قىسىمى-2ئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژىنىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتنىڭ تورى بىلىۋالئهسلى مهنبه

تاشقىن :تهھرىرلهپ ئېكىتابقا ئايالندۇرغۇچى

غهربىـي »جۇڭگو . ھازىر جۇڭگو خهلقئارادىكى ئهڭ چوڭ بازار دەپ قارىلىۋاتىدۇ : سوئال-1

سىزچه، بازار ئىگىلىكى . لغا قويۇۋاتىدۇ ستىراتېگىيىسىنى يو «رايوننى كهڭ كۆلهمدە ئېچىش

دەۋرىدىكى جۇڭگو بازىرىنى ئېچىش، پۇت دەسسهپ تۇرۇشـتا قانـداق قىلىـش كېـرەك؟ قانـداق

يولدا ماڭغاندا بۇ جهھهتته تېز ئۈنۈم ياراتقىلى بولىدۇ؟

بـۇ ســوئال مهنىــڭ ئــۆز كهسـپىمدىن خېلــى يىــراق بىــر كهسـپىي دائىرىــدە جــاۋاب بېرىــشىمنى تهلهپ

شــۇنداق بولــسىمۇ بۇنىڭغــا مهن ئــۆزۈم ئوقۇغــان ماتېرىيــالالر ۋە ئــۆزۈم كــۆزەتكهن ئهھــۋالالر . ىــدىكهنقىل

. ئاساسىدا جاۋاب بېرىپ باقاي

يىلدىن ئۆپرەك ۋاقىت جهريانىدا، جۇڭگو ھهقىقهتهنمۇ بازار ئىقتىـسادىنى يولغـا قويـۇش 20ئالدىنقى

ــى باســتى ــويالپ نۇرغــۇن مــۇھىم قهدەملهرن ــولىنى ب ــا ب. ي هزى ئىقتىــساد مۇتهخهسسىــسلىرىنىڭ ئانالىزىغ

: ئاساسالنغاندا، بۇنىڭ مۇھىم ئىپادىلىرى تۆۋەندىكىلهردىن ئىبارەت

جۇڭگو ئىقتىـسادىنىڭ ئاساسـلىق ھـۇلى بولغـان دۆلهت ئىگىلىـدىكى كارخـانىالرنى ئـۆز ئىچىـگه ) 1

. ۈچ بولۇپ كۆتۈرۈلمهكتهئالمىغان خۇسۇسىي ئىگىلىكتىكى كارخانىالر بىر غايهت زور ئىقتىسادىي ك

بــازار مهھــسۇالت مهنبهســى بىــلهن بــازار ئېهتىيــاجى ئاساســىدىكى باھــا مېخــانىزمى ۋۇجۇتقــا ) 2

ھـازىر بولـسا . پىالنلىق ئىقتىساد دەۋرىدە باھا پۈتۈنلهي ھۆكۈمهت تهرىپىـدىن بهلگىلىنهتتـى . كهلتۈرۈلدى

ىــڭ باھاســى ســېتىۋالغۇچىالر بىــلهن مــۇتلهق كــۆپ ســاندىكى ئىــستېمال بۇيــۇملىرى ۋە مۇالزىمهتلهرن

بــۇ خىــل ئهھــۋال ھۆكــۈمنهت قــاتتىق مونوپــول . ســاتقۇچىالرنىڭ سودىــسى ئــارقىلىق بهلگىلهنمهكــته

. قىلىۋالغان خهۋەرلىشىش، پوچتا ۋە ئېلېكتىر قاتارلىق سانائهت دائىرىسىدىمۇ ۋۇجۇتقا كهلمهكته

ساھهســىدە بارغانــسېرى كۈچلــۈك رول كاپىتــال بــازىرى ئىجتىمــائى بــايلىقالرنى تهقــسىم قىلىــش) 3

. ئوينىماقتا

ئۇزۇندىن بۇيان ھۆكۈمهت مونوپول قىلىپ كېلىۋاتقان بىر قىسىم سانائهتلهر ھازىر ئهركىن قويۇپ ) 4

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

2

بۇ سانائهتلهر نېفىت خىمىيه بۇيۇملىرى، خهۋەرلىشىش، ئېلېكتىر بىلهن تهمىنلهش، . بېرىلىشكه باشلىدى

بـۇ سـانائهتلهرنى ئهركىـن . ىالر ھاۋا قاتنىشى قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگه ئالىـدۇ تۆمۈر يول قاتنىشى ۋە يولۇچ

. قويۇپ بهرگهندە، ئۇالر مهملىكهت ئىچى ۋە چهت ئهل كاپىتالىغا ئىگه بولۇش پۇرسىتىگه ئېرىشهلهيدۇ

يهنه بهزى ئىقتىــساد مۇتهخهسسىـــسلىرىنىڭ قارىـــشىچه، جۇڭگـــو تېخـــى بـــازار ئىقتىـــسادى ئـــۆلچهم

ــازار ئىقتىــسادى بوسۇغىــسىغا قهدەم قويغــان بولــسىمۇ، . ن ئۆتهلمىــدىســىزىقىدى جۇڭگــو ھازىرغــا قهدەر ب

ئاشـۇ . بازار ئىقتىسادىنىڭ ھهر خىل تهركىبىي قىـسىملىرى بـار . لېكىن، بۇ بوسۇغىدىن تېخى ئۆتهلمىدى

ــستې ــدا، ئى ــسىگه قارىغان ــشىش دەرىجى ــسادىنىڭ بازارلى ــو ئىقتى ــويىچه جۇڭگ ــسىمالر ب ــي قى مال تهركىبى

ئهممــا، قالغــان ئىقتىــسادىي . بۇيــۇملىرى بــازار ئىقتىــسادى يــولى بــويىچه مېڭىۋاتىــدۇ، دەپ قاراشــقا بولىــدۇ

: بۇنىڭ ئاساسلىق ئىپادىلىرى تۆۋەندىكىدەك. تهركىبلهر تېخى بازار ئىقتىسادىغا قهدەم قويمىدى

ىرمۇ ئىنتـايىن جۇڭگودىكى ھهر خىـل ئىگىلىكلهرنىـڭ كاپىتـال بىـلهن تهمىـن ئېتىلىـشى ھـاز ) 1(

ھـازىرقى جۇڭگـودىكى كاپىتـال ئىگىلىـرى قىمارخانىالرنىـڭ ئىگىلىـرىگه ئوخـشاش . تهرەققىي قىلمىغان

دەپ تهلهي سىناشـتىن ئىبـارەت «دەتتىكـوم »بولۇپ، ئۇالرنىڭ مهبلهغ سېلىشتىكى ستراتېگىيىـسى پهقهت

اپىتالنىـڭ كۈچىـدىن ئۈنۈملـۈك ئۇالردا مهبلهغنـى ھهر سـاھهلهرگه تهڭـشهپ سـېلىش، ك . بولۇپ قېلىۋاتىدۇ

نۇرغـــۇن ئىگىلىكلهرنىـــڭ ئىقتىـــساد . پايـــدىلىنىش ئىقتىـــدارى يهنىـــال ئىنتـــايىن كهمچىـــل بولۇۋاتىـــدۇ

دەپ ئاتىلىدۇ؛ مهن " فىنانىئال رەدىت "بۇ ئىنگلىزچىدە (باشقۇرۇشتىكى نامى ۋە رېكوردىسى ناچار بولغاچقا

ــد ــۆز تاپالمى ــق س ــۇرچه مۇۋاپى ــېخىچه ئۇيغ ــۆزگه ت ــۇ س ــتىن )ىمب ــپ تۇرۇش ــا قهرز بېرى ــانكىالرمۇ ئۇالرغ ، ب

. قورقۇۋاتىدۇ

كاپىتالىـــستالر بىـــلهن ئامېرىكـــا VCمهن بـــۇ ســـۆھبهتنىڭ ئالـــدىنقى قىـــسىملىرىدا خۇسۇســـىي

. ھۆكۈمىتىنىڭ ھهر خىل ئىگىلىكلهرگه مهبلهغ سېلىش ئهھۋالى توغرىـسىدا بىـر ئـاز توختىلىـپ ئۆتتـۈم

يلهر قۇرغان شىركهتلهرنى مهبـلهغ بىـلهن تهمىنلهيـدىغان يهنه مۇنـداق ئۇنىڭدىن باشقا ئامېرىكىدا شهخسى

ئىنگلىــزچه («مهبــلهغ ســېلىش بانكىــسى»ئۇنىــڭ بىرســى . ئىككــى ئاساســلىق ئىقتىــسادىي ئورگــانالر بــار

يهنه بىرى ئوتتـۇرا ۋە چـوڭ دەرىجىلىـك شـىركهتلهر ئۆزلىرىنىـڭ بىـر ). دەپ ئاتىلىدۇ " ئىنۋەستمهنت بانك "

3

مهسىلهن، ئامېرىكىـدىكى چـوڭ . قىسىدە تهسىس قىلغان شىركهتنىڭ مهبلهغ سېلىش بۆلۈمى تارمىقى تهرى

دېــگهن «ئىنــتهل»شــىركهتلهرنىڭ بىــرى بولغــان، كومپيۇتېرنىــڭ پــۇ ســىنى ئىــشلهپ چىقىرىــدىغان

دېـگهن شـىركىتىنىڭمۇ «ھىتـاچى »ياپونىيهنىـڭ . دېگهن بىر تارمىقى بار «ئىنتهل كاپىتال »شىركهتنىڭ

ئىككــى ئىقتىــسادىي قۇرۇلمىمــۇ خــۇددى خۇسۇســىي 2بــۇ . دېــگهن بىــر تــارمىقى بــار«كاپىتــالھىتــاچى »

ئۇنىڭـدىن باشـقا، قـۇرۇلغىلى . كاپىتالىستالرغا ئوخشاش يېڭىدىن قۇرۇلغان شىركهتلهرگه مهبلهغ سـالىدۇ

كۈچلـۈك ئۇزۇن بولغان، ناھايىتى ياخشى مېڭىۋاتقان، ئىقتىسادىي ئۈنۈمى يـۇقىرى بولـۇش ئېهتىمـاللىقى

شـــۇنداقال، بـــۇ يهردىكـــى ئوتتـــۇرا ۋە چـــوڭ كۆلهملىـــك . بولغـــان باشـــقا شـــىركهتلهرگىمۇ مهبـــلهغ ســـالىدۇ

شــىركهتلهرنىڭ مهبــلهغ ســېلىش تارماقلىرىنىــڭ يهنه بىــر خىزمىتــى، مهھــسۇالتلىرى ئــۆزلىرى ئىــشلهپ

شـىركهتلهرنىڭ چىقىرىۋاتقان بۇيۇمالرغا كېرەكلىك بولغان ھهر خىل كۆلهمـدىكى يـۇقىرى تېخنىكىلىـق

. ئۇالر ھهرگىز كىچىك شىركهتلهرگه پۇلنى بىكارغـا بهرمهيـدۇ . ئىگىلىك تهرەققىياتىنى يۆلهشتىن ئىبارەت

ئۇنىڭ ئهكسىچه، مهبلهغ سالغان پۇلىدىن بانكا ئۆسۈمىگه قارىغاندا يۇقىرىراق دەرىجىدىكى ئۆسۈمنى قولغـا

ــتىش ــۆز ئىگىلىكلىرىنـــى كېڭهيـ ــرلىكته، ئـ ــلهن بىـ ــۈرۈش بىـ ــقا كهلتـ ــان باشـ ــۈن كېرەكلىـــك بولغـ ئۈچـ

شـۇنداق قىلىـپ، ئامېرىكىـدا شهخـسىيلهر قۇرغـان شـىركهتلهرنى مهبـلهغ بىـلهن . شىركهتلهرنىمۇ يۆلهيدۇ

ئۇنىڭــدىن باشــقا، ئامېرىكــا . خىلــى بــار3تهمىنلهيــدىغان خۇسۇســىي ئىقتىــسادىي ئورگــانالردىن يــۇقىرقى

ي پايــدا بهرمهيــدىغان، ئهممــا يېڭــى تېخنىكىنــى ھۆكۈمىتىمــۇ چىقارغــان مهھــسۇالتى دەرھــال ئىقتىــسادى

ــادىكى پهن ــڭ دۇنيـ ــۈرۈپ، ئامېرىكىنىـ ــا كهلتـ ــى -ۋۇجۇتقـ ــالمچىلىق رولىنـ ــى باشـ ــا جهھهتتىكـ تېخنىكـ

كۈچهيتىشكه ھهمدە دۆلهت مۇداپىئهسىگه پايدىلىق بولغان شىركهتلهرنى مهلۇم دەرىجىدىكى مهبلهغ بىلهن

نىشى مهبـلهغ تهلهپ قىلغۇچىالرنىـڭ ئۆزئـارا رىقـابىتى ھهمـدە بۇ مهبلهغلهرنىڭ تهقسىم قىلى . تهمىنلهيدۇ

پۇل بهرگۈچى بىلهن پۇل ئالغۇچى ئىككى تهرەپنىڭ ئۆزئـارا سودىلىـشىپ كېلىشىـشى ئاساسـىدىال ئېلىـپ

بۇنداق رىقابهتته ھهممه ئادەم باراۋەر بولۇپ، ئامېرىكىنىـڭ ھهمـمه ئىقتىـسادىي پائـالىيهتلىرىمۇ . بېرىلىدۇ

. ىق قانۇن ئارقىلىق نازارەت قىلىنىدۇئىنتايىن قاتت

يىلى دېكابىردا، مهن جپل گه ئىشقا چۈشۈشكه بىر قانچه ھهپته قالغاندا، ھېلىقى ئۆزۈمنى ئـۆز -2003

كىــشى بىرلىــشىپ قۇرغــان تهلهالســه دېــگهن شــىركهتنىڭ رەئىــسى مېنــى چاقىرتىــپ، 3ئىچىــگه ئالغــان

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

4

«مهبـلهغ اليىههسـى »تىدىن پـۇل تهلهپ قىلىـدىغان بىـر شىركهت تهييارلىماقچى بولغان، ئامېرىكا ھۆكۈمى

مهن ماقۇل . تهييارالشقا ياردەملىشىشىمنى ئىلتىماس قىلدى ) دەپ ئاتىلىدۇ " فۇند پروپوسال "ئىنگلىزچه (

ئهسلىدە ئامېرىكا . ھهپته ئىشتىن سىرتقى ۋاقتىمنىڭ ھهممىسىدە شۇ ئىشنى ئىشلىدىم 2بولۇپ، جهمئى

ىي قوماندان سىستېمىسى ئىـشلهپ چىقارمـاقچى بولـۇپ، ئۇنىـڭ خهۋەرلىـشىش ھۆكۈمىتى بىر يېڭى ھهرب

تېخنىكىسى توغرىسىدا يېڭى اليىهه قوبۇل قىلىـدىغانلىقىنى، اليىههسـى تالالنغـان شـىركهتلهرنى مهبـلهغ

بۇنداق خهۋەرلىشىش تـورىنى ئىـشلهتكهندە، ھهربىـي . بىلهن تهمىنلهيدىغانلىقىنى ئۇقتۇرۇش قىلغانىكهن

كىلـومېتىر كېلىـدىغان بىـر ئـۇرۇش مهيـدانىنىڭ 10نالر ئۆزئارا سۆزلىشىپال قالمـاي، دىئـامهتىرى قوماندا

ئهمهلىــي ئهھــۋالىنى قومانــدانلىق مهركىزىــدىكى كىــشىلهر چــوڭ تىپلىــق تېلېــۋىزور ئىكرانىــدا ئهيــنهن

10(ت مىليــارت بىــ10بۇنىڭغــا كېتىــدىغان خهۋەرلىــشىش ســۈرئىتى بىــر ســېكۇنتىغا . كــۆرۈپ تۇرىــدىكهن

بىــراق، نــۇر بۇلــۇتتىن ئــۆتهلمىگهچكه، بۇنــداق . بولــۇپ، چوقــۇم الزېــر نــۇرى ئىشلهتمىــسه بولمايــدۇ) گبــپس

ــۇرى خهۋەرلىــشىش ئۈســكۈنىلىرى ــر ن سىــستېمىنىڭ بۇلۇتلــۇق كۈنلهردىمــۇ ئىشلىيهلىــشى ئۈچــۈن، الزې

اۋاملىق تـۇرۇپ، بىـر يهر قاچىالنغان ئايروپىالندىن بىر قانچىسى ئۇرۇش مهيدانىنىڭ ئۈستىدىكى ئاسماندا د

شـۇنداق قىلغانـدا، ئاسـماننىڭ بىـر يېـرىگه بۇلـۇت . بىلهن خهۋەرلىشىش تورىنى شهكىللهندۈرۈشى كېـرەك

ــا ــۇر ســىگنالىنى بۇلۇتق ــشىش ن ــپ، خهۋەرلى ــا يۆتكىلى ــسىز ئورۇنغ ــايروپىالنالر بۇلۇت ــۇ ئ ــسا، ب كېلىــپ قال

كېيىن ئۇقسام، بىز ئىلتىمـاس قىلغـان . رەلهيدۇيولۇقتۇرماي بىر نۇقتىدىن يهنه بىر نۇقتىغا ماڭدۇرۇپ بې

شــىركهتلهر ئىلتىمــاس قىلغــان بولــۇپ، ئۇنىــڭ ئىچىــدە الزېــر نــۇرى 30-20بىــر تهتقىقــات تــۈرىگه جهمئــى

خهۋەرلىشىش ئۈسكۈنلىرى ساھهسىدە ئىگىلىك بىلهن شۇغۇلالنغىلى كۆپ يىل بولغان شىركهتلهرمۇ كـۆپ

مهن بۇ ئىشتا ئۈمىد چوڭ ئهمهسلىكىنى بۇرۇنال مۆلچهرلىگهن . ي قاپتۇ بولغاچقا، بىزنىڭ اليىهىمىز تالالنما

قىلىپ سىناپ باقمىسا، بىر ئىشنى ۋۇجۇدقا چىقىرىشنىڭ ئېهتىمـاللىقى نـول »شۇنداق بولسىمۇ، . ئىدىم

. دېگهن پرىنسىپقا ئاساسهن، پۈتۈن كۈچۈم بىلهن ئۇ اليىهىنى تهييارالپ يولالپ، سىناپ باقتىم«بولىدۇ

ۇڭگودا تېخىچه بىر بىرلىككه كهلتـۈرۈلگهن مهملىـكهت مىقياسـىدىكى ئهمـگهك كـۈچى بـازىرى ج) 2(

ــوق ــازىرمۇ . ي ــالغۇالر ھ ــۇرى توس ــسىدىكى مهم ــورۇنالر ئوتتۇرى ــشىمىغان ئ ــۆلكىلهر ۋە ئوخ ــشىمىغان ئ ئوخ

5

ئۇنىڭــدىن باشــقا، . مهملىــكهت ئىچىــدىكى ئهمــگهك كۈچلىرىنىــڭ ئهركىــن ئېقىــشىنى توســۇپ تۇرۇۋاتىــدۇ

گونىڭ ئىجتىمائى پاراۋانلىق تـورى ئىنتـايىن تـار ۋە ئـاجىز بولـۇپ، ئهمـگهك كۈچىنىـڭ كـۆپ قىـسمى جۇڭ

بـۇ ئهھـۋال جۇڭگـو ئهمـگهك كۈچىنىـڭ مهھـسۇالت چىقىـرىش . بۇنداق ئىجتىمـائى پـاراۋانلىقتىن مهھـرۇم

. ئۈنۈمىگه زور دەرىجىدە دەخلى قىلىۋاتىدۇ

كهت ئۆزىگه بىرەر يېڭى خىزمهتچى ئالماقچى بولـسا، مهن بۇ سۆھبهتنىڭ ئالدىنقى قىسمىدا، بىر شىر

بۇ خىزمهتچىنىڭ ئىش تهقسىماتى بىلهن ئۇنىڭ چىقىمىنى ناھايىتى ئهستايىدىل ھېـساپاليدىغانلىقىنى،

سىنىمۇ ئۆز ئىچىگه ئالىدىغانلىقىنى ئېيتىپ ئۆتـۈپ " سۇغۇرتا"بۇ چىقىم بۇ يېڭى خادىمنىڭ ساالمهتلىك

ــدىم ــكهن ئى ــتۇ. كهت ــائى ئومۇمالش ــسىنىڭ ئىجتىم ــر خىزمهتچى ــىركهتنىڭ ھهر بى ــر ش ــدا، بى رۇپ ئېيتقان

پاراۋانلىق ئىشلىرى ئۈچۈن سهرپ قىلىدىغان ئىقتىسادىي چىقىمـى ئـۇ كىـشىگه بېرىلىـدىغان مائاشـنىڭ

بۇ ئهھۋال ئامېرىكىنىڭ دۆلهت قانۇنلىرى ۋە ھهر قايـسى . گه توغرا كېلىدۇ ) 1/3يهنى (ئۈچتىن بىر قىسمى

بۇرۇنمـۇ ئېيتىـپ . ڭ ئۆز ئالدىغا تۈزگهن قانۇنلىرى ئارقىلىق تولۇق كاپالهتكه ئىـگه قىلىنغـان شىتاتالرنى

ئۆتكهندەك، ئامېرىـدىكى بىـر ئـادەم دۆلهتنىـڭ ھهر قانـداق بىـر يېرىـدىن خىـزمهت تېپىـپ، شـۇ يهرگه ئـۆز

هسـئۇل ئهمهس شىركهتلهرمۇ ئۆز خادىملىرىنىـڭ تۇرىـدىغان ئـۆيىگه م . ئىختىيارلىغىچه كۆچۈپ كېتهلهيدۇ

شۇڭالشــقا بىــر يهردە تۇرىــدىغان كىــشىلهرنىڭ . بولــۇپ، ئــۆينى ھهر بىــر خىزمهتچــى ئــۆزلىرى ھهل قىلىــدۇ

بىرىنــى تونۇماســلىقىنىڭ -ئامېرىكىــدا قوشــنىالر بىــر. خىــزمهت ئــورۇنلىرى ھهر يهر ھهر يهرلهردە بولىــدۇ

نهدە . ىـشنىڭ بىـرى ئـۆي كۆچـۈش ئامېرىكىدا كىشىلهر ئهڭ كـۆپ قىلىـدىغان ئ . سهۋەبىنىڭ بىرى مۇشۇدۇر

شــۇڭا ســىز بىــر ئــائىلىلىكلهر رايونىغــا كىرىــپ، بىــر ئــاز . خىــزمهت تېپىلــسا، شــۇ يهرگه كۆچىــدىغان گهپ

ماڭـا ئوخـشاش . دېگهن خهت يېزىلغان تاختايالرنى داۋاملىـق ئۇچرىتىـسىز «ئۆينى ساتىمهن »ئايالنسىڭىز،

بىر يېڭى خىزمهتكه ئېرىـشىپ، بىـر جايـدىن يهنه بىـر يۇقىرى دەرىجىلىك خىزمهت ئورنىدا ئىشلهيدىغانالر

ئامېرىكىـدا . جايغا كۆچمهكچى بولسا، كۆچۈش خىراجىتىنى خىزمهتكه ئالغان شىركهت پۈتـۈنلهي كۆتۈرىـدۇ

«ئـــۆي كۆچـــۈرۈش شـــىركىتى»مهخـــسۇس ئـــۆي كۆچـــۈپ بېرىـــدىغان شـــىركهتلهرمۇ كـــۆپ بولـــۇپ، ئـــۇنى

توننىلىــق 20 چــاقلىق، 18ئــۆي كۆچــۈش ماشــىنىلىرىمۇ . ۇدەپ ئاتايــد") موۋىــڭ ومپــاني"ئىنگلىزچىــدە (

ئېغىزلىــق ئۆيــدە تۇرۇۋاتقانالرنىــڭ ئــۆيىنى بىــر ماشــىنا بىــر قېتىمــدىال كۆچــۈرۈپ 4ماشــىنىالر بولــۇپ،

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

6

بۇ ئۆي كۆچۈش شىركهتلىرىنىڭ خادىملىرى ئۆيدىكى نهرسىلهرنى ساندۇققا ئـۆزلىرى قـاچىالپ، . كېتهلهيدۇ

ئهدىيالالرغا ئوراپ، ماشىنىغا بېسىپ، يېڭى ئورۇنغـا ئـۆزلىرى ئاپىرىـپ، يېڭـى رەختىن تىكىلگهن يۇمشاق

ئۆيگه ئهكىرىپ، يېڭى ئۆينىڭ ئىچىدىكى بىز دېگهن يهرگه قويۇپ، بىكـار بولغـان كارتۇشـكا سـاندۇقالرنى ۋە

ۇڭا، شـ . نهرسه ئوراشقا ئىشلهتكهن ماتېرىيالالرنى ئېچىپ، كېرەكسىز نهرسىلهرنى ئۆزلىرى ئېلىپ كېتىـدۇ

مهن ۋى الزېر شىركىتىگه ئىشقا ئورۇنالشقاندا، . بىر خىزمهتچى ئۈچۈن، ئۆي كۆچۈشمۇ ئىنتايىن ئاسان ئىش

ــۈمنى كالىفورنىيهنىــڭ ــگهن شــهھىرىدىن «داۋىــس»شــىركىتىم ئۆي ــگهن شــهھىرىگه «ســان رامــون» دې دې

ئىشقا كىرگهنـدە، ئىـشقا مهن جپل غا . كىلومېتىر كېلىدۇ104بۇ شهھهرلهرنىڭ ئارىلىقى . كۆچۈرۈپ بهردى

. قېــتىم كهلــدىم2چۈشۈشــتىن بــۇرۇن شــىمالىي كــالىفورنىيهدىن جهنــۇبىي كــالىفورنىيهگه ئــۆي ئىــزدەپ

بــۇ . كــۈن ئىچىــدە بىــر مېهمانخانىــدا تــۇردۇم45ئىــشقا چۈشــۈپ دەســلهپكى . چىقىمنــى شــىركهت كــۆتهردى

بـۇ ئىـشالر ئامېرىكىـدىكى . ردىئۆينى كۆچۈرۈش چىقىمىنـۇ شـىركهت كـۆته . چىقىمنىمۇ شىركهت كۆتهردى

شــىركهتلهردە ئوخــشىمىغان دەرىجىــدە يولغــا قويۇلغــان بولــۇپ، كىــشىلهرنىڭ بىــر جايــدىن يهنه بىــر جايغــا

. كۆچۈشى بىر ئادەتتىكىال ئىش

مۇشــۇنداق بىــر سىــستېما بولغاچقــا، ئــامېرىكىلىقالر تــاكى ئــۆزلىرى ئهڭ ياخــشى كۆرىــدىغان ھهمــدە

يـدىغان بىـر خىزمهتنـى تـاپقىچه توختىمـاي يېڭـى خىـزمهت ئىـزدەپ، شـىركهت ئۆزلىرى ئهڭ ياخشى قىالال

شىركهتلهرمۇ ئۆزلىرىگه ئهڭ مۇۋاپىق كېلىدىغان خىزمهتچى خادىمىنى تـاپقىچه توختىمـاي . ئالماشتۇرىدۇ

ياخشى ئىـشلىمىگهن يـاكى ئىـشلىيهلمىگهنلهرنى ئىـشتىن بوشـىتىپ، ئۇنىـڭ ئورنىغـا يېڭـى خىزمهتچـى

كـۆپىنچه كىـشىلهر ئـۆزى ئهڭ . كىشىلهر توختىماي بىر يهردىن يهنه بىر يهرگه ئېقىـپ تۇرىـدۇ شۇڭا . ئالىدۇ

ــدىغان ئىــشالرنى ــدىغان ۋە ئهڭ ياخــشى قىالالي ــۆزلىرى ئهڭ ياخــشى كۆرى ــدىغان شــىركهتته ئ ياخــشى كۆرى

ئىـش شۇنداق بولغاچقا خىزمهت قىلىش كۆپىنچه ئادەملهر ئۈچـۈن بىـر ھـوزۇر قىلىـدىغان . قىلىپ ياشايدۇ

. ھېسابلىنىدۇ

پهرمـانالر بولمىغاچقـا، يـاكى بولـسىمۇ يېڭىـدىن -جۇڭگودا ئهقلىي مۈلـۈكنى قوغدايـدىغان قـانۇن ) 3(

تۈزۈلگهن، يولىدا ئىجرا قىلىنمىغان بولغاچقا، تېخنىكا يېڭىلىلىقلىرىنى ۋۇجۇتقا كهلتـۈرۈش ھهرىكىتـى

7

ڭ ئىجادكــارلىق روھىغــا ئېغىــر دەرىجىــدە بــۇ كىــشىلهرنى. ھــېچ قانــداق مــاددىي يــاردەمگه ئېرىــشمهيۋاتىدۇ

ــېپىۋاتىدۇ ــۇ س ــوغۇق س ــا . س ــازىر دۇني ــلىق ھ ــۇ قوغدىماس ــي مۈلكىنىم ــڭ ئهقلى ــودا چهت ئهللهرنى جۇڭگ

. مىقياسىدا ئېغىر خهلقئارالىق مهسىله سۈپىدە قارىلىۋاتىدۇ

قىسقىــسى، جۇڭگــو پهقهت خۇسۇســىي ئىگىلىكتىكــى ئىقتىــسادىي قــۇرۇلمىالرنى بازارالشــتۇرۇش

جهھهتته بىر قىسىم ئىلگىرىلهشلهرنى ئهمهلـگه ئاشـۇرغان بولـسىمۇ، دۆلهت ئىگىلىكىـدىكى كارخـانىالرنى

ستراتېگىيهلىك ھالدا قايتىدىن قۇرۇپ چىقىش جهھهتـته قىلىـشقا تېگىـشلىك ئىـشالر يهنىـال ئىنتـايىن

ــازار ئىقتىــسادىنى ئومۇمالشــتۇرۇش قهدىمىنىــڭ ئاســتا بولۇشــىغا بهزى . كــۆپ ــودا ب ــۆرپجۇڭگ ــادەت ۋە -ئ ئ

ــۇمكىن ــان بولۇشــى م ــامىلالرمۇ ســهۋەبچى بولۇۋاتق ــيهت جهھهتتىكــى ئ ــگه . مهدى ــازار ئىقتىــسادىنى ئهمهل ب

تـۈپ . مۇھىمى ئۇنىڭ مهزمۇنىنى ئهمهلگه ئاشۇرۇش كېـرەك . ئاشۇرۇشتا شهكىل قوغالشقان بىلهنال بولمايدۇ

مۈلۈك بىلهن ئادەمگه ھۆرمهت -ىي مال ماھىيىتىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بازار ئىقتىسادى دېگهنلىك خۇسۇس

قىلىشنى، شهخسىلهرنىڭ تولۇق ئهركىنلىككه ۋە ئۆز ئىشىنى ئۆزى قارار قىلىش ھوقۇقىغـا ئېرىشىـشىنى

ئـۆز . بۇالرسىز ھهقىقىي بازار ئىقتىسادىنى ئهمهلـگه ئاشـۇرۇش ئېهتىمـال مـۇمكىن ئهمهسـتۇر . كۆرسىتىدۇ

ئـادەم مهلـۇم دەرىجىـدە تۆمـۈر قهپهزغه سـوالپ قويۇلغـان بىـر ئىقتىدارىنى تولۇق جارى قىلدۇرالمىغان بىـر

ئامېرىكىنىـڭ بـۇ دۇنيـادىكى نۇرغـۇن . بۇ دۇنيادىكى ئهڭ ئازابلىنارلىق ئىشالرنىڭ بىـرى . قۇشقا ئوخشايدۇ

مىللهتلهرنىڭ ئىچىدىكى ئهڭ ئىقتىدارلىق ۋە ئهڭ تاالنتلىق كىشىلهرنى ئۆزىگه جهلپ قىاللىشى، ئۇنىڭ

ــادەم ــۇقىرى دەرىجىــدە جــارى قىلدۇرۇشــى ئۈچــۈن ھــازىرالپ بهرگهن ھهر بىــر ئ ــۆز ئىقتىــدارىنى ئهڭ ي گه ئ

شۇنداقال بـۇ پۇرسـهتلهردىن ھهمـمه ئادەملهرنىـڭ بـاراۋەر پايدىلىنىـشىنى كاپـالهتكه . چهكسىز پۇرسهتلهردۇر

ىـل ئهھـۋالنى ئامېرىكىدا بىر قانچه يىل ياشاپ باققان كىشىلهر بـۇ خ . تۈزۈملهردۇر-ئىگه قىلىدىغان قانۇن

دۇنيـادىكى ئهڭ قابىلىيهتلىـك كىـشىلهرنىڭ بـۇ دۆلهتـكه يىغىلغـانلىقىنى ئاسـانال . ئاسانال ھېس قىالاليدۇ

مهسىلهن، بۇنىڭـدىن بىـر قـانچه يىـل بـۇرۇن ئامېرىكـا ئافغانىـستاننى تالىبانالرنىـڭ قولىـدىن . كۆرەلهيدۇ

غانلىقالر ۋەتىنىگه قايتىـپ، ھهر خىـل يـۇقىرى قايتۇرۋالغاندىن كېيىن، ئامېرىكىدا ياشاۋاتقان نۇرغۇن ئاف

دۆلهتنىـڭ ئىقتىـساد مىنىـستىرى بولغـان بىـر كىـشى ئامېرىكىغـا . دەرىجىلىك خىـزمهت ئـورنىنى ئالـدى

ــىمالىي ــدا شـ ــاۋاتقان ۋاقتىـ ــدا ياشـ ــۇپ، ئامېرىكىـ ــۆتىگهن بولـ ــى ئـ ــۇ ۋەزىپىنـ ــۇ ئاشـ ــشتىن بۇرۇنمـ كېلىـ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

8

ئامېرىكىـدا ئىقتىـدارلىق . ا مۇئاۋىن باشلىق بولغان ئىكهن كالىفورنىيهدىكى بىر ئافغانلىقالر رېستۇرانىغ

بۇنداق ئهھۋال ئامېرىكىدا ئىنتايىن . كىشىلهرنىڭ كۆپلۈكىدىن، ئۇ كىشىگه ئاران شۇ خىزمهت تهگكهنىدى

. كۆپ

مـايغىچه ئامهرىكـا فلورىـدا شـىتاتىنىڭ ئورالنـدو شـهھرىدە -31مايـدىن -24ئهركىن سىدىق ئهپهنـدى

. يىغىنىدايىللىق ئىلمىي تهتقىقات-2006ئوتكۇزۇلگهن خهلقارا ئوپتىكا ئىنجىنىرلىرى جهمىيىتى

-26يىلـى -2006بـۇ رەسـىم . رەسىمدە كورسىتىلگىنى ئهركىن سىدىق ئوزىنىڭ ئىلمىـي ماقالىـسى

.ماي كۇنى تارتىلغان

9

بۇ مودەل . ئالهم تهلهسكوپى مودەلىنىڭ ئالدىدا" جامهس ۋەبب"ئهركىن سىدىق ئهپهندى

يوقــۇرقى خهلقــارالىق يىغىنغــا كهلگهنلهرنىــڭ كورىــشى ئۇچــۇن تهييارالنغــان بولــۇپ، ئــۇ ۋەكىللىــك

ئـۇ ئـالهم بوشـلىغىغا چىقىرىلغانـدىن كهيىـن، ھـازىر . لىـدۇ يىلى قويـۇپ بهرى -2013قىلىدىغان تهلهسكوپ

ئـۇ چاغـدا . ئالهم تهلهسكوپىنىڭ ئورنىنى ئالىـدۇ " ھۇببله"پۇتۇن كائىناتنى تهكشۇرۇشكه ئىشلىتىلىۋاتقان

رەسىمدىكى تهلهسكوپ مودەلىنىڭ چوڭ كىچىكلىگى ۋە . تهلهسكوپى ئىشلىتىلىشتىن توختايدۇ " ھۇببله"

-26يىلـى -2006بۇ رەسـىممۇ . ئوخشاش-ىلىۋاتقان ھهقىقىي تهلهسكوپ بىلهن ئوپمۇ قۇرۇلمىسى ھازىر ياس

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

10

.ماي كۇنى تارتىلغان

يىللىرىدىن باشـالپ شـىنجاڭدا ئۇيغـۇر قاتـارلىق ئـاز -90ئالدىنقى ئهسرنىڭ : سوئال-2

ــلىدى ــشكه باش ــدانغا كېلى ــۆپلهپ مهي ــانىچىلىرى ك ــىي كارخ ــلهت خۇسۇس ــانلىق مىل . س

سـىزچه خۇسۇســىي . لهر مهھـسۇالتلىرىنى رايونـدىن ھالقىتالمىـدى شۇغىنىـسى، بـۇ شـىركهت

مىللىي كارخانىالر قانداق قىلغاندا ساھهدىن، رايوندىن، چېگرىدىن ھالقىيااليدۇ؟

دېـگهن مهناغـا «قىلمىـش ئىلمـى » دەپ ئاتىلىـدىغان، ئۇيغۇرچىـدە «بهھاۋىئورال سىئهنه »ئىنگلىزچه

ئادەمنىـڭ ئېهتىيـاجى : لىمنىـڭ ئهڭ تـۈپ نهزەرىيىـسى مۇنـداق بـۇ ئى . يېقىن كېلىـدىغان بىـر ئىلىـم بـار

ــدۇ ئادەمنىــڭ مهقــسىتى بولــسا ئۇنىــڭ ھهرىكىتىنــى كهلتــۈرۈپ . ئۇنىــڭ مهقــسىتىنى كهلتــۈرۈپ چىقىرى

. چىقىرىدۇ

پهنـلهر مهۋجـۇت بولـسىمۇ، ئۇالرنىـڭ ھهممىـسى -بىـرىگه ئوخـشىمايدىغان نۇرغـۇن ئىلىـم -دۇنيادا بىر

مهن ئىقتىـساد . بىرى بىلهن باغالنغان بولىـدۇ -بىرى بىلهن مۇناسىۋەتلىك، بىر -رئوخشىمىغان دەرىجىدە بى

ــا قويۇلغــان ئىگىلىــك ــدىكى ســوئالدا ئوتتۇرىغ ــۇ يهردە يۇقىرى ــا، ب كهســپىنىڭ مۇتهخهسسىــسى بولمىغاچق

ــىدا ــسى ئاساس ــى نهزەرىيى ــش ئىلم ــان قىلمى ــان قىلغ ــدا باي ــىلىنى يۇقىرى ــر مهس ــت بى ــقا ئائى باشقۇرۇش

. باقايچۈشهندۈرۈپ

سـېتىقنىڭ كـۆلىمىنى كېڭهيتىـشته ئهڭ ھـالقىلىق رول ئوينايـدىغان -مېنىڭچه ئىگىلىك ۋە سـودا

ئۇنىڭ بىرى، باشقا ساھه، باشقا رايون ۋە باشقا دۆلهتلهردىكـى كىـشىلهرنىڭ سـىز . مۇنداق ئىككى ئامىل بار

ۋاتقـان مهھـسۇالتالرنىڭ ئاشـۇ يهنه بىرى بولـسا سـىز چىقىرى . چىقىرىۋاتقان مهھسۇالتقا بولغان ئهھتىياجى

ــۈچى ــانالردىكى رىقابهتلىـــشىش كـ ــۇ . ماكـ ــدە مهن مۇشـ ــدا، ئۆزۈمنىـــڭ 2تۆۋەنـ ــدىگهن ھالـ ــامىلنى چۆرىـ ئـ

. ئويلىغانلىرىنى سۆزلهپ ئۆتهي

بىر يېڭى شىركهت قۇرۇشـتىكى ئهڭ قىـيىن ئىـشالرنىڭ بىـرى مهملىـكهت ئىچـى ۋە سـىرتىدىكى . 1

بولغــان مهھــسۇالتقا بولغــان ئېهتىيــاجىنى تــوغرا مۆلچهرلهشــتىن بازارالرنىــڭ بــۇ شــىركهت چىقارمــاقچى

11

نۇرھگـــۇن . ســـېتىقنى كېڭهيتىـــشكىمۇ ئوخـــشاشال ئىـــشلهيدۇ-بـــۇ ئهھـــۋال ئىگىلىـــك ۋە ســـودا. ئىبـــارەت

ــسراپ ــى ئىــ ــسادىي مهبلهغنــ ــۆپلىگهن ئىقتىــ ــسا كــ ــاكى بولمىــ ــى يــ ــۇپ بولۇشــ ــىركهتلهرنىڭ مهغلــ شــ

ــهۋەبنىڭ بىــــــرى، ئۇ ــازار ئېهتىيــــــاجىنى تــــــوغرا قىلىۋېتىــــــشىدىكى ئاساســــــلىق ســــ الرنىــــــڭ بــــ

شۇڭا ئىگىلىك ئىگىلىـرى بـازار ئېهتىيـاجىنى كۆزىتىـشكه ئاالھىـدە . مۆلچهرلىيهلمىگهنلىكىدىن بولىدۇ

بىـر تهرەپـتىن ئوخـشىمىغان رايـونالردىكى بـازار ئهھـۋالىنى ئـۆزى بىۋاسـىته، . ئهھمىيهت بېرىـشى كېـرەك

بىر تهرەپتىن مۇشۇ جهھهتته مهخـسۇس تهكـشۈرۈپ تهتقىـق پىالنلىق ۋە قهرەللىك تهكشۈرۈپ تۇرۇشى، يهنه

قىلىـش بىــلهن شــۇغۇللىنىدىغان مــۇالزىمهت ئورۇنلىرىــدىن ئۇچـۇر ســېتىۋېلىپ، شــۇ ئۇچــۇرالردىن تولــۇق

سېتىق يىغىنى ۋە كـۆرگهزمىلىرىگه بېرىـشى -مهملىكهت ئىچى ۋە سىرتىدىكى سودا . پايدىلىنىشى كېرەك

شىركىتى ھازىر ئىشلهپ چىقىرىۋاتقان مهھسۇالتالرغا يېڭى بازار تاپـاالپال شۇ ئارقىلىق يالغۇز ئۆز . كېرەك

قالماســتىن، قانــداق يېڭــى مهھــسۇالتالرنىڭ بــازىرى بــارلىقىنىمۇ بايقــاپ، شــۇ ئــارقىلىق مهھــسۇالت

. تۈرلىرىنىڭ سانىنىمۇ كۆپهيتىشكه ئاساس يارىتااليدۇ

ە، شــۇنداقال مهن بىلىــدىغان ئوتتــۇرا ۋە مهن ئامېرىكىــدا ئىــشلهپ باققــان شــىركهتلهرنىڭ ھهممىــسىد

ســېتىق ۋە -ســودا»چــوڭ كۆلهملىــك ۋە يــۇقىرى تېخنىكىلىــق بىــر قىــسىم شــىركهتلهرنىڭ ھهممىــسىدە

دېگهن بۆلۈمدىن بىرى بار بولـۇپ، بـۇ بۆلۈمنىـڭ ۋەزىپىلىرىنىـڭ بىـرى، ئىزچىـل تـۈردە «تهشۋىقات بۆلۈمى

يـۈزلىنىش ئهھـۋالىنى كـۆزىتىش ۋە تهكـشۈرۈپ تهتقىـق مهملىكهت ئىچى ۋە سىرتىدىكى بازارالرنىڭ يېڭى

) نپـى (نهۋ پرودۇت ئىنترودۇتىئون »بۇ شىركهتلهرنىڭ ھهممىسىدە ئىنگلىزچه . قىلىشتىن ئىبارەت بولىدۇ

دېگهن مهنادىكى «باسقۇچلىرى-يېڭى مهھسۇالت بهرپا قىلىش قهدەم » دەپ ئاتىلىدىغان، ئۇيغۇرچه «پروەدۇرە

. تىن ئىبارەت بولىدۇ«بازار تهتقىقاتى ئېلىپ بېرىش»قهدىمى -1 بولۇپ، ئۇنىڭ بىر شىركهت تۈزۈمى بار

يېڭى قۇرۇلغان شـىركهتلهرنى ئۇالرنىـڭ سـودا ستراتېگىيىـسىنىڭ ئوخـشىماسلىقىغا قـاراپ ئىككـى

ئۇنىڭ بىـرى بـازار ئـې ھتىياجىغـا ئاساسـهن راۋاجالنـدۇرۇلۇدىغان شـىركهت بولـۇپ، . تۈرگه ئايرىشقا بولىدۇ

ئـادەتته يېڭــى قۇرۇلغــان شــىركهتلهرنىڭ كــۆپ . دەپ ئاتىلىــدۇ«مــاركهت درىــۋەن دەۋەلوپمهنــت»لىـزچه ئىنگ

يهنه بىــرى بولــسا تېخنىكىلىــق ئېهتىيــاج ئاساســىدا راۋاجالندۇرۇلىــدىغان . قىــسمى مۇشــۇ تــۈرگه كىرىــدۇ

شىركهتنى قۇرغان بۇنداق. دەپ ئاتايدۇ «تهچنولوگي درىۋەن دەۋەلوپمهنت »شىركهت بولۇپ، ئۇنى ئىنگلىزچه

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

12

ئــادەم مهلــۇم بىــر يېڭــى تېخنىكىغــا ئاالھىــدە ئىــشتىياق باغلىغــان ھهمــدە ئۆزىنىــڭ مهلــۇم مىقتــاردىكى

ئىقتىسادىي مهبلىغى بار بولغـان بولـۇپ، ئـۇ ئالـدى بىـلهن بىـر يېڭـى تېخنىكىنـى راۋاجالنـدۇرۇپ، ئانـدىن

شـىركهتلهر ھـازىرچه يـوق دېيهرلىـك بولۇشـى مېنىڭچه ئۇيغۇر دىيارىدا بۇنداق . ئۇنىڭغا خېرىدار ئىزدەيدۇ

بىرىنچى خىلدىكى شىركهتلهر ئۆزىنى تهرەققىي قىلدۇرىمهن ۋە كېڭهيـتىمهن دەيـدىكهن، چوقـۇم . مۇمكىن

مهملىكهت ئىچى ۋە سىرتىدىكى بازار ئېهتىياجىنى مـۇكهممهل چۈشـىنىش جهھهتـته ئاالھىـدە كـۈچ سـهرپ

. ۈنۈملۈك كېڭىيىش پۇرسىتىنى يارىتااليدۇپهقهت شۇنداق قىلغاندىال ئ. قىلىشى كېرەك

ــسۇالتىنىڭ . 2 ــۆز مهھ ــارقىلىق ئ ــۇ ئ ــېڭىالپ، ش ــا ي ــۈردە تېخنىك ــسىز ت ــرى ئۆزلۈك ــا ئىگىلى كارخان

كهســكىن رىقــابهتته . ســۈپىتىنى ئۆســتۈرۈپ، تهننهرخىنــى چۈشۈرۈشــكه داۋاملىــق تىرىشىــشى كېــرەك

ــوق ــولى ي ــقا ي ــدىن باش ــنىڭ بۇنىڭ ــدىكى مهن ب. ئۇتۇش ــك ئامېرىكى ــايىتى مۇۋەپپهقىيهتلى ــدىغان، ناھ ىلى

30 پىرسـهنتىدىن 10مېڭىۋاتقان بىر قىسىم شىركهتلهرنىڭ ئورتاق ئاالھىدىلىكى، ئۇالر ئـۆز كىرىمىنىـڭ

بـۇنى . پىرسهنتكىچه بولغان قىسمىنى يېڭـى مهھـسۇالت تهتقىقاتىغـا ۋە ئـۇنى راۋاجالندۇرۇشـقا ئىـشلىتىدۇ

بهلگۈسـى ئىنگلىـزچه «&»( دەيدۇ «د&ر» دەپ ئاتاپ، قىسقارتىپ «ترەسهئارچ ئاند دەۋەلوپمهن »ئىنگلىزچه

غا خهجلىـگهن پـۇل دەسـلهپته ھـېچ قانـداق ئىقتىـسادىي «د&ر»). دېگهن سۆزگه ۋەكىللىك قىلىدۇ « ئاند »

ــدۇ ــۇلنى خهجلهشــنى خالىماي ــۇ پ ــا، نۇرغــۇن كىــشىلهر ب ــدىغان بولغاچق شــۇڭا ئۇالرنىــڭ . قىمــمهت ياراتماي

ھهقىقىــي بىلىملىــك، يىراقنــى كۆرەلهيــدىغان كىــشىلهر بولــسا بــۇ پــۇلنى . اڭمايــدۇشــىركىتىمۇ ياخــشى م

ئامېرىكىدا بـۇ جهھهتـته مهخـسۇس ئىلمىـي تهتقىقـات ۋە تهكـشۈرۈش . خهجلهشتىن ئازراقمۇ باش تارتمايدۇ

ە شۇڭا مهن ئۇيغـۇر كارخانـا ئىگىلىرىنىـڭ بـۇ مهسـىلىگه ئاالھىـد . ئاساسىدا يېزىپ چىقىلغان دوكالتالر بار

بىر ئادەم ئازراق پۇل تاپقاندىن كېيىن، ھهرگىز ئۇنى خهجـلهپ . ئهھمىيهت بېرىشىنى تهشهببۇس قىلىمهن

بۇ پۇلنى قانداق خهجلىسهم، شىركىتىمنىڭ ئىگىلىكىنـى تهخىمـۇ ». تۈگىتىشكه ئالدىرىماسلىقى كېرەك

ئهمدى قانداق قىلسام . ىمنۇقتىغا يېتهلىد" ب"نۇقتىدىن " ئا"مهن تىرىشىپ »، «تهرەققىي قىلدۇرااليمهن؟

. دېگهندەك سوئالالرنى ئۆزىدىن داۋاملىق سـوراپ تۇرۇشـى كېـرەك «نۇقتىغا يېتهلهيمهن؟"" نۇقتىدىن " ب"

پات باشقا رايون ۋە باشقا ئۆلكىلهرگه بېرىپ، ھهتتا چهت ئهللهرگىمۇ چىقىپ، باشقىالرنىڭ ئـۆزىنىڭكى -پات

13

لىۋاتقـانلىقىنى، دۇنيـادا يهنه قانـداق يېڭىلىقالرنىـڭ بىلهن ئوخـشاش كهسـپىي ساھهسـىدە نىمىلهرنـى قى

. بولۇۋاتقانلىقىنى كۆزىتىپ تۇرۇشى كېرەك

مهن بۇ يهردە تىلغا ئېلىـپ ئۆتـۈپ كېتىـشنى مۇۋاپىـق كـۆرگهن، ئامېرىكـا ۋە باشـقا تهرەققىـي تاپقـان

ــار ــۋال بـ ــر ئهھـ ــداق بىـ ــى يهنه مۇنـ ــان . دۆلهتلهردىكـ ــك مېڭىۋاتقـ ــايىتى مۇۋەپپهقىيهتلىـ ــىركهتناھـ -شـ

ــاپ ــان قانائهتلىنىـــپ توختـ ــشكهن ھامـ ــا ئېرىـ ــايهت زور بايلىققـ ــز غـ ــرى ھهرگىـ كارخانىالرنىـــڭ ئىگىلىـ

ئۇالرنىــڭ ئىچىــدىكى بىــر قىــسىملىرىنىڭ ئىگىلىــك يارىتىــشتىكى ئهســلى . قالىــدىغانالردىن ئهمهس

ــاي بولــۇش ئهمهس ــۇل تېپىــپ، ب ــۆز ئىقتىــدار . مهقــسىدىمۇ ھهرگىــز پ ىنى ئۇالرنىــڭ ئهســلى مهقــسىدى، ئ

ئـالهم ئالدىـدا -ئىمكانىيهت يار بېرىـدىغان ئهڭ يـۇقىرى دەرىجىـدە جـارى قىلـدۇرۇپ، شـۇ ئـارقىلىق خهلـق

ــارەت ــايهن قىلىــشتىن ئىب ــارامىتىنى نام ــداق . ئۆزىنىــڭ ك ــنچىكىلهپ تهكــشۈرسىڭىز، بۇن ســىز ئهگهر ئى

بولغــانلىقىنى كىــشىلهر ئاللىقاچــان بىــر ئۆمــۈر قانــداق خهجلىــسىمۇ تۈگىمهيــدىغان بايلىققــا ئېرىــشىپ

ــسىز ــا . بايقاي ــلهپته يېڭــى ئىگىلىــك باشــلىغان ۋاقىتتىكــى جاپ ــۆزلىرى دەس ــۇالر ئ ــسىمۇ، ئ ــۇنداق بول -ش

مۇشهقهتكه بهرداشلىق بېرىپ، قـاتتىق تىرىـشىش روھىنـى ئـازراقمۇ بوشـاتمىغان بولـۇپ، بـۇرۇن ھهر بىـر

بىـر ئۆمـۈر ئاشـۇنداق ياشـاپ، . ۇكۈنننى قانداق ئۆتكۈزگهن بولسا، ھـازىرمۇ بىـر كـۈنىنى شـۇنداق ئۆتكۈزىـد

تۇغقانلىرىغــا -ئاخىرىــدا ئۆلــۈپ كېتىدىغانــدا، يىغقــان پۇللىرىنىــڭ بىــر قىــسمىنى ئــۆز پهرزەنــت ۋە ئــۇرۇق

ــدۇ ــانه قىلىۋېتى ــا ئىئ ــاراۋانلىق ئورۇنلىرىغ ــل پ ــسمىنى ھهر خى ــر قى ــان بى ــا، قالغ ــىز . قالدۇرس ئهگهر س

نىـــڭ بىنالىرىنىـــڭ ئىـــسىملىرىغا قارىـــسىڭىز، ئامېرىكىـــدىكى بىـــرەر ئـــالىي مهكـــتهپكه بېرىـــپ، ئۇالر

ــام ئالغــانلىقىنى بىلىــسىز ــادەم ئهســلىدە ئاشــۇ بىنانىــڭ . كۆپىنچىــسى بىــرەر ئادەمنىــڭ ئىــسمىدا ن ــۇ ئ ب

سېلىنىشىغا ئهڭ كۆپ پۇل ئىئانه قىلغان كىشى بولۇپ، شۇ ئادەمنىڭ شـهرىپى ئـۈ چـۈن ئۇنىـڭ ئىـسمىنى

. شۇ بىنانىڭ نامى قىلىپ بېكىتكهن بولىدۇ

ــايمىز ــداق بىــر ئهھــۋالنى بايق ــسهك، مۇن ــا ئىگىلىرىنــى ئىــنچىكىلهپ كۆزەت . ئامېرىكىــدىكى كارخان

دەپ نىـشان تـۈزگهنلهر مهڭگـۈ «شىركهت قۇرۇپ، مىليونېر بولغاندا پېنسىيهگه چىقىپ، راھهت ياشـايمهن »

دۇنياغـا نامـايهن ئۇنىڭ ئهكسىچه، بىر يېڭى ئىگىلىك يارىتىـپ، ئـۆز قـابىلىيىتىنى . مىليونېر بواللمىغان

ئۆتكهن يىلـى كـالىفورنىيهگه شـىتات باشـلىقى بولـۇپ . قىلماقچى بولغانالر مىليونېر ۋە مىلياردېر بولغان

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

14

يىلـى ئامېرىكـا -1983يىلى ئاۋسترىيهدىن ئامېرىكىغـا كهلـگهن ۋە -1968سايالنغان ئارنولد سچۋارزەنهگگهر

مىليـون دولـالر 850قان بايلىقىنىڭ قىممىتـى گىراجدانلىقىغا كىرگهن بولۇپ، سايلىنىشتىن بۇرۇن يىغ

مىليـون دولـالر بولـۇپ، شـىتات ۋە دۆلهت بېجـى 31يىلىدىكى بىـر يىللىـق كىرىمـى -2000ئۇنىڭ . ئىكهن

ــايلىق بىــلهن، ئۇنىــڭ كــالىفورنىيهدەك بىــر چــوڭ ۋە . مىليــون دولــالر تاپــشۇرۇپتۇ 10ئۈچــۈن ئاشــۇنداق ب

ىق بولۇشــىدىكى مهقــسهت نــېمه؟ مېــنىڭچه ئــۆز ئىقتىــدارىنى مــۇرەككهپ شــىتاتقا رىقــابهت ئىچىــدە باشــل

. نامايهن قىلىشتىن باشقا نهرسه بولمىسا كېرەك

ئۇيغۇر كارخانا ئىگىلىرى ئۆز بىلىمىنى ئۆزلۈكسىز ئۆسـتۈرۈپ، ئىقتىـساد باشـقۇرۇش ئىلمىـدىكى . 3

. ھهقىقىي كهسپ ئهھلى بولۇشقا تىرىشىشى كېرەك

ــا ئى ــدىكى كارخانـ ــۇر دىيارىـ ــتىس نىـــڭ ئۇيغـ ــسى بىلـــل گېيـ ــوفتنىڭ قۇرغۇھچىـ ــرى مىروسـ گىلىـ

ــۇمكىن ــى مـ ــان بولۇشـ ــۆپ ئاڭلىغـ ــى كـ ــسىنى خېلـ ــارۋارد . ھېكايىـ ــڭ ھـ ــتىس ئامېرىكىنىـ ــل گېيـ بىلـ

ئۇنىۋېرسىتېتىدە باكاالۋر ئۇنۋانى ئۈچۈن ئوقۇۋاتقان ۋاقتىدا مهكتهپتىن چىقىپ كېتىپ، ئۆزى مىروسـوفت

تامــاق رەســتۇرانت شــىركىتىنىڭ بىــرى بولغــان - تېــزئامېرىكىــدىكى داڭلىــق. شــىركىتىنى باشــلىغان

نىڭ قۇرغۇچىسى دەنني دېگهن كىشى تولۇق ئوتتۇرا مهكتهپنى پۈتتۈرەلمهي، شۇنىڭ بىلهن ئاسـۇ «دەننيس»

يىلـى ئۆلـۈپ -2004ئـۇ كىـشى (بـۇ كىـشىنىڭمۇ ئامېرىكىـدا خېلـى داڭقـى بـار . شىركهتنى باشـلىغانىكهن

ك يارىتىش جهھهتتىكى مـۆجىزىلهر بولـۇپ، ئـۇ ھهرگىـز ئومۇمىلىققـا لېكىن، يۇقىرىقىالر ئىگىلى ). كهتتى

ئــادەم بىــر شــىركهت ئېچىــپ، پهقهت ئــۆز تۇرمۇشــىنى شــۇ شــىركهتتىن كىرىــدىغان . ۋەكىللىــك قىاللمايــدۇ

بۇنىـڭ مىـسالى . كىرىم بىلهن قامداشنى نىشان قىلسا، ئۇنى بىـر ئوقۇمىغـان كىـشىمۇ قىلىـپ كهتهلهيـدۇ

لــېكىن، ئــۆز ئىگىلىكىنــى كېڭهيتىــپ، بىــر قــانچه كىــشىلىك كىچىــك . تــايىن كــۆپئۇيغــۇر دىيارىــدا ئىن

شىركهتتىن بىر قانچه يـۈز كىـشىلىك كىچىـك شـىركهتكه، نهچـچه يـۈز ۋە نهچـچه مىـڭ كىـشىلىك ئوتتـۇرا

كۆلهملىك شىركهتكه، ھهتتا چوڭ كۆلهملىـك شـىركهتكه تهرەققىـي قىلدۇرۇشـى ئۈچـۈن، چوقـۇم ئىگىلىـك

ياشـالرغا 50مهن مۇشـۇ سـۆھبهتنىڭ بېـشىدا، . پهننى ئۆگهنمىسه بولمايدۇ -دىكى ئىلىم باشقۇرۇش ساھهسى

كىرگهن، بىر كارخانىسى بار قوشنىمىزنىڭ ھازىر ئالىي ماتېماتىكا دەرسلىرىنى تـالالپ ئوقۇۋاتقـانلىقىنى

15

سـپىي سـاھهدە ئومۇمالشتۇرۇپ ئېيتقاندا، ئامېرىكىدىكى كارخانا ئىگىلىرىنىڭ بىر كه . تىلغا ئالغان ئىدىم

كهســپىدە بىــردىن «ئىگىلىــك باشــقۇرۇش»كهم دېگهنــدە بىــردىن ئــالىي مهكــتهپ ئۇنــۋانى بولــۇپال قالمــاي،

نهچـچه يـۈز كىـشىلىك شـىركهت خـادىملىرى بـار شـىركهتلهردە بولـسا، بۇنـداق . ماگىستېرلىق ئۇنۋانى بـار

ۇڭا ئامېرىكىـدىكى ھهمـمه ئـالىي شـ . ئىگىلىك باشقۇرۇش كهسپىدە ئۇنۋانى بارالردىن بىر قانچىسى بولىـدۇ

«ماناگهمهنــت ئانــد بۇسىنهســس ئادمىنىــستراتىئون »ئىنگلىــزچه (« ئىگىلىــك باشــقۇرۇش»مهكــتهپلهردە

ئۇنـۋانى بېرىـدىغان MBAكهسپى بار بولۇپال قالماي، پهقهتـال ) دەپ ئاتىلىدۇ «MBA»بولۇپ، قىسقارتىلىپ

نهگىـال بارسـىڭىز بۇنـداق مهكتهپلهرنـى ئۇچرىتىـپ .كىچىك تىپتىكى ئالىي مهكتهپلهرمۇ ئىنتايىن كـۆپ

بۇ كهسىپ ئىشلهۋېتىپ ئوقۇيـدىغانالر ئۈچـۈن اليىهىلهنـگهن بولـۇپ، ئۇنىـڭ دەرسـلىرى ئاساسـهن . تۇرىسىز

شۇڭا كىشىلهر بىـر تهرەپـتىن پۈتـۈن كۈنلـۈك . يهكشهنبه دەم ئېلىش كۈنلىرى ئۆتۈلىدۇ -ئاخشىمى ۋە شهنبه

كارخانـا ئىگىلىـرى بىلىـم ئـارقىلىق ئـۆزلىرىگه . هنه بىـر تهرەپـتىن ئوقۇيـدۇ خىزمىتىنى داۋامالشتۇرۇپ، ي

رىقــابهت . بىلىــم ئــارقىلىق ئۆزلىرىنىــڭ رىقــابهت ئىقتىــدارىنى ئۆســتۈرەلهيدۇ. يېڭــى پۇرســهت يارىتااليــدۇ

مېخانىزمى ئۆ زلۈكسىز كۈچىيىۋاتقان جۇڭگو جهمئىيىتىدە ھهمدە ھهمـمه ئىگىلىـك ئىنتـايىن كهسـكىن

ئىچىدە راۋاجلىنىدىغان چهت ئهللهردە پۇت تىرەپ تۇرۇش ئۈچۈن، ئۇيغۇر كارخانا ئىگىلىـرى چوقـۇم رىقابهت

ئىگىلىك باشقۇرۇش ساھهسىدىكى يېڭى بىلىملهر بىلهن ئـۆزلىرىنى ئۆزلۈكـسىز ۋە تولـۇق قورالالنـدۇرۇپ

ــۇ ئىــش دەســلهپته بىــر خىــل ئىــسراپچىلىقتهك تۇيۇلۇشــى مــۇمكىن . تۇرۇشــى كېــرەك ــادەمن. ب ى جهلــپ ئ

ــۇ بىــر قىــيىن . قىاللمــاي، زېرىكتــۈرۈپ قويۇشــىمۇ مــۇمكىن ــدا، ب ــۇزۇن مــۇددەتنى كــۆزدە تۇتقان لــېكىن، ئ

تهرەققىي قىلغان جهمئىيهت ۋە مىللهتـلهر بىـلهن رىقابهتلىـشىش، ئۇالرنىـڭ . ئۆتكهلدىن ئۆتمهي ئىالج يوق

ۇپ، بىلىــم، ئىقتىــدار ۋە بازىرىنىــڭ بىــر قىــسمىنى ئىگىــلهش ئۈچــۈن، چوقــۇم ئــۆزىنى تهرەققىــي قىلــدۇر

تېخنىكا جهھهتـته ھـېچ بولمىغانـدا چوقـۇم باشـقىالرغا يېتىـشىۋېلىش، مـۇمكىن بولـسا ئـۇالردىن ئېـشىپ

سېتىقىنى باشقا جايغا، باشقا رايونغا ۋە چهت ئهلگه كېڭهيتىشته بۇنىڭدىن باشـقا -ئۆز سودا. چۈشۈش كېرەك

ئۈچــۈن چوقــۇم بىــر ئــالىي مهكــتهپكه كىرىــپ ئىگىلىــك باشــقۇرۇش ساھهســىدە بىلىــم ئــېلىش . يــول يــوق

دەسـلهپته ئىگىلىـك باشـقۇرۇش كهسـپىي ساھهسـىدە ئـالىي . ماگىستېرلىق ئۇنۋانى ئېلىش شـهرت ئهمهس

مېنىڭچه، بىر قانچه يىللىـق . مهكتهپ دەرسىدىن بىرنى تالالپ ئوقۇشتىن باشلىسىڭىزمۇ پۈتۈنلهي بولىدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

16

ىلىرى ئۈچۈن ئىگىلىك باشقۇرۇش ساھهسىدىكى ئالىي مهكـتهپ ئهمهلىي تهجرىبىلهرگه ئۇيغۇر كارخانا ئىگ

مهن ئىـشىنىمهنكى، ئهگهر ئاشـۇنداق قىلـسىڭىز، . دەرسلىرىنى ئۆگىنىش ئۇنچىۋاال تهس توختاپ كهتمهيدۇ

ئاشـۇنداق بىـر دەرسـنى تـالالپ ئـۆزىڭىزنى سـىناپ بېقىـپ، بۇنـداق . ئۇنىڭ ئۈنۈمىنى بىر دەمدىال كۆرىسىز

ىـــپ كېتهلهيـــدىغانلىقىڭىزغا كـــۆزىڭىز يهتـــسه، ســـىز يهنه تېخىمـــۇ چوڭقـــۇرالپ ئوقۇشـــنى ســـىزنىڭ ئېل

دە ماگىــستېرلىق ئۇنــۋانى ئېلىۋالــسىڭىز ئــۆزىڭىز MBAئوقۇســىڭىز، ھهمــدە مــۇمكىن بولــسا ئاخىرىــدا

ئۇيغـۇر دىيارىـدا ھـازىر بـۇ جهھهتتىكـى ئوقۇتـۇش ئىـشلىرى قانچىلىـك . ئۈچۈن چهكسىز پايدىـسى بولىـدۇ

ئهگهر ئۇنـداق ئىـشالر ھـازىرچه يـوق بولـسا، پـات ئارىـدا بـار . ، بۇنىسى ماڭـا مهلـۇم ئهمهس تهرەققىي قىلدى

. ئـانچه تهرەققىـي قىلمىغـان بولـسا، بۇنىڭـدىن كېـيىن تهز تهرەققىـي قىلىـشى مـۇمكىن . بولۇشى مۇمكىن

ــۇ ھــازىرقى دۇنيانىــڭ مــۇقهررەر تهرەققىيــات يۈزلىنىــشى بولــۇپ، شــىجائهتلىك ئۇيغــۇر كارخ ــا چــۈنكى، ب ان

. ئىگىلىرىمۇ مۇقهررەر ھالدا بۇ ئېقىمنىڭ ئىچىگه تارتىلىپ كىرىدىغانلىقىغا ئىشىنىمهن

مهن . ئىجتىمــائى ئــاالقىنى كۈچهيتىــپ، ئــۆزى ئۈچــۈن توختىمــاي يېڭــى خېرىــدار تېــپىش كېــرەك . 4

ىـر سـېتىق ۋە تهشـۋىقات بۆلۈمىنىـڭ يهنه ب -يۇقىرىدا بايـان قىلغـان، ئامېرىكىـدىكى شـىركهتلهرنىڭ سـودا

ــۆز شــىركىتىنىڭ خېرىدارســى بولــۇپ قــېلىش ئېهتىمــاللىقى بولغــان باشــقا شــىركهتلهرنى ۋەزىپىــسى ئ

توختىماي ئىزدەش ۋە ئۇ شىركهتلهردىكى مۇناسىۋەتلىك ئهمهلدارالر بىلهن تونۇشۇپ، ئۇالرغـا يېقىنلىـشىپ،

. شـۇنىغا كىرگـۈزۈۋېلىش ئۇالر بىلهن مۇناسىۋەت ئورنىتىپ، شۇ ئـارقىلىق ئـۇالرنى ئۆزىنىـڭ خېرىـدارالر قو

ــدى بىــلهن باشــقىالرنى ئۆزنىڭىزنىــڭ ســىز باشــقىالرغا ئۆزىڭىزنىــڭ مهھــسۇالتىنى ســېتىش ئۈچــۈن، ئال

خېرىــدارالر بىــلهن بىۋاســىته ئاالقىلىــشىش ۋە ئــۇالر بىــلهن . مهھــسۇالتىدىن خهۋەردار قىلىــشىڭىز كېــرەك

يىلنىـڭ 10-5يېقىنقـى . ىنىڭ بىرىـدۇر بىۋاسىته مۇناسىۋەت ئورنىتىش مانا بۇنىـڭ ئهڭ ئۈنۈملـۈك ئۇسـۇل

مابهينىدە جۇڭگونىڭ شاڭخهي ۋە شېنجېن رايونلىرى ئامېرىكىدىكى مىڭلىغـان سـودا ۋە ئىـشلهپچىقىرىش

ــۈنلهي ــازىرىنى پۈت ــا ب ــلهن ئامېرىك ــسۇالتلىرى بى ــۆز مهھ ــپ، ئ ــپ قىلى ــرىگه جهل ــۆ زلى ــىركهتلىرىنى ئ ش

ــاراد . ئىگىلىۋالـــدى دەپ «دۇنيانىـــڭ ئىـــشلهپچىقىرىش زاۋۇتـــى»ا شـــۇنىڭ بىـــلهن جۇڭگـــو ھـــازىر خهلقئـ

مېــنىڭچه جۇڭگـو شــىركهتلىرىنىڭ مۇشـۇنداق بىـر ۋەزىيهتنــى ۋۇجۇتقـا كهلتۈرۈشــته . ئاتىلىـدىغان بولـدى

17

ئىشلهتكهن ئهڭ ئۈ نۈملۈك ئۇسۇلى، ئۇالرنىڭ ئامېرىكا شىركهتلىرى بىلهن بىۋاسىته ئاالقىلىشىپ، ئۇالرنى

ى ۋە تۆۋەن تهننهرخىگه ۋە ئۆز شىركهتلىرىنىڭ تېخنىكـا جهھهتتىكـى ئۆز مهھسۇالتلىرىنىڭ يۇقىرى سۈپىت

. مـۇكهممهللىكىگه، ئۆزلىرىنىـڭ ئىـشچىالر قوشـۇنىنىڭ خىللىقىغـا ئىـشهندۈرگهنلىكى بولۇشـى مـۇمكىن

ــشى ــۇرالپ كىرى ــدە چوڭق ــا كهڭ دائىرى ــا بازىرىغ ــلهن ئامېرىك ــولالر بى ــۇنداق ي ــڭ مۇش ــو ماللىرىنى جۇڭگ

مىليـارت 50ېرىكىنىڭ جۇڭگو بىلهن بولغان يىللىق سودىسىنىڭ قىزىل رەقىمى نهتىجىسىدە، ھازىر ئام

. دولالردىن يۇقىرى بولۇۋاتىدۇ

ئاخىرىدا، مهن جۇڭگودىكى چوڭ شىركهتلهرنىڭ ئامېرىكا بازىرىنى خهلقئارالىق بازارالرنى ئىگىلهش

ــوختىالي ــسقىچه تـ ــتىدە قىـ ــۇلى ئۈسـ ــر ئۇسـ ــان يهنه بىـ ــته قوللىنىۋاتقـ ــدا مهن. جهھهتـ ــۇالرنى يۇقىرىـ بـ

ســهۋەبى، بــۇ ئۇســۇل جۇڭگــودىكى ئىقتىــسادىي كــۈچى . تىزغانلىرىمنىــڭ بهشىنچىــسى قىلىــپ تىزمىــدىم

ــۇر ــۇ ئۇيغـ ــۇپ، ئـ ــۇلى بولـ ــان ئۇسـ ــوڭ كارخانىالرنىـــڭ قوللىنىۋاتقـ ــان ئهڭ چـ ــۈك بولغـ ــايىن كۈچلـ ئىنتـ

ڭ مابهينىـــدە، يېقىنقـــى بىـــر قـــانچه يىلنىـــ. كارخـــانىلىرىگه ھـــازىرچه ئۇيغـــۇن كهلمهســـلىكى مـــۇمكىن

جۇڭگودىكى بىـر قىـسىم كارخـانىالر ئامېرىكىـدىكى ئۆزلىرىنىـڭ بىـلهن ئوخـشاش مهھـسۇالتنى ئىـشلهپ

چىقىرىدىغان، خهلقئارالىق بازار ئاساسى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان بهزى شـىركهتلهرنى سـېتىۋېلىپ، ئـۆز

خهلقئـارالىق بـازارالردىكى مهھسۇالتلىرىنى شۇالرنىڭ نـامى بىـلهن سـېتىپ، شـۇ ئـارقىلىق ئۆزلىرىنىـڭ

ــا مۇشـــۇنداق بىـــر ئىقتىـــسادىي ســـتراتېگىيه ۋە . ئـــورنىنى تىكلىمهكچـــى بولۇۋاتىـــدۇ تۆۋەنـــدىكىلهر مانـ

: ئىقتىسادىي پائالىيهتنىڭ بىر قانچه مىساللىرىدۇر

ئامېرىكىنىــڭ داڭلىــق ئــۆي ئىچــى ئــې «ھــائىئهر گــۇرۇھى »جۇڭگــو دۆلهت ئىگىلىكىــدىكى ) 1(

نى ئىـشلهپچىقىرىش ) دولقۇن دوخوپكىسى قاتارلىقالر -مهسىلهن، مۇزالتقۇ، مىكرو (ىرى لېكترونلۇق بۇيۇمل

. مىليارت دولالر باھا قويدى1.28 نى سېتىۋېلىش ئۈ چۈن ئۇنىڭغا «مايتاگ»شىركىتى بولغان

نېفىــت «ئۇنــوال»جۇڭگونىــڭ دۆلهت ئىگىلىكىــدىكى نوئــو نېفىــت شــىركىتى ئامېرىكىنىــڭ ) 2(

بىـــلهن « چهۋرون»لىش ئۈچـــۈن ئامېرىكىنىـــڭ يهنه بىـــر نېفىـــت شـــىركىتى شـــىركىتىنى ســـېتىۋې

مىليــارت دولــالر ئهتراپىــدا يــۇقىرى 2جۇڭگونىــڭ قويغــان باھاســى چهۋرون نىڭكىــدىن . رىقابهتلىــشىۋاتىدۇ

سـهۋەبى، نېفىـت بىـر دۆلهتنىـڭ . بولۇپ، ھـازىر بـۇ ئىـش ئامېرىكىـدا ئىنتـايىن چـوڭ غۇلغـۇال قوزغاۋاتىـدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

18

جۇڭگـو مۇشـۇ »ىك تهرەققىياتى بىلهن زىچ مۇناسىۋەتلىك بىر ئىـش بولغاچقـا، بهزى كىـشىلهر ستراتېگىيهل

. دەپ قاراۋاتىدۇ«ئارقىلىق ئامېرىكىنىڭ نېفىت بازىرىنى كونترول قىلماقچى

ــادادىكى -2005) 3( مهگ »يىلــى ئهتىيــازدا، جۇڭگونىــڭ مهملىكهتلىــك دېڭىــز نېفىــت شــىركىتى كان

ــى ــى «ئېنېرگىيهسـ ــاملىق شـ ــېتىۋالدى 17ركىتىنىڭ نـ ــهنتىنى سـ ــر دۆلهت . پىرسـ ــڭ يهنه بىـ جۇڭگونىـ

40ئىگىلىدىكى نېفىت شىركىتى كانادانىڭ ئالبېرتا رايونىنىڭ قۇملۇقىدىكى بىر نېفىت پروجېكتىنىڭ

. پىرسهنتىنى سېتىۋالدى

ئىـبم نىـڭ خۇسۇسـىي ) ليهنـشياڭ گـۇرۇھى («لهۋونو گۇرۇھى »يىلى دېكابىردا، جۇڭگونىڭ -2004) 4(

. كومپيۇتېر تارمىقىنى سېتىۋالىدىغانلىقىنى ئېالن قىلدى

ئۆزىنىـڭ تېلېـۋىزور بىـلهن دۋد ئىگىلىكىنـى فرانـسىيه «تل گـۇرۇھى »يىلى، جۇڭگونىڭ -2004) 5(

ماركىـسى بىـلهن تېلېـۋىزور ياسـايدىغان دۇنيانىـڭ ئهڭ «را» شىركىتى بىلهن بىرلهشـتۈرۈپ، «تهومسون»

. ڭ بىرىگه ئايالندىئالدىنقى تېلېۋىزور شىركىتىنى

دەپ «گلوبـال روسـسىڭ » ئامېرىكىنىـڭ «نهتوم خهۋەرلىشىش گـۇرۇھى »يىلى، جۇڭگونىڭ -2002) 6(

ئاتىلىدىغان چـوڭ تىپلىـق خهۋەرلىـشىش شـىركىتىنىڭ ئاسـىيا تـارمىغىنى بىـر مىليـارت دولـالر پۇلغـا

. سېتىۋالدى

19

رەسىمدىكىسى. دە" كهننهدي ئالهم بوشلۇق مهركىزى"فلورىدادىكى

ىنى قويـۇپ بهرىـش ئۇچـۇن ئىـشلهتكهن ئامهرىكا ئالهم بوشـلىغىغا سـۇنئى ھهمـرا ۋە باشـقا ئۇشـقۇرلىر

كىچىكلىگـى ھهقىقىـي روكهتاالرنىـڭ -روكهتاالرنىڭ مودەلى بولۇپ، ئۇالرنىـڭ رەڭگـى، قۇرۇلمىـسى ۋە چـوڭ

. ماي كۇنى تارتىلغان-28يىلى -2006بۇ رەسىم . ئوخشاش-بىلهن ئوپمۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

20

كهننهدي ئالهم بوشلۇق مهركىزىدىكى ئالهم بوشلۇق قاتناش كهمىـسى بىـلهن ئـۇنى ئـالهم بوشـلىغىغا

كىچىكلىگـى رەسـمىي نهرسـىلهرنىڭ -نىـڭ رەڭگـى بىـلهن چـوڭ ئۇالر. ئهلىپ چىققۇچى روكهتانىڭ مـودەلى

ــۇ ــلهن ئوپمـ ــوڭ -بىـ ــك چـ ــڭ قانچىلىـ ــچه ئۇالرنىـ ــىغا كهلمىگىـ ــڭ قهشـ ــادەم ئۇالرنىـ ــۇپ، ئـ ــشاش بولـ ئوخـ

بولىدىغانلىغىنى

. تهسهۋۋۇر قىلىش تهس ئىكهن

. مــــــــــــــــاي كــــــــــــــــۇنى تارتىلغــــــــــــــــان-28يىلــــــــــــــــى -2006بــــــــــــــــۇ رەســــــــــــــــىم

21

روكهتـا . كهننهدي ئالهم بوشلۇق مهركىزىدىكى ئالهم ئۇشقۇرلىرىنى روكهتاغـا ئورۇنالشـتۇرۇش بىناسـى

ــانلىق ماشــىنىنىڭ ئۇســتىگه ئورۇنالشــتۇرۇپ، م ۇشــۇ بىنانىــڭ ئىچىــدىكى بىــر چــوڭ تىپلىــق تومــۇر تاپ

ھهممه ئىشالر پۇتكهندىن كهيىن، بـۇ تومـۇر تاپـانلىق . روكهتانىڭ ئۇستىگه ئالهم ئۇشقۇرى ئورۇنالشتۇرىلىدۇ

الهم بوشــلىغىغا قويــۇپ ئانــدىن روكهتــا ئاشــۇ مهيدانــدا ئــ. ماشــىنا ئــالهمگه قويــۇپ بهرىــش مهيــدانىغا بارىــدۇ

بۇ بىنا دۇنيـادىكى ئهڭ چـوڭ بىناالرنىـڭ بىـرى بولـۇپ، ئۇنىـڭ سـىغىمى نهۋ يـورك شـهھرىدىكى . بهرىلىدۇ

. ھهسسىسىگه توغرا كهلىدۇ3ئهمپىراتور بىناسىنىڭ

. مــــــــــــــــاي كــــــــــــــــۇنى تارتىلغــــــــــــــــان-28يىلــــــــــــــــى -2006بــــــــــــــــۇ رەســــــــــــــــىم

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

22

كهننهدي ئـالهم بوشـلۇق مهركىزىـدىكى ئـالهم قاتنـاش كهمىـسىنى ئـالهمگه ئهلىـپ چىققـۇچى روكهتـا

ئۇنىـڭ چـوڭ كىچىكلىگـى، قۇرۇلمىـسى ۋە رەڭگـى ھهقىقـى روكهتـا بىـلهن . تهرىپـى مودەلىنىڭ ئاستىنقى

يۇمالق نهرسه پارتىلىغان ئوت ئهتىلىپ چىقىدىغان مۇرىغـا ئوخـشاش نهرسـه 5بۇ يهردىكى . ئوخشاش-ئوپمۇ

. بولۇپ، ئۇنىڭ ھهر بىرسىنىڭ دىيامهتىرى بىر ئادەمنىڭ بويى بىلهن باراۋەر كهلىدىكهن

.ماي كۇنى تارتىلغان-28يىلى -2006بۇ رەسىم

23

سىزچه، بىر مىللهت قۇدرەت تېپىشتا ئالدى بىلهن ئىقتىسادىي ساھهدە ئۆزىنى : سوئال-3

نامايان قىلىشى كېرەكمۇ؟ ناۋادا شۇنداق بولسا، قانداق قىلىش كېرەك؟ ئهكسىچه بولسىچۇ؟

، ئومۇمالشتۇرۇپ ئېيتقاندا، بىـر ئهگهر بىز يېقىنقى زامان خهلقئارا تارىخىغا نهزەر سالىدىغان بولساق

خىـــل ۋاســـىتىدىن پايـــدىلىنىپ ئىـــشقا ئاشـــۇرۇلغانلىقىنى 2مىللهتنىـــڭ قـــۇدرەت تېپىـــشى مۇنـــداق

بىرىنچىـسى، ھهربىـي كـۈچنى تهرەققىـي قىلـدۇرۇپ، شـۇ ئـارقىلىق باشـقا مىلـلهت، رايــون ۋە : كـۆرەلهيمىز

ئىككىنچىـسى . ىلىش ئارقىلىق قۇدرەت تېپىش تاراج ق -دۆلهتلهرنى بېسىۋېلىپ، ئۇالرنىڭ بايلىقىنى تاران

ــا ھۆكۈمرانلىــق قىلىــش ــارقىلىق دۇنياغ ــدۇرۇپ، شــۇ ئ ــسادنى تهرەققىــي قىل ــسا، ئىقتى يىلــى -1815. بول

يىــل ۋاقىــت 100دۇنيــا ئۇرۇشــى پــارتىلىغىچه بولغــان -1يىلــى -1914نــاپولىيون ئۇرۇشــى ئاخىرلىــشىپ،

ئۇنىـڭ تايـانغىنى ئۆزىنىـڭ . ۈچ بولـۇش رولىنـى ئوينىـدى جهريانىدا، ئهڭلىيه دۇنيادىكى ئهڭ قۇدرەتلىـك كـ

ئــاخىر بولــۇپ يهر شــارىدىكى -تهرەققىــي تاپقــان، قۇدرەتلىــك دېڭىــز ئــارمىيه قوشــۇنى بولــۇپ، ئــۇ ئىلگىــرى

ــڭ ــۇق يهر زىمىنىنى ــسىنىڭ 1/4قۇرۇقل ــا ئاھالى ــسمىنى ۋە دۇني ــسىۋالدى 1/5 قى ــسمىنى بې ــڭ . قى ئۇنى

ىمالىي ئامېرىكــا، كــارىببىن، ھىندىــستان، ئاۋىــسترالىيه، ئافرىقــا بېــسىۋالغان دۆلهت ۋە رايــونلىرى شــ

. قاتارلىقالرنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ

ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مهزگىلىدە گېرمانىيه بىلهن يـاپونىيه بىرلىـشىپ ئۆزلىرىنىـڭ قۇدرەتلىـك

دۇنياغـــا ھهربىـــي كۈچىـــدىن پايـــدىلىنىپ دۇنيانىـــڭ نۇرغـــۇن يهرلىرىنـــى بېـــسىۋەلىپ، شـــۇ ئـــارقىلىق

ئۇالر بۇ ئۇرۇشتا مهغلـۇپ بولـدى، خهلقئـارا جهمئىـيهت ئۇالرنىـڭ ھهربىـي . ھۆكۈمرانلىق قىلىشقا ئۇرۇندى

ــا ھۆكۈمرانلىــق قىلىــش ــا تايىنىــپ دۇنياغ ــدەك قورالغ ــۇالر يۇقىرىقى ــدى، ئ ــمه قوي ــا چهكلى تهرەققىياتىغ

ىقتىسادنى تهرەققىي قىلـدۇرۇش ئ: يولنى-2مهقسىدىگه يېتهلمىگهندىن كېيىن، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان

ھهممىمىزنىـڭ ھـازىر . ئارقىلىق قۇدرەت تېپىپ، شۇ ئارقىلىق دۇنياغا ھۆكۈمرانلىق قىلىشنى تاللىـدى

ھازىر بـۇ دۆلهتلهرنىـڭ ھهر ئىككىلىـسى دۇنيـا . كۆرۈپ تۇرغىنىدەك، ئۇالر بۇ مهقسىدىنى ئهمهلگه ئاشۇردى

لىنىــپ، دۇنيــا تهرەققىياتىنىــڭ ھهمــمه ســاھهلىرىگه ئىقتىــسادىدىكى زور كۈچلهرنىــڭ بىــر قىــسمىغا ئاي

بولۇپمۇ ياپونىيه ئۆزىنىڭ زىمىنىـدە ھېچقانـداق تهبىئىـي بـايلىقى . ئىنتايىن چوڭ تهسىر كۆرسىتىۋاتىدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

24

-2يوق بىـر كىچىـك ئـارال دۆلهت بولۇشـىغا قارىمـاي، دۇنيـا ئىقتىـسادىدا پهقهت ئامېرىكىـدىن كېيىنكـى

شـۇڭا يـاپون مىللىتـى ئىقتىـسادىي سـاھهدە ئـۆزىنى . تلىـك دۆلهتـكه ئايالنـدى ئورۇندا تۇرىدىغان بىـر قۇدرە

ــكه ئايالنغانالرنىــڭ ئهڭ ياخــشى مىــسالى ــارقىلىق دۇنيــادىكى ئهڭ قۇدرەتلىــك مىللهت نامــايهن قىلىــش ئ

. بوالاليدۇ

نهتىجه نـۇقتىئىينهزەرى بـويىچه ئېيتقانـدا، يۇقىرىـدا مهن ھهربىـي كـۈچ بىـلهن ئىقتىـسادىي -سهۋەب

. ۈچنى تهرەققىــي قىلدۇرۇشــنى ســهۋەب، مىللهتنــى قــۇدرەت تاپتۇرۇشــنى نهتىــجه قىلىــپ تهســۋىرلىدىم كــ

يهنــى مهيلــى ئهنگلىــيه . ئهمهلىيهتــته، بــۇ ســهۋەبلهرنى يهنه بىــر ســهۋەبنىڭ نهتىجىــسى دەپ قاراشــقا بولىــدۇ

ىـلهن ئىقتىـسادىي بولسۇن، ياپونىيه بولسۇن ياكى گېرمانىيه بولسۇن، ئـۇالر ئۆزلىرىنىـڭ ھهربىـي كـۈچى ب

. تېخنىكىنـى تهرەققىـي قىلدۇرۇشـتۇر -كۈچىنى تهرەققىي قىلدۇرۇشتا تايانغان ۋاسىتىسى مائارىـپ ۋە پهن

تېخنىكىنـى تهرەققىـي قىلـدۇرۇش -شۇڭا، بىر قهدەم ئارقىغـا يېنىـپ قارايـدىغان بولـساق، مائارىـپ ۋە پهن

قىـي قىلـدۇرۇپ، شـۇ ئـارقىلىق مىللهتنـى سهۋەپ، ئۇالرغا تايىنىپ ھهربىي كـۈچ بىـلهن ئىقتىـسادنى تهرەق

-2گهرچه يـاپونىيه . بۇ جهھهتتىكى ئهڭ روشهن مىـسال يـاپونىيهدۇر . قۇدرەت تاپتۇرۇش بولسا نهتىجه بولىدۇ

يىلىغــا كهلگهنــدە، ئۇالرنىــڭ پۈتــۈن خهلــق مائــارىپىنى -1945دۇنيــا ئۇرۇشــىدا مهغلــۇپ بولغــان بولــسىمۇ،

يىللىـرى توكيـو ئامېرىكىنىـڭ -1940شـۇڭا، گهرچه . بولغـان ئىـدى يىـل 100ئهمهلگه ئاشۇرۇپ بولغىنىغـا

ردىمـان قىلىـشى نهتىجىـسىدە تۈپتـۈز بولـۇپ كهتـكهن، پۈتـۈن يـاپون دۆلىتىنىـڭ mbaئايروپىالن بىـلهن بـو

تېخنىكـا ئاساسـى ناھـايىتى -كېسىل نابۇت بولغان بولـسىمۇ، ئۇالرنىـڭ مائارىـپ ۋە پهن -ئىقتىسادى ئۈزۈل

يىلنىـڭ ئىچىـدىال بىـر غـايهت زور ئىقتىـسادىي كـۈچ 30-20پون مىللىتـى كېيىنكـى ياخشى بولغاچقـا، يـا

ئهگهر ياپونىيهنىـڭ مائارىـپ ئاساسـى بولمىغـان بولـسا، بۇنـداق بىـر . بولۇپ دۇنيـا مىقياسـىدا قهد كۆتـۈردى

. مۆجىزىنى تهسهۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئهمهس ئىدى

غـايهت (جۇڭگـو بىـر ئۇخالۋاتقـان دىـۋە »: لغانىكهنناپولىيون بىر چاغدا مۇنداق بىر مهشهۇر سۆزنى قى

ئۇنـداق قىلمـاي ئـۇ ئويغىنىـپ كهتـسه، ئـۇ دۇنيـانى . بىز ئۇنىڭ يېتىپ ئۇخلىشىغا يول قويـايلى ). زور ئادەم

جۇڭگـو دەسـلهپته . بهزىلهرنىڭ قارىشىچه، بۇ دىۋە ھـازىر ئاللىقاچـان ئويغىنىـپ بولـدى . «ھهيران قالدۇرىدۇ

25

ئهگهر سـىز يېقىنقـى جۇڭگـو . ىدا، ھازىر بولسا ھهربىي كۈچ جهھهتته قهد كۆتـۈردى سودىدا، كېيىن تېخنىك

ھېكــايه، بــاش ماقــاله ۋە ھهر خىــل تهتقىقــات ئورۇنلىرىنىــڭ ئىلمىــي ماقــالىلىرىنى -توغرىــسىدىكى خهۋەر

: ئىبارىلهرنى ئۇچرىتىشىڭىز مۇمكىن-كۆرۈپ چىقسىڭىز، تۆۋەندىكىدەك سۆز

كۈچنىڭ يۆتكىلىشى بولۇۋاتىدۇ ھازىر دۇنيا مىقياسىدا چوڭ

جۇڭگو ئهڭ روشهن ئۆسۈۋاتقان كۈچتۇر

جۇڭگو تېز تهرەققىي قىلىپ دۇنياۋىي ئىقتىسادىي كۈچكه ئايالنماقتا

جۇڭگو ئاللىقاچان رايون خاراكتېرلىك دەرىجىدىن تاشقىرى كۈچكه ئايلىنىپ بولـدى، ھهمـدە ھـازىر

. تىدۇدۇنياۋىي كۈچكه ئايلىنىشقا قاراپ مېڭىۋا

. ئهسىرنىڭ ئهڭ كۈچلۈك دۆلىتى-21جۇڭگو

جۇڭگو ئىقتىسادىنىڭ تېز سۈرئهتته تهرەققىي قىلىۋاتقـانلىقىنى كۆرسـىتىدىغان بىـر بهلـگه شـۇكى،

مـاي ئىـستېمال قىلىـدىغان ئىقتىـسادتىن ) «بـاررەل »ئىنگلىزچه ( مىليون تۇڭ 5جۇڭگو يېقىندا كۈنىگه

بهزى ئانالىزچىالرنىـڭ پهرىـزىچه، . ىلىدىغان ئىقتىسادقا سهكرىدى مىليون تۇڭ ماي ئىستېمال ق 8كۈنىگه

يىلىغا بارغاندا، جۇڭگونىڭ ئىقتىـسادى گېرمانىيهنىڭكىـدىن بىـر ھهسـسه يـۇقىرى بولۇشـى ھهمـدە -2010

. يىلىغا بارغاندا ياپونىيهنى بېسىپ چۈشۈشى مۇمكىن-2020

) سـجادب (ئاسىئا دۆلهتلىـرى بىرلهشمىـسى بهزىلهرنىڭ ئېيتىشىغا قارىغاندا، ھازىر شهرقىي جهنۇبىي

ئهگهر بۇ ئىش ۋۇجۇدقا چىقىـپ . پۇلنى بىرلىككه كهلتۈرۈش توغرىسىدا ناھايىتى جىددىي ئويلىشىۋېتىپتۇ

يېقىنقـى بىـر قـانچه يىلـدىن بۇيـان ياۋروپـا . قالسا، ئۇ دۇنيا ئىقتىسادىغا ناھايىتى چوڭ تهسىر كۆرسىتىدۇ

ئهگهر پۈتــۈن ئاســىيادا پهقهت بىــرال پــۇل يولغــا . ىــلهن رىقابهتلىــشىۋاتىدۇپــۇلى ئهئــۇرو ئامېرىكــا دوللىــرى ب

-1980دىققهت قىلىـشقا تېگىـشلىكى شـۇكى، ياۋروپـا بىرلىكـى . قويۇلسا، ئۇمۇ دولالر بىلهن رىقابهتلىشىدۇ

يـالغۇز ئىقتىـسادىي جهھهتـتىال ئهمهس، . يىلىدىن باشالپ سجادب نىـڭ سـودا شـېرىكى بولـۇپ كېلىۋاتىـدۇ

. پا بىرلىكى ھهربىي جهھهتتىمۇ جۇڭگوغا يېقىندىن ياردەم بېرىپ كېلىۋاتىدۇياۋرو

بهزىلهرنىــڭ ئېيتىــشىچه، ياۋروپــا بىرلىكىنىــڭ بۇنــداق قىلىــشىدىكى مهقــسىدى، ئامېرىكىنىــڭ بــۇ

. دۇنيادىكى بىردىنبىر دەرىجىدىن تاشقىرى كۈچ بولۇشىغا يول قويماسلىق ئۈچۈندۇر

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

26

ياتىغا ئهگىشىپ، يېقىندىن بۇيان ئۇيغۇرالر ئىچىدىنمۇ سـودا دۇكىنـى جۇڭگو ئىقتىسادىنىڭ تهرەققى

ۋە ســانائهت بۇيــۇملىرىنى ئىــشلهپ چىقىــرىش كارخــانىلىرىنى قــۇرۇپ ماڭــدۇرۋاتقانالر خېلــى كۆپىيىــشكه

مهن ئالدىنقى بىر يىل ئىچىدە ئاشۇنداق كارخانا قۇرغۇچىالرنىڭ بىر قانچىـسى بىـلهن تونۇشـتۇم . باشالپتۇ

لېكىن، ئومۇمالشتۇرۇپ ئېيتقاندا، كارخانا قۇرۇپ، يېڭى ئىگىلىـك . الردىن ئىنتايىن پهخىرلهندىم ھهمدە ئۇ

ــته بىــز ئۇيغــۇرالر ناھــايىتى ئارقىــدا ــارىتىش جهھهت ــان، شــۇنداقال . ي ــارىختىن بۇي ــۇزۇن ت ئهســىرنىڭ -20ئ

ئىقىتــدارى كېيىنكــى يېرىمىــدىمۇ ئۇيغــۇرالر جۇڭگــودىكى بىــر ســودىغا ئىنتــايىن مــاھىر، ســودا قىلىــش

يىلنىڭ مابهينىـدە، ئۇيغـۇرالر 10-5لېكىن، يېقىنقى . ئىنتايىن مول مىللهت سۈپىتىدە ياشاپ كهلگهنىدى

سـېتىق، قـول سـانائىتى ۋە كارخانـا قـۇرۇپ، يېڭـى ئىگىلىـك يـارىتىش قاتـارلىق جهھهتـلهردە باشـقا -سودا

. ى ۋەزىـيهت ئـادەمنى بهك ئېچىندۇرىـدۇ ھازىرق. مىللهتلهرنىڭ، بولۇپمۇ خهنزۇالرنىڭ كۆپ ئارقىسىدا قالدى

: مېنىڭچه ئۇيغۇرالرنىڭ مۇشۇنداق بىر ھالهتكه چۈشۈپ قېلىشىنىڭ مۇنداق بىر قانچه تۈرلۈك سهۋەبى بار

تۈزۈملهرنىڭ بهرپا قىلىنىشى ۋە ئۇالرنىـڭ مۇۋاپىـق ئىجـرا قىلىنىـشى -بىرىنچىدىن، جۇڭگودا قانۇن

ن، ئوخشىمىغان ئادەملهر ۋە ئوخشىمىغان مىللهتلهر خىـزمهت تېخى مۇكهممهللىشىپ بواللمىغانلىقى ئۈچۈ

بۇ خىل ئهھۋالنىڭ ئۇيغۇرالر ئۈچـۈن . تېپىش جهھهتته ۋە ئىقتىسادىي پۇرسهت ئالدىدا باراۋەر بواللمايۋاتىدۇ

بۇنىــڭ ئهڭ تىپىــك بىــر مىــسالى، ئۇيغــۇر دىيارىــدا ۋە ئىچكىركــى . بولغــان زىيىنــى ئهڭ كــۆپ بولۇۋاتىــدۇ

بىـر ياشـنى . الىي مهكتهپنى پۈتتـۈرگهن ئۇيغـۇر ياشـلىرىنىڭ خىزمهتـسىز قېلىۋاتقانلىقىـدۇر ئۆلكىلهردە ئ

بۇ كهلگۈسىدىكى . ئالىي مهكتهپنى پۈتتۈرگىچه ئوقۇتۇش ئۈچۈن، دۆلهت ئىنتايىن كۆپ پۇل سهرىپ قىلىدۇ

ــۈرگه ــى پۈتت ــالىي مهكتهپن ــۇپ، ئ ــلهغ بول ــل مهب ــر خى ــېلىنغان بى ــۈن س ــات ئۈچ ــسادىي تهرەققىي ن ئىقتى

ئوقۇغۇچىالر ئۆز كهسـپىي ساھهسـىدە ئـۆز ئىقتىـدارىغا اليىـق خىـزمهت تېپىـپ ئىـشلىگهندىال، ئانـدىن بـۇ

ياشالرنى ئوقۇتۇپ قويۇپ، ئۇالرغـا . مهبلهغنىڭ ئورنىنى تولدۇرۇۋالغىنى، ئۇنىڭ پايدىسىنى كۆرگىلى بولىدۇ

ئىقتىسادىي ئىـسراپچىلىق مۇۋاپىق خىزمهت تېپىپ ئىشلهش پۇرسىتى يارىتىپ بېرىلمىسه، بۇ بىر چوڭ

ھازىرقى ئېچىنىشلىق . بۇنىڭ جهمئىيهت مۇقىملىقىنى ساقالشقا بولغان زىيىنىمۇ ئېغىر بولىدۇ . بولىدۇ

ئهھۋال شۇكى، نۇرغۇن ئۇيغۇر ياشلىرى ئالىي مهكتهپنى پۈتتۈرگهندىن كېـيىن خىـزمهت تاپالمـاي، نورمـال

27

ــالغىلى تۇرۇ ــۇرۇق قـ ــسىدىنمۇ قـ ــۈرۈش ۋاسىتىـ ــات كهچـ ــۇھايـ ــۇر . پتـ ــايىن چوڭقـ ــا ئىنتـ مېنىـــڭ ئۇالرغـ

ئانىغا تـايىنىش، روھىـي - دىن ئاشقاندىن كېيىنمۇ ھايات كهچۈرۈش ئۈچۈن ئاتا 22ياش . ھېسداشلىقىم بار

شــۇڭا خىــزمهت پۇرســىتى جهھهتتىكــى تهڭــسىزلىكنى تېــزدىن . جهھهتــته ئىنتــايىن ئازابلىنــارلىق ئىــش

الىي مهكتهپكه ئوقۇشقا كىرىش ۋە خىـزمهتكه ئېرىـشىش يىلالردا جۇڭگو ھۆكۈمىتى ئ -80. يوقىتىش كېرەك

ئهمدىلىكته بولـسا، خىـزمهت تهپىـش جهھهتـته ئۇيغـۇر . جهھهتته ئاز سانلىق مىللهتلهرگه ئېتىبار قىالتتى

بۇنداق بىر قۇتۇپتىن يهنه بىر قۇتۇپقا سـهكرەش ھهر . ياشلىرى چهتكه قېقىلغىلى، كهمسىتىلگىلى تۇرۇپتۇ

بـۇنى ھهر دەرىجىلىـك ھۆكـۈمهت ئهمهلـدارلىرى بۇلۇپمــۇ . ئۈچـۈن مۇۋاپىــق ئهمهس قانـداق بىـر جهمئىـيهت

ــانۇن ــل ق ــڭ ھهر خى ــدارلىرى جۇڭگونى ــۇر ئهمهل ــڭ ئۇيغ ــي -ھۆكۈمهتنى ــسىدە ھهقىقى ــانلىرى دائىرى پهرم

ئهھۋالنى مۇناسىۋەتلىك رەھبهرلىك ئورۇنلىرىغا يهتكۈزۈشى، شۇ ئارقىلىق بىر قىسىم ئۈنۈملۈك تهدبىـر ۋە

بۇنىـڭ دۆلهت ئۈچۈنمـۇ، . تۈزۈمنى ۋۇجۇدقا چىقىـرىش ئـارقىلىق ئۆزگهرتىـشكه تـوغرا كېلىـدۇ -انۇنيېڭى ق

ئامېرىكىـدا بـۇ دۇنيـادىكى مىللهتلهرنىـڭ . رايون ئۈچۈنمۇ ۋە شهخـسىيلهر ئۈچۈنمـۇ غـايهت زور پايدىـسى بـار

يهدە ھــازىر كــالىفورنى. ئامېركىنىــڭ ئــادەم تۈزۈلمىــسى دۇنيــا بــويىچه ئهڭ مــۇرەككهپ . ھهممىــسى بــار

شۇنداق تۇرۇقلۇقمـۇ، بـۇ مىللهتـلهر ئارىـسىدا ھـېچ . مهكسىكولۇقالر نوپۇسنىڭ كۆپ سانلىقى بولۇپ قالدى

. جهمئىــيهت مۇقىمــسىزلىقى دېــگهن ئۇقــۇم ئاساســهن مهۋجــۇت ئهمهس. قانــداق مىللىــي ســۈركىلىش يــوق

همسىتىشكه قارشى تـۈزۈلگهن بۇنداق بولۇشتىكى تۈپ سهۋەپ، ئامېرىكىدا ئادەم، مىللهت،دىن ۋە جىنسىي ك

ئامېرىكىنىــڭ . قـانۇن ئىنتــايىن قـاتتىق بولــۇپ، بـۇ قانۇنالرنىــڭ ئىجـرا قىلىنىــشىمۇ ئىنتـايىن قــاتتىق

ياشـقا 18ھازىرقى پرېزىدېنتى بۇش بۇرۇن تهكساس شىتاتىغا شىتات باشلىغى بولـۇپ تۇرۇۋاتقانـدا، ئۇنىـڭ

ن ھـاراق ئالغـانلىقى ئۈچـۈن تۇتۇلـۇپ قېلىـپ، تولمىغان قىزى يېـشىنى يوشـۇرۇپ بىـر ھـاراق دۇكىنىـدى

ياشـقا تولمىغـان بىـر كىـشىنىڭ ھـاراق ئىـستېمال 18ئامېرىكىـدا (تۈرمىدە نهچچه ئـاي يېتىـپ چىققـان

مېنىڭچه ئامېرىكىنىڭ كۆپ مىللهتلىـك بىـر جهمئىيهتنـى ئىـدارە قىلىـشتىكى ). قىلىشى قانۇنغا خىالپ

. ۇۋاپىق كېلىدۇيۇقىرىقىدەك تۈزۈمى جۇڭگوغىمۇ ئىنتايىن م

ئۇيغۇر ياشـلىرىنىڭ ھـازىرقى ئىشـسىزلىق ھـالىتىگه ھهقىقىـي كۆڭـۈل بۆلىـدىغان ئهمهلـدارالر بـۇ

بۇنـداق قىلىـش جۇڭگونىـڭ . ئهھۋالنى چوقۇم تۈزۈم ۋە قانۇن جهھهتتىن ھهل قىلىشقا تىرىشىشى كېرەك

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

28

. ى بىلهن پۈتۈنلهي بىردەكبۇنىڭدىن كېيىنكى ماددىي ۋە مهنىۋىي تهرەققىيات ئېهتىياجى ۋە مهنپهئىت

ئىككىنچىدىن، ئۇيغۇر خهلقى ئـۇزۇن مۇددەتلىـك بىـر دەۋر ئىچىـدە، يېـرى كهڭ، ۋە بـايلىقى مـول بىـر

يىلىــدىن بــۇرۇنقى بىــر تىپىــك ئۇيغۇرنىــڭ تۇرمۇشــىغا قــاراپ باقىــدىغان -1950. مۇھىتتــا ياشــاپ كهلــگهن

خىـل يېمىـشلهر بىـلهن تولغـان بىـر بېغـى، بولساق، ئۇنىڭ بىر كهڭرى ئـۆيى، ئۆيىنىـڭ ئۆپچۆرىـسىدە ھهر

كـۆپىنچه دېهقانالرنىـڭ . كهڭرى كهتكهن، ئاشلىق تېرىغىلى بولىدىغان يېرى ۋە بىر توپ مېلـى بـار بولغـان

ئۇيغــۇرالردا ھــېچ قانــداق ســانائهت مهۋجــۇت بولمىغــان بولــسىمۇ، . بىــردىن ئاشــلىق ئىــسكىالتىمۇ بولغــان

يىلالردىـن كېيىنمـۇ بـۇ خىـل ئهھـۋال ھېلـى -50. هڭـرى بولغـان ئاشلىق ۋە باشقا يېمهكلىـك ئىنتـايىن ك

مهن كىچىـك ۋاقتىمـدا، مهن ياشـىغان ئاقـسۇدا ھـېچكىم تۇخـۇمنى ۋە . ئۇزۇن بىر مهزگىل داۋام ئهتكهنىدى

ياشالردىكى ۋاقتىمـدا 7-6مهن . ئۆستهڭدىكى بېلىقالرنى ھېچكىم تۇتمايتتى . يهمىشنى ساتالمايتتى -يهل

ىسىدىكى بىر ئۆستهڭگه يـاز كـۈنلىرى كـۆپ سـۇغا چۈشـكهن بولـۇپ، بهزىـدە سـۇدا جىـم ئاقسۇنىڭ ئارال يېز

تۇرۇۋالــساق، ھهر چــوڭ بــېلىقالر كېلىــپ، يهيــدىغان نهرســه ئوخــشايدۇ، دەپ ئــۇالر پــۇتىمىزنى چىــشلهشكه

. ئۇرۇناتتى

لىقالرغـا كۆڭۈللـۈك بولغاچقـا، بىـز داۋاملىـق ئـۆزىمىزنى بې . پۇتىمىز بۇنىڭغـا ئـازراقمۇ ئاغرىمـايتتى

تونۇمايدىغان ئادەملهرنىڭ ئۆيىگه بېرىـپ، ئىـسراپ قىلمىغـان ئاساسـتا ئۇالرنىـڭ . چىشلىتىپ ئوينايتتۇق

قىسقىسى، ئـۇ چـاغالردا مـۇتلهق كـۆپ . بېغىدىكى يېمىشنى يېسهك، ئۇالر ئىنتايىن خوش بولۇپ كېتهتتى

ــدىن ســاندىكى ئۇيغــۇر ئۈچــۈن ياشاشــقا كېرەكلىــك بولغــان ئهڭ مــۇھىم نهرســىلهرن ىڭ ھهمممىــسى ئۆزى

تېپىلىدىغان بولۇپ، ئۇنچىۋاال جاپا چهكمىسىمۇ، ھېچكىم بىـلهن رىقابهتلهشمىـسىمۇ، تاشـقى دۇنيـا بىـلهن

بـۇ خىـل ئهھـۋال ئۇيغـۇرالردا يېتىـشتۈرگهن بىـر . ھېچقانداق ئاالقه قىلمىسىمۇ بىماالل ياشاپ ماڭااليتتى

جاپاغا چىـداپ . سلىشىش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋەنلىكىدۇر يېڭى مۇھىتقا ما . مىجهز ئادەملهرنىڭ ھورۇنلۇقىدۇر

مانا بۇ ئۇيغۇرالر ئۈچـۈن ياخـشى ئىـش يامـان . بىر ئىشنى ۋۇجۇتقا چىقىرىش ئىرادىسىنىڭ كهمچىللىكىدۇر

. ئىشقا ئايالنغان بىر ئهمهلىيهت

يىلــالردا ئىچكىرىكــى ئــۆلكىلهردىكى داڭلىــق ئــالىي مهكتهپلهرنىــڭ بىــر قىــسمى شــىنجاڭ -80

29

تىنىڭ تهلىپىگه بىنائهن، شىنجاڭغا ياردەم قىلىش تهرىقىسىدە بىر سىنىپتىن شـىنجاڭدىكى ئـاز ھۆكۈمى

تۇرمۇشـــقا "لـــېكىن، ئارىلىقتـــا ئـــۇزۇن ئـــۆتمهي، . ســـانلىق مىلـــلهت ئوقۇغـــۇچىلىرىنى قوبـــۇل قىلـــدى

هن بـۇ شۇنىڭ بىـل . دەپ، بۇ ئوقۇغۇچىالرنىڭ مهكتهپكه بولغان تهلىپىنىڭ ئاخىرى ئۈزۈلمىدى " كۆنهلمىدۇق

بارا شـىنجاڭلىق ئوقۇغـۇچىالردىن زېرىكىـپ، كېيىـنچه ئۇالرغـا بىـرەر سـىنىپ ئوقۇغـۇچى -مهكتهپلهر بارا

كىـم كىمـگه . ئـادەم ئوبـدان ئـويالپ بېقىـشى كېـرەك . ئالدۇرۇش ئىنتايىن مۈشكۈل ئىشقا ئايلىنىپ قالدى

ــۆلكىلهرگه تامـــاق يې گىلـــى، ئـــۇخلىغى قهرزدار؟ كىـــم كىمـــگه ياخـــشىلىق قىلىۋاتىـــدۇ؟ ئىچكىركـــى ئـ

ــۆز ــپ، ئـ ــدان ئۆگىنىۋېلىـ ــدىغاننى ئوبـ ــسىڭىزمۇ، ئۆگىنىـ ــا چهكـ ــانچه يىـــل جاپـ ــر قـ ــدىكىن، بىـ بارمىغانـ

تهقدىرىڭىزنى ئۆزگهرتىشكه تىرىشسىڭىز بولمامدۇ؟

كىــشىلىك 8يىلنىــڭ ئوتتــۇرىلىرى ئامېرىكىنىــڭ ســان فرانىــسو شــهھىرىگه شــىنجاڭدىن بىــر -90

بىـز بـۇ ئۇيغـۇرنى بىـر . تىسى خهنزۇ بولۇپ، پهقهت بىرسى ئۇيغۇر ئىـكهن ئادەمنىڭ يهت8بۇ . ئۆمهك كېلىپتۇ

بىر تونۇشىمىزدىن ئۇ كىشىنىڭ تامـاق جهھهتـته ئىنتـايىن قىينالغـانلىقىنى ئـاڭالپ، . ئاز تونۇيدىكهنمىز

كىلـومېتىر يـول يـۈرۈپ، ئـۇ 130 كۈن بولغاندا، ئۆيدە پولو ۋە مانتا ئېتىـپ، 3ئۇالر سان فرانىسو غا كېلىپ،

ئۇنىـڭ بىـزگه ئېيتىـپ بېرىـشىچه، ئـۇ . ئۇ كىشى ئىنتايىن خۇشال بولۇپ كهتتـى . ئۇيغۇرنى يوقالپ باردۇق

كىشى تاماقتا قىينالغانلىقى ئۈچۇن، ئامېرىكىـدىكى ئېكىـسكۇرسىيهنىڭ قالغىنىـدىن ۋاز كېچىـپ، سـان

ــۇنۇپتۇ ــاس س ــلىقىقا ئىلتىم ــۆمهك باش ــۈن ئ ــتىش ئۈچ ــپ كې ــسودىنال ۋەتهڭه قايتى ــ. فرانى 8ىنجاڭدىن ش

كىشىلىك ئۆمهك ئامېرىكىغا كېلىپ، ئۇنىڭغا بىر ئۇيغۇرنى قوشۇپ قويسا، بۇ ئۇيغـۇر تاماققـا كۆنهلمىـدىم،

كۈندىن كېيىن كېتىمهن دەپ تۇرىۋالسا، ھهي، بىز ئۇيغۇرالر نېمه بولـۇپ كهتتـۇق؟ بۇنـداق قىلـساڭ 3دەپ

مدۇ؟ بىــر قــانچه ھهپــته يېــرىم قورســاق بۇنىڭــدىن كېــيىن ئامېرىكىغــا كېلىــدىغان ئــۆمهككه ئۇيغــۇر قوشــا

ــۈپ ــېمه بوپتــۇ؟ ئۆل ــامىقىنى يېيهلمىــسهڭ ن ــۆزۈڭ ياخــشى كــۆرگهن ئايالىڭنىــڭ مهززىلىــك ت يۈرســهڭ، ئ

قالمايتىڭغۇ؟ ئۇيغۇرالر ئۈچۈن ئامېرىكىغا ئېكىسكۇرسىيهگه كېلىش پۇرسىتى قانچىلىك تهسكه توختايدۇ،

اڭ بولماسـمىدى؟ مۇشـۇ يازغانلىرىمـدىن، مېنىـڭ ئهينـى بىلهمسهن؟ كهيىنكىلهرنىمۇ ئويالپ قويغان بولس

. ۋاقىتتا قانداق ھېسسىياتتا بولغانلىقىمنى ھهر بىر ئوقۇرمهن ئوبدان تهسهۋۋۇر قىالاليدۇ

ئـادەم ئـۇخالش ئۈچـۈن ياشـىمايدۇ، . ئادەم تاماق يېيىش ئۈچۈن ياشىمايدۇ، ياشاش ئۈچۈن تامـاق يهيـدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

30

بۇرۇن بىـر . كونا كۈنلهر كهلمهسكه كهتتى . جاھان ئۆزگهردى . ئۆزگهردى ھازىر زامان . ياشاش ئۈچۈن ئۇخاليدۇ

ئادەم بىر ناننى تالىـشىپ يېمىـسه بولمايـدىغان بىـر جاھـان 10 نان توغرا كهلگهن بولسا، ھازىر 10ئادەمگه

ســهن نهگه بارســاڭ، ئــۆزۈڭ كــۆنگهن تۇرمــۇش شــارائىتىنى ئــۆزۈڭ بىــلهن بىــرگه ئېلىــپ . ۋۇجۇتقــا كهلــدى

شۇڭا كۆزۈڭنى يېڭـى ماكانـدىكى تۇرمـۇش شـارائىتىغا تىكىۋالمـاي، سـهن ئـۇ يهرگه نېمىـشقا . يسهنبارالما

بــۇ يېڭــى ماكانــدا ئېرىــشىش مــۇمكىنچىلىكى بولغــان . كهلــگهن، زېهنىڭنــى شــۇنىڭغا مهركهزلهشــتۈرگىن

ېيهلمىگهن بۇ جهرياندا ي . ھهممه بىلىمگه ۋە باشقا ھهممه نهرسىگه قاتتىق تىرىشىپ تولۇق ئېرىشىۋالغىن

.تاماقلىرىڭنى يۇرتقا قايتىپ بارغاندىن يهنه تولۇقلىۋاالاليسهن

يىللىرى -80. ئۇيغۇرالر ئۆزلىرىنى ئۆزگهرتىپ، مۇشۇ يېڭى زامانغا ماسلىشااليدىغان قىلىشى كېرەك

جۇڭگــودا ئــاز ســانلىق مىللهتــلهرگه ئېتىبــار بېرىلىــدىغان ۋاقىتتــا، مهن بىزنىــڭ ياشــلىرىمىزغا بۇنــداق

ىبار بېرىشنىڭ شۇ ۋاقىتتا زۆرۈر ئىكهنلىكىنى، ئهمما ئۇ بىر شهرەپلىك ئىش ئهمهسـلىكىنى، ئهكـسىچه ئېت

ئادەم باشـقىالر بىـلهن ئىقتىـدار جهھهتـته تېنگلىزەلمىگهنـدە، ئېتىـۋار (ئۇ بىر خىل نومۇس ئىكهنلىكىنى

بېـرىلىش ئاسـتىدا ئهمهس، ، بىز تهدرىجـى ھالـدا ئېتىبـار .)بېرىلىشكه مۇھتاج بولىدۇ، شۇڭا بۇ بىر نومۇس

باشــــقىالر بىــــلهن رىقابهتلىــــشىپ ياشــــىيااليدىغان ۋەزىيهتنــــى شهكىللهندۈرۈشــــىمىز كېرەكلىكىنــــى

خىزمهت پۇرسىتى ۋە ئىقتىـسادىي . مانا ئهمدى ئۇيغۇرالر ئېتىبار بېرىلمهيدىغان بولۇپ قالدى . ئېيتقانىدىم

راۋەرمۇ بواللمايدىغان بىر ئهھۋالدا ياشاشقا مهجبـۇرى تهرەققىيات پۇرسىتى ئالدىدا باشقا مىللهتلهر بىلهن با

قــانۇن ۋە تــۈزۈمگه بېرىــپ تاقىلىــدىغان ئىــشالردا ئــادەتتىكى پــۇخراالر پهقهت ئۆزلىرىنىــڭ . بولۇۋاتىــدۇ

ــانىيهتكه ئۇيغــۇن پىكىــر ــدۇ -ئادەلهتلىــك، راســچىل، ھهقق ــا قوياالي ــانۇن. تهلهپلىــرىنىال ئوتتۇرىغ -دۆلهت ق

ــسى ــانلىرى دائىرى ــدارالرغا پهرم ــك ئهمهل ــهن ھهر دەرىجىلى ــۆزگهرتىش ئاساس ــۋالنى ئ ــداق ئهھ ــدە بۇن ئىچى

ھهر بىــر ئۇيغــۇر پۇقرالىرىنىــڭ قىالاليــدىغىنى، ھورۇنلــۇقنى تــۈپ يىلتىزىــدىن قۇرۇتــۇپ، يېڭــى . بــاغلىق

. مۇشهققهتكه باش ئهگمهي، باشقىالر بىلهن رىقابهتلىشىشتۇر-ياشاش ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرۈپ، جاپا

يىل جهريانىدا، ئهرزان ئهمـگهك كۈچىـدىن پايـدىلىنىپ، كىرىمىنـى ئاشـۇرۇش ئۈچـۈن، 5-4قى يېقىن

ئامېرىكىنىڭ نۇرغۇن سانائهت ئىشلهپچىقىرىش ۋە يـۇقىرى تېخنىكىلىـق شـىركهتلىرى ئـۆز شـىركىتىنى

31

ڭ بۇنداق شـىركهتلهر ئه . ياكى ئۆزىنىڭ بىر قىسىم ئىشلهپچىقىرىش لىنىيهسىنى چهت ئهللهرگه يۆتكىدى

دەپ «دۇنيـا ئىـشلهپچىقىرىش فابرىكىـسى »كۆپ يۆتكهلگهن دۆلهت جۇڭگو بولۇپ، ھازىر جۇڭگـو خهلقئـارادا

مۇشۇنداق ئهھۋالنى كۆزدە تۇتۇپ، ئامېرىكىدىكى بىر قىسىم ئهمهلـدارالر ھـازىر . ئاتىلىدىغان بولۇپ قالدى

رىجىلىـك تېخنىكىمـۇ چهت ئهلـگه يالغۇز بىر قىسىم خىزمهتلهرال چهت ئهلگه يۆتكىلىپ قالماي، يۇقىرى دە

لېكىن، ئامېرىكا . چىقىپ كېتىۋاتقانلىقىنى، شۇڭا بۇ خىل يولنى توسۇش كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى

ــسا، ــۈمىتى بول ــۇن »ھۆك ــۇالر ئېلىۋەرس ــى ئ ــدىغان تېخنىكىالرن ــپ ئاالالي ــقىالر تارتى ــدىكى . باش ئامېرىكى

قىالر دورىيالمايدىغان تېخنىكىنى تهرەققىي قىلدۇرۇپ شىركهتلهر ھايات كهچۈرىمهن دەيدىكهن، چوقۇم باش

ئهگهر بىزنىــڭ ئىــشلهپچىقىرىش ۋە تېخنىكىمىزنىــڭ چهتــكه چىقىــپ كېتىــشىنى توســۇپ . يېتىلدۈرســۇن

قويساق، ئامېرىكا شىركهتلىرى يېڭى تېخنىكىنى كۆپلهپ بهرپا قىلماي، تهدرىجى ھالدا چهت ئهللهر بىلهن

. ، دېگهن كۆز قاراش بىلهن ھېلىقى يولالرنى قىلچه توسـۇپ قويمىـدى «قالىدۇرىقابهتلىشهلمهيدىغان بولۇپ

بۇ ئهھۋال بىزگه نېمىنى چۈشهندۈرۈپ بېرىدۇ؟ ئامېرىكىنى ئامېرىكا قىلغان زادى نېمه؟

ئىقتىسادىي جهھهتته ئۆزىنى نامايهن قىلغـان دۆلهت ۋە مىللهتلهرنىـڭ يهنه بىـر ئاالھىـدىلىكى، ئـۇالر

يهھــۇدىي ئاھالىــسىنىڭ . سانائهتلهشــكهن ھهمــدە ئــۇالردا ئىنجىنېــرالر ئىنتــايىن كــۆپيۈكــسهك دەرىجىــدە

يــاپون نوپۇســىنىڭ ئونــدىن بىــر قىــسمى يولــۇچىالر ماشىنىــسى . تــۆتتىن بىــر قىــسمى ئىنجىنېــر ئىــكهن

گېرمـانىيه، ئهنگلىـيه . ئىشلهپچىقىرىدىغان سانائهت بىـلهن مۇناسـىۋەتلىك خىـزمهت بىـلهن شـۇغۇللىنىدۇ

ئۇيغــۇرالردا بــۇرۇن ســانائهت . لىق باشــقا تهرەققىــي قىلغــان دۆلهتلهرمــۇ پۈتــۈنلهي ســانائهت دۆلهتلىــرىقاتــار

ئورۇنـدا -1ئۇيغۇرالر ياراتقان خۇسۇسـىي ئىگىلىكنىـڭ ئىچىـدە . ھازىرمۇ ئاساسهن يوق . ئاساسهن بولمىغان

ىگىلىكـلهرگه زامـانىۋىي بـۇ ئ . سېتىق بولۇشـى مـۇمكىن -ئورۇندا تۇرىدىغىنى سودا -2تۇرىدىغىنى ئاخشانا،

" زىيـالىي "مۇتلهق كـۆپ سـاندىكى ئۇيغۇرالرنىـڭ نهزەرىـدە ھـازىرمۇ . بىلىم ۋە زامانىۋىي تېخنىكا كهتمهيدۇ

ــدۇ ــۆزدە تۇتى ــۇغۇللىنىدىغانالرنى ك ــلهن ش ــلهر بى ــائىي پهن ــۇم ئىجتىم ــگهن ئۇق ــي . دې ــۇرالردا تهببىئى ئۇيغ

ئىقتىسادىي جهھهتته قهد كۆتۈرۈش . تته بولۇپ كهلدى يىلالرغىچه يوق دېيهرلىك ھاله -80پهنچىلهرمۇ تاكى

ئىنجىنېر بولۇشـى . تهببىئىي پهندە ئوقۇشى كېرەك . ئۈچۈن ئۇيغۇرالر بۇ خىل ھالهتنى ئۆزگهرتىشى كېرەك

قىـسقا . بـۇ بىـر ئاسـان ئىـش ئهمهس . ئۇيغۇر زامـانىۋىي سـانائىتىنى يـوقتىن بـار قىلىـشى كېـرەك . كېرەك

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

32

شۇڭا، ئۇيغۇرالر بـۇ ئىـشقا ھـازىردىن باشـالپ . قارغىلى بولىدىغان ئىشمۇ ئهمهسمۇددەت ئىچىدە ۋۇجۇدقا چى

چوڭقۇر ئهھمىيهت بېرىـپ، تـارىخىي سـهۋەبلهردىن كېلىـپ چىققـان ھـورۇنلىقىمىزنى تولـۇق چۈشـىنىپ،

پۈتـۈن مىلــلهت ئويغىنىــپ، پۈتـۈن مىلــلهت ھهرىكهتــكه كېلىـپ، رىقــابهتته ئــۆز ئىچـى بىلهنــال چهكلىنىــپ

شـۇنداق . شارائىتنى ھازىرلىـشىمىز كېـرەك -اشقا مىللهتلهر بىلهنمۇ رىقابهتلىشهلهيدىغان شهرت قالماي، ب

. قىلغاندا، ئۇيغۇرالر ئامېرىكىدىكى ئىندىئانالر دۇچ كهلگهن تهقدىرگه ئۇچراشتىن ساقلىنىپ قاالاليدۇ

خهلقارا ئوپتىكا ئىنجىنىرلىرى جهمىيىتىنىڭ يىغىنى ئهچىلغان: يوقۇرقى رەسىم

دۇنيا ۋە يىغىن ۋەكىللىرى چۇشكهن فلورىدا شىتاتى ئورالندو شهھرىدىكى

بۇ مهھمانخانا ). www.marriottworldcenter.com(مهركىزى ماررىئوت مهھمانخانىسى

يىغىن 6ئىنتايىن چوڭ بولۇپ، بۇ قهتىمقى يىغىن مۇشۇ مهھمانخانىدىكى

. زالىدا پارالهل داۋامالشتى

33

. ئورالندو دىسنهي دۇنياسى مهركىزىدىن بىر كورۇنۇش: چاپالنغان رەسىم

، كىنـو )ىـسنهيالند د(ئامهرىكىدا چوڭ كولهملىـك كوڭـۇل ئهچىـش باغچىلىرىـدىن دىـسنهي باغچىـسى

ــانىنى چۇشهندۇرۇشــنى ســاياھهت بىــلهن بىرلهشــتۇرگهن ئۇنىۋەرســال ســتۇدىئو باغچىــسى ئىــشلهش جهري

ۋە دەڭىز ھايۋاناتلىرىنىـڭ ئويـۇن كورسىتىـشىنى ئاسـاس قىلغـان دەڭىـز دۇنياسـى ) ئۇنىۋەرسال ستۇدىئو (

بىرســى . جــايىغىال جايالشــقان 2باغچىــسى قاتــارلىقالر بــار بولــۇپ، بــۇالر ئامهرىكىنىــڭ ) ســهئا ۋورلــد (

.يهنه بىرى فلورىدانىڭ ئورالندو شهھرى. كالىفورنىيهنىڭ لوس ئاڭهلهس شهھرى

. ماي كۇنى تارتىلغان-29يىلى -2006 بۇ رەسىم

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

34

.ماي كۇنى تارتىلغان-29يىلى -2006بۇ رەسىم . ئورالندو شهھهر مهركىزىدىن بىر كورۇنۇش

ۋەتهنـدىكى ئۇيغـۇرالر . پهندە ئـالهمگه يـۈرۈش قىلىۋاتىـسىز -سىز ھازىر ئىلىم : سوئال-4

دېمهكچـى، . ۋەسلىنى بىلمهس ھالهتته تۇرۇۋاتىدۇ - بولغان شۇ جايىنىڭ ئهسلى بولسا ئاپىرىدە

ــڭ نهزەرىــدىكى دۇنيــا ــا بىــلهن شــىنجاڭدىكى ئۇيغۇرالرنى ــىزنىڭ نهزەرىڭىزدىكــى دۇني س

سىز بۇ ئوبيېكتىپ مهسىلىگه قانداق قارايسىز؟. قارشى-ھهققىدىكى قاراش قارىمۇ

يۇرتىمىزدا بۇ رومـان ئاساسـىدا («مىللهت يىلتىزى » ئامېرىكىلىق يازغۇچى ئالېكس ھالهي ئۆزىنىڭ

) ناملىق كـۆپ قىـسىملىق تېلېـۋىزىيه تىيـاتىرى ئۇيغـۇرچىگه تهرجىـمه قىلىنغـان «يىلتىز»ئىشلهنگهن

ئۆزىنىڭ كىملىكىنى چۈشـىنىدىغان ئـادەم مهڭگـۈ باشـقىالرغا قـۇل »: دېگهن رومانىدا مۇنداق دېگهن ئىدى

مېـنىڭچه يۇقىرىـدىكى سـوئالدا . بىر مىللهت ئۈچۈنمۇ ھهم شۇنداق . ن شۇنداق بۇ بىر ئادەم ئۈچۈ . «بولمايدۇ

ئۆزىمىزنى قانداق چۈشىنىش مهسىلىـسىگه -ئۆزىمىزگه قانداق قاراش، ئۆز -ئوتتۇرىغا قويۇلغان مهسىله ئۆز

. بېرىپ تاقىلىدۇ

35

هيدىغان يىلــى مهن يۇرتقــا تۇغقــان يــوقالپ بېرىــپ، بىــر كــۈنى كهچــته رەھمهتلىــك دادام ئىــشل -1991

بـۇ . مهكتهپنىڭ ئىچىدە سهيله قىلىپ مېڭىۋاتقاندا، مېنى تونۇيدىغان بىر ياش ئوقۇتقۇچىغا ئۇچراپ قالدىم

بىــر دەم »ئوقۇتقــۇچى بىــر ئــاز ھــاراق ئىچىۋالغــان بولــۇپ، مېنــى كــۆرۈپال قولــۇمنى مهھــكهم تۇتــۇپ،

بولغاچقـا، ئۇنىـڭ ياتىقىغـا مېنىـڭ ۋاقـتىم بهك قىـس . پاراڭلىشايلى دەپ مېنـى ياتىقىغـا تارتىـپ ماڭـدى

ئـۇ . لـېكىن مهن ئۇتالمىـدىم . كىرىشنى رەت قىلىـپ، ئـۇ يهرگه كىرمهسـلىككه بىـر ئـاز تىرىـشىپ بـاقتىم

ئانــدىن، . ئوقۇتقۇچىنىــڭ ياتىقىغــا كىرگهنــدىن كېــيىن، بىــز بىــر دەم ئــۇ يهر، بــۇ يهرلهردىــن پاراڭالشــتۇق

. بـۇ ئوقۇتقـۇچى ماڭـا تـازا سۆزلهشـكه باشـلىدى ئېهتىمال ھېلىقى ھاراقنىڭ كۈچى بىـلهن بولـسا كېـرەك،

ئۇنىڭ ماڭا ئېيتقان بىر قىسىم نهرسىلىرى ئۇيغۇرالرنىڭ بۇ دۇنيادا قانچىلىك ئۇلۇغ مىلـلهت ئىكهنلىكـى،

ــاپونىيه، ئامېرىكــا ــا ي ــانلىقى، ھــازىرمۇ ئۇنىڭغ ــا تارىخىــدىكى رولــى نهقهدەر چــوڭ بولغ ئۇيغۇرالرنىــڭ دۇني

ــان ــارلىق تهرەققىــي تاپق ــدى قات ــدىغانلىقى بول ــۇقىرى باھــا بېرى ــلهر نهقهدەر ي ــالى . دۆلهت ــۇ ئوقۇتقــۇچى ئ ب

مهن بولـسام . مهكتهپنى پۈتتۈرۈپال مۇشۇ مهكتهپكه كهلگهن بولۇپ، بىرەر چهت ئهلگه چىقىپ باقمىغان ئىدى

ا مهن ھېچ يىل ياشاپ باققان بولساممۇ، بۇ ئوقۇتقۇچى ماڭ 3 يېرىم يىل، ئامېرىكىدا 2ئۇ ۋاقىتتا ياپونىيهدە

نېمىنــى بىلمهيدىغانــدەك مۇئــامىله قىلىــپ، مېنىــڭ ســۆز قىلىــشىمغىمۇ پۇرســهت بهرمهي، ئۇيغۇرالرنىــڭ

. دۇنيادىكى ھازىرقى ئورنى ھهققىدە ماڭا بىر قېتىم دەرس ئۆتتى

بۇ بىر ئـايرىم ۋەقه بولـسىمۇ، ئـۇ ھـازىر ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا سـاقلىنىۋاتقان بىـر قـانچه مهسـىلىلهرنى

: بۇ مهسىلىنىڭ بىر قىسمى تۆۋەندىكىلهردىن ئىبارەت. تى گهۋدىلىك نامايهن قىلىپ بېرىدۇناھايى

يـۇقىرىقى ۋەقهدە، ئهسـلىدە مهن ھېلىقـى يـاش . بىر قىـسىم ئوقۇغـان ئۇيغـۇرالر سـهمىمىي ئهمهس . 1

ئوقۇتقۇچىغـــا ئۇيغۇرالرنىـــڭ دۇنيـــادىكى ھـــازىرقى ئورنىنىـــڭ قانـــداقلىقىنى ئۆزۈمنىـــڭ چهت ئهلـــدىكى

هجرىبهمگه ئاساسهن ئېيتىپ بهرگهن بولسام، ھېچ بولمىغاندا ئىككىمىـز ئوخـشاش ئورۇنـدا تـۇرۇپ پىكىـر ت

ئامېرىكىـدا : مهن يهنه مۇنـداق بىـر ئهھـۋالنى ئـۇچراتتىم . ئالماشتۇرغان بولساق، سهل مۇۋاپىقراق بوالتتى

مېنىــڭ ئوغلــۇم »رىگه بىلىــشلى-ئانىــسى ئۈرۈمچىــدە تونــۇش-ئوقۇۋاتقــان بىــر ئۇيغــۇر ئوقۇغۇچىنىــڭ ئاتــا

داڭلىــق ئــالىي مهكــتهپلهر 5-4دوكتورلــۇق ئۇنــۋانى ئۈچــۈن ئوقۇمــاقچى بولغانىــدى، ئــۇنى ئامېرىكىــدىكى

ئامېرىكىــدا باكــاالۋر، ماگىــستېرلىق ۋە دوكتورلــۇق ئۇنــۋانلىرى ئۈچــۈن ئوقۇشــتا، بىــرال «.تالىــشىپ قــاپتۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

36

ھهر بىـر مهكـتهپ ئـۇ ئوقۇغـۇچىنى ئۆزىنىـڭ .ۋاقىتتا كۆپلىگهن مهكتهپلهرگه ئىلتىماس قىلىـشقا بولىـدۇ

بىـر مهكـتهپ بىـر . شهرتلىرى بويىچه باھاالپ، ئهگهر شهرتى توشـسا، ئۇنىڭغـا چـاقىرىق قهغىـزى ماڭدۇرىـدۇ

بـۇ ئوقۇغـۇچى ئـۆزى قوبـۇل . ئوقۇغۇچىنىڭ باشقا قانچه مهكتهپكه ئىلتىماس قىلغىنىنى ھهرگىز بىلمهيدۇ

. ئۇنىـڭ ئىچىـدىكى ئـۆزى ئهڭ ياخـشى كـۆرگهن مهكتهپنـى تالاليـدۇ قىلىنغان مهكتهپلهرنى سېلىشتۇرۇپ،

ــدا، جهمئــى ــۋانى ئۈچــۈن ئوقۇيدىغان ئۇالرنىــڭ . مهكــتهپكه ئىلتىمــاس قىلغانىــدىم 10مهن دوكتورلــۇق ئۇن

مهكتهپ تالىشىپ قالغـان 6يهنى، مېنى ھهرگىز بۇ . مهكتهپتىن ماڭا چاقىرىق خېتى كهلدى 6ئىچىدىكى

ــزىم . ئهمهس ــڭ قى ــا مېنى ــدىمۇ، ئۇنىڭغ ــتهپكه كىرگهن ــالىي مهك ــدى 3ئ ــاقىرىق كهلگهنى ــتىن چ . مهكتهپ

ئۆزىگه ۋە باشقىالرغا سهمىمىي بولۇشقا ئادەتلىنىشى -ئۇيغۇرالر، بولۇپمۇ ئالىي تهربىيه كۆرگهن ئۇيغۇرالر ئۆز

الـداپ ئۆزىدە يوق نهرسىلهرنى بار قىلىپ كۆرسـىتىپ، شـۇ ئـارقىلىق ئۆزىنىمـۇ ۋە باشـقىالرنىمۇ ئ . كېرەك

ئـۆزىنى -بۇنـداق مىـجهز بىـلهن بىـر ئادەمنىـڭ ئـۆز . يۈرۈش بىر ئۇچىغا چىققان نادانلىق ۋە ئهخمهقلىكتـۇر

. بىر مىللهت ئۈچۈنمۇ ھهم شۇنداق. توغرا تونۇشى ۋە چۈشىنىشى ھهرگىز مۇمكىن ئهمهس

مـگه ئىـگه نۇرغۇن كىشىلهر مهلۇم بىر مهسىله ياكى مهلۇم بىر كهسىپ جهھهتته ھېچ قانـداق بىلى . 2

بولمىسىمۇ، ئۇ مهسىله ياكى كهسپ ئۈستىدىن بىر مۇتهخهسسىسكه ئوخشاش ھۆكۈم چىقىرىشقا ئىنتـايىن

مۇزىكىدىن ھـېچ قانـداق خهۋىـرى يـوق بهزى -مهسىلهن، مهن ئامېرىكىدا ساز چېلىشتىن ۋە ناخشا . ئامراق

ئۇنىڭغـا يېتىـدىغان كىـشى دۇنيا بـويىچه گىتـار چېلىـشتا »ئۇيغۇرالرنىڭ ئۇيغۇر گىتارچىسى شىرئهلىنى

بۇ خىلدىكى ئهھـۋال ئۇيغـۇرالر ئارىـسىدا . دەپ باھاالپ قىلغان سۆزلىرىنى داۋاملىق ئاڭالپ تۇرىمهن «يوق

تهرەققىي قىلغان دۆلهتلهردىكى مهدەنىيهتلىك مىللهتلهر يۇقىرىقىدەك ئهھۋالدا ھهرگىـز . ئىنتايىن ئېغىر

مهن شـىرئهلىنىڭ گىتـار مۇزىكىـسىنى بهك ياخـشى »ورنىغـا ئۇنىـڭ ئ . ئۇ گىتارچىغا ئـۆزى باھـا بهرمهيـدۇ

. ، دەيـدۇ «مهن شىرئهلىنىڭ گىتار مۇزىكىسىنى مۇزىكىالر ئىچىدە ئهڭ ياخشى كـۆرۈمهن »، ياكى «كۆرۈمهن

ــۈن، ــش ئۈچ ــدىغانلىقىنى بىلى ــدا تۇرى ــداق ئورۇن ــادا قان ــڭ دۇني ــېلىش ھۈنىرىنى ــار چ ــىرئهلىنىڭ گىت ش

ڭغا ئوخشاش مۇزىكا كهسـپىي ساھهسـىدە ئالـدىنقى ئورۇنـدا تۇرىـدىغان بىـر دۇنيادىكى گىتار ۋە باشقا شۇنى

. قانچه مۇتهخهسسىسلهرنى يىغىپ، شۇالرغا باھالىتىش كېرەك

37

بۇ سۆزنىڭ ئۇتتۇر مهنىـسى ." بهئائۇتي ئىس ئون تهه ئهيهس : "غهربلىكلهرنىڭ مۇنداق بىر سۆزى بار . 3

ىڭ گـۈزەل يـاكى گـۈزەل ئهمهسـلىكى ئـۇنى كۆرۈۋاتقـان بولـۇپ، بىـر نهرسـىن «گۈزەللىك ئادەمنىڭ كۆزىدە »

تـۈرگه 2مهلۇم بىر شهيئى توغرىـسىدا ئېيتىلغـان سـۆزلهرنى . ئادەمگه باغلىق، دېگهندەك مهنانى بىلدۈرىدۇ

ئهگهر مهن ئالدىمدا تۇرغان بىر ماشىنىغا قاراپ . يهنه بىرسى پىكىر . ئۇنىڭ بىرسى پاكىت . بۆلۈش مۇمكىن

ماۋۇ ماشـىنا »ئهگهر مهن . دېسهم، مېنىڭ دېگىنىم بىر پاكىت بولىدۇ « رەڭلىك ئىكهن ماۋۇ ماشىنا قىزىل »

مهن ئۈچـۈن بـۇ ماشـىنا ئهڭ ياخـشى . دېـسهم، ئـۇ مېنىـڭ پىكىـرىم بولىـدۇ «دۇنيادىكى ئهڭ ياخشى ماشىنا

ىكىمىز، بىز ئۇيغۇرالر ئۈچۈن بىزنىـڭ ناخـشىمىز، مـۇز . بولسىمۇ، باشقىالر ئۈچۈنمۇ شۇنداق بولۇشى ناتايىن

ئادىتىمىز قاتـارلىق نۇرغـۇن نهرسـىلىرىمىز ئىنتـايىن -ئۇسسۇلىمىز، تامىقىمىز، مهدەنىيىتىمىز ۋە ئۆرپ

ئـۇالر بىـز ئۈچـۈن ئىنتـايىن . لېكىن، ئۇالرنى دۇنيـا بـويىچه ئهڭ ياخـشى، دەپ ئېيتقىلـى بولمايـدۇ . ئېسىل

بىـر مىللهتـكه خـاس نهرسـىلهر . تايىنئېسىل بولغىنى بىلهن، باشقا مىللهتلهر ئۈچۈنمۇ شۇنداق بولۇشى نا

سىز تـۇنجى . ئاساسىدا ئۇ مىللهت دۇنيا بويىچه ئهڭ ياخشى مىللهت، دەپ باھا بېرىش ئانچه مۇۋاپىق ئهمهس

دېـگهن تـامىقى بىـلهن مايـدا " ساندۋىتچ"قېتىم ئامېرىكىلىقالرنىڭ ماكدانول رېستۇرانىغا كىرىپ، ئۇنىڭ

لېكىن سىز ئۇنى ئـۇدا . نتايىن مىزىلىك تۇيۇلۇپ كېتىشى مۇمكىن پىشۇرغان ياڭيوسىنى يېسىڭىز، ئۇ ئى

2لهغمهننـى ئـۇدا . كۈن ئىككى ۋاقلىق تاماق ئۈچۈن يېسىڭىز، ئۇنىڭـدىن قـاتتىق زېرىكىـپ كېتىـسىز 2

ــداق زېرىكمهســلىكىڭىز مــۇمكىن ئهگهر ســىز بىــر ۋىئېتناملىقالرنىــڭ . كــۈن ئىككــى ۋاق يىــسىڭىز ئۇن

ئهممــا شــۇ بىــز ئۈچــۈن . ڭىز، بۇرنىڭىزغــا بىــر خىــل سېــسىق پــۇراق كىرىــدۇرېــستۇرانى ئالدىــدىن ئۆتــسى

شـۇڭا . سېسىق پۇراق ۋىئېتناملىقالر ئۈچۈن خۇددى بىزنىڭ بۇنىمىزغا پولو پۇرىغاندەك پۇرىـشى مـۇمكىن

قىسقىـسى، بىـر مىللهتـكه . دېـسهك بولمايـدۇ «ۋىئېتناملىقالرنىڭ تامىقى ئىنتايىن سېسىق ئىكهن »بىز

كـۆرمىگهنلىكىڭىزنى -ر ئۈستىدە توختالغاندا، ئىمكان قهدەر سىزنىڭ ئـۇنى ياخـشى كـۆرگهن خاس نهرسىله

ئهگهر سىز ئۇنى باھالىسىڭىز، سىزنىڭ ئېيتقىنىڭىز پهقهت . ئېيتىپ، ئۇنىڭغا باھا بېرىشتىن ساقلىنىڭ

. ئۆزىڭىزنىڭ پىكىرى بولۇپ، ئۇنىڭ پاكىت بولۇشى ناتايىن

ىشتىكى تـوغرا پوزىتـسىيه ۋە ئۇسـۇلغا ئائىـت بىـر نهچـچه مهسـىلىلهر مهن يۇقىرىدا ئۇيغۇرغا باھا بېر

بىــز ئهمــدى ئۇيغۇرنىــڭ دۇنيــادىكى ئــورنىنى قانــداق چۈشــىنىش كېرەكلىكــى . ئۈســتىدە ســۆزلهپ ئۆتتــۈم

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

38

تۆۋەندە بۇ مهسىله ئۈستىدە ئۆزۈمنىڭ كۆزەتكهن ۋە ئويلىغـانلىرىنى . توغرىسىدا توختىلىشقا تهييار بولدۇق

. ئۆتهيبايان قىلىپ

ــالي ) 1 ــتىدىن باش ــۇرالر ئۈس ــارىختىكى ئۇيغ ــلهن ت ــدى بى ــى ئال ــڭ . مهن گهپن ــارىخىي خاتىرىلهرنى ت

ــا ئىــگه 4000كۆرسىتىــشىچه، ئۇيغــۇرالر ــارتۇق تارىخق ــر 4مۇشــۇ . يىلــدىن ئ ــارىخىي دەۋى مىــڭ يىللىــق ت

ــا مهدەنىيى ــدۇرۇپ، دۇني ــي قىل ــى تهرەققى ــاس مهدەنىيهتن ــۆزىگه خ ــۇرالر ئ ــدا، ئۇيغ ــۆزگه جهريانى ــۇ ك تىگىم

ئهســىرنىڭ باشــلىرىدا ئۇيغــۇر دىيارىــدا -20ئهســىرنىڭ ئــاخىرى ۋە -19. كۆرۈنهرلىــك تــۆھپىلهرنى قوشــقان

ئېلىپ بېرىلغان ئىلمىي ۋە ئارخېئولوگىيهلىك تهكشۈرۈشلهر ئارقىلىق نۇرغۇنلىغان ئۆڭكۈردىكى بۇدخانـا

ىملىرى، قىممهتلىـك ئىـزاھ رەسـىملىرى، ، بۇددا ئىبادەتخانىسى قالـدۇقلىرى، تـام رەسـ )بۇددا مىڭئۆيلىرى (

ياۋروپا، ئامېرىكا ۋە ياپونىيهلىك تهكشۈرگۈچىلهر ئۇيغۇر دىيارىدا تېپىلغـان . كىتاب ۋە ھۆججهتلهر بايقالغان

ــۇچى ــادىكى قىزىقق ــۋىقاتى دۇني ــڭ تهش ــۇپ، ئۇالرنى ــان بول ــران قالغ ــايىن ھهي ــا ئىنت ــهنئهت بايلىقلىرىغ س

ھازىر ئۇيغۇرالرنىڭ قهدىمىي مهدەنىيهت بۇيۇملىرى بېـرلىن، لونـدون، .كىشىلهرنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان

پارىژ، توكيو، لېنىنگراد ۋە نهۋ دېلهى مۇزېيلىرىدا قويۇلغان بۇيۇمالرنىڭ ئىنتايىن مـۇھىم بىـر قىـسمىنى

ــدا تېپىلغــان قــول يازمــا ۋە باشــقا . تهشــكىل قىلىــدۇ مۇشــۇ مهدەنىــيهت بۇيــۇملىرى ھهمــدە ئۇيغــۇر دىيارى

تلهر ئۇيغۇرالرنىڭ تارىختا ئىنتايىن يۇقىرى مهدەنىيهت دەرىجىسىگه يهتكهن مىللهت ئىكهنلىكىنـى ھۆججه

.كۆرسىتىپ بېرىدۇ

ئهسـىرلهردە ئـۇالر كـۆك تـۈرك بىـلهن -7 ۋە -6. خىـل يېزىـق ئىـشلىتىپ باققـان 3ئۇيغۇرالر تارىختا

دەپ ئاتالغـان «ئۇيغـۇر يېزىقـى »ئۇنىڭـدىن كېـيىن كېيىنلىكـته . بىرلىكته ئورقۇن يېزىقىنى ئىشلهتكهن

يىل جهريانىدا ئىـشلىتىپال قالماسـتىن، 800بۇ يېزىقنى ئۇيغۇرالر كېيىنكى . بىر يېزىقنى قوبۇل قىلغان

ئهسـىردە ئۇيغـۇرالر ئىـسالمغا كىرىـپ، -10. باشقا تۈرك خهلقلىرى، موڭغۇلالر، ھهتتا مانجۇالرمۇ ئىشلهتكهن

. ئهسىردە ئومۇمالشقان-11ىقنىڭ ئىشلىتىلىشى بۇ يېز. ئهرەب يېزىقىنى قوبۇل قىلغان

ئۇيغۇرالرنىـــڭ قهدىمىـــي ئهدەبىـــي ئهســـهرلىرىنىڭ كۆپىنچىـــسى بـــۇددا دىنـــى بىـــلهن مـــانى دىنـــى

بۇ ئهسـهرلهرنىڭ بىـر . تېكىستلىرى بولۇپ، ئۇالرنىڭ ئىچىدە نهسرىي، شېئىرىي ئهسهرلهر ۋە داستانالرمۇ بار

39

ئۇيغـۇرالر ئىـسالمغا كىرگهنـدىن كېيىنمـۇ . تهرجىمه قىلىنغان قىسمى گېرمانچه، ئىنگلىزچه ۋە رۇسچىگه

دۇنياغـا داڭلىـق . ئۆزىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى مهدەنىيهت جهھهتتىكى يـۇقىرى ئـورنىنى سـاقالپ كهلـگهن

ئاشـۇ دەۋردىـن باشـالپ ياشـاپ كهلـگهن . ئۇيغۇر زىيالىلىرى ۋۇجۇتقا كېلىپ، ئۇيغۇر ئهدەبىيـاتى گـۈللهنگهن

ئى، مهھمۇد «قۇتاتغۇ بىلىك »نىڭ ) 70-1069(م ئهسهرلهرنىڭ ئىچىدە يۈسۈپ ھاس ھاجىپ يۈزلىگهن مۇھى

ــۈرك »قهشــقىرىنىڭ ــۋانى لــۇغهت ت ــۇل ھهقــايىق»ئــى ۋە ئهھــمهت يۈكنهكىنىــڭ «دى ــاكى (لىــرى «ئهتهبهت ي

. بار") ھهقىقهتلهر بوسۇغىسى"

) 960-906( سـۇڭ سۇاللىـسى .ئۇيغۇرالرنىڭ تېبابهتچىلىك ۋە داۋاالشتا ئىنتايىن كهڭ بىلىمى بولغان

خاتىرىلىرىدە كۆرسىتىشىچه، نانتو ئىسىملىك بىـر ئۇيغـۇر دوختـۇر شـۇ چاغـدىكى جۇڭگـو دىيارىغـا سـهپهر

-1518(لـى شـىجېن . قىلىپ، خهنزۇالر ئۇقمايدىغان نۇرغۇن دورىالرنى ئـۆزى بىـلهن بىـرگه ئېلىـپ بارغـان

ــسقى ) 1593 ــڭ قى ــو تېبابهتنى ــق جۇڭگ ــا داڭلى ــۈزگهن دۇنياغ ــپ ت ــۇرالر دورا قىلى ــگه ئۇيغ ــانى ئىچى چه باي

يىڭـنه سـانجىپ »غهربلىـك زىيالىالرنىـڭ ئېيتىـشىچه . تۈرلۈك ئۆسۈملۈك كىرگـۈزۈلگهن 103ئىشلهتكهن

يېقىنقى يىلالردا ئۇيغۇر دىيارىـدا مهخـسۇس ئۇيغـۇر ئهنئهنىـۋى . نى ئۇيغۇرالر ئىجاد قىلغان ئىكهن «داۋاالش

. تىتۇتالردىن بىر قانچىسى قۇرۇلدىدورىلىرىنى تهتقىق قىلىدىغان ئىنس

ئۇيغۇرالر بىناكارلىق، سهنئهت، مۇزىكا ۋە خهت بېـسىش قاتـارلىق سـاھهلهردىمۇ يـۇقىرى دەرىجىلىـك

غهربلىك تهتقىقاتچىالرنىڭ ئىلمىي ماقالىلىرىغا ئاساسالنغاندا، ئۇيغۇر دىيارىـدىن . تهرەققىياتقا ئېرىشكهن

، ياۋروپـالىق دېهقانالرنىـڭ ئىچىـدە ئۇنـداق قىالاليـدىغانالر ئـانچه تېپىلغان ھۆججهتلهرنىڭ ئىسپاتلىشىچه

ئــېالن . يــوق بىــر مهزگىلــدە ئۇيغــۇر دېهقــانلىرى قــانۇنىي تهرمىلــوگىيه ئىــشلىتىپ كېلىــشىم يازالىغــان

ــۇتېنبېرگ خهت بېسىــشنى كهشــىپ قىلىــشتىن نهچــچه ئهســىر ــا ئاساســالنغاندا، گ ــان دوكالتالرغ قىلىنغ

ئوتتۇرا ئهسـردە، خهنزۇالرنىـڭ شـېئىرىيهت، . تاب بېسىپ چىقىرىشنى بىلىپ بولغان ئىلگىرى ئۇيغۇرالر كى

ئهدەبىيات، تىياتىرخانا، مۇزىكا ۋە رەسىم سـىزىش ئىـشلىرى ئۇيغۇرالرنىـڭ تهسـىرىنى زور دەرىجىـدە قوبـۇل

ولـۇپ سـىدور ب mbaيىلىنىڭ ئارىلىقىدا قاراخوجا ئۇيغۇر پادىـشاھلىقىغا ئـا -984يىلى بىلهن -981. قىلغان

مهن ئۇيغۇر پادىشاھلىقىدا كۆرگهن بـۇ كهڭ »: ئىشلىگهن ۋاڭ يهندې ئۆز تهرجىمىهالىدا مۇنداق دەپ يازغان

بۇ پادىـشاھلىقنىڭ ھهمـمه يهرلىرىـدە ياسـالغان بۇدخانـا، . كۆلهملىك مهدەنىيهتكه ئىنتايىن ھهيران قالدىم

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

40

ۆي ۋە ئوردىالرنىــڭ گــۈزەللىكىنى بــۇددا ئىبادەتخانىــسى، تــام رەســىمى، ھهيــكهل، مۇنــار، گۈلىــستان، ئــ

كۈمـۈش بۇيـۇملىرى ۋە ۋازا ۋە سـاپال قـاچىالر ياساشـقا -ئۇيغۇرالر قولدا ئالتۇن . تهسۋىرلهش مۇمكىن ئهمهس

. بهزىلهرنىڭ ئېيتىشىچه تهڭرى بۇ خىل تاالنتنى مۇشۇ خهلققىال بهرگهن ئىكهن. ئىنتايىن ماھىر ئىكهن

ــۇرۇن ئۇيغــۇرالر شــامانىزم، ــۇددىزم ۋە مــانىزم دىنلىرىغــا ئىــشهنگهن ئىــسالمدىن ب ــۇددىزم ئۇيغــۇر . ب ب

دىيارىغا بىزنىڭ دەۋرىمىزنىڭ بېشىدا كىرگهن بولۇپ، شـۇنىڭدىن كېـيىن ئـۇ ئۇيغـۇر دىيارىـدىكى تـۈركىي

ــېڭهيگهن ــزال كـ ــايىتى تېـ ــسىدا ناھـ ــرى ئارىـ ــۇددا . خهلقلىـ ــهۇر بـ ــا مهشـ ــان دۇنياغـ ــۆي دەپ ئاتالغـ مىڭئـ

ــان ۋە گــانجىلىق ئۇيغــۇرالر ياشــىغان دۇنخــۇاڭالردا ھــازىرمۇ ئىبادەتخانىلىرىنىــڭ قالــدۇغىن ى كۇچــا، تۇرپ

تىـن ئـارتۇق بۇتخانـا، 50كۇچا شهھىرىدە كهمبهغهللهرگه ياردەم قىلىش ئۈچۈن ياسـالغان . كۆرگىلى بولىدۇ

خوتهن شهھىرىدە چوڭ كۆلهملىك بۇددا ئىبادەتخانىسىدىن . ساھاۋات ئورۇنلىرى بولغان -كۈتۈپخانا ۋە خهيرى

يىلـى قاراخـانىالر ھۆكۈمـدارى سـاتۇق بـۇغرا خـان دەۋرىـدە ئىـسالمنى قوبـۇل -934ئۇيغۇرالر . بار بولغان 14

ئۇيغۇرنىـڭ قـۇدرىتى . شۇنىڭدىن باشالپ ئىسالم ئۇيغۇرالرنىڭ بىردىنبىر دىنى بولۇپ كېلىۋاتىـدۇ . قىلغان

ىيادا مىـڭ يىلـدىن ئـارتۇق ۋاقىـت ۋە مهدەنىيىتى ئۇزۇن تارىخىي دەۋرلهردە تهرەققىي قىلىـپ، ئوتتـۇرا ئاسـ

. ھۆكۈمرانلىق ئورنىنى تۇتۇپ كهلگهن

يىللىرىــدىكى مانجۇالرنىــڭ تاجاۋۇزىــدىن كېــيىن ئۇيغــۇرالر قــاتتىق چېكىنىــشكه -1870ئهممــا،

ئهسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىـدىكى -20ئهسرنىڭ ئاخىرقى يېرىمى ۋە -19شۇ سهۋەبتىن، ئۇيغۇرالر . باشلىدى

ئىككىنچــى دۇنيــا ئۇرۇشــىدىن كېيىنكــى . قىالبىغــا ھــېچ قانــداق تــۆھپه قوشــالمىدى دۇنيــا ســانائهت ئىن

ــا كىرەلمىـــدى ــان مىللهتلهرنىـــڭ قاتارىغـ ــز تهرەققىـــي قىلغـ ــساتتا تېـ ــرنىڭ كېيىنكـــى -20. ئىقتىـ ئهسـ

يېرىمىدىكى خهۋەرلىـشىش دەۋرى، ئۇچـۇر دەۋرى ۋە كومپيـۇتېر دەۋرلىرىنـى ئـۆزى ئۈچـۈن ئوبـدان خىـزمهت

بۇ جهرياندا ئۇيغۇرالردىن دۇنيـانى جهلـپ قىلغـۇدەك بىـرەر نهرسـه چىقمىغاچقـا، دۇنيـادىكى .قىلدۇرالمىدى

قېرىنداشـلىق مۇناسـىۋىتى -نۇرغۇن مىللهتلهر، بولۇپمۇ ئامېرىكا ۋە ياۋروپا ئهللىرىدىكى ئۇيغۇر بىلهن قان

ئهگهر . قىلماقتــايــوق مىللهتــلهر ئۇيغــۇرنى ئاساســهن ئــاڭالپ باقمىغــان، بىــر خىــل ھــالهت ھــازىرمۇ داۋام

ئۇيغــــۇرالر يېقىنقــــى زامانــــدىكى پهننىــــي، تېخنىكىلىــــق، ئىقتىــــسادىي، ئىجتىمــــائىي ۋە سىياســــىي

41

تهرەققىياتالرغاقــا يېقىنــدىن ئهگىــشىپ ماڭالىغــان بولــسا، ئۇيغــۇر دىيارىــدىكى يهر ئاســتى ۋە يهر ئۈســتى

ارلىق دۆلهتنىـڭ خهلقلىـرى بىـلهن تهبىئى بايلىقلىرى بىلهن، ھازىر ھېچ بولمىغاندا قاتـار ۋە كۇۋەيـت قاتـ

مهن بىلىـمهن، بـۇ تهسـۋىرلهر ھهر بىـر غورۇرلـۇق ۋە . ئوخشاش تۇرمۇش سهۋىيىسىدە ياشـىيالىغان بـوالتتى

بىـز تارىختـا دۇنيـادىكى، بولۇپمـۇ ئوتتـۇرا . لـېكىن، بـۇ ئهمهلىـيهت . ۋىجدانلىق ئۇيغۇرغا ياخشى ئاڭالنمايدۇ

. لېكىن، بىز ھازىر ئۇنـداق ئهمهس . تلهرنىڭ بىرى بولۇپ باققان ئاسىيادىكى تهسىرى ناھايىتى چوڭ مىلله

شـۆھرەتلهر ئـۇالرنى ھـازىرقى دۇنيـادىكى ئـورنى -ئۇيغۇرالر بۇرۇن قولغا كهلتۈرگهن دۇنياۋىي ئۇتـۇق ۋە شـان

ئۇيغـۇرالر كهلگۈسـىدە قانـداق بولىـدۇ، بـۇنى بىـز ئۇيغۇرالرنىـڭ . ئۈستۈن مىلـلهت قىلىـپ كۆرسـىتهلمهيدۇ

. ېيىن تۇتىدىغان يولىمىز بهلگۈلهيدۇبۇنىڭدىن ك

ئامېرىكىدىكى ئـاق تهنلىكـلهر تارىختـا ئامېرىكىـدىكى يهرلىـك مىلـلهت بولغـان ئىنـدىيانلىكلهر ) 2

ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مهزگىلىدە گېرمـانلىقالر . ئۈستىدىن كهڭ كۆلهملىك قىرغىنچىلىق يۈرگۈزگهن

يـاپونلۇقالر بولـسا ئاسـىيادىكى نۇرغـۇن مىللهتـلهر . قتىيهھۇدىيالر ئۈستىدىن قىرغىنچىلىق يۈرگۈزۈپ با

بۇنىڭغا ئوخشاش، بىر مىللهت باشـقا بىـر مىلـلهت ئۈسـتىدىن . ئۈستىدىن قىرغىنچىلىق يۈرگۈزۈپ باقتى

لېكىن، ئۇيغۇرالر ئۆزىنىڭ پۈتـۈن تارىخىـدا . قىرغىنچىلىق يۈرگۈزۈپ باققان مىسالالر يهنه ئىنتايىن كۆپ

ئـادەت، ۋە باشـقا -لىق ۋە مهردلىـك بىـلهن باشـقا مىلـلهت، باشـقا مهدەنىـيهت ۋە ئـۆرپ ناھايىتى كهڭ قورساق

پۇرســهت تاپقانــدا باشــقا مىللهتــلهرگه . دىنالرغــا يــول قويــۇپ، ئۆزىنىــڭ قوشــنىلىرى بىــلهن ئىنــاق ئــۆتكهن

باشـقىالر ھهرگىـز . ئۆزىگه تهۋە نهرسىلهرگه ۋە ئۆز ئهمگىكىگه تايىنىـپ، باياشـات ياشـىغان . ياردەمدە بولغان

شــۇڭا، ئۇيغــۇرالر ھــېچ قانــداق بىــر . ئۈســتىدىن زوراۋانلىــق ۋە قىرغىنچىلىــق ئېلىــپ بېرىــپ باقمىغــان

-بۇ جهھهتته ئۇيغـۇرالر دۇنيـا ئالدىـدا قهددىنـى ئېگىـز كۆتـۈرۈپ، ئـۆز . تارىخىي جىنايىتى يوق پاك مىللهت

. ئۆزىدىن پهخىرلهنگهن ھالدا ياشاشقا تولۇق ھوقۇقلۇق

ــمه يىلل-1870) 3 ــارلىق ھهم ــائى ۋە سىياســى قات ــسادىي، ئىجتىم ــۇرالر ئىقتى ــيىن ئۇيغ ــدىن كې ىرى

لــېكىن، ئۇالرنىــڭ ســانائىتى ئــانچه . جهھهتــلهردە ئــۆز تارىخىــدىكى ئهڭ تــۆۋەن نــۇقتىالرنى بېــسىپ ئــۆتتى

تهرەققىي قىلمىغان بىلهن، ئۇالرنىڭ نوپۇسىغا نىسبهتهن تېرىلغـۇ يهرلىـرى ۋە يـايالقلىرى ئىنتـايىن كهڭ

ھهچنېمىـدىن . بولۇپ، دېهقـانچىلىق ۋە چارۋىچىلىققـا تايىنىـپ، ئىنتـايىن باياشـات تۇرمـۇش كهچېـرگهن

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

42

شۇ سهۋەبتىن، ئۇيغـۇرالردا . باشقا مىللهتلهر بىلهن رىقابهتلىشىشكه مهجبۇرى بولمىغان . ئهندىشه قىلمىغان

اشـقىالرنى ئۆزىـدىن ئۈسـتۈن بىر ئاالھىدە خىلـدىكى ئـاقكۆڭۈل، يـۇۋاش، مهرت، باشـقىالرغا كۆيۈنىـدىغان، ب

بۇ خىل پسىخىكا ئهينى زامانغا پۈتۈنلهي مـاس كهلـگهن . كۆرىدىغان پسىخىكا تهرەققىي قىلىپ يېتىشكهن

ھـازىر . بولۇپ، ئۇيغۇرالرنىڭ يۇقىرىقىدەك مىجهزلهرگه ئىگه بولۇشى ئۇ چاغدا بىر خىل ئارتۇقچىلىق ئىدى

ئــادەم بىــر دانه نــاننى 10 دانه نــان يــېگهن بولــسا، ھــازىر 10بــۇرۇن بىــر ئــادەم . جاھــان پۈتــۈنلهي ئــۆزگهردى

شۇڭا، ئۇيغۇرالر بۇنىڭدىن كېيىن قۇلدەك ياشاشـنىڭ ئالـدىنى ئـېلىش ئۈچـۈن، . تالىشىپ يهيدىغان بولدى

ــرەك ــۇقنى تاشلىـــشى كېـ ــلهن ھورۇنلـ ــلىق بىـ ــلهن . يۇۋاشـ ــلهر بىـ ــقا مىللهتـ ــدىن تارتىـــپ باشـ كىچىكىـ

ئۇيغۇرالر دۇنيادىكى ھهر قانداق ئىلغار مىللهتـلهر . يېتىلدۈرۈشى كېرەك رىقابهتلىشهلهيدىغان ئىقتىدارنى

شـۇنداقال دۇنيـادىكى ھهر . پاراسـهتكه ئىـگه -بىلهن رىقابهتلىشىش ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرەلهيـدىغان ئهقىـل

سـهۋىيه -قانداق ئىلغار نهرسـىلهرنى، بولۇپمـۇ ئىلغـار مهدەيهتنـى تېـز قوبـۇل قىالاليـدىغان مهدەنىـي ۋە ئـاڭ

ــا تـــارىختىمۇ ئىـــستاپالنغان . ئاساســـىغا ئىـــگه مهن بىـــر قېـــتىم . ھـــازىرمۇ ئىـــسپاتلىنىۋاتىدۇ. بـــۇ نۇقتـ

كالىفورنىيهنىــــڭ مهلــــۇم بىــــر شــــهھىرىدە ئۆتكــــۈزۈلگهن، ئــــامېرىكىلىق يهرلىــــك مىلــــلهت بولغــــان

هزمىـدە بـۇ كۆرگ . ئىندىيانلهرنىڭ ھازىرقى زامان نهتىجىلىرىنى تهسـۋىرلهيدىغان بىـر كـۆرگهزمىگه بـاردىم

بۇالر . كىشى بار ئىكهن 3ئىندىيانلهردىن يېتىشىپ چىققان مهشهۇر شهخسلهرنى تونۇشتۇرغان جايدا ئاران

. پۈتۈن ئامېرىكا بويىچه تالالنغـانالرمۇ، يـاكى شـۇ بىـر جايـدىن چىققـانالرمۇ، ئـۇ مېنىـڭ ئېـسىمدە قالمـاپتۇ

پروفېسـسورى، يهنه بىرسـى بولـسا ئـۆزى ئۇنىڭ بىرسى كېسهل داۋااليدىغان دوختۇر، بىرسى ئـالىي مهكـتهپ

ئامېرىكىـدەك ھهمـمه ئـادەم ئۈچـۈن ئـۆز ئىقتىـدارىنىڭ . شىركهت قۇرۇپ، ئىگىلىك ياراتقان كىشى ئىـكهن

ــتىن كــۆزگه ــته، بىــر مىللهت ــار بىــر دۆلهت ــۇقىرى چهكلىمىــسىگىچه تهرەققىــي قىلىــش پۇرســىتى ب ئهڭ ي

-1980ئۇنىــڭ ئهكــسىچه، ئۇيغــۇرالر . چۆچۈتىــدۇ ئــادەم چىقىــشى كىــشىنى3كۆرۈنهرلىــك كىــشىدىن ئــاران

ــشتى ــگه چىقىــپ ئوقــۇش پۇرســىتىگه ئېرى مۇشــۇ . يىللىرىنىــڭ كېيىنكــى يېرىمىــدىن باشــالپ چهت ئهل

يىلغا يهتمهيدىغان ۋاقىت ئىچىدە، چهت ئهلگه چىقىپ ئوقۇش پۇرسىتىگه ئېرىشكهن بۇ بىـر 20قىسقىغىنا

خنىكـا ساھهسـىدە دۇنيـادىكى ئهڭ نوپۇزلـۇق كىـشىلهر بىـلهن پهن ۋە تې -تۇركۇم ئۇيغۇرالر ئىچىدىن ئىلىـم

43

مېنىـڭ . بىرگه دۇنيادىكى ئهڭ ئىلغار ئورۇنالردا ئىشلهيدىغان كىشىلهردىن نۇرغۇنلىرى يېتىشىپ چىقتـى

تىن ئاشـقان 50 يىل ئىچىدە ئۇيغۇرالردىن دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكهنلهرنىڭ سانى 20پهرىزىمچه مۇشۇ

مانا بۇ ئۇيغۇرالردا دۇنيادىكى ئىلغـار مىللهتـلهر قاتارىغـا ئۆتۈشـتىكى يوشـۇرۇن كۈچنىـڭ . بولۇشى مۇمكىن

. قانچىلىك كۆپلۈكىنى ئىسپاتالپ بېرىدۇ

. مېنىڭ بىلىشىمچه، ئۇيغۇرالر ئىچىـدە مىللهتنـى تهتقىـق قىلىـدىغان زىيـالىالردىن بىرەرسـى يـوق

ئۇيغۇرالرنىڭ بۇ . ئۇالردىن قالسا گېرمانلىقالر . ۇقالردۇنيادا مىللهتنى ئهڭ كۆپ تهتقىق قىلىدىغانالر ياپونل

ــدۇ ــۇپ تۇرۇۋاتى ــاجىزلىقىمىز بول ــلهت پهقهت سېلىــشتۇرۇش . خىــل ھــالىتى بىزنىــڭ يهنه بىــر ئ بىــر مىل

سېلىــشتۇرماي تــۇرۇپ . ئــارقىلىقال ئۆزىنىــڭ قانــداقلىقىنى ۋە باشــقىالرنىڭ قانــداقلىقىنى چۈشــىنهلهيدۇ

مهن بۇ سۆھبهتنىڭ ئالـدىنقى بىـر . دەۋېلىش بىر ئۇچىغا چىققان نادانلىقتۇر ئۆزىنى دۇنيا بويىچه بىرىنچى

. قىسمىدا بىر ئادەم ئۈچۈن ئۆزىگه بىر باياننامه تاللىۋېلىشنىڭ ئىنتايىن مـۇھىملىقىنى ئېيتىـپ ئۆتتـۈم

دەپ ئاتاشــقىمۇ «مىلــلهت تهربىيىــسى»بۇنــداق باياننــامىنى . بــۇ بىــر مىلــلهت ئۈچۈنمــۇ ئىنتــايىن مــۇھىم

مهسىلهن، مېنىڭ چۈشىنىشىمچه ياپونلۇقالر ئۆز پهرزەنتلىـرى ئۈچـۈن ئېلىـپ بارىـدىغان مىلـلهت . ولىدۇب

تولــۇق بولمىغــان جــايلىرىنى (يــاكى دۆلهت تهربىيىــسى مۇنــداق بىــر قــانچه نــۇقتىنى ئــۆز ئىچىــگه ئالىــدۇ

): ىد قىلىمهنياپونىيهدە ئوقۇغان ۋە ئوقۇۋاتقان باشقا ھهمشهھهرلهرنىڭ تولۇقالپ كېتىشىنى ئۈم

شـۇڭا يـاپونلۇقالر باشـقىالرغا بـوزەك . ياپونىيه ھېچ قانداق تهبىئى بـايلىقى يـوق بىـر ئـارال دۆلهت . 1

بولماسلىق ئۈچۈن چوقـۇم دەرىجىـدىن تاشـقىرى قـاتتىق ئىـشلهپ، باشـقىالرنىڭكىدىن ياخـشىراق نهرسـه

بـۇ ئۇقۇمنىـڭ ئۇالرغــا نهقهدەر ياپونــدا بىـر مهزگىـل تـۇرۇپ باققــان كىـشىلهر . ئىـشلهپ چىقىرىـشى كېـرەك

مهن ياپونـــدا ئوقۇۋاتقـــان ۋاقتىمـــدا، بـــۇرۇن بىزنىـــڭ . ســـىڭىپ كهتكهنلىكىنـــى ئاســـانال ھـــېس قىالاليـــدۇ

تهجرىبىخانىدا ئىشلهپ ئوقۇش پۈتتۈرۈپ چىقىپ كېتىپ، شىركهتته بىر قانچه يىل ئىـشلهپ باققانالرنىـڭ

7 يىل ئىچىدە، شىركهتته ھهپتىـسىگه 5 دەسلهپكى ئېيتىپ بېرىشىچه، ئۇالر ئوقۇش پۈتتۈرگهندىن كېيىن

الردا 10ئهگهر سىز ياپونىيهگه بارسـىڭىز، كهچ سـائهت . سائهت ئىشلهيدىكهن12كۈن، ھهر كۈنى كهم دېگهندە

شىركهت بىنالىرىنىڭ چىرىغى ئاساسهن يورۇق ئىكهنلىكىنـى، ئۇنىڭـدا . ئۇالرنىڭ بىنالىرىغا قاراپ بېقىڭ

. ىشلهۋاتقانلىقىنى كۆرىسىزتېخىچه كىشىلهرنىڭ ئ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

44

ــۆپ ســانلىق ياپونلۇقالرنىــڭ . 2 ــۇتلهق ك ــۇش م ــادەم بول ــار ئ ــدىتى ب ــۇش، كرې ــادەم بول ئىــشهنچلىك ئ

ئهگهر بىـر . كىشىلىك خاراكتېرى بولۇپ، بـۇنى ھهر بىـر بالىغـا كىچىكىـدىن تارتىـپ سـىڭدۈرگهن بولىـدۇ

ــاكى ســىرتقى ســ ــپ، ئۆزىنىــڭ شهخــسىي ي ــرىگه ۋەدە بېرى ــاپونلۇق بى ــسىدە ي ــۆز ۋەدى ــدىن ئ هۋەبلهر تۈپهيلى

تۇرالمىغان بولسا، كېيىنكى قېتىم ۋەدە بهرگهن ئادەمنى ئۇچراتقانـدا، ئۇنىـڭ ئالدىـدا ئـۆز قـارنىنى پىچـاق

يـاپونلۇقالردىكى ئىـشهنچلىك بولـۇش، كرېـدىتى بـار بولـۇش كـۆز . بىلهن يېرىـپ ئۆلـۈپ بېرىـشى مـۇمكىن

شۇڭالشــقا ئۇالرنىــڭ ھهمكارلىــشىپ ئىــشلهپ، بىــر ئىــشنى .قارىــشى مانــا مۇشــۇ دەرىجىــگه بېرىــپ يهتــكهن

. ۋۇجۇتقا چىقىرىش قابىليىتى ئىنتايىن يۇقىرى

ئهگهر ســــىز ياپونىيهنىــــڭ كوچىــــسىدا كېتىــــپ بېرىــــپ، . باشــــقىالرغا توســــالغۇ بولماســــلىق. 3

دىققهتــسىزلىكتىن بىــر كىــشىنى سوقۇۋەتــسىڭىز، ســىز ئهپــۇ سوراشــتىن بــۇرۇن ئــۇ كىــشى ســىزدىن ئهپــۇ

ئهگهر مهن دەل مۇشۇ پهيتته مۇشۇ ئورۇندا بولمىغان بولسام، »بۇ ئهھۋالدا ئۇ كىشىنىڭ ئويلىغىنى . ورايدۇس

يـاپونىيهدە پويىزغـا چۈشـسىڭىز ئـادەم بىـلهن لىـق . ، دېگهنـدىن ئىبـارەت «ئۇ كىشى مېنى سـوقۇۋەتمهيتتى

ــدىمۇ ــاي، تېلېفون ــاۋاز چىقارم ــداق ئ ــدا ھــېچكىم ھــېچ قان ــويىز ۋاگونى ــان پ سۆزلهشــمهي، جىمجىــت تولغ

بـۇ . مانـا بـۇ ئهتراپىـدىكىلهرگه دەخلـى يهتكـۈزۈپ قويماسـلىق ئۈچـۈن شـۇنداق . ئولتۇرغانلىقىنى كۆرىسىز

شـۇنداقتىمۇ ئـۇنى بـۇ يهردە . ئىشنىڭ بىز بۇ يهردە توختىلىۋاتقـان مهسـىله بىـلهن ئـانچه مۇناسـىۋىتى يـوق

ىنىڭ نهقهدەر يـۇقىرى پهللىـگه يهتكهنلىكىنـى تىلغا ئېلىشىمدىكى سهۋەب، ياپون خهلقىدىكى مىللهت ئېڭ

. تهسۋىرلهشتىن ئىبارەت

ھېچ . ياپونىيهدە مىللهت ئېڭى توغرىسىدا ھېچ قانداق تهشۋىقات ياكى كهڭ كۆلهملىك پائالىيهت يوق

لـېكىن، . يېرىم يىل جهريانىـدا مهن ئۇنـداق ئىـشنى كـۆرۈپ باقمىـدىم 2بولمىغاندا مهن ياپونىيهدە تۇرغان

مۈرلهردە يۇقىرىقىــدەك ئــاڭنى كىچىكىــدىن باشــالپ يېتىلــدۈرۈش، ھهر بىــر يــاپون خهلقىنىــڭ ئۆســ-يــاش

ئانـا، مهكـتهپ ۋە جهمئىيهتنىـڭ ئورتـاق تهربىيىـسى ئـارقىلىق، يـۇقىرىقى -ئاتـا . ئاڭلىق ئىشىغا ئايالنغان

. ئاڭالر ھهر بىر ياپونلۇقتا پۇختا يېتىلگهن

بـۇ جهھهتـته بـالىالر . مىلـلهت ئېڭـى دېـگهن نهرسـه يـوق » ھازىر ئۇيغۇرالر ئۈچۈن بىرەر ئورتاقالشـقان

45

ئۇيغۇرالر ئىچىدە، بولۇپمـۇ . ئۈچۈن پۈتۈن مىللهت مىقياسىدا ئېلىپ بېرىلىدىغان ھېچ قانداق تهربىيه يوق

ئوقۇغان ۋە شهھهردىكى ئۇيغۇرالر ئىچىدە ئىشهنچلىك كىشىلهر، ۋەدىسىدە تۇرىـدىغان كىـشىلهر، سـهمىمىي

ئادەمنى ئېچىندۇرىدىغىنى شۇكى، ئۇيغۇرچىدە تاكى ھـازىرغىچه ئىنگلىزچىـدىكى . ئاز كىشىلهر ئىنتايىن

شـۇڭا كىـشىلهرنىڭ بـۇ جهھهتتىكـى ئېڭـى . دېگهن سېزگه تـوغرا كېلىـدىغان بىـر سـۆزلۈك يـوق «رەدىت»

شــۇنى كهســكىن ئېيــتىش مــۇمكىنكى، ئۇيغــۇر ئىــشلىرىنىڭ راۋاج . ھهققىــدە ســۆز ئېچىــشمۇ قىــيىن

بىر قانچه ئادەم بىرلىشىپ، بىـرەر چـوڭ ئىـشنى باشـقا ئېلىـپ چىقالماسـلىقىدا، ئـادەملهردە تاپماسلىقىدا،

ئۇيغـۇرالردا . يوقلـۇقى، ئادەملهرنىـڭ ئىـشهنچلىك ئهمهسـلىكى ئىنتـايىن چـوڭ رول ئويناۋاتىـدۇ «كرەدىت»

ر مىلـلهت كرېدىتى بار يۇقىرى سۈپهتلىك ئادەملهرنىـڭ كهمچىللىقـى ئۇيغـۇرنى دۇنياغـا ساپاسـى تـۆۋەن بىـ

مۇشــۇ ســهۋەبتىن، بىــر قــانچه ئــادەم بىرلىــشىپ بىــر شــىركهت قۇرســا يــاكى . قىلىــپ نامــايهن قىلىۋاتىــدۇ

بىـر گۇرۇپپـا ئـادەم . ئىگىلىك باشلىسا، ئۇالرنىڭ ئىچىدىن چوقۇم خىيـانهت قىلىـدىغان ئـادەم چىقىۋاتىـدۇ

وبــۇل قىلىنغــان ۋەدىــگه بىرلىــشىپ بىــرەر چــوڭ ئىــشنى باشلىــسا، ئۇالرنىــڭ ئىچىــدىن چوقــۇم ئورتــاق ق

بىر قـانچه ئـادەم بىرلىـشىپ بىـر ئىـش ئېلىـپ بارغانـدا، . ئاسىيلىق قىلىدىشان ئادەم چىقىپ كېلىۋاتىدۇ

چوقۇم شهخسىي مهنپهئهت ياكى كىچىككىنه مهنپهئهت ئۈچۈن ئومۇمنىڭ مهنپهئهتى ياكى چوڭ مهنپهئهتنـى

ادەملهردىن ئۇيغۇرالرغـا يـاردەم قىلىـمهن دەپ، ئـاق كۆڭـۈل، سـهمىمىي ئـ . قۇربان قىلىدىغانالر چىقىۋاتىـدۇ

بهزىلهرنىــڭ ئىــشهنچلىك ئهمهســلىكىنىدىن، ئــۆزى خالىغــانچه ئۆزگىرىۋېلىــشىدىن بۇرنىغــا يهپ، قــاتتىق

بــۇ ئهھــۋال ئۇيغــۇر . ھهسـرەتته قالغــان، زىيانغــا ئۇچرىغـان ۋە قــاتتىق ئۈمىدســىزلهنگهنلهر ئىنتــايىن كـۆپ

ئۇيغۇرالرنىـڭ ئىجتىمـائى . ئهمدى بۇ خىل ئهھۋالنى ئۆزگهرتىش كېرەك .دىيارىدىمۇ، چهت ئهلدىمۇ شۇنداق

پهن بىــلهن شــۇغۇللىنىدىغان زىيــالىلىرى ئىزدىنىــپ، پۈتــۈن مىلــلهت مىقياســىدا ئۇيغــۇر ئۆســمۈرلىرىدە

يېتىلدۈرۈشكه تېگىـشلىك مىلـلهت ئېڭـى، مىلـلهت روھـى ۋە مىلـلهت ئهخالقـى توغرىـسىدا تهكلىپلهرنـى

ــىن ــا قويۇشـ ــمهنئوتتۇرىغـ ــد قىلىـ ــشلىرىنى . ى ئۈمىـ ــڭ ئىـ ــز ئۇيغۇرالرنىـ ــساق، بىـ ــداق قىلمىـ ئهگهر ئۇنـ

.ياخشىلىنىشقا قاراپ بۇرىيالمايمىز

مۇســتهقىل ئىگىلىــك تىكلهشــكه بولغــان قاراشــلىرىڭىز قانــداق؟ قانــداق : ســوئال- 5

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

46

قىلغاندا ھهم تېز ھهم مۇستهھكهم ئىگىلىك تىكلىگىلى بولىدۇ؟

بۇ سوئالنى كۆرگهندىن . ىلىك باشقۇرۇش ساھهسىگه ئائىت مهزمۇن ئىكهنبۇ مهزمۇن ئىقتىساد ۋە ئىگ

كېيىن، مهن بۇ سوئالغا بىـر ئـاز ئىزدىنىـپ، ئىگىلىـك باشـقۇرۇش كهسـپىي چۈشـهنچىلىرىنى ئىـشلىتىپ

ئهگهر ئۇنـداق قىلـسام، بهرگهن جـاۋابىم كهسـپىي . يـوق، دەپمـۇ ئويالنـدىم -تۇرۇپ جاۋاب بېرىـشىم كېرەكمـۇ

شـۇنداق بولغاچقـا، مهن بـۇ يهردە ئۆزۈمنىـڭ . زمۇنالردىن ئانچه پهرقى يوق بولـۇپ قالىـدىكهن كىتابتىكى مه

ئامېرىكىدا كۆزەتكهنلىرىم ئاساسىدا، بىـر يېڭـى شـىركهت قـۇرۇش، يـاكى بىـر يېڭـى ئىگىلىـك يارىتىـشتا

. قانداق يولالرنىڭ بارلىقى ئۈستىدە سۆزلهپ بېرىشنى قارار قىلدىم

شــــىركهتلهرنى ئۇنىــــڭ ھۆكــــۈمهتكه قانــــداق خــــاراكتېردە تىزىمغــــا ئامېرىكىــــدىكى خۇسۇســــىي

ئالدۇرۇلغانلىقى، ئۇنىڭ يېڭـى قۇرۇلغـان ۋاقتىـدىكى ئىقتىـسادىي مهبـلهغ مهنبهسـى، ئۇنىـڭ باشـقۇرۇلۇش

. خاراكتېرى، ئۇنىڭ ئىگىدارچىلىقى قاتـارلىقالر ئاساسـىدا نۇرغـۇن ئوخـشىمىغان تـۈرگه ئـايرىش مـۇمكىن

: ئۇنىڭ ئورنىغا، تۆۋەندىكىدەك سوئالالرغا جاۋاب يازىمهن. ى تهپسىلى تهسۋىرلىمهيمهنمهن بۇ يهردە ئۇالرن

ئهگهر ئۆزەم بىر شىركهت قۇرماقچى بولسام، ماڭا قانداق يولالر بار؟

گهرچه مېنىڭ يازىدىغىنىم ئامېركىنىڭ ئىشى بولسىمۇ، بۇالرنىڭ ئۇيغۇر دىيارىدىكى ئۆزى شـىركهت

. ن ئۇيغۇر ياشلىرىغا ئازراق ياردىمى بولۇپ قېلىشى مۇمكىنقۇرۇشنى ئارزۇ قىلىدىغا

تۆۋەندە مهن ئـامېركىلىقالر بىـر يېڭـى خۇسۇسـىي شـىركهت قۇرۇشـتا، ئـۇالر ئۈچـۈن مهۋجـۇت بولغـان

. ئايرىم توختىلىمهن-شىركهت تۈرلىرى ۋە يولالر ئۈستىدە ئايرىم

سىدا مۇشـۇ سـۆھبهتنىڭ ئالـدىنقى مهن بۇ خىل شىركهتلهر توغرى . يۇقىرى تېخنىكىلىق شىركهت . 1

قىسقىچه خۇالسـىلىگهندە، . شۇڭا ئۇالرنى بۇ يهردە تهكرارلىمايمهن . قىسىملىرىدا خېلى تهپسهلى توختالدىم

ئهگهر سىزنىڭ يۇقىرى تېخنىكىلىق بىر نهرسه توغرىسىدا ئۆزىڭىزنىڭ ھېچ كىمگه ئوخشىمايدىغان يـاكى

ىدىيه، پاتېنت ياكى تېخنىكىڭىز بولسا، سىز ئۆز يېنىڭىزغا باشقىالرنىڭكىنى بېسىپ چۈشىدىغان بىرەر ئ

ئىقتىـدارلىق تېخنىكىلىــق، كهسـپىي ۋە باشــقۇرۇش خادىملىرىـدىن بىــر قـانچىنى تــوپالپ، شـۇ نهرســىنى

دەســلهپكى مهبلهغنىــڭ ھهممىــسىنى ئــۆزىڭىز . ئىــشلهپ چىقىرىــدىغان شــىركهتتىن بىرنــى قۇرىــسىز

47

ئـۆزىڭىز چىقىرىـپ، بىـر قىـسمىنى باشـقا شهخـسلهردىن، مهبـلهغ بىـر قىـسمىنى . چىقارسىڭىزمۇ بولىـدۇ

ســـېلىش كاپىتالىـــستلىرىدىن، مهبـــلهغ ســـېلىش بانكىلىرىـــدىن يـــاكى ھۆكـــۈمهت قهرز پۇلىـــدىن ھهل

. ياكى ھهممىنى سىرتتىن ھهل قىلسىڭىزمۇ بولىدۇ. قىلسىڭىزمۇ بولىدۇ

كۆلهمدە تارقالغان بىر خىـل -كه كهڭ كۆلهمدە مهۋجۇت بولغان ۋە پۈتۈن مهملىكهت -ئامېرىكىدا كهڭ . 2

. دەپ ئاتايـدۇ " فـامىلي ئـوۋنهد بۇسىنهسـس "ۋە " سـمالل بۇسىنهسـس "ئىگىلىك بار بولۇپ، ئۇنى ئىنگلىـزچه

. دېگهنلهردىـن ئىبـارەت " ئـائىله ئىگىدارچىلىقىـدىكى ئىگىلىـك "ۋە " كىچىك ئىگىلىك "بۇالرنىڭ مهنىسى

رىدىغان شىركهتلهر بىلهن ماددىي مهھسۇالتى يـوق، پهقهت بۇالر كىچىك تىپتىكى مهھسۇالت ئىشلهپ چىقى

تۆۋەنـدىكىلهر . خېرىدارالرنى مۇالزىمهنت ئىشلىرى بىلهن تهمىنلهيدىغان شىركهتلهرنى ئۆز ئىچىـگه ئالىـدۇ

: مۇشۇ تۈردىكى ئىگىلىككه كىرىدۇ

ىسـسىتىش ھـاۋا تهڭـشىگۈچ ۋە ئـۆي ئ ) 2) ئادۋەرتىـسىڭ سـهرۋىهس (ئېالن چىقىرىـشى مـۇالزىمىتى ) 1

ئائىله ئېلېكترونلـۇق ئۈسـكۈنىلىرىنى رېمونـت قىلىـش ) 3) ئائىر وندىتىئونىڭ ئاند ھهئاتىڭ (بۇيۇملىرى

ــهرۋىه ( ــائىر سـ ــانه رەپـ ــورد) 4) ئاپپلىئـ ــۇالزىمىتى -رەكـ ــرىش مـ ــاقالپ بېـ ــقۇرۇپ ۋە سـ ــۆججهتلهرنى باشـ ھـ

ــۆي رېمونــت قىلىــش ) 5) بوئوككهئهپىــڭ ســهرىۋىه( ــد ھــوم (بىنــا ۋە ئ ــائىرسبۇئىلــدىڭ ئان گىــلهم ) 6) ه رەپ

كومپيـۇتېر ) چىلـدارە (بـاال بېقىـپ بېـرىش ) 7) ارپهت سهرۋىه ئاند لهئانىڭ (مۇالزىمىتى ۋە گىلهم تازىالش

مهسىلهن ئۆينىڭ ئالدىغا سېمونت يـاتقۇزۇش ). ونرەته(سېمونت ئىشلىرى ) 9) ومپۇتهر سهرۋىه (مۇالزىمىتى

). ونتراتــورس ئانــد بۇئىلــدەرس (كېلىــشىم بىــلهن ئــۆي قۇرۇلىــشى ئىــشلىرىنى قىلىــش ) 10. قاتــارلىقالر

ى ئۆيىگه يهنه بىر ئېغىزلىق ئوي قوشۇش؛ ئاشخانىنى قايتىدىن ياساپ چىقىش؛ مـۇنچىنى مهسىلهن، بۇرۇنق

) درەسسماكىڭ ئاند ئالتهراتىئونس (كىيىم تىكىش ۋە ئۆزگهرتىش ) 11. قايتىدىن ياساپ چىقىش قاتارلىقالر

مهسىلهن، ). ۋىهگاردەنىڭ سهر (باغۋەنچىلىك ) 14) فهنىڭ(ھويال تاملىرى ) 13) ئهلهترىال(توك يوللىرى ) 12

ئىـشچان ئـادەم مـۇالزىمىتى ) 15. مۇددەتلىك ھالدا ئۆينىڭ ئالدىـدىكى ۋە ئارقـا ھويلىـدىكى ئـوتنى ئـورۇش

. دەپ ئاتايـدۇ " ھانديمان"قولىدىن ھهر خىل ئىشالر كېلىدىغان ئادەمنى ئىنگلىزچىدە ). ھانديمان سهرۋىه (

ىالرنىڭ ئۆيىدىكى ياكى شـىركىتىدىكى ھهر خىـل ئاشۇنداق ئادەملهر ئۆز ئالدىغا بىر شىركهت قۇرۇپ، باشق

يــۆتكهش شــىركىتى ) 16. ئىــشالرنى قىلىــپ بېرىــپ، ســائهتىگه يــاكى قىلغــان ئىــشىغا قــاراپ پــۇل ئالىــدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

48

كونــا ئــۆيلهرنى بــۇزۇپ، ئۇنىڭــدىن چىققــان نهرســىلهرنى يــۆتكهش؛ ئــۆي ۋە ھــويلىنى تــازىالپ، ). ھائۇلىــڭ(

ھـومه (ئـۆينى ياخـشىالش ) 17. اتـارلىقالرنى ئـۆز ئىچىـگه ئالىـدۇ ئۇنىڭدىن چىققان ئهخلهتلهرنى يۆتكهش ق

بۇنداق شىركهت ئاشخانا بىلهن مۇنچىدىن باشقا يهنه ئۆينىڭ تورۇسـى، سـۇ تـۇرۇببىلىرى ۋە ). ئىمپروۋەمهنت

ــارلىقالرنىمۇ قىلىــدۇ ــى ئالماشــتۇرۇش قات كۆچــۈش ۋە ) 19) الندســاپىڭ(ھــويال قۇرۇلۇشــى 1. دەرىزىلهرن

پ بېـرىش قاتـارلىقالرنى ئۆي كۆچۈرۈش، ئۆيگه پاتمىغـان نهرسـىلهرنى سـاقال ). موۋىڭ ئاند ستوراگه (ساقالش

تېـشىنى سـىرالش، ھـويال تـاملىرىنى -ئـۆي ۋە باشـقا بىناالرنىـڭ ئىچـى ). پائىنتىـڭ (سـىرالش ) 20. قىلىدۇ

كۆلچهك ۋە ئىسسىق تهڭله ياسـاش ۋە ) 22) پلۇمبىڭ(سۇ تۇرۇببىلىرى ) 21. سىرالش قاتارلىقالرنى قىلىدۇ

دەرەخ مــۇالزىمهتلىرى ) 24) روئوفىــڭ(ن يېــپىش ئــۆگزىنى يېڭىــدى) 23) پوئــول ئانــد ســپا(رېمونــت قىلىــش

) 26. مهســىلهن، ياغــاچ ســۇپا ياســاش). ۋوئــود پروەســسىڭ(ياغــاچنى بىــر تهرەپ قىلىــش ) 25) تــرەئه ســهرۋىه(

) گاراگه دوئور(ماشىنا گاراج ئىشىكى

يۇقىرىقىالرنىــڭ كۆپىنچىــسى ئامېرىكىــدى شهخــسىي ئۆيلهرنىــڭ ئىــشلىرى بىــلهن مۇناســىۋەتلىك

: ئۇنىڭدىن باشقا تۆۋەندىكىدەك شىركهتلهرمۇ باربولۇپ،

كىچىـك كۆلهملىـك سـودا ) 31گۈلخانـا ) 30ساتىراشـخانا ) 29ماشـىنا رەمونتخاھـا 2رەستۇرانت ) 27

ماتېرىيـال (كوپىيخانـا ) 34تاكـسى شـىركىتى ) 33كىچىك تىپلىـق يـۈك توشـۇش شـىركىتى ) 32دۇكىنى

پوچتا مۇالزىمىتى شىركىتى ) 35) نۇسخىالش

غا ئېلىنماي قالغانلىرىمۇ خېلـى كـۆپ يۇقىرىقىالر ھهرگىز بىر مۇكهممهل تىزىم ئهمهس؛ بۇ يهردە تىل

بۇنـداق ئىگىلىكنـى باشـالش ئۈچـۈن . بۇ خىـل ئىگىلىـك ئۇيغـۇر دىيارىـدىمۇ ئـاز ئهمهس . بولۇشى مۇمكىن

جهمئىــيهت ئېهتىيــاجى بــار بىــر ئــورۇننى ۋە . نۇرغــۇن پۇلمــۇ كهتمهيــدۇ. ئــالىي مهكــتهپ ئۇنــۋانى كهتمهيــدۇ

ىر مهھسۇالتنى تالالپ، ئۇنى باشلىسا، ئـۇنى يامـان ئهمهس جهمئىيهت ئېهتىياجى بولغان بىر كهسپ ياكى ب

ئامېرىكىـدا بـۇ خىـل سـىنىپتىكى كىـشىلهر كهمـبهغهللهردىن يـۇقىرى، ئوتتـۇرا . ئېلىپ ماڭغىلى بولىـدۇ

يهنى، بۇ خىـل ئىگىلىـك بىـلهن شـۇغۇللىنىدىغانالر . دەرىجىلىك تهبىقىلهردىن تۆۋەنرەك سهۋىيىدە ياشايدۇ

ئوقۇرمهنلهرنىــڭ بــۇ خىــل ئىگىلىكــتىن . يالىڭــاچمۇ قالمايــدۇ-هلمهيــدۇ، يــاكى ئــاچبهك بــايمۇ بولــۇپ كېت

49

. ناھايىتى ئوبدان خهۋىرى بار، دەپ ئوياليمهن

يۇقىرىقىــدەك شــىركهتتىن بىرنــى قــۇرۇپ، شــۇ ئــارقىلىق ئوتتــۇرا ۋە يــۇقىرى دەرىجىلىــك ســهۋىيهدە

مىزنىـڭ ئىـشىكى ئېچىلمايـدىغان بولـۇپ يىلى بىزنىڭ ماشـىنا گىراجى -2003. ياشايدىغانالرمۇ ئاز ئهمهس

مهســــىله گىــــراج ئىــــشىكىنى ئاچىــــدىغان، يىــــراقتىن باشــــقۇرۇلىدىغان ئېلېكتىرلىـــــك . قالــــدى

ــتىم ــانلىقىنى تېپىــپ چىق ــايماننىڭ بۇزۇلغ ــسى س ــۇپ، مهن قاي ــدۈرگۈچته بول ــايماننى . ھهرىكهتلهن ــۇ س ئ

ئۆزىمىزنىــڭ شــهھىرىدىكى بىــر ســېتىۋېلىپ بۇزۇلغــان نهرســىنى ئــۆزۈم ياســاش ئۈچــۈن، مهن گېــزىتتىن

مهخسۇس گىراج ئىشىكىنىڭ ئىـشىنى قىلىـدىغان شـىركهتنىڭ ئادرېـسىنى تېپىـپ، ئۇنىڭغـا بارسـام، ئـۇ

. ئۇ ئادەم ئۆيىدە تۇرۇپ، بۇ شىركهتنى ماڭـدۇرىۋېتىپتۇ . ئهسلىدە ئاشۇ شىركهتنىڭ ئىگىسىنىڭ ئۆيى ئىكهن

يهنـى، . ىڭ ئۆيدىن جىق چوڭ ۋە ھهيۋەتلىـك ئىـكهن ئۇ كىشىنىڭ ئۆيى بىزن : ئۆيىگه كىرىپ ھهيران قالدىم

. مېنىڭ پهرىزىمچه، بۇ كىشىنىڭ كىرىمى مېنىڭكىدىن كۆپرەك بولۇشى مۇمكىن

كهسپىي شىركهتلهر . 3

شـىركهتلهردىن ) پروفهسسىئونال(يۇقىرىدا تىزىپ چىقىلغان شىركهتلهرنىڭ كۆپىنچىلىرى كهسپىي

بۇنـداق . الماشتۇرۇش، سېمونت ئىشلىرىنى قىلىـش قاتـارلىقالر مهسىلهن، گىراج ئىشىكىنى ئ . ئىبارەتتۇر

ــدە ــۇقىرى دەرىجى ــايىن ي ــىپته ئىنت ــر كهس ــۇم بى ــۇالر مهل ــدىلىكى، ئ ــاق ئاالھى ــر ئورت ــىركهتلهرنىڭ بى ش

. تېخنىكىالشقان ۋە سايمانالشقان بولۇپ، ئۇالر ئۆزىنىڭ كهسپىنى ئىنتايىن يۇقۇرى سۈپهت بىـلهن قىلىـدۇ

. يىلدىن ئارتۇق ۋاقىتقا كاپالهت بېرىدۇ10ى قىلغان ئىشىغا شۇنداقال كۆپۈنچىلىر

بىـر ئـادەمگه بېـرىلگهن "دېگهن سۆزنىڭ ئۇيغۇرچه مهنىـسى " فرانچىسهد. "شىركهتلهر" فرانچىسهد. "4

ئاالھىدە ھوقۇق بولۇپ، بۇ ئـادەم بـۇ ھوقـۇقتىن پايـدىلىنىپ ئـۆزىگه مۇشـۇ ھوقـۇقنى بهرگهن شـىركهتنىڭ

بۇنـداق . دېگهنـدىن ئىبـارەت " زىمىتىنى مهلۇم بىر رايوندا ساتسا ياكى تارقاتسا بولىدۇ مهھسۇالتى ياكى مۇال

ــسالى ماشــىنا مېيــى ســاتىدىغان شــىركهتلهردۇر ــر مى ــدا . شــىركهتنىڭ بى ، "شــهلل"مهســىلهن، ئامېرىكى

بـاش ئهسـلىدە بـۇ پونكىتالرنىـڭ . دېگهندەك ماشىنا مېيى ساتىدىغان پـونكىتالر ھهمـمه يهردە بـار " موبىل"

دېگهن شىركهتلهر بولۇپ، ھهر بىر پـونكىتنى بىـر ئـادەم بـاش شـىركهتتىن " موبىل"، "شهلل"شىركهتلىرى

كىرىمنـى قـانچه پىرسـهنتتىن تهقـسىم قىلىـشىدىغانلىقىدىن مېنىـڭ . قىلىۋالغـان بولىـدۇ " فرانچىسهد"

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

50

مېنىـڭ . مـۇمكىن ئېهتىمال ئوخشىمىغان شىركهتلهر ئۈچۈن بۇ نىـسبهتمۇ ئوخـشىماسلىقى . خهۋىرىم يوق

مىـڭ دولـالر 150بىلىشىمچه كـالىفورنىيهدە ئاشـۇنداق مـاي سـېتىش پونكىتىـدىن بىرنـى قـۇرۇش ئۈچـۈن

.ئهتراپىدا پۇل كېتىدىكهن

بۇنىــڭ ئىچىــدە ئهڭ كــۆپ ئومۇمالشــقىنى زەنجىرســىمان رېــستۇران ۋە . زەنجىرســىمان شــىركهتلهر. 5

ــزچه ــۇپ، ئىنگلى ــانلىرى بول ــۇالرنى زەنجىرســىمان ســودا دۇك ــائىن ســتورە "ئ ــدۇ" چ ــۇرمهنلهر . دەپ ئاتاي ئوق

ئېهتىمــال ھــازىر جۇڭگــودا ناھــايىتى تېــز كېڭىيىۋاتقــان تېــز ســۈرئهتلىك يــېمهكلىكلهر رېــستۇرانى

بۇ خىلـدىكى شـىركهتلهرنىڭ باشـقۇرۇش ئاپپـاراتى پهقهت . نى كۆرۈپ باققان بولۇشى مۇمكىن " ئونالدcDما"

رەققىـي قىلـدۇرۇپ ئـېچىش، ئـېالن چىقىـرىش، بوغـالتىرلىق قاتـارلىق بىرال بولۇپ، يېڭى مهھـسۇالتنى ته

. سودا دۇكـانلىرى پۈتـۈن مهملىكهتـكه تارقالغـان بولىـدۇ . ئىشالرنىڭ ھهممىسىنى بىر تۇتاش ئېلىپ بارىدۇ

ــلهن ــدۇرۇش بى ــاننى ماڭ ــر دۇك ــشالردا، بى ــۈك ئى ــانچه تۈرل ــر ق ــان بى ــا ئېلىنغ ــدا تىلغ ــاننى 5يۇقىرى دۇك

ــدىكى چ ــۇ ماڭدۇرغان ــسبىتى ھهرگىزم ــشالردا 1:5ىقىمنىــڭ نى ــۇن ئى ــۈن، نۇرغ ــانلىقى ئۈچ ــچه بولمىغ كى

ئامېرىكىـدا بۇنـداق مىـسالالر ئېيتىـپ تۈگهتكۈسـىز . چىقىمنى ئازايتىپ، كىرىمنـى كـۆپهيتكىلى بولىـدۇ

. دەرىجىدە كۆپتۇر

ڭ نـېمه ئهمدى بىر ئادەمنىڭ ئـۆزى بىـر شـىركهت باشلىـشىدا تۈرتكىلىـك رول ئوينايـدىغان نهرسـىنى

. ئىكهنلىكى توغرىسىدا قىسقىچه توختىلىپ ئۆتهي

بهزى ئادەملهر كىچىكىدىن تارتىپال مهلۇم بىر كهسپكه قىزىقىدىغان بولۇپ، كىچىكىدىن تارتىـپ ) 1(

بىر شىركهت قۇرۇشقا ئهھمىيهت بېرىپ ھهمدە ئۆزىنى ئاشۇ يۆنىلىشته تهرەققىـي قىلـدۇرۇپ، چـوڭ بولـۇپ

دۇنيـادىكى كېيىـنچه . اندىال دەرھال ئۆزى بىر شىركهت قۇرۇپ، ئىگىلىك باشاليدۇ بىر ياخشى پۇرسهتنى تاپق

ناھايىتى چوڭ، ناھايىتى مۇۋەپپىقىيهتلىـك شـىركهتلهردىن بىـرى بولـۇپ تهرەققىـي تاپقـان شـىركهتلهرنى

بۇنىـڭ ئهڭ تىپىـك مىـسالى مىروسـوفت . قۇرغۇچىالرنىڭ كۆپىنچىـسى مانـا مۇشـۇ خىلـدىكى ئـادەملهردۇر

تىنىڭ قۇرغۇچىسى بىلل گېيتىس، ئاپپله كومپيۇتېر شىركىتىنىڭ قۇرغۇچىسى ستهۋە جـوبس، ۋە شىركى

. دەلل كومپيۇتېر شىركىتىنىڭ قۇرغۇچىسى دەلل قاتارلىقالردۇر

51

. جان بېقىشنىڭ يولىنى ئىزدەش جهريانىدا پۇرسهت تېپىپ، شۇنىڭ بىلهن شىركهت قۇرىـدىغانالر ) 2(

تىپتىكــى ۋە ئــائىله ئىگىلىكىــدىكى شــىركهتلهرنىڭ قۇرغۇچىلىرىنىــڭ يۇقىرىــدا تىلغــا ئالغــان كىچىــك

. كۆپىنچىسى مانا مۇشۇنداق كىشىلهردۇر

ئۆزى بىر نهرسىگه ئېهتىياجلىق بولۇپ قېلىـپ، ئـۇنى ھـېچ يهردىـن تاپالمىغانـدىن كېـيىن، شـۇ ) 3(

. ت قۇرىـدىغانالر نهرسىنى چىقىرىش ئىدىيىسىگه كېلىپ، شۇنىڭ بىلهن بۇرۇنقى كهسپىنى تاشالپ شـىركه

يىلنىڭ مابهينىدە پۈتۈن دۇنيادا كىچىك بالىالرنىڭ گهپ قىالاليدىغان ئويۇنچۇق ۋە تهربىـيه 10-5يېقىنقى

ــى ــپ كهتت ــايىن كۆپىيى ــكۈنىلىرى ئىنت ــا -2001مهن . ئۈس ــى دوكالتق ــر گېزىتتىك ــان بى ــرى ئوقۇغ يىللى

ــشى كالى ــان كى ــات قىلغ ــۇقالرنى ئىج ــداق ئويۇنچ ــالنغاندا، بۇن ــسىدا ئاساس ــىلىكون جىلغى ــڭ س فورنىيهنى

ياشــقا كىرگهنــدە ھهم بالىــسىغا 2ئــۇ ئادەمنىــڭ بالىــسى . ئىــشلهيدىغان بىــر خىمىــيه ئىنجىنېــرى ئىــكهن

. ئويۇنچۇق بولىدىغان، ھهم بالىسىغا بهزى كېرەكلىـك بىلىملهرنـى ئۆگىتىـدىغان بىـر ئويۇنچـۇق ئىزدەپتـۇ

ــاپتۇ ــۇق تاپالم ــداق ئويۇنچ ــن ئۇن ــېكىن ھهچ يهردى ــۇرۇش . ل ــىركهت ق ــۆزى ش ــشى ئ ــۇ كى ــلهن ب ــۇنىڭ بى ش

ئىدىيىسىگه كېلىپ، خۇسۇسىي كاپىتالىستالردىن مهبلهغ پۇلى ھهل قىلىپ، ئـۆزى ياشـاۋاتقان شـهھهردىال

كېيىن بۇ شىركهت تهرەققىي قىلىپ، ئۇ كىشىنىڭ ئـۆز پـۇل بـايلىقىمۇ نهچـچه ئـون . بىر شىركهت قۇرۇپتۇ

ڭ نېۋادا شىتاتىدا تۇرىدىغان شانه مـالهك ئىـسىملىك بىـر خىمىـيه ئامېرىكىنى. مىليون دولالرغا يېتىپتۇ

ئۇنىڭغـا دورا ئىـزدەپ، ئـۆزى قانائهتلهنگىـدەك . مۇتهخهسسىسىنىڭ چېچى ئىنتايىن كۆپ چۈشۈپ كېتىپتـۇ

ئۆزى بۇرۇن ئىشلهۋاتقىنى ئادەمنىڭ چېچى قويۇق يېرىنىـڭ چېچىنـى ئېلىـپ، ئـۇنى . بىر نهرسه تاپالماپتۇ

چېچـى شـاالڭ يهرگه كۆچۈرىـدىغان بىـر دوختۇرخانـا بولـۇپ، مـالهك بۇنـداق ئوپېراتـسىيه چېچى يوق يـاكى

شۇنىڭ بىـلهن ئـۇ ئـۆزى بۇنىڭغـا دورا ئىجـات قىلىـش يولىـدا ئىزدىنىـشكه باشـالپ، . ئۇسۇلىنى ياقتۇرماپتۇ

قۇرۇپ، نهچچه يىل تىرىشىپ يۈرۈپ، بىر چاچ ئۆستۈرىدىغان ماينى ئىجات قىلىپ، ئۆز ئالدىغا بىر شىركهت

بولۇپ، ئۇ ئامېرىكىـدا " سالپ مهد "بۇ ماينىڭ ئىنگلىزچه ئىسمى . بۇ ماينى ئىشلهپ چىقىرىپ سېتىۋاتىدۇ

. ھازىرمۇ كۆپ مىقتاردا سېتىلىۋاتىدۇ

مهلۇم بىر كهسپته، مهلۇم بىر نهرسىنى اليىهىلهپ ئىشلهپ چىقىرىدىغان شىركهتته نۇرغۇن يىـل ) 4(

پۇختا ئىگىلىۋالغاندىن كېيىن، باشقىالر ئۈچـۈن ئىـشلهيدىغان بـۇرۇنقى ئىشلهپ، تېخنىكىنى ۋە بىلىمنى

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

52

كالىفورنىيهنىـڭ سـىلىكون جىلغىـسىدا . شىركهتتىن چىقىپ كېتىپ، ئۆز ئالدىغا شـىركهت قۇرىـدىغانالر

مهن يۇقىرىــدا تىلغــا ئالغــان، . شــىركهت قۇرۇۋاتقانالرنىــڭ نۇرغــۇنلىرى مانــا مۇشــۇ خىلــدىكى كىــشىلهردۇر

ق گىــراج ئىــشىكىنى ئــاچقۇچىنى رېمونــت قىلىــدىغان ئــادەممۇ ئېهتىمــال ئاشــۇ ئهســۋابنى ئېلېكترونلــۇ

بۇجـۇرىنى -ئىشلهپ چىقىرىدىغان شىركهتته بىـر مهزگىـل ئىـشلىگهن ئـادەم بولـۇپ، ئـۇ نهرسـىنىڭ ئۇجـۇر

پۈتۈنلهي ئۆگىنىپ بولغاندىن كېيىن بۇرۇنقى شىركىتىدىن چىقىپ كېتىپ، ئۆز ئالدىغا شىركهت قۇرغـان

. لۇشى مۇمكىنبو

ئـانچه كـۆپ . قىسقىسى، شىركهت قۇرۇش، مۇستهقىل ئىگىلىك تىكلهشـنىڭ ھهر خىـل يـوللىرى بـار

ــدۇ ــىركهت قۇرااليـ ــشىلهرمۇ شـ ــوق كىـ ــاالنتى يـ ــۆز . تـ ــىله، ئـ ــۇھىم مهسـ ــى ئهڭ مـ ــۇ يهردىكـ ــدىكى -بـ ئۆزىـ

، كهلگۈسـىدە ئارتۇقچىلىقالرنى تولۇق بايقاش، جهمئىيهت ۋە كىشىلهرنىڭ ئېهتىياجىنى تولۇق چۈشىنىش

بىرەر شىركهت قۇرۇش غايىسىنى تىكلىگهندىن كېـيىن، بىـر تهرەپـتىن توختىمـاي پۇرسـهت ئىـزدەش، يهنه

ئۆزىــدە بىلىــم، --ئــۆزىنى ئاشــۇنداق بىــر يۆنىلىــشنى بــويالپ تهرەققىــي قىلدۇرۇشــتۇر -بىــر تهرەپــتىن ئــۆز

دىغان بىــر ئامىــل، ئادەمــدە بىــر بۇنــداق ئىــشتا كهم بولــسا بولمايــ. تېخنىكــا ۋە قــابىلىيهت يېتىلدۈرۈشــتۇر

بۇنى ئىنگلىـزچه . ئىشنى باشالپ، دەتتىكوم دەپ كۆرۈپ بېقىشقا جۇرئهت قىلىش ئىرادىسى ۋە ئىقتىدارىدۇر

بـالىنى قـانچه ئهركىـن قويـۇپ بېرىـپ چـوڭ قىلـسا، بالىنىـڭ بـۇ . دەپ ئاتايدۇ " اپابله ئوف تاكىڭ ئا رىسك "

. ققىي قىلىدۇجهھهتتىكى ئىقتىدارىمۇ شۇنچه ياخشى تهرە

نويابىر كۈنى، ھازىرقى زامان ئىگىلىـك باشـقۇرۇش نهزەرىيىـسىنىڭ پىـشىۋاسى دەپ -11يىلى -2005

ــدى ــامېرىكىلىق پهتهر درۇكهر ئهپهن ــان ئ ــدى 95ئاتالغ ــات بول ــشىدا ۋاپ ــر . يې ــشىچه، بى ــڭ قارى ــۇ ئادەمنى ئ

ته ئۆزىنىــڭ بــارلىقىنى شــىركهتنىڭ مۇۋەپپهقىيهتلىــك بولۇشــىدىكى ئهڭ ئــاچقۇچلۇق ئامىــل بــۇ شــىركهت

ئىنگلىــزچه (شـىركهتكه ئاتىغـان خادىمالرنىـڭ بولۇشـىدىن، شــۇنداقال ئـۆز مهھـسۇالتىنى تهشـۋىق قىلىـش

.بىلهن يېڭىلىق يارىتىشقا ئىقتىسادىي كىرىمدىنمۇ بهكرەك كۆڭۈل بۆلۈشتىن ئىبارەت") ماركهتىڭ"

دۆلىتىمىــزدىن چهت ئىــسالھات، ئېچىــۋېتىش سىياســىتى يولغــا قويۇلغانــدىن بۇيــان . 6

53

ئوقـۇش پۈتتۈرگهنـدىن كېـيىن بۇالرنىـڭ . ئهلـلهرگه چىقىـپ ئوقۇيـدىغان ئۇيغـۇرالر كۆپهيـدى

بهزىلىــرى قايتىــپ كهلــدى، بهزىلىــرى قېلىــپ قالــدى، ســىز بــۇ ئىككــى مهســىلىگه قانــداق

قارايسىز؟

ۇرالرنىــڭ يىلالردىــن باشــالپ ئوقــۇش يــولى بىــلهن ئامېرىكىغــا كهلــگهن ئۇيغ -80مهن ئالــدى بىــلهن

. ئامېرىكىدا تۇرۇپ قېلىشىنىڭ قانداق باشالنغىنىنى قىسقىچه تهسۋىرلهپ ئۆتهي

ئۇيغــۇر 17ئايــدا، مېنىــڭ تهشهببۇســۇم ۋە تهشكىللىــشىم بىــلهن، ئامېرىكىــدىكى -3يىلــى -1993

تهڭرىتـاغ ئوۋەرسـهئاس سـتۇدەنتس "ئىنگلىزچه (ئائىلىسى بىرلىشىپ، تهڭرىتاغ ئوقۇغۇچىالر ئۇيۇشمىسى

شـۇ چاغـدا، مهن . نى قـۇردۇق ) دەپ ئاتىلىدۇ " توسسا"بولۇپ، قىسقارتىلىپ " ند سچوالرس ئاسسوىئاتىئون ئا

3ئـۇ خهتـته مهن ئۇيغـۇرالرنى مۇنـداق . توسسا نىڭ نىزامنامىسى بىلهن بىر چاقىرىق خېتى يازغان ئىـدىم

ئوئۇتـسىدە (ىرتىدىكى ئۇيغۇرالر ۋەتهن س ) 2، )ئىنسىدە پهئوپله (ۋەتهن ئىچىدىكى ئۇيغۇرالر ) 1: تۈرگه بولگهن

مېنىڭ شـۇ قاغـدا توسـسا نـى ). ئوئۇت پهئوپله -ئىن(كېلىپ تۇرىدىغان ئۇيغۇرالر -ۋەتهنگه بېرىپ ) 3، )پهئوپله

خىلـدىكى ئۇيغـۇرالرنى بهرپـا -3قۇرۇشتىكى مهقسىدىم، يۇقىرىقى چـاقىرىق خېتىـدە ئوتتۇرىغـا قويۇلغـان

ى تىلغا ئېلىشىمدىكى سهۋەب، ئهينى ۋاقىتتـا مهنـدە ۋەتهنـدىمۇ ۋە مېنىڭ بۇ يهردە بۇ ئىشالرن . قىلىش ئىدى

چهت ئهللهردىمۇ ئىشلىيهلهيدىغان، ئالىي دەرىجىلىك بىلىمگه ياكى يۇقىرى تېخنىكىغـا ئىـگه بىـر ئۇيغـۇر

قوشۇنىنىڭ بهرپا بولۇشى توغرىسىدا ئىنتايىن كۈچلۈك ئارزۇيۇمنىـڭ بـولغىنىنى ئهسـكهرتىپ ئۆتۈشـتىن

. ئىبارەت

ھــازىرقى ئامېرىكىنىــڭ (يىلــى ســېنتهبىردە، ئامېرىكىنىــڭ شــۇ قاغــدىكى پرېزىــدېنتى بــۇش -1993

-تولــۇق"يىلىــدىكى تىئهنــئهنمهن ۋەقهســى توغرىــسىدا بىــر -89) پرېزىــدېنتى گهئــورگه بۇشــنىڭ دادىــسى

ئايـدىن بـۇرۇن جۇڭگـودىن كهلـگهن -10يىلـى -1990نى تهستىقالپ، ) ئهخهۇتىۋە ئوردەر " (ھوقۇقلۇق بۇيرۇق

دەپ ئاتىلىــدىغان ") گــرەئهن ارد"ئىنگلىــزچه " (يېــشىل كــارد"ئوقۇغۇقىالرنىــڭ ھهممىــسىگه ئامېرىكىــدا

يېــشىل كاردقــا ئېرىــشىش دېگهنلىــك، ئامېرىكــا نوپۇســىغا كىــرىش . كېنىــشكىنى بېرىــشنى قــارار قىلــدى

خۇددى ئامېرىكا دېگهنلىك بىلهن ئوخشاش بولۇپ، ئۇنىڭغا ئېرىشكهن ئادەم مۇتلهق كۆپ ساندىكى ئىشالردا

ئۇالرنىــڭ ئامېرىكــا پۇخراســىغا سېلىــشتۇرغاندا ئىككــى چــوڭ . گراجــدانىغا ئوخــشاش مۇئــامىله قىلىنىــدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

54

قالغــان جهھهتــلهردە، ھهتتــا . ئامېرىكــا پاســپورتى يــوق) 2. ســايالم ھوقــۇقى يــوق) 1: پهرقــى بولــۇپ، ئــۇالر

مۇشـۇ يېـشىل . راسىغا پۈتۈنلهي ئوخشاش تۆلهيدىغان ئالىي مهكتهپ ئوقۇش پۇلى جهھهتتىمۇ، ئامېرىكا پۇخ

يىل ئۆتكهندىن كېيىن، بىر ئادەم ئامېرىكا پۇخرالىقىغـا ئىلتىمـاس قىلـسا 5كارد كېنىشكىگه ئېرىشىپ،

مىڭـدىن 60شۇ قاغدا يېشىل كارد ئالغان جۇڭگولۇق ئوقۇغۇچىالرنىڭ سـانى مېنىـڭ مـۆلچهرىمچه . بولىدۇ

ــدە ــۇپ، ئۇنىــڭ ئىچى ــۆپ بول ــۈن (ك ــۈمچه مېنىــڭ بۈگ ــسابالپ كۆرۈش ــدى 10) ھې ــار ئى ــۇر ب ــدا ئۇيغ . ئهتراپى

10ئـۇ ۋاقىتتـا ئامېرىكىـدىكى ئۇيغـۇر ئوقۇغۇچىالرنىـڭ سـانى ئـاران . قالغانلىرى ئاساسهن خهنـزۇالر ئىـدى

ئهينـى ۋاقىتتـا، ئامېرىكىـدىكى ئۇيغـۇر . كىشى يېشىل كارد ئالدى 10نهچچه بولغاچقا، ئۇالردىن تهخمىنهن

بىزمـۇ يېـشىل . چىدە بۇ يهردە قېلىپ قېلىـشنى ئوياليـدىغانالرمۇ ئاساسـهن يـوق ئىـدى ئوقۇغىچىالرنىڭ ئى

كهتمهسـلىكنى -كارد خهۋىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن، بىر ئايدىن كۆپرەك ۋاقىـت ۋەتهنـگه قايتىـپ كېـتىش

بىزنى قېلىپ قېلىش يولىنى تالالشقا ئىلهامالنـدۇرغان بىـر چـوڭ ئىـش شـۇ بولـدىكى، ئهينـى . ئويالشتۇق

ــۇقىرىقى قارارىغــا ــڭ ي ــو ھۆكــۈمىتى ئامېرىكىنى ــچىلىقىدىكى جۇڭگ ــڭ خىئائوپىــڭ باش ــى دې ۋاقىتتىك

مىڭـدىن ئـارتۇق ئوقۇغـۇچى ئىچىـدە ھۆكـۈمهت راســخودى 60ھېلىقـى . ھهقىقىـي نارازىلىـك بىلدۈرمىـدى

ــاالۋرغىچه بولغــ ــدە باك ــۇالر كهم دېگهن ــسىمۇ، ئ ــۇقىرى بول ــايىتى ي ــسبىتى ناھ ــلهن كهلگهنلهرنىــڭ نى ان بى

ئوقۇشىنى جۇڭگودا دۆلهت خىراجىتى بىـلهن تاماملىغـان بولـسىمۇ، جۇڭگـو ھۆكـۈمىتى بىـر مـۇخبىرالرنى

كۈتۈۋېلىش يىغىنىـدا بـۇ ئىـش توغرىـسىدا بىـر بايانـات ئـېالن قىلىـپ قويـۇپال، بـۇ ئىـشقا ھهقىقىـي تـۇردە

. نارازىلىق بىلدۈرمىدى

-ونىــــڭ ئىقتىــــسادى بىــــلهن پهنبــــۇ نېمىــــشقا بىلهمــــسىز؟ يېقىنقــــى يىلالردىــــن بۇيــــان جۇڭگ

مىڭـدىن ئـارتۇق كىـشى ئىنتـايىن چـوڭ 60تېخنىكىسىنىڭ تېز سۈرئهتته تهرەققىي قىلىشىدا ھېلىقـى

مىڭ ئادەمنىڭ ئائىله تهۋەلىرىمۇ ئامېرىكىغـا كېلىـپ، بۇشـنىڭ ھېلىقـى 60كېيىنچه بۇ (رول ئويناۋاتىدۇ

مىڭـدىن 150ۇالرنىڭ سانى مېنىڭ مۆلچهرىمچه بۇيرۇقىنىڭ سهۋەبى بىلهن ئامېرىكىلىق بولۇۋالغان خهنز

ئۇالرنىڭ چهت ئهلـدە تـۇرۇپ ئويناۋاتقـان رولـى، جۇڭگوغـا قايتقـان ئهھـۋال ئاستىدىكىـسى ). ئېشىپ كهتتى

بــۇنى ئهينــى ۋاقىتتــا دېــڭ خىئائوپىــڭ ناھــايىتى ياخــشى . بىــلهن سېلىــشتۇرغاندا جىــق كــۆپ بولۇۋاتىــدۇ

55

. ا قارشىلىق كۆرسهتمىگهن ئىدىشۇڭا جۇڭگو ھۆكۈمىتى بۇنىڭغ. بىلهتتى

ــشىدا ــۇرۇپ قېلى ــدە ت ــدىن چهت ئهل ــۇش پۈتتۈرگهن ــۇپ، ئوق ــدە ئوق ــڭ چهت ئهل ــنىڭچه ئۇيغۇرالرنى مې

: مهقسهت بار4ئاساسلىغى مۇنداق

. پهن، يۇقىرى تېخنىكا ۋە ئۆز كهسپىنىڭ ئهڭ يۇقىرى پهللىسىگه چىقىش-ئىلىم) 1

تهپكه كىرگـۈزۈش، بالىلىرىغـا خىـزمهت تېپىـپ بېـرىش، بالىسىنى ياخشى تهربىيىلهپ ئالىي مهك ) 2

ــدىكى غهم ــرىش يولى ــقا چىقى ــگه ئوقۇش ــسىنى چهت ئهل ــىدە بالى ــسا كهلگۈس ــاكى بولمى ــشىلهردىن -ي ئهندى

چهت ئهلنىــڭ ئىلغــار مائارىــپ شــائارىتىدىن پايــدىلىنىپ، بــالىلىرىنى بېسىمــسىز ھالــدا ئهڭ . قۇتۇلــۇش

شۇ ئارقىلىق بالىلىرىڭ كهلگۈسىدە ياخشى ھايات كهچۈرىشىنى يۇقىرى سهۋىيىگىچه ياخشى تهربىيىلهپ،

.كاپالهتكه ئىگه قىلىش

ئــۆز ئىقتىــدارىنى ئهڭ يــۇقىرى دەرىجىــدە جــارى قىلــدۇرۇپ، مــاددىي جهھهتــته ياخــشى تۇرمۇشــقا ) 3

. ئېرىشىش، روھىي جهھهتته ئهركىن ياشاش

. ىشالرنى قىلىپ بېرىشمىللهت ئۈچۈن ۋەتهندە تۇرۇپ قىلىپ بېرەلمهيدىغان بهزى ئ) 4

لېكىن، مېنىڭچه يۇقىرىقى تۆتىسى ئاساسـلىق مهقـسهتلهردىن . باشقا مهقسهتلهرمۇ بولۇشى مۇمكىن

سـهۋەبنى كـۆزدە 4مهن ئهينى ۋاقىتتا ئامېرىكىدا تۇرۇپ قېلىشنى قارار قىلغانـدا، مانـا يـۇقىرىقى . ئىبارەت

ۇرمهنگه ئۆزىنىڭ چهت ئهلدىكى تۇرۇپ قېلىـشىدىكى بۇ يهردە مهن چهت ئهلدىكى ھهر بىر ئوق . تۇتقان ئىدىم

نۇرغــۇن جۇڭگولــۇقالر ئۈچــۈن چهت ئهلــدە ياشاشــقا . ســهۋەبىنى بىــر ئــويالپ بېقىــشىنى تهكلىــپ قىلىــمهن

بۇنــداق بولۇشــىنى جۇڭگونىــڭ . ســهۋەبلهر بولۇشــى مــۇمكىن-3 ۋە -2ھهممىــدىن بهك تــۈرتكه بولــۇۋاتقىنى

جۇڭگودا نوپۇسنىڭ كۆپ بولۇشى، مهكتهپنىڭ قىس بولۇشى، ئـادەملهر يهنى، . ھازىرقى ئهھۋالى بهلگىلىگهن

ئۈچۈن ئۆز ئىقتىدارىنى ئهڭ يۇقىرى دەرىجىدە جارى قىلدۇرۇپ، ئۆز ئۆمرىدە ئـۆز قـابىلىيىتى يـول قويغـان

ئهڭ يۇقىرى پهللىگىـچه كۆتۈرۈلـۈش پۇرسـىتىنىڭ بولماسـلىقى نۇرغـۇن كىـشىلهرنى چهت ئهلـگه چىقىـپ

مهن مۇشۇ سۆھبهتنىڭ ئالدىنقى قىسىملىرىدىمۇ ئېيتىپ ئۆتۈپ كهتكهندەك، جۇڭگودا . ۇكېتىشكه ئۈندەيد

كهلگۈسىدە بىرەر ئالىي مهكتهپكه كىرگۈزۈش . يېتىلىش شارائىتى ئانچه نورمال ئهمهس -بالىالرنىڭ ئۆسۈپ

ىالرنى بــال. ســىنىپتىن باشــالپ قــاتتىق بېــسىم بىــلهن تهربىيىلهيــدۇ-1ئــانىالر بــالىلىرىنى -ئۈچــۈن، ئاتــا

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

56

شـۇنداقتىمۇ بـۇ بالىالرنىـڭ كهلگۈسـىدە بىـرەر . نهچچه سائهت ئـۆگىنىش قىلىـشقا مهجبۇراليـدۇ 10كۈنىگه

ــگه ئهمهس ــالهتكه ئى ــشى كاپ ــتهپكه كىرەلى ــالىي مهك ــۇنى . ئ ــۇ، ئ ــرەلىگهن تهقتىردىم ــتهپكه كى ــالىي مهك ئ

رىغا چۇشــلۇق خىــزمهت پۈتتۈرگهنــدىن كېــيىن ئوقۇغــان كهســپىگه، ئوقۇغــان دەرىجىــسىگه ۋە ئــۆز ئىقتىــدا

نوپــۇس كــۆپ، خىــزمهت پۇرســىتى بهك كهمچىــل بولغاچقــا، نۇرغــۇن . تاپالىــشى يهنه كاپــالهتكه ئىــگه ئهمهس

كىشىلهر ئۆزىنىڭ پۈتۈن ئۆمرىنى ئۆز ئىقتىدارىدىن جىق تـۆۋەن دەرىجىلىـك بىـر ئىـشنى قىلىـش بىـلهن

جارى قىلدۇرىدىغان پۇرسـهت بولماسـلىق ئىنسانالر ئۈچۈن ئۆز ئىقتىدارىنى . ئۆتكۈزۈشكه مهجبۇرى بولىدۇ

ئۇنـداق ئـادەملهر ئـۆزىنى خـۇددى قهپهزدىكـى ئۇچـار جـانىۋاردەك ھـېس . بىر ئىنتايىن ئېچىنىشلىق ئىـش

دېـگهن " ئامېرىكـا غايىـسى "ئامېرىكىدا چهت ئهلدىن كۆچمهن بولۇپ كهلگهن كىشىلهر توغرىسىدا . قىلىدۇ

ــار ــامئامېرىـــان"بـــۇنى ئىنگلىزچىـــدە . بىـــر ســـۆز بـ ــا كېلىـــدىغان . دەپ ئاتايـــدۇ" درەئـ يهنـــى، ئامېرىكىغـ

ئۇنداقتا بۇ غايه نـېمه؟ ئـۇ . نى قوغلىشىپ كېلىدۇ " ئامېرىكا غايىسى "كۆچمهنلهرنىڭ مۇتلهق كۆپ قىسمى

بولسىمۇ، ئـۆز ئىقتىـدارىنى ئهڭ زور دەرىجىـدە جـارى قىلـدۇرۇپ، مـاددىي جهھهتـته رونـاق تېـپىش، ھهمـدە

. ئامېرىكىدا ھهمـمه ئـادەملهر ئۈچـۈن مۇشـۇنداق پۇرسـهت بـار . اشاشتىن ئىبارەت روھىي جهھهتته ئهركىن ي

مانا بۇ ئامېرىكىنىڭ پۈتۈن دۇنيادىكى شۇنچه نۇرغۇن مىللهتنى ۋە شۇنچه نۇرغۇن كىشىلهرنى ئۆزىگه جهلپ

شـۇنداقال ئـۇ ئامېرىكىنىـڭ دۇنيـادىكى ئهڭ كۈچلـۈك دۆلهت بولـۇپ . بىـر سـهۋەبتۇر -قىاللىشىدىكى بىردىن

مهكـسىكا بىــلهن كانـادا ئامېرىكــا : "ئۆزىـدىن -نۇرغـۇن كىـشىلهر ئــۆز . تۇرالىـشىدىكى ئاساسـلىق ســهۋەبتۇر

بىــرىگه قوشــنا تــۇرۇپ، نــېمه ئۈچــۈن -بىــلهن ئوخــشاش بىــر كونتىنېنتنىــڭ ئۈســتىدە تــۇرۇپ، ھهمــدە بىــر

ال، ئـۇ بولـسىمۇ بۇنىـڭ ئاسـالىق سـهۋەبى پهقهت بىـر . دەپ سورىـشىدۇ " ئامېرىكىدەك تهرەققىـي قىاللمايـدۇ؟

شـۇڭا مېكـسىكا ئامېرىكـا . دۆلهتنىڭ سىياسىي سىستېمىسىدىكى ۋە دۆلهت قانۇنىدىكى پهرقتىن ئىبارەت

ــبهغهل ــى كهم ــادىكى خېل ــسادى دۇني ــڭ ئىقتى ــسىمۇ، ئۇنى ــنا بول ــا قوش ــر يهردە، ھهم ئامېرىكىغ ــلهن بى بى

. دۆلهتلهرنىڭكى بىلهن ئوخشاش دەرىجىدە تۆۋەن تۇرماقتا

تېخنىكـا ۋە - مىـڭ كىـشىدەك ئۇيغـۇر مىللىتىنىـڭ مائارىـپ، پهن 60لىلىرىمۇ يۇقىرىقى ئۇيغۇر زىيا

تۆھپه قوشۇشنى خاالمدۇ؟ مېنىڭچه تۆھپه . ئىقتىسادىي تهرەققىياتىغا تۆھپه قوشاالمدۇ؟ ئهلۋەتته قوشااليدۇ

57

ئۇيغـۇر دىيارىغـا ئهمهلىيهتته، چهت ئهللهردە ئوقۇپ، . قوشۇشنى خااليدىغانالر مۇتلهق كۆپ ساننى ئىگىلهيدۇ

پهن، ئىلمىـي تهتقىقـات ۋە ئىگىلىـك -قايتىپ بېرىپ، ئىنتايىن ناچار شارائىت ئاستىدىمۇ مائارىپ، ئىلىـم

يــارىتىش جهھهتــلهردە ناھــايىتى مــۇھىم ئىــشالرنى قىلىۋاتقــان، چــوڭ تــۆھپىلهرنى يارىتىۋاتقــان ئۇيغــۇر

بۇنـداقالرنىڭ . مهركىـزى قۇرغـانالرمۇ بـار ئۆز يانچۇقىـدىن پـۇل چىقىرىـپ، تهتقىقـات . ياشلىرى خېلى كۆپ

مهن بۇ يهردە مىللهتنىڭ مهنپهئىتىنى ھهممىـدىن ئهال . ئىچىدە ياپوندا ئوقۇغانالر كۆپرەك ساننى ئىگىلهيدۇ

بىلىپ، چهت ئهلدىكى ئوقۇشنى پۈتتۈرگهندىن كېيىن ئۇيغۇر دىيارىغا قايتىپ، ھازىر ئۇيغۇر خهلقى ئۈچۈن

. ىتىۋاتقان بارلىق ياشالرغا چىن كۆڭلۈمدىن چوڭقۇر تهشهككۈر ئېيتىمهنھهر خىل خىزمهتلهرنى كۆرس

ئۇ بولسىمۇ، بىر قىسىم ئۇيغۇر . مهن بۇ يهردە تىلغا ئېلىپ ئۆتمىسهم بولمايدىغان يهنه بىر مهسىله بار

ــار پهن ــادىكى ئهڭ ئىلغ ــۇرۇپ، دۇني ــدە ت ــڭ چهت ئهل ــلهن -زىيالىلىرىنى ــقىالر بى ــىدە باش ــا ساھهس تېخنىك

-دۇنيادا، بىر مىللهتنىڭ ئىلغار مىللهت ئىكهنلىكـى . هتلىشىشى ئۇيغۇرالر ئۈچۈن ناھايىتى پايدىلىق رىقاب

. كۆپلۈكىگه قاراپ بهلگىلىنىـدۇ -ئهمهسلىكى شۇ مىللهتنىڭ دۇنيا تهرەققىياتىغا قوشقان تۆھپىسىنىڭ ئاز

ايتىــپ، ئۇيغــۇر دىيارىــدا شــۇڭا شــارائىت يــار بهرگهن ۋاقىتتىمــۇ، ھهمــمه ئۇيغــۇر زىيالىلىرىنىــڭ ۋەتهنــگه ق

ــوغرا ئىــش ئهمهس ــشىنى تهلهپ قىلىــش ت ــزمهت قىلى ــان . خى ــتىگه بولغ ــۇر مىللى ــدا ئۇيغ ــداق قىلغان بۇن

ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ دۇنيـادىكى ئىلغـار مىللهتـلهر بىـلهن . پايدىسىدىن زىيىنى چوڭراق بولۇشى مۇمكىن

ىنى بىلىـۋېلىش ھهمـدە ئـۇنى دۇنياغـا تـوغرا سېلىشتۇرغاندا ئهقىل، تاالنت ۋە ئىقتىدار جهھهتته قانداقلىق

دۇنيادىكى ئىلغار بىلىـم . نامايهن قىلىش ئۈچۈن، بىر قىسىم ئۇيغۇرالر چوقۇم چهت ئهلدە ئىشلىشى كېرەك

بـۇ . بىلهن ئهڭ يېڭى تېخنىكىنى ئىگىـلهپ، خهلقئـارا سـهھنىدە باشـقىالر بىـلهن رىقابهتلىشىـشى كېـرەك

مهن . ىشالرنى پهقهت ئۇيغـۇر دىيارىـدا تـۇرۇپال قىلىـش مـۇمكىن ئهمهس جهھهتته زۆرۈر بولغان بىر قىسىم ئ

دېگهن شىركهتته ئىشلهۋاتقاندا، شىركهتتىن بىر قـانچه خىـل ئوپتىكىلىـق خهۋەرلىـشىش " ۋاۋەسپلىتتهر"

مهن ئۇنى . ئۈسكۈنىلىرىگه ئىشلىتىدىغان كىچىك تىپلىق زاپچاسالرنى ئىشلهپ چىقىرىشنى قارار قىلدى

بــۇ . هرەققــى قىلدۇرۇشــتىكى ئهڭ مــۇھىم تېخنىكىلىــق خادىمنىــڭ بىــرى بولــۇپ ئىــشلىدىماليىهىــلهپ، ت

مىڭ دولالرلىق ئوپتىكىلىق اليىهىلهش يۇمـشاق 120ئوپتىكىلىق زاپچاسالرنى اليىهىلهش ئۈچۈن بىزگه

10ئـۇالرنى ئىـشلهپ چىقىـرىش ئۈچـۈن . ئـۇنى شـىركهتتىن سـېتىۋالدى . دېتاللىرى كېـرەك بولغـان ئىـدى

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

58

ئۇنىمۇ شىركهتتىن سېتىۋېلىپ، بىـر چـوڭ شـىركهت بىناسـىدا . ون دولالرلىك ئۈسكۈنه كېرەك ئىدى مىلي

بۇنــداق ئىــشالر ئۇيغــۇر دىيارىــدىال ئهمهس، جۇڭگونىــڭ باشــقا جايلىرىــدىمۇ ئاســانلىقچه . تهييــارالپ چىقتــى

ېــگهن بىــر د" ئۇيغۇرالرنىــڭ قولىــدىن ھهچ ئىــش كهلمهيــدۇ"مهن كىچىكىمــدىن تارتىــپ . مــۇمكىن ئهمهس

يىلالردىن باشالپ چهت ئهلگه چىقىـپ ئوقـۇپ، چهت ئهلـدە تـۇرۇپ -80مانا ھازىر . مۇھىتتا چوڭ بولغانىدىم

دېگهن باھانىڭ پۈتۈنلهي خاتا ئىكهنلىكىنى، " ئۇيغۇرالرنىڭ قولىدىن ھېچ ئىش كهلمهيدۇ "قالغان ئۇيغۇرالر

ــادىكى ئهڭ ــته دۇنيــ ــدار جهھهتــ ــت ۋە ئىقتىــ ــۇ تاالنــ ــدە ئۇيغۇرالرنىڭمــ ــڭ كهينىــ ــار مىللهتلهرنىــ ئىلغــ

ئامېرىكا، ياپونىيه ۋە ياۋروپا ئهللىـرىگه ئوقۇشـقا چىققـان ئۇيغۇرالرنىـڭ . تۇرمايدىغانلىقىنىنى ئىسپاتلىدى

ئهھۋالىغــا نهزەر سالــساق، ئۇالرنىــڭ ئىچىــدە نۇرغــۇنلىرى ئــۆز فاكۇلتېتىــدا ئوقۇغۇچىالرنىــڭ ئهڭ ئالدىــدا

ئۆزى ئوقۇغان مهكتهپلهردە ئىنتايىن ياخـشى تهسـىر قوزغـاپ، باشـقا ئۇالرنىڭ مۇتلهق كۆپ قىسمى . ئوقۇدى

چهت ئهلـدە ئوقۇغـان ئوقۇغۇچىالرنىـڭ . دۆلهتتىن كهلگهن چهت ئهللىك ئوقۇغۇچىالرنى ھهيرانلىققـا قويـدى

. نۇرغۇنلىرى ئوقۇش پۈتتۈرگهندىن كېيىنمۇ ئىنتايىن مۇھىم خىزمهتلهرگه ئورۇنالشتى

ــۆزىگه ــۇ يهردە ئ ــدا " جهك"مهن ب ــشىمىز يېقىن ــر ۋەتهندى ــان بى ــسمى قويۇۋالغ ــگهن ئىنتېرنېــت ئى دې

دېـگهن سهھىپىـسىدە ئـېالن " مهشـهۇر كىـشىلهر "تـور بېتىنىـڭ ) http://www.izdinix.com(وم .ئىزدىنىخ

دېــگهن مــاۋزۇدىكى يازمىــسىنى ئوقــۇپ " مهن بىلىــدىغان بىــر قىــسىم ئۇيغــۇر دوكتــورلىرى "قىلغــان،

گهرچه بــــۇ يهردە تونۇشــــتۇرۇلغىنى پهقهت بىــــر قىــــسىم ئۇيغــــۇر . هنچىقىــــشىنى تهشــــهببۇس قىلىــــم

يىلنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرالر 20دوكتورلىرىنىڭ قىسقىچه ئهھۋالى بولسىمۇ، ئۇنى ئوقۇش ئارقىلىق يېقىنقى

پهن ۋە تېخنىكا ساھهسـىدە قانچىلىـك ئىلگىرلهشـلهرنى ھاسـىل قىلغـانلىقىنى، دۇنيـادىكى باشـقا -ئىلىم

ــله ــدىغانلىقىنى مهلــۇم دەرىجىــدە ئىلغــار مىللهت ــدا تۇرى ــداق ئورۇن ر بىــلهن سېلىــشتۇرغاندا ئۇيغــۇرالر قان

. چۈشىنىپ يهتكىلى بولىدۇ

ئۇالرنىـڭ پهرزەنتلىرىچـۇ؟ ئۇالرنىـڭ . يۇقىرىدا چهت ئهلدە تۇرۇپ قالغـان چـوڭالر ئۈسـتىدە توختالـدىم

ن مۇتلهق كۆپ سـاندىكى ئۇيغۇرالرنىـڭ پهرزەنتلىرى چهت ئهلدە قانداقراق ئورۇن تۇتۇۋاتىدۇ؟ مهن بىلىدىغا

ــدە ئىنتــايىن ئهال دەرىجىــدە ئوقۇۋاتىــدۇ ــۆز مهكتهپلىرى ــدىكى ئۇيغۇرالرنىــڭ . پهرزەنتلىــرى ئ ســىز چهت ئهل

59

ــۆيلىرىگه كىرســىڭىز، ئۇالرنىــڭ پهرزەنتلىــرىگه مهكتهپــتىن بهرگهن، تامغــا چــاپالغلىق تۇرغــان نۇرغــۇن ئ

چهت ئهلدىكى ئۇيغۇر پهرزەنتلىرىنىڭ مۇتلهق كۆپ قىسمى ئـۆز مېنىڭ بىلىشىمچه . مۇكاپاتالرنى كۆرىسىز

ئۆتكهن يىلـى ئامېرىكىـدىكى بىـر ئۇيغۇرنىـڭ قىـزى دۇنيـادىكى ئهڭ . سىنىپىنىڭ ئهڭ ئالدىدا ئوقۇۋاتىدۇ

بـۇ يىـل كـالىفورنىيهدە تۇرىـدىغان دوسـتىمىز . داڭلىق بولغان ھارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتىگه ئوقۇشـقا كىـردى

ئـالىي مهكتهپنىـڭ بىـرى 15ىـڭ ئـوغلى ئامېرىكـا بـويىچه ئهڭ يـۇقىرى ئورۇنـدا تۇرىـدىغان ئادىل ئاتاۋۇلالن

دۇنيـادىكى ئهڭ ئالـدىنقى . بولغان لوس ئانجېلېـستىكى كـالىفورنىيه ئۇنىۋېرسـىتېتىگه قوبـۇل قىلىنـدى

ىـدا ئالىي مهكتهپنىڭ ئىچىدىكى مهكتهپلهرگه ئوقۇشـقا كىـرگهن ئۇيغـۇر پهرزەنتلىـرى ھـازىر ئامېرىك 100

. يىلغا كۆپىيىۋاتىدۇ-يىلدىن

مهن بــۇ يهردە ئــۆزۈم ناھــايىتى پهخىرلىنىــدىغان بىــر ئۇيغــۇر ســىڭلىمىزنى قىــسقىچه تىلغــا ئۆتــۈپ

باشـالنغۇچ مهكـتهپ بىـلهن ئوتتـۇرا . بۇ سىڭلىمىزنىڭ ئىـسمى رېيهـان بـاكتۇر . كېتىشنى مۇۋاپىق كۆردۈم

باكـاالۋىر بىـلهن ماگىـستېرلىق ئۇنـۋانلىرىنى . نمهكتهپنى ئۇيغـۇر دىيارىنىـڭ جهنـۇبىي قىـسمىدا ئوقۇغـا

ئۇنىڭــدىن كېــيىن ئامېرىكىنىــڭ جهنــۇبىي كارولىنــا شــىتاتىدىكى . چىڭخــۇا ئۇنىۋېرســىتېتىدىن ئالغــان

ئۇنىۋېرسـىتېتىگه ئېلېكتىـر ئىنجىنېرلىـق كهسـپى بـويىچه دوكتورلـۇق ئوقۇشـىغا ) لهمسون(كلېمسون

ز قالغانـدا، سـىڭلىمىز رەيهاننىـڭ بىـر ئىلمىـي ماقالىـسى ئۆتكهن يىلـى ئوقـۇش پۈتتۈرۈشـكه ئـا . كىرگهن

خهلقئارا رادىيو ئىلمىي بىرلىكىنىڭ ئامېرىكىـدىكى مهملىكهتلىـك كـومىتېتى تهرىپىـدىن ئۆتكـۈزۈلگهن

شـىتاتىنىڭ ) ئۇتـاھ (بۇ يىل سىڭلىمىز رەيهان يۇتا . بىر ئىلمىي ماقاله كۆرىكىدە بىرىنچىلىككه ئېرىشتى

ا شـىتات ئۇنىۋېرسـىتېتىگه پروفېسـسورلۇققا قوبـۇل قىلىنىـپ، بـۇ يىـل كـۈزدىن لوگان شهھىرىدىكى يۇتـ

ئىنجىنېرلىــق كهســپىنى ئوقــۇش ۋە . باشــالپ ئهشــۇ مهكــتهپكه ئىــشقا چۈشــمهكچى بولــۇپ تۇرۇۋاتىــدۇ

ئىــشلىتىش ناھــايىتى قىــيىن بولغاچقــا، ئامېرىكىــدىكى ئــاق تهنلىــك قىــزالر ئىچىــدە بــۇ كهســىپنى

ئۇنى دوكتورلۇققىچه ئوقۇيدىغانالر، ئوقۇش پۈتتۈرۈپ بولغانـدىن كېـيىن ئـالىي . ئاز ئوقۇيدىغانالر ئىنتايىن

لـېكىن، بىـر ئۇيغـۇر قىـزى بـۇ ئىـشنى . مهكتهپته مۇشۇ كهسپنىڭ پروفېسـسورى بولىـدىغانالر تېخىمـۇ ئـاز

نغـا ئهتراپىـدا تـۇرۇپ، ئىلمىـي تهتقىقـاتنى ئاساسـىي ئورۇ 30سىڭلىمىز رەيهاننىڭ يېشى تېخى . قىاللىدى

قويىـــدىغان، دوكتورلـــۇق ئوقۇغـــۇچىلىرىغىچه تهربىيىلهيـــدىغان ئامېرىكىـــدىكى بىـــر ئـــالىي مهكـــتهپكه

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

60

مهن بــۇ يهردە رەيهاننىــڭ ئىــشلىرىنى بىــر قــانچه جــۈمله ســۆز بىلهنــال تهســۋىرلىگهن . پروفېســسور بولــدى

-هڭـگهن جاپـا بولساممۇ، ئۇنىڭ ھازىرقىـدەك نهتىجىـگه ئېرىـشىش ئۈچـۈن بېـسىپ ئـۆتكهن مۇساپىـسى ۋە ي

رەينان ۋەتهندىكى ۋاقتىـدىال تاغقـا چىقىـش . مۇشاقهتلىرىنى يازسا بىر كىتاب بولىدىغانلىقىغا ئىشىنىمهن

ئامېرىكىغــا كهلگهنــدىن كېيىنمــۇ تاغقــا . تهنههرىكىتــى بىــلهن شــۇغۇللىنىپ، ئــۆز ئىرادىــسىنى تاۋلىغــان

ملهشتىكى بىـر ۋاسـىته تهرىقىـسىدە چىقىش بىلهن تاغدا قار تېيىلىشنى ئۆزىنىڭ ئىرادىسىنى مۇستهھكه

. داۋامالشتۇرغان

ــاردەمچى پروفېســسور ــتهپ پروفېســسورلىرى ي ــالىي مهك ــدا ئ ــسور (ئامېرىكى ــستانت پروفهس ، )ئاسسى

ــسېنت پروفهســسور ــگه 3دەپ جهمئىــي ) پروفهســسور(ۋە پروفېســسور ) ئاســسوىئاته پروفهســسور (دوت دەرىجى

پروفېسـسور بولـۇپ كىـرگهنلهر چوقـۇم يـاردەمچى پروفېسـسور دوكتورلۇقنى يېڭىـدىن پۈتتـۈرۈپ، . بۆلۈنىدۇ

يىل سىناق مهزگىلى بولۇپ، بۇ جهرياندا ياخـشى 5دەسلهپكى . دەرىجىسى بىلهن خىزمهت باشلىشى كېرەك

يىـــل ياخــــشى 3-2ئۇنىڭـــدىن كېــــيىن يهنه . ئىـــشلىگهنلهر دوتــــسېنتلىق دەرىجىـــسىگه كۆتۈرۈلىــــدۇ

ئـادەتته دوكتورلـۇق ئۇنـۋانىنى ئېلىـپ بولـۇپال، بىـرەر . ر بوالاليـدۇ ئىشلىگهندىن كېيىن رەسمىي پروفېسسو

ئۇيغۇر دىيارىدا تۇغۇلۇپ . مهكتهپكه ياردەمچى پروفېسسور بولۇپ كىرىشنىڭ ئۆزىال ئانچه ئاسان ئىش ئهمهس

بىـز سـىڭلىمىز رەيهـان . ئۆسكهن بىر ئۇيغۇر قىزىنىڭ ئامېرىكىـدا ئاشـۇنداق قىاللىـشى تېخىمـۇ شـۇنداق

. ىن پهخىرلهنمهي تۇرالمايمىزباكتۇرد

چهت ئهلــگه ئوقۇشــقا چىقىــپ، چهت ئهلــدە تــۇرۇپ قالغانالرنىــڭ ھهممىــسىنىڭ كىنــدىكىنىڭ قېنــى

بۇالرنىڭ كۆپىنچىسى باشالنغۇچ مهكتهپنى، ئوتتۇرا مهكتهپنى، ھهتتا . ئۇيغۇر دىيارىدىكى تۇپراققا تۆكۈلگهن

شۇڭا بىزنىـڭ ئۇيغـۇر . ئىچكى ئۆلكىلىرىدە تاماملىغان ئالىي مهكتهپنىمۇ ئۇيغۇر دىيارىدا ياكى جۇڭگونىڭ

ئۇالرغــا قــولىمىزدىن كېلىــشىچه ياردەمــدە بولــۇش . دىيارىغــا ۋە ئۇيغــۇر خهلقىــگه ۋىجــدانىي قهرزىمىــز بــار

بىــز دۇنيانىــڭ قانــداق بىــر يهرىــدە ياشىــشىمىزدىن قهتئــى نهزەر، مۇشــۇنداق بىــر . مىللىــي بــۇرچىمىز بــار

بىزنىڭ چهت ئهلدە ياشىشىمىزنىڭ ئۆزىال ئۇيغۇر . ي بۇرچىمىزدىن تېنىۋااللمايمىز ۋىجدانىي قهرز ۋە مىللى

-ئهگهر بىز يۇقىرىدا تىلغـا ئېلىنغـان ئىلىـم . مىللىتى ئۈچۈن بىرەر ئاالھىدە قىممهت ئېلىپ كېلهلمهيدۇ

61

ە پهننىڭ يۇقىرى پهللىـسىگه چىقىـپ، چهت ئهلـدىكى ئهڭ ئىلغـار مىللهتـلهر بىـلهن رىقابهتلىـشىش ھهمـد

ــۇر ــز ئۇيغ ــدىن بى ــساق، ئان ــشالرنى قىاللى ــارلىق ئى ــيىلهپ چىقىــش قات ــى ياخــشى تهربى پهرزەنتلىرىمىزن

. مىللىتى ئۈچۈن بىر ئاز قىممهت يارىتااليمىز

ــك ئهمهس ــۇ يېتهرلى ــېكىن، بۇم ــورنىمىز ۋە . ل ــدىكى ئ ــڭ چهت ئهل ــدا، بىزنى ــتۇرۇپ ئېيتقان ئومۇمالش

تىـن باشـقا " يهنه بىـر خخـخ لىـق "، يـاكى " بىـر ئـامېرىكىلىق يهنه"، "يهنه بىر چهت ئهللىـك "قىممىتىمىز

بولماسلىقىمىز بىز ئىشلهۋاتقان ئىدارىگه ياكى بىز ياشاۋاتقان دۆلهتكه ئانچه -بىزنىڭ بولۇش . نهرسه ئهمهس

ئهگهر ئىدارىمىزدە بىـز بولمىـساق، ئورنىمىزغـا باشـقا بىـر . چوڭ تهسىر كۆرسىتىپ كهتمهسلىكى مۇمكىن

چهت ئهلدە ياشـاپ . ئهمما، ئۇيغۇر مىللىتى ئۈچۈن بىز ئۇنداق ئهمهس . ال تېپىپ سهپلىيهلهيدۇ ئادەمنى ئاسان

تۇرۇپ، ئۇيغۇر دىيارى ۋە ئۇيغۇر خهلقى ئۈچۈن قولىدىن كېلىشىچه ياردەمـدە بولىـدىغانالر ئۇيغـۇرالر ئۈچـۈن

دىن بىــــز ئۆزىمىزنىــــڭ بۇنــــداق قىممىتىنــــى ھهرگىــــز ئېــــسىمىز. ئىنتــــايىن قىممهتلىــــك بــــايلىق

ئهگهر بىزنىــڭ ئهســلى مهقــسىدىمىز مــاددىي جهھهتــتىن يــۇقىرى دەرىجىلىــك . چىقارماســلىقىمىز كېــرەك

. ئورۇنغا ئېرىشىشال بولغان بولسا، بىزنىڭ چهت ئهلگه چىقىـشىمىزنىڭ ھـېچ قانـداق ھـاجىتى يـوق ئىـدى

. بـدان ياشـىيااليتتۇق نۇرغۇنلىرىمىز چهت ئهلگه چىقمىغان بولساق، ئۇيغۇر دىيارىدىمۇ ماددىي جهھهتـته ئو

. ئهڭ مۇھىم مهخسهتمۇ بولماسلىقى كېرەك. بىر مهقسهت ئهمهس-شۇڭا ماددىي تۇرمۇش بىردىن

بهزىــلهر ياخــشى . بىــر ئــادەمگه خۇشــاللىق ۋە بهخــت ئېلىــپ كېلهلهيــدىغان نۇرغــۇن ئىــشالر بــار

بهزىلهر . قىلىدۇ بهزىلهر ياخشى يېگهنلىكىدىن بهختلىك ھېس . كىيىنگهنلىكتىن بهختلىك ھېس قىلىدۇ

بهزىلهر باشقا ئىش ئۈچۈن بهختلىك ھـېس . بىر بهختىيار ئائىله قۇرغانلىقى ئۈچۈن بهختلىك ھېس قىلىدۇ

مهن بـۇ . قانداق ئىش بىلهن ئـۆزىنى ئهڭ بهختلىـك ھېـسابالش ئـادەمگه قـاراپ ئوخـشاش بولمايـدۇ . قىلىدۇ

ئـۇ . بىـر ئىـشنى تىلغـا ئالمـاي تۇرالمـايمهن يهردە بىر ئادەمگه بهختلىك تۇيغۇسى ئېلىپ كېلىدىغان باشـقا

بولــسىمۇ، باشــقىالرغا قولىــدىن كېلىــشىچه يــاردەم قىلىــپ، ئــۆز ئهتراپىــدىكى بىــر قىــسىم كىــشىلهرنىڭ

" ماكه ئا دىففىرەنه ئون ئوتههرس ئاند يوئۇر وممۇنىتي "بۇنى ئىنگلىزچه . تهقدىرىدە ئۆزگىرىش پهيدا قىلىش

بۇنـداق بهخـت . ئاشۇرالىغان ئادەم ئۆزىدە چهكسىز بهختلىك ھهس قىالاليـدۇ بۇ ئىشنى ئهمهلگه . دەپ ئاتايدۇ

. تۇيغۇسىنىڭ ئورنىنى باشقا ئىشالر بىلهن ئېلىشى مۇمكىن ئهمهس

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

62

مهن يېقىندا تېلېۋىزوردا دۇنياغا داڭلىق فىزىكا ئالىمى، نىسپىيلىك نهزەرىيىـسىنىڭ ئىجادچىـسى،

ــ ــالبهرت ئېينى ــشكهن ئ ــا ئېرى ــل مۇكاپىتىغ ــۆردۈم نوبې ــم ك ــك فىل ــر ھۆججهتلى ــسىدا بى . شتېيىن توغرى

-1933. يىلى گېرمانىيهدىكى بىر ئوتتۇرا دەرىجىلىك ياھۇدىي ئائىلىسىدە تۇغۇلغان -1879ئېينىشتېيىن

يىلى گېرمانلىقالرنىڭ باستۇرۇشىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن ئامېرىكىغا قېچىـپ كېلىـپ، بىـر قـانچه داڭلىـق

ئاپرىل كۇنى ۋاپات بـولغىچه ئامېرىكىـدا -18يىلى -1955نلىرىدا ئىشلهپ، ئۇنىۋېرسىتېتتا ۋە تهتقىقات ئورۇ

گهرچه ئېينىـشتېيىن چهت ئهلـدە تۇغۇئـۇپ، ئاساسـهن . فىزىكا ساھهسىدە داۋاملىق يېڭىلىقالرنى ياراتقان

چهت ئهلــدىال ياشــاپ، گېرمــانىيه ۋە ئامېرىكــا قاتــارلىق دۆلهتلهرنىــڭ شــۇنچه چــوڭ يــاردىمىگه ئېرىــشكهن

ۇ، ئۆلۈپ كېتىشتىن بۇرۇن ئۇ ئۆزىنىڭ ئىلمىي تهتقىقات يولىدىكى ئورىگىنال قول يازمىلىرىنىـڭ بولسىم

. مانا بۇ مىللهتپهرۋەرلىكنىڭ بىر ياخشى مىسالىدۇر. ھهممىسىنى ئىسرائىلىيهگه تهقدىم قىلغان

ق ئويلىنىـپ مهن چهت ئهلدە ياشاۋاتقان ھهر بىر ئۇيغۇر ۋەتهنداشنىڭ تۆۋەندىكى سوئال ئۈستىدە ئـازرا

مهن ئۇيغۇرۇم ئۈچۈن نېمه ئىش قىلىپ بهردىم؟ مهن ئۇيغـۇرۇم ئۈچـۈن نـېمه . بېقىشىنى تهۋسىيه قىلىمهن

ئىــش قىلىــپ بېــرەلهيمهن؟ ئۇيغــۇر خهلقــى ھــازىر تارىختــا مىــسلى كۆرۈلــۈپ باقمىغــان دەرىجىــدە بىزنىــڭ

ئانىـسىغا -لمـاي، ئـۆزلىرىنى ئاتـا ئالىي مهكتهپنـى پۈتتـۈرۈپ بولۇپمـۇ، خىـزمهت تاپا . ياردىمىمىزگه مۇھتاج

ئهگهر سىز چهت ئهلدە پروفېسـسور . باقتۇرۇۋاتقان ئۇيغۇر ياشلىرى بىزنىڭ ياردىمىمىزگه ئىنتايىن مۇھتاج

. بولسىڭىز، ھهر يىلى ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىدىن بىرنى ئېپكېلىش ئېهتىماللىغى بـارمۇ، ئىزدىنىـپ باقـسىڭىز

ماڭــدۇرۇۋاتقان بولــسىڭىز، ســىزنىڭ شــۇ شــىركىتىڭىزگه ئهگهر ســىز چهت ئهلــدە بىــرەر شــىركهت قــۇرۇپ

ئوخشاش شىركهتتىن بىرنى ئۇيغۇر دىيارىدا قۇرۇپ، ئۇنىڭغا ئۇيغۇر ياشلىرىنى خىزمهتچى قىلىـپ ئېلىـپ

ياكى سىز چهت ئهلدە بىر مۇۋەپپهقىيهتلىك ئىگىلىك . ماڭدۇرۇش ئىمكانىيىتى بارمۇ، ئويلىنىپ باقسىڭىز

ىڭىزنىــڭ كهســپىي ساھهســىدە ئۇيغــۇر دىيارىــدىن ئۇيغــۇر ياشــلىرىنى خىزمهتچــى ياراتقــان بولــسىڭىز، ئۆز

ئامېرىكىــدىكى ئۇيغۇرالرنىــڭ خهۋىرىــدە . قىلىــپ ئېپكــېلىش ئېهتىمــاللىقى بــارمۇ، تهكــشۈرۈپ باقــسىڭىز

بولغىنىدەك، ھازىر ئامېرىكىدا يۇمشاق دېتال بىلهن شۇغۇللىنىدىغان كهسپىي خادىمالرنىڭ كهم دېگهنـدە

ئهينــى ۋاقىتتــا ئۇالرنىــڭ ئامېرىكىغــا كېلىــشىدىكى يــولنى ۋە . ھىندىــستانلىقالر بولــۇپ كهتتــىيېرىمــى

63

ھىندىستاندىكى يۇمشاق دېتال ئىگىلىكىنىڭ تېـز ۋە مـۇنتىزىم ھالـدا تهرەققىـي قىلىـش يولىنىمـۇ دەل

ــدى ــان ئىـ ــستانلىقالر ئاچقـ ــاۋاتقان ھىندىـ ــدا ياشـ ــانىالردى . ئامېرىكىـ ــوڭ دوختۇرنـ ــدىكى چـ كى ئامېرىكىـ

خــۇددىي ھىندىــستانلىقالرغا ئوخــشاش، . سېــستىراالرنىڭ يېرىمىــدىن تولىــسى فىلىپىنلىقــتهك قىلىــدۇ

دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن كۆچمهن قىلىپ ئهكهلگهن فىلىپىنلىقالرنىـڭ -2ئۇالرمۇ ئهينى ۋاقىتتا ئامېرىكا

للهتلهرمـۇ ئۆزىنىـڭ خۇددىي مۇشۇ مىللهتـلهرگه ئوخـشاش، قالغـان نۇرغـۇن مى . ياردىمىگه ئېرىشكهن ئىدى

ئهســلى دۆلىتىكــى خهلقىنىــڭ گۈللىلنىــشىگه ۋە ئۇالرنىــڭ چهت ئهلــگه چىقىــپ راۋاجلىنىــشىغا ياردەمــدە

. ئۇيغۇرالرنىڭمۇ ئهلۋەتته شۇنداق قىلىش مهجبۇرىيىتى بار. بولۇۋاتىدۇ

ىـپ، يېقىندا مېنىڭ ئامېرىكىدا ئىگىلىك باشقۇرۇشـتا ئوقۇيـدىغان بىـر تونۇشـۇم ماڭـا تېلېفـون قىل

ئۆزى ئوقۇش پۈتتۈرگهندىن كېيىن ئىنتېرنېـت ئـارقىلىق ۋەتهنـدىكى ئۇيغـۇر ياشـلىرى ئۈچـۈن ئىگىلىـك

. مهن بـۇ خهۋەردىـن ئىنتـايىن خۇشـال بولـدۇم . باشقۇرۇش كهسپىي مهكتىپى ئـېچىش ئارزۇسـىنى ئېيتتـى

اليدىغان ئىـشالردىن بۇ ساھادە چهت ئهلدىكىلهر قىال . بىر يېڭى باشلىنىش . چۈنكى، بۇ بىر يېڭى يۈزلىنىش

ۋەتهنـدىكىلهر مۇشـۇنداق چهت ئهلـدە تـۇرۇپ، ئۆزلىرىنىـڭ غېمىنـى . يهنه نۇرغۇنلىرى بار بولۇشـى مـۇمكىن

" org.uyghurscholars.www"بــۇرۇنقى ( com.meripet.wwwمهن . يهيــدىغانالرغا ھــازىر ئىنتــايىن مۇھتــاج

نـى ئېچىـپ، چهت ئهلـدىكى ئۇيغۇرالرغــا ۋەتهنـدىكى يـاش ئوقۇغۇچىالرنىـڭ چهت ئهلـگه چىقىــپ ) تـور بېتـى

قىلغانـدىن كېـيىن، ئوقۇشىغا ياردەم قىلىش ئۈچۈن باشلىغان بۇ ئىشىمغا ياردەمدە بولۇشـىنى ئىلتىمـاس

ئاۋىسترالىيه، تۈركىيه، فرانسىيه، ئىتالىيه، مااليـسىيا، كانـادا، . ماڭا خېلى كۆپ كىشىلهردىن جاۋاب كهلدى

ئارقىــدىن ماڭــا يــاردەم -دۇبهي ۋە يــاپونىيه قاتــارلىق دۆلهتلهردىكــى بىــر قىــسىم ئــوت يــۈرەك ياشــالر ئارقــا

قىـسىملىرى ئـۆزلىرى بىلىـدىغان ئۇچـۇرالرنى يىغىـپ، بۇالر ئىچىدىكى بىـر . قىلىدىغانلىقىنى بىلدۈردى

. وم تور بېتىدە بـار .ھازىر بۇ ئۇچۇرالرنىڭ ھهممىسى مهرىپهت. رەتلهپ يېزىپ چىقىپ، ماڭا ماڭدۇرۇپ بهردى

ئهركىـن ئاكـا، سـىز ئېهتىمـال ھـازىر بهك ئالـدىراش بولـۇپ كهتـكهن : "يهنه بىر قىسىم كىشىلهردىن ماڭـا

ئـۇالرنى . ر بىز قىالاليدىغان ئىشالر بولسا، ئۇالرنىڭ ھهممىسىنى بىزگه تاپشۇرۇڭ ئهگه. بولۇشىڭىز مۇمكىن

-بـۇ كىـشىلهر ھـازىر ھهقىقهتهنمـۇ ئـۈن . دېگهنگه ئوخشاش ئىنتايىن قىزغىن خهتلهر كهلـدى " بىز قىاليلى

. اتىدۇتىنسىز ۋە نامسىز ھالدا مېنىڭ ۋەتهندىكى ياشالرغا ياردەم قىلىش ئىشلىرىمغا ھهمكارلىشىپ بېرىۋ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

64

ــا" ــڭ ھهر " ئوقي ــدۇرۇپ، دۇنيانى ــۇرۇپ ماڭ ــسىنى ق ــخهت گۇرۇپپى ــاھوئو ئهل ــڭ ي ــدى ئۇيغۇرالرنى ئهپهن

ئامېرىكىــدىكى . جايلىرىــدىكى ئۇيغۇرالرنىــڭ ئۆزئــارا ئۇچــۇر ئالماشتۇرىــشىغا قواليلىــق ئېپكېلىــپ بهردى

ــدى ــن ئهپهن ــۇڭ "مهمهت ئهمى ــاغالم بول ــدۇرۇپ " س ــسىنى ماڭ ــېلخهت گۇرۇپپى ــر ئ ــگهن بى ــۇرالرنى دې ، ئۇيغ

. مهن يــۇقىرىقى ۋەتهنداشــالردىن ئىنتــايىن رازىــمهن . ســاغالملىققا ئائىــت ئۇچــۇرالر بىــلهن تهمىنلهۋاتىــدۇ

ــاردەم ــايىن مىننهتت ــۇالردىن ئىنت ــدىغان . ئ ــڭ قىالالي ــدىكى ئۇيغۇرالرنى ــته چهت ئهل ــۇ جهھهت ــا، مهن ب ئهمم

ئهلــدە ئوقۇۋاتقــان ھهر بىــر ئۇيغــۇر بولۇپمــۇ مهن ھــازىر چهت . ئىــشلىرى تېخىمــۇ كــوپ، دەپ ئــوياليمهن

-ئوقۇغۇچىدىن ئۆزى ئوقۇۋاتقان مهكتهپتىكى ئۇيغۇرالر ئوقۇش مۇكاپات پۇلىغا ئېرىشىش ئېهتىماللىقى بار

يوقلــۇقىنى تولــۇق ئېــنىقالپ چىقىــپ، ئهگهر ئاشــۇنداق ئېهتىمــاللىق بولــسا، مۇناســىۋەتلىك ئۇچــۇرالرنى

ــشىنى تو ــا ماڭــدۇرۇپ بېرى ــپهت. لىمــۇ ئۈمىــت قىلىــمهن يېزىــپ چىقىــپ، ماڭ ــۈن .مهرى ــور بېتــى پۈت وم ت

چهت ئهلدىكى ئۇيغۇرالر ئۇنىڭـدىن پايـدىلىنىپ، ۋەتهنـدىكى ئۇيغـۇر ياشـلىرىغا يـاردەم . ئۇيغۇرالرغا مهنسۇپ

ھهمدە پۈتـۈن كۈچـۈم بىـلهن ئۇالرغـا . قىلماقچى بولسا، مهن ئۇنداقالرنى ئىنتايىن قىزغىن قارشى ئالىمهن

. الرغا ئوڭايلىق تۇغدۇرۇپ بېرىمهنياردەمدە بولۇپ، ئۇ

دەپ تـور بهت ئىـسمى قويۇلۋالغـان بىـر ۋەتهندىـشىمىز ھـازىر " ھهللـولىفه "ئۇيغۇر دىيارىدىكى ئۆزىگه

ــۆھبهت " ــلهن سـ ــۇرالر بىـ ــۆرگهن ئۇيغـ ــدۇ " چهت ئهل كـ ــۆھبهت خاتىرىـــسىنى تهييارالۋاتىـ ــر سـ ــگهن بىـ . دېـ

بــۇ ئىــش . ىــر كىتــاب قىلىــپ چىقىرىــدىكهن ئاڭلىــشىمچه بــۇ قېرىندىــشىمىز ئــۇ ســۆھبهتنى كېيىــنچه ب

لهت ئۈچـۈن زور مېـنىڭچه بۇمـۇ مىلـ . تـور بېتىـدە بـار ئىـكهن com.izdinix.wwwتوغرىسىدىكى ئۇقتۇرۇش

چهت ئهل كۆرگهن ئۇيغۇرالرنىڭ سانى ئومۇمىي ئۇيغۇر نوپۇسىنىڭ بىـر پىرسـهنتىنىمۇ . پايدىلىق بىر ئىش

ــدۇ ــكىل قىلماي ــۆرۈش . تهش ــانى ك ــىرتقى دۇني ــازىرمۇ س ــسمى ھ ــۆپ قى ــۇتلهق ك ــىنىڭ م ــۇرالر نوپۇس ئۇيغ

ق قىممىتى يوق نۇرغۇن ئۇچۇرالر چهت ئهلدىكى ئۇيغۇرالرغا ھېچ قاندا . پۇرسىتىگه ئېرىشهلمهي ياشاۋاتىدۇ

ماۋۇ ئىش ئۇيغۇر جهمئىيىتىدە مۇنداقتى، مهن تۇرۇۋاتقـان . "ۋەتهندىكىلهر ئۈچۈن يېڭىلىق بولۇپ تۇيۇلىدۇ

، دېگهنگه ئوخـشاش نهرسـىلهرنىڭ "دۆلهتته، مهن بىلله ياشاۋاتقان مىللهتنىڭ جهمئىيىتىدە مۇنداق ئىكهن

شـۇڭا مهن چهت ئهلـدىكى ئۇيغـۇر . ىـز ئۈچـۈن زور قىممىتـى بـار ھهممىسىنىڭ ئۇيغۇر دىيارىـدىكى خهلقىم

65

ئهپهندىنىڭ چاقىرىقىغا قىزغىن ئاۋاز قوشۇپ، ئۆزلىرى كـۆرگهن، ئاڭلىغـان ۋە " ھهللولىفه"ۋەتهنداشالرنىڭ

بىـز چهت . بېشىدىن كهچۈرگهن نهرسىلهرنى يېزىپ چىقىپ، ئۇنىڭغا ماڭدۇرۇپ بېرىشىنى ئۈمىد قىلىمهن

ئىمكانىيهتنىڭ بارىچه . ن ئۇيغۇرالر، مهلۇم مهنادىن ئېلىپ ئېيتقاندا، تهلهيلىك كىشىلهرمىز ئهلدە تۇرۇۋاتقا

بىـــز يۇقىرىـــدا تىلغـــا ئېلىنغـــان يـــولالر بىـــلهن ئۇيغـــۇر دىيارىـــدىكى چهت ئهلنـــى كـــۆرۈش پۇرســـىتىگه

. ئېرىشهلمىگهن تهلهيسىز خهلقىمىزگه ياردەم قىلىشقا تىرىشايلى

ــا دەڭ خىئائوپ ىــڭ ئامېرىكىــدىكى جۇڭگولــۇق ئوقۇغۇچىالرنىــڭ ئامېرىكىــدا قېلىــپ ئهينــى ۋاقىتت

ئۇنىــڭ ئهشــۇ دانىــشمهنلىكىنىڭ . قېلىــشى مهسىلىــسىدە ھهقىقهتهنمــۇ دانىــشمهنلىك قىلغــان ئىــدى

پېنى، يۇقىرى تېخنىكىسى ۋە ئىقتىسادىي تهرەققىياتى ئۈچۈن نۇرغـۇن پايدىـسى بولـدى -جۇڭگونىڭ ئىلىم

ر قىلغان ئىشالر چهت ئهلدىكى ئۇيغۇر ئوقۇغـۇچىالر ئۈچۈنمـۇ پۈتـۈنلهي مۇۋاپىـق ئۇ تهسهۋۋۇ . ھهم بولۇۋاتىدۇ

لېكىن، جۇڭگـودىن چهت ئهلـگه ئوقۇشـقا چىقىـپ، ئوقـۇش پۈتتۈرگهنـدىن كېـيىن چهت ئهلـدە . كېلهر ئىدى

تــۇرۇپ قالغــان خهنــزۇ ئوقۇغــۇچىالر بىــلهن سېلىــشتۇرغاندا، تۈرلــۈك ئهندىــشه ۋە توســالغۇالر تۈپهيلىــدىن،

ئازادە بېرىپ كېلىشى، ئۇ يهرگه مهبلهغ سېلىپ، ئىگىلىك يارىتىشى -غۇرالرنىڭ ئۇيغۇر دىيارىغا ئهركىن ئۇي

پهن، يـۇقىرى تېخنىكـا ۋە ئىقتىـسادىغا تـۆھپه قوشۇشـى تـېخىچه دېگهنـدەك -ۋە ئۇ يهرنىڭ مائارىـپ، ئىلىـم

ى يوقىتىـپ، مهمـۇرىي ئهگهر يهرلىك ھۆكۈمهتلهر سىياسىي جهھهتتىكى ئهندىشىن . باشلىنىپ كېتهلمىدى

جهھهتته ئاسانلىق تۇغدۇرۇپ بهرسـه، چهت ئهلـدە تـۇرۇپ قالغـان ئۇيغـۇرالردىن ئۇيغـۇر دىيارىغـا بېرىـپ، ئـۇ

.يهرگه ھهر خىل يولالر بىلهن ياردەم قىلىدىغانالر چوقۇم كۆپىيىدۇ

چهت ئهلدە تۇرۇپ قالغان ئۇيغۇرالر ئۈچـۈن قانـداق قىلىـپ ئـۆز پهرزەنتلىرىنـى : سوئال-7

ــۇمكىن ــى م ــپه بولۇش ــكۈل ۋەزى ــر مۈش ــيىلهش بى ــپ تهربى ــۇر قىلى ــى . ئۇيغ ــۇ جهھهتتىك ب

ئۆزىڭىزنىڭ بىلگهنلىرىدىن بىر ئاز سۆزلهپ بهرگهن بولسىڭىز؟

سىز بۇ سوئالدا ھهقىقهتهنمۇ ھازىر چهت ئهلدە ياشـاۋاقان ئۇيغـۇرالر دۇچ كېلىۋاتقـان بىـر ئىنتـايىن مـۇھىم

الــدىنقى ســوئالغا بهرگهن جاۋابىمــدا، مهن چهت ئهلــگه ئوقۇشــقا چىققــان ئ. مهســىلىنى ئوتتۇرىغــا قويۇپــسىز

ــداق ــدە مۇنـ ــدا كهم دېگهنـ ــارار قىلغانـ ــشنى قـ ــۇرۇپ قېلىـ ــدە تـ ــۇرالر چهت ئهلـ ــۆزدە 4ئۇيغـ ــسهتنى كـ مهقـ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

66

: تۇتىدىغانلىغىنى ئېيتقان ئىدىم

.پهن، ئالىي تېخنىكا ۋە ئۆز كهسپىنىڭ ئهڭ يۇقىرىئى پهللىسىگه چىقىش-ئىلىم (1

.چهت ئهلنىڭ ئهۋزەللىكىن پايدىلىنىپ، بالىلىرىنى ياخشى تهربىيىلهش (2

ئۆز ئىقتىدارىنى ئهڭ يـۇقىرى دەرىجىـدە جـارىي قىلـدۇرۇپ، مـاددىي جهھهتـته ياخـشى (3

. تۇرمۇشقا ئېرىشىش

.كۈچىنىڭ يېتىشىچه مىللهت ئۈچۈن بىر ئاز ئىش قىلىپ بېرىش (4

ۇش ۋە ئوقۇش پۈتتۈرگهندىن كېيىنكـى خىـزمهت پۇرسـىتى جۇڭگودا نوپۇس كۆپ، ئۇيغۇرالر ئۈچۈن ئوق

مهقـسهت خېلـى -2بهك قىس بولغاچقا، مېنىڭچه چهت ئهلدە تۇرۇپ قالغان ئۇيغۇرالرنىڭ كۆڭلىدە يۇقىرىقى

ئامېرىكىدەك دۆلهتلهرنىڭ شارائىتى ياخشى بولغاچقا، ئۆز پهرزەنتىنى بىلىم . يۇقىرى سالماقنى ئىگىلهيدۇ

ه ھېچ بولمىغاندا ئوتتۇرا دەرىجىلىـك ئىقتىـسادىي سـهۋىيىدە ياشـىيااليدىغان قىلىـپ ۋە ئىقتىداي جهھهتت

بـۇ يهردىكـى يهنه بىـر ئهڭ . ئـانىالر ئۈچـۈن بهك تهسـكه توختىمايـدۇ -تهربىيىلهش كۆپ سانلىق ئۇيغـۇر ئاتـا

" كىلىقئۇيغـۇر ئـامېرى "قىلىپ تهربىيىلهيمىزمـۇ، يـاكى " ئامېرىكىلىق"مۇھىم مهسىله، بالىنى يهنه بىر

دىـن كهچ 7ئامېرىكىدىكى بالىالر ھهر كۈنى ئهتىـگهن سـائهت . قىلىپ تهربىيىلهيمىزمۇ، دېگهندىن ئىبارەت

ســائهت 4-3 گىــچه چهت ئهل مۇھىتىـدا ياشــاپ، پهقهت ئاخـشىمى كارىۋاتقــا چىققىچىلىـك بولغــان 6سـائهت

بولغانلىقى، بۇ جهرياندىمۇ كۆرىـدىغان ئانا بىلهن بىرگه -ۋاقىتال ئۇيغۇرچه سۆزلهپ ئۇيغۇرچه ياشايدىغان ئاتا

تېلېۋىزور يهنىال ئىنگلىز تىلىدا بولغانلىقى ئۈچـۈن، بالىـدا ئۇيغۇرلـۇق يىلتىزىنـى تهرەققىـي قىلـدۇرۇش

ئـانىالر بالىـسىنى ئۇيغـۇر قىلىـپ تهربىـيىلهش ئۈچـۈن -نۇرغۇن ئاتا . بىر ئىنتايىن مۈشكۈل ۋەزىپه ئىكهن

ئۆيدە بالىغـا ئۇيغـۇرچه سۆزلهشـنى . بالىغا ئۆيدە ئۇيغۇرچىدە سۆزلهيدۇ كىچىكىدىن تارتىپ . كۆپ تىرىشىدۇ

بۇنىڭــدىن باشــقا . پىرســهنتتىن كــۆپ ۋاقىتتــا ئۇيغــۇر تامىقىــدۇر 90بىزنىــڭ تامــاقلىرىمىزمۇ . ئۆگىتىــدۇ

ئامېرىكىــدا ئۇيغــۇرالر بىــر قهدەر توپلىــشىپ ئولتۇراقالشــقان ۋاشــىنگتون ۋە نهۋ يــورك شــهھهرلىرى ھهمــدە

پات بىر يهرگه يىغىلىپ ئولتۇرۇش قىلىپ، -نىيه ۋە تېكساس قاتارلىق شىتاتالردىكى ئۇيغۇرالر پات كالىفور

يــاكى ھهر خىــل پائــالىيهتلهرگه . ھهر قېــتىم يىغىلغانــدا بــاللىرىمىزنى بىــرگه ئويناشــقا قويــۇپ بېرىمىــز

67

ىمالىي يىلــــى مايــــدىن ئــــۆكتهبىرگىچه، جهنــــۇبىي كــــالىفورنىيه بىــــلهن شــــ -2005. ئورۇنالشــــتۇرىمىز

بۇ . ئايرىم ھالدا كهم دېگهندە ھهر ئايدا بىر قېتىم داال ئولتۇرۇشى قىلدى -كالىفورنىيهدىكى ئۇيغۇرالر ئايرىم

دەپ ئاتىلىـدىغان بولـۇپ، ئۇنىڭـدا بىـز ئـۆزىمىزگه يـېقىن بىـر ئـاممىۋىي " پىنى"ئولتۇرۇش ئىنگلىزچىدە

هرگه شـهنبه يـاكى يهكـشهنبه كـۈنى چۈشـته باغچىنى ياكى بىـرەر گـۈزەل مۇھىتلىـق ئـورۇننى تـالالپ، شـۇ ي

يـېمىش -ئۆپچه گۆش، ئىچىملىـك ۋە يهل . ھهر بىر ئائىله كهم دېگهندە بىردىن تاماق تهيياراليدۇ . ىزيىغىلىم

بـۇ جهريانـدا . گىـچه ئولتـۇرىمىز 7-6تاكى كهچ سائهت . ئېلىپ، گۆشته ئۇيغۇرالرنىڭ كاۋىپىنى تهيياراليمىز

ادەملهر سـهيلى قىلىـش ئۈچـۈن بهزىـدە مهخـسۇس ئـ . تهنههرىكهت ئويۇنلىرى ۋە باشقا ئويۇنالرنىمۇ ئوينـايمىز

شــۇڭا بــۇ يىغىلىــشىمىزنىڭ شــهكلى . ياســاپ قويغــان يــولالردا بىــر قــانچه كىلــومېتىر مېڭىــپ كېلىمىــز

بــالىلىرىمىز مۇشــۇنداق يىغىلىــپ، بىــرگه . ئــامېرىكىچه، ئهممــا مهزمــۇنى پۈتــۈنلهي ئۇيغــۇرچه بولىــدۇ

شىمالىي كالىفورنىيهدىكى ئۇيغۇرالر نـورۇز يىلى مارت ئېيىدا -2006. ئوينىغاننى ئىنتايىن ياخشى كۆرىدۇ

ــورۇز ۋە ئۇيغــۇر تارىخىغــا ئائىــت . بايرىمىــدا بىــر يىغىلىــش قىلــدى ئۇنىڭــدا ئۇيغــۇرچه شــېئىر ئوقــۇش، ن

تـۆت ياشـتىن . سوئالالرغا جاۋاب تېپىش، ئۇيغۇرچه نومۇرالرنى كۆرسىتىش قاتـارلىق پائـالىيهتلهرمۇ بولـدى

مانــا بــۇالر بىزنىــڭ ئامېرىكىــدىكى ئۇيغــۇر . مىــسى نومــۇر كۆرســهتتى نهچــچه ياشــقىچه بالىالرنىــڭ ھهم10

ئــادىتى قاتــارلىقالرنى ئۆگىتىــشتىكى -پهرزەنتلىــرىگه ئۇيغــۇر تىلــى، ئۇيغــۇر مهدەنىيىتــى ۋە ئۇيغــۇر ئــۆرپ

يهنـى، بىـز ". مهدەنىيهتـسىز ياشـايمىز "قالغـان ۋاقىـتالردا بىـز . بىر مۇھىتىمىز بولۇپ قېلىۋاتىدۇ -بىردىن

. ئادىتىدىن بهھرىمهن بواللمايمىز-هدەنىيىتى ۋە ئۆرپئۇيغۇر م

ئۇيغۇر ئۆسمۈرلىرىگه ئۇيغۇر مهدەنىيىتى، ئۇيغۇر تىلى ۋە دىنىنى ئۆگىتىش ئۈچـۈن، ۋاشـىنگتوندىكى

بۇ مهكتهپ . دېگهن بىر مهكتهپنى قۇردى " ئۇيغۇر ئۈمىد مهكتىپى "ئۇيغۇرالر بۇنىڭدىن بىر قانچه يىل بۇرۇن

. ر قانچه سائهت ۋاشـىنگتون شـهھىرى رايونىـدىكى ئۇيغـۇر ئۆسـمۈرلىرىگه دەرس ئۆتىـدۇ ھهر شهنبه كۈنى بى

ــۇر -2006 ــر ئۇيغ ــۇ بى ــالىفورنىيهدىكى ئۇيغۇرالرم ــىمالىي ك ــشتا، ش ــدىكى يىغىلى ــورۇز بايرىمى ــق ن يىللى

بـۇ تـور بېتىـدە . مهكتىپى قۇرۇشنى ۋە ئۇيغۇر ياشلىرى ئۈچۈن بىر تور بېتـى بهرپـا قىلىـشنى قـارار قىلـدى

بولــۇپ، ئــۇ تــور بېــتىگه خالىغــان بــاال ئــۆزى بىــر نهرســىلهرنى " باشــقۇرغۇچى"ھهمــمه ئۇيغــۇر ئۆســمۈرلىرى

. قويااليدىغان، بىر نهرسىنى يازااليدىغان قىلماقچى بولدى

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

68

ــلهت ــداق مىلـ ــڭ قانـ ــال ئۇيغۇرنىـ ــا گهپ بىلهنـ ــدا، بالىالرغـ ــتىلىش جهريانىـ ــۈپ يېـ ــدە ئۆسـ چهت ئهلـ

گهپ بىلهنـــال ئۇيغۇرالرنىـــڭ رەھىمـــدىللىكى، . پ بولـــۇش قىـــيىن ئىكهنلىكىنـــى تولـــۇق چۈشـــهندۈرۈ

ئاقكۆڭۈللۈكى، سهمىمىيلىكى، مهرتلىكى ۋە مېهماندوستلۇقى قاتارلىقالرنى ھېس قىلدۇرۇش ئاسـانلىقچه

ــۆرپ . مــۇمكىن ئهمهس ــال ئۇيغــۇر مهدەنىيىتــى ۋە ئ ــادەتلىرىنى ســىڭدۈرۈش مــۇمكىن ئهمهس -گهپ بىلهن . ئ

ــز ــدە، بى ــڭ ئائىلى ــېچ -1996بىزنى ــدە، ھ ــازلىق تهتىل ــى ي ــالىمىزنى ھهر يىل ــدىن باشــالپ ئىككــى ب يىلى

ئۇالر يالغۇز ئۈرۈمچىدىال تۇرمـاي، ۋىـاليهت، . بولمىغاندىمۇ ئىككى يىلدا بىر قېتىم يۇرتقا ماڭدۇرۇپ تۇردۇق

نالر بىـلهن دېهقانالر ئۆيىدە تاماق يهپ، دېهقانانالر بېغىدا يـېمىش يهپ، دېهقـا . ناھىيه ۋە يېزىالرغىچه باردى

بىـر قېـتىم مهن ئـۇالر بىـر . بۇ ئىشالر ئۇالر ئۈچۈن ئىنتايىن قاتتىق تهسىر قىلـدى . مهشرەپ ئويناپ باقتى

دادا، بىـز بـۇ يهردىكـى ۋاقتىمىـزدىن : "ئـايرىم ھالـدا -يېزىدا ۋاقتىدا تېلېفون قىلسام، ئىككـى بـاالم ئـايرىم

مهن بـۇرۇن بـۇ دۇنيـادا ئۇيغـۇر دېهقانلىرىـدەك . قدېهقانالردىن بهك تهسىرلهندۇ . قاتتىق بهھرىمان بولدۇق

ــتىكهنمهن، ــارلىقىنى بىلمهپ ــدى" ياخــشى ئادەملهرنىــڭ ب ــدە تۇرۇۋاتقــان ھهمــمه ئۇيغۇرالرنىــڭ . دې چهت ئهل

شــۇڭا، مهلــۇم مهنــادىن ئېلىــپ . پــات يۇرتقــا ماڭــدۇرۇپ تــۇرۇش شــارائىتى يــوق -بىــزدەك بــالىلىرىنى پــات

ئـانىالر بـالىلىرىنى يۇرتقـا ماڭـدۇرۇپ -ئهگهر شـارائىت بولـسا، ئاتـا . ال يوق ئېيتقاندا، ئۇالر ئۈچۈن باشقا ئام

تۇرسا، ئۇالرغا مىڭ سۆز بىلهن قىلغان تهربىيىنىڭ ئۈنۈمىنى يۇرتقـا بىـر قېـتىم بېرىـپ كېلىـشى بىلهنـال

. شۇڭا مهن بۇ ئىشنى قاتتىق تهشهببۇس قىلىمهن. قازىنااليدۇ

ــدە ــۈپ كهتكىنىمـ ــپ ئۆتـ ــدا ئېيتىـ ــسى مهن يۇقىرىـ ــڭ كۆپىنچىـ ــدىكى ئۇيغۇرالنىـ ــز چهت ئهلـ ك، بىـ

.كۈچىمىزنىڭ يېتىشىچه پهرزەنتلىرىمىزنى ئۇيغۇر قىلىپ يېتىلدۈرۈش ئۈچۈن تىرىشاۋاتىمىز

ــدۇ ــاققىم كېلىۋاتى ــوراپ ب ــوئال س ــر س ــۇ بى ــدى مېنىڭم ــداق : ئهم ــۇرالر قان ــدىكى ئۇيغ ــۇر دىيارى ئۇيغ

قىلىۋاتىدۇ؟

ئهگهر مهن : ۇنداق بىر ئىشقا ئىنتايىن ھهيران قېلىـۋاتىمهن يېقىنقى بىر قانچه يىلدىن بۇيان مهن م

ئۇيغۇر دىيارىدىكى بىرەرسىدىن بىر تېلېفون نومۇرىنى سورىـسام، ئـۇالر ماڭـا چوقـۇم رەقهملهرنـى خهنـزۇچه

ئــون نهچــچه ياشــلىق بــالىالرمۇ . مومــايالرمۇ شــۇنداق- ياشــتىن ئاشــقان بــوۋاي80يېــشى . ئېيتىــپ بېرىــدۇ

69

تېخـى مهن ئـۇالر خهنـزۇچه دەپ . ۋىاليهت ۋە ناھىيىدىكىلهرمۇ شۇنداق . كىلهرمۇ شۇنداق ئۈرۈمچىدى. شۇنداق

بهرگهن ســاننى خاتــا بولــۇپ قالمىــسۇن، دەپ ئۇيغــۇرچه تهكرارلىــسام، ئــۇالر چۈشــىنهلمىگهندەك گــاڭگىراپ

نتۇلۇپ، مۇشۇ بىز ئۇيغۇرالرغا نېمه بولىۋاتىدۇ؟ ئهمدى ئۆزىمىزدىن ۋاز كېچىپ، ئۆزىمىزنى ئۇ . تۇرۇپ قالىدۇ

يىلـدىن ئاشـقان بولـسىمۇ، سـان 20دەرىجىگه كېلىپ قالدۇقمۇ؟ گهرچه ماڭا ئۇيغۇر دىيارىدىن ئايرىلغىلى

ساناشقا كهلگهندە، مهن تېلېفوندا سۆزلىشىپ باققان ۋەتهندىكى نۇرغـۇن كىـشىلهر بىـلهن سېلىـشتۇرغاندا،

ىكى خهلقـقه بىرەرسـى رەقهمنـى خهنـزۇچه مېنىڭچه ئۇيغـۇر دىيارىـد . مېنىڭ ئۇيغۇرچهم كۆپ ياخشى ئىكهن

. ئارا خهنزۇچه سۆزلىشىشكه بىرەرسى مهجبـۇرالۋاتقىنى يـوق -ئۇيغۇرالر ئۆز . دېيىشكه مهجبۇرالۋاتقىنى يوق

ئهگهر ئۆز تىلىمىزنى ئۆزىمىز ئاسرىمىساق، ئۆز تىلىمىزگه ئۆزىمىز كۆيمىـسهك، ئـۆز تىلىمىزنـى ئـۆزىمىز

ئۆزىمىزنىــڭ كونتروللــۇقى ئاســتىدا -ئــۆز. بىــزگه قىلىــپ بهرمهيــدۇقوغدىمىــساق، ئــۇنى باشــقا ھــېچ كىــم

لــېكىن بىــز ئــۆزىمىزگه ھــازىر يــول قويۇلغــان . بولمىغــان ئىــشالر ئۈچــۈن بىزنىــڭ ئــانچه ئامــالىمىز يــوق

ئــاڭلىق ھالــدا ئــۆز . شــارائىتنى ئىنتــايىن قهدىرلىــشىمىز، ئۇنىڭــدىن تولــۇق پايــدىلىنىمىز كېــرەك

ئۇنداق قىلماي تۇرۇپ، مىللهتنىـڭ بۇنىڭـدىن . ى ساقالپ قېلىشىمىز كېرەك تىلىمىزنى قوغدىشىمىز، ئۇن

.كېيىنكى تهقدىرىنى ياخشىالش مۇمكىن ئهمهس

جۇڭگــو مائارىپىــدا، ئــالىي مهكــتهپلهردە ئىجتىمــائىي پهن، تهبىئىــي پهن دەپ : ســوئال-8

قىـقهتهن كـۆپ يىلدىن بۇيـان ئىجتىمـائىي پهنـدە ئوقۇغـانالر ھه 25بىزدە يېقىنقى . ئايرىلغان

سىزچه تهبىئىي پهندە ئوقۇش ئالهمنىڭ خوجايىنى بولۇشنىڭ مۇقهددىمىسىمۇ؟ . بولدى

ئايـدا، ئۇيغـۇر دىيارىـدىن يـاپونىيهگه تـۇنجى قېـتىم ئوقۇشـقا چىققـان ئـالىي مهكـتهپ -4يىلى -1988

هي شـىنجاڭ بىز كېلىـپ ئـۇزۇن ئـۆتم . ئوقۇتقۇچىلىرى ئوقۇشىمىزنى تامامالپ، يۇرتمىزغا قايتىپ كهلدۇق

شۇ چاغـدا يىغىـن . گېزىتىنىڭ ئۈرۈمچىدىكى باش ئىدارىسى بىز بىلهن بىر سۆھبهت يىغىنى ئۇيۇشتۇردى

ــۇ ــسىقلىق تۇرۇپت ــامه ئې ــارچه مۇكاپاتن ــر پ ــدا بى ــسام، تام ــا قارى ــشخانىنىڭ تېمىغ ــان ئى ــا . ئېچىلغ ئۇنىڭغ

دېگهنـگه " تهقـتىم قىلىنـدى يېزىـق ئۆزگهرتىـشته ئىلغـار ئـورۇن بولـۇپ باھـاالنغىنى ئۈچـۈن "يېزىلغىنى

بـۇ سـۆھبهت يىغىنىـدا سـۆزلهش نـۆۋىتى ماڭـا كهلگهنـدە، مهن تامـدىكى . ئوخشاش بىر جـۈمله سـۆز ئىـكهن

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

70

ئهگهر يېزىـــق ئىـــشلىرىنى . مهن تامـــدىكى تهقـــدىرنامىنى كـــۆردۇم: "تهقـــدىرنامىنى كۆرســـىتىپ تـــۇرۇپ

. ، دېـدىم "همهس، جـازا بهرگهن بـوالتتىم ئۆزگهرتىشكه مهن مهسئۇل بولغان بولسام، مهن سـىلهرگه مۇكاپـات ئ

بــۇ چاغــدا يىغىنــدىكىلهر مېنىــڭ . ھهمــدە ســۆزۈمنى ئهســلىدە ســورالغان ســوئالغا يــۆتكهپ داۋامالشــتۇردۇم

لـېكىن، كېـيىن بىلـسهم، گېزىتخانىـدىكى بىـر خـادىم مهن بىـلهن . يۇقىرىقى سۆزۈمگه بىر نهرسه دېمىدى

لىگهن بۇ كىشى كىم بولىدۇ؟ ئهجهپ ئالجىـپ قالغـان كىـشىكهنا سۆز: "ياپونغا بىرگه بارغانالردىن بىرسىگه

. ، دەپتۇ!"بۇ

ئايدا ياپونىيهگه ئوقۇشـقا ماڭغانـدا، ئۇيغـۇرالر تـېخىچه التىـن يېزىقىنـى -9يىلى -1985مهن . شۇنداق

سىنىپىدىن تارتىپ، تاكى ئـالىي مهكتهپنـى پۈتتـۈرگىچه ئاشـۇ يېڭـى -1مهن باشالنغۇچنىڭ . ئىشلىتهتتى

مېنىڭ داداممۇ ئۇيغۇر يېزىغى كونا يېزىقتىن يېڭى يېزىققا ئۆزگهرگهندىن كېيىن . ا ئوقۇغان ئىدىم يېزىقت

نهچچه يىل تىرىـشىپ، يېڭـى يېزىقتىكـى ئۇيغـۇرچه ماتېرىيـالالرنى بىمـاالل ئوقۇيااليـدىغان، ھهمـدە ئاشـۇ

-1988لـېكىن، . بولغانىـدى يېڭى يېزىقتا تېز سۈرئهتته ماقاله يازااليدىغان سـهۋىيهگه ئاللىقاچـان يېتىـپ

.يىلى ياپونىيهدىن كهلسهم، بىزنىڭ بۇرۇنقى كونا يېزىقىمىز ئهسلىگه كهلتۈرۈلۈپ بولۇپتۇ

مهن ياپونىيهگه بارغاندىن كېـيىن، تهرەققىـي قىلغـان دۆلهت ۋە مىللهتلهرنىـڭ ئهھـۋالىنى بىـر قهدەر

ــدۇم ــگه بول ــىتىگه ئى ــىنىش پۇرس ــشىراق چۈش ــاد . ياخ ــا ۋە ياۋروپ ــۇن ئامېرىك ــان نۇرغ ــي قىلغ ىكى تهرەققى

دۆلهتلهرنىڭ ھهممىسى التىـن يېزىقـى ئىـشلىتىدىغانلىقىنى، ئـۇالردا قولىغـا قهلهم ئېلىـپ، خهتنـى قـول

بىلهن يازىدىغان ئىشالر ئاساسهن ئهمهلدىن قالغانلىقىنى، كىشىلهر خهت ياكى ماقاله يازغاندا خهت يېزىش

يـاپونلۇقالرنىڭمۇ ئـۆز يېزىقىـدىكى خهنـزۇچه . ى كـۆردۈم ماشىنىسى ياكى كومپيـۇتېر ئىـشلىتىدىغانلىقىن

.خهتنى ئىمكانقهدەر ئازايتىپ، ئۇنىڭ ئورنىغا ئىنگلىزچه سۆزلهرنى دەسسىتىۋاتقانلىقىنى كۆردۈم

مهن شــىنجاڭ ئۇنىۋېرســىتېتىدە ئوقۇۋاتقــان ۋاقتىمــدا، بىزنىــڭ رەســمىي باســمىخانىالردا بېــسىلغان

بىـز ئاساسـهن مهكـتهپ ئـۆزى تهييارلىغـان لېكـسىيهلهرگه يـاكى . ىدىدەرسلىك كىتابىمىز ئاساسهن يوق ئ

بهزى يـۇقىرى دەرىجىلىـك كهسـپىي . بولمىسا ئۆزىمىز قالدۇرغان دەرس خاتىرىـسىگه تايىنىـپ ئوقۇيتتـۇق

مهن دەرستىن تېزرەك ۋە تولۇقراق خاتىرە . دەرسلهر ئۈچۈن خهنزۇچه كىتابالرنى بىۋاسىته قولالنغان ئىدۇق

71

. ۈچــۈن، بهزى ۋاقىــتالردا دەرس خاتىرىــسىنى ئــۆزۈم ئۆگىنىۋالغــان كونــا يېزىقتــا قالــدۇراتتىم قالــدۇرۇش ئ

تهبىئى پهنلهردە تېكىستلهرنى ئوڭـدىن سـولغا يېزىـپ، ماتېمـاتىكىلىق ۋە خهمىيهلىـك فورمۇالالرغـا يـاكى

سـانلىق رەقهمـلهرگه بهزىـدە فورمـۇال ۋە . سانلىق رەقهملهرگه دۇچ كهلگهندە ئۇالرنى سولدىن ئوڭغـا يـازاتتىم

قانچىلىك ئورۇن قۇيۇپ ئاندىن يېزىشنى باشالشنى بىلمهي، قويغان ئارىلىق قىسقا كېلىپ قېلىپ، بۇرۇن

مانا بۇ كونا يېزىقنىڭ تهبىئى پهندىكى بىر ئاجىز . يازغان تېكىستنىڭ ئۈستىگه يېزىشىمغا توغرا كېلهتتى

نىڭ بۇنىڭدىن باشقا يهنه بىر ئهڭ چوڭ ئـاجىزلىقى، ئـۇ ) ئۇئهي(ئۇيغۇر ئهرەپچه يېزىقى . ۋە ناچار يېرى ئىدى

ــشلىرىدا ــلهن يېزىـــق ئىـ ــلهر بىـ ــان مىللهتـ ــي تاپقـ ــان تهرەققىـ ــادىكى نۇرغۇنلىغـ ــر مىللهتنىـــڭ دۇنيـ بىـ

مهسـىلهن، ناخـشا ۋە مۇزىكـا نوتىلىرىغـا قارايـدىغان . ئورتاقلىشىشىغا ئېغىر دەرىجىدە توسـقۇنلۇق قىلىـدۇ

ناخـشا . بىرلىككه كهلتۈرۈلگهن نهرسه بولۇپ، ھهممىسى سولدىن ئوڭغـا يېزىلىـدۇ بولساق، ئۇالر خهلقئارادا

. نوتىلىرىنىڭ ئۈستىگه ناخشا تېكىستىنى ئۇئهي دا يېزىش مۇتلهق مۇمكىن ئهمهس

ــپ ــارقىلىق ئېلى ــۇتېر ئ ــسى كومپي ــڭ ھهممى ــشلىتىدىغان مىللهتلهرنى ــى ئى ــن يېزىق ــازىر التى ھ

ــشىش ۋاس ــخهت ئاالقىلى ــدىغان ئهل ــشىش بېرىلى ــارقىلىق ئاالقىلى ــست ئ ــڭ تېكى ــسىدىن ۋە يانفوننى ىتى

ئـۆز دۆلىتـى ئىچىـدىال ئهمهس، ئـۆز دۆلىتـى بىـلهن دۇنيانىـڭ باشـقا . ئىقتىدارىدىن بىماالل پايدىلىنااليـدۇ

ئـۇالر . لېكىن، ئهرەب يېزىقى ئىشلىتىدىغان مىللهتلهر ئۇنداق ئهمهس . جايلىرى بىلهنمۇ شۇنداق قىالاليدۇ

. هخــسۇس ئىــشلهپ چىقىرىلغــان باشــقا ئاالھىــدە يۇمــشاق دېتــالالرنى قاچىلىــشى كېــرەك كومپيۇتېرغــا م

الر ئۇنـداق دۆلهت يـاكى رايـونالردا " خهلقئارالىق يانفۇن . "بولۇشى كېرەك " يهرلىك يانفۇن "يانفۇنمۇ چوقۇم

تهبىئـــى پهن، يـــۇقىرى تېخنىكـــا، ئىنجىنېرلىـــق ۋە ســـانائهت ساھهســـىنىڭ . ئىـــشلىمهسلىكى مـــۇمكىن

. ممىسىدە التىن يېزىقىنى قوللىنىشنىڭ ئهرەبچىگه قارىغانـدا سـاناق تۈگهتكۈسـىز ئهۋزەللىكلىـرى بـار ھه

دىن كېيىن ئۆزۈمنىڭ ئىشخانىسىدا، دوختۇرخانىدا ساقالپ «سېنتهبىر ۋەقهسى -11»يىلىدىكى -2001مهن

-ال ياكى كىتـابالرنى ئوچـۇق ئولتۇرغاندا ۋە باشقا ئاممىۋىي سورۇنالردا ئۇئهي دا يېزىلغان ئۇيغۇرچه ماتېرىي

ــدىم ــۇپ قالـ ــدىغان بولـ ــكارا ئوقۇيالمايـ ــه، مېنىـــڭ . ئاشـ ــقىالر كۆرسـ ــى باشـ ــهۋەبى مېنـ ــچه"سـ ــى " ئهرەبـ نـ

. ماڭا ئۆچ بولـۇپ قېلىـشى مـۇمكىن . ئوقۇۋاتقىنىمنى باشقىالر كۆرسه، ئۇالر مېنى ياقتۇرماسلىقى مۇمكىن

بۇنـداق دېـسهم بهزىـلهر ھهيـران بولـۇپ . مكىنئهگهر دوختۇر بولسا ماڭا ياخـشى مۇئـامىله قىلماسـلىقى مـۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

72

. بىلهن ئۇيغۇرنىڭ ھېچ قانداق مۇناسىۋىتى يـوق «سېنتهبىر ۋەقهسى -11»ھهقىقهتهنمۇ . قېلىشى مۇمكىن

ــدا ئۇنىــڭ ــازىر قانــداقتۇ ئامېرىكى ــېكىن، ھ ــىلهر بىــلهن " ئهرەب"ل ــلهن چېتىــشلىق نهرس ــڭ بى ۋە ئۇنى

لـېكىن، . ئۇنىڭغا ئېچىـنىمهن . مهن ئازراقمۇ ياخشى كۆرمهيمهن بۇ ئهھۋالنى . مۇناسىۋىتى بار بولۇپ قالدى

ــۆزگهرتهلمهيمهن ــۇنى ئـ ــدۇ . مهن ئـ ــۇپ تۇرۇۋاتىـ ــاللىق بولـ ــر رېئـ ــازىر بىـ ــۇ ھـ ــۇرمهنلهرنى . ئـ ــۇ يهردە ئوقـ بـ

ئامېرىكىنىــڭ باشــقا بىــر يېڭــى نهرسىــسىنى چۈشىنىۋالــسۇن، دەپ ئۇيغــۇر يېزىقــى بىــلهن مۇناســىۋەتلىك

ئهمهلىيهتـته ئۇنىـڭ مهن بـۇ يهردە ئىلگىـرى سـۈرمهكچى بولغـان . ئېلىـپ قويـدۇم بولغان بـۇ ئىـشنى تىلغـا

. ئاساسىي ئىدىيه بىلهن ئانچه چوڭ مۇناسىۋىتى يوق

نۇرغــۇن كىــشىلهرنىڭ خهۋىرىــدە بولغىنىــدەك، مۇســتافا كهمــال تــۈركىيه تارىخىــدىكى ئهڭ داڭلىــق

يىلىنىـڭ -1938يىلـى بىـلهن -1924ىكـى ئۇ تـۈركىيهگه پرېزىـدېنت بولـۇپ يـۈرگهن دەۋرد . ئىسالھاتچىدۇر

ئارىلىقىدا، پۈتۈن تۈركىيه مىقياسىدا كهڭ كۆلهملىك ئىـسالھات ئېلىـپ بېرىـپ، تـۈركىيه ۋە تۈركلهرنىـڭ

قىياپىتى ۋە ئۇالرنىڭ دۇنيـا سهھنىـسىدىكى ئورنىـدا مىـسلى كـۆرۈلمىگهن بىـر چـوڭ ئۆزگىرىـشنى پهيـدا

ولۇق نامـايهن قىلىـش ئۈچـۈن، تـۈركلهر شـۇنىڭدىن تارتىـپ مۇستافا كهمالنىڭ تارىخىي ئورنىنى ت . قىلدى

. دەپ ئاتاپ كېلىۋاتىدۇ" ئاتا تۈرك"ئۇنى

دۇنيـا تارىخىـدا بىـر . مۇستافا كهمال ئېلىپ بارغان ئىسالھاتنىڭ بىر چوڭ قىسمى تـۈرك يېزىقىـدۇر

ئۆزگهرتىـپ، يېزىقىنى قىسقا ۋاقىت ئىچىدە شـىددەتلىك ھالـدا -دۆلهتنىڭ ھۆكۈمىتى ئۆز خهلقىنىڭ تىل

لېكىن، مۇستافا كهمال مانـا . ئۇنى ئۆز خهلقىگه غايهت زور بېسىم بىلهن تاڭغان دۆلهتلهر ئانچه كۆپ ئهمهس

يېزىــق ئىــسالھاتىنى بىــر يېڭــى تــۈركىيه بىــلهن بىــر يېڭــى، -ئــۇ تىــل. ئاشــۇنداق قىلغانالرنىــڭ بىرســى

. ايــدىغان بىــر قىــسمى، دەپ قارىغــانزامانىۋىالشــقان تــۈرك مىللىتىنــى بهرپــا قىلىــشنىڭ كهم بولــسا بولم

يېزىقى تۈركلهرگه بىر يېڭـى مىللىيهتلىـك ۋە مىللىـي كىملىـك بهرپـا قىلىـش -ئۆزگهرتىلگهن تۈرك تىل

يىل ئۆتكهنـدىن 5يىلى تۈركىيه رېسپۇبلىكىسى قۇرۇلۇپ -1928شۇڭا . چارىلىرىنىڭ بىرسى، دەپ قارىغان

يېزىقىنىمـۇ ئهرەبچىـدىن ھـازىرقى التىـنچه يېزىققـا يېزىقنـى ئىـسالھات قىلىـپ، تـۈرك -كېيىن، ئۇ تىـل

يهكشهنبه كۈنلىرى -ئۇ مۇشۇ ئۆزگهرتىشلهرنى ئېلىپ بېرىلىۋاتقان ۋاقىتالردا، ئۆزى ھهر شهنبه . ئۆزگهرتكهن

73

تۈركىيهدىكى چوڭ ئاممىۋىي باغچىالرغا بېرىپ، تۈرك خهلقىگه التىن يېزىقـى دەسرسـىنى ئـۆزى بىۋاسـىته

. دەپ ئاتىشىۋاتىدۇ" ئاتا تۈرك" بۈگۈنكى كۈندىمۇ مۇستافا كهمالنى تۈركلهر مانا. ئۆتكهن

--ئاتا تۈركنىڭ ئهينى ۋاقىتتىكى يېزىق ئۆزگهرتىشىنىڭ پايدىسىنى تـاكى ھـازىرغىچه كۆرۈۋاتىـدۇ

ــازىر ــۇ ھ ــسىمۇ، ئ ــلهن تهڭ تۇرالمى ــلهر بى ــان دۆلهت ــي تاپق ــر قهدەر تهرەققى ــادىكى بى ــۈركىيه گهرچه دۇني ت

لىق مۇسۇلمان دۆلهتلىرىنىڭ بىر ئۈلگىسى سۈپىتىدە دۇنيـا سهھنىـسىدىن ئـورۇن ئېلىـپ بار) مېنىڭچه(

لېكىن، بىز ئۇيغۇرالر مۇستافا كهمال ئهرەبچه يېزىقنى تاشالپ، ئۇنىڭ ئورنىغـا التىـن يېزىقىنـى . تۇرۇۋاتىدۇ

التىــن يىللىــرى ئــۆزىمىزگه پۈتــۈنلهي ئۆزلىــشىپ بولغــان -87-1986 يىــل ئــۆتكهن 60-55قوبــۇل قىلىــپ

. يېزىقىنى تاشالپ، ئۇنىڭ ئورنىغا ئهرەبچه يېزىقىنى قوللىنىشنى ئهسلىگه كهلتۈرۈۋالدۇق

يىللىـــرى ئۇيغـــۇر دىيارىـــدا يېزىـــق ئـــۆزگهرتىش ئېلىـــپ بېرىلغـــان ۋاقىتتىكـــى ئارقـــا -1980مهن

ىلغــا مېنىــڭ بــۇ ئىــشنى بــۇ يهردە ت. ســهۋەبى مهن ئــۇ چاغــدا يــاپونىيهدە ئىــدىم . كۆرۈنۈشــلهرنى بىلمهيــمهن

ئېلىــشىمدىكى مهقــسىدىم ھهرگىــز ئهينــى ۋاقىتتــا يېزىــق ئۆزگهرتىــشكه تــۈرتكه بولغــان ئۇيغــۇر كهســپ

يهنه بىر قېتىملىق يېزىق ئۆزگهرتىشنى، يهنى ئـۇئهي . ئهھلىلىرىنى ياكى رەھبهرلهرنى ئهيىپلهش ئهمهس

ەزىيهت داۋاملىشىۋەرسه، ئهگهر ھازىرقى ۋ --نى التىن يېزىغىغا ئۆزگهرتىشنى، تهشهببۇس قىلىشمۇ ئهمهس

. ئۇيغۇرالرغا يهنه بىر قېتىم يېزىق ئۆزگهرتىش پۇرسىتى بۇنىڭدىن كېيىن مهڭگۇ كهلمهسلىگىمۇ مۇمكىن

مېنىــڭ قىلىــۋاتقىنىم ئۇيغۇرالرنىــڭ ئىنتــايىن يېقىنقــى بىــر تارىخىــدا يــۈز بهرگهن بىــر ۋەقهنــى ئهســلهپ

ىـن يېزىقىـدىن ئهرەب يېزىقىغـا ئۆزگهرتىلگىنىنىـڭ، شۇنداقال بۇ ۋەقهنىڭ، يهنى يېزىقىمىزنىڭ الت . ئۆتۈش

ئۇيغۇرالر ئۈچۈن ئىنتـايىن زىيـانلىق ئىكهنلىكىنـى، بىـز ۋە بىـزدىن كهيىنكـى ئهۋالدالر ئۇنىـڭ زىيىنىنـى

. خېلى بىر مهزگىل تارتىدىغانلىقىنى تىلغا ئېلىپ ئۆتۈشتىن ئىبارەت

ئۆزگهرتىـشكه، ئىـسالھات قىلىـشقا ۋە . دۇبىر مىللهتته قوغداپ قېلىشقا تېگىشلىك نهرسىلهرمۇ بولى

ئۇيغۇر تىلى پۈتۈن مىللهت بارلىق . تهرەققىي قىلدۇرۇش ياكى يوقىتىشقا تېگىشلىك نهرسىلىرىمۇ بولىدۇ

. لېكىن ئۇ ھـازىر ئېغىـر دەھـدىت ئاسـتىدا قالـدى . كۈچى بىلهن قوغداپ قېلىشقا تېگىشلىك نهرسه ئىدى

ئىـيهتكه ۋە تهرەققىـي تېـپىش ئېهتىياجىغـا ماسالشـتۇرۇش كېـرەك ئۇيغۇر يېزىقىنى تهرەققىي تاپقان جهم

ئهگهر ئۇيغۇر كونا يېزىقىنى ئهسلىگه كهلتۈرۈشتىكى ئاساسـىي سـهۋەب ئـۇنى قـول بىـلهن ناھـايىتى . ئىدى

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

74

تېز يازغىلى بولىدىغانلىقىدىن ئىبارەت بولغان بولسا، ئۇ ھالدا بىزنىڭ ئۇئهي نى ئهسـلىگه كهلتۈرۈشـىمىز

.ماسلىق يولىنىڭ ئېهتىياجىغا ماسلىشىش ئۈچۈن بولغان بولىدۇتهرققىي قىل

ــشىدىكى ســهۋەب ــۈرۈش قىلى ــزچه ســۆزلهرگه ي ــى تاشــالپ، ئىنگلى ــزۇچه خهتلهرن ياپونلۇقالرنىــڭ خهن

بىـز قـول بىـلهن ئىـشتىك يـازغىلى بولىـدىغان . دۇنيانىڭ ئهڭ ئىلغار تهرەققىياتىغا ماسلىشىش ئۈچۈندۇر

مــۇتلهق كــۆپ ســاندىكى مىللهتــلهر ئىــشلىتىدىغان ماشــىنا بىــلهن يــازغىلى يېزىققــا ئهمهس، دۇنيــادىكى

ــادىكى ــارا ھهم دۇني ــدىلىنىپ ھهم ئۆزئ ــانىۋىي تېخــنىكىالردىن پاي ــازىرقى دەۋردىكــى زام ــدىغان، ۋە ھ بولى

. مۇتلهق كۆپ ساندىكى باشقا مىللهتلهر بىلهن ئاالقىلهشكىلى بولىدىغان يېزىققا ئۆتۈشىنىز كېرەك ئىـدى

پهن، يـۇقىرى تېخنىكـا، ئىنجىنېرلىـق، ۋە سانائهتلىـشىش ئېهتىياجىغـا ئهڭ ئۇيغـۇن كېلىـدىغان تهبىئى

بىز مهيلـى نېمىنـى قوغـداپ قـااليلى، نېمىنـى ئـۆزگهرتهيلى، بىزنىـڭ . يېزىقنى تاللىشىمىز كېرەك ئىدى

ــۈپىتىد ــلهت سـ ــر مىلـ ــىدا بىـ ــسانالر دۇنياسـ ــدا مىللهتنىـــڭ ئىنـ ــېچ بولمىغانـ ــشانىمىز ھـ ــاخىرقى نىـ ە ئـ

ئـۇنى . ياشىيالىشىغا، بىر مىللهت سۈپىتىدە مهۋجۇت بولۇپ تۇرۇشىغا كاپالهتلىك قىلىـش بولۇشـى كېـرەك

ئۇنى ئۆزىگه چۇشلۇق بىر سـهۋىيىدە ياشـاش . دۇنيا سهھنىسىدە بىر ئۆزىگه چۇشلۇق ئورۇندا ساقالپ تۇرۇش

ىلـدۇرۇپ، ئـۇنى دۇنيـادىكى ئهڭ بارا تهرەققىي ق -ياكى بولمىسا مىللهتنى بارا . ئىمكانىيىتىگه ئىگه قىلىش

بىزنـى مۇشـۇنداق نىـشانغا يهتكۈزمهيـدىغان، يـاكى . تهرەققىي قىلغان مىللهتلهر قاتارىـدا ئـورۇن ئـالغۇزۇش

ئۇنداق قىلىشقا توسـقۇنلۇق قىلىـدىغان ئـۆزگهرتىش ۋە ئىـسالھاتالرنىڭ ھهممىـسىنىڭ ئۇيغـۇرالر ئۈچـۈن

مهسـىلىدە، ئهگهر ئۇيغـۇر التىـن يېزىقـى ئىـسالھ قىلىنغـان ئۇيغۇرالر دۇچ كهلگهن بۇ . بىرەر قىممىتى يوق

ئۇنىڭ ئۇئهي غا ئۆزگهرتىلىشى ئۇيغۇرالرنى نهچـچه ئـون يىـل ئارقىغـا چېكىنـدۈرگهن . بولسىال كۇپايه ئىدى

. بولۇشى مۇمكىن

تهرەققىــي تاپقــان ۋە ھــازىر تهرەققىــي قىلىۋاتقــان . ئهمــدى يــۇقىرىقى ســوئالنىڭ مېغىزىغــا كېلهيلــى

بۇنــداق پهرقلهرنىــڭ كېلىــپ . هرنىــڭ ئوتتۇرىــسىدا زور ئىجتىمــائى ۋە ئىقتىــسادىي پهرقــلهر بــار دۆلهتل

چىقىشىدىكى سهۋەبلهرنىڭ كۆپىنچىسى ئاشۇ دۆلهتلهرنىڭ تهرەققىيات تـارىخى بىـلهن زىـچ مۇناسـىۋەتلىك

الرنى، خهلقئـارا بولۇپ، ئۇالر ئىجتىمائى، مهدەنىي ۋە ئىقتىـسادىي ئـامىلالرنى، تـارىخىي ۋە سىياسـىي ئـامىل

75

لـېكىن، بـۇ سـهۋەبلهر يـالغۇز يـۇقىرىقىالرال . مۇناسىۋەتنى ۋە جۇغراپىيهلىك ئامىلالرنى ئۆز ئىچىـگه ئالىـدۇ

ــا . ئهمهس ــڭ ۋۇجۇتق ــل دۆلهتلهرنى ــى خى ــداق ئىكك ــى بۇن ــهۋىيه جهھهتتىك ــسادىي س ــائى ۋە ئىقتى ئىجتىم

ــم ــشىدە ئىلىــ ــم -كېلىــ ــسىدىكى پهرق ۋە ئىلىــ ــا قۇرۇلمىــ ــلهن تېخنىكىنىــــڭ -پهن ۋە تېخنىكــ پهن بىــ

. ئومۇملىشىشىدىكى پهرقلهر ئهڭ مۇھىم رول ئوينىغان

بىر دۆلهتنىڭ تېخنىكا سهۋىيىسىنى يۇقىرىلىتىـشتىكى ئهڭ ئالـدىنقى شـهرت ئۇنىڭـدا بىـر ياخـشى

مهن مۇشــۇ ســۆھبهتنىڭ ئالــدىنقى قىــسىملىرىدا ئېيتىــپ . مائارىــپ سىستېمىــسى بولۇشــىدىن ئىبــارەت

يىلـدىن ئـارتۇق 100يهنىڭ ئىقتىسادىي جهھهتتىكى ھازىرقىدەك يۈكسىلىشىگه ئۇنىڭ ئۆتكهندەك، ياپونى

ــۇچ رولىنــى ــۇھىم ھهل قىلغ ــسى ئهڭ م ــپ سىستېمى ــان مائارى ــۇپ كېلىۋاتق ــا قوي ــان يولغ ــتىن بۇي ۋاقىت

.ئوينىغان

پهن بىــلهن -بــۇرۇن ئهرەبــستانغا ئوخــشاش بهزى تهرەققىــي قىلىۋاتقــان دۆلهتــلهر دۇنيانىــڭ ئىلىــم

بهزىلىــرى ھهتتــا يــول باشــلىغۇچ . ىكىنىــڭ تهرەققىياتىغــا ئىنتــايىن مــۇھىم تــۆھپىلهرنى قوشــقان تېخن

ئهسـردە ياۋروپـادا -17پهن بىلهن تېخنىكىنىڭ مېغىزىنـى چـېقىش -بىراق، ئىلىم . رولىنىمۇ ئويناپ باققان

شـۇنىڭ بىـلهن . باشلىنىپ، ئۇنىڭ پايدىسىنى پهقهت ئىنتايىن ئاز ساندىكى بىر قىسىم دۆلهتلهرال كۆرگهن

يالغۇز مهدەنىيهتنىـڭ مـاددىي جهھهتلىرىـدە بـۇ دۆلهتـلهر بىـلهن باشـقىالر ئوتتۇرىـسىدا پهرق پهيـدا بولـۇپال

پهننىـڭ -يهنـى، تهرەققىـي تاپقـان دۆلهتـلهردە ئىلىـم . قالماي، ئىجتىمـائىي مۇھىتتىمـۇ پهرق پهيـدا بولغـان

پهنـگه تېخىمـۇ كۆڭـۈل -مائارىـپ بىـلهن ئىلىـم تېخنىكا ئارقىلىق ئهمهلىي قوللىنىلىـشى بـۇ دۆلهتلهرنـى

ــكه ئېلىــپ ماڭغــان ــۇالردا ئىلىــم. بولــۇش تهرەپ ــسا -ئ ــاجرىتىش بىــر كهم بول ــلهغ ئ پهن ئىــشلىرىغا زور مهب

ھـازىر تهرەققىـي قىلغـان . بولمايدىغان ئۇزۇن مۇددەتلىك مهبلهغ سېلىشتۇر، دېـگهن ئـاڭنى يېتىـشتۈرگهن

ئىلمىي تهتقىقات ئىـشلىرىنى كـۈچهپ ئېلىـپ بېـرىش ") ئاپپلىئهد"(دۆلهتلهردە ئاساسىي ۋە قوللىنىشچان

ئـالىي مهكــتهپلهردە ئوقۇغۇچىالرنىــڭ . بىـر ئهڭ مــۇھىم ئـۇزۇن مۇددەتلىــك مهبــلهغ سـېلىش، دەپ قارىلىــدۇ

شـــۇنىڭ . ئىلمىـــي ۋە تېخنىكىلىـــق تـــاالنتىنى ئـــۇرغىتىش ۋە يېتىلدۈرۈشـــكه ئهڭ ئهھمىـــيهت بېرىـــدۇ

تهرەققىيـاتتىكى . ئىقتىسادىي تهرەققىيـات ناھـايىتى زىـچ بىرلهشـكهن بولىـدۇ نهتىجىسىدە مائارىپ بىلهن

ــم ــي تهلى ــى ئىلمى ــالىي مهكتهپلهردىك ــۈم ئ ــۇقىرى ئۈن ــلهن ي ــۈرئهت بى ــۇقىرى س ــولالش ۋە -ي ــى ق تهربىيهن

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

76

.يۈكسهلدۈرۈش ئارقىلىق ئهمهلگه ئاشۇرۇلىدۇ

شالر قاتارىـدا مۇئـامىله قىلىـپ دەرىجىلىـك ئىـ -2پهنـگه -تهرەققىي قىلىۋاتقان دۆلهتلهر بولـسا ئىلىـم

پهن بىـلهن -ئۇالرنىڭ كۆپىنچىسى ئۆزلىرىنىڭ ئارقىدا قالغان قـاالق ھـالىتىنى زامـانىۋىي ئىلىـم . كهلدى

. تېخنىكىنى ئۆز جهمئىيىـتىگه سـىڭدۈرۈش ئـارقىلىقال ئـۆزگهرتكىلى بولىـدىغانلىقىنى تونـۇپ يهتمىـدى

پهن -بــۇ دۆلهتــلهردە ئىلىــم. هقىقىــي كۆڭــۈل بولمىـدى بهزىلىـرى ئــۇنى تونــۇپ يهتــكهن بولـسىمۇ، ئۇنىڭغــا ھ

قۇرۇلمىلىرىنىڭ مۇۋاپىق بولماسلىقى ئۇالرنىڭ تهرەققىيـات يولىـدىكى بىـر چـوڭ ۋە ھـالقىلىق توسـالغۇ

. بولۇپ تۇرماقتا

بۇنىڭ بىر ئهڭ تىپىك مىسالى، مهن مۇشۇ سۆھبهتنىڭ بـۇرۇنقى قىـسىملىرىدا بايـان قىلىـپ ئۆتـۈپ

كى باشـــالنغۇچ، ئوتتـــۇرا ۋە ئـــالىي مهكـــتهپلهر بىـــلهن جۇڭگـــودىكى مهكتهپلهرنىـــڭ كهتـــكهن ئامېرىكىـــدى

. ئامېرىكىدا ئۆسمۈرلهرگه زېهنىي جهھهتتىن ھېچ قانداق بېسىم ئىـشلهتمهيدۇ . ئوقۇتۇشىدىكى پهرقلهردۇر

ۇ باشـالنغۇچتا ئۆگىتىـدىغان كـۆپهيتىش كهررىلىرىنىمـ . ھهرگىز بىـر نهرسـىنى قـارىغۇالرچه يادالتقۇزمايـدۇ

قېــتىم قوشــۇش ئىكهنلىكىنــى 4ئــۆزىگه - نــى ئــۆز 5 نــى كــۆپهيتىش 4بهشــكه . ھهرگىــز يادالتقۇزمايــدۇ

باشالنغۇچ مهكتهپ . ، دەپ يادقا ئالغۇزمايدۇ 20 = 4 خ 5، ھهرگىز )5 + 5 + 5 + 5 = 4 خ 5يهنى، (چۈشهندۈرۈپ

النغۇچتىن تولــۇق ئوتتــۇرىنى باشــ. ســائهت تــاالدا ئويناشــقا رىغبهتلهندۈرىــدۇ6-4ئوقۇغــۇچىلىرىنى كــۈنىگه

سـائهت ئۇخلىـشىغا كاپالهتلىـك قىلىـشنى 10-9ئۆسمۈرلهرنىڭ كۈنىگه -پۈتتۈرگىچه بولغان ئارىلىقتا ياش

ــا ــدۇ -ئات ــانىالردىن تهلهپ قىلى ــان . ئ ــانقهدەر باشــقىالر قىلىــپ باقمىغ ــۇچىالر ئىمك ــۇچىالرنى ئوقۇتق ئوقۇغ

يــۈز ئىــشىنىپ -تابتــا يېزىلغــان نهرســىلهرگه يــۈزدە ئىــشالرنى قىلىــشقا، ھهرگىــز ئۆزىنىــڭ ســۆزىگه ۋە كى

بۇ جهھهتـته . مهنمۇ بىر ئادەم، كىتابنى يازغىچىمۇ بىر ئادەم، سهنمۇ بىر ئادەم . "كهتمهسلىككه دەۋەت قىلىدۇ

دەپ، ياشالرنى ئـۆزىگه ئىشىنىـشكه، ئـۆز قـابىلىيىتىگه ئىشىنىـشكه، ." بىزنىڭ ھېچ قانداق پهرقىمىز يوق

-ىالردىن تـۆۋەن چاغلىماسـلىققا، ھهر قانـداق ئهھۋالـدا ئـۆز غـورۇرىنى ساقالشـقا، ئـۆز ھهرگىز ئۆزىنى باشـق

ئۆزىگه بولغان ھۆرمهتنى ساقالشقا، باشقىالرنىڭ ئىرادىسى بويىچه ئهمهس، ئۆزىنىگ يۈرەك ئارزۇسى بـويىچه

. ئىش قىلىشقا رىغبهتلهندۈرىدۇ

77

ــل ــۇ يى ــى-2006(مهن ب ــالنغۇچ ) يىل ــپ، باش ــا بېرى ــىنى-1يۇرتق ــلىغان س ــنى باش ــدى ئوقۇش پىدا ئهم

كـۈنىال -1مهكـتهپ باشـلىنىپ، . تۇغقىنىمنىڭ بىر ئوغلىنىڭ ئهھۋالىنى ئۆز كۆزۈم بىلهن كـۆرۈپ كهلـدىم

سـائهتتهك بىـرگه تاپـشۇرۇق 4بېرىلگهن تاپشۇرۇقنى تـۈگىتىش ئۈچـۈن، بالىنىـڭ دادىـسى بالىـسى بىـلهن

پ، ئۇنىڭغـا ئۇيغـۇر تىلىـدىنمۇ، خهنـزۇ تىلىـدىنمۇ بۇ ئوقۇغۇچى بىر قوش تىللىق سىنىپتا بولۇ . ئىشلىدى

يــاش ۋاقتىــدىال مۇشــۇنداق زېهىــن 6ئهگهر بــالىالر : مهن ئــويالپ قالــدىم . تهڭــال تاپــشۇرۇق بېرىلىپتــۇ

جهھهتتىن ئېغىر بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىسا، ئۇالر چوڭ بولغاندا نېمه ئىش قىالاليدۇ؟ بالىالرنى بۇنداق كـۈنگه

ــاپونىيه ۋە باشــقا قويۇشــنىڭ بىــرەر ئىلمىــي ــار بولــسا نــېمه ئۈچــۈن ئامېرىكــا، ي ئاساســى بارمىــدۇ؟ ئهگهر ب

تهرەققىي قىلغان ئهللهر پۈتۈنلهي باشقىچه يول تۇتىدۇ؟ مهندە ھازىر مۇشـۇنداق جاۋابـسىز قالغـان سـوئالالر

. ئىنتايىن كۆپ

غا ئالغاندا، ئاساسهن مهسىلىسىنى تىل " پهن-ئىلىم"مهن يۇقىرىدا تهرەققىي قىلىۋاتقان دۆلهتلهرنىڭ

يهنى، تهرەققىي قىلىۋاتقان . ، تېخنىكا ۋە ئىنجىنېرلىق مهسىلىسىنى كۆزدە تۇتقان "تهبىئى پهن "ئۇالرنىڭ

-1990. دۆلهتلهرنىڭ ئارقىـدا قـالغىنى ئۇالرنىـڭ تهبىئـى پهن، تېخنىكـا ۋە ئىنجىنېرلىـق تهرەققىياتىـدۇر

ىملىـك سـۇ تـۇرۇبىلىرىنى ئامېرىكـا شـىركهتلىرى يىلىدىكى ئىراق ئۇرۇشـىدىن كېـيىن، كۇۋەيتنىـڭ ئىچ

ــۋىزىيه . بېرىــــپ رېمونــــت قىلىــــپ بهردى ــوڭ تېلېــ ــك چــ ــڭ مهملىكهتلىــ ــا ئامېرىكىنىــ ــۇ ۋاقىتتــ شــ

ئىستانسىلىرىنىڭ بهزىلىرى مۇشۇ ئىـشالرنى خهۋەر قىلغانـدا، كۇۋەيتنىـڭ سـۇ تۇرۇببىـسىنى ياسـىغىدەك

ئىنتـــايىن قـــاتتىق مهســـخىرە قىلغىنىنـــى ئىنجىنېرلىرىنىڭمـــۇ يوقلـــۇقىنى تىلغـــا ئېلىـــپ، ئـــۇالرنى

يهنــى، كۇۋەيتنىــڭ مــاددىي تۇرمــۇش سهۋىيىــسى دۇنيــادىكى ئهڭ ئالــدىنقى دۆلهتــلهر قاتارىــدا . كۆرگهنىــدىم

بۇنىـڭ . بولسىمۇ، ئۇالرنىـڭ تېخنىكـا ۋە ئىنجىنېرلىـك ئىـشلىرى ئىنتـايىن تهرەققىـي قىلمىغـان ئىـكهن

ئادەمنىــڭ بىرســى 4 ئالغانــدەك، ئىــسرائىلىيهدىكى ھهر ئهكـسىچه، مهن مۇشــۇ ســۆھبهتنىڭ بېــشىدە تىلغــا

ئامېرىكا، يـاپونىيه، ئهنگلىـيه قاتـارلىق تهرەققىـي قىلغـان دۆلهتلهردىمـۇ تېخنىكىلىـق . ئىنجىنېر ئىكهن

. خادىمالر ۋە ئىنجىنېرالر دۆلهت ئاھالىسىنىڭ ئىنتايىن يۇقىرى نىسبىتىنى ئىگىلهيدۇ

شـۇڭا مهن يۇقىرىـدا . لهتـلهر كاتېگورىيىـسىگه كىرىـشى مـۇمكىن ئۇيغۇرالر تهرەققىي قىلىۋاتقان مىل

. ئېيتقان تهرەققىي قىلىۋاتقـان دۆلهتـلهر توغرىـسىدىكى بايـانالر ئۇيغۇرالرغىمـۇ ئاساسـهن ئۇيغـۇن كېلىـدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

78

پهننــى ۋە بىلىــم ئىگىلىرىنــى قهدىرلهيــدىغان -شۈبهىــسىزكى، ئۇيغــۇرالر بىــر مائــارىپنى، بىلىمنــى، ئىلىــم

ــلهت ــېكىن،. مىل ــدىن، ل ــهۋەبلهر تۈپهيلى ــل س ــرنىڭ -19 ھهر خى ــۇرالر -70ئهس ــيىن، ئۇيغ ــدىن كې يىللىرى

بولۇپمـۇ . پهن ۋە تېخنىكىلىـق يۈكسىلىـشلهردىن ئاساسـهن بهھـرىمهن بواللمـاي قالـدى -دۇنيادىكى ئىلىـم

ئۇيغۇرالرنىــڭ بــۇ جهريانــدا تاشــقى دۇنيــا بىــلهن بولغــان ئاالقىــسىنىڭ ئۈزۈلــۈپ قېلىــشى، ئۇيغــۇر دىيارىــدا

پهن بىـــلهن -ئىلىـــم. پهننىـــڭ تهرەققـــى قىاللماســـلىقىغا كۈچلـــۈك دەرىجىـــدە ســـهۋەبچى بولـــدى -ئىلىـــم

بهرپـا بولغـانلىرىمۇ . تېخنىكىنىڭ تهرەققىي قىلماسلىقى تۈپهيلىـدىن ئۇيغـۇر سـانائىتىمۇ بهرپـا بولمىـدى

تهركىب قهتئىـيال ئۇيغۇر ئاھالىسى ئىچىدە ئىشچىالر قوشۇنى دېگهن بىر . ھېچ قانداق تهرەققى قىاللمىدى

ــا كېلهلمىــدى شــۇ ســهۋەبتىن ئۇيغــۇر مىللىتىنىــڭ تهبىئــى پهن ۋە تېخنىكىنىــڭ جهمئىــيهت ۋە . ۋۇجۇدق

مىلــلهت تهرەققىياتىــدىكى رولىغــا بولغــان كــۆز قارىــشى يــوق دېيهرلىــك بولــۇپ، ئــۇ ھــازىرمۇ داۋاملىــشىپ

ــازغ " زىيــالىي"شــۇ ســهۋەبتىن ھــازىرمۇ . كېلىۋاتىــدۇ ــسه پهقهت شــائىر، ي ــارىخچىالرنىال كــۆزدە دې ۇچى ۋە ت

يىللىرى ئۇ ل ي دىن ئـۇئهي غـا ئۆتۈشـىمىزدىمۇ يـۇقىرىقى -1980مهن . تۇتىدىغان ئهھۋال ئىنتايىن ئېغىر

ــوياليمهن ــان، دەپ ئ ــوڭ رول ئوينىغ ــى چ ــلهر خېل ــا كۆرۈنۈش ــىغمايدۇ (ئارق ــل س ــا قى ــۇخبىر□بۇنىڭغ ). م

ــات ــون ئ ــدا ۋە راي ــۆز رايونى ــدەك ئ ــڭ ھازىرقى ــۇپ ئۇيغۇرالرنى ــۆۋەن بول ــدارىنىڭ ت ــشىش ئىقتى الپ رىقابهتلى

مهن يېقىنـــدا مهرھـــۇم ئابدۇشـــۈكۈر . قېلىـــشىنىڭ بىـــر ســـهۋەبىنىمۇ يـــۇقىرىقى ئـــامىلالردىن كـــۆرۈمهن

ــدىنىڭ ــۇھهممهتئىمىن ئهپهن ــۈچ خىــل قىمــمهت "م ــلهت ۋە مىللىيهتلىكتىكــى ئ ــۈچ خىــل مىل ــگهن " ئ دې

ى توغرىــسىدىكى تۆۋەنــدىكى بايــانلىرىنى خېلــى ماقالىــسىنى ئوقــۇپ، ئۇنىــڭ ئۇيغۇرنىــڭ ھــازىرقى ھــالىت

مهن يۇقىرىدا سۆزلهپ ئـۆتكهن سـهۋەبلهر ئۇيغۇرالرنىـڭ تۆۋەنـدىكى بىـر ھـالهتكه چۈشـۈپ . ياقتۇرۇپ قالدىم

: قېلىشىغا سهۋەب بولغان مۇھىم ئامىلالرنىڭ بىر قىسمى بولىشى مۇمكىن

قېنــى ئــويالپ كۆرۈڭچــۇ، : "نهقىــلمهرھــۇم ئابدۇشــۈكۈر مــۇھهممهتئىمىن ئهپهنــدىنىڭ ماقالىــسىدىن

مهدىـنىگه زىيـارەت، بـۇ ئىككىـسى -ئـۆي زىيـاپهت، پـۇل تاپـسا مهكـكه -بۈگۈنكى كۈنـدە مهنـسهپ تاپـسا ئۆيمـۇ

ھېـسىپ چـاغلىق تىجـارەتتىن باشقىـسىغا قـۇربىتى يهتمىـگهن خهلـق -پاقالچاق، ئـۆپكه -بولمىغاندا كالال

! ىلهن ئۇنىڭ رىسقى نېسىۋىسى ئالمىشارمۇ؟يهنىال كونا مۇقامغا يورغىلىسا، ئهسر ئالماشقان ب

79

ــدە ــر مابهينىـ ــى بهش ئهسـ ــزدىن »يېقىنقـ ــۇرت بىـ ــتىن، مـ ــا چهتـ ــزا ۋە «ئهۋلىيـ ــى نىـ ــۇپ، ئىچكـ بولـ

تهپرىقىچىلىكته ئېرىشكىنىمىز زادى نېمه بولـدى؟ يېقىنقـى بهش ئهسـردىن بۇيـان دىنىـي مهزھهپچىلىـك

هللىۋازلىق، مولالم يـاكى ئهپهنـدىلىرىمىزدىكى مهھ-مۇخلىسلىق پىرقىۋازلىقى، يۇرتۋازلىق -بىلهن مۇرت

بالــــداق -كىچىــــك گۇرۇھۋازلىــــق، ئهل غېمىنــــى مــــۇز دەرياغــــا پىرقىرىتىــــپ چــــۆرۈۋەتكهن مهنــــسهپ

-ھېرىسمهنلىكى، تۈركۈم ئېڭى ۋە مىللىي مهدەنىـيهت ئىنكارچىلىقىنىـڭ تهلـۋە دەبـدەبىلىرى بىـلهن دەل

ئىغـۋا تۆھمهتخورلـۇقى قاتـارلىق ئـالته زەھهر - پىتـنه دەرەخسىز جهزىرىدىكى قۇيۇنتازدەك مهسئۇلىيهتسىز

ئېچىغــان » ئۇيۇشــۇش كــۈچىنى «ئۇيغــۇرالر» دېــگهن مهنىــدىكى «ئوغــۇز ســۈتىدەك ئۇيىمــاق»تۈپهيلىــدىن

. بولۇپ چىقتى"ئۇرغۇي"ئىسمىمىز ئۇيغۇر، ئىشىمىز »نهتىجىدە . كه ئايالندۇرۇپ قويدى«سۈت

شـۇنداقال . ازىرقى ھـالىتى كىـشىنى ئىنتـايىن ئازاباليـدۇ يۇقىرىدا بايـان قىلىنغـان ئۇيغۇرالرنىـڭ ھـ

-ئۇيغۇرالر زادى قانـداق قىلىـشى كېـرەك؟ مهن بـۇ سـوئالنى ئـۆز . كىشىنى ئىنتايىن چوڭقۇر ئويغا سالىدۇ

پهنلىـرى ئىنـسانالرنىڭ ئىقتىـسادىي ۋە ئىجتىمـائى -ھازىرقى زامان ئىلىـم . ئۆزۈمدىن داۋاملىق سورايمهن

شۇڭالشقا، تهرەققىياتنى ئىـستهيدىغان ھهر بىـر دۆلهت . هلىرىگه سىڭىپ كىرگهن تۇرمۇشىنىڭ ھهممه ساھ

ۋە مىللهت چوقۇم مائارىپ، تهتقىقات ۋە تېخنىكىغا تهرەققىياتنى تېزلىتىدىغان قورال سـۈپىتىدە ئاالھىـدە

لىـپ بۇ جهھهتتىكى پىالنالش ۋە باشقۇرۇش ئىشلىرىنى زور كۈچ بىلهن ياخـشى ئې . ئېتىبار بېرىشى كېرەك

ئـۆزىگه -ھهممىمىزگه مهلۇم بولغىنىـدەك، ئۇيغـۇرالر ھـازىر بـۇ جهھهتتىكـى ئىـشالردا ئـۆز . بېرىشى كېرەك

ئۇيغۇرالرنىڭ تهبىئى پهندە ئوقۇغان كىشىلىرى سـانىنىڭ ئىنتـايىن ئـاز . ئىگه بوالاليدىغان ھالهتته ئهمهس

هرنىڭ خىـزمهت تېپىـشىمۇ بىـر بولۇشىغا قارىماي، شۇ ئوقـۇش پۈتتـۈرگهن ناھـايىتى ئـاز سـاندىكى كىـشىل

نۇرغـۇن ياشـالر ئوقۇغـان نهرسـىلىرىنى پۈتـۈنلهي تاشـالپ، جـان بـېقىش . ئىنتايىن ئېغىر مهسىله بولماقتا

ــۆۋەن دەرىجىلىــك ــدىغان ت ــالىي دەرىجىلىــك مائارىــپ سهۋىيىــسىنى تهلهپ قىلماي ــداق ئ ئۈچــۈن ھــېچ قان

هردىكى ھۆكۈمهت قارىمىغىدىكى ئىدارىلهرگه چوڭ شهھهرل . خىزمهتنى تېپىپ ئىشلهشكه مهجبۇر بولماقتا

ئورۇنالشقانالرنىڭ ئىچىدىمۇ ئهسلىدە ئوقۇغـان كهسـپىنى پۈتـۈنلهي تاشـالپ، باشـقا كهسـپنى قىلىۋاتقـانالر

. بۇ ئهھۋال كىشىنى ئىنتايىن ھهيران قالدۇرىدۇ. ئىنتايىن كۆپ

قېتىم ئىقتىسادنىڭ يۈكـسىلىش مهن بىرقهدەر ياخشىراق بىلىدىغان ئامېرىكا بىلهن ياپونىيهدە ھهر

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

80

نۇرغـۇن شـىركهتلهر ھهر . سۈرئىتى تېزلهشكهن ۋاقىتتا، تهبىئـى پهنـدە ئوقۇغـان ئوقۇغـۇچىالر يېتىـشمهيدۇ

بـۇ . قايسى ئالىي مهكتهپلهرگه بېرىپ، تېخى ئوقۇش پۈتتۈرمىگهن ئوقۇغۇچىالرنى خىزمهتكه ئېلىپ بولىـدۇ

. ئومـۇمى ئاھـاله ئىچىـدىكى نىـسبىتىمۇ ئىنتـايىن يـۇقىرى دۆلهتلهردە ئالىي مهكتهپنى پۈتتۈرگهنلهرنىـڭ

ــلهردە ــۇ دۆلهت ــۇ ئ ــۇنداق تۇرۇپم ــات "ش ــز تهرەققىي ــه " تې ــگهن نهرس ــۈچى "دې ــگهك ك ــك ئهم ــالىي بىلىملى ئ

يېڭـى ئـالىي . لېكىن، ئۇيغۇر دىيارىدا ئۇنداق ئهمهسـكهن . دېگهن نهرسىدىن دېرەك بېرىدۇ " يېتىشمهسلىك

. اشـــلىرى دۇچ كېلىۋاتقـــان ئهھـــۋال ئىنتـــايىن ئېچىنىـــشلىق ئىـــكهن مهكتهپنـــى پۈتتـــۈرگهن ئۇيغـــۇر ي

ئۇيغۇرالرنىــڭ تهبىئــى پهن، تېخنىكــا، ئىنجىنېرلىــك ۋە ســانائهت ساھهســىدىكى ئىــشلىرىنىڭ بۇنىڭــدىن

كېيىن قانداق ۋە قايسى يۆنىلىشكه قـاراپ تهرەققىـي قىلىـدىغانلىقى ئاساسـىي جهھهتـتىن ھۆكۈمهتنىـڭ

هرلىــك ھۆكــۈمهت ئــالىي مهكــتهپلهر ۋە ســانائهت شــىركهتلىرى بىــلهن بىــرلىكته، ي. تۇتقــان يولىغــا بــاغلىق

تېخنىكــا، ھهرخىــل بــايلىق ۋە ئىــش بېجىــرىش ئۇســۇلى جهھهتتىكــى ھهر خىــل ئېهتىيــاجالر، شــۇنداقال

پهن تهرەققىياتى سىياسىتىنى تـۈزۈپ چىقالىـسا، ئـۇنى -يهرلىك خهلقنىڭ ئېهتىياجى ئاساسىدا بىر ئىلىم

ىتىلهر بىـلهن قـاتتىق ئىجـرا قىاللىـسا، بولۇپمـۇ يهرلىـك مىللهتلهرنىـڭ خىـزمهت پۇرسـىتى قانۇنىي ۋاسـ

جهھهتته چوڭ مىللهت بىلهن بـاراۋەر بولۇشـىغا مـۇتلهق كاپالهتلىـك قىاللىـسا، شـۇ چاغـدىال ئۇيغۇرالرنىـڭ

ــي قىال ــدا تهرەققى ــسىز ھال ــشلىرىمۇ ئۆزلۈك ــانائهت ئى ــق ۋە س ــا، ئىنجىنېرلى ــى پهن، تېخنىك ــدۇتهبىئ . الي

.ھازىرقى شارائىتتا ئۇيغۇرالر ئۈچۈن بۇنىڭدىن باشقا ئۈنۈملۈك يول بولماسلىقى مۇمكىن

كـــۆز قىلىـــش، ياشـــالرنىڭ - ئـــۆزىنى كـــۆز«پېـــشقهدەملهر»مىللىتىمىـــز ئارىـــسىدا .9

دېمهكچــى، بىزنىــڭ . ئۇتۇقلىرىغــا ئاكتىــپ، تــوغرا باھــا بهرمهســلىك مهسىلىــسىمۇ مهۋجــۇت

كهڭ »يېتىلىۋاتقــان ياشــلىرىمىزغا -گىلىكــى شــارائىتىدا ئۆســۈپپىــشىۋالىرىمىزدا بــازار ئى

مهۋجۇت، چهت ئهللهرنىڭ بۇ ساھهدىكى ئىشلىرى قانداق؟«قورساق بولماسلىق

مىللهتلهرگه قاراپمۇ ئوخشاش . مېنىڭچه بۇ جهھهتتىكى ئهھۋالالر دۆلهتلهرگه قاراپ ئوخشاش بولمايدۇ

وخشاش مىللهتتىمـۇ كىـشىلهر تهبىقىـسىگه قـاراپ ئوخـشاش ئوخشاش دۆلهت، ئوخشاش رايون ۋە ئ . بولمايدۇ

مهن ھازىرغىچه ئۇيغۇر رايـونى، شـاڭخهي، يـاپونىيه ۋە ئامېرىكـا قاتـارلىق ئوخـشىمىغان رايـون ۋە . بولمايدۇ

81

ــاقتىم ــاپ ب ــلهردە ياش ــاتچى، . دۆلهت ــۇرغۇچى، تهتقىق ــم ئاش ــۇچى، بىلى ــونتچى، ئوقۇغ ــشچى، رېم ــان، ئى دېهق

. جىلىك ئىنجىنېر ۋە ئوقۇغۇچىالر ھهم شىركهت ئىچىدىكى باشلىقمۇ بولۇپ بـاقتىم ئوقۇتقۇچى، ئالىي دەرى

مېـنىڭچه يـۇقىرىقى . بىرىگه پهقهت ئوخشىمايدىغان ئىشالرنى ۋە ئادەملهرنى ئـۇچراتتىم -مۇشۇ جهرياندا بىر

دۆلهتـته مهن 2بۇ . سوئالغا ئۆزۈمنىڭ ياپون ۋە ئامېرىكىدا كۆزەتكهنلىرىم ئاساسىدا جاۋاب بهرگىنىم ياخشى

ــادەملهر بىـــلهن كـــۆپرەك ئارىالشـــتىم ئۇالرنىـــڭ ئىچىـــدە دۇنيانىـــڭ . بىـــر قهدەر يـــۇقىرى تهبىقىـــدىكى ئـ

شـۇڭا مهن شـۇالر . ئوخشىمىغان جايلىرىدىن ۋە ئوخشىمىغان مىللهتـلهر ئارىـسىدىن كهلـگهن ئـادەملهر بـار

. قايبىلهن ئارلىشىش جهريانىدىكى كۆزەتكهن ۋە ھېس قىلغانلىرىمنى يېزىپ با

بولماســلىقى، كورســىقىنىڭ -مېنىـڭ ئهڭ چوڭقــۇر ھــېس قىلغىـنىم، بىــر مىللهتنىــڭ مهرت بولـۇش

بولماسـلىقى قاتـارلىقالر شـۇ -تار بولۇشى، ئاقكۆڭۈل ياكى قارا نىيهت بولۇشى ۋە ئىنسانپهرۋەر بولـۇش -كهڭ

بىــلهن، ئۇالرنىــڭ مىلــلهت ياشــىغان دۆلهت ۋە رايوننىــڭ ئىقتىــسادىي ۋە ئىجتىمــائى تهرەققىيــات ئهھــۋالى

. ئادەتلىرى بىلهن ئىنتايىن مۇناسىۋەتلىك بولىدىكهن-بۇرۇنقى تارىخى ۋە ھازىرقى مهدەنىيهت ھهم ئۆرپ

ــوغۇق ــايىن سـ ــتازىمنىڭ ئىنتـ ــاتتىكى ئۇسـ ــڭ تهتقىقـ ــدا، ئۆزۈمنىـ ــى بارغانـ ــاپونىيهگه يېڭـ مهن يـ

ىقـاتىنى ۋە تهجرىبىخانىـسىنىڭ ئۇ كىشى ماڭا ئۆزىنىڭ ئېلىـپ بېرىۋاتقـان تهتق . مۇئامىلىسىگه ئۇچرىدىم

ژۇرنـالالرنى كۆتـۈرۈپ چىقىـپ، مېنىـڭ -ئهھۋالىنى قىسقىچه تونۇشتۇرغاندىن كېيىن، بىر قۇچـاق كىتـاب

ــاالق ــتىلىمگه پ ــزمهت ئۈس ــدى -خى ــۈپ قوي ــۇق تۆك ــدىن . پۇل ــرىبه "ئان ــڭ تهج ــاڭ، بىزنى ــۇالرنى ئوقۇس مۇش

مهندەك دۇنيانىڭ بىر قاالق . ، دېدى "هيسهنئۈسكۈنلىرىمىزنى ۋە مېنىڭ تهتقىقاتىمنى تهلتۆكۈس چۈشىنهل

يېرىدىن كهلگهن، ئۆمرىدە بىرەر قېتىم يۇقىرى سهۋىيهلىك تهتقىقات بىـلهن شـۇغۇللىنىپ باقمىغـان بىـر

شـۇ چاغـدا . ھهتتـا كۆڭلـۈم بىـر ئـاز زەربىمـۇ يېـدى . ئادەم ئۈچۈن بۇ مۇئامىله ئىنتايىن نامۇۋاپىق تۇيۇلـدى

ۋاقىتنىــڭ ئۆتۈشــى بىــلهن ئۇالرنىــڭ . ، دەپ ئويلىــدىم"ىز مىلــلهت ئىــكهنيــاپونلۇقالر ئىنتــايىن رەھىمــس"

. دۇنيادىكى ئهڭ ئاقكۆڭۈل، ئهڭ رەھىمدىل بىر مىللهت ئىكهنلىكىنى ھېس قىلدىم

ــر ــسىملىك بى ــايو ئى ــايدىغان ھاســۇمى ماس ــدا ياش ــر جاي ــېقىن بى ــهھىرىگه ي ــو ش ياپونىيهنىــڭ توكي

پۇلى خېلى كۆپ بايالرنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇزۇن يىلالردىن بۇيان بۇ كىشى . مهرىپهتچى، ساخاۋەتچى كىشى بار

ئۇيغـۇر . ياپونىيهگه ئوقۇشـقا بارغـان ئۇيغـۇر ئوقۇغـۇچىالرنى ھهقـسىز ياتـاق بىـلهن تهمىـنلهپ كېلىۋاتىـدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

82

بىلىۋال تور بېتىـدە ئـۇ كىـشىنى تونۇشـتۇرغان بىـر يازمـا بـار . رايونىغىمۇ خېلى كۆپ پۇل ئىئانه قىلىپتۇ

بىــر ئــۇ كىــشى . html.1023_article_SG_GoogleTap/com.biliwal.www://http: نىــڭ ئادرېــسىبولــۇپ، ئۇ

قانچه يىلنىڭ ئالدىـدا ئـۈرۈمچىگه بارغانـدا، باشـقىالردىن شـۇ چاغـا ئۈرۈمچىـدە سـۇ ئىنتـايىن قىـس بولـۇپ

كـۈن جهريانىـدا، سـۇنى ئىقتىـساد 5-4شـۇنىڭ بىـلهن ئـۇ كىـشى ئۈرۈمچىـدە تۇرغـان . كهتكىنىنى ئـاڭالپتۇ

مىليـون، يـاكى نهچـچه ئـون ماسايو ئهپهندىدەك بىر نهچچه . قىلىش ئۈچۈن بىر قېتىممۇ مۇنچىغا چۇشمهپتۇ

. مىليون دولالر پۇلى بار كىشىنىڭ مۇشۇنداق قىلىشى كىشىنى ھهيران قالدۇرماي قالمايدۇ

مهن ياپونىيهدە ئوقۇۋاتقان ۋاقتىمدا ئوتتۇرا ئاسىيا تارىخىنى تهتقىق قىلىدىغان، ئۇيغـۇر تـارىخىنىمۇ

ىلهن تونۇشۇپ قېلىـپ، ئـۇالر بىـلهن يـېقىن ئوبدان بىلىدىغان بىر قانچه ئالىي مهكتهپ پروفېسسورلىرى ب

يهكشهنبه كۈنلىرى غېرىبـسىنىپ قالغـان يـاكى زېرىكىـپ قالغـان ۋاقىتلىرىمـدا ئۇالرنىـڭ -شهنبه. ئۆتتۈم

ــتىم ــاق يهپ قايتىــپ كېلهت ــشىپ، تام ــۈن پاراڭلى ــرىم ك ــپ، يې ــۆيلىرىگه بېرى ــۆيلىرى مهن . ئ ــڭ ئ ئۇالرنى

الرنىڭ ئۆيىگه بىر قېـتىم بېرىـپ كـېلىش ئۈچـۈن پـويىز يـول تۇرۇۋاتقان شهھهردىن خېلى يىراق بولۇپ، ئۇ

ئهگهر ئۇالر مېنى چاقىرغـان بولـسا، ھهر قېـتىم ئۇالرنىـڭ ئۆيىـدىن . دولالر پۇل كېتهتتى 15-10كىراسىغا

مىــڭ يـېن يـاپون پــۇلىنى سـېلىپ، ئــۇنى ماڭـا يــول 2ئـۇزاپ چىقىدىغانـدا، ئــۇالر بىـر لىپاپىنىــڭ ئىچىـگه

□يـېن □بـۇ يهردىكـى . (مهن ئۇنى ئالمىـسام ئـۇالر ھهرگىـز ئۇنىمـايتتى . بېرەتتى كىراسىغا ئىشلىتىشكه

). دولالرغــا تــوغرا كېلىــدۇ8.5دېــگهن يــاپون پۇلىنىــڭ بىرلىكــى بولــۇپ، بىــر مىــڭ يهن ھــازىر تهخمىــنهن

شـۇڭا . ئۇالرنىڭ نهزەرىدە بىزگه شىنجاڭ ھۆكۈمىتى بهرگهن تۇرمۇش خىراجهت پۇلى ئىنتايىن تۆۋەن ئىدى

ۋاقىتنىـڭ . زنىڭ ئىقتىسادىي جهھهتتىن قىينىلىپ قېلىشىمىزدىن ئهنسىرەپ يۇقىرىقىـدەك قىالتتـى بى

ئۆتۈشـــى بىـــلهن، مهن ياپونلۇقالرنىـــڭ كۆپىنچىـــسى خـــۇددى ئۇيغـــۇر دېهقانلىرىغـــا ئوخـــشاش ئـــاقكۆڭۈل

ن كهسـىپ ۋە تهتقىقـات جهھهتتىمـۇ، مېنىـڭ ئۇسـتازىم ئـۆزى يىغقـا . ئىكهنلىكىنى چوڭقۇر ھـېس قىلـدىم

مهن گهرچه قىــسقا ۋاقىــت ئىچىــدە . تهتقىقــات ماتېرىيــالىنى ۋە ئــۆز بىلىمىنــى مهنــدىن زادىــال ئايىمىــدى

تهتقىقات جهھهتته مهكتهپ بويىچه خېلـى كـۆزگه كـۆرۈنگهن بولـساممۇ، مهكـتهپ مۇدىرىـدىن تارتىـپ باشـقا

لۇق ئوقۇغــۇچىالرغىچه پروفېســسورالرغىچه، شــۇنداقال مهن بىــلهن بىــر تهجرىبىخانىــدا ئىــشلهيدىغان يــاپون

83

ئۇنىــڭ ئهكــسىچه مهن باشــقا پروفېســسورالر بىــلهن . ھهممىــسى ماڭــا قىلچىمــۇ ھهســهتخورلۇق قىلمىــدى

ــپ، مېنــى ناھــايىتى ــازىم قىلى ــۇر ت ــا چوڭق ــسام ماڭ ــشىپ قال ــدە ئۇچرى ــاكى بىناالرنىــڭ ئىچى ــتهپ ي مهك

. ھۆرمهتلىدى

شالپ بېرىپ، ئۇالرنى ئۆزۈمنىـڭ ئوقـۇپ كېيىن چۈشهنسهم، ئۇستازىمنىڭ ماڭا بىر قۇچاق كىتابنى تا

چۈشىنىشىمنى تهلهپ قىلىشى ياپونىيهدىكى بىر ئورتاق ئهھۋال بولۇپ، بۇ ئۇالرنىڭ يېڭى ئالىي مهكتهپنى

ئوسـاكا . پۈتتۈرگهن ياشالردا مۇستهقىل ئىش قىلىش ئىقتىدارىنى يېتىلدۈرۈش ئۈچۈن تۇتقان يولى ئىكهن

ىلهن ئۇنىڭ بىر قانچه ئاسپرانىتلىرى بىر تهتقىقات مهسىلىـسىنى ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ بىر پروفېسسورى ب

ــۆز ــى ئ ــسىچه مېن ــشنىڭ ئهك ــهتخورلۇق قىلى ــا ھهس ــۇالر ماڭ ــدا، ئ ــۇنى مهن ھهل قىلغان ــاي، ئ ھهل قىاللم

مېنىــڭ يــول . مهكتىپىــدىكى ھهپتىلىــك تهتقىقــات مــۇزاكىرە يىغىنىغــا تهكلىــپ قىلىــپ قاتناشــتۇردى

مهن تهقسىم قىلىنغـان ئـالىي مهكتهپـته ماگىـستېرلىق يـاكى . رىپ بهردى كىرايىمنىمۇ شۇالر ئۆزى چىقى

ئورۇنـدا تۇرىـدىغان ئوسـاكا -3دوكتورلۇق ئۇنۋانى يـوق بولغاچقـا، مهن ئـۆز مهكتىپىمـدىن يـاپونىيه بـويىچه

شۇنداق ۋاقىتتىمـۇ مېنىـڭ مهكتىپىمـدىكىلهر . ئۇنىۋېرسىتېتىگه يۆتكىلىش تهلىپىنى ئوتتۇرىغا قويدۇم

دەپ ماڭـــا قورســـىقى كۆپـــۈش ئـــۇ ياقتـــا تۇرســـۇن، مهكـــتهپ مـــۇدىرى ئـــۆزى ئوســـاكا " ياراتمـــاپتۇبىزنـــى "

ھهمــدە شــىنجاڭ مائارىــپ نازارىتىنىــڭ بىــر . ئۇنىۋېرســىتېتىگه بېرىــپ، بــۇ ئىــشنى ھهل قىلىــپ كهلــدى

، ئۆمىكى بىزنىڭ مهكتهپكه كهلگهندە، بىزنىڭ مهكتهپنىڭ مۇدىرى ئۇالرغا باش ئېگىپ تازىم قىلىـپ تـۇرۇپ

لــېكىن، مهن مۇشــۇ . (مېنىــڭ مهكــتهپ ئالمىشىــشىمغا مــاقۇل بولۇشــىنى يــالۋۇرۇپ تــۇرۇپ تهلهپ قىلــدى

ســـۆھبهتنىڭ ئالـــدىنقى قىـــسمىدا ئېيتىـــپ ئۆتكهنـــدەك، شـــۇ قېـــتىم مېنىـــڭ مهكـــتهپ ئالمىشىـــشىم

.) شىنجاڭدىكىلهرنىڭ قوشۇلماسلىقى بىلهن يهنىال ھهل بولمىدى

ېرىكىلىقالر ياپونلۇقالرغـا قارىغانـدا ناھـايىتى جىـق خۇشـخۇي ئومۇميۈزلۈك قىلىـپ ئېيتقانـدا، ئـام

ئهندىـشه -نهگىال قارىسا، قاچانال قارىسا ئۇالرنىڭ كۈلۈمسىرەپ يۈرگهنلىكىنى، ئۇالرنىڭ يۈزىـدە غهم . كېلىدۇ

مهكتهپ ۋە شـىركهتنىڭ يىغىنلىرىـدىمۇ، . دېگهندىن ئهسهرمۇ كۆرۈنمهيدىغانلىقىنى ھېس قىلغىلى بولىدۇ

ا قويۇلىــدىغان مهســىلىنىڭ قانچىلىــك جىــددى مهســىله ئىكهنلىگىــدىن قهتئىيــنهزەر، يىغىــن ئوتتۇرىغــ

باشـــقۇرغۇچى ۋە يىغىنـــدىكى ســـۆزلىگۇچىلهر ئىمكـــانقهدەر يۇمۇرلـــۇق گهپلهرنـــى كـــۆپ ئىـــشلىتىپ،

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

84

يىلى مهن خىزمهت ئالمىشىش قارارىغا كېلىپ، بىـر تـۈرك -2002. ئاڭلىغۇچىالرنى كۈلدۈرۈشكه تىرىشىدۇ

، ئوپتىكىلىــق خهۋەرلىــشىش ئۈســكۈنلىرىنى ياســاپ چىقارمــاقچى بولغــان بىــر شــىركهت بىــلهن قۇرغــان

ئــۇالر چىقارغــان خىــزمهت ئېالنىــدا ئــاالمقچى بولغــان ئــادەمگه بولغــان تهلهپلىرىنــى تىزىــپ . ئاالقىلهشــتىم

ــا ــقىالرن "كېلىـــپ، ئۇنىـــڭ ئهڭ ئاخىرىغـ ــدە باشـ ــدىغان دەرىجىـ ــۋىغىنى ئۈزۈۋېتىـ ــما بهلـ ى ئادەمنىـــڭ تاسـ

مهنـدە كىـشىلهرنى ئـۇ دەرىجىـدە . ، دېـگهن بىـر مـاددىنى قوشـۇپ قويۇپتـۇ "كۈلدۈرەلهيدىغان بولۇشى كېرەك

. شــۇنداق بولــسىمۇ مېنــى ئــۇ شــىركهت خىــزمهتكه ئالغانىــدى. كۈلدۇرەلهيــدىغان يۇمۇرلــۇق ئىقتىــدار يــوق

ىركهتنى سـۆھبهتنىڭ مهن بـۇ شـ (لېكىن، ئهڭ ئاخىرى مهن ئۇنىڭغا بهزى سـهۋەبلهر تۈپهيلىـدىن بارمىـدىم

). شۇڭا بۇ يهردە تهكرارلىمايمهن. ئالدىنقى قىسمىدا تىلغا ئاالغانىدىم

ــالىتى ــۇش ھ ــك تۇرم ــۇزۇن مۇددەتلى ــڭ ئ ــىنى ئۇالرنى ــخۇي بولۇش ــداق خۇش ــڭ بۇن ئامېرىكىلىقالرنى

ىـپ يهنى ئامېرىكىلىقالر ئهزەلدىن يوقسىزلىقنىڭ، تۇرمۇش قاتتىقچىلىغىنىڭ دەردىنى تارت . بهلگىلىگهن

ئهگهر مهلـۇم سـهۋەبلهر . ئۇالر ئۈچۈن باياشاتلىق تۇرمـۇش ئاساسـهن كاپـالهتكه ئىـگه . باققان ئادەملهر ئهمهس

تۈپهيلىدىن ئىقتىسادىي قىيىنچىلىققا ئۇچراپ، بانكىنىڭ يۇقىرى ئۆسۈملۈك پۇلىغا قهرز بولۇپ قالـسىمۇ،

ىنچىققـا دۇچ كېلىـپ، بانكىـدىن پـۇل مهسـىلهن، بهزى كىـشىلهر قىي . يهنه ئۇنىڭدىن قۇتۇلۇش يوللىرى بار

ئىنگلىـزچه (قهرز ئېلىپ، ئۇنى بىر قانچه يىل تۆلىيهلمىسه، مهلۇم شـهرتلهر ئاسـتىدا خۇسۇسـىي كرىـزىس

بۇنـداق قىلىـشنىڭ زىيـانلىق . ئـېالن قىلـسا، بانكـا ئۇنىـڭ قهرزىنـى كۆتۈرۈۋېتىـدۇ ") پهرسونال بانكرۇپي "

يىـل ئىچىـدە بانكىـدىن قايتـا قهرز 10بۇنداق ئادەم كېيىنكـى تهرىپىمۇ خېلى كۆپ بولۇپ، ئۇالرنىڭ بىرى

ئائىله ئىقتىسادىي . يىل ئىچىدە كرېدىت كارتىسىمۇ بهرمهيدۇ 10بانكىالر ئۇالرغا كېيىنكى . پۇل ئااللمايدۇ

ئوقۇغـۇچىالر . قىيىنچىلىقى بار ياشالرمۇ پۈتۈنلهي بانكىدىن قهرز پۇل ئېلىپ، ئالىي مهكتهپـته ئوقۇيااليـدۇ

چۈن بېرىلىدىغان بۇنداق قهرز پۇلنىڭ ئۆسۈمى ئىنتايىن تۆۋەن بولـۇپ، ئـۇنى ھۆكـۈمهت مهخـسۇس بهرپـا ئۈ

ئوقۇغۇچىالر ئوقۇش جهريانىـدا بـۇ قهرز پـۇلىنى قايتۇرمـاي، ئوقـۇش پۈتتـۈرۈپ بولغانـدىن كېـيىن . قىلغان

ۋە ئىرادىـسى بـار ھهر مۇشۇنداق يول بىـلهن ئامېرىكىـدا ئوقـۇش ئارزۇسـى . تهدرىجى تۆلهپ بولسىمۇ بولىدۇ

.بىر ياشقا ئوقۇش پۇرسىتى ھازىرالپ بېرىلگهن

85

مهن بـۇ خهۋەرنـى ( مىليونغـا يهتتـى 300ئۆكتهبىر كۈنى ئامېرىكىنىـڭ نوپۇسـى سـاق -17يىلى -2006

لېكىن ئۇنىـڭ يهر زېمىنـى ۋە بـايلىقى دۇنيـادىكى مـۇتلهق كـۆپ ). لوس ئاڭهلهس دەۋىر گهزىتىدىن كۆردۈم

ــدى ــۆپدۆلهتلهرنىڭكى ــازابىنى، . ن ك ــۇش ئ ــۇالر تۇرم ــدە ئ ــڭ مابهينى ــۈز يىلنى ــرەر ي ــى بى ــۇنداقال يېقىنق ش

ئېهتىمـــال مۇشـــۇ ســـهۋەبتىن بولـــسا كېـــرەك، . يوقـــسىزلىقنىڭ ئـــازابىنى ئاساســـهن تارتىـــپ باقمىغـــان

مهن بىـــر قېـــتىم بىـــر . ئومۇمالشـــتۇرۇپ ئېيتقانـــدا، ئـــامېرىكىلىقالر ئىنتـــايىن كهڭ قورســـاق كېلىـــدۇ

سـېنت كهلـدى 3 دولـالر 10ۇكىنىدا نهرسه ئېلىپ، پۇل تۆلهيدىغاندا ئالغـان نهرسـىلىرىمگه يېمهكلىكلهر د

20مهن مـال سـاتقۇچىغا ). دەپ يازىـدۇ " ەنـت " سېنت بولۇپ، ئـۇنى ئىنگلىـزچه 100بىر ئامېرىكا دوللىرى (

ەپ جاۋاب بهرسـهم، ، د "ياق، مهندە يوق "مهن . دەپ سورىدى " سېنت بارمۇ؟ 3سهندە "دولالر بهرسهم، ئۇ مهندىن

دولـالر قـايتۇرۇپ 10 سېنت ئېلىپ، مېنىڭ پۇلۇمغـا قوشـۇپ تـۆلهپ، ماڭـا 3مال ساتقۇچى ئۆز يانچۇقىدىن

مېنىڭچه جۇڭگودا بۇنداق ئىشنى ھهرگىز تهسهۋۋۇر قىلغىلـى . مهن بۇ ئىشتىن خېلى تهسىرلهندىم . بهردى

ــدۇ ــۇچ . بولمايــ ــتىم ئــ ــچه قېــ ــشنى نهچــ ــداق ئىــ ــسا بۇنــ ــدا بولــ ئامېرىكىلىقالرنىــــڭ . راتتىمئامېرىكىــ

ئـادەم شهخـسىي ئـۆيلهر جايالشـقان رايـونالردا يـول يۈرسـه، بهزىـدە . ئىنسانپهرۋەرلىكىمۇ ئىنتايىن كۈچلۈك

كىشىلهر ئۆز ئۆيىدىكى سافاالردىن بىرەرنى ياكى باشقا ئائىله جابدۇقلىرىنى يول بويىغا ئېپچىقىپ قويۇپ،

دەپ يېزىــپ ") فــرەئه تــو تــاكه"ئىنگلىــزچه " (سىڭىز بولىــدۇبــۇنى بىكارغــا ئېلىــپ كهتــ "ئۇنىــڭ ئۈســتىگه

ــۇنى كېــرەك . قويغــانلىقىنى كــۆرگىلى بولىــدۇ ــۇ نهرســىلهرنى ئهخلهتخانىغــا تاشــالۋەتمهي، ب ــۇالر ب ــى، ئ يهن

ــدۇ ــۇپ قويى ــا قوي ــڭ بويىغ ــسۇن، دەپ يولنى ــدىغانالر ئىشلىتىۋال ــدىكى . قىلى ــشالرنى ئامېرىكى ــداق ئى بۇن

.رىدە ئۇچراتقىلى بولىدۇتۇرمۇشنىڭ بارلىق ساھهلى

پهن ۋە ھهر خىــــل كهســــپ -ئامېرىكىلىقالرنىــــڭ كهڭ قورســــاقلىقى ۋە ئــــادەمگهرچىلىكى ئىلىــــم

-مهن قولىـدا ئىـشلهپ باققـان ئوقۇتقـۇچى ئۇسـتازلىرىم مېنىـڭ ئىلىـم . ساھهلىرىدۇ تولۇق ئهكس ئهتكهن

ېچ قانــداق نهرسىــسىنى پهنــدە مــۇۋەپپهقىيهت قازىنىــشىمنى چىــن كۆڭلىــدىن ئــارزۇ قىلىــپ، ئۆزىنىــڭ ھــ

مهن بىـرەر مهسـىله ئۈسـتىدە ئۇالرنىـڭ . پۈتـۈن كـۈچى بىـلهن ماڭـا يـاردەم قىلـدى . مهندىن ئاياپ باقمىـدى

قېشىغا سوئال سـوراپ كىرسـهم، ئـۇالر سـوئالىمغا ئهسـتايىدىل جـاۋاب بېرىـپ، ئانـدىن ئـۆزى ئاشـۇ سـاھهدە

هن كىتـابلىرىنى شـۇ ۋاقىتنىـڭ ئۆزىـدىال ماڭـا پ-يىغقان بارلىق ئىلمىي ماقاله توپالنمىسىنى ياكى ئىلىم

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

86

بـۇالرنى ئـۆزۈڭگه "ئۇالر ئۆزلىرى كوپىي قىلىۋېلىـپ يىغقـان ئىلمىـي ماقـاله تـوپلىمىنى . تۇتقۇزۇپ قويدى

يـاكى ئىـشلىتىپ بولغانـدىن كېـيىن قـايتۇرۇپ بهرسـهڭمۇ . كوپىي قىلىۋېلىپ، ئاندىن ماڭـا قـايتۇرۇپ بهر

ــابالرنى بو. ، دەيتتــى"بولىــدۇ ــسا كىت ــايتۇرۇپ بهر "ل ــدىن ق ــۇپ ئان مهن ئۇالرنىــڭ . ، دەيتتــى"ئىــشلىتپ بول

يېتهكچىلىگىدە ئېلىپ بارغان تهتقىقاتنىڭ نهتىجىلىرىنى ئىلمىي ماقاله ژۇرناللىرىدا ئـېالن قىلىـدىغان

تهرەققىـي قىلغـان (ئـاپتور قىلـدى -1ۋاقىتتا، ئۇالر مېنىڭ تۆھپهمگه ئاساسهن، قىلچه ئىككىلهنمهي مېنى

ئاپتور -1لهرنىڭ ھهممىسىدە تهتقىقاتنى ئاساسلىق كىشى بولۇپ ئېلىپ بارغان كىشى تهبىئى ھالدا دۆلهت

قىسمىدا ئېيتىپ ئۆتكهندەك، بـۇ ئۇسـتازلىرىمدا مېنـى كۆرەلمهسـلىك -1مهن مۇشۇ سۆھبهتنىڭ ). بولىدۇ

ىـڭ چىققىنىـدىن ئالهمهتلىرىدىن ئهسهرمۇ يوق بولۇپال قالماي، ئۆزلىرىنىڭ قولىـدىن مهنـدەك ئوقۇغۇچىن

. پهخىرلىنىپ، پۇرسهتال بولسا مېنى ماختاپ يۈردى

مهن ساندىئا دۆلهت تهجرىبىخانىسى، جپل ۋە باشقا يۇقىرى تېخنىكىلىق شـىركهتلهردە ئىـشلىگهندە،

شـىركهتتىكى . بىـرى مېنىـڭ باشـلىقىم . خىـل ئـادەملهر بىـلهن خىـزمهت مۇناسـىۋىتىدە بولـدۇم 2مۇنداق

" باشـقۇرغۇچى "دەپ ئاتايدىغان بولۇپ، ئۇنىـڭ ئۇتتـۇر مهنىـسى " ماناگهر"ئىنگلىزچىدە بۇنداق باشلىقالرنى

ــارەت ــدىن ئىب ــسا . دېگهن ــورۇنالردا بول ــسور"جپــل دەك ئ ــۇپ، ئۇنىــڭ مهنىــسى " سۇپهرۋى ــدىغان بول دەپ ئاتاي

رى يهنــى بــۇ ئورۇنــدا ئىــشلهيدىغانالرنىڭ ھهممىــسى دېگىــدەك يــۇقى . دېگهنــگه تــوغرا كېلىــدۇ" نــازارەتچى"

لهرله كۇپـايه " نـازارەتچى "ئهمهس، پهقهت " باشـقۇرغۇچى "دەرىجىلىك تېخنىكا خادىملىرى بولغاچقا، ئۇالرغـا

ئهمهلىيهتتىمــۇ بىزنىــڭ باشــلىقىمىز بىــزگه يېقىنقــى بىــر مهزگىلــدە قىلىــدىغان ئىــشىمىزنى . قىلىــدۇ

ئۇ ئىـشالرنى قايـسى . بولمايدۇتاپشۇرۇپال قويۇپ، بىزنىڭ ئۇنى قانداق قىلىشىمىز بىلهن ھېچ قانداق كارى

بىـز زۆرۈر تېپىلغانـدا باشـلىقىمىزغا دوكـالت قىلىـپ . ئۇسۇل بىلهن قىلىش پۈتۈنلهي ئـۆزىمىزگه بـاغلىق

شۇ سـهۋەبتىن مهن بىـر ھهپتىنىـڭ ئىچىـدە باشـلىقىمنى بىـرەر قېتىممـۇ كۆرمهيـدىغان، . قويساقال بولىدۇ

يۇقىرىــدىكى خىــزمهت . ن ۋاقىتلىــرىم ئىنتــايىن كــۆپ بهزىــدە ئــۇنى ئىزدەپمــۇ بىــرەر قېــتىم تاپالمايــدىغا

ئورۇنلىرىــدا باشــلىقالرنىڭ ماڭــا بولغــان مۇئامىلىــسى ئوقۇتقــۇچى ئۇســتازلىرىمنىڭ مۇئامىلىــسى بىــلهن

. شۇڭا بۇ يهردە ئۇ ئىشالرنى تهپسىلى تهسۋىرلىمهيمهن. ئاساسهن ئوخشاش بولدى

87

خـشىمايدىغان بىـر نهرسـه، ئامېرىكىلىقالرنىـڭ شىركهتتىكى باشلىقالر بىلهن بولغان مۇناسىۋەتته ئو

شـۇڭا كـۆپىنچه . چۈشهنچىسىدە، بىر شىركهتنى شـىركهت قىلىـدىغان ئۇنىـڭ خىزمهتچىلىرىـدىن ئىبـارەت

ئهھۋالالردا مېنىڭ شـىركهتتىكى باشـلىقلىرىم ئـۆزلىرىنى مهنـدىن ئۈسـتۈن قويۇۋالمـاي، ماڭـا يېقىنـدىن

ئۇيغۇرالرنىـڭ . دەپ ئاتايـدۇ " سـهرۋانت "بـۇنى ئىنگلىـزچه (تچىم ياردەمدە بولۇپ، ئۆزلىرىنى مېنىـڭ خىـزمه

دەك ئورۇنـدا تۇتـۇپ، پۈتـۈن ۋۇجـۇدى بىـلهن ) قـا كىرىـدۇ " سهرۋانت"ئۆيىدىكى باال باققۇچىالر مانا ئاشۇنداق

. مېنىڭ ئىشىمنىڭ ئوڭايراق بولۇشى، ئۈنۈملۈكرەك بولۇشى ۋە مۇۋەپپهقىيهتلىك بولۇشى ئۈچـۈن كۈچىـدى

. قىتالردا مهن ئۇالرنىڭ كۆزىگه ئهمهس، ئۇالر مېنىڭ كۆزۈمگه قارىدىكۆپىنچه ۋا

ــشلىگهن ــرگه ئى ــلىرىم -2مهن بى ــڭ خىزمهتداش ــشىلهر مېنى ــدىكى كى ــدىكى . خىل ــۇ خىل ــڭ ب مېنى

ئامېرىكىـدىكى شـىركهتلهر . كىشىلهر بىلهن بولغان مۇناسىۋىتىم يۇقىرىقىدىن سهل مـۇرەككهپرەك بولـدى

شـۇنىڭ بىـلهن بىـرگه ھهمكارلىـشىپ . دوسـتانه رىقـابهتنى تهشـهببۇس قىلىـدۇ خىزمهتداشالر ئارىسىدىكى

خىـزمهتكه ئـادەم . دەي ئاتايـدۇ " تهئـام ۋورك "بـۇنى ئىنگىزچىـدە . ئىشلهشنى ئىنتايىن قاتتىق تهكىتلهيـدۇ

ئېلىش ئېالنلىرىنىڭ كۆپىنچىسىدە ئالمـاقچى بولغـان كىـشىنىڭ ھهمكارلىـشىپ ئىـشلهش ئىقتىـدارىغا

بۇنداق بولۇشـىدىكى سـهۋەب، ئهگهر بىـر گۇرۇپپـا ئادەمنىـڭ ئىچىـدە باشـقىالر . ھمىيهت بېرىدۇ ناھايىتى ئه

ــۆزى ياخــشى ئىــشلىمهيال " ناچــار"بىــلهن چىقىــشالمايدىغان ــۇ كىــشى ئ ــسا، ئ ــۇپ قال ئادەمــدىن بىــرى بول

هتلىرى شۇڭالشـقا، ئامېرىكـا شـىرك . قالماستىن، پۈتۈن گۇرۇپپىنىڭ خىزمهت ئۈنۈمىنىمۇ تۆۋەنلىتىۋېتىدۇ

ــلهپ، كاندىــداتالر بىــلهن ــى خىزمهتچــى ئېلىــشتا نۇرغــۇن پــۇل خهج پائــالىيىتى " يــۈز كۆرۈشــۈش "يېڭ

، كاندىـداتنىڭ كىـشىلىك مىجهزىنىـڭ )دەپ ئاتايـدۇ " جـوب ئىنتهرۋىـئهۋ "بۇنى ئىنگلىـزچه (ئورۇنالشتۇرۇپ

اشـلىرى ئىچىـدە ئـاق مهن ھـازىرغىچه ئۆزۈمنىـڭ خىزمهتد . قانداقلىقىنى ئېنىقالشقا ئىنتايىن تىرىشىدۇ

ــاق، مهرت، ــۇچى ئۇســتازىم ۋە باشــلىقلىرىمغا ئوخــشاش كهڭ قورس ــۇددى مېنىــڭ ئوقۇتق تهنلىكلهرنىــڭ خ

كـۆپىنچه ۋاقىـتالردا مهن ئـۇالردىن بىـر نهرسـه سورىـسام، . ئاقكۆڭۈل ۋە ئىنسانپهرۋەر ئىكهنلىكىنى كـۆردۈم

شۇڭا ئۇالر بىلهن مۇناسـىۋەت قىلىـش، . رىدۇئۇالر سهمىمىيلىك ۋە قىزغىنلىق بىلهن جاۋاب ياكى ياردەم بې

باشــقا مىللهتـلهر بولــسا ئـاق تهنلىكــلهرگه سېلىــشتۇرغاندا . ئۇالرغـا يېقىنلىــشىش ئىنتـايىن ئاســان ئىـش

ــۆۋەن تــــۇردى ــدە تــ ــۇ خهنــــزۇالر، پاكىــــستانلىقالر، ھىندىــــستانلىقالر ۋە . ئوخــــشىمىغان دەرىجىــ بولۇپمــ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

88

مدە يهھۇدىيالر كۆپىنچه ھالـدا ناھـايىتى ئىچـى تـار، ھهممىنـى فىلىپپىنلىقالر قاتارلىق ئاسىيالىقالر ھه

باشقىالردىن يوشۇرىدىغان، باشقىالرغا ئانچه ياردەم بهرمهيدىغان كېلىدىغانلىقىنى، بهزىلىـرى ھهتتـا ئىچـى

بـۇ خىـل ئهھـۋالنى ئامېرىكىـدىكى باشـقا ئۇيغـۇر ۋەتهنداشـالردىنمۇ كـۆپ . زەھهر كېلىدىغانلىقىنى كۆردۈم

مهن تهدرىجـى ھالـدا بىـرگه ئىـشلهيدىغان خهنـزۇ خىزمهتداشـالردىن بىـر نهرسـه سـوراپ بارسـام، .ئاڭلىـدىم

ئۇنىڭدىن تولۇق ياكى توغرا جـاۋاب ئااللمايـدىغانلىقىمغا ئىـدىيىۋى تهييـارلىق قىلىـپ بارىـدىغان بولـۇپ

بىـز . ىم بـار بىزنىڭ ھازىرقى گۇرۇپپىدا جۇڭگونىڭ چـوڭ قۇرۇقلىقىـدىن كهلـگهن بىـر خهنـزۇ خـاد . قالدىم

ئادەتته ئۆزىمىز يازغان كومپيۇتېر پروگرامىلىرىنى ۋە باشقا مۇھىم ھۆججهتلهرنىـڭ ھهممىـسىنى بىزنىـڭ

مهقـسهت 2ئۇنـداق قىلىـشتا . قويـۇپ قـويىمىز ") ومپۇتهر سهرۋەر "ئىنگلىزچه (ئىدارىنىڭ مۇالزىمېتىرىگه

") بـاكۇپ "ئىنگلىـزچه (سۇس سـاقالپ بىرى، سهرۋەرلهردىكى ھۆججهتلهرنىڭ ھهممىسى ھهر كـۈنى مهخـ . بار

قويىلىدىغان بولگاچقا، ئهگهر بىرەر سهۋەبتىن ئۆزىمىزنىڭ كومپيۇتېرىدىن كاشىال چىقىـپ قالـسىمۇ، بىـز

يهنه بىرى، بىـر گۇرۇپپىـدىكى كىـشىلهر . تهييارلىغان پروگرام بىلهن ھۆججهتلهر يوقاپ كهتمهسلىك ئۈچۈن

يهنى، مهن ئۆزۈمنىـڭ كومپيـۇتېرى . بىماالل پايدىلىنىش ئۈچۈن بىرىنىڭ پروگرام ۋە ھۆججهتلىرىدىن -بىر

ئـۇالرنى . ئارقىلىق باشقىالرنىڭ سهرۋەردە ساقلىغان پروگرام ۋە ھۆججهتلىرىنىڭ ھهممىسىنى كۆرەلهيمهن

ئـــۆزۈم (لـــېكىن ئـــۇالرنى بىۋاســـىته ئـــۆزگهرتهلمهيمهن . ئۆزۈمنىـــڭ كومپيۇتېرىغـــا كۆچـــۈرۈپ ئـــاالاليمهن

بىــر قېــتىم مېنىــڭ باشــلىقىم ماڭــا بىــر ئىــشنى ). سىنى ئۆزگهرتــسهم بولىۋېرىــدۇكۆچۈرۈۋالغــان نۇسخىــ

تاپشۇرۇپ، بىزنىڭ گۇرۇپپىدىكى ھېلىقى خهنزۇ خادىم بۇ ئىشنى بۇرۇن ئازراق قىلىپ باققانلىقىنى، شۇڭا

ئهگهر مهن ئۇنىــــڭ يازغــــان پروگراممىلىرىنــــى كــــۆرۈپ باقــــسام، ئېهتىمــــال ماڭــــا پايدىــــسى بولــــۇپ

شـۇنىڭ بىـلهن مهن ئۇنىـڭ سـهرۋەردىكى ھـۆججهتلىرىنى تهكـشۈرۈپ كورسـهم، . غىنى ئېيتتـى قالىدىغانلى

يهنـى، . ئۇنىڭ سهرۋەردىكى ھۆججهت ساقالش ئورنى ئاساسهن قۇرۇق بولۇپ، ئۇ يهردىن ھېچنېمه تاپالمىـدىم

ــال قويمــاپتۇ ــۆزى تهييارلىغــان نهرســىلهرنى ســهرۋەرگه پهقهت ــۇ ئ ــداق ئهھــۋالنى ئامېرىكىــدىكى . ئ ــاق بۇن ئ

. تهنلىكلهر ئىچىدىن ئۇچراتماق تهس

مېنىــڭ بــۇ يهردە بىــر ئهســكهرتىپ قويۇشــۇمغا تېگىــشلىك ئهھــۋال، مېنىــڭ ئامېرىكىــدىكى ئــۆمرۈم

89

ئاساسهن ئالىي مهكتهپلهردە، دۆلهت تهجرىبىخانىسىدا، يۇقىرى دەرىجىلىك تېخنىكا ئىدارىسىدە ۋە يـۇقىرى

ىكى كىشىلهر جهمئىيهتتىكـى مائارىـپ سهۋىيىـسى بىـر قهدەر بۇ ئورۇند . تېخنىكىلىق شىركهتلهردە ئۆتتى

شــۇڭا تــۆۋەن . يــۇقىرى كىــشىلهردىن بولــۇپ، ئــۇالر ئامېرىكــا جهمئىيىتىــدە يــۇقىرى تهبىقىــلهرگه كىرىــدۇ

دەرىجىلىك ئورۇنالردا ئىشلهيدىغان كىشىلهرنىڭ ئهھـۋالى مهن يۇقىرىـدا ئېيتقـان ئهھـۋالالردىن پۈتـۈنلهي

ئۇنىڭدىن باشـقا، مهن بـۇ يهردە ئوتتۇرىغـا قويغـان ئهھۋالالرنىـڭ ھهچ قايسىـسى . ىنپهرقلىك بولۇشى مۇمك

بىر گۇرۇپپا بولۇپ توپالشقان ئادەملهرنىڭ ئىچىدە چوقۇم ياخـشى ئـادەملهر، ئوتتـۇرا . مۇتلهق ئهھۋال ئهمهس

ــدۇ ــادەملهر بولى ــار ئ ــادەملهر ۋە ناچ ــال ئ ــاق . ھ ــۈن ئورت ــلهت ئۈچ ــمه مىل ــمه دۆلهت ۋە ھهم ــۇ ھهم ــۇپ، ب بۇل

ئوخشىمىغان دۆلهت بىـلهن ئوخـشىمىغان مىللهتـلهردە ياخـشى ئـادەم بىـلهن ئهسـكى ئادەمنىـڭ نىـسبىتى

خىـل ئادەملهرنىـڭ ھهممىـسى 3لېكىن ئۇالرنىـڭ ھهممىـسىدە يـۇقىرىقى . ئوخشاش بولماسلىقى مۇمكىن

. باشقا مىللهتلهر ئۈچۈنمۇ ھهم شۇنداق. بۇ ئۇيغۇرالر ئۈچۈنمۇ شۇنداق. بار

بـارا -سىنىپىدىن تارتىپ باشـقىالرغا يـاردەم قىلىـشنى باشـلىغان بولـۇپ، بـارا -1اشالنغۇچنىڭ مهن ب

باشقىالرغا ياردەم قىلىش ئۆزۈم ئۈچۈن بىر خۇشاللىق، بىر خىل شهرەپلىك ۋە بىر خىل بهختلىك ئىشتهك

ېــيىن، ئامېرىكىغــا كېلىــپ، ھهقىقىــي تهتقىقــاتچىلىق ئىــشىمنى باشــلىغاندىن ك . تۇيۇلىــدىغان بولــدى

يىلىـدىن باشـالپ، مهن ئـۆزۈم -1992. مېنىڭ باشقىالرغا يـاردەم قىلىـشتىكى تېخنىكـاممۇ ئۆسـۈپ ماڭـدى

ئېلىـــپ بارغـــان ھهر بىـــر تهتقىقاتتـــا، ئىـــشلهپ چىقارغـــان نهتىجىـــلهر ۋە پايـــدىالنغان ماتېرىيالالرنىـــڭ

ئۇالرنىــڭ كومپيــۇتېردا . متهييارلىــدى" تهتقىقــات دوكــالدى"تىزىملىكــى قاتــارلىقالرنى ئــۆز ئىچىــگه ئالغــان

ئۇنـداق قىلغىلـى بولمايـدىغان قىـسمىنى . تهييارلىغىلى بولىدىغان قىسمىنى كومپيـۇتېردا تهييارلىـدىم

م 10-5ئـايرىم تـۈپلهپ، -ئۇالرنى بېسىپ چىقىرىپ ياكى نۇسخىالپ، يىـل بـويىچه ئـايرىم . قول بىلهن يازدىم

كېيىنكـى . ئىلمىـي ماقـاله يازىدىغانـدا پايدىالنـدىم مهن ئـۇالردىن . قېلىنلىقتىكى كىتابتهك قىلىۋالـدىم

ــۇالردىن يهنه ۋاقىــتالردا ئېلىــپ بارغــان تهتقىقــاتىم بۇرۇنقىــسى بىــلهن مۇناســىۋەتلىك بولغــان ۋاقىتتــا، ئ

مهسىلهن، بىرسى ماڭـا . ھهمدە ئۇالرنى مهندىن ياردەم سوراپ كهلگهنلهرگه كهڭ تۈردە تارقاتتىم . پايدىالندىم

مهن ئۇنى بۇرۇن ھهل "دەپ سورىسا، مهن ئۇنىڭغا " ماۋۇ مهسىلىنى قانداق ھهل قىلىدۇ؟ ئهركىن،"كېلىپ،

، دەپ قولىغـا دوكالدىمـدىن بىرنـى تۇتقـۇزۇپ "ماۋۇ دوكالدنى كوپىي قىلىۋېلىپ، كۆرۈپ باق . قىلىپ بولغان

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

90

ــدۇم ــشلىگهن . قوي ــىتېتىدە ۋە مهن ئى ــالىفورنىيه ئۇنىۋېرس ــرىم ك ــۇ دوكالدلى ــۇنداق قىلىــپ مۇش ــقا ش باش

يىلــدىن بۇيــان -1992مهنــدە ھــازىرمۇ . ئىــدارىلهردە كىــشىلهر ئارىــسىدا كهڭ تارقىلىــپ يــۈردى -شــىركهت

مهن ھـازىرقى ئىـدارەم بولغـان جپـل گه خىـزمهتكه . ئاشۇنداق تهييارلىغان دوكالدلىرىمنىڭ ھهممىسى بار

مدىن تېلېفون كېلىپ، چۈشكهندىن كېيىن، بىر قېتىم مېنىڭ كالىفورنىيه ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى ئۇستازى

. ئهركىـــن، ماڭـــا ســـېنىڭ خخـــخ نهرســـه توغرىـــسىدىكى دوكالدىڭنىـــڭ كوپىيـــسى الزىـــم بولـــۇپ قالـــدى "

مهن شـۇنداق . دېـدى " بولسا ئۇنى كوپىي قىلىپ ماڭا دەرھـال ماڭدۇرۋەتـسهڭ . ئۆزۈمدىكىسىنى تاپالمىدىم

تازى بولـۇپ، كېـيىن گهئورگىئـا ماڭـا بـۇرۇن سـاندىئا دۆلهت تهجرىبىخانىـسىدا پوسـتدوكتور ئۇسـ . قىلدىم

تېخنىكا ئىنستىتۇتى فىزىكا فاكۇلتېتىنىڭ مۇدىرى بولغان ئۇستازىمدىنمۇ بىـر قېـتىم ئاشـۇنداق تهلهپ

ــدى ــم . كهلگهنى ــپ بهردى ــويىچه بېجىرى ــۇ دېگىنــى ب ــدىغان . ئۇنىم ــان، مهن قىلى ــدىن بۇي ــا كىرگهن جپــل غ

شـۇنىڭ . نىڭ مىقتارى ناھايىتى كۆپىيىپ كهتتـى تهتقىقاتنىڭ تۈرى ۋە كهلتۈرۈپ چىقىرىدىغان نهتىجىلهر

-2005مهن . بىلهن مهن تهيياراليدىغان ھېلىقىدەك تهتقىقـات دوكالدىنىـڭ سـانىمۇ بهك يـۇقىرىالپ كهتتـى

كۈنىگىچه تهييارلىغان تهتقىقات دوكالدىنىـڭ سـانى -30ئاينىڭ -6يىلى -2006كۈنىدىن -1ئاينىڭ -7يىلى

يازدا ئېلىـپ بېرىلغـان يىللىـق باھاالشـتا، باشـلىقىم مۇنـداق ) يىلى-2006( گه يهتكهن بولۇپ، بۇ يىل 74

: باھا يازدى

ھهمدە چىقارغـان نهتىجىلىرىنـى گۇرۇپپىـدىكى . ئهركىن خىزمهتنى پهۋقۇلئاددە ياخشى ئىشلىدى --

ھهممهيلهندىن ياخشى ھۆججهتلهشتۈردى

تالرنىـڭ مۇۋەپپهقىيهتلىـك بولۇشـىغا ئۇ ئۆز زېهنىنى ھهقىقهتهنمۇ پروجهك "). دوۇمهنتهد"ئىنگلىزچه (

.مهركهزلهشتۈردى

ئـۇ باشـقا ھهمـمه كىـشىلهرگه . ئهركىن باشقىالر بىلهن ئىنتـايىن ئۈنۈملـۈك مۇناسـىۋەت قىالاليـدۇ --

. كۆيۈنىدۇ ھهمدە ئۇالرغا ياردەم قىلىدۇ

ئهركىـــن ئىنتـــايىن يـــۇقىرى ئىقتىـــدارغا ئىـــگه بولـــۇپ، يېڭـــى نهرســـىلهرنىمۇ ناھـــايىتى تېـــز --

ئـان ئهخـپهرت "ئىنگلىـزچه (ئۇ نۇرغۇن ئىشالردا مۇتهخهسىسلهر ئىچىـدىكى مۇتهخهسىـسلىك . ئۆگىنهلهيدۇ

91

. ساالھىيىتىگه كۆتۈرۈلدى") ئاموڭ ئهخپهرتس

ــشلىرىنىڭ ئهال -- ــان ئىـ ــشلىگهنلهرنىڭ ھهممىـــسى ئهركىننىـــڭ قىلغـ ــرگه ئىـ ــلهن بىـ ئۇنىـــڭ بىـ

نلىكىنـــى، ھهمـــدە ئۇنىـــڭ باشـــقىالر بىـــلهن دەرىجىلىـــك ئىكهنلىكىنـــى، ناھـــايىتى ئۈنۈملـــۈك ئىكه

يىللىـق باھاالشـتا باشـلىقىمىز : ئهسـكهرتىش . (ھهمكارلىشىشقا ئىنتايىن ماھىر ئىكهنلىكىنى باھالىدى

باشقا بىر قىسىم كىشىلهرنىڭمۇ پىكىرىنى ئالىدىغان بولـۇپ، بـۇ يهردىكىـسى شـۇالرنىڭ ئېيتقانلىرىنىـڭ

.) خۇالسىسىدۇر

. كى ئىشالرنىڭ ھهممىسىگه ئاالھىدە تۆھپه قوشتى ئهركىن گۇرۇپپىمىزدى--

ــلىغىم ( ــۇقىرىقىالر باشـ ــشىمىغان -2006يـ ــدىكى ئوخـ ــاالش جهدىۋىلىـ ــى باھـ ــدا مېنـ ــى ئىيۇلـ يىلـ

.) كاتېگورىيهگه تولدۇرۇپ يازغان قول يازمىسىنىڭ ئهينهن تهرجىمىسى

دوكالدالرنـى بېـسىپ دوكالدنىڭ سانى مۇشۇنداق كۆپىيىپ كهتكهن بولغاچقا، مهن تهدرىجـى ھالـدا بـۇ

لـېكىن، ئـۇالر ناھـايىتى ئېنىـق ئىـسىمالر بىـلهن تهرتىـپلهنگهن . چىقىرىپ، تۈپلهپ قويۇشنى توختـاتتىم

مهسىلهن، بىر دوكالدنىـڭ كومپيـۇتېردىكى ھـۆججهت . بولۇپ، ئۇالردىن بىرەرسىنى تېپىش ئىنتايىن ئاسان

: ئىسمى مۇنداق

نهۋ _ته4-ھىت-3ۋ-4پ-19-06ئهس

: ى مۇنداقبۇنىڭ مهنىس

ئهركىن سىدىق نىڭ باش ھهرىپى = ئهس

يىلى -2006 = 06

") ۋەرسىئون= "ۋ (نۇسخىسى -3، ")پارت= "پ (قىسمى -4نومۇرلۇق دوكالد، -19 = 3ۋ-4پ-19

") ونتراست ئىماگىڭ تهستبهد-ھىغ("پروجهكت ئىسمىنىڭ باش ھهرىپلىرى = ھىت

دەرىجىلىك ماسكا -4= ته 4

يېڭى الھىيىسى بۇ ماسكىنىڭ = نهۋ

دوكالدنىڭ سانى ئىنتايىن كۆپ بولغان بىلهن، ئۇالرغا يۇقىرىقىدەك ئىسىم قويغاندا، ئـۇالرنى ئىـزدەپ

مېنىڭ باشلىقىم بهزىدە ماڭـا تېلېفـون قىلىـپ، مهن بـۇرۇن قىلغـان بىـر . تېپىش ئىنتايىن ئاسان بولىدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

92

شــهندۈرۈپ بــولغىچه، مهن بــۇ مهســىله ئــۇ تېلېفونــدا ماڭــا مهســىلىنى چۈ. ئىــشنىڭ نهتىجىــسىنى ســورايدۇ

توغرىسىدىكى دوكالدنى تېپىپ، ئۇ ھۆججهتنى ئېچىـپ، باشـلىقىم سـورىغان سـوئالنىڭ جـاۋابىنى تېپىـپ

بهزىدە . بهزىدە باشلىقنىڭ سوئالىغا جاۋاب بېرىمهن . سېكۇنتال ۋاقىت كېتىدۇ 10بۇنىڭغا نهچچه . بوالاليمهن

بىــر قــانچه ئــادەم بىــر گۇرۇپپــا بولــۇپ . ماڭــدۇرۇپ بېــرىمهنشــۇ ھــۆججهتنى شــۇنداقال ئــېلخهت ئــارقىلىق

ئىشلىگهن تهتقىقات توغرىسىدىكى دوكالدنـى پۈتتـۈرۈپ بولـۇپال گۇرۇپپىـدىكى ھهمـمه كىـشىگه ماڭـدۇرۇپ

ئىدارىدىكى يۇقىرى دەرىجىلىك باشلىقالر بىرلىكته مۇزاكىرە قىلىدىغان مهسىله توغرىـسىدىكى . بېرىمهن

. قاتنىـــشىدىغان بـــارلىق كىـــشىلهرگه ئـــېلخهت ئـــارقىلىق ئهۋەتىـــپ بېـــرىمهندوكالدنـــى شـــۇ يىغىنغـــا

خىزمهتداشلىرىم ياردەم سوراپ كهلسه، ئۇالرغا مۇشۇنداق دوكالدنى چۈشـهندۈرۈپ، ئـۇنى ئـېلخهت ئـارقىلىق

ھازىر بىزنىڭ باشلىق گۇرۇپپـا يىغىنىـدا باشـقىالرنىڭ ئېغىزاكـى دوكالدىنـى ئـاڭالپ . ئۇالرغىمۇ بېرىمهن

ــيىن، بولغ ــدىن كې ــساڭ "ان ــپ يېزىــپ چىق ــالد قىلى ــشاش دوك ــۇنى ئهركىــنگه ئوخ ــدىغان بولــدى "ئ . ، دەي

ئاڭلىــشىمچه مهن مۇشــۇنداق تهييارلىغــان بهزى ھــۆججهتلهرنى ھــازىر ناســا نىــڭ بــاش ئىشخانىــسىمۇ

. ئىشلىتىۋېتىپتۇ

انال ئىش بولـسا، ئۆزۈم ياردەم قىالاليدىغ . قىسقىسى، مهن كىشىلهردىن ھهرگىز ياردىمىمنى ئايىمىدىم

چوقــۇم ئۇنــداق ئىــشالرنى ئــۆز ئىــشىمدىنمۇ مــۇھىم ئىــشالر قاتارىغــا قويــۇپ، ئــۇنى پۈتــۈن كۈچــۈم بىــلهن

يېقىندىن بۇيان ماڭا ۋەتهندىكى ئۇيغۇر ياشالردىن كېلىـدىغان . بېجىرىپ بېرىشكه تىرىشىپ كېلىۋاتىمهن

ىۋاتقـان ئىـشلىرىممۇ كۆپىيىـپ، ئـۆزۈمگه كۈنگه كۆپىيىپ، ئۆزۈم يۇرتىمىز ئۈچـۈن قىل -تهلهپلهرمۇ كۈندىن

لـېكىن، مهن باشـقىالر ئۈچـۈن بىـر ئـاز كېرەكلىـك ئىـش . تهۋە دەم ئېلىش ۋاقتىم بارغانسېرى ئازىيىۋاتىدۇ

. قىلىپ بېرەلىگهنلىكىمدىن ئىنتايىن خۇشالمهن

ــادەم بىۋاســىته قايتۇرۇشــى ــاردەمگه ئېرىــشكهن ئ ــۇنى ي ــاردەم قىلــسا، ئ ــادەم باشــقىالرغا ي ــاكى بىــر ئ ي

شـۇڭا . لېكىن مهن ئۇنى ئالالھ چوقۇم باشقا يـولالر بىـلهن قايتۇرىـدۇ، دەپ ئـوياليمهن . قايتۇرالىشى ناتايىن

بىــر ئــادەم باشــقىالرغا بىــر ئىــش قىلىــپ بهرســه، ھهرگىزمــۇ ئۇنىــڭ ئــۆزىگه قانــداق قايتىــپ كېلىــشىنى

ىشالردىن شۇنى ھېس قىلـدىمقى، ئۆز بېشىمدىن ئۆتكهن ئىشالر ۋە مهن كۆزەتكهن ئ . ئويلىماسلىقى كېرەك

93

ئىچى تار ئادەملهر ئۆزى بىلىدىغان ئىشالرنى شۇنچه باش قـاتۇرۇپ باشـقىالردىن يوشۇرسـىمۇ، ئۇالرنىـڭ ئهڭ

ئــاخىرقى تهقــدىرى كــۆپىنچه ئهھۋالــدا ئــاقكۆڭۈل، كهڭ قورســاق، ۋە باشــقىالردىن ھــېچ قانــداق يــاردەمنى

مهسـىلهن، . بهزىـدە ئـۇالر تېخـى بهكـرەك زىيـان تارتىـدۇ . دۇئايىمايدىغان ئادەملهرنىڭكىدىن ياخـشى بولمايـ

ــلهن ــقىالر بىـ ــۇنداق باشـ ــلهن ئاشـ ــدى بىـ ــسا، ئالـ ــرىش بولـ ــادەم چىقىـ ــىركهتلهردە ئـ ــدىكى شـ ئامېرىكىـ

.ھهمكارلىشالمايدىغان ئادەملهرنى ئىشتىن بوشىتىدۇ

، ) htm.MAbduxukur/Academy/com.meripet.www://http( مهن يېقىندا ئوقۇغان بىـر ماقالىـسىدە

ــداق ــى مۇن ــادىكى مىللهتلهرن ــۇئهللىم دۇني ــۇھهممهتئىمىن م ــۈكۈر م ــۇم ئابدۇش ــايرىپتۇ 3مهرھ ــۈرگه ئ : ت

ــلهت ــىي مىلـ ــلهت، ۋە سىياسـ ــائىي مىلـ ــلهت، ئىجتىمـ ــك مىلـ ــۇرالر . ئېتنولوگىيىلىـ ــدە ئۇيغـ ــۇ ماقالىـ ئـ

تــۈرىگه " سىياســىي مىلــلهت"تــۈرىگه، يــاپونلۇقالر بىــلهن يهھــۇدىيالر بولــسا " ئېتنولوگىيهلىــك مىلــلهت"

ئـاپتور . ىنى تهۋسـىيه قىلىـمهن مهن ئوقۇرمهنلهرنىڭ بۇ ماقـالىنى بىـر قېـتىم ئوقـۇپ چىقىـش . ئايرىلىپتۇ

: ياپونلۇق بىلهن ياھۇدىيالر توغرىسىدا مۇنداق دەيدۇ

ئــۇالر نهزەرىيىــۋىي تهپهككــۇر ۋە ئاساســىي نهزەرىــيه تهتقىقاتىــدا، ئىنــسانىيهت تــارىخىنى كهلگۈســى "

توپلىــشىپ ياشــايدىغان . كامــالهتكه ئېرىــشتۈرۈش ئىزدىنىــشىدە ھهممىنىــڭ دىققىتىنــى جهلــپ قىلــدى

يـاپونالر . نالر بىلهن تارقىلىپ ياشاش ئازابىنى باشتىن كهچۈرگهن يهھۇدىيالرغـا نهزەر سالـساقال كۇپـايه ياپو

كىچىككىنه ئۈنۈمسىز، تاغلىق ئارالنى ماكان قىلغان، مهدەنىيهت تارىخىغا خـېلىال كېـيىن قهدەم قويغـان

تىق ھهمـدەملىكىگه شـۇ قهدەر ئۇالردىكى ياشاش رىقابهت كۈچى، تۈركۈم ئېڭـى ۋە مىللهتنىـڭ قـات . مىللهت

زىچ مهركهزلهشكهنكى، ئۇالر ئۆزىنىڭ ئۆز زېمىنىدىكى ۋە چهت ئهلـدىكى ھهر بىـر قهدىمـى، ھهر بىـر سـۆزى،

ئۇالر خهلق ئىگىلىكـى بىـلهن خهلـق . ئىپتىخارىنى ئۆلچهم قىلغان -ھهر بىر ھهرىكىتىگه مىللىي نومۇس

." ه ئۇيۇشتۇرغانتۇرمۇشىنى يۇقىرى ئۈنۈمدارلىق مۇمكىنلىكى ئۈستىگ

لىك كاتگوريىسىدىن ھالقىپ ئۆتـۈپ، " ئېتنولوگىيىلىك مىللهت "دېمهك، بىز ئۇيغۇرالر ئۆزىمىزنىڭ

كاتېگورىيىسىگه ئۆتمهكچى بولساق، ھهر قانداق " سىئايسىي مىللهت "ياپونلۇقالر ۋە ياھۇدىيالرغا ئوخشاش

ــدا بولۇشــىمىزدىن قهتئــى نهزەر، پهق ــداق جاي ــويالپ ئهمهس، مىللهتنــى ۋاقىــت ۋە ھهر قان ــۆزىمىزنىال ئ هت ئ

شـۇنداق قىاللىغـان . قهلبكه پۈككهن ئاساستا، مىللهتكه مهسئۇل بولغان ئاساستا ئىش قىلىشىمىز كېـرەك

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

94

.ۋاقىتتىال ئۇيغۇرالر بىر يۇقىرى سۈپهتلىك مىللهت بولۇش تهرەپكه قاراپ ماڭااليدۇ

. ا كۆرۈنۈشـلۈك مىللهتـلهر توپالنغـان دۆلهت ئامېرىكا دۇنيانىـڭ ھهمـمه يېرىـدىكى ئوخـشىمىغان ئارقـ

ئاشۇنداق تۇرۇپمۇ ئۇ ھازىر دۇنيادىكى بىر ئهڭ تهرەققىي قىلغـان ۋە ئهڭ مهدەنىيهتلىـك دۆلهت قاتارىـدا قهد

مهن بۇ دۆلهتنىڭ ھازىرقىدەك ھالهتكه يېتهلىشىدىكى سـهۋەبلهرنى تهھلىـل قىلىـپ، . كۆتۈرۈپ تۇرىۋاتىدۇ

بىر دۆلهت، بىر رايون يـاكى بىـر مىللهتنىـڭ مهدەنىيهتلىـك بواللىـشى . ىلدىممۇنداق بىر نهرسىنى ھېس ق

-ئۇنىــڭ بىــرى، ئىــسمى. نهرســىنىڭ ھــېچ بولمىغانــدا بىــرى كهم بولــسا بولمايــدىكهن2ئۈچــۈن تۆۋەنــدىكى

ــانۇن ــي ق ــق ھهقىقى ــسمىغا اليى ــان . جى ــرى ئىم ــىنىڭ . يهنه بى ــا نوپۇس ــشىمچه ئامېرىك ــڭ بىلى 60مېنى

ئامېرىكىـدىكى ئهڭ چـوڭ دىـن خىرىـستىيان دىنـى بولـۇپ، . ەكى بىرەر دىنغا ئىشىنىدۇ پىرسهنتتىن كوپر

مېنىڭ بىلىشىمچه ئامېرىكىدىكى . دۆلهتنىڭ نۇرغۇن ئهخالقىي قۇرۇلمىسى مۇشۇ دىن ئاساسىغا قۇرۇلغان

ى پهرمـانلىر -ئۇنىڭـدىن باشـقا ئامېرىكىنىـڭ دۆلهت قـانۇن . مىليونـدىن ئاشـىدۇ 5مۇسۇلمانالرنىڭ سانىمۇ

شـۇڭا بـۇ دۆلهتتىكـى مىللهتلهرنىـڭ شـۇنچه ئهبـجهش بولۇشـىغا، ئۇالرنىـڭ ئـاڭ . دۇنيا بويىچه ئهڭ كۈچلۈك

سهۋىيىــسى ۋە مهدەنىــيهت سهۋىيىــسىنىڭ شــۇنچه پهرقلىــك بولۇشــىغا قارىمــاي، بــۇ دۆلهت دۇنيــادىكى ئهڭ

ئهھـۋالى ئۇيغـۇر دىيارىـدا قانۇن بىلهن ئىمان . مهدەنىيهتلىك ۋە ئهڭ كۈچلۈك دۆلهتلىك ئورنىنى تۇتۇۋاتىدۇ

قانداقراق؟ جۇڭگودىچۇ؟

ھـــازىر . ھـــازىر ئۇيغـــۇرالردا چهت ئهلـــلهرگه چىقىـــشقا قىزىقىـــدىغان ھـــالهت بـــار . 10

«كـۆز قورقـۇش »شۇغىنىسى، بۇ جهھهتته . دۆلىتىمىزدە بۇنىڭغا ئىلهام بېرىش سىياسىتى بار

سىزنىڭ بۇ جهھهتتىكى قارىشىڭىز قانداق؟ . مهسىلىسى ئېغىر

ــداق ســهۋەبلىرى بولۇشــى ــۆز قورقۇشــنىڭ مۇن ــلهرگه چىقىــپ ئوقــۇش ئىــشىدا ك مېــنىڭچه چهت ئهل

. مۇمكىن

ئۆزىگه تولۇق ئىشهنچ باغلىيالماسلىق؛ . 1

ئىشنى نهدىن باشالشنى ھهمدە نېمه ۋە قانداق تهييارلىق قىلىشنى بىلمهسلىك؛ . 2

95

، دېگهنـگه ئوخـشاش خاتـا "نى ئـازايتىپتۇ ئامېرىكا جۇڭگودىن قوبۇل قىلىدىغان ئوقۇغۇچىالر سانى . "3

تهشۋىقاتنىڭ تهسىرىگه ئۇچراش؛

. ئايرىم توختىلىپ ئۆتهي-تۆۋەندە بۇ مهسىلىلهر ئۈستىدە بىر ئاز ئايرىم

ئۆزىگه تولۇق ئىشهنچ باغلىيالماسلىق . 1

لىـش ئۆسـمۈرلهر بىـلهن ئـاالقه قى -يېقىنقى بىر قـانچه يىلـدىن بۇيـان، مهن ئۇيغـۇر دىيارىـدىكى يـاش

ئۆزىگه بولغـان ئىشهنچىـسىنىڭ ئىنتـايىن تـۆۋەنلىكىنى چوڭقـۇر ھـېس -جهريانىدا، نۇرغۇن ياشالرنىڭ ئۆز

مېــنىڭچه ئۇيغــۇرالر ئۈچــۈن بۇنــداق ئهھۋالنىــڭ كېلىــپ چىقىــشىدىكى ســهۋەبنى ئۇالرنىــڭ . قىلــدىم

ىنىـڭ تهربىيىـسى، ئان-بىر ئادەمنىڭ قانداق بولۇپ ئۆسۈپ يېتىلىـشى ئاتـا . ئۆزلىرىدىن كۆرگىلى بولمايدۇ

ھهمـمه كىـشىدىن ئوخـشاش سـىزىقنى . مهكتهپ تهربىيىـسى ۋە جهمئىـيهت تهربىيىـسىگه بـاغلىق بولىـدۇ

بويالپ مېڭىش، ئوخشاش ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي ئاڭغا ئىـگه بولـۇش ۋە ھهمـمه ئىـشتا ئوخـشاش ئـويالش

ببۇس قىلىنمىغـان يـاكى تهلهپ قىلىنغان، كىشىلهرنىڭ مۇستهقىل ئويالپ ئىش قىلىشى قىلچىمـۇ تهشـه

ــگه ــايىگه ئى ــازراقمۇ ھىم ــۇرۇرى ئ ــدىلىكى ۋە غ ــۆزىگه خــاس ئاالھى ــشىلهرنىڭ ئ ــگهن، كى ــۈنلهي چهكلهن پۈت

ئـۆزىگه تولـۇق ئىـشهنچ -ئۆسـمۈرلهرنىڭ ئـۆز -بولمىغان ياكى تهرەققىـي قىلـدۇرۇلمىغان جهمئىيهتـته، يـاش

بـۇ جهھهتـته ئامېرىكـا بىـلهن جۇڭگـو، . ۇباغلىيااليدىغان بولۇپ چوڭ بولۇشـى ئىنتـايىن قىيىنغـا توختايـد

مهكتهپ ۋە جهمئىيهت بۇ ئىشقا ھـېچ . زېمىن پهرق بار -جۈملىدىن ئۇيغۇر جهمئىيىتى ئوتتۇرىسىدا ئاسمان

-قانداق كۆڭۈل بۆلمهيدىغان ھازىرقىدەك بىر شـارائىتتا، ئـۆز پهرزەنتلىرىنـى بـۇ جهھهتـته سـاغالم ئۆسـۈپ

-شۇڭالشقا ھهر بىر ئاتـا . ئانىالرنىڭ ئۈستىگه چۈشىدۇ -ۈتۈنلهي ئاتا يېتىلىشىگه كاپالهتلىك قىلىش يۈكى پ

قـارىنى بىـر ئـاز پهرق ئېتهلهيـدىغان -پهرزەنتلىـرى ئـاق . ئانىالر بۇ ئىشقا ئىنتايىن كۆڭۈل بۆلۈشى كېرەك

-بولغان ۋاقىتتىن باشالپال، ئۇالرنىڭ مۇستهقىل ئـويالش ۋە مۇسـتهقىل ئىـش قىلىـش ئىقتىـدارىنى ۋە ئـۆز

ــۆزىگه مهن مۇشــۇ ســۆھبهتنىڭ . ئىــشىنىش ئېڭىنــى يېتىلدۈرۈشــكه ئاالھىــدە دىقــقهت قىلىــش كېــرەك ئ

ئالدىنقى بىر قىسمىدا، ئامېرىكىنىڭ كىنو بازىسى بولغان ھولليۋوئودتىكى ئوسكار مۇكاپاتىغا ئېرىـشكهن

لىرىنىـڭ بهزى كىنو چولپانلىرىنى تونۇشتۇرۇپ كېلىپ، ئـۇالر ئوسـكار مۇكاپـاتى مۇراسـىمىدا سـۆزلهپ، ئۆز

-1قانداق قىلىپ مۇشۇنداق مۇۋەپپهقىيهتنى قولغا كهلتـۈرگهنلىكى ئۈسـتىدە توختالغانـدا، ئورتـاق ھالـدا

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

96

ــا ــۆز ئات ــۇپ ئ ــۆزىگه بولغــان قوللىــشى ۋە ئىشهنچىــسى -بول ئانىــسىغا رەھــمهت ئېيتىــپ، ئهگهر ئۇالرنىــڭ ئ

. قىنى تهســۋىرلىگهن ئىــدىمبولمىغــان بولــسا، ئۆزلىرىنىــڭ بۈگــۈنكى كۈنىمــۇ بولمىغــانلىقىنى ئېيتقــانلى

تولۇقـسىز ئوتتـۇرا مهكتهپنـى . ئامېرىكىدا بۇ ئهھۋال يالغۇز كىنو ئارتىـسلىرى بىلهنـال چهكلهنـگهن ئهمهس

پۈتتۈرۈش مۇراسىمى، تولۇق ئوتتۇرىنى پۈتتۈرۈش مۇراسىمى ۋە ئالىي مهكتهپنى پۈتتۈرۈش مۇراسـىمىنىڭ

ئانىالرغـا -ۋە مهكـتهپ باشـلىقلىرى ئالـدى بىـلهن ئاتـا ھهممىسىدە سۆزگه چىققان ئوقۇغۇچىالر ۋەكىللىرى

ئانىالرنىڭ شۇ كۈنگه كهلگۈچه ئۆز پهرزەنتلىرىنىڭ ياخشى تهربىـيه ئېلىـشى يولىـدا -ئاتا. رەھمهت ئېيتىدۇ

بـۇ ئامېرىكىـدىكى ئىنتـايىن ئومۇميۈزلـۈك ئهھـۋال بولـۇپ، . تهرلىرىگه تهشهككۈر ئېيتىدۇ -ئاققۇزغان قان

ئانىالرنىـڭ رولىنىـڭ نهقهدەر -يېتىلىـشىدە ئاتـا -رنىڭ ھهر جهھهتتىن سـاغالم ئۆسـۈپ بۇنىڭدىن بىز بالىال

-ئهگهر سـىز بالىڭىزنىـڭ ئاتـا : بۇ يهردە ئىنتايىن ئاددىي بىـر ئۇقـۇم بـار . چوڭ ئىكهنلىكىنى كۆرۈۋاالاليمىز

بالىڭىزغا ئانىسى تۇرۇپ ئۇنىڭغا ئىشهنمىسىڭىز، سىز جهمئىيهتتىكى باشقا ھېچ قانداق كىشىلهردىن ئۆز

. ئىشىنىشنى ئۈمىد قىاللمايسىز

قىسمىدا، ئوغلۇم دىلشاتنىڭ ئۆزى بىر كومپيۇتېر قۇراشتۇرۇش پىالنىنىڭ -1مهن مۇشۇ سۆھبهتنىڭ

يـازلىق تهتىلـدە، ئـۇ كومپيـۇتېر زاپچاسـلىرى ) يىلـى -2005(ئـۆتكهن يىلـى . بارلىقىنى تىلغا ئالغـا ئىـدىم

ىق قىلىپ، ئالدى بىـلهن قايـسى زاپچاسـنى قايـسى شـىركهتتىن توغرىسىدا بىر تهپسىلىي تهكشۈرۈپ تهتق

سېتىۋېلىش، ھهر بىر زاپچاسنىڭ باھاسى ۋە ئومۇمىي چىقىـم توغرىـسىدا بىـر تهپـسىلىي جهدۋەل ئىـشلهپ

ــۇ جهدۋەلنــى . چىقتــى ــدىن كېــيىن، مهن ئ ــۈنلهي قانائهتلهنگىــدەك بولغان ــۆزى پۈت ــگه ئ ــۇ جهدۋەل دىلــشات ب

. ھهمدە دىلشاتتىن خېلى كـۆپ سـوئالالرنى سـورىدىم . قېتىم كۆزدىن كۆچۈردۈم ئهستايىدىللىق بىلهن بىر

بــۇ چاغــدا دىلــشات كومپيــۇتېر قــاتتىق دېتــاللىرى توغرىــسىدا ئىنتــايىن مــۇكهممهل ۋە كهڭ دائىرىلىــك

شۇنىڭ بىلهن مهن . بىلىمگه ئىگه بولۇپ بولغان بولغاچقا، مېنىڭ بىرەر سوئاللىرىمدىمۇ تۇتۇلۇپ قالمىدى

بۇرۇن دېيىشكىنىمىز بويىچه، بۇ پۇلنىڭ يېرىمىنى مهن ئۇنىڭغـا بهرگهن . دولالر پۇل بهردىم 2600ڭغا ئۇنى

دىلـشات ئىنتېرنېـت ئـارقىلىق قـاتتىق دېتـالالرنى بۇيرۇتـۇپ ئېلىـپ، . بولۇپ، قالغان يېرىمى قهرز ئىدى

قېتىمـدىال -1بۇ كومپيـۇتېر ھهمدە . كۈن ئولتۇرۇپ كومپيۇتېرنى قۇراشتۇردى 2ھهممه نهرسه تهل بولغاندا،

97

ــدىكى (نورمــال ئىــشلىدى ــازراق تهبرىكلىــدۇق ). رەســىم-2 ۋە -1تۆۋەن ــۇ غهلىبىنــى ئ ــائىلىمىزدە ب . بىــز ئ

-1ھهمـدە . كومپيۇتېر پۈتۈپ بىر ھهپته ئۆتكهنـدىن كېـيىن، دىلـشات ئـۆزى خىـزمهت ئىزدەشـنى باشـلىدى

ــۇتېر 20 كىلـــومېتىر كېلىـــدىغان، كالىفورنىيىـــدە 13كـــۈنىال ئـــۆيگه ــار بىـــر كومپيـ نهچـــچه دۇكىنـــى بـ

يىلى ئىيۇندا شوپۇرلۇق كىنىشكىسى ئېلىپ بولغان بولـۇپ، -2005دىلشات (شىركىتىدىن خىزمهت تاپتى

ــاتتى ــدەپ بېرىۋاتـ ــىنا ھهيـ ــۆزى ماشـ ــقا يهرلهرگه ئـ ــتهپكه ۋە باشـ ــدارالرغا ). مهكـ ــشى خېرىـ ــدىغان ئىـ قىلىـ

نى تـالالش ۋە سـېتىش ھهمـدە كومپيۇتېرنىـڭ بهزى ياردەملىشىپ كومپيۇتېر ۋە ئۇنىڭ قـاتتىق دېتـاللىرى

يـازلىق تهتىلنىـڭ . دولـالر بولـدى 8.5كىچىك چاتاقلىرىنى ئوڭشاش قاتارلىقالر بولۇپ، سائهتلىك مائاشـى

بىـر ئـاي ئۆتكهنـدىن كېـيىن، شـىركهت . ئىـشلىدى ) سـائهت 40ھهپتىـسىگه (قالغان قىـسمىدا پۈتـۈن كـۈن

. دېـگهن بىـر مۇكاپاتقـا ئېرىـشتى " ئايلىق نهمـۇنىچى "دەمگه بېرىلىدىغان بويىچه ھهر بىر دۇكاندىن بىرال ئا

. سـائهتتىن سـهل ئـارتۇقراق ئىـشلىدى 20ئۆتكهن يىلى كۈزدە ئوقۇش باشالنغاندىن كېيىنمـۇ ھهپتىـسىگه

مېنىڭ قهرزىمنى تولۇق قـايتۇرۇپال قالمـاي، كومپيۇتېرغـا داۋاملىـق ئـۇنى ھهيۋەتلىـك . نۇرغۇن پۇل تاپتى

دىغان ياكى ئۇنىڭ سۈرئىتىنى تېخىمۇ تېز قىلىدىغان نهرسىلهرنى ئېلىپ، ئـۇالرنى قۇراشـتۇرۇپ كۆرسىتى

بـۇ يىـل . بىر مهزگىـل ئـۆزى ۋە ھهدىـسى ئۈچۈنمـۇ تاپقـان پـۇلىنى پۇخـادىن چىققـۇچه خهجلىـدى . ئوينىدى

ــا ــۇ ماڭ ــدە ئ ــۆز160مېنىــڭ تۇغۇلغــان كۈنۈم ــدىغان ئېلېكترونلــۇق - دولالرلىــق، ئ ــۆزىنى تازىالي ســاقال ئ

ئهمهلىيهتــته پۈتــۈن (دا ماڭــا " ئــاتىالر بــايرىمى"ئامېرىكىنىــڭ . ئــالغۇچتىن بىرنــى ئېلىــپ ســوۋغا قىلــدى

دولالرلىق، سۈرەتنى بىۋاسىته دۋد تهخسىسىگه ئالىدىغان، تېخى يېقىندا بازارغا سـېلىنغان 850) ئائىلىگه

ئوقـۇش باشـالنغاندىن كېـيىن، ئـالىي ئايـدا -9بۇ يىـل . ۋىدېئو كامېراسىدىن بىرنى ئېلىپ سوۋغات قىلدى

مهكتهپكه ئىلتىماس قىلىش ئىشلىرى بىلهن ئالدىراش بولۇپ كېتىپ، ئۇ خىزمىتىـدىن ئىـستېپا بېرىـپ

ئايالردىن كېيىن، ئـالىي مهكـتهپكه ئىلتىمـاس قىلىـش ئىـشلىرى -2 ياكى -1كېلهر يىلى . چىقىپ كهتتى

. تنى قايتا قىلىش ئۈچۈن بېرىـپ باقمـاقچى بولۇۋاتىـدۇ بىرەر قۇر ئاخىرالشقاندا، ھېلىقى دۇكاندىكى خىزمه

مهن دىلـــشاتنىڭ بـــۇ خىـــزمهت تېـــپىش ۋە ئۇنىڭـــدىن ئىـــستېپا بېرىـــشتىكى ھـــېچ قانـــداق جهريانىغـــا

دولالرنـى 1300 دولالرنى مهبلهغ سالمىغان ۋە قالغان 1300ئهگهر مهن ئۇنىڭغا ئىشهنمىگهن، . ئارىالشمىدىم

تمۇ باشقا نۇرغۇن ئامېرىكىلىق ئوتتۇرا مهكتهپ ئوقۇغۇچىلىرىغـا ئوخـشاش بېرىپ تۇرمىغان بولسام، دىلشا

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

98

دولـالر 6.75سائىتىگه ئاران . رېستۇران ياكى باشقا تۇرمۇش بۇيۇملىرى سودا دۇكانلىرىدا ئىشلىگهن بوالتتى

. ئۇنداق خىزمهتلهردە ھېچ قانداق تېخنىكا ئۆگىنهلمىگهن بوالتتى. ئالغان بوالتتى

شـهرەپ -نويابىر كۈنى كهچته، دىلشاتنىڭ مهكتىپىدە مهملىكهتلىك شان -6يىلى -2006يېقىندا، يهنى

بۇ زىياپهتكه قاتناشقان ھهر بىـر . زىياپىتى بولدى ") پوتلۇك"ئىنگلىزچه (جهمئىيىتىنىڭ يىللىق پوتلۇك

يغـا قويـۇپ، ئائىله بىردىن تاماق تهييارالپ كېلىپ قىلىدىغان زىياپهت بولۇپ، يىغىلغان تامـاقالرنى بىـر جا

ــا ــمه ئات ــگهن ھهم ــا كهل ــا يىغىنغ ــرلىكته ئېغىــز تهگــدۇق -ئۇنىڭغ ــانىالر ۋە قېرىنداشــالر بى ــۇ . ئ دىلــشات ب

تامـاق . جهمئىيهتنىڭ ئۆز مهكتىپىدىكى شۆبىسى قۇرۇلغاندىن تارتىپ ئۇنىڭغا رەئىس بولۇپ ئىـشلهۋاتىدۇ

سۆزگه چىققان بىر ئوقۇغۇچىنىڭ يىغىنغا. يېيىلىپ بولغاندىن كېيىن، بىر سائهتتهك يىغىنمۇ ئېچىلدى

ئــاي 2بولــۇپ، ئــۇ بــۇ يىــل يــازدا ئامېرىكــا پايتهختىــدىكى ئاقــسارايغا بېرىــپ، " دۇســتىن ۋالــكهر"ئىــسمى

دەپ " پــاگه"بۇنــداق خىزمهتچىلهرنــى ئىنگلىــزچه . ئوقۇغــۇچى خىزمهتچــى بولــۇپ ئىــشلهپ كهلــگهن ئىــكهن

ــاۋام پاالتا ــۇپ، ئامېرىكــا ھۆكــۈمىتى ئ ــدىغان بول ــۆزلىرىگه ئاتاي ــازلىق تهتىــل جهريانىــدا ئ ســى ئهزالىــرى ي

بۇ يىـل . ياردەمچى قىلىپ تولۇق ئوتتۇرا مهكتهپ ئوقۇغۇچىلىرىدىن بىرنى ئهكېلىپ ئىشلهتسه بولىدىكهن

ئۇالرنىڭ كىيىنىشى ئاقساراينىڭ . كىشى ئىشلهپتۇ 73يازدا ئاقسارايدا ئاشۇنداق ئوقۇغۇچى خىزمهتچىدىن

هن ئوخـشاش بولـۇپ، مهن مۇشـۇ سـوئال جاۋابنىـڭ ئاخىرىغـا دۇسـتىن بىـلهن رەسمىي خىزمهتچىلىـرى بىـل

-دۇسـتىننىڭ ئاتـا ). رەسـىم -3(ئوغلۇم دىلشاتنىڭ بىرگه چۈشكهن رەسىمىدىن بىرنـى قىـستۇرۇپ قويـدۇم

ئۇ ئوقۇشى ناھايىتى ياخشى ۋە كـېلهر يىلـى ئوقـۇش پۈتتۈرىـدىغان مهملىكهتلىـك . ئانىسى باشلىق ئهمهس

ىيىتىنىڭ بىر ئهزاسى بولۇپ، ئۆزى سىياسىيغا ئىنتايىن قىزىققانلىقى، كهلگۈسىدە بىر شهرەپ جهمئ -شان

ســېنىتور بولــۇپ ئىــشلهش ئارزۇســى بولغــانلىقى ئۈچــۈن، بىزنىــڭ شــهھهر جايالشــقان رايونغــا قاراشــلىق

ۇ گه ئېيتىــپ، ئاشــ") ھوئۇســه رەپرەســهنتهتىۋە"ئىنگلىــزچه (ئامېرىكــا ھۆكــۈمىتى ئــاۋام پاالتاســى ئهزاســى

ئايال ئىشلىگهن بولسىمۇ، 2دۇستىڭ دېيىشىچه، گهرچه ئۇ ئاقسارايدا پهقهت . خىزمهتنى ئۆزى ھهل قىلىپتۇ

ئامېرىكـا ھۆكۈمىتىنىـڭ خىزمىتـى قانـداق . ئۇنىڭ كۆزى تهسـهۋۋۇر قىاللمىغۇسـىز دەرىجىـدە ئېچىلىپتـۇ

ۇخالپ چۈشـــىگىمۇ بـــۇرۇن ئـــ. ئىـــشلىنىدىغانلىقى توغرىـــسىدا ئىنتـــايىن كـــۆپ بىلىمـــگه ئىـــگه بولۇپتـــۇ

99

بــۇ ئىــشنىڭ ئۇنىــڭ پۈتــۈن ئــۆمرىگه تهســىر . كىرمهيــدىغان ئىــشالرنى قىلىــش پۇرســىتىگه ئىــگه بولۇپتــۇ

ئۇنىــڭ ئوقۇشــىمۇ . دىلــشاتنىڭ يهنه بىــر ئهســلى تېگــى كورىيهلىــك دوســتى بــار . كۆرسىتىــشىدە گهپ يــوق

ــو ــۇ ھــازىردىن باشــالپال كهلگۈســىدە ئامېرىكىنىــڭ ك ــۇپ، ئ ــايىن ياخــشى بول ــاش ئىنت رىيهدە تۇرۇشــلۇق ب

. ئهلچىخانىسىنىڭ باشلىقى بولۇشنى نىشان قىلىۋېتىپتۇ

ئـۆزىنى سـىناپ بېقىـشىغا مانـا مۇشـۇنداق -ئۆزىگه ئىشهنچ تۇرغۇزۇشىغا، ئـۆز -ئامېرىكا ياشالرنىڭ ئۆز

. ئانىالرمۇ ناھايىتى يېقىندىن قولاليدۇ-ئۇنى ئاتا. شارائىتالرنى يارىتىپ بېرىدۇ

-ئـۆزىگه بولغـان ئىـشهنچنى يېتىلدۈرۈشـىدە، ئاتـا -ھازىرقى شارائىتىدا، بالىالر ئۆز ئۇيغۇر دىيارىنىڭ

غىچه بولغان بىر ئۆلچهمـدە 10 دىن 1بالىڭىز قىلغان بىر ئىشنى بىز . ئانىالر ئاچقۇچلۇق رول ئوينىيااليدۇ

يـاكى (ياخـشى ئۆلچىمى 3ئهگهر بالىڭىز قىلغان ئىشنىڭ . ئهڭ ناچار بولسۇن1 ئهڭ ياخشى، 10. ئۆلچهيلى

بولغان بولسا، بالىڭىز سىزدىن بۇ ئىشنى ئۆزىنىـڭ قانـداقراق ) ياكى خاتا ( ئۆلچىمى ناچار 7، قالغان )توغرا

مـاۋۇ، مـاۋۇ يېرىنـى . " ئۆلچىمىنى مۇئهييهنلهشـتۈرۈڭ 3قىلغانلىقىنى سورىغاندا، سىز ئالدى بىلهن ئۇنىڭ

.، دەڭ" بولدۇممهن ئۇنىڭدىن ئىنتايىن خۇش. ناھايىتى ياخشى قىلىپسهن

ســهن قانــداق . مېــنىڭچه مــاۋۇ يېرىنــى مۇنــداق قىلغــان بولــساڭ ياخــشىراق بــوالر ئىــكهن "ئانــدىن،

ئهگهر ئـۇنى . شۇنداق دېسىڭىز، بالىڭىز خاتالىقىنى ئـۆزى تاپىـدۇ ۋە ئـۆزى ھـېس قىلىـدۇ . دەڭ" قارايسهن؟

ىز ســـىزنىڭ مۇشـــۇنداق دەپ تىلـــالپ چۈشــۈپ كهتـــسىڭىز، بـــالىڭ " كـــالالڭ ئىـــشلىمىدىمۇ؟! ھــوي دۆت "

بالىڭىزنىــڭ كاللىــسى ياخــشىراق ئىــشلهيدىغانمۇ . بولــۇپ قالمايــدۇ" ئهقىللىــق"تىللىغىنىڭىــز ئۈچــۈن

بـارا -ئۆزىگه بولغان ئىشهنچىسى ئاجىزلىـشىپ، بـارا -ئۇنىڭ دەل ئهكسىچه، بالىڭىزنىڭ ئۆز . بولۇپ قالمايدۇ

ــۆزى ــدىغان، ئـ ــۈرئهت قىاللمايـ ــشقا جـ ــش قىلىـ ــتهقىل ئىـ ــۆزى مۇسـ ــشهنچ ئـ ــشقا ئىـ ــمه ئىـ ــان ھهمـ قىلغـ

. باغلىيالمايدىغان بولۇپ قالىدۇ

ياشالرنىڭ چهت ئهلگه چىقىپ ئوقـۇش ئىرادىـسى، ھهمـدە ئـۇنى ئهمهلـگه ئاشـۇرااليدىغان ئىشهنچىـسى

بـالىڭىز ئوتتـۇرا مهكـتهپكه چىققانـدىن . ئانا ئىنتايىن ھـالقىلىق رول ئوينايـدۇ -بىلهن چوڭ بولۇشىدا ئاتا

ۇنىـڭ كهلگۈسـىدە چهتـكه چىقىـپ ئوقۇشـىنى ئـارزۇ قىلـسىڭىز، بالىڭىزغـا بـۇنى ئېنىـق كېيىنال، ئهگهر ئ

ــڭ ــۇرۇڭ . ئېيتى ــۆزلهپ ت ــسىنى س ــنىڭ پايدى ــپ ئوقۇش ــكه چىقى ــا چهت ــسا بالىڭىزغ ــهتال بول ــڭ . پۇرس ئۇنى

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

100

ــۇرۇڭ ــا ســېلىپ ت ــدىغانلىقىنى قۇلىقىغ ــايىگه يېتهلهي ــۇ غ ســىزنىڭ ئىــشهنچىڭىز كامىــل . تىرىشــسىال ب

مىڭ سوم پۇل يىغىپ 100سهن چهت ئهلگه چىقالىساڭ، بىز ساڭا "ھهرگىز . يتىپ تۇرۇڭ ئىكهنلىكىنى ئې

بىـز "ئۇنىـڭ ئورنىغـا . ئۇنداق ۋەدە كـۆپىنچه ھـالهتته كاپـالهتكه ئىـگه بولمايـدۇ . ، دەپ ۋەدە قىلماڭ "بېرىمىز

زدىن ســاڭا قــولىمى. ســېنىڭ كهلگۈســىدە چهت ئهلــگه چىقىــپ ئوقۇشــۇڭنى يۈزدەيــۈز پىرســهنت قــولاليمىز

بالىنى چهت ئهلگه چىقىرىـپ ئوقۇتۇشـتا ئىقتىـساد بىـر مـۇھىم . ، دەپ تۇرۇڭ "كېلىشىچه ياردەمدە بولىمىز

لــېكىن، ئــۇنى چهت ئهلــدىكى مهكتهپنىــڭ ئوقــۇش مۇكاپــات پۇلىغــا ئېرىــشىش يــولى بىــلهن ھهل . مهســىله

للهر ئۈستىدە مهن تۆۋەنـدە بۇ مهسىله ۋە چهتكه ئوقۇشقا چىقىشتىكى باشقا مۇھىم ئۆتكه . قىلغىلىمۇ بولىدۇ

. يهنه تهپسىلىي توختىلىمهن

مهن مهرىپهت تور بېتىدە ئۇيغۇر دىيارىدىكى ياشالرغا قارىتا يازغان مۇراجىئهت خېتىمـدە، تۆۋەنـدىكى

: بىر مۇۋەپپهقىيهت قازىنىشنىڭ فورمۇالسىنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدىم

پۇرسهت + تىرىشچانلىق + تاالنت = مۇۋەپپهقىيهت

بۇنىـــڭ مهنىـــسى، ھهر بىـــر تاالنـــت ئىگىـــسى قـــاتتىق تىرىشـــسا ھهمـــدە زۆرۈر بولغـــان پۇرســـهتكه

بـۇ فورمـۇال كهلگۈسـىدە چهت ئهلـگه چىقىـپ . ئېرىشهلىسه، قىلغان ئىشىدا چوقۇم مـۇۋەپپهقىيهت قازىنىـدۇ

اقتىـدىن يهنـى، تـاالنتلىق ياشـالر كىچىـك ۋ . ئوقۇماقچى بولغان ياشالر ئۇچۇن ئىنتايىن مۇۋاپىـق كېلىـدۇ

باشالپال كهلگۈسىدە چهت ئهلگه چىقىپ ئوقۇش غايىسىنى كۆڭلىگه پۈكـۈپ قـاتتىق تىرىشـسا، چوقـۇم چهت

بـۇ جهھهتـته چهت ئهلـدىكى ئۇيغـۇرالر . ئهلگه چىقىش پۇرسىتىنى يارىتىپ، چهت ئهلگه چىقىـپ ئوقۇيااليـدۇ

. ئارىسىدا مىسالالر ئىنتايىن كوپ

ــار بــۇ يهردە تىلغــا ئېلىــپ ئۆتــۈپ كهتمىــ ــدا تولــۇق . سهم بولمايــدىغان يهنه بىــر ئىــش ب ئۇيغــۇر دىيارى

ئوتتــۇرىنى پۈتتۈرگهنــدىن كېــيىن ئــالىي مهكــتهپكه ئوقۇشــقا كىرەلمهيــدىغانالر مــۇتلهق كــوپ ســاننى

بـۇ ھهرگىـز ئـۇ ياشـالرنىڭ تـاالنتلىق يـاكى ئهقىللىـق ئهمهسـلىكىدىن بولماسـتىن، جۇڭگـودا . ئىگىلهيدۇ

جۇڭگـودا ئـالىي . ا ئالىي مهكتهپنىڭ سانىنىڭ ئىنتايىن ئازلىقىـدىن بولغـان نوپۇس بىلهن سېلىشتۇرغاند

مهكتهپكه كىرەلمهي، كېيىن چهتكه چىققاندىن كېيىن ناھايىتى ياخشى ئوقۇپ كهتكهن كىشىلهر كۈرمىـڭ

101

ه ئهگهر بىر ياش جۇڭگودا ئالىي مهكـتهپك . ئىمكان بولسا تولۇق كۇرسنى جۇڭگودا ئوقۇۋاتقانغا يهتمهيدۇ . توال

يېڭى پۇرسهتنى داۋاملىق . ئۆتهلمهي قالسا، ھهرگىز ئۇنى ئىشنىڭ تۈگهشكىنى، دەپ ئويلىماسلىقى كېرەك

ــشى كېــرەك ــگه چىقىــپ ئوقــۇش ئۇچــۇن . ئىزدى ــانالر ئۇچــۇن چهت ئهل ــۇق كۇرســنى ئوقۇمىغ ــودا تول جۇڭگ

ــدۇ ــانغا توختىمايــ ــسادنى ھهل قىلىــــش ئاســ ــدىغان ئىقتىــ ــسادنى ھ. كېتىــ ــۇنداق ئىقتىــ هل ئهگهر ئاشــ

. قىالاليدىغانالر بولسا، چهتكه چىقىپ ئوقۇش يولىنى سىناپ باقسا بولىدۇ

ئىشنى نهدىن باشالشنى، ھهمدە نېمه ۋە قانداق تهييارلىق قىلىشنى بىلمهسلىك . 2

يىلالردىــن بــۇرۇن ۋەتهنــدىكى ئۇيغۇرالرنىــڭ چهت ئهلــگه چىقىــپ ئوقــۇش ئىــشلىرىدىن ئاساســهن -80

يىلــى شــىنجاڭ -1979. تىلــى ئۆگىنىــشمۇ ئاساســهن يــوق دېيهرلىــك ئىــدىچهت ئهل . خهۋىــرى يــوق ئىــدى

ئۇنىۋېرسىتېتىدا بىر يىللىق خهنـزۇ تىلـى ئۆگىنىـشنى تـۈگىتىپال، مهن ئهخـمهت نىيـاز ئىـسىملىك بىـر

ــشىم بىــلهن بىــرلىكته ئۆزلۈكۈمــدىن ئىنگلىــز تىلــى ئۆگىنىــشنى باشــلىغىنىمدا، مهن نۇرغــۇن ساۋاقدى

يېــرىم يىلــدىن كېــيىن مېنىــڭ كهســپىي ئوقــۇش، . ىــشىغا ئۇچرىغــان ئىــدىمكىــشىلهرنىڭ مهســخىرە قىل

ئوقۇغۇچى خىزمهتلىرىنى قىلىش ۋە ئۆزلۈكۈمدىن ئىنگلىز تىلى ئۆگىنىش ئىشلىرىمنىڭ ھهممىـسىنىڭ

ياخشى ماڭغانلىقى توغرىسىدا بىر ئاز تهشۋىقاتالر بولغاندىن كېيىن، مهكتهپـته چهت ئهل تىلـى ئـۆگىنىش

ھـازىر دۇنيانىـڭ نۇرغـۇن . ھـازىر ئهھـۋال ئـۇ چاغـدىكىگه پۈتـۈنلهي ئوخـشىمايدۇ . ايالنغانىدىبىر دولقۇنغا ئ

ــار ــالىي مهكــتهپلهردە ئوقۇۋاتقــانالرمۇ ئىنتــايىن كــوپ . يهرلىرىــدە ئۇيغــۇرالر ب ئوقــۇش . ئۇالرنىــڭ ئىچىــدە ئ

گه چىقىـپ ئوقـۇش شـۇڭا ھـازىر چهت ئهلـ . پۈتتۈرۈپ، ئۇيغۇر دىيارىغا قايتىپ كهتىـپ ئىـشلهۋاتقانالرمۇ بـار

چهت ئهلگه ئوقۇشـقا چىقىـش . توغرىسىدا مهسلىههت بېرەلهيدىغان كىشىلهرنى تېپىش ئۇنداق تهس ئهمهس

. ئۇچۇن قانداق تهييارلىق قىلىش توغرىسىدىكى ئۇچۇرالر ئىنتېرنېتتىمۇ كهڭ كۆلهمدە تېپىلىدۇ

ۇن، ئالـدى بىـلهن چهت چهت ئهلگه ئوقۇشقا چىقىـشقا قانـداق تهييـارلىق قىلىـشنى بىلىـۋېلىش ئۇچـ

. ئهلگه ئوقۇشقا چىقىشتىكى قىيىن ئۆتكهللهرنىڭ نېمىلهر ئىكهنلىكىنـى ئوبـدان چۈشـىنىۋېلىش كېـرەك

: مېنىڭچه چهت ئهلگه چىقىپ ئوقۇشتا دۇچ كېلىدىغان ئهڭ قىيىن ئۆتكهللهر مۇنۇالردىن ئىبارەت

بۇرۇنقى مهكتهپلهردە ئهال نهتىجه بىلهن ئوقۇش ) 1

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

102

تهپ كهسپىنى ئوبدان تالالش ئالىي مهك) 2

چهت ئهل تىلىنى پۇختا ئۆگىنىش) 3

چهت ئهلدە ئوقۇش ئۇچۇن كېتىدىغان ئىقتىسادنى ھهل قىلىش ) 4

ــۇقىرىقى ــدە ئوقۇشــقا تولــۇق ئىــشهنچ قىاللمىغــان ياشــالرنىڭ كۆپىنچىــسى ي ئۆتكهلــدىن 4چهت ئهل

ىـلهن شـۇنى ئېيتىـپ ئۆتـۈش كېرەككـى، لېكىن، ئالـدى ب . ئۆتۈشكه كۆزى يهتمىگهنلىكتىن شۇنداق بولىدۇ

ھــازىر چهت ئهلــدە . ئىرادىلىــك ياشــالر ئۈچــۈن يــۇقىرىقىالر بۆســۈپ ئــۆتكىلى بولمايــدىغان ئــۆتكهل ئهمهس

ئوقۇۋاتقان، ياكى بۇرۇن ئوقۇپ باققان ئۇيغۇر ياشلىرىنىڭ كۆپىنچىلىرى يۇقىرى ئۆتكهلدىن ئۆزلىرى ئۆتۈپ

جۇڭگو مىقياسىدىن . ھهتته ئۇيغۇرالر ئىچىدە مىسال ئىنتايىن كوپ يهنى، بۇ جه . ئاندىن چهت ئهلگه چىققان

ھازىر . بۇ جهھهتته تۆۋەنكى قىسىمالردا مهن يهنه تهپسىلىي توختىلىمهن . ئېلىپ ئېيتقاندىمۇ ھهم شۇنداق

ئـايرىم - ئۆتكهلنى ئايرىم 4گهرچه بۇ يهردە مهن . بىرلهپ توختىلىپ ئۆتهي - ئۆتكهل ئۈستىدە بىر 4يۇقىرىقى

بـۇ نۇقتـا تۆۋەنـدىكى چۈشـهندۈرۈش . بىرى بىلهن ئىنتايىن زىـچ مۇناسـىۋەتلىك -غان بولساممۇ، ئۇالر بىر تىز

مهن بــۇ يهردە ئاساســهن ئامېرىكىنىــڭ ئهھــۋالى ئاساســىدا . ئــارقىلىق تېخىمــۇ ياخــشىراق ئايدىڭلىــشىدۇ

قاتـارلىق باشـقا نۇرغـۇن لېكىن، ئوتتۇرىغا قويغان نهرسىلهرنىڭ كۆپىنچىسى ياۋروپا، ياپونىيه . سۆزلهيمهن

. چهت ئهللهرگىمۇ ئۇيغۇن كېلىدۇ

ئامېرىكىدىكى ئالىي مهكـتهپلهر بىـر چهت ئهللىـك . بۇرۇنقى مهكتهپلهردە ئهال نهتىجه بىلهن ئوقۇش ) 1

قىلماسلىقتا، ئالدى بىلهن ئۇنىڭ ئوز دۆلىتىـدىكى ئوقۇغـان مهكتىپـى ۋە شـۇ -ئوقۇغۇچىنى قوبۇل قىلىش

ــۇا . ىجىــــسىگه قارايــــدۇمهكتهپتىكــــى ئوقــــۇش نهت مهســــىلهن، جۇڭگــــونى ئېلىــــپ ئېيتــــساق، چىڭخــ

ــاش ــىئهن قاتن ــاللىقى، ش ــنىش ئېهتىم ــۇل قىلى ــڭ قوب ــر ئوقۇغۇچىنى ــۈرگهن بى ــىتېتىنى پۈتت ئۇنىۋېرس

ئۇنىڭــدىن قالــسا، ھهر بىــر . ئۇنىۋېرســىتېتىنى پۈتتــۈرگهن بىــر ئوقۇغۇچىنىڭكىــدىن يــۇقىرىراق بولىــدۇ

يـالغۇز ئامېرىكـا . مهكتهپته ئالغان ئوقۇش نهتىجىـسى ئىنتـايىن مـۇھىم ئوقۇغۇچىنىڭ جۇڭگودىكى ئالىي

مهكتىــپىگه قوبــۇل قىلىــنىش ئۈچــۈنال ئهمهس، ئامېرىكىــدىكى بىــر مهكتهپنىــڭ ئوقــۇش مۇكاپــات پۇلىغــا

ئېرىشىشتىمۇ جۇڭگودا ئوقۇغان مهكتهپ بىـلهن ئاشـۇ مهكتهپتىكـى ئوقـۇش نهتىجىـسى ئىنتـايىن مـۇھىم

103

. رول ئوينايدۇ

و ئــالىي مائــارىپى بىــلهن ئامېرىكىنىــڭ بىــر چــوڭ پهرقــى، جۇڭگــودىكى ئوقۇغۇچىالرنىــڭ بىــر جۇڭگــ

دەرســـتىكى ئوقـــۇش نهتىجىـــسى كـــۆپىنچه ھالـــدا مهۋســـۇملۇق ئىمتىهانـــدا ئالغـــان نومـــۇرى ئـــارقىلىق

ه نومۇر ئالسىڭىز، سىزنىڭ ئوقـۇش نهتىـج 90يهنى، سىز بىر دەرسته . بۇ نومۇر مۇتلهق بولىدۇ . بهلگىلىنىدۇ

ــۇ ــۇر90"جهدۋىلىڭىزگىمــ ــدا بولــــسا، گهرچه تاپــــشۇرۇق، پروجهكــــت ۋە . دەپ يېزىلىــــدۇ" نومــ ئامېرىكىــ

گىـچه بولغـان دائىرىـدە نومـۇر قويۇلىـدىغان بولـسىمۇ، ئالـدى بىـلهن بىـر دەرس 100 دىـن 0ئىمتىهانالرغا

ى ۋە مهۋسۇملۇق نهتىجىسى شۇ بىر مهۋسۇمدىكى تاپشۇرۇق، يېرىم مهۋسۇملۇق ئىمتىهان، دەرس پروجهكىت

مهسىلهن، مهن بىر قېتىم ئوقۇغۇچىالرغا نهتىجه . ئىمتىهان نهتىجىلىرى قاتارلىقالر ئاساسىدا چىقىرىلىدۇ

پىرســــهنت، ئىككــــى قېتىملىــــق مهۋســــۇم ئوتتۇرىــــسىدىكى 20بهرگهنــــدە، تاپــــشۇرۇق نهتىجىــــسىنى

هنت، دەپ ھېــسابلىغان پىرســ40 پىرســهنت، مهۋســۇملۇق ئىمتىهــانىنى 20ئىمتىهانىنىــڭ ھهر بىرســىنى

نومۇرلــۇق 4يهنـى، ئوقــۇش نومـۇرى . شـۇنداقال ئامېرىكىــدىكى ئوقـۇش نهتىجىـسى نىــسپىي بولىـدۇ . ئىـدىم

بــۇ ھهرپــلهر . سىــستېمىنى قوللىنىــدىغان بولــۇپ، دەرس نهتىجىــسى ئېلىپــبه ھهرپــى بــويىچه بولىــدۇ

ئالغـان ئوقۇغۇچىنىـڭ شـۇ " ئـا "ر دەرسته يهنى بى . 0= ، ف 1= ، د 2= ، 3= ، ب 4= ئا : تۆۋەندىكىدىن ئىبارەت

ھهرپى دەرستىن ئۆتهلمىگهن ئوقۇغۇچىغا بېرىلىـدىغان بولـۇپ، ئۇنىـڭ " ف. "بولىدۇ" 4"دەرستىكى نومۇرى

پىرسهنتكه 30 پىرسهنت ئوقۇغۇچىغا ئا، 15مهن بۇ دەرسته "ئوقۇتقۇچى مهۋسۇم بېشىدا . نومۇرى نۆل بولىدۇ

، دېگهنـگه ئوخـشاش بىـر " پىرسهنت ئوقۇغۇچىغـا ف بېـرىمهن 5 د، قالغان پىرسهنتكه 20 پىرسهنتكه ، 30ب،

مهۋسۇم ئاخىرىدا بولسا بارلىق ئوقۇغۇچىالرنىڭ دەرس نومۇرىنى چىقىرىـپ، نومـۇرى . بهلگىلىمه چىقىرىدۇ

" ف" پىرسـهنت ئوقۇغۇچىغـا 5ئهڭ ئـاخىردىكى . بېرىـدۇ " ئـا " پىرسهنت ئوقۇغۇچىغا 15ئهڭ يۇقىرى بولغان

ــانلىرى يۇقىرىـــدىكى ئالـــدىن بېكىـــتىلگهن بهلگىلىـــمه بـــويىچه .بېرىـــدۇ ــا" قالغـ نىـــڭ " ف"بىـــلهن " ئـ

مۇشــۇنداق بولغاچقــا، بىــر ســىنىپ ئوقۇغۇچىلىرىنىــڭ مهلــۇم بىــر . ئارىلىقىــدىكى نهتىجىنــى ئالىــدۇ

ــۇقىرى نومــۇرى مهســىلهن، ئىمتىهــان ســوئاللىرى بهك ( تىــن ئاشمىــسىمۇ 60ئىمتىهانىــدا ئالغــان ئهڭ ي

، بۇ ئهھۋال بۇ بىر سىنىپ ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ ئهڭ ئاخىرقى )ىقىرىلىپ قالغانلىق سهۋەبى بىلهن قىيىن چ

دېــمهك، بــۇ ھهقىقهتهنمــۇ بىــر ئىلغــار ۋە ئىلمىــي . دەرس نهتىجىــسىگه ھــېچ قانــداق تهســىر كۆرســهتمهيدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

104

ن، جۇڭگـو جۇڭگو مائارىپ تۈزۈمى بىلهن ئامېرىكـا تۈزۈمىـدىكى مۇشـۇنداق پهرق تۈپهيلىـدى . سىستېمىدۇر

شـۇنداق بولـسىمۇ، جۇڭگـودىكى ئـالىي مهكـتهپ . ئوقۇغۇچىلىرى زىيان تارتىۋاتقـان ئهھـۋال خېلـى ئېغىـر

ــاس ــتهپكه ئىلتىم ــرەر مهك ــدىكى بى ــۇچىالر ئامېرىكى ــان ئوقۇغ ــۇپ قالغ ــۆۋەنرەك بول ــسى ت ــۇش نهتىجى ئوق

اس جهدۋىلى بىـلهن بىـرگه قىلغاندا، يۇقىرىقى ئهھۋال توغرىسىدا بىر ۋاراق چۈشهنچه يېزىپ، ئۇنى ئىلتىم

ئامېرىكىـدىكى نۇرغـۇن مهكـتهپلهر جۇڭگـودىكى يـۇقىرى . ماڭدۇرسا، ئۇنىڭ كوپ پايدىسى بولۇشى مۇمكىن

شــۇنداق بولــسىمۇ ئــۇ ئهھــۋالنى قايتــا چۈشهندۈرۈشــنىڭ پايدىــسى بولــسا بولىــدۇكى، . ئهھۋالــدىن خهۋەردار

. ھهرگىز زىيىنى يوق

ىكى مهكـــتهپكه ئىلتىمـــاس قىلغانـــدا، جۇڭگـــودىكى ئوقـــۇش مهن ئۇيغـــۇر ئوقۇغـــۇچىالر ئامېرىكىـــد

خىــل 3نهتىجىــسىنى ئامېرىكــا نومۇرىغــا ئايالندۇرۇشــىغا ئاســانلىق بولــسۇن ئۇچــۇن، تهكلىــپ ســۈپىتىدە

: ئۇنىڭ ئادرېسى. ئۆلچهم تۈزۈپ چىقىپ، ئۇنى مهرىپهت تور بېتىگه قويۇپ قويدۇم

htm.ScoreTable/Main/com.meripet.www://http

ىـيه، ئامېرىكا گىراجدانلىرىدىن ماتېماتىكا، فىزىكا، خىم . ئالىي مهكتهپ كهسپىنى ئوبدان تالالش ) 2

ــدىغانالر كــوپ ئهمهس ــى ئوقۇي ــايرىم ئىلىملهرن ــوگىيهلهرگه ئوخــشاش ئ بۇنىــڭ ئاساســلىق ئىككــى . بىئول

يهنه بىرســى ئــۇ كهســىپلهرنى پۈتتۈرگهنــدىن . بىرســى بــۇ كهســىپلهرنى ئوقــۇش بىــر قهدەر قىــيىن: ســهۋەبى

ىرىــدەك شــۇنداق بولغاچقــا، ئامېرىكىــدىكى ئــالىي مهكــتهپلهر يۇق . كېــيىن خىــزمهت تېــپىش قىــيىن

ــدۇ ــۇل قىلى ــۇچىلىرىنى ئاســانراق قوب ــان چهت ئهللىــك ئاســپىرانت ئوقۇغ ــاقچى بولغ . كهســىپلهردە ئوقۇم

شۇنداقال، ئاشۇنداق ئوقۇغۇچىالرنى بهكرەك جهلپ قىلىش ئۈچـۈن، ئاشـۇنداق بىـر قىـسىم ئـايرىم ئىلىـم ۋە

اپات پۇلىنىمۇ ئاسانراق ئىنجېنېرلىق كهسىپلىرىدە چهت ئهللىك ئاسپىرانت ئوقۇغۇچىلىرىغا ئوقۇش مۇك

ئامېرىكىــدا ئهڭ كــوپ ئاقىــدىغان ئېلېكتــر ئىنجېنېرلىقىغــا ئوخــشاش بهزى كهســىپلهردە بولــسا . بېرىــدۇ

ئوقــۇش مۇكاپــاتى قىلىــپ بېرىلىــدىغان كهســىپلهردىكى پــۇل . ھهرگىــز ئوقــۇش مۇكاپــات پــۇلى بهرمهيــدۇ

يهنــى، بــۇ . لغــان پۇلــدىن كېلىــدۇئاساســهن خۇسۇســىي شــىركهتلهر ۋە بىــر قىــسىم شهخــسىيلهر ئىنئــام قى

شىركهت ۋە شهخسىيلهر بهزى ئاساسلىق پهنلهرنى تهرەققىي قىلدۇرۇش، ياكى بولمىسا بهزى ئىنجېنېرلىق

105

. ياكى يۇقىرى تېخنىكىلىق مهسىلىلهرنى ھهل قىلدۇرۇش ئۇچۇن ئالىي مهكتهپلهرگه پۇل ئىنئام قىلىـدۇ

ىجتىمائىي پهندە، ھهمدە ئىقتىـساد، ئىگىلىـك باشقۇرۇشـقا ئىجتىمائىي پهنلهردە بۇنداق ئىش بولمىغاچقا، ئ

شـۇڭا . ئوخشاش كهسىپلهردە چهت ئهل ئوقۇغۇچىلىرى ئۈچۈن ئاساسهن ئوقۇش مۇكاپات پۇلى مهۋجۇد ئهمهس

كهلگۈسىدە چهت ئهلگه چىقىپ ئوقۇشتا پهقهت ئوقۇش مۇكاپات پۇلىغا تايانمىسا بولمايدىغان ياشـالر چوقـۇم

مهن تۆۋەنــدىكى تــور . بولغــان تولــۇق كۇرســنىڭ كهســپىنى ياخــشى تاللىــشى كېــرەكجۇڭگــودا ئوقۇمــاقچى

بېتىگه كـالىفورنىيه ئۇنىۋېرسـىتېتىنىڭ بىـر شۆبىـسىنىڭ تهبىئىـي پهن، ئىنجېنېرلىـق ۋە بىئولـوگىيه

: كهسىپلىرىنى كىرگۈزۈپ قويدۇم

htm.2QAUyghur/Main/com.meripet.www://http

بىرى بىلهن زىـچ مۇناسـىۋەتلىك بولغاچقـا، ئۇالرنىـڭ -تهبىئىي پهن ۋە ئىنجېنېرلىق كهسىپلىرى بىر

ــىپتىن يه ــر كهسـ ــدىكى بىـ ــانچه تهس ئهمهس ئىچىـ ــۆزگهرمهك ئـ ــىپكه ئـ ــر كهسـ ــتىگه، . نه بىـ ــڭ ئۈسـ ئۇنىـ

ئامېرىكىدىكى ئـالىي مهكـتهپلهر ماگىـستىرلىق ئۇنـۋانىنى بىـر كهسـىپته ئوقـۇپ، دوكتورلـۇق ئۇنـۋانىنى

ياكى بىر كهسىپتىكى ماگىستىرلىق ئۇنۋانى ئوقۇشىنى . باشقا بىر كهسىپته ئوقۇشقا پۈتۈنلهي يول قويىدۇ

. ، باشقا بىر كهسـىپته يهنه بىـر ماگىـستىرلىق ئۇنـۋانى ئېلىـشقىمۇ پۈتـۈنلهي يـول قويىـدۇ پۈتتۈرۈپ بولۇپ

مهسىلهن، ئامېرىكىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ ئىچىدە بۇرۇنقى كهسپى سىياسـهت بولـۇپ، ئامېرىكىغـا كهلگهنـدىن

ىكىغـا بـۇرۇنقى كهسـپىي ئىنگلىـز تىلـى بولـۇپ، ئامېر . كېيىن كومپيـۇتېر ئىلمـى كهسـپى ئوقۇغـانالر بـار

جۇڭگـودىكى تولـۇق كۇرسـنى ئىجتىمـائىي پهنـدە . كهلگهندىن تهبىئىي پهن ئوقۇغانالردىنمۇ نهچچىـسى بـار

ئوقـۇپ، ئامېرىكىغـا بىــر تهبىئىـي پهنـدە ماگىــستىرلىق ئوقـۇش ئۈچـۈن ئىلتىمــاس قىلغـانالرنىمۇ قوبــۇل

امېرىكىـدا ئوقۇمـاقچى بولغـان يهنـى، ئـۇالر ئ . لېكىن، ئۇنداقالرنى شهرتلىك ئاساستا قوبۇل قىلىدۇ . قىلىدۇ

كهســىپنىڭ ماگىــستىرلىق ئوقۇشــىنى باشالشــتىن بــۇرۇن، چوقــۇم ئالــدى بىــلهن تولــۇق كۇرســنىڭ شــۇ

. كىــچه بولغــان ئاساســلىق دەرســلىرىنى تولــۇقالپ ئوقۇشــى كېــرەك 5 تىــن 3كهســىپتىكى دەرســلىرىدىن

ت پۇلىغـا ئېرىـشىش ئاساسـهن بۇنداق قىلىشنىڭ بىر يېتهرسىزلىك، بـۇ خىـل يـول بىـلهن ئوقـۇش مۇكاپـا

. مۇمكىن ئهمهس بولۇشى مۇمكىن

ــۇپ، ــى بول ــر ئىنجېنېرلىق ــپىڭىز ئېلېكت ــدىغان كهس ــلىدىكى قىزىقى ــىزنىڭ ئهس ــمهك، ئهگهر س دې

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

106

ــۇپ، ــدا ئوق ــىپنى فىزىكى ــۇق كهس ــودا تول ــىز جۇڭگ ــسا، س ــۇلى بولمى ــڭ پ ــقا ئۈزىڭىزنى ــدا ئوقۇش ئامېرىكى

فىزىكــا كهســپىگه كىرىــپ، ئوقــۇش مۇكاپــات پــۇلى بىــلهن ئــامېرىكىغىمۇ ماگىــستىرلىق ئوقۇشــى ئۇچــۇن

ماگىــستىرلىقنى پۈتتــۈرۈپ، ئانــدىن دوكتورلــۇق ئوقۇشــىنى يهنه ئوقــۇش مۇكاپــات پــۇلى بىــلهن ئېلېكتــر

مۇشــۇنداق قىلىــش ئــارقىلىق كهســىپ مهسىلىــسىنىمۇ، . ئىنجېنېرلىقــى كهســپىدە ئوقۇســىڭىز بولىــدۇ

.ئىقتىساد مهسىلىسىنىمۇ ھهل قىالاليسىز

ئوقۇرمهنلهرنىڭ خهۋىرىدە بولغىنىدەك، مهن ئامېرىكىغا دەسلهپته فىزىكىدا ماگىـستىرلىق ئوقۇشـى

ئۇچۇن كېلىپ، ماگىستىرلىقنى تۈگهتكهندىن كېيىن دوكتورلـۇقنى ئېلېكتـر ئىنجېنېرلىقىـدا ئوقۇغـان

، بىرەر يىـل بىـر ئىككى يىلنىڭ ئىچىدە، جۇڭگودا كومپيۇتېر ئىلمى كهسپىدە ئوقۇپ -ئالدىنقى بىر . ئىدىم

خۇسۇسىي شىركهتته يۇمشاق دېتال كهسپىدە ئىشلهپ، ئانـدىن ئامېرىكىـدىكى بىـر مهكـتهپكه كومپيـۇتېر

ئىلمى بويىچه دوكتورلۇق ئوقۇشى ئۈچۈن تولۇق ئوقۇش مۇكاپات پۇلى بىلهن كهلگهن ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىـدىن

گهندىن كېيىن، بىر قـانچه يىـل ئىـشلهپ، مۇشۇنداق باكاالۋر ئوقۇشىنى پۈتتۈر . بىر قانچىسىنى ئۇچراتتىم

خىزمهت تهجرىبىسىگه ياكى بىر قىسىم ئىلمىي تهتقىقات تهجرىبىسىگه ئېرىشىپ، ئاندىن ئامېرىكىدىكى

ئوقۇشقا ئىلتىماس قىلغاندا، قوبۇل قىلىنىش ۋە ئوقۇش مۇكاپـات پۇلىغـا ئېرىـشىش ئېهتىمـاللىقى جىـق

. يۇقىرى بولىدىكهن

بــۇ دۇنيــادىكى ھهر قانــداق بىــر دۆلهتــكه بارســا چوقــۇم تهلهپ . ختــا ئــۆگىنىشچهت ئهل تىلىنــى پۇ) 3

ئامېرىكىدىكى ئاسپىرانتلىق ئوقۇشىغا ئىلتىماس قىلىش ئۇچۇن، چوقۇم توفـل . قىلىنىدىغان بىر شهرت

ــۆلچهمگه يېــتىش كېــرەك 2بىــلهن گــرە دەپ ئاتىلىــدىغان ــۇالردا ئ ــۇ ھهقــته . ئىمتىهانىغــا قاتنىــشىپ، ئ ب

com.meripet.www جۇڭگونىـڭ . دا تهپسىلىي ئۇچۇر بار بولۇپ، مهن ئۇالرنى بۇ يهردە قايتـا تهكرارلىمـايمهن

ان ئۇيغـۇر ئوقۇغۇچىالرنىـڭ ئىچىـدە، تولـۇق كۇرسـنى پۈتتـۈرۈپ بولغـۇچه توفـل ئىچكى ئۆلكىلىرىدە ئوقۇغ

بىلهن گرە دا الياقهتلىك بولۇپ بولۇپ، ئوقۇش پۈتتۈرۈپ بولۇپال ئامېرىكىغا ئوقۇشـقا كهلـگهن ياشـالر خېلـى

تىـل ئۇيغۇر دىيارىـدا ئۇيغـۇرچه سـىنىپتا ئوقۇغـان ياشـالر . دېمهك، بۇنداق قىلىش پۈتۈنلهي مۇمكىن . كۆپ

ئانىالر ئىنتـايىن چـوڭ رول -بۇ جهھهتته ئاتا . ئۆتكىلىدىن ئوز تىرىشچانلىقى بىلهن ئۆتۈشكه توغرا كېلىدۇ

107

ئــانىالر چوقــۇم تىــل ئــۆگىنىش -ئــوز بالىــسىنى چهتــكه چىقىرىــشنى ئــارزۇ قىلىــدىغان ئاتــا . ئوينىيااليــدۇ

قىلىــپ، تىــل ئــۆگىنىش جهھهتــته ئىــشنى بالــدۇر باشــالپ، بالىــسىغا ئىنچىكىلىــك بىــلهن يېتهكچىلىــك

تىـل ئـۆگىنىش قىـسقا ۋاقىـت قـاتتىق تىرىـشىپ . شارائىتىنى ئوبـدان يارىتىـپ بېرىـشى كېـرەك -شهرت

ئىنگلىــز تىلىنــى پۇختــا . ئــۇ بىــر جۇغلىنىــپ ماڭىــدىغان نهرســه . ئېرىــشكىلى بولىــدىغان نهرســه ئهمهس

ئۇچـۇن كهم دېگهنـدە بىـر يىـل ياپون تىلى ئـۆگىنىش . يىل ۋاقىت كېتىدۇ 3ئۆگىنىش ئۇچۇن كهم دېگهندە

ــدۇ ــۇنچه ياخــشى . كېتى ــسا ش ــدۇر باشلى ــانچه بال ــشنى ق ــته ئى ــۇ جهھهت ــۇڭا ب ــانچه . ش ــشنى ق تىــل ئۆگىنى

تىل ئۆگىنىش بىرەر كهسپىي دەرس ئوقۇشقا قارىغانـدا . ئۈزۈلدۈرمهي ئىزچىل داۋامالشتۇرسا شۇنچه ياخشى

ئىـشنى . دىيىۋى تهييارلىق بولۇشـى كېـرەك شۇڭا ئىشنى باشالشتىن بۇرۇن چوقۇم پۇختا ئى . جىق قىيىن

. باشقا ئېلىپ چىقمىغۇچه بوشاشماسلىق ئىرادىسى بولۇشى كېرەك

نۇرغۇن كىـشىلهر ئۇچـۇن بـۇ ئهڭ . چهت ئهلدە ئوقۇش ئۇچۇن كېتىدىغان ئىقتىسادنى ھهل قىلىش ) 4

هزى يـوللىرىنى مهن يۇقىرىـدا ئامېرىكىـدىكى ئوقـۇش مۇكاپـات پۇلىغـا ئېرىشىـشنىڭ ب . قىيىن ئۆتكهلدۇر

ئوقــۇش " فــورد"ئۇنىڭــدىن باشــقا، فرانــسىيىدە ئوقــۇش مۇكاپــات پــۇلى، ئامېرىكىنىــڭ . تهســۋىرلهپ ئۆتتــۈم

. مۇكاپات پۇلى، ۋە تۈركىيهدە ئوقۇش مۇكاپـات پـۇلى دېگهنـدەك بىـر قىـسىم ئوقـۇش مۇكاپـات پۇللىرىمـۇ بـار

ئوقــۇش مۇكاپــات پــۇلى بىــلهن " فــورد"يېقىنقــى بىــر قــانچه يىلــدىن بۇيــان، بىــر نهچــچه ئۇيغــۇر ياشــلىرى

بۇ يىل مهن ۋە يـالقۇن تـاش ئىـسىملىك بىـر ئـۇكىمىز ئىككىمىـز بىـر قىـسىم ئۇيغـۇر . ئامېرىكىغا كهلدى

بـۇ يىـل تـۈركىيهگه ئوقۇشـقا كهلـگهن ئـۇ . ياشلىرىغا تـۈركىيهدە ئوقـۇش پۇرسـىتىنى ھهل قىلىـپ بهردۇق

چــى يىلىــدىن باشــالپ ئۇالرنىــڭ ئىچىــدىكى ياخــشى ئىككىن. ياشــالر ھــازىر ئىنتــايىن ياخــشى ئوقۇۋاتىــدۇ

بـۇ . بۇ ئىش بۇنىڭدىن كېيىنمۇ داۋاملىـشىدۇ . ئوقۇغانالرنىڭ ھهممىسى دۆلهت ئوقۇش مۇكاپاتىغا ئېرىشىدۇ

ــدۇ ــارقىلىق ئاالقىلهشــسه بولى ــېلخهت ئ ــلهن ئ ــانالر مهن بى ــسىالتىنى بىلمهكچــى بولغ مهن . ئىــشنىڭ تهپ

ىسىدا بىرەر ئۇچۇرغا ئېرىشسهم، ئۇالرنى دەرھـال مهرىـپهت تـور بېـتىگه مۇشۇنداق ئوقۇش مۇكاپاتلىرى توغر

بهزى ســهۋەبلهر تۈپهيلىــدىن ئــۇ يهرگه چىقىرىــشقا بولمايــدىغان ئۇچــۇرالرنى بولــسا . چىقىرىــپ قويــۇۋاتىمهن

. مهندىن ئېلخهت ئارقىلىق سورىغانالرغا ئهۋەتىپ بېرىۋاتىمهن

ئـانىالر يـاكى ئـۆزلىرى -ا چىقىرىـشنى پىالنلىغـان ئاتـا قىسقىسى، ئوز بالىلىرىنى چهت ئهلگه ئوقۇشـق

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

108

ياكى بولمىسا يۇقىرىدا مهن تهسـۋىرلىگهن يـولالردىن بىرەرىنـى ھهل قىلىـشى . ئىقتىساد توپلىشى كېرەك

. كېرەك

، دېـگهن خاتـا تهشـۋىقاتنىڭ "ئامېرىكا چهت ئهللىك ئوقۇغۇچىالر سانىنى ئازايتىپتۇ . "3

تهسىرىگه ئۇچراش

ــۇ . ئامېرىكــا ئۇيغــۇرالرنى مۇســۇلمانكهن دەپ ئالمايــدىغان بولۇپتــۇ " ئۇيغــۇر ياشــلىرى مهنــدىن بهزى ب

" بـۇ راسـتمۇ؟ . ئامېرىكا جۇڭگولۇق ئوقۇغۇچىالر سانىنى ئازايتىپتۇ "يهنه بهزىلىرى . دەپ سورىدى " راستمۇ؟

هسـىلىگه ئىنگلىـزچه بىلىـدىغان ھهمـدە بـۇ م . بۇ سۈزلهرنىڭ ھـېچ قايسىـسى تـوغرا ئهمهس . دەپ سوراشتى

: قىزىقىدىغان ياشالر تۆۋەندىكى ماتېرىيالنى ئوقۇپ باقسا بولىدۇ

html.121750-30/Mar/2005/Archive/eap/gov.state.usinfo://http

ئوقـۇش يىلىـدا جۇڭگـودىن 2004-2003ئامېرىكا ھۆكۈمىتى چىقارغان بۇ ھۆججهتته ئېيتىلىـشىچه،

ئامېرىكىدا شهخـسىي پـۇل . مىڭدىن ئارتۇق ئىكهن 60ئامېرىكىغا قوبۇل قىلىنغان ئوقۇغۇچىالرنىڭ سانى

" 1-ف"ئوقۇغۇچىالرغـا ) ئوقۇش مۇكاپات پۇلىغا ئېرىـشكهنلهرمۇ مۇشـۇنىڭ ئىچىـدە (ا كهلگهن بىلهن ئوقۇشق

" 1-ج"غـا ) مهسـىلهن، بىلىـم ئاشۇرۇشـقا كهلگهنـلهر (ۋىزىسى، ھۆكۈمهت پۇلى بىـلهن كهلـگهن ئوقۇغـۇچىالر

يىلـى -2004 ئوقۇغۇچى كهلگهن بولۇپ، 16169 ۋىزىسى بىلهن 1-يىلى ف -2003جۇڭگودىن . ۋىزىسى بېرىدۇ

يــۇقىرى ھــۆججهتته ئېيتىلىــشىچه، . يهنــى، ئوقۇغــۇچى ســانى ئۆســۈپتۇ. ئوقۇغــۇچى كېلىپتــۇ18089بولــسا

جۇڭگــــودىن قوبــــۇل قىلىنىــــدىغان ئوقۇغــــۇچىالر ســــانى بۇنىڭــــدىن كېــــيىن يهنه تهدرىجىــــي ھالــــدا

. ئۆستۈرۈلىدىكهن

مىليـارد، 1.3 نوپۇس سـانى جۇڭگونىڭ: مېنى ئىنتايىن ھهيران قالدۇرىدىغان مۇنداق بىر ئهھۋال بار

ئهگهر مۇشـۇ نوپـۇس سـانى نىـسبىتى . مىليـون بولـسۇن 8ئۇيغۇر دىيارىدىكى ئۇيغۇرالرنىڭ نوپۇس سـانىنى

ئوقۇغۇچىنىـڭ 60000بىلهن ئوخشاش نىسبهتتىكى ئۇيغۇرالر ئامېرىكىغا ئوقۇشقا كهلدى، دېسهك، يـۇقىرى

نىـڭ بىلىـشىمچه ھـازىر بىـر يىلـدا ئامېرىكىغـا لـېكىن، مې ! نهپىرى ئۇيغـۇر بولۇشـى كېـرەك 369ئىچىدە

ئامېرىكىدىكى بارلىق ئۇيغۇرالرنىڭ سانىمۇ . كىشىگىمۇ بارمايدۇ 5كېلىۋاتقان ئۇيغۇر ئوقۇغۇچىنىڭ سانى

109

" گالنـداله "مهن ئىشلهيدىغان شهھهرگه يېقىن بىر يهردە . ئارىلىقىدا بولۇپ تۇرۇۋاتىدۇ 700-500تهخمىنهن

مىـڭ 120مهن يېقىندا بىـر گېـزىتته ئوقۇسـام، بـۇ شـهھهرنىڭ نوپۇسـى . هھهر بار دېگهن يهنه بىر كىچىك ش

يهھۇدىيالرنىڭ پۈتۈن دۇنيـادىكى . مىڭ كىشى، ئهرمىنىيىلىك ئىكهن 48 پىرسهنتى، يهنى 40بولۇپ، ئۇنىڭ

. مىليــون كىــشى ئامېرىكىــدا ياشــايدۇ 3.3لــېكىن، ئۇالرنىــڭ ئىچىــدىكى . مىليونغــا بارمايــدۇ10نوپۇســى

ــانىمۇ ئا ــڭ سـ ــدىكى خهنزۇالرنىـ ــىدۇ 1.5مېرىكىـ ــدىن ئاشـ ــپ بهرگهن . مىليونـ ــا يارىتىـ ــمهك، ئامېرىكـ دېـ

ئهگهر مهن يۇقىرىـدا . شارائىتتىن تولۇق پايدىلىنىش ئۇچـۇن، ئۇيغـۇرالر خـېلىال غهيـرەت قىلىـشى كېـرەك

رتۇق ئۇيغـۇر دىـن ئـا 300ئېيتىپ ئۆتۈپ كهتكهن جهھهتلهردە پۇختا تهييارلىق قىلـسا، ھهر يىلىغـا چوقـۇم

. مهن بۇنىڭغا تولۇق ئىشىنىمهن. ئوقۇغۇچى ئامېرىكىغا كېلهلهيدۇ

چهت ئهلگه چىقىپ ئوقۇش توغرىسىدا تهپسىلىي ئۇچۇرغا ئېرىشمهكچى بولسىڭىز، ئالدى بىـلهن مهن

مهن بــۇ تــور بېتىنــى يېڭــى . تــور بېتىنــى زىيــارەت قىلىــڭ com.meripet.wwwياســىغان ۋە باشــقۇرۇۋاتقان

يېقىندا ئۈرۈمچى كهچلىك گېزىتىنىڭ مۇخبىرى، . ئۇچۇرالر بىلهن داۋاملىق تولۇقالپ ۋە يېڭىالپ تۇرىمهن

نۇرغۇن ئىزدىنىپ يۈرۈپ، چهت ئهلگه چىقىـپ ئوقۇمـاقچى بولغـانالر ئۈچـۈن بىـر گۈلنار تىيىپ سىڭلىمىز

ــدى ــاله تهييارلىــ ــسى . ماقــ ــڭ ئادرېــ ــۇپ، مهن htm.1Bolum/Oqush/com.meripet.www://httpئۇنىــ بولــ

كهلگۈسىدە چهت ئهلـگه چىقىـپ ئوقۇشـنى ئـارزۇ قىلىـدىغان ياشـالرنىڭ ھهممىـسىنىڭ بـۇ ماقـالىنى بىـر

ــور بېتىــدىن باشــقا، . قېــتىم ئوقــۇپ چىقىــشىنى تهۋســىيه قىلىــمهن ــپهت ت ــور com.Biliwal.wwwمهرى ت

ئۇنىڭـدىنمۇ تولـۇق پايدىالنـسىڭىز . بېتىدىمۇ چهتكه چىقىپ ئوقۇش توغرىـسىدا خېلـى كـۆپ يـازمىالر بـار

. بولىدۇ

داق تهربىــيىلهش توغرىــسىدىكى مهزمــۇننى ئىمكــانقهدەر كــۆپرەك ماڭــا ئوقــۇرمهنلهردىن بــالىنى قانــ

شـۇنداق بولغاچقـا، گهرچه بـۇ يهردىكـى مهزمـۇن بىـلهن . يېزىشىم توغرىسىدا داۋاملىق تهلهپلهر كېلىۋاتىدۇ

. ئانچه چوڭ مۇناسىۋىتى بولمىسىمۇ، مهن ئېسىمگه كهلـگهن بهزى نهرسـىلهرنى بـۇ يهرگه قىـستۇرۇپ قويـاي

نهتىــجه مۇناســىۋىتى بــويىچه -ىلىــپ بــالىنى بىــر مهســىله ئۈســتىدە لوگىكىلىــق، ســهۋەببۈگــۈن قانــداق ق

مهن بالىـسى يهرگه يىقىلىـپ . ئوياليدىغان قىلىـپ تهربىـيىلهش توغرىـسىدا قىـسقىچه توختىلىـپ ئـۆتهي

كهتىپ يىغلىسا، ئۇ بالىسىنىڭ يىغىسىنى توختىتىش ئۇچـۇن يهرنـى ئـۇرۇپ، تېپىـپ، تىلـالپ بېرىـدىغان

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

110

ــائۇيغــۇر ــانىلىرىنى خېلــى كــوپ ئــۇچراتتىم - ئات ــالىڭىزنى . بۇنــداق قىلىــش ھهرگىزمــۇ تــوغرا ئهمهس . ئ ب

ــه ئهمهس ــقا نهرسـ ــاكى باشـ ــۋەتكهن يهر ئهمهس، يـ ــاكى . يىقىتىـ ــسىزلىكىدىن، يـ ــڭ دىققهتـ ــۇ بالىڭىزنىـ ئـ

شۇڭا سىز يهرنـى تېپىـپ يـاكى ئـۇرۇپ . كىچىكلىكىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، سهۋەب بالىڭىزنىڭ ئۆزىدە

" بۇنىڭـدىن كېـيىن قـاراپ مـاڭ . ئورنۇڭـدىن تـۇرغىن . يىغلىمـا . باالم، ئۆزۈڭ يىقىلىپ چۈشـتۈڭ "بهرمهي،

شۇنداق قىلـسىڭىز، بـۇ بالىڭىزغـا ئهڭ . ئهگهر بالىڭىز ئۆزى قوپالىغۇدەك بولسا، سىز يۆلهپمۇ قويماڭ . دەڭ

لىــپ چۈشــسه قىلــچه بىــر قــانچه قېــتىم ئاشــۇنداق قىلــسىڭىز، بــالىڭىز يىقى . كۆيۈنگهنلىــك بولىــدۇ

ئۇنـداق قىلمىـسىڭىز، . يىغلىمايدىغان، ھهمدە سىزگىمۇ قاراپ يۈرمهي، ئورنىدىن ئۆزى تۇرىـدىغان بولىـدۇ

نهتىـجه نۇقتىـسى بـويىچه تـوغرا -بالىڭىزدا لوگىكىلىق تهپهككۇر قىلىش ئىقتىـدارى، ۋە ئىـشالرنى سـهۋەب

داقال بــالىڭىز ھه دېــسىال ســىزگه يــاكى شــۇن. ئــويالش ئىقتىــدارىنىڭ ئۆســۈپ يېتىلىــشىگه تهســىر يېتىــدۇ

مهن يېقىنقى بىر قانچه يىلدىن بۇيـان، ئىنتېرنېـت ئـارقىلىق . باشقىالرغا يۆلىنىۋالىدىغان بولۇپ قالىدۇ

مۇنــازىرىلهرگه قــاراپ، -ئېلىــپ بېرىلىۋاتقــان چهت ئهلــدىكى ئۇيغــۇرالر ئارىــسىدىكى بىــر قىــسىم بهس

ق تهپهككـۇر يۈرگـۈزۈش ئىقتىـدارىنىڭ نهقهدەر تـۆۋەنلىكىنى ئۇيغۇرالرنىڭ شـهيئىلهر ئۈسـتىدە لوگىكىلىـ

ــوز . ھــېس قىلــدىم ــسا، ئ ــا قوي ــشىنى ئوتتۇرىغ ــۆز كۆزقارى ــسىدا ئ ــارا پىكىــر -بىرســى بىــر مهســىله توغرى ئ

دەسـلهپته مۇنـازىرە . مهرتهمگه بارماي تۇرۇپال مۇنازىرىنىـڭ مهزمـۇنى ئۆزگىرىـپ كېتىـدۇ 3-2ئالماشتۇرۇش

سـهن بـۇرۇن خخـخ "دېـگهن سـىزىق بىـلهن مېڭىـپ، بىـر دەمـدىن كېيىـنال " خخـخ سهن ئوتتۇرىغا قويغان "

سـېنىڭ تۇغقىنىـڭ ييـي . سېنىڭ داداڭ خخخ ئىـدى "دېگهنگه ئۆزگىرىپ، يهنه بىر دەمدىن كېيىن " ئىدىڭ

ــدى ــان " ئى ــا قويۇلغ ــالنغاندا ئوتتۇرىغ ــى باش ــازىرە يېڭ ــۇ مۇن ــسىڭىز ب ــدا قارى ــپ، ئاخىرى ــگه ئۆزگىرى دېگهن

ھـازىرمۇ چهت . بىرىنى ئاغزىنى بۇزۇپ تىلالۋاتقان-ئاندىن ئهڭ ئاخىرىدا بىر . هسهرمۇ قالمىغان مهزمۇندىن ئ

ئهلدىكى ئۇيغۇرالر ئارىسىدا ئىنتېرنېت ئارقىلىق بىر ئىلمىي مۇنازىرە ياكى پىكىر ئالماشتۇرۇش ئېلىـپ

قىلىـۋاتقىنىنى مۇنازىرىگه قاتناشقان خېلـى كـۆپ كىـشىلهر ئۆزىنىـڭ نـېمه ئىـش . بېرىش ئىنتايىن تهس

ــدۇ ــۇ بىلمهيـ ــلهر . ئۆزىمـ ــاق تهنلىكـ ــان ئـ ــۆرۈپ باققـ ــۆزۈم كـ ــازىرغىچه ئـ ــشالر مهن ھـ ــۇ جهھهتتىكـــى ئىـ بـ

ئـانىالر بـۇ جهھهتتىكـى ئىـشالرغا بـاال -شۇڭالشقا، ئاتا . جهمئىيىتىنىڭكىدىن ئىنتايىن چوڭ پهرق قىلىدۇ

111

بىلهن ئۆزلىرى ھهر بىر ئىـشنى ئالدى . تېخى كىچىك ۋاقتىدىن باشالپ ئىنتايىن دىققهت قىلىشى كېرەك

ئىنتايىن ئهستايىدىل، لوگىكىلىق تهپهككۇر بىلهن ئوياليدىغان بولۇشى، ئۆزىنىـڭ ھهر بىـر سـۆزى ۋە ھهر

بىـر تـال ئىـشتىمۇ . بىر ھهرىكىتىنىڭ بالىسىغا قانداق تهسىر بولىدىغانلىقىنى ئالدىن ئويلىشى كېـرەك

االمغا نېمه ئۈچۈن دەيمهن؟ ماۋۇ ئىشنى باالم ئۈچۈن نـېمه ماۋۇ ئىشنى ب . "بىخهستهلىك قىلماسلىقى كېرەك

. ئۆزىڭىزدىن سـوراپ تـۇرۇڭ -دەپ ئۆز " مهقسهتته قىلىمهن؟ مهن ئۇنىڭدىن قانداق نهتىجىگه ئېرىشمهكچى؟

ھهرگىـز يېڭىـۋېلىش . مۇنازىرە ئېلىپ بېرىڭ -پۇرسهت بولسىال بالىڭىز بىلهن ئوخشاش ئورۇندا تۇرۇپ بهس

سىز بالىڭىزنى . دەپ مهجبۇرى بويسۇندۇرماڭ !" مهن دېگهن سېنىڭ داداڭ . "ىك قىلماڭ ئۈچۈن ئادالهتسىزل

ئۆزىڭىزگه ئادالهتـسىزلىك بىـلهن مهجبـۇرى بويـسۇندۇرسىڭىز، باشـقىالرمۇ بالىڭىزغـا ئاشـۇنداق قىلغانـدا

. ۇتىنـسىز ھالـدا قوبـۇل قىلىـدىغان بولـۇپ چـوڭ بولىـد -بالىڭىز قىلچه قارشىلىق كۆرسهتمهي، ئۇنى ئۈن

بالىڭىزغــا تــوغرا نهرســىنى ۋە ياخــشى ئىقتىــدارنى ئۆگىتهلىــسىڭىز، مۇنازىرىــدە يېڭىلىــپ قالــسىڭىزمۇ

ــوق ــابرۇيىڭىز ھهرگىزمــۇ چۈشــۈپ . كېــرەك ي ــالىڭىز كۆڭلىــدىكى ئ ســىز ئادىــل بولــسىڭىزال، ســىزنىڭ ب

. دۇئۇنىڭ ئهكسىچه بالىڭىز سىزنى ئۆزىگه تېخىمۇ بهكرەك ئۆرنهك قىلىدىغان بولى. كهتمهيدۇ

مۇخبىر : تهھرىر

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

112

رەسىم -1

113

رەسىم-2

رەسىم-3

ھهققىـــدە ئىككـــى كهلىـــمه ســـۆزلهپ «ســـورۇن مهدەنىيىتـــى»ئامېرىكىلىقالرنىـــڭ . 11

ئۆتهمسىز؟

تېخىمۇ توغرىراق قىلىپ ئېيتقانـدا، ھهمـمه مىللهتلىـك دۆلهت ئامېرىكا بىر كۆپ مىللهتلىك، ياكى،

دېــگهن ســۆز بىــلهن ئامېرىكــا " ئــامېرىكىلىق"بولغاچقــا، مېهمانــدارچىلىق ئــادىتى ئۈســتىدە توختالغانــدا

ئـايرىم توختىلىـشقا -چوقـۇم ھهر بىـر مىلـلهت ئۈسـتىدە ئـايرىم . ئهھۋالىنى توغرا تونۇشتۇرغىنى بولمايـدۇ

ــدۇ ــوغرا كېلى ــستانلىقالرغا مه. ت ســىلهن، مېنىــڭ كۆزىتىــشىمچه، ئامېرىكىــدىكى مېكــسىكىلىق، ھىندى

ئوخشاش كهمبهغهل دۆلهتلهردىن كهلگهن مىللهتلهر زىيـاپهت بىـلهن كۆڭـۈل ئېچىـشنى ئاساسـىي مهزمـۇن

كــورېيهلىقالر بولــسا زىياپهتــسىز مهدەنىــي پائــالىيهتلهرنى، . قىلغــان مېهمانــدارچىلىقنى كــۆپرەك قىلىــدۇ

ن كىچىك بالىالرنىڭ پىئانىنو چېلىش مۇسابىقىسى، ۋە چوڭالرنىڭ پۇتبـول ئوينـاش مۇسابىقىـسى مهسىله

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

114

ئۇيغـۇرالر بولـسا زىيـاپهتنى ئـۆز ئىچىـگه ئالغـان ھهر خىـل يىغىلىـشالرنى . قاتارلىقالرنى كـۆپرەك قىلىـدۇ

. ئىشىنىمهنبوالاليدىغانلىقىغا" دەرىجىدىن تاشقىرى مىللهت"ئېلىپ بېرىش جهھهتته دۇنيا بويىچه

يىلدىن بۇيان، مېنىڭ ئۇيغۇردىن باشقا مىللهت ئۇيۇشتۇرغان سـورۇنالرغا 18مهن ئامېرىكىغا كهلگهن

. ئامېرىكىلىقالرنىڭ تويىدىن پهقهت بىرسىگىال بېرىـپ بـاقتىم . بېرىپ باققان ۋاقتىم ئىنتايىن ئاز بولدى

ئهتراپىـدا 10رىكىلىقالر ئائىلىـسى پهقهت ھازىر ساناپ باقسام ئۆيىگه بېرىـپ مېهمـان بولـۇپ باققـان ئـامې

بىــز ئامېرىكىــدا ئهڭ كــوپ قاتناشــقان نهرســه ھهر يىلــى يــازدا شــىركهتتىن ئۇيۇشــتۇرىدىغان، . ئىــكهن

دەپ " پىكنىـك "بـۇ ئولتۇرۇشـنى مهن تۆۋەنـدە . دەپ ئاتىلىدىغان داال ئولتۇرۇشـى بولـدى " پىنى"ئىنگلىزچه

. ئارا ئولتۇرۇشىدۇر-رالرنىڭ ئۆزقالغانلىرى بولسا بىز ئۇيغۇ. ئاتايمهن

ئۇنىـڭ بىرسـى . تۈرگه ئايرىش مۇمكىن 2مهن قاتنىشىپ باققان يۇقىرىقى ئامېرىكىلىقالر سورۇنىنى

مهسـىلهن، بىـز قاتناشـقان . ئايرىمدىن بىر كىشىلىك تاماق تهيياراليدىغان سـورۇن -ھهر بىر ئادەمگه ئايرىم

خىـل تاماقنىـڭ 4-3ارلىق مېهمـانالر ئالـدىن بېكىـتىلگهن تويغـا قاتناشـقان بـ . توي ئهنه شـۇنداق بولـدى

تاماقنىـڭ . تامـاق ۋاقتىـدا ھهر بىـر ئـادەمگه ئـۆزى تاللىغـان تامـاق كهلتۈرۈلىـدۇ . ئىچىدىن بىرنى تالاليدۇ

پهرقى ئاساسهن ئۇنىڭدىكى گۆشـته بولـۇپ، بىرسـى توخـۇ گۆشـى، بىرسـى كـاال گۆشـى، يهنه بىرسـى بېلىـق

كۆكتاتالرنى ئۆز ئىچىـگه -ڭغا قوشۇمچه بىر ئاز ياڭيۇ ياكى گۈرۈچ، ھهمدە ئازراق سهي ئۇنى. دېگهندەك بولىدۇ

). تويمايــدىغانالرمۇ چوقــۇم ئــاز بولماســلىقى مــۇمكىن (كهلتــۈرۈلگهن تاماققــا ئــادەم ئــارانال تويىــدۇ . ئالىــدۇ

ىـر تهخـسىگه ئىككىنچى سورۇن ھهممه تاماقنى بىـر جايغـا قويـۇپ، مېهمـانالر ئـۆزى خالىغـان تامـاقالرنى ب

بـۇ خىلـدىكى سـورۇن ئامېرىكىـدا ئهڭ . ئېلىپ، ئۆزى خالىغان جايغا بېرىـپ يهيـدىغان سـورۇندىن ئىبـارەت

ــۇپ ئېلىــپ ــر يهرگه جهم بول ــسى بى ــدىكى ئۇيغۇرالرنىــڭ ھهممى ــر رايون ــازىر بى ــۇپ، ھ ئومۇمىيالشــقان بول

رۇندىمۇ ئولتۇرغـان جـايىڭىزدا بۇنـداق سـو . بارىدىغان يىغىلىشالردىمۇ مۇشۇنداق قىلىدىغان بولۇپ كهتتى

مىنۇت ئهتراپىدا داۋاملىشىپ، قالغـان ۋاقىـتالردا تامـاق 30تاماق بولمىغان بولغاچقا، تاماق يېيىش پهقهت

تامـاق ئۈسـتىلىنىڭ ئوتتۇرىـسىدا . ئۇيغۇر دىيارىدىكىـدەك چـوڭ تامـاق ئۈسـتىلى يـوق . ئانچه يېيىلمهيدۇ

ــوق ــدىغان قىــسمىمۇ ي ــوپچه شــۇڭا ھهمــمه ئــ . چۆرگىلهي ــوپچه ســورۇن ۋە ئ ادەم بىــر ئۈســتهلگه توپالشــقان ئ

115

ئامېرىكىلىقالر پىكنىـك قىلغانـدا، يـاكى ھويلىـسىدا مېهمـان كۈتكهنـدە، . سورۇندىكى ئورتاق پاراڭمۇ يوق

شـىركهتنىڭ پىكنىكلىرىـدىمۇ ھـېچ قانـداق باشـلىق، . ھهرگىز سورۇننى بىر ئورتاق سـۆزدىن باشـلىمايدۇ

پىكنىكنىڭ مهقـسىتى پهقهت يېـيىش ۋە كۆڭـۈل ئـېچىش . پقا سۆز قىلمايدۇ ھېچ قانداق كىشى كوللېكتى

مهن ئامېرىكىنىڭ مېهماندارچىلىق سورۇنى توغرىسىدا مۇشۇ جاۋابنىڭ . بولغاچقا، شۇنىال قىلىپ تارقايدۇ

. ئاخىرىدا يهنه ئازراق توختىلىمهن

نى ھـېس قىلـدىمكى، ئامېرىكىلىقالرنىڭ ئۆيىگه بېرىـپ مېهمـان بولـۇش سهرگۇزەشـتلىرىمدىن شـۇ

ماۋۇ كىچىككىنه "ئوي ئىگىسى . ئۇالرنىڭ تهييارلىغان تامىقى ئېشىپ قالسا، ئۇ بىر نورمالسىزلىق ئىكهن

بــۇ جهھهتــته بىــز ئۇيغــۇرالر دەل ئۇنىــڭ . دەپ تــوۋالپ كېتىــدىكهن" قايــسىڭالر يهيــسىلهر؟. ئېــشىپ قالــدى

ئۇنـداق قىلمـاي، . ماق تهييارلىشىمىز كېرەك بىز چوقۇم راۋۇرۇس ئېشىپ قالغۇدەك تا : ئهكسىچه ئىكهنمىز

. بولۇپ، ئۆي ئىگىسى ئىنتايىن نومۇس قىلىپ كېتىمىز" تاماق يېتىشمىگهن"تاماق تۈگهپ كهتسه،

ئامېرىكىدىكى ئاسـىيالىق مىللهتـلهر ئاچقـان رېـستوراندا بىـر قىـسىم چـوڭ تهخـسىدە چىقىـدىغان

ورانلىرىدا ئۇنداق ھهممه ئادەم بىلله يهيدىغان نهرسـىلهر يېمهكلىكلهر بار بولۇپ، باشقا مىللهتلهرنىڭ رېست

. بىر توپ ئادەم بىر رېستورانغا كىرسىمۇ، ھهر بىـر ئـادەم ئۆزىنىـڭ تـامىقىنى ئـۆزى بۇيرۇيـدۇ . ئاساسهن يوق

بىز بهزىدە بىر چوڭ تۈرنى تامامالپ، ئۇنى تهبرىكلهش يۈزىسىدىن باشلىقىمىز بىزنى ئـۆز پـۇلى بىـلهن بىـر

ــستورانغ ــايرىم رې ــز ئ ــاقنى ھهر بىرىمى ــسىمۇ، تام ــپ قال ــۇيرۇيمىز -ا چاقىرى ــايرىم ب ــسىنى . ئ ــڭ پۇلى ئۇنى

ــدۇ ــدا ئاساســهن . باشــلىقىمىز تۆلهي ــدىلىكى، ئۇنىڭ ــر ئاالھى ــوق ســورۇننىڭ بى ــاق ي ــوپچه تام مۇشــۇنداق ئ

بواللمـاي ئهگهر يهپ . ئامېرىكىلىقالر بۇيرۇتقان تامىقىنى پاكىز يهپ تۈگىتىدۇ . ئىسراپچىلىق بولمايدىكهن

ئادەمنى ھهيران قالدۇرىدىغىنى شۇكى، مهن كـۆپىنچه ئهھۋالـدا . قالسا، ئېشىپ قالغىنىنى ئېلىپ كېتىدۇ

ئامېرىكىدىكى ھهممه رېستورانالر . ئۇالرنىڭ ئېشىپ قالغان ئازراق گۈرۈچنىمۇ ئېلىپ كهتكىنىنى كۆردۈم

السـتىك خالتـا تهييـارالپ قويغـان بولـۇپ، تاماقنى ئۆيىگه ئهكېتىدىغان خېرىدارالر ئۈچۈن قهغهز قاچـا ۋە پى

بهزى رېـستورانالر تېخـى تامـاقنى . سىز ئۇالردىن قانچىلىـك سورىـسىڭىز ئـۇالر سـىزگه شـۇنچىلىك بېرىـدۇ

ئۆزلىرى قهغهز قاچىغا قاچىالپ، ئـۇنى پىالسـتىك خالتىغـا سـېلىپ، ھهتتـا چىرايلىـق چىگىـپ تهييـارالپ

سىل ئهخالق بولۇپ، ھېچ قانداق ئادەم بۇنداق قىلىشتىن نومۇس كىشىلهر نهزىرىدە بۇ بىر خىل ئې . بېرىدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

116

.ئۇنىڭغا ئىنتايىن نورمال ئىش قاتارىدا مۇئامىله قىلىدۇ. قىلمايدۇ

مهســىلهن، قــوي گۆشــى ۋە كــاال گۆشــى (قىزىــل گــۆش . يــاپونلۇقالر ئاساســهن قورۇغــان تامــاق يېمهيــدۇ

ســهن دېڭىــز ھايۋانلىرىنىــڭ گۆشــى بولــۇپ، ھهر يهيــدىغان گۆشــى ئاسا. نىمــۇ ئاساســهن يېمهيــدۇ) دېگهنــلهر

شۇڭا يـاپونلۇقالردا سـېمىز ئـادەمنى تاپمـاق ئىنتـايىن . ۋاقلىق تاماقنى ئاز لېكىن كۈچلۈك قىلىپ يهيدۇ

مېنىڭ ئاڭلىشىمچه ياۋروپالىقالرنىڭ بىر ۋاقلىق تـامىقى ئىنتـايىن ئـاز بولـۇپ، ياۋروپاغـا بېرىـپ . قىيىن

بېرىشىچه، ئۇيغـۇرالر ئـۇ يهردىكـى رېـستوراندا سـېتىلىدىغان بىـر كىـشىلىك باققان ئۇيغۇرالرنىڭ سۆزلهپ

ياۋروپالىقالرنىڭ ھهر بىر ۋاقلىق تاماق ئۈچۈن ئىستېمال . تاماققا تويۇش ئاساسهن مۇمكىن ئهمهس ئىكهن

. قىلىدىغان ئاشۇنداق ئاز بولغاچقا، ئۇ يهردىمۇ سېمىز ئادەملهر ئىنتايىن كهم ئۇچرايدىكهن

ل يازدا ئۇيغۇر دىيارىغا بېرىپ، ئۈرۈمچى ۋە ئاقسۇدىكى رېستوران تهرەققىياتلىرىنى كـۆرۈپ، مهن بۇ يى

ئۇيغۇرالرنىــڭ رېــستوران ساھهســىدە ئىگىلىــك يــارىتىش ۋە ئهنئهنىــۋى ئۇيغــۇر . ئىنتــايىن ھهيــران قالــدىم

قولغــا قۇرۇلــۇش ســهنئىتىنى جــارى قىلــدۇرۇش ۋە ئــۇالرنى تهرەققىــي قىلــدۇرۇش جهھهتــته -بىناكــارلىق

3ھهمدە ئۇ رېستورانالرنىڭ تامىقىدىن يۇرتتـا بولغـان . كهلتۈرگهن نهتىجىلىرىدىن ئىنتايىن تهسىرلهندىم

ئۇيغۇرالرنىـڭ قۇرۇلـۇش تېخنىكىـسى، ۋە ئـوي . ھهپته جهريانىدا تـازا پۇخـادىن چىققـۇچه ھۇزۇرلىنىۋالـدىم

. مهن ئىنتـايىن قايىـل بولـدۇم ئىچىنى چىرايلىق نهقىش ۋە گۈزەل رەڭـلهر بىـلهن بېـزەش تېخنىكىـسىغا

يىــل بولغــان 15مېنىــڭ بۇنــداق تۇرمۇشــنى كهچــۈرمىگىنىمگه، بۇنــداق تهرەققىيــاتالرنى كــۆرمىگىنىمگه

ــدى ــايدىغانلىقىمىزنى . ئى ــدا ياش ــان ھال ــدىن ئايرىلغ ــۇر مهدەنىيىتى ــۇ ئۇيغ ــدا ھهقىقهتهنم ــز ئامېرىكى بى

ز ئىنتايىن جىددىي، يولغا كېتىدىغان ۋاقتىمىز بىزنىڭ بۇ يهردە ئىشىمى . ئىنتايىن چوڭقۇر ھېس قىلدىم

ناھايىتى ئـۇزۇن بولغاچقـا، ھهپـته ئارىلىقلىرىـدىكى ھهر بىـر كۈننىـڭ كهچلىكـى ئـاران بىـر خىـل ئۇيغـۇر

چۈشــلۈكى بولــسا ئالــدىنقى ئاخــشىمى ئېــشىپ قالغــان تامــاقنى ئهكېتىــپ . تــامىقى ئېتىــپ يېيهلهيمىــز

ــاكى بولمىــسا ئىــدارىنىڭ ئاشخا . يهيمىــز ــا (نىــسىدىن ي ــامىقى بولمىغاچق باشــقا مىللهتلهرنىــڭ ) ئۇيغــۇر ت

ــامىقىنى ئېلىــپ يهيمىــز ــا . ت ــۈرۈپ بازارغ ــۇلنى كۆت ــدە باشــقىچىراق بىــر نهرســه يېگــۈمىز كېلىــپ، پ بهزى

بىز ياشـاۋاتقان لـوس ئـاڭهلهس رايونىـدا ھـېچ --چىقساقمۇ، ئاغزىمىزغا تېتىغۇدەك ھېچ نېمه تېپىلمايدۇ

117

بهزىـدە تـۈرك، ئىرانلىـق، ئافغانىـستانلىق قاتـارلىق باشـقا . ۇڭگـان رېـستورانى يـوق قانداق ئۇيغۇر يـاكى ت

ــارىمىز ــى ب ــاق يىگىن ــستورانىغا تام ــلهر رې ــۇلمان مىللهت ــۇ . مۇس ــېكىن ئۇالرنىــڭ تاماقلىرىنىــڭ تهمىم ل

ال بولـۇپ، بىزنىـڭ ئــۆز " بىــخهتهر"بىزنىڭكىـدىن جىـق پهرقلىــق بولغاچقـا، ئـۇ تامــاقالر بىـز ئۈچـۈن پهقهت

-شۇڭالشقا ئۇيغۇر تـامىقى ۋە تـوي . ۇرتىمىزنىڭ تامىقىغا بولغان سېغىنىشىمىزنى ئازراقمۇ قاندۇرالمايدۇ ي

تۆكۈنگه ئوخـشاش ئۇيغـۇر سـورۇنلىرى بىـز ئۈچـۈن ئامېرىكىـدا تېپىلمايـدىغان ئىنتـايىن ئـاز بىـر قىـسىم

. نهرسىلهرنىڭ بىر قىسمىدۇر

لىنىۋاتقان بىــر قــانچه مهســىلىلهر ئۈســتىدىمۇ دە ســاق" ســورۇن مهدەنىيىتــى"ئهمــدى ئۇيغۇرالرنىــڭ

بــۇ مهســىلىلهر نۇرغــۇن ئۇيغــۇرالر ئۈچــۈن ســېزىلمىگهن نهرســىلهر . قىــسقىچه توختىلىــپ ئۆتــۈپ كېــتهي

مهن داۋاملىــق باشــقىالردىن بــۇ مهســىلىلهر ئۈســتىدە غــودۇرلىغىنىنى ۋە شــىكايهت قىلغىنىنــى --ئهمهس

بۇ ھهقـته ئـاز بولمىغـان نهرسـىلهرمۇ يېزىلغـان ۋە بىـر قىـسىم ئېهتىمال ئۇيغۇر دىيارىدا . ئاڭالپ تۇرىمهن

شۇنداق بولـسىمۇ مهن بـۇ يهردە ئهندىـشه قىلىۋاتقـان بىـر . تهشۋىقاتالرمۇ ئېلىپ بېرىلغان بولۇشى مۇمكىن

. قانچه مهسىلىنى تىلغا ئېلىپ ئۆتۈپ كېتهي

تۆكۈنلىرىـدىكى -ۇر تـوي ئۇيغـۇر دىيارىـدىكى چـوڭ شـهھهرلهردە ئۆتكـۈزۈلگهن ئۇيغـ . ئىسراپچىلىق. 1

ئهمىليهتتىمـۇ، . ئىسراپچىلىق ھهممه ئادەم بىلىدىغان، ۋە ھهمـمه ئـادەم قاقـشايدىغان بىـر مهسـىله ئىـكهن

تۆكۈنـدىكى ئىـسراپچىلىق ئۇيغۇرالرنىـڭ ئهڭ قـاالق تهرىـپىگه ۋەكىللىـك قىلىـدىغان نهرسـىلهرنىڭ -توي

ن قارىغاندىمۇ، ئۇنىڭدىن ھېچ قانداق ئىلمىيلىك ھهرقانداق ئۆلچهم بىله . بىرى، دېيىشكه پۈتۈنلهي بولىدۇ

گه " مهسـىله "لېكىن، مېنى ھهيران قالدۇرىدىغىنى شۇكى، گهرچه بۇ مهسىله بىر . تېپىش مۇمكىن ئهمهس

يىل بولغان بولسىمۇ، بۇ مهسىله ئۈستىدە كىشىلهر ئهڭ كوپ قاقـشايدىغان بولـسىمۇ، 10ئايالنغىلى نهچچه

بهزى جهھهتــته تېخــى . قىرى دەرىجىلىــك شــهھهرلهردە تــېخىچه تۈزىتىلمهپتــۇ ئــۇ ۋىــاليهت ۋە ئۇنىڭــدىن يــۇ

ئۆزگىرىشنى قوبۇل قىلىش مۇتلهق كوپ سـاندىكى كىـشىلهر . بارغانسېرى ئېغىرلىشىپ كهتكىلى تۇرۇپتۇ

ــدىغان بىــر ئىــش ــا توختاي ــادەم چىقىــپ، بىــر . ئۈچــۈن خېلــى قىيىنغ ــۇم بىــرەر ئ ــسىمۇ، چوق شــۇنداق بول

ھهممه ئـادەم شـىكايهت قىلىـپ، لـېكىن ھـېچ كىـم . ېڭىلىقنى باشالپ بېرىشى كېرەك ئۆزگىرىشنى، بىر ي

مېنىـڭ ئامېرىكىغـا ئوقۇشـقا كهلـگهن بىـر يـاش . ئۆزگهرتمىسه، مهسـىله مهڭگـۈ داۋاملىـشىپ كېتىۋېرىـدۇ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

118

تونۇشۇم ئۆزى توي قىلغاندا، تـوي سـورۇنلىرى ئۈچـۈن ھـېچ قانـداق ھـاراق تهييارلىمىغـانلىغىنى، شـۇنىڭ

-مهن بــۇ بىــر ئومۇمالشــقان ئىــشمۇ. بولغــانلىقىنى ئېيتىــپ بهردى" ھاراقــسىز تــوي" ئۇنىــڭ تــويى بىــلهن

ئۇنىـڭ . ھهمـدە پهخىرلهنـدىم . لـېكىن مهن ئـۇ تونۇشـىمدىن ئىنتـايىن تهسـىرلهندىم . ئهمهسمۇ بىلمهيمهن

ق لــېكىن ئــۇ ئاشــۇندا. ئۈچۈنمــۇ بۇنــداق قىلىــشتا جهمئىــيهت بېــسىمى ئــاز بولمىغــان بولۇشــى مــۇمكىن

ۋە ئـادەتلهرنى ئۆزگهرتىـشته، ۋە يېڭىلىـق يارىتىـشتا بىـزگه مانـا مۇشـۇنداق " مهدەنىـيهت "ناچـار . قىالالپتۇ

ئهگهر خاتـا ئىكهنلىگىنـى . مانا مۇشـۇنداق يـول باشـالمچىالر كېـرەك . قىالاليدىغان ئۇيغۇر ياشلىرى كېرەك

مهن ئالــدىنقى بىــر . تىتىــڭســىز ئىلمىــي جهھهتــتىن تولــۇق چۈشهنــسىڭىز، ئــۇنى داۋامالشتۇرۇشــنى توخ

سوئالغا يازغان جاۋابتا، بىر ياپونلۇق مىليونېرنىڭ ئۈرۈمچىدە سۇ قىسلىقىنى ئـاڭالپ، ئۇيغۇرالرغـا كۆڭـۈل

كۈن ئىچىدە بىـر قېتىممـۇ مۇنچىغـا چۈشـمىگهنلىكىنى 6-5بۆلۈشنى كۆڭلىگه پۈكۈپ، ،ئۈرۈمچىدە تۇرغان

رەر ۋاق قورسـىقى تـويغىچه تامـاق يېيهلمهيـدىغان، يىلـدا ئۇيغـۇرالر ئىچىـدە ھهر كـۈنى بىـ . سۆزلهپ ئۆتتۈم

لهغـمهن يېيهلمهيـدىغان ئۇيغـۇر دېهقـانلىرى كۈرمىـڭ تولىغـۇ؟ بىـر مېهمانغـا نهچـچه -بىرەر قېتىممۇ پولو

كىشىلىك يېمهكلىك تهييارلىتىپ تـوي قىلىۋاتقانالرنىـڭ ئېـسىگه ئاشـۇ دېهقـانالر زادىـال كهلمهمدىغانـدۇ؟

ــوي ــاق ت -ت ــۈنگه تام بىرســى مېهمانالرنىــڭ قورســىقىنى . نهرســه مهقــسهت قىلىنغــان 2هييارلىتىــشتا تۆك

يهنه بىرسى مېهمانالرغا ھهر خىـل يېمهكلىكلهرنىـڭ تهمىـدىن بهھـرىمهن بولـۇش پۇرسـىتىنى . تويدۇرۇش

ئـۇ مهقـسهتلهرگه . مهقسهتكه يېتىش ئۈچۈن ھهرگىزمۇ ھازىرقىدەك قىلىش كهتمهيدۇ 2بۇ . يارىتىپ بېرىش

مهسىلهن، مهن كالىفورنىيىدە مۇنداق بىـر رېـستورانغا . مۇ ئىنتايىن ئىلغار ئىلمىي ئۇسۇلى بار يېتىشنىڭ

خىل ئهتراپىدا بولـۇپ، رېـستوران خـادىملىرى 20رېستوراندىكى تاماقنىڭ تۇرى : كىرىپ تاماق يهپ باقتىم

ھــارۋىنى ھهر بىــر خىــل تامــاقنى بىــر كىچىــك تهخــسىگه ســېلىپ، ئــۇنى بىــر ھارۋىغــا رەتلىــك بېــسىپ،

مېهمــانالر بىــر ھــارۋا قېــشىغا كهلگهنــدە ئۇنىڭــدىكى ئــۆزى ياخــشى . مېهمــانالر ئارىــسىدا ســۆرەپ يۈرۈيــدۇ

تامـاقنى يهپ بولـۇپ قايتىـشىدا، ھهر بىـر خېرىـدار ئـۆزى تـالالپ . كۆرىدىغان تاماقالرنى تالالپ ئېلىۋالىـدۇ

ھهمدە . پۇل تۆلهش پوكىيىگه بارىدۇ قۇرۇقدىغان تهخسىلهرنى كۆتۈرۈپ، رېستوران ئىشىكىنىڭ قېشىدىكى

مۇشۇ ئارقىلىق ھهممه ئادەم پهقهت ئۆزى ياخشى كۆرگهن تامـاقنىال . ھهر بىر تهخسىگه بىر دولالر تاپشۇرىدۇ

119

. يهپ، ھېچ قانداق تاماقنى ئىسراپ قىلمايدۇ

ئۈچـۈن مېنىڭ بىلىشىمچه ھازىر ناھىيه ۋە ئۇنىڭدىن تۆۋەن دەرىجىلىك يېزىالردا بىر تـوي زىيـاپىتى

يهنـى ئــۇ . سـومدىن ئــاز پـۇل كېتىــدىكهن 5000يىگىــت ھهر ئىككـى تهرەپنىــڭ چىقىمىنـى قوشــقاندا -قىـز

ــدىكهن ــادى كۈچلــۈك قىــز . يهرلهردە ئىــسراپچىلىق ئاساســهن بولماي ــۇ -بولۇپمــۇ دىنىــي ئېتىق يىگىــتلهر ب

لـسا بىـر تـوي لـېكىن، ئۈرۈمچىـدەك چـوڭ شـهھهرلهردە بو . جهھهتته ھهرگىـز ئىـسراپچىلىق قىلمايـدىكهن

ــدا ــۇل كېتىــدىكهن 10000زىيــاپىتى ئۈچــۈن كــۆپىنچه ئهھۋال ــدىغان 20000. ســومدىن كــوپ پ ســومغا بارى

ھوشــى جايىــدا ھهر بىــر ئۇيغۇرنىــڭ مىللىــي تۈركــۈم ئېڭــى، مىللىــي -مهن ئهقلــى. ۋاقىتالرمــۇ بــار ئىــكهن

ھهرىكىــتىگه مىللىــي ھهمكــارلىق ئېڭىنــى ئۆستۈرۈشــكه، ھهمــدە ھهر زامــان ۋە ھهر ماكانــدىكى ھهر بىــر

ئۇيغـــۇر . ئىپتىخـــارىنى ئـــۆلچهم قىلىـــشقا ئاالھىـــدە ئهھمىـــيهت بېرىـــشىنى ئۈمىـــد قىلىـــمهن -نومـــۇس

ئـۇ بىـر خىـل . جهمئىيىتىدىكى ھازىرقى ئىسراپچىلىق ھهرگىز ئابرۇيلۇق يـاكى شـهرەپلىك ئىـش ئهمهس

. بىر خىل مىللىي نومۇس--نومۇس

پاتى ئۈچۈن، ئـۈرۈمچى شـهھىرى، ھهمـدە ۋىـاليهت ۋە نـاھىيه بۇنىڭ ئىس . تاماقنى ئارتۇقچه يهۋېلىش . 2

40 ياشتىن ئاشقان ئۇيغۇر ئهرلىرىنىڭ دومبىيىـپ چىقىـپ قالغـان قورسـىقى بىـلهن 40شهھهرلىرىدىكى

بـۇ مهسـىلىنىڭ ھـازىر ئۇيغـۇر . ياشتىن ئاشقان ئۇيغۇر ئاياللىرىنىڭ سېمىزلىكىگه قاراشال كۇپايه قىلىدۇ

تىـن ئاشـقان 40مهسـىلهن، يېـشى . ىۋاتقان زىيىنى ئىنتـايىن چـوڭ بولۇۋاتىـدۇ جهمئىيىتىگه ئېلىپ كېل

30ئۇيغۇرالرنىڭ ئىچىدە ئېغىر ساالمهتلىك مهسىلىسى يوق كىشىلهرنىڭ نىسبىتى سىزچه قانچىلىكتۇر؟

ــدا يېــشى ــارارمۇ؟ ئامېرىكى ــدەپ، ئۆزىنىــڭ ھهر خىــل 80پىرســهنتكه ب ــۆزى ماشــىنا ھهي تىــن ئاشــسىمۇ ئ

دىـن ئاشـتى، 80ئۇيغۇرالر ئۈچۈن يېشى . ن ئۆزى چىقىدىغانالر مۇتلهق كوپ ساننى ئىگىلهيدۇ ئېهتىياجىدى

دېگهن نىمىدىن دېرەك بېرىدۇ؟ مۇشۇنداق چوڭ پهرقنىـڭ كېلىـپ چىقىـشىدا، شـهھهردىكى ئۇيغۇرالرنىـڭ

ئومۇميۈزلــۈك ســهمرىپ كېتىــشىدە ئۇيغۇرالرنىــڭ ئولتۇرۇشــنى كــوپ قىلىــشى ھهمــدە مېهمانــدارچىلىق

ســـهمرىپ كېتىـــشنىڭ ئـــادەم . ورۇنلىرىدا تامـــاقنى ئـــارتۇقچه يهۋېلىـــشى ئىنتـــايىن زور رول ئوينايـــدۇســـ

ــوپ ــايىن ك ــى ئىنت ــان زىيىن ــۈن بولغ ــاالمهتلىكى ئۈچ ــداق . س ــن بۇن ــۇر مهمهت ئهمى ــدىكى دوكت ئامېرىكى

: مهنبهســـــــــــــــــــى(زىيـــــــــــــــــــانالرنى تۆۋەندىكىـــــــــــــــــــدەك تىزىـــــــــــــــــــپ چىققـــــــــــــــــــان

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

120

35/message/SaghlamBolung/group/com.yahoo.groups.health://http

) وناري ئارتهري دىسهئاسهور(تاجسىمان يۈرەك قان تومۇر كېسىلى ) 1

) ئارتهرىئوسلهروسىس(قىزىل قان تومۇر قېتىشىۋېلىش ) 2

) ھىغ بلوئود پرەسسۇرە(يۇقىرى قان بېسىمى ) 3

) ستروكه(مېڭه قان تومۇر كېسىلى ) 4

) دىئابهتهس2تيپه (دىئابېت كېسىلى ) 5

)لونه انهر(ئايالالرنىڭ چوڭ ئۈچهي راكى ) 6

) ئهسوپهاگۇس انهر (قىزىل ئۆڭگهچ راكى) 7

) كىدنهي انهر(بۆرەك راكى

) ئوستهئوئارتهرىتىس(م ياللۇغى سۆڭهك بوغۇ) 9

)گاللبالددەر دىسهئاسه(ئۆتته تاش بولۇش قاتارلىق ئوت كېسهللىكلىرى ) 10

) فاتتي لىۋەر دىسهئاسه (مايلىق جىگهر كېسىلى ) 11

ئۆپكىنىڭ نهپهسلىنىش ئىقتىدارىنىڭ تۆۋەن بولۇشى ) 12

) سلهئهپ ئاپنهئا(ئۇخلىغاندا نهپىسى توختاپ قىلىش ) 13

كىلودىن ئېشىپ كهتكهندە بوۋاقنىـڭ 4 جىڭ ياكى 8 يىڭى تۇغۇلغان بوۋاقنىڭ بهدەن ئېغىرلىقى )14

. ئهقلى قابىلىيىتى مهلۇم دەرىجىدە تهسىرگه ئۇچرىشى مۇمكىن

بۇالرنىـڭ ئىچىـدە، ). يۇقىرىدا ئىسكوپكا ئىچىگه يېزىلغىنى شۇ كېسهلنىڭ ئىنگلىزچه ئاتىلىشىدۇر (

دوكتــۇر مهمهت ئهمىــن نىــڭ . بــولغىنى دىئابېــت كېــسىلى بولۇشــى مــۇمكىن ئۇيغۇرالرغــا ئهڭ تونۇشــلۇق

ســاغالملىق توغرىــسىدىكى باشــقا يــازمىلىرىنى ئوقۇمــاقچى بولــسىڭىز، تۆۋەنــدىكى تــور بېتىنــى زىيــارەت

: قىلسىڭىز بولىدۇ

SaghlamBolung/group/com.yahoo.groups.health://http /

تېلىـۋىزورلىرى -تاماكىنىڭ زىيىنى ئامېرىكـا جهمئىيىتـى، رادىئـو . تاماكىنىڭ زىيىنىغا ئۇچراش . 3

121

. تهشـۋىق قىلىنىـدىغان بىـر نهرسـىگه ئـايالنغىلى خېلـى ۋاقىـتالر بولـۇپ قالـدى ۋە مهكتهپلهردە ئهڭ كـوپ

ئامېرىكــا ھۆكــۈمىتى يــالغۇز بــۇ ھهقتىكــى تهشــۋىقاتنى ئىزچىــل تــۈردە چىــڭ تۇتــۇپال قالماســتىن، تاماكــا

بـۇ . چېكىشنى ئازايتىش جهھهتته مهمۇرى جهھهتتىنمۇ ئىنتايىن كۈچلۈك تهدبىـر قوللىنىـپ كېلىۋاتىـدۇ

يېقىنقـى يىلالردىـن بۇيـان تاماكـا بېجـى . نىڭ بىرسى تاماكىنىڭ باھاسىنى ئۆستۈرۈشتىن ئىبارەت تهدبىر

مهن ئامېرىكىغا يېڭى كهلگهندە بىر قاپ تاماكىنىـڭ باھاسـى بىـر دولالردىـن . ئارقىدىن ئۆستۈرۈلدى -ئارقا

اشقا ئامېرىكىـدا ئـاممىۋى ئۇنىڭدىن ب. يېرىم دولالر ئهتراپىغا كۆتۈرۈلدى 3ھازىر بولسا . سهل يۇقىرى ئىدى

شـىركهتلهر ھـېچ قانـداق -مـۇتلهق كـوپ سـاندىكى ئىـدارە . سورۇنالردا تاماكا چـېكىش قـاتتىق چهكلهنـگهن

بهزى ئـــالىي مهكـــتهپلهر ۋە ئىـــدارىلهر بولـــسا ئـــۆز . بىنانىـــڭ ئىچىـــدە تاماكـــا چېكىـــشكه يـــول قويمايـــدۇ

ىــرەر بىنانىــڭ ئىچــى بولــسۇن يــاكى تــاال ئىدارىــسىنىڭ دائىرىــسىدىكى ھهر قانــداق زېمىنــدا، مهيلــى ئــۇ ب

ئامېرىكـا ھۆكۈمىتىنىـڭ تاماكـا . بولسۇن، تاماكـا چېكىـشكه بولمايـدىغانلىقى توغرىـسىدا تـۇزۇم چىقـاردى

ــاالمهتلىكىگه ــهۋەب، تاماكىنىـــڭ كىـــشىلهر سـ ــدە چهكلىـــشىدىكى ئاساســـلىق سـ ــۇ دەرىجىـ چېكىـــشنى بـ

نقـى تهكـشۈرۈشكه ئاساسـالنغاندا، تاماكـا ھهر يىلـى يېقى. كهلتۈرىدىغان غـايهت زور زىيىنىـدىن ئىبـارەتتۇر

ئولتۇرىــدىغان ئادەمنىــڭ ســانى دۇنيــادىكى ئهڭ ۋەھــشىي يۇقۇملــۇق كېــسهلنىڭكىدىنمۇ نهچــچه ھهســسه

خىلدىكى ئوخشىمىغان راك كېسىلىنى كهلتۈرۈپ چىقىرىـدىغان بولـۇپ، ئۇنىـڭ 17تاماكا . يۇقىرى ئىكهن

ئامېرىكىدا ئېلىپ بېرىلغـان بهزى . ە ئهڭ ئاسان پهيدا قىلىدىكهن ئىچىدە ئۆپكه راك كېسىلىنى ئهڭ كوپ ۋ

يىلىغىچه بولغان ئارلىقتا، تاماكا چېكىش ياكى -2001يىلىدىن -1997ئىلمىي تهكشۈرۈشكه ئاساسالنغاندا،

ــكهن ــۈپ كهت ــدۇر ئۆل ــى بال ــدا ھهر يىل ــدىن ئامېرىكى ــۇرۇش تۈپهيلى ــدا ت ــشىنىڭ يېنى ــكهن كى ــا چهك تاماك

ئامېرىكا ھۆكۈمىتى مۇشـۇنداق ئۆلـۈم تۈپهيلىـدىن تارتىۋاتقـان يىللىـق . ئىكهن 438،000كىشىنىڭ سانى

ئهگهر بۇنىڭغـا تاماكـا چېكىـشتىن كېلىـپ چىققـان كېـسهللهرنى داۋاالش . مىليارد دولالر ئىكهن92زىيان

167ان ئۈچۈن سهراپ قىلىنغان پۇلنى قوشقاندا، ھازىر يىللىق تاماكا چېكىش تۈپهيلىدىن تارتىلغـان زىيـ

. مىليارد دولالردىن ئاشىدىكهن

مهن ئۇيغۇر دىيارىدا بۇ جهھهتته ئېلىپ بېرىلغان بىرەر ئىلمىـي تهتقىقـاتنى يـاكى ئـېالن قىلىنغـان

تۆكـۈن ۋە -تـوي . لېكىن، مهن كۆرگهن ئهھۋال ئىنتايىن ئېچىنىـشلىق . ئىلمىي دوكالتنى كۆرۈپ باقمىدىم

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

122

كىـشىلهر ئـۆز ئۆيىـدە . ماكا ئىسى بىـلهن توشـۇپ كېتىـدىكهن باشقا ئولتۇرۇش سورۇنلىرىنىڭ ھهممىسى تا

خىـزمهت . بۇ ئهھـۋال كىچىـك بـالىالر بـار ئائىلىـدىمۇ ئوخـشاش ئىـكهن . بهخىرامان تاماكا چېكىۋېرىدىكهن

يېقىنقى بىر قىسىم ئىلمىي تهتقىقاتالر نهتىجىسىگه ئاساسـالنغاندا، بىـر . ئورۇنلىرىمۇ ھهم شۇنداق ئىكهن

ەم بولۇپ، ئۇالرنىڭ ئىچىدە بىرسى ئوي ئىچىدە تاماكا چهكـسه، يـالغۇز تاماكـا چهككۈچىنىـڭ جان ئاد 5ئۆيدە

كىشى ئۇنىڭدىنمۇ ئېغىر ساغالمـسىزلىق 4ئۆزى ئېغىر ساالمهتلىك خهۋپىگه دۇچار بولۇپال قالماي، قالغان

ــدۇ ــدىگه ئۇچراي ــوڭ . تهھتى ــارلىق چ ــدىكى ب ــۇر جهمئىيىتى ــۋال ئۇيغ ــۇ ئهھ ــدارچ -ب ىلىق كىچىــك مېهمان

ــېمه ئۈچــۈن يېتىــپ . ســورۇنلىرى ئۈچۈنمــۇ ئوخــشاش يۇقۇرقىــدەك ئۇچۇرالرنىــڭ ئۇيغــۇر جهمئىيىــتىگه ن

ئۇيغۇرالر ئىچىدە كېسهللىكنىڭ ئىنتايىن كۆپلۈكى، ئهممـا ئـۇ كېـسهللهرنى . بارمايدىغانلىقىنى بىلمىدىم

. بىلىدىغان بىر ھهقىقهت داۋاالشقا ئىقتىسادىي چامىسى يېتىدىغانالرنىڭ ئىنتايىن ئازلىقى ھهممه كىشى

شــۇنداقال ئــۇ . تاماكــا چېكىــشنى چهكــلهش بالــدۇر ئۆلــۈپ كهتىــشنى ئازايتىــشنىڭ ئهڭ ئۈنۈملــۈك ئۇســۇلى

ئۇيغـۇر خهلقـى بـۇ . كېسهل بولۇپ بولغاندىن كېيىن داۋاالش بىلهن سېلىشتۇرغاندىمۇ كـوپ ئاسـان ئۇسـۇل

. ىي موھتاججهھهتته ئۆز ئېڭىنى تهز سۈرئهتته يۇقىرى كۆتۈرۈشكه جىدد

ــۇزۇن ئۆمــۈر كۆرۈشــكه بىۋاســىته تهســىر ئامېرىكىــدىكى دوكتــور مهمهت ئهمىــن ســاغالم ياشــاش ۋە ئ

مهن ھهر بىـر ئوقۇرمهنلهرنىـڭ بـۇ . ئورۇنغا قويغان -1كۆرسىتىدىغان ئامىلالرنى تىزغاندا، تاماكا چېكىشنى

ــمهن ــىيه قىلىــ ــشىنى تهۋســ ــۇپ بېقىــ ــتىم ئوقــ ــر قېــ ــازمىنى بىــ ــو . يــ ــڭ تــ ــۇ يازمىنىــ ــسىئــ : ر ئادرېــ

37/ssageme/SaghlamBolung/group/com.yahoo.groups.health://http

ئامېرىكىـدا مهخـسۇس چوڭالرنىـڭ ئاخـشاملىرى ھـاراق ئىچىـپ، ناخـشا . بالىالرغا بولغان زىيانالر . 4

دەپ ئاتىلىدىغان شاراپخانىلىرى " بار"ئاڭالپ، ئۇسۇل ئويناپ كۆڭۈل ئېچىشى ئۈچۈن قۇرۇلغان، ئىنگلىزچه

الر ئۈچــۈن تهييارالنغــان قــېلىن ئۇنىــڭ بهزىلىرىــدە ناخــشا، ئۇســۇل، شــاراپتىن باشــقا، پهقهت چــوڭ . بــار

-ئۇ يهردىكى مۇزىكىالرمۇ ئىنتـايىن يـۇقىرى ئـاۋازدا قويۇلىـدىغان، كىـشىلهرنىڭ بىـر . چاقچاقالرمۇ بولىدۇ

قېـشىدىكى ئـادەمگىمۇ قـاتتىق ۋارقىـراپ سۆزلىـشى . بىرىگه نورمـال ئـاۋاز سۆزلىشىـشى مـۇمكىن ئهمهس

لـېكىن، بۇنـداق سـورۇنالر ۋە مهخـسۇس . ىيالمايـدۇ بىرىنىـڭ سـۆزىنى ئاڭل -ئۇنـداق قىلمىـسا بىـر . كېرەك

123

ھاراق سـېتىلىدىغان دوكـانالر ئـائىلىلىكلهر جايالشـقان رايـونالردىن مهلـۇم ئـارىلىق يىراقلىقتـا بولۇشـى

ياشــتىن كىچىــك ئۆســمۈرلهرنىڭ كىرىــشى 21بۇنــداق ســورۇن ۋە دۇكانالرغــا يېــشى . قانۇنــدا بهلگىلهنــگهن

دۇكــان ئىگىلىــرى يېــشى كىچىكــرەك كۆرۈنىــدىغان بىــرەر خېرىــدارنى قــاتتىق مهنئــى قىلىنغــان بولــۇپ،

كۆرگهن ھامان، ئۇالردىن شـوپۇرلۇق پىراۋانـى يـاكى باشـقا كىملىـك كىنىشكىـسىنى كۆرسىتىـشنى تهلهپ

تـوي زىيـاپىتى قاتـارلىق چـوڭ . ياشتىن كىچىكلهرگه ھېچ قانداق ئـورۇن تامـاكىمۇ سـاتمايدۇ 21. قىلىدۇ

چوقۇم ئۆيىگه كېلىپ بالىغـا قـاراپ بېرىـدىغان بـاال . الر ئاساسهن بالىلىرىنى ئاپارمايدۇ ئانى-سورۇنالرغا ئاتا

باققۇچى تېپىپ، بالىسىنى بىر قانچه سـائهت شـۇالرغا بـاققۇزۇپ، ئـۆزلىرى مېهمانـدارچىلىق سـورۇنلىرىغا

انالر بـالىالر ئۇيغۇر جهمئىيىتىدە مېهماندارچىلىق سـورۇنلىرىنىڭ ئهڭ چـوڭ زىيىنىغـا ئۇچراۋاتقـ . بارىدۇ

ئـارا -چـوڭالر ئـۆز ) 1: بۇ زىيانالر كهم دېگهندە تۆۋەندىكىنى ئۆز ئىچىـگه ئالىـدۇ . ئىكهنلىگىنى ھېس قىلدىم

كىچىك ۋاقتىدىن باشالپال ئىزچىـل ) 2. سۆز ۋە چاقچاقالرنىڭ تهسىرىگه ئۇچراش -قىلىشقان بولمىغۇر گهپ

يــۇقىرى ) 4. نىڭ زىيانكهشــلىكىگه ئــۇچراشتاماكــا ئىــسى) 3. تــۈردە ھــاراق ســورۇنىغا ئارلىــشىپ قــېلىش

ــشا ــۈردە -ناخ ــل ت ــدە ئىزچى ــاۋازى ئىچى ــا ئ ــۇچراش 5مۇزىك ــا ئ ــڭ زىيىنىغ ــۇرۇپ، ئۇنى ــدا ت ــائهت ئهتراپى . س

دەسـىبهلدىن يـۇقىرى ئاۋازنىـڭ تهسـىرىگه 85ئامېرىكىدىكى مۇتهخهسسىسلهرنىڭ ئېيتىشىچه، بىـر ئـادەم

-ئۇيغـۇر تـوي . تىـدارى تهدرىجىـي ھالـدا زەخىمـگه ئۇچرايـدۇ ئىزچىل ئۇچراۋەرسه، بۇ ئادەمنىـڭ ئـاڭالش ئىق

بۇنداق يۇقىرى ئاۋاز بالىالرغـا . دەسىبهلغا يېتىشى مۇمكىن 150مۇزىكىنىڭ ئاۋازى -تۆكۈنلىرىدىكى ناخشا

شــۇ ۋاقىتنىــڭ ئۆزىــدىال كۆرۈنهرلىــك تهســىر كورســهتمىگىنى بىــلهن، ئۇالرنىــڭ ياشىنىــشىغا ئهگىــشىپ،

ــانىنى جىــق تېزلىتىــشى مــۇمكىن قــۇلىقى ئاڭلىمــاس بولــۇپ چارچــاش ۋە يېتهرلىــك ) 5. قــېلىش جهري

ســائهت داۋام قىلىــدىغان، يېــرىم 8-5ئۇيغــۇرالردا . ئۇخلىماســلىق تۈپهيلىــدىن زېهنىنىــڭ ئاجىزلىشىــشى

بۇنداق سورۇنالردا چوڭالرنىڭ كۆڭۈل ئېچىش . كېچىدىن ئاشقىچه داۋام قىلىدىغان سورۇنالر ناھايىتى كوپ

ئۈزۈلــۈپ قالمىغــانلىقى، ھهمــدە ئــۇالر زېهنــى ۋە جىــسمانىي جهھهتــتىن كۈچلــۈك بولغــانلىقى پائــالىيىتى

بـــالىالر ئۈچـــۈن . لـــېكىن، بـــۇ بـــالىالر ئۈچـــۈن ئىنتـــايىن تهس. ئۈچـــۈن ئـــۇالر ئـــانچه چارچـــاپ قالمايـــدۇ

. اليىهىلهنمىگهن بۇنداق سورۇن ئۇالر ئۈچۈن ھېچ قانـداق كۆڭـۈل ئـېچىش بولـۇپ تۇيۇلماسـلىقى مـۇمكىن

سائهت ۋاقىـت ئىچىـدە ئـۇالر قـاتتىق چارچـاپ، ئولتـۇرۇش بولغـان 8-5ئۇنىڭ ئۈستىگه سورۇن داۋامالشقان

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

124

ئولتـۇرۇش . كۈنى يېتهرلىك ئۇخلىيالماي، ئۇالرنىڭ زېهنى تهدرىجىـي ھالـدا زەخىمـگه ئۇچرىـشى مـۇمكىن

شـۇڭا بىـر . ان گهپ كۈنىنىڭ ئهتىـسىدىكى ئوقـۇش ۋە باشـقا پائـالىيهتلىرى ئۈنۈملـۈك بولماسـلىقىمۇ تۇرغـ

، دەپ ئۆزىـدىن بىـر قېـتىم سـوراپ "بـاالم قانـداق قىلىـدۇ؟ "ئانـا چوقـۇم -ئولتۇرۇشقا بارمـاقچى بولغـان ئاتـا

ئۈزىڭىز كۆڭۈل ئېچىـپ، بـالىڭىز زىيانغـا ئۇچرىـسا، سـىزگه بولغـان ئـاخىرقى پايـدا نـېمه . قويۇشى كېرەك

بولىدۇ؟

ېيتىـپ ئهتكهنـدەك، ئامېرىكىـدىكى ئۇيغـۇردىن باشـقا مهن يۇقىرىدا ئ . ۋاقىت جهھهتتىكى زىيانالر . 5

ــوق ــدىغان ئىــش ئاساســهن ي ــستورانغا مېهمــان چاقىرى ــاكى رې ــۆيىگه ي ــسىدا ئ ــلهر ئارى ــاپونىيه ۋە . مىللهت ي

ئامېرىكىـدا ھهر يىلـى . ياۋروپادىكى باشقا تهرەققىي قىلغان ئىلغار مىللهتلهرنىڭ ئهھۋالىمـۇ ھهم شـۇنداق

ئاينىـڭ ئـاخىرى -12. بىـر قېـتىم بولىـدۇ " پىكنىـك "تۇرىدىغان داال ئولتۇرۇشـى يازدا شىركهتتىن ئورۇنالش

خۇسۇســىي شــىركهتلهر بــۇ يىغىلىــشالرنىڭ . ئۆتكۈزىــدۇ" چرىــسماس يىغىلىــشى"شــىركهتلهر بىــر قېــتىم

ھۆكـــۈمهتكه تايىنىـــدىغان بىـــزنىڭكىگه ئوخـــشاش ئىـــدارە بولـــسا . چىقىمىنـــى شـــىركهتتىن چىقىرىـــدۇ

قاتناشماسـلىق -شـۇڭا ئۇنىڭغـا قاتنىـشىش . ىڭ چىقىمىنى ئـۆزىمىز كۆتـۈرىمىز ن" چرىسماس يىغىلىشى "

ــدۇ ــارلىغىمىزدا بولى ــۆز ئىختىي ــوي . ئ ــامېرىكىلىقالر ت ــان ۋە -ئ ــا تۇقق ــان ۋاقىتت ــۈم بولغ مۇراســىمى ۋە ئۆل

" رەھـمهت ئېيـتىش بـايرىمى " نهچچىنچى كۈنى بولىدىغان 20ئاينىڭ -11. دوستلىرىنى بىر قېتىم يىغىدۇ

ئىدارە يـاكى شـىركهتلهردە . دە بولسا تۇغقانالر بىر ئۆيگه جهم بولىدۇ ") تهانكسگىۋىڭ ھولىداي "چه ئىنگلىز(

بىر چوڭ نهتىجه قازىنىش بولغاندا، بىر گۇرۇپپا ئادەم ياكى شىركهت بويىچه تهبرىكلهش نۇقتىسىدىن بىـرەر

ى بۇنىڭـــدىن باشـــقا مهن ئامېرىكىـــدىك. رېـــستورانغا يـــاكى مېهمانخانـــا زالىغـــا يىغىلىـــشالر بولىـــدۇ

مهن ھـازىرغىچه يهھۇدىيالرنىـڭ ناخـشا ئېيتىـپ، . مېهماندارچىلىق پائالىيهتلىرىنى ئېسىمگه ئااللمىدىم

ــوينىغىنىنى كــۆرۈپ باقمىــدىم ــاكى پويىزىغــا چىقــسىڭىز . ئۇســۇل ئ ــدا ماڭــسىڭىز ي ياپوننىــڭ كوچىلىرى

ــس ــان كىــشىلهرنىال كورى ــاتتىق ئويلىنىۋاتق ــۈرۈك، ق ــاپىقى ت كۈلۈمــسىرىگهن كىــشىلهرنى . ىزئاساســهن ق

دۇنيادا ئىنتايىن ئېچىنىشلىق، ئىنتايىن خهتهرلىـك ئهھـۋال ئاسـتىدا قالـسىمۇ، . ئاسانلىقچه تاپالمايسىز

يـايراپ ياشـىيااليدىغان مىللهتلهردىـن ئۇيغـۇردىن باشقىـسى -يهنه ناخشا ئېيتىـپ، ئۇسـۇل ئوينـاپ، كۈلـۈپ

125

. نيا بويىچه بىر مۆجىزە ياراتتى، دەپ ئېيتالىشىمىز مۇمكىن بۇ جهھهتته ئۇيغۇرالر دۇ . بولماسلىقى مۇمكىن

يايراشــالر ۋاقىــت جهھهتتىكــى ناھــايىتى چــوڭ ئىــسراپچىلىق بهدىلىــگه -لــېكىن ھــازىر بۇنــداق كۈلــۈپ

ئۇيغۇرالرنىڭ مېهماندارچىلىق جهھهتتىكى ئورۇپ ئادىتى نۇرغۇن كىشىلهرنىڭ ئۆز كهسـپىدە . كېلىۋاتىدۇ

ىگه، ياكى بېسىپ چۈشهلىگهن تهقـدىردىمۇ ئاشـۇ ئـورنىنى سـاقالپ تۇرالىـشىغا باشقىالرنى بېسىپ چۈشىش

كـوپ ئوينايـدىغان مىلـلهت كـوپ ئوياليـدىغان مىلـلهت بىـلهن بىـرگه . ئېغىر دەرىجىـدە زىيـان سـېلىۋاتىدۇ

بۇنــداق ياشــاش مــۇھىتىنى . بــۇنى ھــازىر ھهمــمه ئــادەم كــۆرۈپ تۇرۇۋاتىــدۇ. ياشىــسا چوقــۇم زىيــان تارتىــدۇ

تىش مۇمكىن بولمىسا، ئۇ ھالدا بىر نورمالنى ئادەم قاتارىـدا ياشىيالىـشى ئۈچـۈن كـوپ ئوينايـدىغان ئۆزگهر

ئۇسـۇلغا مـاھىر -مۇزىكـا ۋە ناخـشا -ئهسلىدە ئۇيغۇرالرنىڭ سـاز . مىللهت ئۆزىنى بىر ئاز ئۆزگهرتىشى كېرەك

ي يوســۇندا ئىــش ئهقىــل ئىــشلىتىپ، ئىلمىــ. بولۇشــى ئۇالرنىــڭ بىــر چــوڭ مىللىــي ئــارتۇقچىلىقى ئىــدى

ــۇ ئاالھىــدىلىك ئۇيغۇرالرنىــڭ ئىجــادىيهت تۇرمۇشــىغا ھــېچ قانــداق ئهكــسى تهســىر ــدە، ئهســلىدە ب كۆرگهن

تېخنىكــا ۋە كهســىپ -كۆرســىتىپال قالمــاي، ئۇنىــڭ ئهكــسىچه ئۇالرنىــڭ ئىجــادىيهت تۇرمۇشــىنى يــاكى پهن

ھـازىر ئۇيغـۇرالر ئىچىـدە بـۇ جهھهتـته . جهھهتتىكى ئىلگىرىلىـشىنى تېخىمـۇ ئىلگىـرى سـۈرگهن بـوالتتى

لېكىن، ئومۇميۈزلۈك قىلىپ ئېيتقانـدا، ھـازىر ئۇيغـۇرالر . نهمۇنىلىك رول ئويناۋاتقان مىسالالر ئاز ئهمهس

تاماشــىغا بېرىلىــپ كهتىــپ، ئــۆز كهســپى جهھهتــته باشــقىالرنىڭ ئارقىــسىدا قېلىۋاتقــان -ئارىــسىدا ئويــۇن

بـالىڭىز ماڭغـان ۋاقىتـتىن . ېغىرلىـشىپ كهتىۋاتىـدۇ ھهمـدە ئـۇ بارغانـسېرى ئ . ئهھۋال ئىنتـايىن ئېغىـر

ئــۇ ســىزگه نۇرغــۇن . تــارتىپال ئۇســۇل ئويناشــنى مهشــىق قىلىــپ چــوڭ بــولغىنى بىــر ياخــشى ئىــش

ئۇنىڭ بالىڭىزنىـڭ بىـر ئۇيغـۇر بولـۇپ سـاغالم ئۆسـۈپ يېتىلىـشىگىمۇ . خۇشاللىقالرنى ئېلىپ كېلهلهيدۇ

ئــۆگىتىش بىــلهن بىــرگه كىتــاب ئوقۇشــنى ئۆگىتىــشنىمۇ لــېكىن، بالىڭىزغــا ئۇســۇل . كــوپ پايدىــسى بــار

ئهگهر ھهمـمه . بـالىڭىز كهلگۈسـىدە ناخـشىچى يـاكى ئۇسـۇلچى بواللماسـلىقى مـۇمكىن . ئۇنتۇلۇپ قالمـاڭ

ئۇيغۇر بالىلىرى ئۇسۇل ئويناشنى ئۆگىنىش بىلهنال چوڭ بولۇپ، چوڭ بولغاندا ھهممىسى ئۇسۇلچى بولـۇپ

بالىڭىز ئۇسۇلدىن باشـقا ھهر قانـداق بىـر كهسـىپنى ياخـشى قىلىـشى . ۇكهتسه، ئۇيغۇرنىڭ تۈگهشكىنى ش

ئۈچۈن، باشقىالر بىلهن رىقابهتلىشهلهيدىغان بواللىشى ئۈچۈن، چوقۇم كىتاب ئوقۇشنى ۋە بىلىـم ئېلىـشنى

. ياخشى كۆرىدىغان بولۇپ چوڭ بولۇشى كېرەك

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

126

بولـۇپ قالغانـدا، ئـۇالر كـۆپىنچه دەپ ئوياليـدىغان " ئىـشالر بۇزۇلـۇپ كهتتـى "كىشىلهرنىڭ ھهممىسى

ئۇيغـۇر مېهماندارچىلىقىـدىكى ئىـسراپچىلىق ھـازىر . ئهھۋالدا ئىشنى تېخىمۇ بۇزۇشقا قاراپ يول تۇتىـدۇ

ئۇيغــــۇر . دەرىجىــــسىگه بېرىــــپ يهتكهنــــدەك قىلىــــدۇ" بۇزۇلــــۇپ كهتــــكهن ئىــــشالر"مانــــا مۇشــــۇنداق

رالرنى ئاجىزالشــــتۇرۇش رولىنــــى مېهمانــــدارچىلىقنىڭ ھــــازىرقى ھــــالىتى مهلــــۇم دەرىجىــــدە ئۇيغــــۇ

ئويناۋاتقانلىقىنى، مېهماندارچىلىقتىكى تاماق ۋە ۋاقىت ئىسراپچىلىقى، ئارتۇق يهۋېلىش، تاماكا ئىسى ۋە

يۇقىرى ئاۋازنىڭ زىيىنىغا ئـۇچراش قاتارلىقالرنىـڭ بىـر ئېغىـر مهسـىله ئىكهنلىگىنـى تـوغرا چۈشـىنىش

ئــادەت قاتــارلىقالر -نىــيهت ۋە ئىلغــار مىللىــي ئــورۇپ ھهرگىــز ئىلغــار مىلــلهت، ئىلغــار مىللىــي مهدە

ئۇالرنىــڭ بىــر ئېغىــر مهســىله ئىكهنلىگىنــى . توغرىــسىدىكى كهڭ دائىرىلىــك بىلىمنــى تهلهپ قىلمايــدۇ

. ھوشـى جايىـدا كىـشىلهر ئـۆز ئهقلىنـى ئـازراق ئىـشقا سالـسىال كۇپـايه -چۈشىنىش ئۈچۈن ھهر بىر ئهقلـى

لىـشىغا نىـسبهتهن ئۈمىـد پهيـدا بولغانـدا، ئۇالرمـۇ مهدەنىيهتلىـك ۋە كىشىلهردە مهلۇم بىر ئىـشنىڭ ئوڭشى

شـۇڭا يوقـارقى . ئىلمىي يوسـۇندا ياشاشـقا قـاراپ مېڭىـپ، ئـۇ ئىـشنىڭ ئوڭشىلىـشىنى ئىلگىـرى سـۈرىدۇ

ئهھۋالنى ئۆزگهرتىـشنىڭ بىـردىن بىـر ئۇسـۇلى، ئۇيغـۇرالردا ئىـشنى ئوڭـشاشقا بولغـان ئىـشهنچىنى پهيـدا

. ه چوقۇم بىر قىسىم كىشىلهر، بولۇپمۇ ياشالر باشالمچى بولۇشى كېرەكبۇ جهھهتت. قىلىش

ھــازىرقى مــېڭه تهرەققىيــاتى . ئاخىرىــدا مهن بــاال تهربىيىــسى توغرىــسىدا ئــازراق توختىلىــپ ئــۆتهي

توغرىــسىدىكى ئىلمىــي تهتقىقــات نهتىجىــسىنىڭ كۆرسىتىــشىچه، بىــر ئــادەم ئۆزىنىــڭ كىچىــك بــالىلىق

ۈرگهن روھىي جهھهتتىكى، فىزىكىلىق جهھهتتىكى ۋە ئهقلىي جهھهتتىكى مۇھىت دەۋرىدە بهشىدىن كهچ

-بىر كىچىك بالىغا ئۇنىڭ ئاتا . شۇ كىشىنىڭ مېڭىسىنىڭ تۈزىلىشىگه ناھايىتى چوڭ تهسىر كۆرسىتىدۇ

ــتهپ ۋە ــۇ بالىنىــڭ كېلهچهكتىكــى مهك ــانلىقى ب ــداق قارىغ ــاال باققۇچىالرنىــڭ قان ــقا ب ــسىنىڭ ۋە باش ئانى

شـۇڭا ئامېرىكـا . ن كېيىنكى جهمئىيهت ھاياتىنىڭ قانداق بولۇشىغا چوڭقـۇر تهسـىر كۆرسـىتىدۇ ئۇنىڭدى

ــتىن باشــالپ ــاقتىكى ۋاقىت ــاال قۇچ ــا 5ب ــا ئات ــان ئارىلىقت ــرگىچه بولغ ــقا كى ــداق - ياش ــۇالرنى قان ــانىالر ئ ئ

ينايــدىغان تهربىيىلىــسه بــالىالر ئهڭ ســاغالم ئۆســۈپ يېتىلهلهيــدىغانلىقى جهھهتــته يېتهكچىلىــك رول ئو

ئومۇميۈزلــۈك ۋە مهركهزلهشــكهن مــۇالزىمهت ئــورۇنلىرىنى قــۇرۇپ چىققــان بولــۇپ، بــۇ ئــورۇنالر جهمئىــيهت

127

كــالىفورنىيه پهرزەنــتلهر ۋە ئــائىلىلهر "مۇشــۇنداق ئورۇننىــڭ بىرســى . ئۈچــۈن ھهقــسىز خىــزمهت قىلىــدۇ

/ gov.ca.ccfc.www://http: دىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇنىڭ تور بهت ئادرېسى" كومىتېتى

نۇرغـــۇن ئۇيغـــۇر يـــاش ئـــانىلىرى ماڭـــا ئـــېلخهت يېزىـــپ، مهنـــدىن مۇشـــۇ ســـۆھبهتته ئىمكـــانقهدەر

. باال تهربىيىلهش ئۇسۇلىغا ئائىت مهزمۇنالرنى كۆپرەك كىرگۈزۈشـىمنى تهلهپ قىلـدى ئامېرىكىلىقالرنىڭ

. ، دەپ ئايرىم سوئال چىقارغان قېرىنداشالرمۇ بار "قانداق قىلغاندا بالىنى ياخشى تهربىيىلىگىلى بولىدۇ؟ "

الىفورنىيىـدىكى ك. ھهقىقهتهنمۇ ئامېرىكىدا باال تهربىيىسى توغرىسىدىكى بىلىم ۋە ئۇچۇر ئىنتـايىن كـوپ

بـالىالر " كـالىفورنىيه شـتات ئۇنىۋېرسـىتېتىنىڭ ھهممىـسىدە 22 كالىفورنىيه ئۇنىۋېرسىتېتى بىلهن 10

دېــگهن مهخــسۇس فــاكۇلتېتالر بــار بولــۇپ، بــالىالر ") چىلــد دەۋەلوپمهنــت "ئىنگلىــزچه " (تهرەققىيــاتى

") ئۇنىـت "ئىنگلىـزچه (قـۇش نومـۇرى ئو 12يهسلىسىدە ئىشلهيدىغانالر كهم دېگهندە مۇشۇ كهسىپته ئوقۇپ،

ــرەك ــشى كې ــى تاماملى ــسىگه . ن ــۇ ھهپتى ــل 3ب ــر يى ــدىغان، بى ــائهت ئۆتىلى ــدىغان 2 س ــۇمغا بۆلىنى مهۋس

ئۇنداق قىلمايـدىكهن ئـۇالرنى ھهرگىـز بـالىالر يهسلىـسىگه . دەرسكه توغرا كېلىدۇ 4مهۋسۇملۇق دەرستىن

هكـتهپكه ئوقۇتقـۇچى بولىـدىغانالر كهم دېگهنـدە مۇشـۇ مېنىڭ بىلىشىمچه، باشـالنغۇچ م . خىزمهتكه ئالمايدۇ

ــرەك ــى كېـ ــشكهن بولۇشـ ــا ئېرىـ ــاكالۋۇر ئۇنۋانىغـ ــىپته بـ ــي . كهسـ ــا ھهقىقىـ ــدەك بالىلىرىغـ مهن يۇقۇرقىـ

كۆيۈنىدىغان، بالىلىرىنىڭ ھهر جهھهتـتىن سـاغالم ۋە ئهتراپلىـق ئۆسـۈپ يېتىلىـشىگه ھهقىقىـي كۆڭـۈل

قۇلۇمدىن كېلىـشىچه ئـۇالرنى . ئۇالردىن پهخىرلىنىمهن . ىن رازىمهن بولىدىغان ئۇيغۇر ئانىلىرىدىن ئىنتاي

لـــېكىن، ئهگهر مهن يۇقۇرقىـــدەك ســـوئالغا . قولالشـــنى، ئۇالرغـــا يـــاردەم قىلىـــشنى ئـــارزۇ قىلىـــمهن

دېـگهن " بـالىالر تهرەققىيـاتى "قانائهتلىنهرلىك جاۋاب بېرىمهن دېسهم، ياكى ئـۆزۈم بىـر ئـالىي مهكتهپنىـڭ

يـاكى بولمىـسا ئاشـۇ كهسـىپكه ئائىـت كىتـابالرنى ئـۆزۈم ئۆگىنىـپ چىقىـشىم . كېـرەك كهسپىدە ئوقۇشۇم

ــۆزۈم بىــر كىتــاب يېزىــشىم كېــرەك . كېــرەك لــېكىن، مېنىــڭ ھــازىرقى ئهھــۋالىم . ئۇنىڭــدىن كېــيىن ئ

شـــۇڭا ئهگهر ۋەتهنــدە بـــۇ ســاھهگه قىزىقىـــدىغان ھهمـــدە . ئۆزۈمنىــڭ ئۇنـــداق قىلىــشىغا يـــول قويمايــدۇ

لىـدىغانالر بولـسا، مهن ئۇالرغـا ئـۆزلىرىگه كېرەكلىـك بولغـان، بـاال تهربىيىلهشـكه ئائىـت ئىنگلىزچىنى بى

مهسـىلهن، . ھازىرقى زامان بىلىملىرى بار ئىنگلىزچه تور بهتلىرىنى ئىـزدەپ تېپىـپ بېرىـشنى خـااليمهن

ۇرالر بـار يۇقىرىقى تور بېتىنىڭ تۆۋەندىكى سهھىپىسىدە بـاال تهربىيىـسىگه ئائىـت ئىنتـايىن مـۇھىم ئۇچـ

)قىسىمى-2 (نىر ئهركىن سىدىق بىلهن سۆھبهتئۇيغۇر ئالىمى، ئىنژى

128

: ئىكهن

htm.pubs/gov.ca.ccfc.www://http

مهسىله ئۈستىدە ئايرىم سوئالى بارالر بولـسا، ماڭـا ئۇنىڭدىن باشقا، باال تهربىيىسىگه ئائىت مهلۇم بىر

ســوئالىنى ئــېلخهت ئــارقىلىق ماڭــدۇرۇپ بهرســه، مهن ئىنگلىــزچه ماتېرىيــالالر ئــارقىلىق ئىزدىنىــپ، ئــۇ

سوئالغا جاۋاب تېپىشقا تىرىشىپ باقساممۇ، ھهمدە ئۆزۈم قانـائهتلهنگۈدەك بىـر نهرسـه يازالىـسام، ئـۇنى تـور

ــمه ــارقىلىق ھهم ــدۇ بېتــى ئ ــساممۇ بولى ــۇرمهنلهرگه سۇن ــسىم . ئوق ــېلخهت ئادرى : مېنىــڭ ئاالقىلىــشىش ئ

com.gmail@erkinsidiq .

پهرزەنت كۆرۈپ، ئۇنى بىر جهمئىـيهتكه ئهسـقاتىدىغان ئـادەم . ه ئهمهس پهرزەنت كۆرۈشنىڭ ئۆزىال تۆھپ

. ئۇ ھهتتا بهزىدە بىر خىـل جىنـايهت . قىلىپ تهربىيىلهپ يېتىلدۈرمهسلىك بىر چوڭ مهسئۇلىيهتسىزلىك

ئانىالرنىــڭ ئــۆز پهرزەنتلىرىنىــڭ -خــۇراملىقىنى ئىــستهيدىغان ئاتــا -مهن داۋاملىــق ئۆزلىرىنىــڭ شــاد

هر زامــان ۋە ھهر جايــدا ئېــسىدىن چىقىرىــپ قويماســلىقىنى، بالىــسىنى ســاغالم ۋە ئېهتىيــاجىنىمۇ ھ

ئهتراپلىق تهربىيىلهپ يېتىلدۈرۈشكه خۇددى بىر سىستېما ئىنجىنىرلىقى پروجهكتىغا ئوخشاش مۇئامىله

. قىلىپ، ئۇنى مۇكهممهل ئېلىپ بېرىشىنى ئۈمىد قىلىمهن

شتىقىسىمى ئاخىرال-2شۇنىڭ بىلهن بۇ سۆھبهتنىڭ