mirza_cemal_karabag_tarihi_2.pdf

HKMET YURDU Dnce Yorum Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi

ISSN: 1308-6944

www.hikmetyurdu.com

Hikmet Yurdu, Yl: 7, C: 7, Say: 14, Temmuz Aralk, 2014/2, ss. 209 - 253

Karaba Tarihi*

Mirza Cemal Cavanir Karaba

ev. Muhammet Kemalolu

TRT Genel Mdrl

[email protected]

Mirza Cemal Cevanir Karaba'nin okuyucularmza sunulan Karaba Tarihi

adl eseri Azerbaycan'n XVIII.-XIX. yzyllar tarihine ait ilk deerli kaynaklardandr.

Mirza Cemal, Cevanir ilinin bakanlarndan birisinin oluydu. O, bir sre Penah

Han'n ve onun olu brahim Han'n yannda mirzalk yapm, 1797 ylnda vezir Molla

Penah Vagif ldrldkten sonra vezirlik grevine atanmt. Mirza Cemal bu grevi

brahim Han'n olu Mehdi Gulu Han zamannda bile (1822e kadar) yrtmtr.

Azerbaycan'da hanlklar sonlandktan sonra, eyalet mahkemesine atanm ve burada 18

yl alarak 1840 ylnda ya haddinden grevinden ayrlmtr.

Mirza Cemal 1853 ylnda vefat etmitir.

Mirza Cemal kendi eserini Farsa yazm ve onun metni bize elyazmas halinde

gelmitir. Bu eserin Azerbaycan Trkesine tercmesi ilk kez yaplmaktadr. Eserin A.

Berje tarafndan Rusaya zet ve sade tercmesi 1855 ylnda Tiflis'te yaynlanan Kaf-

kas Gazetesinde yaynland. A. Berje bu eviriye yazd mukaddimede yazarn kiili-

inden bahsediyor ve onun biyografisi hakknda M. F. Ahundov'un yardmyla Mirza

Cemal'in olu Rzaguludan bilgi aldn sylyor. O, yle yazyor: Mirza Cemal,

Arap, Fars ve Trkeden baka Lezgi ve Avar dillerini de biliyordu. Astronomi, tarih ve

corafya hakknda olduka gzel bilgiye sahipti. Tp ile yakndan ilgilendii iin emek-

liye ayrldktan sonra mrnn sonuna kadar hastalar cretsiz tedavi ediyor ve bu

yzden de halk arasnda byk sayg gryordu. O olduka iyi bir hafzaya sahip ve

yetenekli bir kii idi. Arap ve Fars dillerinde iir de yazard1.

* Azerbaycan SSC limler Akademisi Neriyat, Bak, 1959, eviri, nsz, Notlar ve simler Tablosu-

F.Babayev, Editrler: R. Aliyev, . Tagiyev, Yaynclk Editrler: B. Aliyev ve G. Balasanova, Tekredakto-

ru: . Erko, Korrektorlar: M. Memmedova ve G. Dondarov.

1 Kafkas Gazetesi, 1855, 61.

210 Karaba Tarihi

www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org

Mukaddime, 7 ana blm, 13 ksa blm ve Sonu (Son Sz) blmlerinden iba-

ret olup, bu eserde Karaba'n eski zamanlardan balayarak 1828 ylna kadar devam

eden siyasi tarihinden bahsedilir. zellikle 1747-1828 yllarnda Karaba ve komu bl-

gelerde yaanan tarihi olaylara hasrolunmu III.-VII. blmler ok daha deerlidir.

Eserde bu yllara ait, zellikle Penah Han ve brahim Han'n hkimiyeti hakknda veri-

len bilgiler baka kaynaklara nispeten daha fazladr. Bu blmlerin deerini artran ba-

lca husus udur, eserin mukaddime ve son sznde belirtildii gibi, bu olaylar tasvir

eden yazar, uzun zaman her iki Hann yannda ktiplik ve vezirlik yapm, sz konusu

birok olaylarn tan ve taraf olmutur. Karaba tarihi hakknda yazlm dier eserler

incelendiinde u kanaate varabiliriz, onlarn birounun temelini, zellikle Penah Han

ve brahim Han dnemlerine ait olan blmlerini Mirza Cemal'in eseri tekil etmitir.

Kendi eserlerinde esas itibariyle Azerbaycan'n siyasi tarihinden bahseden A. Bakiha-

nov, Mirza Adgzelbey ve baka melliflerden farkl olarak Mirza Cemal Cevanir,

kendi eserinde Karaba'n sosyal-ekonomik durumu, tarm, sulama ebekesinin duru-

mu, yetitirilen bitkiler, hanlarn ve onlarn akrabalarnn mlkleri, geliri, meharici, han-

lklarn askeri kuvvetleri, feodallerin zulm ve istismar altnda inleyen kyllerin ve

gebe yurtlarnn ar geim artlar, ran birliklerinin saldrlar sonucu ortaya kan

felaketler ve nihayet, Karaba'n XVIII.-XIX. asrlardaki toplumsal-ekonomik durumunu

ayrtran bir takm baka olaylar hakknda ilgin bilgiler de veriyor. Bu eserde yazarn

dneminin etkisiyle ortaya kan baz snrl dnya grlerine ramen, eser bugne

kadar kendi byk ilmi nemini korumaktadr. Azerbaycan SSC limler Akademisi Ta-

rih Enstits bu eserin nemini dikkate alarak onun hem asln, hem de Azerbaycan ve

Rus dillerine evirisini yaynlamay gerekli grmtr. Eser Azerbaycan SSC limler

Akademisi yazmalar fonunda korunan el yazmasndan (inv. B-712/11603) tercme

edilmitir. Eserin evirisinde babasnn eserine baz ilaveler yapm olan yazarn olu

stemen Rza Gulunun el yazmalarndan da yardmc materyal gibi istifade edilmitir.

eviri notlar ve isim tablolar eklenmitir.

Serdar Voronsovun Talimat zerine Mirza Cemal Karaba'nin Kara-

ba Vilayeti Hanlar Merhum Penah Han ve brahim Hann Hkimiyet

ve Bamszl ve eitli Olaylar Hakknda Yazd Malumat

Rahman ve Rahim olan Allahn adyla

Mirza Cemal Cavanir Karaba / ev. Muhammet Kemalolu 211

Hesapsz hamd, sonsuz sena mahlkatn Rabbine yakr ki, saadet ve byklk

tacn istedii insann bana koyar ve istedii kiiyi ondan men eder. Gerekten de izzet,

saadet ve bahtiyarlk onun genel kerameti ve ezeli ltuflarndan biridir.

Beyit

Klelii ve hkmdarl ksmet etmek (senin elindedir). Saadeti istediin kiiye verir-

sin.

Yeri g yaratan Allahn derghna gizli ve rtl deildir ki, gemi vaka ve

olaylar bilmek ve her vilayetin durum ve kalitesinden haberdar olmak sadece bilginin

artmasna ve kazancn artmasna neden olabilir. Bu yzden de sayg ve necabet sahibi

olan anl valye Albay Karabal ah Emirhan Beylerov, Hicri 1263, Miladi ise 1847

ylnda ua kalesine geldii zaman benimle, yani gerek ve samimi dostu, eski alan,

uzun sre Karaba Hanlar hizmetinde bulunmu-mirza ve vezir olmu, onlarn hki-

miyetinden sonra ise yine byk Rus devletinin hizmetileri arasnda olup verilen ileri

yerine getirmeye alm Karabal Mirza Cemal Cevanirle (bulutu). Sohbet srasnda

(bana kar olan) iyilikleri iin, ayrca cmertlik ve ihsan kayna, bahiler hazinesi,

emirler ve bykler sna, seilmiler ve kkler koruyucusu, azametli byk impa-

rator ve kerametli hakann muhabbetini kazanm cihann snd padiahn halifesi,

eitli nianlar sahibi, Karac General, Kont ve Kinez Mihail Semyonovi Voronsova, -

kadir ve merhametli Allahn inayeti hep onun zerinde olsun, -gsterdii samimiyete

dayanarak dedi:

Muhteem (Voronsov), kendi hkm altnda olan her bir vilayetin tarihini ve es-

ki hanlarn hkimiyetini, onlarn yetki ve kudretini bilmeye olduka merakl. Eer bun-

lar kaleme alp, Karaba vilayetinde ortaya km (tarihi) olaylarn gerekliini ve eski

hanlarn yetki ve kudretini, doru ve ak bir biimde, keramet sahibi olan byk

Emir'in huzuruna arz eden olursa, olduka beenilmi bir i yapm ve onlarn mbarek

hatrnn rzasn kazanm olur.

Saygdeer Halife, Kineze beslediim samimiyete ve zellikle onun bana kar

gsterdii ltuf ve keremin byle bir hizmeti kendim iin byk bir memnuniyet ve

mutluluk arac bilerek, kendimi keramet ve evket sahibi olan o byk Emir'in gznde

zerre kadar nazlandrmak ve bylece onun mutlu olmasna ve merhamet gstermesi

saadetine ulamak istedim. Ona gre, Allaha tevekkl ederek, eski tarihlerde okudu-

um, yal ve tecrbeli kiilerden duyduum ve elli yl iinde gzmle grebildiim

gerek olaylarn hepsini, ne bir eksik ne bir fazla yazmaya baladm.

212 Karaba Tarihi


mit edilir ki, bu kitap onun anl derghna bir katk olarak kabul edilecek ve

icra ettiim hizmetlerin biri ve samimiyetimin rnei olarak karlanacaktr. (Bu ite)

Allahtan yardm ve baar dilerim. Bu sayfalar birka ksma ayrdm ve her blmde

muayyen olaylar yazmaya baladm. Allah yardmc ve baar bahedendir.

Birinci Blm

Karaba Vilayetinin Asl Yerleim Yerleri, Snrlar, Eski ehir ve Nehir-

leri Hakknda

Eski tarih kitaplarnn yazdna gre Karaba vilayetinin snr yledir: Gney-

den Hudaferin kprsnden Snk kprye kadar-Araz nehridir. imdi (Snk kpr)

Kazak, emseddin ve Demirci-Hasanl cemaati arasndadr ve Rusya devleti memurlar

onu Rus istilahile Krasn most, yani Altn kpr olarak adlandrlr.

Doudan Kr nehridir ki, Cavad kynde Aras nehrine kavuarak gidip Hazar

denizine dklr.

Kuzeyden Karaba'n Yelizavetpolla snr Kr nehrine kadar-Goran nehridir ve

Kr nehri ou yerden (geip) Aras nehrine ular.

Batdan Kbek, Salvart ve Erikli denilen yce Karaba dalardr.

Nihayet, gemi yzyllarda (burada) karklklar ve deiiklikler olmu, bazen

ran, Rum (Trkiye) ve Trkistan padiahlar bu vilayetleri fethedip ayr ayr snrlar

izmi, kaleler ina etmi ve onlara baka isimler vermilerdir.

Karaba vilayeti Aran memleketinin bir parasdr. nk Nuh, -ona Allahn se-

lam olsun, -zamannda tufan olduunda ve tufandan biraz sonra Nuh'un evlatlarndan

biri Kr ve Aras nehirleri arasndaki Tiflis, Gence, revan, Nahvan, Ordubad ehirleri

ve gnmzde Karabada harabe olarak kalan Berde ve Beylagan vilayetleri ve toprak-

larnn hkmdar ve sahibi olmu, buralar imar etmi ve hepsine kendi ismini vermi-

tir. Onun ad Arand.

Karaba vilayetinde kurulan ilk ehir Terter nehrinin stnde ve Kura nehrinin

aalndaki2 Berde ehri ve kalesidir. Eskiden o ehrin nfusu Ermeni veya baka

bir millettenmi. Badat' imar ve Mslman yaparak, -orada yerleen eski Beni Abba-

2 Bir aa-takriben 6-7 versttir. Bir verstte 1,0668 kilometre ve 3500 feete karlk gelmektedir.


siyye halifeleri zamannda, hicri 306, miladi 886da3, bu ehrin nfusu Mslman oldu.

Bundan sonra kurulan ehir Beylegandr ki, onu ran ve Fars ahlarndan biri olan Padi-

ah Kubad yaklak bin be yz yl nce yaptrmtr. O, Kr nehrinden, geni Beylagan

dzlne kadar byk bir kanal atrarak, orada bir ehir kurdu ve etrafnda Knde-

lenaydan Gargaraya kadar kyler kurdu, cemaati yerletirdi ve snrlarn belirledi.

Ahali oralarda ekinler, otlaklar, baheler yapp, kyler kurdular. Eski zamanlarda o b-

yk kanaln ad Barlas idi, imdi ise Govurark ad ile bilinir. Cengiz Han zamanna ka-

dar o ehirde, kanal ve kyler ayakta idi.

635 (1237/38) ylnda Cengiz Han'n ordusu gelip, Beylagan ehrini kuatt ve

birka aydan sonra ehri alp cemaatini yok etti. Karaba vilayetinin ile ve kylerinin

ahalisi Karaba ve irvan dalarna kat. Beylagan ehri ve o byk kanal bir mddet

harabe olarak kald.

Padiah Timur, Trkistan'dan Rum vilayetine (Trkiye-Osmanl) doru saldrya

geti. Rum hkmdar Sultan Yldrm Bayezidle savaarak, onu yendikten sonra, ora-

dan dnd, Beylagan ehrini yeniden imar etti, birok cemaat ve ahaliyi toplad ve kana-

l yeniden tamir ederek ehre getirdi. Buras, bir sre daha Safevi dnemine kadar abad

olarak kald. Safevi padiahlar ve Nadir ah zamannda ordularn Grcistan'a ve ir-

vana gidi gelii nedeniyle yine harabeye dnd, ehrin nfusu ise etrafa dald. (e-

hir) imdi de harabe halindedir.

nk bu, byk ve yararl bir kanaldr. Bu kanaln suyu ile sulanan tarlalarda

tahl, eltik, pamuk, ekil (dut) aalar ve dier her trl bitki ekilirse, bol rn elde

edilebilir. yle ki, bir etvert4 budaydan yirmi etvert, hatta ondan da fazla rn top-

lamak mmkndr. zellikle burann eltii ve msr bol olur. Eer bu bitkilerden bir

etvert ekilirse, yaklak elli etvert, hatta ondan daha fazla rn elde edilebilir. Bitkile-

rin ekimiyse ok kolaydr. yle ki, bu ii iki ba boa ile kolayca yapmak mmkndr.

Eer bu kanaldan gerekli ekilde ve uygun bir bir biimde yararlanlrsa, onun etrafnda

be alt bin aile kyler kurup, rahatlkla yaayabilir. Bu byk kanaldan baka, Arazdan

ekilmi birka daha kanal vardr. Eer her kanaln etrafnda yz-iki yz ailelik kyler

kurulsa, ahali, tahl, eltik ve pamuktan bol rn elde edip rahatlkla yaayabilir. Beyla-

gan ehri yz yldan fazla harabe olmasna ramen, Penah Han ve brahim Hann

3 Hristiyan tarihi doru gsterilmemitir, nk hicri 306 yl, 918 yl Haziran aynn 14nde balam, 919

yl.

4 Bir etvert 250 puda eittir. Put Rus l birimidir. Bazen put da denir. 1 pud (=16.38 kg or 36 lb).

214 Karaba Tarihi


egemenliinin ilk yllarnda bu kanallardan yararlanlm ve hanlar onlardan gelir elde

etmilerdir. Kanallarn adlar yledir:

Krek kanal, Luvar kanal, Mehmene kanal, Gemici kanal, Sar ark, Ayaz kana-

l, Tagay kanal, Han kanal.

kinci Blm

Karaba Vilayetinin Tabiilii, Eski Adet ve Kurallar Hakknda

ran'da olan cennetmekn Safevi sultanlarnn dneminde:

Karaba vilayeti ve Dizak, Verende, Han, ilebrd, Taltan oluan Ermeni

Hamse5 ileleri ve illeri rahmetli Nadir ah zamanna kadar Gence beylerbeyinin hk-

mne tabi olmutur. Cevanir, Otuziki, Bergat ve dier baka iller arasnda kk

hanlarn olmasna ramen, bunlarn hepsi Yelizavetpol beylerbeyine balyd. Nadir

ah, Tiflis, Gence, revan, Nahvan ve Karaba vilayetlerini, Rum halk ve ordusunun

elinden alp kendi emrine geirdikten sonra, Karaba vilayeti yine ksa sre Yelizavetpol

beylerbeyine tabi olmu ve baz dnemlerde de Azerbaycan serdarnn emrine gemitir.

Her ilin ve ilenin hanlar ve melikleri vard. Bunlar Azerbaycan serdarnn istei zeri-

ne padiahn emirlerini yerine getiriyorlard. Bu durum, Nadir ah'n Hicri 1160, Miladi

1743te6 ldrld gne kadar devam etmitir.

nc Blm

Merhum Penah Han'n Asl Kkeni ve Karaba Vilayetindeki Hkm-

darl Hakknda

Merhum Penah Han'n ailesi Dizakn Cevanir ilindendir. Bu il eski zamanlarda

Trkistan'dan gelmi Behmenli boyunun bir kolu olan Sarcal oymandandr. Bunlarn

atalar Cevanir ili arasnda nl, tannm, merhametli, mal mlk sahibi olmu insan-

lard.

Merhum Nadir ah, Karaba, Gence, Tiflis ve irvan eyaletleri aldktan sonra,

ehir ve kasabalardaki grp tand her cesur ve i bilin insan yanna arp, kendi

yakn alanlar arasna alr ve onu para, sayg ve makam sahibi yapard. Bylece halk

arasnda Penah Ali Bey, Sarcal Cevanir ad ile hret bulmu, her ite ayr bir yere

5 Hamse-belik demektir. Ad geen be ileye hamse denilirdiler.

6 Hicri 1160 yl miladi 1747 ylna eittir. Nadir ah da 1747 ylnda ldrlmtr.


sahip olmu, isim kazanm, sava ve mcadelede ei ve benzerine stn gelen ve zel-

likle merhum Nadir ahn, Osmanl birlikleri ile yapt savalarda kahramanlk gs-

termi ve Penah Han da kendi yanna gtrmtr. O da gerek yolculukta, gerekse

evde sadakatle hizmet etmeye alp, ahn yannda makam ve hrmet sahibi olmutur.

O, verilen tm grevleri yerine getirirdi.

Birka yl byle geti. Nadir ah'n ona kar merhameti gnden gne artmak-

tayd. O, rtbe ve makamda tm eitlerine kar ne geti. ah'n evinde ve halk arasn-

da olan bir ka kt niyetli kii, kskanlk deti gerei, gizli sakl Penah Han, merhum

Nadir ah'n yannda o kadar ktlediler ki, merhum ah'n ona kar olan sevgisini

husumete evirdiler. in gereinden haberdar olan Penah Han, can korkusundan, ah

Horasan'da olduu zaman, frsat bulup birka akrabas ve yakn adam ile 1150 (1737/38)

ylnda Karaba vilayetine kat. ah katn haber alarak, onu yolda yakalamak iin

mteakip atllar gnderdi. Fakat mmkn olmad. Azerbaycan serdarna, Gence, Tiflis

ve irvan hkimlerine kati fermanlar gnderildi ki, Penah Han nerde bulurlarsa, tutup

ahn huzuruna gndersinler. ah'n emriyle Penah Han'n ailesini ve akrabalarn oka

incitip, ceza verdilerse de fayda vermedi.

Penah Han Karaba toprana ulap zamann yakn adamlar ile birlikte gh

Karaba'n dalarnda gh da eki vilayetinin Gabele ilesinde geiriyordu. O zaman

yaklak, on be yanda olan byk olu brahim Halil Han, Horasan'da, kendi evlerin-

de yayordu. Birka zaman sonra o da muhterem babasnn ardndan Karaba'a geldi.

Bu durum iki- yl devam etti. Nihayet, Nadir ah, hicri 1160 ylndan (1747) y-

lnda ldrld. Penah Han, Karaba'n ortada kalm ahalisi arasnda ortaya kt, be-

cerikli delikanllar bana toplayp, Gence, Nahvan vb. yerleri yamaya balad. Ya-

nnda bulunan tm delikanllar ve kendisinin yakn adamlarn mal-mlk, elbise, at ve

silah sahibi yapt. Bu dnemde haber ulat ki, bir zamanlar ah tarafndan Horasan'a

gnderilmi Cevanir ve baka ehirler kendiliinden topyekn oradan tand, vatanla-

rna geri dnd. Penah Han, yannda bulunan kiilerle birlikte Karaba illerini karla-

mak iin Irak ve Azerbaycan snrna kadar gitti. Onu sa salim gren, cariye ve yardm-

clarnn okluunu gzlemleyen tm ehir ahalisi ve akrabas sevindi ve Penah Han'la

beraber Karaba toprana girdiler. Herkes nceki yurduna gidip rahatland. ehirlerin

cemaati yokluktan km, soyulmu, ile ekmi ve yoksul olduuna gre Penah Han,

onlarn ve kendi akrabalarnn becerikli genlerin birounu kendi tarafna ekerek ir-

van, eki, Gence, revan ve Karaba vilayetlerini yamaya balad. Tm delikanllar

216 Karaba Tarihi


mal-mlk sahibi yapt. Mal, at ve hilat datmakla, baka insanlarn da samimiyetini

kazand; muhalefet edenleri ise ldrmek ve cezalandrmak yoluyla tabi etti. Cevanir,

Otuziki ve baka ehirler ve kylerin ahalisinden hibir kimse Penah Han'n emrinden

kmaya cesaret edemezdi.

irvan ve eki yneticileri Penah Han'n Karaba vilayetinde byle bir bamsz-

lk arzusunda olduunu grp-duyunca, onu kendileri iin zararl saydlar. Her ikisi

Penah han ortadan kaldrmak iin ittifak yaptlar.

Hatta Karaba'n Ermeni Hamse ileleri ona tabi olmad zaman (Penah Han)

evre hanlarn kendi zerine hcum etmeleri halinde, aile ve akrabalarnn, hizmeti ve

yakn adamlarnn ve (ehir-boy-soy) byklerinin korunmas iin ehirlerin arasnda

uygun bir yerde hemen bir kale yaplmasn gerekli grmt. Meveretten sonra, imdi

Kebirli ilesi iinde bulunan Bayat kalesinin kalesi yapld. Ksa zamanda salam duvar

ve hendek hazrland, pazar, hamam ve cami yaptrld. Han, tm ailesini, akrabalarnn

ve el byklerinin yaknlarn oraya toplad. evrede bulunan halk, hatta Penah Han'n

terakkisinin, onun tavr ve muhabbetini duyan Tebriz ve Erdebil vilayetlerinin birok

ahalisi ve sanatlar bile kendi aileleri ile birlikte gelip Bayat kalesinde yerletiler. Bayat

kalesi Hicri 1161, Miladi 1745 ylndan bir ylda ina edilmitir.

Bayat kalesi salamlatktan ve Penah Han'n halk arttktan sonra, onlardan faz-

laca zarar gren irvan ve eki hkimleri ittifak yapp, Penah han ortadan kaldrmak

iin byk bir orduyla Bayat kalesine hcum ederek onu kuattlar.

Merhum Penah Han, her iki- gnde bir kez akrabalarnn ve kendi boyunun

tannm atllar ve baarl hizmetileriyle birlikte kaleden dar karak, neredeyse

dman ordusu arasnda byk meydanda savayor, kahramanlklar gsteriyor, irvan

ve eki ordusuna kar galip gelerek kaleye dnyordu.

irvan ve eki hanlar7 hibir ey yapamadlar. Kuatma bir aydan fazla srd.

Her gn askerlerinin lmesi, at ve eeklerinin yama edilmesini gren hanlar piman ve

perian halde ekip gittiler ve herkes kendi vilayetine geri dnd. Zamannn kmil

adamlarndan olan eki vilayetinin hkimi Hac elebi dnerken u szleri dedi: Penah

Han bir han idi. Biz geldik onunla kavga ettik ve bir ey de yapamadk. Biz imdi onu

ah yapp dnyoruz.

7 Kerim Aa Fatih, eki Hanlarnn Muhtasar Tarihi, ev.: Muhammet Kemalolu, Turan-lim, Fikir ve

Medeniyet Dergisi, Say: 18, stanbul, 2013, s.125-139.


Bu olaydan sonra, hkimiyet ve bamszl gnden gne artmakta olan Penah

Han, Ermeni Hamse illerini kendine tabi etmek fikrine sarld. lk nce ilebrd, Tal ve

Dizak melikleriyle husumeti olan, Verende ilesinin eski meliki Melik ahnazar Bey,

merhum Penah Hana itaat etmeyi uygun grp, onun (teklifini) kabul etti ve var gcy-

le ona dostluk ve samimiyet gsterdi. Penah Han da sayg ve devlet sahibi olan byle bir

byk zatn itaat etmesini kendisi iin mutluluk sanp, ona kar sayg ve hrmeti gn-

den gne artrrd

Han ilesinin meliki bir sre dmanlk ederek dirense de, sonunda (hana) tabi

oldu ve merhum Penah Han tarafndan atalarndan kalm ve imdi de mevcut olan

kendisinin ayrca mlkne atad. Btn Han ahalisi itaat ederek verilen hizmetleri

doruca yerine getiriyorlard. Dizak, ilebrd ve Tal melikleri ise birka yl ona d-

manlk yaptlar. Sonunda, bask ve gerekli tedbirlerden sonra (onlar da) itaat ettiler.

Be yl Bayat kalesinde yaadktan sonra, etraf dman sarp sarmalad iin

burada ebedi ehir ve kale yapmann gereksizlii grld (tavsiye grlmedi). Karaba

topraklarndaki hayvanlarnn dmanlarla yaplan mcadele zamannda, salam, ge-

ilmez dalarda koruyabilmeleri iin kalenin Karaba dalarna bitiik bir yerinde ya-

plmas gerekli grld. ah emesinin stnde Ternekt8 adl yerde yaayan Han

ilesinin ahalisi hep Penah Hana kar dmanlk besleyerek, onunla dmanlk ettikle-

rinden (Penah Han) ncelikle onlarn fitnesinin gidermeye karar verdi. Svari ve Piyade

orduyla zerlerine gitti. Han ilesinin ahalisi iki bini tfekli ve aileleri ile birlikte Ball-

kaya yaknnda bulunan salam bir yerde snp, dmanlk ve direnie baladlar.

Merhum Penah Han, onlarn mevziisine saldrd. gn kesintisiz iddetli bir sava

oldu. nc gn Penah Han onlarn mevziisini ald...

Byle bir geilmez yerin ve iki bin kadar silahl adamn salam mevziisi, Penah

Han'n eline getikten sonra evredeki ahalinin ve Hamse ileleri halk byk bir korku

sard. Onlar Penah Han'la gh bar ve uzlama iinde yayor, gh da ona dmanlk

yapyordular. ok fazla nfusu cemaati ve devleti olan ilebrd ve Tal blgelerinin

eski melikleri Melik Hatem ve Melik Usub Beyle birka kez savald. Sonunda onlar

direnemedi, bir sre zor geitleri olan yerlerde, derin derelerde, yksek dalar banda

yaadlar. Ekinlerine, balarnn ve hayvanlarnn Penah Han'n adamlar ve ordusu ta-

rafndan paylaldn ve yama edildiini, yaamlarnn ktletiini grp, bktlar;

8 Ternekt-Terter ayn orta akm ksmndadr

218 Karaba Tarihi


evlerini, balarn ve ekinlerini terk ederek, Gence taraflarna katlar ve yedi yl Gence

ilinde ve emkir ilesinde kaldlar.

Penah Han, Han ahalisinin fesat ve adavetinden kurtulduktan sonra, Han il-

esine ayrca bir melik belirledi. (lenin) geride kalan ahalisi ona itaat etti.

Bu olaydan sonra, imdi ahbula ad ile nl olan Ternekt kalesi yapld. Al-

nan karara gre Bayat kalesini terk ettiler. ahbulandaki byk eme yannda kale

yaptlar, onun etrafnda yksek yerde geni duvar rdler, pazar, arsu (meydan), ha-

mam ve cami ina ettiler. Hicri 1165 (1751/52) ylnda, ehir cemaatinin tm evleri-

byklerin, sanatlarn, Han'n yakn adamlarnn ve hizmetilerinin (ailesi) ahbula

kalesine aktarld.

(Han), tamamen bamsz olarak -drt yl ahbulanda yaad. Merhum ha-

nn gnden gne artmakta olan bamszlk hreti, adamlarnn fazlal ve kudretinin

sesi etrafa yayld. irvan, eki, Gence, revan, Nahvan, Tebriz ve Karada Hanlar,

Penah Han'n yanna eli ve mektup gnderip, onunla dost ve mttefik olmak istedikle-

rini bildirdiler. O da hanlarn bazlaryla ile akraba oldu. Nahvan, Tebriz ve Karada

ynetimi altnda olan Nahvan'n Zengezur, Tebriz'in Kapan ve Karaban uldur ve

Meri9 ilelerinden el uzatarak tamamna sahip oldu. Onlar, Karaba'n baka halklar-

na katarak, hepsine melikler ve sultanlar tayin etti. Herkes merhum Penah Han'n emri-

ne girdi ve imdi de yledir.

Drdnc Blm

Merhum Penah Han'n Adna Hanlk Ferman Yazlmas Ve Onun

Hkimiyeti Hakknda

Merhum Nadir ah ldrldkten sonra, yeeni Aligulu Han, Adil ah10 lakaby-

la merhum Nadir ahn ahlk tahtna kt. Adil ah, tarafndan Azerbaycan lkesine

serdar tayin edilmi Tebriz ehrinde yaayan Emir Aslan Han, Penah Han'n Karaba'da

9 Ayrntl bilgi iin baknz: Bayramov, brahim, Meri Toponiminin Etimolojisi Hakknda, ev.: Muham-

met Kemalolu, ANEMON, Mu Alparslan niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:1, Say:2, Aralk,

2013,s.63-68.

10 A. Bakhanov yazyor ki, o, Aliah lakabyla tahta kmtr (Bkz. A. Bakhanov,Glstani-rem, Bak,

Azerbaycan SSR A Yaynclk, 1951, s. 159).


olan bu ekildeki bir hret ve bamszln duyunca, kendi adyla ona (hediye olarak)

at, kl ve hilat gndererek, onu Adil aha itaat etmeye davet ve tevik etti11.

Merhum Penah Han, onun elilerine layk olan sayg ve yaknl gsterdi. Ylla-

rn baarl, muteber, tannan muhtarlarndan birka kiiyi elilerle birlikte Emir Ars-

lan'n yanna gnderdi. nk henz imdilik bir bylesine bir evket ve devlet sahibi

olan Emirle dmanlk yapmann ve savan zaman deildi. (te yandan) evrede bu-

lunan baz vilayetlerin hanlar, szde bir dostluktan ve sadakatten dem vurmalarna

ramen, kalpte Penah Han'n ktln istiyorlard. Bu yzden o, Adil ah'n devleti-

ne itaat etmeye hazr olduunu ve ona hizmet edeceini belirterek, sadakatini gsteren

cevaplar ve hediyeler gnderdi.

Serdar Emir Aslan, byle bir itaati ve elilerin geliini Adil ah devleti iin byk

bir hizmet kabul edip, Adil ah'n huzuruna mektup yazd.

Hicri 116112, Miladi 1745 ylndan ilk ylnda Adil ah'n (Penah Hana) Han ad

verilmesi ve Karaba Hkimlii grevine atanmas hakknda imzalad kararname de-

erli hilat, altn eerli at ve talarla sslenmi klla birlikte Serdar Emir Arslan'n yakn

adam araclyla, o zaman yaadklar Bayat kalesine gelip ulat. Serdar Emir Aslan

kendisi de Penah Hana ayrca yardmlar gndermi, Penah Han'n eli sfatyla gnder-

dii muhtarlara hilat ve bahiler verip, onlara sayg ve sevgi gstermiti.

Bylece hanlk ve yneticilik ad Penah Hana ilk kez merhum Nadir ah'n ye-

eni Adil ah'n ferman ile verilmiti.

Az bir zaman sonra Penah Hana haber ulat ki, merhum Nadir ah'n olu ah-

ruh Mirza, Adil ah olarak adlandrlan Aligulu Han ldrerek, Horasan'da ahlk tah-

tnda oturmu ve Irak, Azerbaycan ve Fars topraklarnda karklklar kmtr.

O zaman Penah Han, Gence, revan, Nahvan ve zellikle Erdebil eyaletlerini ele

geirmek ve o yerlerin hanlarn kendine tabi etmeye karar verdi. Az bir srede onlarn

bir ksmn zorla, bir ksmn ise mektup ve eli gndermek ve akrabalk yoluyla kendi

itaati altna ald. zellikle, Sarcal Dergahgulu Beyi Erdebil'e ynetici yapt. Gence

Hanzadelerinden istedii kiiyi ynetici yapyor, istemediini ise grevinden alyordu.

11 Mirza Adgzel Bey yazyor ki, Emir Aslan Han Penah Ali Beyi grmek arzusu ile gelip, onunla bulutu.

Bkz. Mirza Adgzelbey, Karabaname, Bak, Azerbaycan SSC. A Yaynclk, 1950, s. 55.

12 Hicri 1161 yl, miladi 1748 ylna eittir.

220 Karaba Tarihi


O vilayetlerin hanlarnn ocuklarndan birkan rehin ad ile tutsak adyla ahbula

kalesinde tutuyordu.

Bu durum, Muhammed Hasan Han Kacarn Mazenderan, Irak Azerbaycan taraf-

larnda kendini bamsz ilan ettii gne kadar devam etti. Devlet almalarn bir an

bile unutmayan merhum Penah Hann i ve becerikli adamlar, Han'n emrine gre da-

nmak iin toparlanp dediler: Merhum Nadir ah vefat ettikten sonra bizimle Aligulu

Han ve Serdar Emir Arslan'n arasnda bar, ittifak ve dostluk ilikisi devam etmektey-

di. imdi byle bir mnasebet ve dostluk ilikisi bizimle Muhammed Hasan Han ara-

snda muhtemelen olamayabilir. evre hanlara da bir o kadar inanmyoruz. Onlarn

Muhammed Hasan Han zerimize tahrik ederek, onunla birlikte bize kar kacaklar

ihtimali vardr.

(Byle bir durumda) Karaba'n illeri, tannm adamlar Kzlba askerinin aya

altnda ezilir, biz ise ahbula kalesinde yle bir kuvvetli dmann ve evre hanlarn

karsnda direnemeyebiliriz, tamamen yok oluruz. O yzden bu iin zmn nce-

den halletmek gerekmektedir. Biz gerek dalarn iinde salam ve geilmez yerde ebedi

ve sarslmaz bir kale yapalm ki, onu gl dman bile kuatamamal. Kalenin bir taraf

dalarda olan ehirlere baksn ve etrafmzla olan bamz, ilikimiz (bir an bile) kesil-

memelidir.

Bu tavsiyeyi her zaman iyilik gsteren Melik ahnazar Beye sylediler ve onun

tavsiyesi ve klavuzluu ile ua kalesini inaya karar verdiler. Hann birka uzman ve

bilgili adam gidip, kalenin yerini ve evresini inceledi. Kalenin iinde iki- emeden

baka akarsu yoktu. Bu emenin suyu ise neredeyse kaledekilere yetmiyordu. Ona g-

re, tahmin edilen yerlerde kuyu kazdlar ve burann birok yerinde su kuyular amann

mmkn olduunu anladlar. Bu haberi merhum Penah Hana ilettiler. (Han) sevinerek,

birka yakn adam ile buraya geldi, buray inceledi, kararl bir ekilde kalenin temelini

att.

Hicri 1170, Miladi 175413 ylnda ahbula kalesinin sakinleri olan tm raiyetleri-

ayann, meliklerin, mlazimlerin, ehirlerin ve bir sra kylerin muhtarlarnn ailelerini

g ettirip, bu kalenin iinde yerletirdi. O zamana kadar burada evler yoktu. Buras,

13 Hicri 1170 yl miladi 1756-57 ylna eittir.


dou tarafta, kalenin 6 verstliinde14 yaayan ua ehri ahalisinin ekin yeri ve otla

oldu.

Halk yerletirip, herkese, zellikle kendisi iin yurt ve imareti belirledikten son-

ra mahir ustalar, akll ve i bilen adamlarla kalenin hisarn rdrd. Merhum Penah

Han'n yaptrd duvar imdi harabe bir ekildedir. Sadece baz yerlerde duvarn kaln-

tlar grnr.

Kalenin yaplmasnda bir yl getikten sonra Aa Muhammed ah'n babas Mu-

hammed Hasan Han Kacar, Irak ve Azerbaycan ordusu ile ua kalesini almak ve mer-

hum Penah Han kendine tabi etmek iin Araz nehrinden geip kalenin 37 km uzanda

adrlar kurdurdu. Merhum Penah Han tabi etmek ve bylece ua kalesini ele geir-

mek iin ok dnd, nlemler ald. Bir ay orada kald. Fakat bu kadar ok askeri ol-

masna ramen kaleye yaklaamad. Aksine, Karaba'n baarl ahalisi Muhammed Ha-

san Han ordusunun at ve katrn ve dier hayvanlarn gerek ak, gerekse gizli olarak

yama ederek, ordusuna ok byk darbe vurdu.

O zaman, Kerim Han Zendin, Fars lkesinin iraz kentinde kuvvet bulup ve as-

ker toplayarak, Irak' ve Mazenderan almak niyetinde olduu haberi Muhammed Ha-

san Hana ulat. Muhammed Hasan Han, byle bir durumda kaleyi almak, Gence'ye,

irvan'a ve baka yerlere sahip olmak fikrinden vazgeerek, hzla Irak, Fars ve Mazen-

derana doru harekete geti. (Fakat) Kerim Han Zend, Muhammed Hasan Han gelince-

ye kadar tm Fars vilayetini, Irak ve baka vilayetlerin birok yerlerini ele geirip, Mu-

hammed Hasan Han'la savaa hazrlanmt. Dier taraftan da Muhammed Hasan Han

Azerbaycan'n, Gilann ve baka yerlerin kalabalk ordusu ile Kerim han korumak iin

rana-Perse doru hareket etti. Fakat ans ve devlet Allah vergisi olduundan, Mu-

hammed Hasan Han'n birka yakn adam ihanet etti ve onu ldrdler ve byk man-

sp ve armaan almak niyetiyle, ban kesip Kerim Han'n yanna gtrdler. Byle

alak ilerde, byklerin ve serdarlarn urad byle durumlarda hrmet ve sayg gs-

termek, serdarlarn zerine dtnden, Kerim Han, Muhammed Hasan Han'n katil-

lerini merhamet ve hediyeden mahrum ederek, dierleri de iyi aalarna-hanlarna kar

byle bir ihaneti yapmasnlar diye onlara cezalandrd.

Muhammed Hasan Han olayndan sonra, Nadir ah'n serdarlarndan biri olan

Urmiyeli Feteli Han Afar, devlet iddiasyla Urmiye vilayetinde bakaldrarak, tm

14 Bir Rus uzunluk l birimidir. 1,0668 kilometre ve 3500 feete karlk gelmektedir.

222 Karaba Tarihi


Azerbaycan' ald. Merhum Penah Han'n yanna mahir eliler gnderip, onu itaate ve

ittifaka davet etti. Fakat Penah Han byle serdarlara itaat etmeyi hakl olarak, kendisi

iin eksiklik ve utan kabul edip, elileri kaba cevaplarla geri evirdi.

Eliler dnp (yerlerine) ulatktan sonra Feteli Han, Azerbaycan, Urmiye ve di-

er vilayetlerin ahalisinden ok asker toplayp kaleyi almak, Karaba' ele geirmek ve

Penah Han ortadan kaldrmak amacyla ua kalesine gelip kalenin 9 km uzanda

kamp kurdu.

Gizlice merhum Penah Hana dmanlk besleyen ilebrd ve Tal ilesinin me-

likleri Feteli Han'n yanna gittiler. Onlar, alt ay kalenin yaknlarnda kaldlar. Her bir-

ka gnde bir, merhum Penah Han'n ordusu ile Feteli Han ordusu arasnda arpma

oluyor ve her defasnda merhum Penah Han'n ordusu Kzlba ordusuna galip geliyor-

du. Bu srete baarl olamayan Feteli Han (durumunun) gnden gne zorlatn ve

yenildiini (arttn) dnyordu.

Nihayet, bir gn, kendisinin tm atl ve piyade birlikleri ve ad geen ilelerin

meliklerinin piyadeleri ile birlikte saldrya geip, ua nehrinden geerek, kalenin ya-

rm verstliine ulat.

Bir taraftan da Penah Han, tannm yiit delikanllar, ehirlerin bunun yan sra

Verende ve Han mahallerinin yetenekli tfeklileri ile birlikte, dier taraftan ise kentle-

rin svari kumandanlar merhum Penah Han'n cesur akrabalar ile beraber saldrarak

Feteli Han ordusunu savatan vazgeinceye kadar onlar derin derelerde ve dar geit-

lerde tutup ldrmeyi srdrdler.

Bu saldrda Feteli Han'n ordusunun, yaklak iki bin kadar yaya ve svarisi yok

oldu ve esir dt. Malup olan (dman) sonsuz perianlk ve pimanlkla kendi kam-

pna dnd. Penah Han ise esirleri ve ele geen ganimeti alp, zafer ve galibiyetler kale-

ye geldi.

Bu olaydan sonra Feteli Han Afar, ordusunun yenilgisi ve k mevsimi yaklat-

iin, bar ve uzlama nerdi. Mahir eliler gnderip, sz verdi ve yle vaatte bulun-

du: Eer Penah Han, askerimden ald esirleri geri verirse, benimle ittifak ve dostluk

yaparsa, kzm onun byk olu brahim Halil Aaya vereceim. (Bylece) ebediyen

akraba ve dost olacaz. Tabi ki brahim Halil Efendiyi bana gndermek artyla bunu

yapacam. O ise orduda erbet iilip, nikh kyldktan ve iki- gn burada (misafir)

kaldktan sonra geri dnsn.


Penah Han emin olsun diye brahim Halil Aa dnnceye kadar kendisinin ev-

lad ve akrabalarndan tannm ahs teminat ad ile bulundurmas iin Penah Han'n

yanna gndermiti.

Merhum Penah Han, Feteli Han'n yeminine, ailesini ve akrabalarn gnderme-

sine inanp, brahim Halil Aay birka muhtar ile Feteli Han'n ordusuna gnderdi.

Feteli Han, bu haberi duyunca sevindi. ocuklarndan birkan onu karlamak iin

gnderdi. brahim Halil Aay sayg, atafat ve arklarla-mzik ile orduya getirdiler.

Saatin ge olduunu bahane ederek, brahim Halil Aay iki gn ordugh ve keyif mec-

lislerinde beklettiler. Bu sre ierisinde kaleye, Penah Han'n yanna defalarca gvenilir,

tatl dilli adamlar gnderip, adetleri zere insanlar aldatmak-kandrmak ve kendi ile-

rini yapmak iin tm hileleri ve yaplmas gereken resmi treni yaptlar. O iki gnn

ierisinde esir ve tutsaklarn kurtardlar. nc gn ise brahim Halil Aay ve muh-

tarlar tutsak gibi, kendileriyle beraber alp gittiler ve Urmiye kalesine ulancaya kadar

hibir yerde durmadlar.

Bu olaydan dolay merhum Penah Han ve Karaba'n o ayanlar ok perian,

piman oldular. Nihayet, zlmenin, pimanln faydasz olduunu dnerek, bra-

him Halil Aay kurtarmak ve Fethali Han korumak iin tavsiye ve tedbirler almaya

baladlar.

Perverdigari-alem (Allah, M.K), insi-cinsi yaratan yaratc, her an ve zamanda,

doru, vefal ve hakka inanan adamlarn dostu ve yardmcsdr. zellikle o, ahd ve s-

znde duran, alaklk ve pimanlkla sonulanacak hile ve ktlkten kaan kiilere

baar ve zafer verir. Buna gre de byle bir zamanda Irak ve Pers topraklarnda devlet

sahibi olmu Kerim Han Zend, Allahn yardmyla tamamen bamsz oldu. O, ad ge-

en Fethali Han'la dmanla balad, kendi akrabalarndan bir kiiyi15 Feteli Han ile

savamak iin onu Irak ve Fars birlikleri ile Azerbaycan'a gnderdi, Feteli Han da bu

haberi duyunca, Kerim Han'n ordular gelmeden, Azerbaycan'n ve evre (nahiyelerin)

tm birlikleri ile onun karsna kt. ki tarafn ordular sfahan yaknlarnda savaa

baladlar. Kerim Han'n ordusu malup, ordu komutan olan akrabas ise sava meyda-

nnda ld. Feteli Han zafer kazanp, Irak vilayetinin bir ksm yerlerini de aldktan son-

ra geri dnd.

15 Mirza Adgzel Bey yazyor, Kerim Han Zend, Feteli Han'n savana kendi kardei skender beyi gn-

derdi. Bkz. Adgzel Bey, a.g.e., s. 77.

224 Karaba Tarihi


Bu olaydan sonra Kerim Han Zend, intikam almaya karar verdi. Byk bir or-

duyla Fars vilayetinden hareket ederek, Fethali Han yok etmek azmiyle Azerbaycan'a

yneldiler. Azerbaycan'a ulamadan bir gvenilir adamn merhum Penah Han'n yan-

na gnderip, ona kar olan ltuf ve masumluunu ve onunla mttefik olmak istediini

bildirdi. Gnderdii mektubunda yle yazmt: Feteli Han bizim sadece dmanmz

deil hatta kanlmz-hasmmzdr. Size kar da olduka alak iler yapm, yeminini,

peymann bozmutur. Senin olunu hile ve desise ile gtrp esir etmitir. imdi var

gc ile bize yardm etmeli ve bu ite hibir eyden imtina etmemelisiniz. nk inti-

kam alrsak ve olunu kurtarrsak, siz sevindiiniz gibi biz de arzumuza ulam olaca-

z.

Penah Han yalanc ve sinsi dman ortadan kaldrmak iin karsna km by-

le bir tesadf, ganimet bilip, muntazam ordusu ve Karaba'n tannm svarileriyle

Azerbaycan topranda Kerim Han'la bulutu. Kerim Han, ona kar byk izzet ve

sayg gsterip, hilatler verdikten sonra, Fethali Han birlikte def etmek iin Urmiye

vilayetine doru yola ktlar.

Feteli Han da altndaki vilayetlerin kalabalk ordusu ile onlarn karsna kt.

Her iki ordu savaa balad. Nihayet, Feteli Han malup olup Urmiye kalesine ekildi.

Birka gn sonra, itaatten baka are grmeyip, Kerim Han'n ise umut verici vaatlerini

duyup, onun yanna geldi16. Kerim Han Urmiye kalesini ele geirip bamsz oldu.

ran'da imdilik bamsz bir kral olmad iin Kerim Han, kendisine ran ah-

nn vekili ad ve lakab verip diyordu ki: Bir padiah ortaya kp tahta oturmaynca

ben padiahn vekiliyim. Bu nedenle Kerim Han vekil adlandrrdlar. O, Urmiye'de

tutsak olan brahim Halil Aay zindandan braktrp kendi yanna ard, ona at, kl,

hilat ve Karaba Hanl ve hkimiyeti fermann verip, sayg gsterile Karaba'a

uurlad. Penah Hana kar olan muhabbetine gre ona ihsan ve yaknlk gsterip, Ba-

na kar gsterdiin sadakatin ve yardmn bedelini vermek iin bir sre benim yanmda

kalman rica ediyorum. Onu yannda iraz'a gtrd.

Merhum brahim Halil Han Karaba'a geldi. Karaba'n ve dier vilayetlerin

halk ona itaat etti, o ise hkmet ve hanlk tahtna kp kimseye itaat etmeden, bam-

sz olarak hkmetmeye balad.

16 Bakhanov'un yazdna gre bu olay 1176 (1763) ylnda vuku bulmutur (Bkz. A. Bakihanov, a.g.e., s.

165).


Merhum Penah Han az bir sre Kerim Han'n bakenti olan iraz'da kaldktan

sonra eceli geldi, iraz'da Allahn rahmetine kavutu. Cenazesini byk sayg ile Kara-

ba'a gnderdiler, imdi Adam ad ile tannan, kendisinin satn ald helal mlknde

gmdler. Allah ona rahmet etsin.

Srecin gidii ve yaanm olaylardan da anlalmaktadr ki, merhum Nadir ah

ldkten sonra rahmetli Penah Han on iki yl sren iktidar dneminde hep fetih, zafer,

uur ve devlet sahibi olmutur. Azerbaycan vilayetinin ou onun hkm ve itaati al-

tnda idi.

Kerim Han, Fethali Han kendisiyle beraberinde gtrp, sfahan'n yaknlarn-

da, akrabasnn savata ldrld yerde ldrd. (Bylece) ondan intikamn ald,

ayrca merhum Penah Hana yalan yere yemin ettii, hile ve desise yapt iin. Allah

onu cezasna kavuturdu. Hile ve yalan tohumundan nedamet ve zarardan baka bir ey

olmaz. Allah, hileyi, yalandan yemin etmeyi ve ahdi bozmay kullarna yasaklamtr.

Tecrbeyle tasdik olmutur ki, dostuna, kendisine iyilik edene, byne yalan syle-

yen, hile ve ihanet eden, Allahn emriyle bykle ulam byk zatn merhametini

saymayp, ona hor bakan kiinin cezas hep zarar ve pimanlk olmutur. Allah dl ve

ceza verendir. (O), hayr ie dl, er ie (ise) ceza verir.

Beinci Blm

Merhum brahim Han'n Hkimiyeti ve O Zamann Kurallar ve Olayla-

r Hakknda

Merhum brahim Han, Hicri 1174-Miladi 1756 17 ylndan 1221 (1806) ylna kadar

Karaba hkmeti tahtnda oturmu, ran ve Rum padiahlarna itaat etmeden ve boyun

emeden bamsz bir ekilde hkm srmtr. O'nun hkm ve emri irvan, eki,

Gence, revan, Nahvan, Hoy, Karada, Tebriz, Erdebil vilayetleri ve hatta Maraa, Irak

ve Azerbaycan snr olan Kaplankuhta bile geerdi. Vilayetlerin hanlar merhum bra-

him Han'n hkm ve emri ile atanr veya grevden alnrlard18. O, Avar ve Dastan

17 Hicri 1174 yl 1760-61 ylna eittir. Mirza Adgzel Bey yazyor ki, brahim Han Karaba, ynetime 1173

(1759) ylnda atanmtr.

18Burada mellif aktan aa mbalaa ediyor. evre vilayetlerin hanlarn byk etkisi olmasna ramen

brahim Han, ran devletinden izinsiz hanlar ayarlamak veya grevden almak iktidarna sahip deildi.

zellikle, Tebriz, Hoy, Maraa ve revan hanlar hibir zaman ondan bamsz olmamlardr. Bu abart

Mirza Adgzel Beyde de gzlenir. Tahmin edilebilir, Mirza Adgzel Bey eserini yazd zaman Mirza

Cemal'in kitabndan yararlanmtr (Bkz. Mirza Adgzel Bey, a.g.e., s. 77).

226 Karaba Tarihi


Valisi mme Han Nusal Han olunun muhterem ablasn alarak onunla da akraba ol-

mutu. Zaruret srasnda brahim Han, Dastan ve Lezgi vilayetinden asker isteyerek,

onu mme Han ve baka askerlerle birlikte Karaba vilayetine gtrp kendi evlad,

kumandanlar ve Karaba ordusu ile gerekli yerlere gnderir, istedii kiiyi uyarr ve

itaati altna alrd.

Ayrca, ahseven, Karada, Hoy ve Gence vilayetlerinin hanlar ile de akraba ol-

mutu.

Bunlarn hepsi ya g, ya da akrabalk yoluyla onun itaatini yrekten kabul et-

milerdi. O, hatta Tebriz ve Karada vilayetlerinin baz illerini kendi tannm kuman-

danlarna balamt ki, onlarn gelirinden yararlansnlar. Kral ad tamad iin, b-

rahim Han'n devlet ve ycelii-ululuu ran padiahlarnn byklnden eksik de-

ildi. Ad geen vilayetlerin hanlarnn ocuklar hep ua kalesinde, merhum brahim

Han'n yannda rehin olarak yayorlard.

Bu durum, iraz'da rehin olarak tutulan Aa Muhammed Han Muhammed Ha-

san Han olu Kacarn, Kerim Han'n vefatndan sonra, (o ehirden) kat gnlere ka-

dar devam etti.

Saltanat davasnda (olan Aa Muhammed Han) birka yl uratktan sonra Irak

ve Fars alp, Tahran ehrini bakent yapt. O, Hicri 1107 (1695-96) ylndan19 Azerbay-

can vilayetine gelip, revan ve Tal vilayetinden baka Araz'n gney tarafnda bulunan

tm vilayetleri ald.

Bu olaylardan nce, brahim Hana hilat, kl, altn eyer ve esbabl at gnderip,

itaate davet etmiti. Aralarnda zahiri sayg ve grnrde-szde bir itaat vard. Eli gelip

gidiyordu. Yani brahim Han, rehin ad ile tatl dilli, becerikli bir kii olan Mirza Veli

Baharl ile birlikte kuzeni Abdussamed Beyi onun yanna gndermiti. ah da onlara

olduka sayg gsterip, kendi yannda tutuyordu.

Bu arada Aa Muhammed Han, Kirmanda saltanat iddiasnda bulunan dma-

n, yetenekli ve cmert Ltfeli Han Zende galip gelip, Kirman ahalisinin hepsini yok

etti. brahim Han'la Aa Muhammed ah'n arasn bozabilecek baz olaylar ortaya kt.

Abdussamed Bey, Mirza Veli Baharl ve birka cariyesi ile Kirman kat. Bunlarn ardn-

dan atllar gnderildi. Atllar gece gndz yol giderek, onlarn nne geip, Serem k-

y ahalisine haber verdiler. Atl ve yayalar Kzl zen nehrinin kenarnda yolu kesip

19 Bu tarih yanltr; 1207 (1792-1793) tarihli olmaldr.


Abdussamed Beyle savatlar. Abdussamed Bey kurunla dizinden yaraland. Onu ar-

kadalar ile beraber yakaladlar. Mirza Veli de yakaland. Abdussamed Bey o yaradan

dolay orada vefat etti. Baka esirleri Mirza Veli ile birlikte ahn yanna gtrp, Tahran

kentinde hapsettiler.

Aa Muhammed ah, ua Kalesi yaknlarnda olduunda merhum brahim

Han'n elileri bazen onun yanna gelip gelirlerdi. Bir gn Aa Muhammed ah, brahim

Han'n isteklerinden dolay sinirlenerek tutsaklarn infaz hakknda ferman kard.

Onun emriyle Mirza Veliyi Tahran'da topun azna kapatp attlar. On kiiden oluan

baka esirleri de ldrdler. Onlardan hibirini sa brakmadlar. Allah onlara rahmet

etsin.

Altnc Blm

(Baz) Olaylar ve Aa Muhammed ahn lm Hakknda

brahim Han'la Aa Muhammed ah'n mnasebeti bozularak aralarnda krgn-

lk meydana geldiinden (ah) 1209 (1794-95)-ylnda Tiflis, revan, Karaba ve Tal

eyaletlerini ele geirmek iin byk bir ordu ve kalabalk bir askerle Azerbaycan'a do-

ru hareket etti. ncelikle, kumandanlarnn en by olan Aligulu Han ahseveni

baka hanlarla birlikte revan kalesinin zerine gnderdi. Kendisi ise tm Irak, Fars,

Azerbaycan ve Horasan birlikleri ile ua kalesinin yrd, kalenin 9 km uzanda, G-

vahan kararghnda ordusunu yerletirdi.

Tiflis Valisi evketli rakli Han, revan hkimi Muhammed Han ve Tal hkimi

Mir Mustafa Han, Aa Muhammed ah'a itaati kabul etmeyeceklerini ve birbirine yar-

dm ederek, mttefik olacaklar hakknda brahim Han'la yemin etmilerdi. (Buna gre

brahim Han) Karaba topraklarnn bir ksmn Tiflis'e, bir ksmn ise irvan vilayetine

kendisinin tayin ettii Mustafa Han'n yanna gnderdi. Listede ve defterde isimleri be-

lirtilmi halk ve orduyu Karaba dalarnda ve kale ierisinde yerletirip, Karaba illeri

ve ilelerinden ok fazla yaya ve atl toplad; kaleyi korumak iin gereken tm malze-

meyi, byk ve kk toplar kurdurup, ahla savaa hazrland.

Aa Muhammed ah, otuz gn kale civarnda kalmasna ramen, o kadar b-

yk orduyla kalenin be verstliinden akan aydan geemedi. Karaba'n atl ve yaya

ordusu, illerin, kylerin kumandanlar, Verende, Dizak ve Han mahallerinin melikleri

ormanda, yollarda ve geitlerde Kzlba ordusunu yakalayp yamalyordu. Her gn

228 Karaba Tarihi


grup grup at, katr, deve ve baka tedarikleri, ordu iin vilayetlerden gnderilen tahl

kervanlarn yamalayarak ve ele geirerek merhum brahim Han'n yanna gelmiti.

yle bir noktaya varmt ki, o zamann hesabyla bir katr drt liraya, deveyi

alt, bir adet iyi at ise on liraya satyorlard. Dman, Karaba ordusunun gece basknla-

rndan korkarak, ordughnn etrafnda salam burlar dikmiti. Bir gece Verende ile-

sinin piyadeleri byk bir grup ile giderek, Aa Muhammed ahn kendine zg tfek-

lileri tarafndan korunan byk bir burcu alp, bir saatin ierisinde tm tfeklileri yok

ettiler ve sa kalan iki- kiiyi sabah olur olmaz merhum brahim Han'n yanna getir-

diler. ster gece, ister gndz, Kzlba ordusunu bir an bile rahat brakmyorlard. -

drt kez ah, kendisi byk orduyla nehri gemek ve kaleye yaklamak istedi. Bu taraf-

tan hzl yayalar, baarl svariler askerlerle birlikte (ahn) nne kp, kahramanca

arptlar ve onu yenerek geri dndrdler.

Bu arada Gence hkimi Cavad Han, zamannda merhum brahim Han'dan yz

evirmi ve Gence vilayetine gidip, Cavad Hann yannda vaktini geirmi ilebrd

ilesinin meliki Melik Mecnunla birlikte Aa Muhammed ah'n yanna geldi. Aa Mu-

hammed ah, bunlarn tavsiyesiyle bin yenilgi ve perianlkla kalenin yanndan ayrld,

Grcistan' istila etmek amacyla Tiflis'e doru hareket etti.

Merhum brahim Han, ahn hareketinden nce evketli Grcistan valisine yle

haber gnderdi:

Aa Muhammed ah, kaleyi igal etmekte aciz kalmtr, askeri ve ordusunun

binek hayvanlar ok fazla hasar grmtr. Bu yenilgisini gidermek iin Tiflis'i almak

ve Grcistan kylerini yamalamaya karar verdi. Onun fitnesinin ve istilasn engel ol-

mak iin hazrlkl olun.

Aa Muhammed ah gerek bir kuatma dnemi yaam ordusunun ve hayvan-

larnn dinlenmesi iin ordusunu Adam yaknlarna yerletirdi. Burada bir aydan fazla

dinlendikten sonra, Grcistan vilayetini ve Tiflis ehrini almak iin yola dt. Cavad

Han'la Melik Mecnun her yerde ordunun nnde gidip aha klavuzluk ediyorlard.

Tiflis'e vardktan ksa bir sre sonra ehri igal ederek20 yaktlar. Kentin ve yakn kyle-

rin nfusunu yamalayp ve esir ettikten sonra Azerbaycan'a dndler. Her yerde Kr

nehri boyunca ile ilerleyerek Cevad ky yaknlarnda Arazdan getiler, Muan ova-

snda klak kurup, k orada geirdiler.

20 Aa Muhammed ah, Tiflisi 12 Eyll 1795te almtr.


Yaz gelince, revan Kalesi ve vilayeti henz igal olunmadan, Pers lkesinde yine

olaylar oldu, Kirman vesaire de ayaklanmalar ortaya kmaktayd (Buna gre ah) ileri

yoluna koymak iin Fars vilayetine gitti.

Hemen o yaz, ah Farsta olduu zaman, brahim Han, Dastandan asker getir-

tip Gence'yi kuatt. Tiflis'in kt olmasna (Cavad Han) neden olduu iin brahim

Han, bu ie Grcistan valisini ekti. Olu ve kz kardeini brahim Han'n yanna rehin

gnderdi. Bir daha brahim Han'n itaatinden ayrlmayacana sz verdi. Melik Mecnun

ise arpma srasnda ldrld.

Aa Muhammed ah henz Farsta ve Horasan lkesinde olduu zaman, byk

komutan General-Anef21 Kont Valeryan Zubov byk imparatorie Yekaterinann emri

ve ferman ile kalabalk bir orduyla Derbend'e varp22 kaleyi ald. Oradan amah'ya ge-

lip ehrin yaknlarnda ordu kurdu.

Merhum brahim Han, olu Ebulfet Han Karaba'n birka beyzadesi ile birlikte

armaanlar, hediyeler ve cins atlarla, tam bir teslimiyet ve ilgiyle, byk komutan Va-

leryan Zubovun huzuruna gnderip, byk Rusya devletine gnlden itaatini ve sada-

katini bildirdi. Muhteem imparatorienin adna samimiyet ve sadakatini andran bir

dileke de yazd.

Byk serdar Ebulfet Han ve Karaba beyzadelerini gereken sayg ve tazimle

karlayp, brahim Hann dilekesini Han'n gvenilir adam ve kendi eik-aas ile

Derbent ve Kzlar yolu ile muhteem imparatorienin huzuruna gnderdi. Bir prens-

prens araclyla brahim Hana deerli armaan ve hediyeler gnderip, onu byk

kraln sonsuz merhametine ald.

brahim Han'n, olunu byk komutann yanna gndermesi haberi evre han-

larn kulana ulanca, Tal han Mir Mustafa Han, irvanl Mustafa Han, Cavad Han,

hatta revan, Nahvan, Hoy ve Karada hanlar merhum brahim Han'n yanna eliler

gnderip dediler ki, biz brahim Han'n tavsiyelerinden kmayz. (O), Rusya devletine

itaat etmeyi nerdii iin biz de merhametli Rusya ar'na samimiyetle itaat etmeyi ka-

bul edeceiz. brahim Han hanlar ald tm mektuplar yeniden byk serdar

Zubovun huzuruna gnderdi.

21 arlk Rusyasnda general unvan. Ordu Komutan. rn: Kafkas Ordusu Komutan. M.K.

22 Kont Zubovun ordusu 2 Mays 1796'de Derbend'e yaklat.

230 Karaba Tarihi


Grcistan valisinin, irvan, Hoy, revan ve baka hanlara oranla daha eski yurt,

geni toprak ve byk devlet sahibi olmasna bakmayarak, o, brahim Han'n tavsiye-

sinden ayrlmyordu. nk Avar ve Dastan hkimi merhum mme Han ve o yerle-

rin baka emirleri, brahim Hana yakn ve akraba olduklar iin ona itaat ediyorlard.

Grcistan Valisi ile merhum brahim Han'n aras bozulduu zaman mme Han ve ba-

ka Dastan hanlar brahim Han'n talimat zere byk orduyla Grcistan'a gidip, ok

fazla hasarlar veriyorlard. rnein, 1199 (1784-85) ylnda brahim Han'la valinin aras

bozulduu zaman, Avar hkimi mme Han byk orduyla Grcistan'a gidip, Snak

kalesini ve Gmhaneyi istila etti, ok kiiyi ldrd, ahalinin geriye kalann kadn ve

ocuklarn esir ederek, birok evre kyleri yamalad. Oradan Ahska vilayetine, S-

leyman Paa'nn yanna giderek k orada geirdi. Osmanl Sultanndan ok fazla hilat

ve armaan ald. lkbaharda yine Grcistan'dan Dastan'a dndnde gei g-

zerghnda ve snr banda olan Vahan kalesini kuatt. (Grc) prenslerinden prens

Abaidze kendi aile ve akrabasyla nu salam kalede yayordu. (mme Han) kaleyi

istila ederek, insanlarn ounu ldrd. Kalenin geride kalan kadn ve ocuunu esir,

mal-mlkn ise yamalad. Prens Abaidzenin bir kzn bir ksm eylerle armaan ve

hediye olarak brahim Han'n yanna gnderdi. brahim Han ise onunla evlendi. Prens

Abaidzenin o kzndan bir olu ve bir kz oldu. Prens Abaidzenin baka bir kzn

mme Han ald. Bu adan valinin brahim Hana ihtiyac oktu. irvan, eki, Gence,

revan, Hoy, Karada, Nahvan, Tal ve Tebriz hanlar gibi ahseven ve egaki hanlar

merhum brahim Hana itaat ederek, onun sznden kamamalar da (buna bir sebep

idi). Tiflis Valisi de ihtiyat ederek, byk Rusya devletine samimiyetle itaat etmeye ka-

rar verdi, eli ve dileke gnderdi.

Herkesin byk (Rusya) devletine itaat etmeye hazrland bir zamanda, byk

imparatorie vefat etti23. Byk komutan Zubov, Ebulfet Han, Karaba'n beyzade ve

muhtarlarn byk sayg ve ok fazla hilat ve hediye ile yolcu etti, merhum padiah

Pavlus'un emrine gre geri dneceini brahim Hana haber verdi.

Bu haber hem gam kedere, hem de Aa Muhammed ah'n itibarnn artmasna

neden oldu. nk o, merhum brahim Han kayp vermeden, holuk ve mlayimlikle

kendisine tabi etmek fikrinde idi. Fakat brahim Han'n savasz ebedi Rusya devletine

itaat edip, samimiyet gstermesi, slam ve ran Kral'ndan yz evirmesi onu olduka

23 mparatorie II. Ekaterina 6 Kasm 1796'da ld.


kzdrmtr. (Buna gre) merhum brahim Han yok etmeye karar verdi, yaz aylarnda

byk bir orduyla Azerbaycan'a doru hareket etti24.

Karaba vilayetinde yl sren kuraklk sonucunda tahl ve baka bitkiler rn

vermediinden, iddetli ktlk gereklemitir. Budayn fiyat o kadar ykselmiti ki,

hatta bir etvert buday o zamann paras ile 45 liraya zor alnyordu. Durum ktleti.

Aa Muhammed ah, Kzlba ordusu ile Aras nehri yaknna ulat. Erzaklarn azln-

dan ve son birka yln eziyetlerinden sonra ua kalesinde byle bir gl kraln nn-

de durmak zordu. aresiz kalan (brahim Han) e-ocuu, akrabalar, maruf beylerin

ailesi ve sadk hizmetileri ile birlikte kaleden tand, Car ve Tala tarafna gitti ki, orada

durup, Dastan, Krcistan ve baka vilayetler yardm ederlerse, hazrlk yapp, savaa

hazrlansn, aksi takdirde oradan Dastan'a, kendi akrabas Avar hkimi mme Han'n

evine giderek Aa Muhammed ah'n eziyetlerinden korunsun.

O zaman merhum Han'n yannda olup, ondan ayrlmak istemeyen hanlar ara-

snda damad Nesir Han, Ata Han ahseven, yine damad olan eki vilayetinin hkimi

Selim Han, eki vilayeti ve ahseven beyleri ve onlarn ocuklar da vard.

Aa Muhammed ah, Aras kenarnda brahim Han'n kaleden kp gittiini du-

yunca ardndan komutanlarla birlikte iki bine yakn atl gnderdi, Gence yolunda veya

Kr kenarnda haberdar olup, ona yetimelerini emretti. Gnderilen bu ahseven ordu-

su, Terteray kprsnn yaknlarnda merhum brahim Han'n g ve cemaatine ulaa-

rak savaa balad. Gtrlen eyaya, g edenlere-insanlara ve baka kiilere zarar ve-

rilmedi. Onlar gn bir ksm eylerini yamalayp geri dndler.

brahim Han, Kr nehri ve eki vilayetinden geerek, Balaken ve Car toprana

geldi. Car ve Tala muhtarlar ve bakanlar merhum brahim Han baka hanlarla birlik-

te alp Dastan'a brakmamalar hakknda Aa Muhammed ahtan emir almalarna

ramen Car, Balaken ve lisu ahalisi uzun sre brahim Han'dan sevgi grdkleri ve

armaan aldklar iin ve hep onun itaatinde olup, emirlerini uyduklar iin (Hann) en-

dielendiler. Ona gereken nezaket, sayg ve misafirperverlii gstererek, onu kendilerine

inandrdlar. Onu yirmi gn Balaken topranda sakladlar. O zaman Aa Muhammed

ahn ua kalesinde ldrlmesi haberi brahim Hana ulat.

Aa Muhammed ah'n ldrlmesinin ayrnts yledir:

24 Bu olay 1797 de olmutur. Bkz. N. Dubrovin, storie Voin i Vladestva Russkix na Kavkaze, cilt, SPb,

1886, s. 209.

232 Karaba Tarihi


brahim Han kaleden kp Balakene gittikten sonra Aa Muhammed ah hibir

engele rastlamadan ua kalesine girip bir hafta orada kald. Bir gece holanmad bir

duruma gre Sefer Ali Bey ve Abbas Bey isimli iki kii yakn hizmetisine sinirlenip dedi

ki: Sabah olur olmaz her ikinize ar ceza vereceim. Onlar biliyorlard ki, ah asla

kendi dediinden ve verdiin vazgemezdi. Ondan dolaydr ki, can korkusundan sabah

oluncaya kadar onu ldrmeyi gerekli grdler. Sabah olduu zaman, ah uykuda iken

ahn odasna girip keskin hanerle onu ldrdler. Kaplar kapattlar. ah'n altn bi-

lekliini, tacn ve hamayln25 alp, Sadk Han ikaki'nin yanna gittiler ve olay ona

anlattlar.

Sadk Han, ahn korkusundan onlarn szne inanmad. aha hibir inanc ve

gveni olmadndan ve srekli lm korkusu ektiinden bu hikyeyi de ahn tuza

olarak grerek, onlarn szne inanmad. Nihayet, birok inandrc yeminlerden sonra

gvendi. Fakat yine, byk korku ierisindeydi, nceki dete gre Aa Muhammed

ah'n yaad brahim Han'n byk olu rahmetli Tugeneral Muhammed Hasan

Aann evine girdi. Her yerde byk bir edeple ilerleyerek, ahn yatt odann perde-

sini kaldrd. Ban edi ve yava yava odaya girdi. Sefer Ali Bey ne kadar da onu cesa-

retlendirirse cesaretlendirsin, o, yine korkuyordu. Sefer Ali Bey nde ilerleyerek, yorgan

ahn bandan ekti ve onun hanerle paralanm cesedini ona gsterdi. Sadk Bey da-

yanamayp hemen pazuband, ta ve hamayl alp kendi blgesine geldi ve yle bir

ayia yayd ki, gya ah, ona Gence ve Grcistan'a gitmeyi emretmi. Tm adamlarn,

ikaki ordusunu ve ahn katillerinden biri olan Abbas' kendisiyle gtrp kaleden

ayrld. Sefer Ali Bey kalede kald.

Sadk Bey'in gitmesinden iki saat gememiti ki, ah'n ldrlmesi haberi kale-

nin ierisine yayld. Kzlba hanlar arm ve perian bir halde, toplamay bildikleri

adamlar ile birlikte gruplar halinde kamaya baladlar.

ehir halk dklp, ellerine geen adamlar soya soya imarete girdiler. maret-

teki hal ve gebeyi (gb26) ve ahn dier baka altn, gm ve mcevherlerinin yama

25 Arap karlarnn kollarna ve gerdanlarna baladklar alaca kaytan, byle bir kaytana geirilmi mcev-

heratt havi gerdanlk veya bilezik, nazarlk, muska, hamayil, snak, hrz, tlsm, melce, penah, sna-

cak yer, salam bina, boyna astklar hamayl ve muhafazai nefse vesile olacak nesne ve afat ve beliye de-

fi iin ittihaz olunan muska ve tlsm ve tavizat misill ve kale gibi muhkem ve metin ve mahfuz olan

mevzi, sk kapakl kap, snlacak yer.

26 Byk hal, nak tr. Kemalolu, Muhammet, Cebrayil-Byk Mercanl Sosyal Hayatndan rnekler,

(Azerbaycan-Karaba Blgesi),Tarih Kltr ve Sanat Aratrmalar Dergisi, Vol. 2, No. 3, September

2013,s.25.


edildii srada yiitlii ve cesaretiyle nl merhum brahim Han'n yeeni Muhammed

Bey, haber alarak, birka yardmcsyla birlikte imaretin kapsn kesti. Herkes eline ge-

eni gtrmt. (O), geri kalan eyleri insanlarn elinden ald, mcevherden ve altn-

dan (yaplm) aletleri, altn-gm kap kaa, hal-gebe, para ve baka eyleri tama-

men ele geirip, Muhammed Hasan Aann evinden kendi evine gtrd. Kalenin ie-

risinde hkmet ve divan ileriyle urat. Aa Muhammed ah'n kesilmi ban kendi

mektubu ile birlikte eski hizmetilerinden27 birinin araclyla Balakene, merhum bra-

him Han'n yanna gnderdi. ah'n ba brahim Han'n huzuruna geldiinde onun l-

drlmesi herkese malum oldu. Necabetin ve saygnn talebine gre, ah'n ban b-

yk bir sayg, abdest ve kefenle, gerekli dini tren kurallarn bilen iyi hocalarla Cara

gndererek, o yerdeki byk adamlarnn mezarlnda defnettirdi28.

(Han) bir ksm engellere gre Karaba'a gidememi, ay Balakende kald,

hepsi, zellikle Grcistan Valisi, Gence hkimi Cavad Han ve irvanl Mustafa Han ar-

maanlar, hediyeler gnderip, onunla mttefik ve bir olmak arzusunda olduklarn bil-

dirdiler. nk gl bir dman olan padiah artk lmt. Btn Azerbaycan'n ve

baka yerlerin hanlar hep merhum brahim Han'n hkm ve itaati altnda olup, uzun

sre onun azamet ve evketini grdklerinden her eyden nce seviyordular ki, onun

mbarek hatrn kendilerinden emeni etsinler, onunla sk iliki kursunlar. Mehmed Bey

ise merhum brahim Han gelene kadar Karaba vilayetinde hkmet ileriyle megul-

d.

Balakende bir ay kaldktan sonra Avar hkimi mme Han ve baka Dastan

kumandanlar gda ve giyim eyalarndan oluan byk bir tedarik ve kalabalk bir or-

duyla merhum brahim Han'n yanna gelip, byle bir byk Emir'in hrmetine layk

akrabalk, yaknlk ve misafirperverlik trenini icra ettiler. Sadece merhum hana, onun

tannm oullarna ve Karaba'n beylerine deil, hatta ahseven hanlar ve onlarn

beyzadelerine de sayg gsterip, hara ve erzak vermekte hibir kusurda bulunmadlar.

mme Han'n gelmesinden iki ay getikten sonra, brahim Han, Dastan ordusu

ve kumandanlar, ayrca ahseven ve Karaba halk ile birlikte Balakenden Karaba'a

doru hareket etti. Karaba cemaatinin onun aleyhine olmas ve muhalefet etmesi, ayr-

ca genlik gururundan baka, eline geen bu kadar byk bir devlet ve ahlk malzeme-

27 Mirza Adgzel Bey'in yazdna gre ahn kesilmi ban Balakene Karabal Muhammed Rafi Bey

gtrmtr (baknz: Mirza Adgzel Bey, a.g.e., s. 90).

28 Mirza Adgzel Bey yazyor ki, brahim Han, ah'n ban bir sovgat (hediye) gibi Grcistan valisine

gnderdi (Bkz. yine orada).

234 Karaba Tarihi


si, Muhammed Bey'in eytana uyup muhalefet etmesi ve kendisinden bakasn tanmak

istememesinin nne gemek iin Han, Karaba'a hareket etmeden nce, o zaman Meh-

di Gulu Aa denen Mehdi Gulu Han Karaba beylerinin birka evlad ile birlikte oraya

gnderdi.

Muhammed Bey, Mehdi Gulu Han'n beyzadelerle Karaba'a geliinden sonra

samimiyetten, doruluktan ve brahim Han'n itaatinden kmayacandan bahsetse de,

yreinde hkimiyet hevesine dmt. O, bir ksm dolandrc, hain ve korkaklar

bana toplayp, hkmeti kendi eline almak istiyordu. Mehdi Gulu Han, zaruriyete

gre onunla yumuak davranyordu, nk aray bozmakla bir i yapamazd. O, gh

etrafta, gh kalenin iinde dolayor, gerei Hana yazp bekliyordu. Bu haber merhum

brahim Hana Kr kenarna vardnda, ocuklarnn en by olan merhum Mu-

hammed Hasan Aay, be yz kiilik Lezgi ordusu ve Karaba kumandanlar ile acilen

gnderdi.

Merhum Han'n geldii haberini duyan Muhammed Bey, Karaba illerini Araz

kenarna g ettirmek ve muhalefet etmek fikrine dt. Merhum Muhammed Hasan

Aa, Muhammed Bey'in ordusu ve taraftarlarnn toplanma yeri olan Kirs dandaki

kalenin verstliyine ulat. Karaba halk, ordusu ve merhum Aay grdkten sonra

herkes gruplar halinde onun hizmetine gelip elini ptler. (Muhammed Bey'in) toplad-

eller, yerletirildikleri orman ve dzlklerde kalmlardr. (Muhammed Hasan Aa)

adam gnderip Muhammed Beyi kendi yanna ard. ncelikle Muhammed Bey

korkmaya balad, fakat sonra gvenip, Muhammed Hasan Aann huzuruna geldi.

Merhum Muhammed Hasan Aann elini pp, gven iinde onun yannda kald.

(Muhammed Hasan Aa) Muhammed Bey'in bamszl zamannda karkla neden

olan bir birka cinayetkr Muhammed Bey'in gz nnde sorumlu tutup, cezalandr-

may emretti.

Kalenin ierisinde bulunan Mehdi Gulu Han, merhum aann geldiini ve or-

duyla kalenin yanndan geip gittiini duyunca, amcasnn olu Muhammed Bey'in

adamlarn yakalayp hapsettirdi. Muhammed Hasan Aa, Karaba illerini inandrarak,

tm ilelere hkmler yazd, herkese kendi ii ve yoksulluu ile megul olmay emretti.

Nihayet, brahim Han asker ehli, yakn adamlar, Nesir Han ve Ata Han ahsevenle

Karaba'a geldi.


Yedinci Blm

Aa Muhammed ah ldrldkten ve brahim Han Balakenden Ka-

rabaa Dndkten Sonra Ortaya km Olaylar Hakknda

Merhum (brahim) Han Karaba'a gelip, hkmet tahtnda oturduu zaman vi-

layetin nfusu ktlk ve meakkat sonucu yoksulluktan dolay olduka perian idiler.

Halkn ou Grcistan, Gence, revan, irvan ve hatta Osmanl vilayetlerine dalp git-

mi, mal mlkleri yama edilmiti. evredeki hanlar szde bir itaatten, dostluktan dem

vuruyor olsalar da, gizli olarak kendileri iin alyorlard. Bu hanlardan biri de irvanl

Mustafa Han idi. brahim Han, Balakende olduu zaman Mustafa Han, brahim Han'n

damad Selim Han, eki hkimiyetini ele geirip, onun devletine zarar vermesin diye,

Selim Han'n aabeyini ekiye ynetici yapt.

Muhammed Bey, merhum Muhammed Hasan Aa tarafndan inandrldktan

sonra baka hanlarn ocuu gibi Merhum Penah Han slalesi arasnda hibir korku

grmeden yayordu. Buna ramen, genliinden dolay ve devletine kar marur ol-

duu iin, Kr nehri sahiline gidip, ekili Muhammed Hasan Han'la dostlua balad.

Muhammed Hasan Han onu kandrp yle dedi:

Ben bir kr adamm, Mustafa Han'n ynetiminden bktm. Gel, kzm sana ve-

reyim, benim yanmda kal; eki vilayetinin ynetimini kendi eline al.

Mehmed Bey bu szlere inanp kendi tannm akrabasndan, muhterem amca-

sndan vazgeerek Muhammed Hasan Han'n yanna gitti. Muhammed Hasan Han ise

onu gelir gelmez tutuklad; yannda bulunan tm servetine, parasna ve baka eylerine

sahip oldu. Mustafa Han eskiden Muhammed Beyle kanlyd, nk babasnn yerine,

onun babasn ve kardeini ldrmt. Mustafa Han, Muhammed Hasan Han'n yan-

na bir adam gndererek, Muhammed Beyi kendi yanna getirerek ldrd.

Bylece, (Mustafa Han) merhum brahim Han'n yeenini ldrdnden korka-

rak, yeniden Karabaa dmanlk yapmaya balad. te yandan Muhammed Hasan

Han ve Gence hkimi Cavad Han da Karabala dman oldular.

O zaman bir haber ulat ki, Aa Muhammed ah tarafndan iraz'a ve Fars vila-

yetine ynetici yaplm Serdar Baba Han denilen Fethali ah, ahn ldrlmesi haberi-

ni duyunca Tahran'a gelmi ve padiahn malna, hazinesine sahip olup, ahlk tahtnda

oturmutur. Dier taraftan ua kalesinden kaan Sadk Han ikaki, Azerbaycan' basz

grp, saltanat davasna dmt. O, bana ok kiiyi toplayarak, Tahran' almak ve

236 Karaba Tarihi


rehin yaplan ailelerini getirmek azmiyle Irak'a doru hareket geti. Fakat Fethali ah,

Sadk Hann karsna kp, onu yenerek kartt. Sonra byk hrmetle merhum bra-

him Han'n yanna eli gnderip, Aa Muhammed ah'n cesedini talep etti ve brahim

Han'n ona tabi olmasn arzu ettiini bildirdi.

Karaba vilayetinin durumu olduka zor olduundan evresini ise dman ve

kt niyetliler sardndan, brahim Han mlayim olmay uygun grerek, Aa Mu-

hammed ah'n cenazesini byk saygyla Tahran'a gnderdi.

Feteli ah, brahim Han'n bu hareketini kendisi iin mutluluk sanp, onun adam-

larn hilat ve armaanlarla geri gnderdi. Ona hilat, kl gnderip, Karadan yne-

timini btn gelirleriyle brahim Hana balad ve onunla akraba olmak istediini sy-

ledi, dedi ki: her iki tarafn gveni iin aziz ve muhterem kznz Aabeyim Aay bi-

zim haremimize layk bilmelisiniz. O bizim evimizin hanm olmaldr. (Han) dantk-

tan sonra bu durumu uygun grd.

Dier taraftan ah byk bir hazrlk yapp, byk hanlar (brahim Han'n) ya-

nna gnderdi. Byk sayg ve izzetle Aabeyim Aann nikhn kydrd; onu kadn-

larnn kymetlisi ve haremaas yapt. brahim Han'n olu Ebulfet Aay yanna getirt-

tirip, byk hanlar arasnda, kendi meclisinde oturttu. Onun hatrn hep aziz ve muhte-

rem bildi. Her yl Fethali ah'n adna merhum brahim Hana ve merhum Muhammed

Hasan Hana hilat, kl, altn eyer, koumlu at ve baka armaanlar gnderilerdi. Bu

durum byk Rusya devletinin byk imparatorunun serdarnn ordusuyla Grcistan

vilayetine gelerek, bamsz bir ekilde Tiflis kentinde yerleinceye kadar devam etti.

Rusya devletinin bakanlar revan, Gence, irvan ve Karaba vilayetlerini istila

etmek fikrinde olmadklar zamanda bile, merhametli kral merhum Yekaterina zama-

nndan beri, gl Rusya devletinin muhabbeti brahim Han'n kalbinde yerlemi ve

ona gyabi olarak samimiyet ve sevgi beslerdi. Bu samimiyet zellikle General-Anef

Zubovun geldii zaman daha da artt. Ondan nce bile brahim Han, Grcistan Valisi

ile dost olduundan, birbirinin menfaati ve yararn gzledikleri iin, Han, valinin tavsi-

yesi zere kendi elisini valinin elisi ile birlikte Mazdok hattnda komutan olan Kont

Gudoviin yanna gnderip, Rusya devletine kar olan itaat ve samimiyetini bildirmi-

ti. imdi de (brahim Han) Tiflis'e gelmi Rusya devleti serdarnn yanna eli araclyla

mektup gnderip, kendisinin eski samimiyetini tazeledi.

Eski Serdar (Gudovi) dndkten sonra komutanlk grevine General Kavalevski

atand. (Han) yeniden Kavalevskinin yanna eli ile hediyeler gnderip, kendi dostlu-


unu bildirdi. Gerekte de General Kavalevski, elileri byk saygyla karlayp, zel

hediye ve armaanlar gndererek, merhum brahim Han'n hakknda olduka yaknlk

gsterdiler.

Nihayet, byk serdar Prens Sisianov Grcistan'a geldi29. Byk prens gayretli

ve cesur asker olduundan baka komutanlarn aksine, Car ve Tala Lezgilerinin bir k-

sm hareketlerine ve Gence hkimi Cavad Han'n intizamszlna dayanamayarak, Gr-

cistan nfusunun rahatln salamak iin Car ve Tala Lezgilerini ve Cavad Han

uyarmay gerekli grd.

O, miladi 1803 ylnn sonlarnda, Gence kalesini kuatt. Bir aylk kuatma sre-

cinde birka kez adam gnderip, Cavad Han byk imparatorun itaatine ve kaleyi tes-

lim etmee davet ettiyse de30 bir fayda vermedi. Ayn yl, Ramazan aynn son gecesi,

Ramazan bayramnn akam saldrarak kaleyi ald31. Cavad Han ve olu Hseyin Gulu

Aa genel saldrda ldrld, tm akrabalar esir oldu. ehir nfusunun bir ksm yok

edildi, geri kalanlar ise kurtulamad.

(Prens), Binba Lisanevii Gence kalesinden merhum brahim Han'n yanna

gnderip, onu merhametli Rusya Kral'na itaat etmeye davet etti. Merhum brahim Han,

sayg deer binbaya gzel cevaplar vererek, onu byk saygyla ve hrmetle yazlm

mektuplarla uurlad.

1804 ylnn bahar aylarnda Fethali ahtan korkan revan hkimi Muhammed

Han ve Fethali ahtan kaarak ran'da yaayan Nahvan hkimi Kelbeli Han, Komutan

Sisianovun yanna eli gnderip yardm istediler. (Onlar:) Fethali ah, kendi olu, ve-

liaht Abbas Mirzay revan zerine gndermitir. Eer komutan terif edip, bize yar-

dm ederse, biz revan kalesini komutana verip, byk Rusya devletine tabi olmay ka-

bul ederiz.

Bu yzden Komutan Sisianov, revan'dan hareket etti. Kzlba Devleti tarafn-

dan ise Veliaht naib-s saltana Kzlba ordusu ile geldi. O srada arpma balad. K-

zlbalar malup oldular32.

29 Kinez Sisianov Grcistan 1803 ylnn ubat aynda gelmitir (Bkz. AKAK, cilt, belge 1, s. 4)

30 Bkz. Kinez Sisianovun Cavad Hana yazd 29 Kasm 1803 ve 9, 11, 26, 28, 29 Aralk tarihli mektup-

lar(AKAK, II cilt, belge 1172, 1175-1179, s. 588, 590-591).

31 Gence Kalesi 3 Ocak 1804 sabah alnmtr. Bkz. Kinez Sisianovun Kafkas dari valisine yazd 1804

yl 8 Ocak tarihli, 5 numaral resmi mektup (AKAK, II cilt, belge 1182, s. 592).

32 Sava, 19-20 Haziran 1804 ylnda, kilise (Emiadzin) yaknnda olmutur. Bu arpmada Sisianovun

ordusu Babahan olunun komutas altnda olan ran birliklerinin saldrsn defetti. Bkz. Kinez Sisia-

238 Karaba Tarihi


Bu haber Fethali aha ulanca revann Rusya devletine gememesi iin kendisi

Prens Sisianovun savana gelerek, gl orduyla revan'dan girdi. Bir yandan Fethali

ah, dier yandan naib-s saltanann ordusu ve dier taraftan serdarla yaptklar ahdi

bozup, kaleyi ona teslim etmeyen Muhammed Han ve Kelbeli Han, Rusya ordusunu

drt yandan embere alp, hatta Rusya ordusuna erzak yollarn da kestiler33. Bu kadar

zahmete ramen, Rus ordusuna kar galip olamadlar. Her iki tarafta ok byk zarar

grd. Nihayet, Komutan Sisianov Tiflis'e dnmeyi uygun grp gitti. Fethali ah ta

Azerbaycan'a ve (oradan da) Tahran'a gitti.

ah, merhum brahim Han'la Rusya serdar arasnda dostluk ilikisinin olmasn

ve elilerin gidip geliini duyduu iin, revan'dan dndnde Ebulfet Hana be bin

kiilik ordu verip, babasna yardm ad ile Karaba'a, brahim Han'n yanna gnderdi

ve dedi ki, Muhammed Hasan Aay birka Karaba beyzadeleri ile Fethali ahn hu-

zuruna gndersin. Ebulfet Han, brahim Han'n hayatnn sonuna kadar vekil sfatyla

Karaba'da kalsn ve Ebulfet Han'dan izin almadan ve ona danmadan hibir ey ya-

pamasn.

Merhum brahim Han, Fethali ahn bu ekildeki nerilerinden incinerek, Ebul-

fet Hana ar cevaplar vererek, yle yazd, Karaba toprana girmeden geri dnsn.

Ebulfet Han, muhterem babasnn dinlemeyip, brahim Han ve Muhammed Hasan Aa,

Dizak ilesinin Tug kentinde olduklar zaman, Kzlba ordusunu alp, o taraftaki dala-

rn cesur silahllarn, kendisinin baarl yardmclarn ve bakalarn da toplayp, b-

yk bir sratle ve byk bir kalabalkla merhum brahim Han'n ve kendi aabeyi mer-

hum Muhammed Hasan Aann huzuruna geldi. Ayn gece Mehdi Gulu Han da geldi.

Sabah, Ebulfet Han byk grup ile Tug kyne saldrd. Merhum Han'n ve

oullarnn yannda olan baarl silahllar ve tannm atllar saldrya geerek, Kzlba

ordusunu yenip, (dman) ordusunun tm at ve hayvann yamaladlar. (Dmandan)

oka esir ve len oldu. Ebulfet Han, Aras'n tesine kat.

Fethali ah bu haberi duyunca, brahim Han'n, Kzlba devletinden tamamen

vazgememesi ve Rusya devletine ynelmemesi iin nazik davranarak, iki- han, eli

adyla brahim Han'n yanna gnderdi, Ebulfet Han ise azarlayp, yerdi. Kerim Han,

novun revan hkimi Muhammed Hana yazd 22 Haziran 1804 tarihli 316 numaral mektup (AKAK,

II cilt, belge 1231, s. 615).

33 Bu olay 2 Temmuz 1804'te Rusya birlikleri revan kalesini abluka ettikten sonra gerekleti (AKAK, II cilt,

belge 1168, s. 810). kyasla: Mirza Adgzel Beyi, a.g.e., s. 104.


Rahim Han ve Abdullah Han'dan oluan bu elileri lml ve efkatli kelimelerle, salam

taahhtlerle ve ar yeminlerle dolu fermanyla brahim Han'n yanna gnderip sz

verdi ki, tm Karaba ilini, ah hazinesine ulamas gereken geliri ile birlikte ebediyen

merhum brahim Han soyuna verecektir; evlatlarndan iki ikisini de ua kalesine, bra-

him Han'n yanna rehin gnderecektir. Karlnda brahim Han, ua kalesinin 27 km

uzanda, Tiflis ve Gence yolunun stnde olan Askerann her iki kalesini (Kzlba)

ordusuna teslim etmelidir. Rus askerlerinin nn kesmek iin her iki kale takviye

edilmeli, ierisinde asker bulundurulmaldr. Dahas kalenin 9 km uzanda olan ay,

ua kalesinin verstliindeki siperle birlikte Kzlba askerlerinin emrine verilmelidir.

Bylece, her iki ay, geitler ve kalenin yollar Kzlba askerlerinin elinde olmaldr.

Rusya devletinin ordusu ua kalesine gelmek istediinde onun nn almak iin bura-

larda salam siperler kurulmaldr. Bir komutan iki- bin atl ile ahbulanda bulun-

mal, Tiflis ve Yelizavetpol taraflarnn olaylarndan haberdar olmal ve oralarda yama

yapmaldr. Hibir kimse brahim Han'a itaat ve emrine uymaktan imtina etmesin. K-

zlba askerlerinin tm masraflar Fethali ah'n hazinesinden karlanacaktr. Kimse

Karaba vilayetinin bir zerresine bile tamah etmeyecek, askere gereken mhimmat ve

baka eyler parayla satn alnmaldr. Bunlardan ama odur ki, Allahn eliyle yaratl-

m, Grcistan ve irvann kaps olan salam ua kalesi Rusya devleti askerlerinin

eline gemesin.

Merhum brahim Han'n kz Aabeyim Aa, Fethali ahn ba haremi, olu

Ebulfet Han ise emiri-l mera ve hrmet sahibi olmalarna bakmayarak, o, byk Rus-

ya devletini ebedi, byk imparatorun adalet ve merhametini kalc sanp, imparatorun

merhametinin deimez olduuna gveni vard. (Bu nedenle) ran devletine ve onun

merhametine yer vermeyip, yeniden Tiflis kentine gnderdi. Komutan Sisianovla g-

rmek ve itaat artlarn sunmak istediini bildirdi.

Komutan Prens Sisianov, brahim Han'n elisini sayg ve armaan ile geri gn-

derip, yle bir haber vermiti ki, gr yazn ve vilayetin yaknnda olacaktr.

Buna gre 1 Mays 1805te merhum brahim Han, oullar Tugeneral Muham-

med Hasan Aa, Tugeneral Mehdi Gulu Aa, Binba Hanlar Aa ve Karaba'n baka

tannm yetkilileri ile birlikte byk komutan Prens Sisianovun yanna gitti34. (Prens)

34 Bkz. Kinez Sisianovun kinez artoriyskiye yazd 1805 yl 9 Mays tarihli 298 numaral mektup

(AKAK, II cilt, belge 1435, s. 702). Karlatrn: Kinez Sisianovun, Tugeneral Portnyagine gnderdii

1805 yl 23 Mays tarihli, 605 numaral resmi mektup (AKAK, II cilt, belge 1438, s. 707). Bkz. Mirza Ad-

gzel Bey, a.g.e., s. 108.

240 Karaba Tarihi


onlardan nce gelip, Krekay kenarnda ordu kurmutu. brahim Han gvenilir bir

adam gnderip, damad olan eki vilayetinin hkimi Selim Han da buraya gelmeye

tevik etti ve onu eki vilayetinin tannm 10 byk komutannn huzuruna gtrd.

Krekayn kenarnda birka gn bayram, enlik ve misafirlik yapld. Sonra, ri-

sale ve ahidname yazld. brahim Han ve eki hkimi Selim Han ona mhr bastlar,

byk serdar ise ona imza att35. Birbirine byk sayg ve sevgi gsterdikten sonra geri

dndler. arta gre Muhammed Hasan Aann ikinci olu Tiflis'te rehin kalacakt.

Merhum brahim Han'n ricasna gre bir grup Rus ordusu topularyla ile srekli ua

kalesinde Han'n yannda kalacakt. Ayn toplantda brahim Hana ve Selim Hana kor-

generallik, merhum Muhammed Hasan Aaya ve Mehdi Gulu Hana Tmgeneral,

merhum Hanlar aaya ise binbalk rtbeleri verilmesi hakknda komutann aracl ile

padiaha dileke yazld. Drt ay sonra bu iltifat ve daimi maal derecelerin verilmesi

hakknda ferman geldi.

Krekay toplantsndan dndkten sonra, Binba Lisanevi, komutann emriyle

bir grup hafif piyade birlii ve topu ile kalenin 10 verstliinde olan Hanbana geldi. O

zaman, Kzlba askerlerinin Araz sahiline yaklat haberi geldi. Araz'n suyu yksel-

miti. Nehri kprden baka bir yerden gemek mmkn deildi. Bu yzden Muham-

med Hasan Aa, Kzlba askerlerinin Karaba toprana girememesi ve vilayetteki ille-

rin, kylerin ekin tarlalarnn telef olmamas iin bu piyade birliini ve albay alp, Kara-

ba'n nl svarileri ile birlikte kprye doru gitti. Fakat Kzlba (ordular) onlardan

nce kprden gemi ve Karaba toprana girmiti. Kzlbalar, Cebrayil balar yak-

nnda Rus ve Karaba askerlerine rastladlar. Sert bir arpma oldu. Gece merhum Mu-

hammed Hasan Aa, ua kalesinin muhafazasn uygun grp, orduyla kaleye dnd.

Kzlba ordusu kalenin 37 km uzanda olan Aolana girdi. Be bine yakn asker ise

Askeran Kalesi evresine gelip, iki taraftan kaleyi almak fikrindeydiler.

Binba bu durumu serdara yazmt. Bu arada ran'n Naib-s Saltanas anak-

kyne gelip, Askeran askerlerinin yolunu bekliyordu.

Albay Karyagin ve Yarbay Kotlyarevski byk komutann emriyle asker ve top-

ularyla ahbula kalesinin yaknlarna ulatlar. Naib-s saltana anakdan tand,

Albay Karyaginin stne gitti. Bunlar vurua vurua Askerann yaknlarna ulatlar.

Kzlba ordusu her yeri, tm yollar ve Askeran kalesini tutup salamlatrd iin as-

35 brahim Han'n Rusya tabiliine gemesi hakkndaki risale 14 Mays 1805te, Selim Han'n ise Rusya ile

yapt risale ayn yl 21 Maysta imzalanmtr (AKAK, II cilt, belge 1436, 1437, s. 705).


kerin ve toplarn hareketi zorlat. Bu yzden bir grup Rus ordusu orada sipere girip, on

bir gn boyunca, gece gndz tm Kzlba ordusu ile arpt. Ayrca Rus ordusuna

siperi sudan da uzakt. On bir gn sonra albayn ve Kotlyarevskinin yaralanmas ve Rus

askerlerinin yarsnn vuruma esnasnda telef olmas ve yaralanmasna bakmayarak,

yze yakn Rus askeri tm toplar alp, Yzba Vanyann rehberliinde ahbulana

dndler. O savata byk hizmetlerde bulunmu Yzba Vanya imdi Melik Van-

yadr.

Rus ordusunun kaleye girememesi iin ahbulanda oka Kzlba piyadesi b-

raklmt. Buna ramen, (Ruslar) bu gece saldrarak kaleyi Kzlbalarn elinden aldlar.

Bir Kzlba han bir ka kii ile birlikte ldrld. (Ruslar) gn orda kaldktan sonra

yine Melik Vanyann rehberliinde Gence'ye kettiler.

Fethali ahn kendisi de btn Kzlba ordusu ile Karaba'a gelip, ua kalesi-

nin 54 km uzanda ordugh kurmutu. Naib-s saltana Abbas Mirza, Albay Karyagin

Gence'ye gittikten sonra ahbulann yaknlarnda ordusunu yerletirdi. O zaman b-

yk komutan Sisianov, Naib-s saltana ve Fethali ah yenmek iin Rus ordusu ile Ka-

raba toprana girdi. Naib-s saltana, Grcistan' ykmak ve yamalamak niyetiyle

kendi altndaki ordusuyla Karaba'dan hareket ederek Tiflis'e gitti. Fethali ah, Ao-

landa kalmt.

O zaman, Retten Fethali aha, Rus ordusunun Hazar Denizi yolu ile Tal ve

Ret vilayetine kt haberi ulat. ah, bu habere ve komutan Sisianovun geldii iin

Erdebil'e doru gitti.

Komutan Sisianov, Aolann 18 km uzanda olan Honaene kadar ilerledi.

Burada ahn gittiini renince ua kalesine geldi. Burada bir ksm almalara bakp,

yukarda ad geen art ve taahhtlerle brahim Han'n yanna eli sfatyla gelmi

Kzlba hann yanna alarak, byk hrmet ve rzayla Tiflis'e gitti. Ayn yln k mev-

siminde (prens) byk Rusya devletinin ordusu ile Krden geip, irvan, Bak, Guba

ve Derbendi almak iin ekiye doru hareket etti.

Byk Rusya devletine samimiyet besleyen brahim Han, kendi istekli olu

Mehdi Gulu Aay Karaba ordusu ve birka beyzade ile birlikte padiah askerleri ile

birlikte ve verilen grevleri yerine getirmek iin serdarn huzuruna gnderdi.

242 Karaba Tarihi


Byk (Rusya) devleti itaati altnda olan eki hkimi Selim Han, komutan gere-

ken tedarik ve karlamayla eki vilayeti snrndan geirip irvan vilayeti snrna ula-

trd.

Kendi devletine, gcne ve lkenin etin yollarndan dolay maran Mustafa

Han, birka gn serdara gururla cevaplar yazarak, itaat etmeyeceini bildirdi. Fakat

gl Rus askerleri, Karaba ve eki ordusu karsnda direnemeyeceini bildii iin ve

Karaba ordusunun bir frsatn bulup irvan kentlerine girdiini grnce, o, Mehdi

Gulu Han'la Selim Han'n talimat ile itaat edeceine dair yalandan sz verdi, brahim

Han ve Selim Han gibi mukavele ve ahitname36 yazp, szde Rusya devletinin itaati alt-

na girdi37.

Byk serdar irvandan geip Bakye doru hareket etti. O zaman merhum b-

rahim Han'n hasta olan byk olu Tugeneral Muhammed Hasan Aa, vefat etti.

Bundan dolay Karaba vilayeti byk bir znt ve kedere bouldu. Rus devletine

itaat etmeyi istemeyenlerden bir ksm Muhammed Hasan Aann vefatndan, Mehdi

Gulu Aann blgeden uzaklamasndan, merhum brahim Han'n hastal, yann

fazlal ve gcnn azalmasndan yararlanarak, szleme ve ahitnamenin aksi faaliyet-

lerde bulundular. Bundan dolay byk serdar, Mehdi Gulu Han Karaba ordusu ile

birlikte geri gndermeyi uygun grerek, onu byk hrmet, izzet, kymetli armaan ve

iyi haberler almak umuduyla Karaba'a gnderdi. Merhum Tugeneral Muhammed

Hasan Aaya zel samimiyeti ve muhabbeti olduundan Albay Cafer Gulu Aaya

sevgi ve saygsn ifade eden bir mektup yazp, merhum Muhammed Hasan Aann

vefatndan son derece etkilendiini, ona dostluk besleyip, onun menfaatini koruyacan

bildirdi.

Tmgeneral Mehdi Gulu Han, Karaba ordusu ve beyzadeleri ile muhterem ba-

basnn huzuruna gelip, byk komutann dostluk ifade eden ve umut verici szlerini

syledi. Kargaa karan baz kiilerin nne gemeye balad, byk (Rus) devletinin

kanunlarnn uygulanmas iin alt.

Bu srada yle bir haber geldi: Hseyin Gulu Han ve onun adamlarndan alak-

a ve kt bir hareket beklemeyen byk serdar, Bak vilayetine iki beyzade ile birlikte

36Devlet bakannn emriyle, baz devlet, topluluk ve ahslara zel haklar tanmak maksadyla hazrlanan

belge. M.K.

37 Mustafa Han'n Rusya Tabiliine Gemesi Hakknda Rapor 25 Aralk 1805de imzalanmtr. Bkz. Kinez

Sisianovun ara gnderdii 27 Aralk 1805 tarihli, 51. Numaral Rapor (AKAK, II cilt, Belge 1366,

s.674).


(Han'la) konumaya gitmi ve o zaman pusuda beklemi olan brahim Bey ve baka iki

kii, onu ve arkadalarn kurunla yaralayp ldrm ve bylece kendilerinin padia-

hn askerlerine muhalif ve dman olduklarn gstermilerdir.

Bu haber yznden brahim Han, ocuklar ve ehir halk zlp perian oldu-

lar. nk bunlar henz Rusya devletinin kural-kanunlarndan haberdar deillerdi.

Akllar ran'a gidiyordu. nk orada byle bir byk serdar vefat etse, topluluun ve

vilayetin ilerinde byk karklk olurdu. Aksine, dmanla savata Rus devletinin

birka serdar ve komutan ldrlse bile, bu byk devletin salam kanun-kurallarna

hibir zarar vermez ve lkede hibir kargaa olmazd.

Komutan Sisianov vefat ettikten sonra General Nesvetayev, Tiflis kentinde ordu-

sunu ve ehri ynetmekle meguld. Merhum brahim Han'n adam (elisi) sevgi ve

samimiyet ieren mektuplarla Generalin yanna gitti. Her ynden gven saland.

Ayn yl yani 1806 ylnn yaznda Kzlba ordusu Karaba topraklarna yeniden

saldrya gemeye balad. Gizlice adamlar gnderip, merhum brahim Hana yeniden

vaatler ve umutlar verdiler.

yle gl dmann engellemek iin Karaba'da Binba Lisanevi ve piyade

birliinden baka asker olmadndan ve hasat vakti geldiinden brahim Han, Karaba

illeri ve kylerinin ayaklar altnda dalmamas iin Kzlbalarla iyi geinmeye balad.

O

mirza_cemal_karabag_tarihi_2.pdf

Documents