Mihailo Lali - Lelejska gora O djelu - Roman Lelejska gora doivio je prvobitno izdanje 1957. godine, a 1962. izalo je drugo, potpunije i opirnije. To je iroka pria o jednoj godini partizanskog ratovanja u Crnoj Gori 1942. godine. Sastoji se iz 5 dijelova sa ukupno 60 poglavlja. Ova poglavlja su veinom samostalna i ne zahtijevaju kontinuitet, da bi bila shvaena. Ona ne sainjavaju fabulu zatvorenog tipa, struktura je otvorena za dalje dograivanje, tako da svako novo poglavlje obogauje i upotpunjuje cjelinu. Ovo je poetski roman u monolokoj formi. Ispripovijedan je u prvom licu uz iroku upotrebu unutranjeg monologa. U ovom djelu se akcija, egzistencija, poezija i filozofija povezuju, snano proimaju i uzajamno uslovljavaju. itajui roman naii emo na humor, ironiju, gorinu, sumnju, neprekidnu napetost, halucinacije, samoanalize i refleksije glavnih junaka. Ovaj roman donosi dramu ljudske linosti u dva okvira: drama mladog ovjeka, intelektualca, komuniste, revolucionara i ovjeka kao izolovanog i usamljenog bia. Struktura romana - Roman Lelejska gora je vrlo iroka pria o jednoj godini partizanskog ratovanja u Crnoj Gori,1942. godine.U osnovi prie je sudbina jedne partizanske grupe koja je ostala posle povlaenja glavnine u Bosnu. Ova grupa luta dolinama i vrletima Lelejske gore, gonjena neprijateljskim hajkama i zasedama, glau, strahom i neizvjesnou. I ta malena grupa, koju ine Lado, Ivan, Vasilj, razdvaja se sticajem raznih okolnosti. Lado Tajovi ostaje sam, batrga po bespuima u potrazi za drugovima, sklonitem, hranom. Samoa deluje razarajue na ratnikovu psihu, u oveku se bude omame, komari i snovi, linost se podvaja, ovek se moralno survava i poivotinjuje: postaje krvoednik, osvetnik, ubica, besomunik. Povremeni dodiri sa ljudima (Luka, Iva, Neda) prosvetljavaju Lada Tajovia , da bi opet , kada ostane sam, poeo da luta po gori kao zver. Susret sa Jakom, i kasnije Vasilijem, ini Lada ovekom koji je svestan onoga to je bilo, to je valjalo i to nije. Pronalaenje staze doivljava se kao otkrovenje, vera u svetlost i sunce: - Odavno mi nije bilo tako lijepo da znam gdje sam i da ne sumnjam grijeim li ili ne grijeim to to inim. Ostvarena je simetrija izlaza i bezizlaza,tame i svetlosti:prvo poglavlje romana ima naslov "MAGLA", a poslednje ima naslov "IZ MAGLE" - dok je u prvom poglavlju ovek izgubljen u gori pritisnutoj maglom i ne moe da nae iz nje izlaz (pronaena zakrpa pokazuje da su se kretali u krug), u poslednjem grupa nailazi na stazu i izlaz iz magle: - Nagnuh se da vidim, s nevjericom, i opipah ga dlanovima. Jeste, put je, stari onaj kojim su esto odlazili u zbjegove i vraali se s dogovora da se dignu na oruje. Sam se prikrao i utke se ponudio da nas odvede. Skoro se umiljava oko nogu, ut, mokar, ispalih rebara od vjernosti, kao pseto koje je dugo lutalo i uzalud trailo ljude. Pomilovah ga, doe mi da ga poljubim - jer on je najblii na ovdje i ostae poslije nas da se odupire jo neko vrijeme. (...) Koraam njime i briem znoj, i jedva se uzdravam da ne zapjevam. Odavno mi nije bilo tako lijepo da znam gdje sam i da ne sumnjam grijeim li ili ne grijeim to to inim. Radnja romana - je vrlo razvijena, razuena i sloena.Iako je psiholoka supstanca dominantna, posebno prisutna i dobro motivisana u liku glavnog junaka Lada Tajovia, dinamizam spoljanjih zbivanja je snano prisutan. Time je ostvarena ravnotea spoljanjeg i unutranjeg, akcionog i psiholokog. U skladu s tim je i lagano pomeranje konflikata sa spoljanjeg ka unutranjem. Prvi konflikt je na relaciji partizanska grupa - etnici. Postepeno se ovaj konflikt svodi na sukob pojedinca (Lada Tajovia) sa progoniteljima. Istovremeno tee i konflikt unutar partizanske grupe. Dok je prvi konflikt proizvodio dinamizam i zanimljivost fabule, ovaj drugi je statian, sveden na grupu. Manifestuje se verbalnim sredstvima a sadrine tih duela preteno su ideoloke, psiholoke ili etike prirode. I najzad, tu je najvaniji, po mestu u strukturi romana, konflikt u linosti Lada Tajovia, koja je podvojena i suprotstavljena: na jednoj strani su revolucionarni ideali i dunost partizanskog borca, na drugoj strani su animalni porivi, moralna srozavanja, oseanje izgubljenosti i oaja, pritisak tradicionalnih nanosa. Ovom konfliktu dato je najvie prostora - tri petine romana. Planovi romaneskne prie - Romaneskna pria se odvija na tri plana: akcionom, verbalnom i psiholokom. AKCIONI PLAN obuhvata dogaaje koji su zahvatili Lada Tajovia i njegovu grupu, ali jo vie dogaaje u kojima sudeluje Lado Tajovi kada je ostao sam u Lelejskoj gori. Izvan Ladovog kazivanja nema ni prie, ni dogaaja; neto malo retrospektivnih situacija prikazano je ili kroz kazivanje Lada Tajovia ili je ispripovedano Ladu Tajoviu. VERBALNI PLAN je razvijen na dva nivoa:spoljanji i unutranji razgovor. Oba nivoa ispunjavaju iste sadraje: ideoloke rasprave, etike i rasprave o egzistencijalnim pitanjima. Ovi razgovori se kreu od sasvim obinih, svakodnevnih, do ideolokih i etikih pitanja. PSIHOLOKI PLAN je dominantan i kroz njega se iskazuje sva sloenost i protivrenost prirode Lada Tajovia. Kroz njega se prelama ne samo svest i podsvest junaka romana, nego i njegovo vienje oveka i prirode. Pokretaki motivi prie - Rat, kao dominantna stvaralaka tema u delu Mihaila Lalia, okosnica je prie u Lelejskoj gori. Posle povlaenja glavnine partizanskih jedinica, u Crnoj Gori su ostale po zadatku grupice partizana koje treba ilegalnim radom da ire ideologiju pertizanskog pokreta. Jedna takva grupa (Lado, Ivan, Vasilj, Niko i Jaka) ostala je na terenu i izloila se stalnim progonima okupatora i etnika. Neki od ovih boraca ne uspevaju da izdre: Niko se predaje jer nema vie snage da kao gonjena zver luta po Lelejskoj gori. Drugi se preputaju ivotu progonjenih, sakrivaju se u Lelejskoj gori i povremenim pojavljivanjem u naseljima skreu panju na svoju prisutnost. Osim ovih likova, tu su likovi onih koji rat koriste kao mogunost da se neto uiari, pa makar se to postiglo izdajstvom, zelenaenjem, pljakom (Masnik, Kosto Amerika, Miklja, Galjo). Opisivanje ratnog vrtloga kao da piscu ne doputa mogunost da razvije neki enski lik. Ipak, pojavie se ovde, u usamljenikim danima Lada Tajovia, ene koje se nalaze u procepu izmeu sukobljenih strana. Neda i Iva, a u seanjima i Vidra, unose malo svetlosti, nenosti i lepote u sumorni svet romanaispunjen borbama, deobama, hajkama, izdajama i nasiljem. Fenomen samoe dobio je u ovom romanu znaajan umetniki prostor, samoa je posledica rata i ratne atmosfere, ali je uzrok sutinskih promena koje se deavaju u psiholokoj i moralnoj strukturi aktera prie, posebno Lada Tajovia. Trei kljuni pokretaki motiv je motiv podvojene linosti, uobiajen u modernoj evropskoj prozi, ali prvi put paljivo razvijen i umetniki valjano utemeljen u ovom Lalievom romanu. Laliev junak nije se jednostavno poveo za nagonskim delom svoga ljudskog bia. Zapada u bunilo i halucinacije, ali se iz njih budi, preispituje i analizira. U izvesnim trenucima njegova linost se raspoluuje, u njemu su dvojica koji razliito rasuuju, razmiljaju i procenjuju situacije i postupke. Lik Lade Tajevia - Lado Tajevi iz Mee je lik intelektualca, revolucionara i partizana, koji je sa gripom drugova poslan na prostore Crne Gore u ljeto 1942. Oni lutaju po umi stalno izloeni progonima i zamkama. U bijedi rata spopale su ih vake i ra, izgubili su volju za ivotom, ne briju se i ne umivaju, stalno im se spava. Ponekad bi samo primorani glau provalili u neprijateljsku kuu, ili ukrali kakvu ovcu da zadovolji njihove skromne apetite. "Gladan ovjek je pogana zvjerka. Prvo izgubi stid, a poslije pamet i strah, a onda je to strano neto - moe od gladi da uini to ni sam ne bi vjerovao". On prestaje da o sebi razmilja kao o borcu i komunisti, jer je duboko depresivan to je sveden na ovakav poloaj. O sebi razmilja kao o bijedi koju svi tmurno gledaju, jer trai hljeba. Ubrzo je poeo dashvata da poten ovjek ne moe da se odri u nepotenom svijetu, nespretan je i nesnalaljiv, podvaljuju mu sve dok ga ne unite u potpunosti.- Tada sam prihvatio grabljive zakone okoline: uzmi, otimaj, epaj, zgrabi i ne ali. To me je spasilo. U drugom dijelu knjige Lado ostaje sam i bori se za goli ivot. Tu se razmatra najvaniji problem djela - probem samoe. Na poetku djela, kada se rastaju sa Nikom Sajkovom, on je vrlo uplaen. Boji se za samog sebe jer je ve dva mjeseca proveo u samoi. Meutim Lado ga ne shvata i misli da je samoa muna samo na poetku. Malo mu je trebalo da uvidi da je pogrijeio, da samoa pretvara itav svijet oko ovjeka u zavjeru, tiinu i vrebanje, a svaki njegov pokret u prijetnju smru. ovjek je slobodan da ini ta hoe, ali uvijek doe trenutak kada treba podrku i pomo drugih. - Samoa je prazno vrijeme, koje nema nita da ponudi i obea. Sa tim vremenom ovjek ne zna ta e. Zbog svega ovog, esto je mijenjao raspoloenje: Nekad ga uhvati gria to uludo troi dane, a ipak ne moe nita uiniti, ako je u umi - skriva se; ako izae, uhvati li ga nepanja - izazvae protivnika; ako ubije nekog - daje povod i drugima da ubijaju. Kada ovo proe zahvati ga neko suludo ushienje. Izmeu ove dve krajnosti postoji i prelazno stanje kada normalno razmilja. Ali oigledno je da mu je samoa poremetila ravnoteu sa stvarnim svijetom. elio bi da nae neki oslonac, jer kao to se drvo na drvo oslanja, tako je i njemu potreban ovjek. Iz te potrebe javlja se avo, kao dobrodoao drug umjesto pretee smrtonosno praznine. avo je simbolika uzreica i potapalica iz narodnog govora i umotvorina, kojom se objanjava sve to je udno, zlo i naopako u zbivanjima u prirodi. U strukturi romana pojam avola se javlja od samog poetka i ponavlja se konstantno u svakoj glavi, da bi se postepeno kao bie nastanilo u Tajovievim mislima. Lado Tajovi je dvostruka linost: prvi je lik intelektualca, koji je ideoloki stabilan, ali i sujetan, a drugi je avo - to je sve ono negativno u njemu, tj. lik otuenog usamljenika, kradljivca i ubice. avo je u stvari njegov dvojnik. On se pojavljuje u romanu da isprovocira i pokoleba Ladu. U glavi Jai - tlai, avo mu pria o vjeitoj nepravdi i tako se pojavljuje kao njegov sagovornik. Svaki put prije nego to e se on pojaviti Lado preivljava psihike i fizike krize. Moglo bi se na neki nain rei da je on uzrok tome, ali je Ladi potreban avo jer je nesiguran i slab. On je ovjek koji voli ene, bilo da je to Maga, Neda ili neka druga. Njega su rat i revolucija mijejali, ali nisu uspjeli da mu ubiju Vidru. Ona u stvari ivi kroz Nedu. Ona mu je ulijevala snagu i stvorila saznanje da nije uzalud ivio. - Glavno je da si iva Vidra. Sama pomisao da si iva ispunjava me slau nade koja je bila izgubljena. ovek i priroda - Lelejska gora kao metafora Lelejska gora ima mitsko poreklo i simbolino znaenje. Ona oliava mitsku sliku provalija, preteih stena, umiranja prirode, odsustva ivota. Ona je prastari eho avolje gore, ije su tajne nepoznate te zato izazivaju zebnju i strah. Simbol je zagubljenog puta, bezizlaza, hladnoe i pretnje. Lelejska gora je i vie od sredstva za metaforiku karakterizaciju junaka; ona je iroko razvijena metafora ratnog haosa i stranputica, moralnog mraka i bezizlaza, sloenosti i tajnovitosti ljudske prirode. Ona je prirodni ambijent koji okruuje oveka izgubljenog u svetu i otuenog od ljudi, ali je ona i slika duhovnih i moralnih avantura oveka pritisnutog samoom, glau, strepnjom i strahom. Urvine i doline Lelejske gore su metafora moralnih sunovraanja Lada Tajovia. Njen mrak i zagubljene staze metaforika su slika duevnog nemira ipsiholoke nemoi da se razrei situacija i nae izlaz iz nje. Iz itanja romana italac izvlai neka saznanja kao to su: - rat ne unitava oveka samo fiziki nego i duhovno;- ovek je drutveno bie i izvan drutva prestaje biti ljudsko bie;- ovek je u stanju da pobedi sve okolnosti, ali je u stanju da pobedi i samoga sebe - a to je najvea i najdraa pobeda.________________________________ Mihailo Lali roen je 7. oktobra 1914. u Trepi (malo selo u Crnoj Gori) i odrastao u siromanoj seljakoj porodici. Rano je ostao bez majke i oca, pa se o njemu brinula maeha. Uz njenu se pomo kolovao i zavrio osnovnu kolu u Trepi, gimnaziju u Beranama, pjeaei svakodnevno kilometrima od kue do kole. Po zavrenoj gimnaziji, dolazi u Beograd. Imao je elju da studira medicinu, pa filozofiju, pa modernu fiziku, ali je u jesen 1933. zapoeo studije na Pravnom fakultetu. Zbog nedovoljnih sredstava za ivot, izdraavao se radei razne poslove. U tom periodu poinje da se bavi knjievnou. Svoje prve radove, pjesme i krae pripovijetke objavljuje od 1934. u listovima Student, Pravda, Zeta, Politika, Mlada kultura, Naa stvarnost. Uporedo sa poetkom knjievnog rada, Lali dri predavanja o marksizmu. Tada je i prvi put uhapen, i od tada je hapen i zatvaran tri puta. Zbog toga je ovaj period svog knjievnog rada (1930. do 1940.), nazvao literarno egrtovanje. U tom periodu sarauje u beogradskom asopisu Mlada kultura, koja je okupljala grupu mlaih progresivnih pisaca, publicista i likovnih umjetnika. Po izbijanju rata 1941. Lali se vraa u Crnu Goru i zatim uestvuje u narodnoj revoluciji, od njenih prvih dana. Ostavi na terenu, a izgubivi vezu sa partizanskim jedinicama, sredinom jula 1942., pada u ruke etnicima i dospijeva u zatvor u Kolainu. Poslije biva deportovan u logor na Sajmitu, a odatle u Grku. Polovinom 1944. bjei iz logora i prikljuuje se grkom narodno - oslobodilakom pokretu, grkim partizanima, da bi se u novembru iste godine vratio u Crnu goru. Zbog toga ne udi to se ovaj pisac, na samom poetku svog knjievnog rada opredijelio za tematiku NOB na prostoru Crne Gore. Po povratku postaje novinar lista Pobjeda na Cetinju, a zatim direktor TANJUG-a za Crnu Goru. 1946. prelazi u Beograd, radi opet kao urednik, a potom reporter u listu Borba. Poinje da objavljuje prozu i stihove u asopisima Stvaranje i Letopis Matice Srpske i dr. Od 1952. do 1953. boravi i radi u Parizu. Tu je izabran za lana Srpske akademije nauka i umetnosti, da bi od 1973. do 1976. djelovao kao jedan od osnivaa Crnogorske akademije nauka i umjetnosti. Od 1965. godine kao profesionalni knjievnik ivi i radi naizmjenino u Beogradu i Herceg - novom, sve do smrti 1993. Svoju prvu knjigu, zbirku pjesama Staze slobode, Lali je objavio 1948. godine na Cetinju. Ubrzo zatim e se okrenuti prozi koja e postati iskljuiva forma umjetnikog sagledavnja vremena, dogaaja i ljudskih sudbina. Objavio je veliki broj knjiga pripovijedaka: Izvidnica, Prvi snijeg, Na mjeseini, Poslednje brdo, kao i romana: Svadba, Zlo proljee, Raskid, Lelejska gora, Hajka, Pramen tame, Ratna srea, Zatoenici, Dokle gora zazeleni, Gledajui dalje na drumove, Odluan ovjek. Lali u svojim romanima prikazuje vrijeme kada je u partizanskom ratovanju dolo do krize, kada su se probudili stari sukobi i podjele i kada izvjesnost borbe nije mogla da se nasluti. Njegovi junaci su zahvaeni moralnim i psiholokim krizama, a osnovno sredstvo njihovog umjetnikog oblikovanja je unutranji monolog. Pojedini likovi njegovih dijela se javljaju u vie romana. Tako npr. Lado Tajovi je glavni lik Lelejske gore, ali i u romanima Zlo proljee i Hajka. Za svoj umjetniko - stvaralaki doprinos, knjievniki akademik Mihailo Lali je dobio brojna priznanja i nagrade. Neke od njegovih knjiga doivjele su deset i vie izdanja. Karakteristino za njega je to to se on stalno vraa zavrenim pripovijetkama i romanima, nakon odreenog vremena da bi ih opet preradio. Pojedina njegova djela prevedena su na sve jezike jugoslovenskih naroda, kao i na bugarski, eki, slovaki, poljski, ruski, rumunski, litvanski, danski, njemaki, engleski i dr.