ili sudu. Postoje individualna i grupna ispitivanja, usmeno, pismeno i kombinovano ispitivanje. Osnovne tehnike ispitivanja su anketa i intervju. Anketa kao svoj instrument koristi anketni upitnik strogo sistematizovan, sa definisanim pitanjima i unaprijed ponuđenim odgovorima. Intervju je naučni razgovor.Predmet ankete su masovne pojave te je ona povezana sa statističkom metodom. Njene odlike su: sistematičnost, relativna kratkotrajnost i ekonomičnost. Ankete se dijele na usmene i pismene.

Pitanje je pismeno iskazivanje misaono-pojmovne i terminološke konstrukcije kojom ispitivač inicira i stimuliše verbalni iskaz ispitanika u vezi s predmetom istraživanja. Mogu biti otvorena i zatvorena.

Tipovi intervjua: usmjereni, neusmjereni, dirigovani i produbljeni intervju. Postoje i individualni i grupni intervjui.

Eksperiment je metoda u kojoj se vještački eksperimentalnim činiocem izaziva eksperimentalna situacija kojom se ciljno upravlja i na osnovu čijih se rezultata formira ključno saznanje. Moguće su laboratorijski eksperiment i eksperiment u prirodnim uslovima. Struktura eksperimenta: eksperimentator, eksperimentalni činilac, eksperimentalni subjekt i uslovi u kojima se eksperiment izvodi.

Analiza sadržaja prihvata se kao empirijska meroda istraživanja ali ne i kao metoda sakupljanja podataka. Ovom metodom otkrivamo smisao, značenje i značaj podataka promišljanjem sadržaja i forme dokumenata. Svako savremeno naučno istraživanje započinje primjenom ove metode. Analiza dokumenata ima prednost u odnosu na druge metode time što omogućava istraživanje na daljinu bilo da se radi o vremenskoj ili prostornoj udaljenosti. Dvije su tehnike metode analize sadržaja i to: kvalitativna i kvantitativna analiza. Objema se istražuje šta je i kako rečeno a kvantitativna analiza otkriva i to koliko je puta rečeno.

Metoda studije slučaja spada u operativne, konceptualne, empirijsko-teorijske metode istraživanja.

Biografska metoda se posmatra kao granična metoda između metoda sakupljanja podataka i tzv. operativnih metoda. Osnovna ideja na kojoj se zasniva koncepcija

10

metode jeste da se saznaju istinite i što potpunije biografije subjekata i da se posredstvom individualnih biografija saznaju odredbe raznih grupa.

Dio projekta istraživanja 'naučna i društvena opravdanost' saopćava predviđanje i preuzetu obavezu da istraživanje doprinese nauci i dobrobiti društva rezultatima istraživanja. Naučni i društveni doprinos se ne može izjednačiti sa naučnim i društvenim značajem ili ciljevima ali među njima postoji veza. Naučno opravdano istraživanje je ono koje doprinese produbljivanju, proširivanju, pouzdanosti i primjenjljivosti naučnog saznanja o predmetu ili metodu nauke. Društvena opravdanost se procjenjuje na osnovu vjerovatnog aktuelnog i potencijalnog doprinosa odigravanjem i rezultatima istraživanja u rješavanju društvenog problema.

Izvori podataka su veoma značajan činilac valjanosti i pouzdanosti podataka. Empirijski izvori su ljudi, pojedinci i njihovi kiskazi, djelovanja i tvorevine. Naučni izvori su specifična vrsta ljudskih tvorevina. Priroda građe izvora podataka upućuje nas na razlikovanje: tvorevina materijalne kulture, tvorevina duhovne kulture i ponašanje subjekta društva verbalno ili praktično. Po kriteriju autorstva izvori se dijele na kompetentne i nekompetentne. Prema dostupnosti na dostupne i nedostupne. Prema legalnosti dijele se na legalne, ilegalne i polulegalne.

Aksiomi se javljaju kao osnova i polazišta pristupa naučnoistraživačkom radu. Oni su bitni argumenti u procesu dokazivanja i opovrgavanja i javljaju se kao proizvod naučnoistraživačkog rada.

Postulati su osnovni stavovi, postavke na kojima zasnivamo polazišta-pristupe procesima sticanja naučnog saznanja a posebno procesima naučnog istraživanja.

11