miwa gumsan mungdan maigan makyit …...m iwa gumsan mungdan maigan makyit mahkai magam dap, asia...

Miwa Gumsan Mungdan Maigan Makyit Mahkai Magam Dap, Asia Pacific Special Envoy Mr. Sun Guo Xiang hte Yunnan Province Public Security Deputy Director Mr. Guo Bau hpung ni KIO Ginjaw, Laiza Muklum de January shata 11 ya Myen mung hkying 12:30 hta sa du ai lam

na chye lu ai.

MIWA GUMSAN MUNGDAN MAIGAN MAKYIT MAHKAI MAGAM DAP SALANG NI HTE KIO HKRUMZUP

Salang Mr. Sun Guo Xiang hte hpung ni hpe KIO Salang ni, Laiza Muklum mung shawa ni hkap tau la nna, KIO salang ni hte Padang Hkrunlam Majan Masing Hpyen Majan Masing Woi Awn Rung kaw lak-san hkrumzup ai lam chye lu ai. Hkrumzup hpawng hta, Miwa Asuya salang ni tsun ai. "Miwa mung shaning nnan ten du sai re majaw sa jahkrum ai re, Myen mung a simsa lam hte Miwa mung jarit mayan simsa lam hta n-gun dat bawngban na matu n-gun jaw ai, Mung-dan simsa lam gaw kalang lahkawng lang sha bawngban nna awngdang na n re, bawng-ban ai hta dut dang yak hkak ai lam law law hkrum kadup mai ai, dai aten hta myit galu kaba hte bawngban ra ai" nga tsun n-gun jaw ai. KIO Tingnyang Up Du Daju Jum Nban La kaw nna mung ra ai lam ni tang madun bawngban ai. Manhkrum hkalum malu masha jawm hkam la ngut ai hpang du sa ai manam salang ni bai nhtang wa sai. Mr. Sun Guo Xiang gaw lai wa sai 2016 ning July shata 28 ya shani mung sa du sai lam chye lu ai.

Page 3 De.....KIO PARTY HPAW SA WARA AI LAM

2019 NING SHANING NINHPAW WUNLI LA AKYU HPYI HPAWNG Page 5 de...

PAJAU HKA WAN JAK GALAW JAT WA RA AI LAM Page 6 de... Ma Jahtawng Htu

0 de...

SHUT CHYE AI

JINGHPAW GA HTE

LAIKA NI

Page 13 de...Page 7 de...

WA

HKAMJA

LAM.

Laiza Shi Shanan Volume 7 Issue-1

Laiza Shi Shanan 2

Matut Mahkai Na Hkringdat

Aten ahkying, nhtoi shata ni n hkring n sa lai wa ai majaw n dum shami 2018

ning lai mat nna 2019 ning de du shang saga ai. Laiza Shi Shanan a asak mung 7 ning de pyi rai sai. 2018 ning hta awngdang ai ni nga ai zawn hkrat sum ai ni mung nga na saga ai. Kabu gara ai hpe hkamla lu ai zawn yawn hkyen kadang gara hkrum ai ni mung lawm na sai. Myit ngwi myit pyaw ai hpe lu la ai zawn, myit ru myit pu ai ten mung nga na sai. Kaja ai hte n kaja ai gaw galoi mung rau hkridun nga ai hkrai re. Kaja ai akyu rawng ai hpe lu la mayu ai ni hkrai mung rai ga ai. Dai lam ni byin lu na matu lai di mat wa sai aten ahkying mahkrum madup ni grai manu dan nga ai. Shawnglam a matu gaw mahkrum madup ni hpe galoi mung bai nhtang sumru nna n kaja hpe kau da,kaja ai hpe matsing la hkan sa na matu ahkyak dik re. Shaning ladaw ni n hkring nga ai zawn, masha a asak mung htingnut ai htung nnga ai. Masha shagu gaw tinang a n kaja ai, shut lai mat sai myit

masin lailen ni hpe madaw galai la ra ai ni hkrai rai ga ai. 2018 ning hta mung masa hpyen masa galai shai wa hkra ningbaw ningla ni n hkring n sa mahkrun tam shakut ma-sai re. NCA gaw mung masa bawngban na mahkrun masa langai mi re. Raitim hkumtsup ai lam garai nnga ai majaw KIO gaw NCA lakmat n htu nna kaga mahkrun tam shakut nga ai ten hpyen masa hte shagyip sha-gyeng ai mung hkrum saga ai. 2018 ning hta Wunpawng buga ginra ni hta Myen hpyen dap ni htu shadut ai majaw ninghkap shingla majan gasat poi kaji kaba yawng 245 lang byin lai wa sai re. Mung mare masha ni hpyen yen hpyen koi let mare buga, dum nta, sali sutgan, sun hkauna ni kabai kau da ra saga ai. Hpyen yen ni a ntsa lawt lam tam ai ni hpe mara rim, jep jeyang htawng bang ai du hkra mung hkrum saga ai. 2019 ning hta kaning re ai mung masa hpyen masa mawru hkrum na re lam n chye lu nga ai. Myen hpyen dap gaw 2018 ning December 21 ya hta ndau laika langai shale masai.

Ndau laika hta 2019 ning April 30 du hkra nhtoi (130) ya la-man Myen Hpyen dap kaw nna hpyen masa shamu shamawt ai lam jahkring tawn nna, simsa lam tam na matu ndau laika re ai hpe yawng mu chyalu rai sai. Kade ram awngdang lu na re lam kadai n chye lu nga ai. Grau nna hpyen wa a maw lanyet gawng shakri ai kaw shang rawng hkrup kau na hpe mung sadi maja ra mali ai. Dai majaw amyu sha lawt lu lam gaw amyu sha ting hte seng ai ningsang magam lit kaba rai nga mali ai. 2019 ning gaw laklai ai shaman chyeju hpring ai shaning rai u ga ngu Laiza Shi Shanan laika hti shawa yawng hpang de Laiza Shi Shanan Volume (7) Issue (1) hte hkaptau hkalum la let n-gun jaw shatsam dat ga ai.

Laiza Shi Shanan

Myitchye myitchyang jaw ya ai hpan madu Karai Kasang hpe shawng nnan chyeju dum ai.

Hpaji jaw lam madun la ai ni.

Shiga hte garum la ai ni.

Laika ngau hte garum la ai ningka sara ni.

Laiza Shi Shanan hkap hti n-gun jaw la nga ai myitsu ni.

Laiza Shi Shanan laika shachyam shabra lit la garum ai ni

Lam magup hku garum la ai chyeju madu ni yawng hpe na-chying chyeju dum ga ai.

SHACHYEN SHAGA

Laiza Shi Shanan laika hpe Shiga Magam Dap, Shi Laika Makan Dap kaw nna lit la galaw ai.

Aten na na matsing ningting yu la mai ai Buga shiga ni hpe ka bang da ai.

Hkamja lam, Hkai/Rem ladat hpaji, Htunghking labau, KIO hpaji masa hte seng ai hpe lu mai made jinghkum bang ai.

Sumroi, Sumrai, Ga shagawp, htap htuk ai Fiction laika ni hpe ka shalawm bang ai.


Laiza Shi Shanan 3

Myen mung, shanglawt garai n la ai aten hta Wunpawng sha

ni shanu nga pra sa nga ai prat......... Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung ngu ai KIO Pati hpaw sa wa ra ai lawng lam mabyin hpe tsun hkai ai lam garai n galaw yang, mi moi tsa ning shadang nna anhte Wunpawng sha ni ganing rai nna tinang buga ginra ni hta gara hku nga pra ginru ginsa chying sa wa ai lam hpe shawng tsun hkai dan mayu ai.

Anhte Wunpawng sha ni gaw moi moi kaw nna ya nga nga ai Wunpawng Mungdan kaw sha n rai gara ginra kaw rai-tim kadai gara amyu wa e mung n up, n hkang ai sha tinang amyu ru sai ni kahkyin nna marip ni, lahtaw ni, lahpai ni ngu buga kahtawng ni hpe gaw de la n htawm nga pra prat pra sa wa ai ni rai ga ai.Tsun mayu ai gaw tinang a mung du, mung gyi ngu ai ni woi awn nna shada tsawra ganawn mazum nga wa ai ni rai ga ai. ( Ya ganawn nga ai Myen amyu ni, Myen Hkawhkam ni e uphkang ai lam n nga ai. Myen mung shanglawt garai n la ai aten ladaw ni hta Myen amyu ngu ai gaw;- ganing sawn ai ni re ngu ai pyi n mu, n chye ai ni she rai ga ai. Ndai zawn tinang amyu ru sai ni chyu nga pra ai sat lawat ginru ginsa hpe tinang magam wa la htan bam ngu nna ji woi ji wa ni shamying lang ma ai.) Myen mung hpe English ni sa uphkang wa ai aten hta mung, English ni gaw anhte Wunpawng amyu ni, shanhte du shang wa ai aten hta Myen ni e uphkang ai amyu n re majaw, Myen mung hkaw hkam ngu ai ni a kata na amyu bawsang ni n re majaw mung Wunpawng sha ni a gin-ra hpe uphkang ra wa ai shaloi anhte mi moi kaw nna lang nga dingyang rai nga ai htung tara lailen ( Kachin Hill Tracts

Regulations) ngu ai tara kanu laika buk ka jahkrat nhtawm dai tara hte she Wunpawng sha ni hpe uphkang lai wa masai re. Myen amyu ni e uphkang ai amyu n re majaw English ni kaw na Myen ni shanglawt lu wa sana aten 1946 ning November shata hta Myen ningbaw Aung San wa gaw Wunpawng amyu ni shanu nga ai mare kaba Myitkyina de lawan ladan mayun lung wa nhtawm Wunpawng amyu ningbaw n kau mi hpe shanhte Myen ni hte shanglawt rau la na matu aja awa ahpyawk kahkyin gumdin ai lam wa galaw ai. Ndai zawn wa galaw shakut ai lam gaw moi moi kaw nna anhte Wun-pawng amyu ni shanhte Myen ni hte n seng ai, kaga ga nga pra nga ai majaw rai nga ai. Ndai Aung San wa Wunpawng salang ni hpe wa saw kahkyin gumdin ai ngu ai lamang ( bungli kaba ) gaw Wunpawng hte Myen kaga ga she re ngu ai sakse nan rai nga mali ai. Myen hkawhkam e up-hkang ai npu kaw n nga yu ai ngu na sakse aloi sha re ai naw madun ga nga yang, moi moi Myen ni hte munghpawm garai n hpawm ai shawng de Myen hkawhkam ni shanhte a mungdan tara tsaw dik ai hku tawt lai ai ni hpe tinang a mung-dan kaw nna gawt shapraw kau ra wa yang, ya anhte a mungdan lamu ga rai nga ai Namsi Awng

a lawu daw Me Za Bum ngu ai bum lagaw de gawt sa kau ma ai. Dai de gawt kau ai gaw mung-dan kata kaw nna kaga mungdan de gawt kau ai ( NynfESif'gPf ) ngu masat ai lam re. Me Za Bum hte Me Za Hka kaw nna gaw Myen a lamu ga n re ngu ai sakse rai nga ai, ( Me Za Bum mayan hkan gaw anhte Wunpawng amyu Krawn Lahpai rai nga ai Mai Rawn Du amyu ni nga lai wa sai lamu ga re hpe anhte tsun hkai lu ai majaw Wunpawng mungdan ginra sha-ra re lam moi nna sakse re. )

Pang Lung Ga Sadi Byin Wa Ai Lam Myen amyu ni a ning-baw Aung San wa du nna Wunpawng salang kau mi hpe n dip sha, n dang sha na, maren rapra ai madang hte nga ga ngu ga sadi amyu myu jaw nna wa du hkalem ai majaw lam amyu myu hku nna English wa hpe ndawng n yawt nga ai Wunpawng Salang 1,2 e kaga Wunpawng ni a kata hta salang rai nga ai ni hpe aja awa matut gahkyin gumdin ai majaw Aung San wa hpe Sam Mung, Pang Lung mare kaw 1947 ning daw de zuphpawng galaw na htet dat ai hte maren Myitkyina ginra e nga ai Wunpawng salang kau mi hte Man Maw mare kaba ginra e nga ai Wunpawng salang kau mi gaw 1947 ning February shata hta Sam Mung, Pang Lung mare de sa du nna Sam amyu ningbaw kau mi hte sa hkrum

ma ai. Sam mung salang, mung du Zaw Bwa kau mi hte sa hkrum ai ten, Sam amyu sha ni gaw Myen amyu ni English kaw na shanglawt la ai shaloi arau n la na hku dawdan da ai. Wun-pawng salang ni kaw nna aja awa woi bawngban la nna she Myen ni hte shanglawt rau la na matu tsamari myit hkrum lawm ai lam na chye lu ai. Dai zawn Wunpawng mung, Wunpawng ginra na du sa ai Wunpawng salang ni hte Sam Amyu salang ni jahtum e Myen Amyu ni hte rau shanglawt la na bawngban hpawng nga ai ten hta hpu nau Hkang amyu sha salang ni du shang wa nna Sam hte Wun-pawng salang ni myit hkrum da ai hte maren shanhte Hkang Amyu sha ni mung Inglik a lata na shanglawt rau la nna maren mara re ai munghpawm jawm de na matu Myen amyu a ning-baw Awng San wa hte ya aten du hkra grin nga ai Pang Lung myit hkrum Ga Sadi laika ( Panglung agreement ) hpe ka jahkrat, sen htu da ai lam nga shajang sai re. Lahta na zawn Pan-glung myit hkrum ga sadi laika shapraw ngut ai hpang Myen Mung, Munghpawm hte seng ai npawt nhpang gawda ai tara ( Tara Kanu) ka sa wa ai sha-loi mung, Aung San wa sat kau hkrum ai hpang ang nna maren mara ahkang aya garan jaw ai Federal masa hku n ka ai sha Myen amyu ni a mungdaw kaga mi nla ai sha ginjaw asuya hte kalang ta pawng hpawm nna hpaw shabawn dat ai re ngu, Tara kanu ka ai sara ningbaw wa U Chan Tun Aung kaw nna ka shagrin da ngut ai hpang tsun shapraw hkam la ai lam nga ai. Ndai tara kanu laika hku nna mung npawt kaw nna nan amyu kaji ni hpe lawnglam law law a ntsa e dantawk hku nna mung, dip da, dang sha ai lam mahkrun pru taw nga sai. Myen mung gaw 1948

Page 4 de....


Laiza Shi Shanan 4

ning January shata praw (4) ya hta English e uphkang nga ai kaw na shanglawt lu nna mung-hpawm masa hku Kachin,Kaya, Kayin, Chin, Mun, Yahkaing hte Sam ngu amyu lakung (7) gaw Myen hte rau pawng hpawm nga pra na de rai mat sai. Lahta na zawn mung-hpawm asuya hku rau pawng nga sa wa ai shaloi tinang amyu mung shawa a ntsa lu na sha na, bu hpun na, nga pra na, makau grup-yin hte ganawn mazum hkat na mung masa ahkang aya hparan wa yang galoi mung, hpa lam hta raitim, lu ging lu ra ai ahkaw ahkang hte ahkang aya ni jaw ya ai asuya uphkang rap-daw ngu na Hlut Daw, Parliment ni kaw , ahkaw ahkang grau la nna hti hkum grau law ai dawdap kaw tang madun hkat, jahkrup hkat rai yang shanhte law ai Myen amyu ni chyu malawng dawdan la kau, madu la kau re ai she law mat ai. Ndai zawn shara shagu anhte nlaw ai amyu ni gaw sum machyi ai lam alang law law rai wa ai hpe mungmasa ningmu nga ai dakasu jawngma ( Wuhpawng amyu) ni gaw tinang a ning-baw ningla rai nga ai mungdaw ningbaw, wunji hkingmang ni tsun gahte dan ai hpe na matsing da ma ai.

Anhte amyu kaji ( n law ai amyu) shagu a ningbaw law law ngu na wa Myen wa n tara ai hku woi awn uphkang ai hpe mu nga tim myit galu hte htaning hkan gaw galai shai wa na kun? masha hkum Ma Gam, Ma Naw ngu ai ni ningbaw ningla galai wa ai shaloi masa mung galai wa na kun? ngu ai hku hkam sharang nna munghpawm naw hpawm lawm nga ai madang rai lai wa sai. Lahta na zawn law ai Myen amyu ni e shara shagu na ahkaw ahkang lamang ni hta shagrit shanem dang sha ai lam nau law nna hkam sharang jin mat wa ai aten ladaw hta 1958 ning ram kaw nna mungmasa ningmu nga ai dakasu jawngma myutsaw myit rawng ai ni kaw nna rawt malan hpang sa wa na masing jawm jahkrup bawngban sa wa nna 1960 ning hta KIO Party ngu ai Rawt Malan hpung byin pru wa sai. Tara shang KIO, Party ( Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung) hpe 1960 ning october (25) ya kaw nna hpaw hpang wa sai.

KIO Party A Gun Hpai Ra Ai Magam Bungli Ni 1. Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung ngu ai gaw;-

Wunpawng Amyu hte Wunpawng Mungdan sha ni a myit hkrum kahkyin gumdin ai, mung shawa hpe lam woi ningshawng ai, mung shawa a akyu ara hpe gun hpai ai, mung shawa a gawng malai tai ai hte woi rawt malan ai hpung re nga ai hte maren, KIO hpung shang masha shagu gaw lahta na dam lada ai, kaba la ai magam lit hpan ( 5 ) hpe gunhpai ra ai lam rai nga ai.

2. KIO. Party gaw lahta na bungli lit kaba (5) hpe galaw gunhpai nga ai gaw, hpang jahtum galaw shadu sa wa na "PANDUNG SHADAW" hpe mung masat jahkrat tawn da ai lam hpe asan sha mu mada chye da ra nga ga ai.

Dai Pandung Shadaw gaw;- AWM DAWM SHANG LAWT NNA MUNGSHAWA HTA SHADIP JAHPANG NGA AI, WUN-PAWNG GUMRAWNG GUMTSA MUNGDAN HPE GAW SHARAWT SHAGRIN DA NA ngu ai rai nga ai.

Ga shadawn;- Shawa dawtsa madang hpe Chritmas poi woi galaw na rai yang poi komiti ( Poi Shab-yin Shatai Komiti ) ngu ai hpaw shabawn da chye ga ai. Dai poi

komiti gaw, daw jaw daw ya na jarik tam ai lam, poi sa sha-wa hpe manam shara lajang ya ai lam, shadu gachyawng jaw na masha san ai lam, poi byin tai ngut kre hkra jai lang na ja gumhpraw (Fund) tam bram na hpung hpaw, lit jaw ai lam, nawku daw jau na sara, sara kaba ni hpe tam san ai lam, poi a lachyum sung hkra hkrang shala mahkawn yu ngwi hte namnak jat na wuhpung du hkra hpaw ra ai. Ndai lahta na lit hkum sumhpa hpe gun hpai na (Sub. Komiti ) du hkra hpaw nna galaw sa wa ai gaw hpang jahtum yaw shada ai Chritmas Poi byin tai lu na pandung shadaw a matu rai nga ai. KIO party a lit gaw ndai jahkring jahkra na masha majaw mi, ginra kaji langai mi a lit hta jan nna tsun n dang hkra kaba la ai lit, Wunpawng sha hkum din dek sha n-ga, Wunpawng mung-dan e nga pra shanu nga ai mung dan ru di masha ni mahkra lit la gunhpai ra ai lam rai nga ai.

Lahta e tang madun ai bungli lit kaba hpe ngai mung gunhpai lawm ra sai ngu ai Wunpawng amyu ni sha n rai, mungdan kata e mi moi kaw nna shanu nga ai rudi masha shagu gaw KIO Party kaw shang n htawm hpung party a magam lit ni hpe htep lahti ap nawng gun hpai lawm ra ga ai lam " HPUNG SHANG '' ra ga ai lam jasu jahprang let hpung dim dat nngai law.

Nbangbum Sinwa Naw,

KIO PARTY HPAW SA WA RA AI LAM Page 3 maut....

Laiza kaw galaw ai lahkawng lang na Wunpawng Amyu Sha Lam Masan Bawng-ban Zuphpawng hta Kachin lamu ga Policy hte Kachin nhprang sut rai Policy (Kachin Land Policy and Natural Resources Policy) hpe myit hkrum dawdan shagrin da lu sai. Ya aten simsa lam bawngban ai hta yakhkyak dut dang shangun ai lawnglam ni hte (IDPs) hpyen yen mung shawa ni a lam ni hpe shawa ningmu kahkyin la lu sai.

2018 Nov. 8 - 13


Laiza Shi Shanan 5

Laiza Muklum kaw January 1 ya jahpawt Hkying 8:00 Am hta shaning ninghpaw chyeju shakawn wunli la akyu hpyi hpawng hte KIO Tingnyang up a shaning ninghpaw mungga madat hkamla hpawng galaw la lu sai. KIO Tingnyang Up Du Daju Jum N-Ban La a shaning ninghpaw shatsam mungga hta-

Shaning Ninghpaw Chyeju Shakawn Wunli La Akyu Hpyi

"Myen mungdan asuya hte Myen hpyen dap gaw shi a akyu amyat hpe sha madung maju jung galaw ai majaw mung-dan masha ni yakhkak jamjau hkrum nga ai hte hkrit kajawng let sha nga ra nna mungkan ntsa manghkang law dik ai mungdan byin tai nga ai, teng-man tara rap ra ai myit hpraw

san ai laisat laisa n lawm ai re majaw mungdan ngwi pyaw simsa hkra mahtai kaja n lu ai, masha jahpan law ai amyu npu e tawn da ai myit jasat chyung nga sai majaw, maren mara re ai mung masa bawgban lam paw pru wa na matu n mai byin ai. Myen hpyen dap ka lajang da ai 2008 ning, gaw da tara shang wang kata e sha sa wa ai re majaw mungdan kata grau shuk shanut manghkang law wa ai, tengman ai magam bungli yawng gaw Myen hpyen dap a lashoi jum ai upadi npu e sha myit hkrum nga ai hpe yawng mu mada chyalu re majaw gum-shem mazut uphkang upadi hpe rawt malan kau na gaw teng-man lam, tara rapra lam hpe ra marin nga ai masha ni a lit rai nga ai. Kaning re ai mayak mang-hkang ni hkrum katut nga tim, Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpung gaw amyu Mungdan lawt nhtawm sim-sa ngwi pyaw rawt galu kaba ai amyu mungdan de shadu wa lu hkra myit galu let Mung masa mahkrun tam, ladat shaw shakut nga ai hte mungchying mung shawa yawng kaw nna KIO a mung masa bungli shagu hta kanawng n-gun jaw shan-glawm ai rai yang myit mada

ai pandung de du lu na re hte shawnglam hpyen man sha-ra shagu hta jamjau hkrum let Mungdan magam lit gunhpai nga ai myitrum magam gun ni ngwi pyaw hkam kaja ai shaman chyeju hpe hkamla lu nna tinang lit la ra ai magam lit hpe nden ma-rai hpring hpring hte sadi maja gun hpai nga na matu, hpyen yen shara shagu shingbyi nga ai Mung chying mung shawa ni yawng mung, yakhkak jam-jau ai, myit pu myit tsang lam yawng hkoi tsai nhtawm chyeju hpringtsup ai shaning ladaw rai u ga" nga nna tsun da ai . Shaning ninghpaw chyeju shakawn wunli la akyu hpyi hpawng hpeWunpawng mungdan ginwang ginjaw ni, dap ba, dap dung ni hkan akyu hpyi hpawng hte ginsup lamang ni galaw ai lam mung na chye lu ai.

KIO Tingnyang Up Du Daju Jum Nban La hte Shawnglam Mungmasa Jasat Hpung (SMJH) woi awn galaw ai Myithkrum Kahkyin Gumdin lam hte Sim-sa Lam Tam zuphpawng hpe January shata 16 ya kaw nna 18 ya du hkra mare buga kanu kawa ni, htunghking labau hta myit lawm ai ni, labau sara ni marai latsa jan sa du bawngban ai re lam chye lu ai. Wunpawng amyu bawsang hte seng ai lam, Wun-pawng htunghking manau hte seng ai lam, Num jaw Num la lam, Laili Laika hte seng ai lam, simsa lam tam na ndai ga baw ni a ntsa amyu bawsang, wuhpung

Myithkrum Kahkyin Gumdin Lam Hte Simsa Lam Tam Zuphpawng

wuhpawng hku mi rai rai, ting-gyeng hku mi rai rai mu mada ai lam ni hpe hpaw tsun tang

madun ai lam galaw ai. Tang madun hpaw tsun ai lam ni hpe myithkrum daw-

dan shagrin da ai lam garai n galaw ai sha, ningmu ni hpe kahkyin da nna, tam sawk sagawn (research) galaw jing-hkum la ai hpang she jawm sha-grin na re lam na lu ai. KIO gaw Myen Asuya hte mungmasa bawngban nna sha tengman jet ai simsa lam lu na re ngu hkamla nga ai hte maren lam tam ding yang rai nga ai lam hpe KIO Tingnyang Up kaw nna du sa ai mung shawa kanu kawa ni hpe tsun sanglang ai lam chye lu ai.


Laiza Shi Shanan 6

WUNPAWMG SHAYI A GA MAKAI

Wunpawng Mungdan Shanglawt Asuya, Sut Masa Magam

Dap, Buga Company Limited kaw nna lit la hkrang shapraw gaw gap shangut shakre la lu sai PaJau Hka myihprap wanjak nnan hpe 2019 ning January 17 ya shani akyu hpyi shaman la lu sai. KBC ningbaw Rev. Dr. Hkalam Sam Son, Anglican

Bishop John Kumgyi Zau Li, Sara Daw Francis Daw Tang, Wajau, Hpung Up hpung sara ni sa du akyu hpyi shaman ya ai. Wunpawng Mungdan Shanglawt Kongsi Ningbaw Malai (II) Du Up Daju Zawng Buk Than hte Ginjaw Komiti salang ni, magam dap makan dap de na du gyi salang ni, mung chying mung shawa ni marai hkying mi jan sa du ai.

Pa Jau Hka Myihprap Wanjak Nnan Shaman Akyu Hpyi

Buga Company Limited kaw nna Myitkyina hte Waimaw mare kaba de Myihprap wan jaw ai hta Mali wanjak wan n-gun n law lang wa ai majaw Myen Asuya kawn n-gun n jat lu jang dawm kau na ngu tsun wa ai lam nga nna Buga Company kawn wanjak nnan hpe galaw jat ra wa ai lam Buga Company Limited Managing Director Kareng La Tawng tsun ai.

Buga Company magam gun ni hte Miwa Engineer Hpaji ninghkring ni 2014 ning kaw nna lata tut galaw hkrang shapraw hpang sa wa ai re. Ya aten Mali Wanjak kaw nna Dabak mare du hkra wan sumri naw galai ra ai. Myen asuya a ahkaw ahkang lu ai hte ya na wan sumri makau hku line langai bai kapyawn len nhtawm wan n-gun jat sa lu hkra galaw sa wa na re nga nna mung tsun ai. 2018 shaning kaw nna Mali hka myihprap wanjak wan n-gun hte Pajau hka myihprap wanjak wan n-gun pawng nhtawm Myitkyina, Waimaw mare kaba de myi hprap wan jaw nga sai lam chye lu ai

July shata a lana mi ngai,Hkuwawt kaw na yu dat ai.Shata shagan mung n chyai,Lanam bungshi ahpawt rai.Lamu mihprap gala lai,Marang kaba htu hkrat sai. Bum lang hkaraw shara mi, Hkumting marang madi..... Hpyen hkap kaduk kata shi, Kashung katsi tim kaning n di! Matsun tara n hkan yang si.... Myu tsaw nli, gat nga a dawng i? Wunpawng shayi a nsen, Shanglawt brang na nhten! Arawng sutgan hkum majen, Karai jaw ai lit n mai koi yen. Awmdawm ahkang lu wa ai ten, Tsaw hte rau en....en....en.... Gai! Gai! Wunpawng shayi yup sana, Hkuwawt hpe mung gaungwi sha la da, Salum kata gaw n ja n hpra, Karai Wa galoi mung bausin u ga! Hkyingten shagu kyihpyi myitdum na, Hkamja lam sadi u yaw ya!

Myu Balen


Laiza Shi Shanan 7

Masha langai a hkamja lam hta wa hkamja lam mung ahkyak

dik ai lamyi laman langai rai nga ai. Anhte a ginra, anhte a mungdan hta law malawng wa latung machyi ai mang-hkang byin hkrum hkra ai hpe mu chye lu nga ai.Miwa gumsan mungdan na 95% gaw wa machyi/ wa manghkang (tooth deficiency) hkrum hkra nga ai. Anhte Wunpawng mungdan hta 98% n yawm byin ai lam hpe mu chye lu ai. Masha langai a tsawm htap ai lam gaw wa hkam-ja lam hte mung seng nga ai wa n tsawm yang myiman nsam mung n tsawm ai. Wa gaw masha hpe tsawm htap shangun nga ai, tsun shaga ai shaloi masha a nsen hpe hkang ya ai. Wa n tu ai masha gaw shi shaga mayu ai nsen hpe pra hkra shaga lu na matu n loi la nga ai. Wa Ukam gaw masha a malu masha rin ai ten hta grai ahkyak nga ai. Dai re majaw wa gaw langai hte langai tinang atsam n bung hkat nga ai. Wa Baw Ai Hte Seng Ai Lam. Kaja ai wa hpe gaw majoi n baw yang gaw kaja dik re. Rai timung n kaja ai wa hpe gaw hkum zing da. N kaja ai wa hpe baw kau ai gaw kaja dik re. Wa a majaw shat kan ana ni byin shangun ai zawn wa machyi ai majaw

sade ni hpe hten za mat wa shangun chye nga ai.

Ma Hte Wa Hkamja Lam. Ma ni hta wa latung sha ana byin yang gaw grai tsang ra ai lam n nga ai. Ngu mayu ai gaw asak 4,5 ning na ma ni hpe tsun mayu ai she re. Asak (6) ning kaw na gaw wa galai hpang sai re majaw tinang a kasha ni hpe wa san seng lam atsawm shaman ya ra ai. Ma ni hta akyang byin hkra ladat amyu myu hku nna sharin ya ra ai. Asak Kung Ni A Wa Hkamja Lam Asak kaba ni wa machyi ai rai yang tsang ra ai, majoi n mai baw ya ai. Jit Dwi ana hte kaga ana ni hpe tsang ra ai. N baw n mai rai yang gaw sarawun a matsun hta chyu sha baw ya mai ai. Ma Hkum Kanu Hte Wa Hkamja Lam. Ma hkum kanu num ni wa machyi yang tsang ra ai hpa majaw nga yang tsi majoi n mai sha ai hte wa majoi n mai baw ya ai, hkritung na ma hkrat (ma brai) mat chye ai. Wa machyi wa yang dantawk tsi rung de (dental clinic) de sa madun ra ai.

Wa Hkamja Lam Dinglik La Na Ladat Ni. Tinang a Wa hkamja lam gara madang nga ai hpe

lawu e jaw da ai Mark ni a ntsa ginhka chye la mai nga ai. (3) marks rai yang gaw tsang ra ai madang,(6)marks rai yang gaw sarawun hte hkrum ra ai madang(12) marks ai yang gaw grai tsang ra ai.

1. Yup rawt ai hte n-gup kaw nga n pyaw ai lam nga (1 mark)2. Manang hte ga shaga yang n-gup manam ai (1 mark)3. Wa lapran hta lu sha tsat ai lam nga (2 mark)4. Wa kaw na sai pru ai lam nga (3 mark)5. Wa pawt hta matswi pru ai (4 mark)6. Wa ganga/ shamu ai lam nga (4 mark)7. Wase se ai lam yawm ai (1 mark)8. Malut lu ai (1 mark)9. Dentist kaw wa sa madun yak ai lam nga (1 mark)10. Ding-yang wa makrim ai lam nga (1 mark)11. Sai dwi/ Jit dwi ana nga (1 mark)12. Wa wuji nem ai (1 mark)13. Wa ningma lu ga ai (3 mark) Wa A Matu Koi Gam Ra Ai Lam Ni1. Ja ai lu sha, arung arai n mai gawa ai.2. Nau kahtet ai lu sha n mai lu sha ai.

WA HKAMJA LAMH e a lt h

3. Acid zawn nau hkri ai lu sha n mai lu sha ai.4. Tetracyclin hte Antibiotic tsi ni nau n mai lu sha ai.5. Wa htu ai shaloi nau n mai shaja, nau n mai na ai. Wa Matu Galaw Ra, Lu Sha Ya Ra Ai Lam Ni.1. Jahpawt yup rawt ai hte kalang, shana yup na shaloi kalang wa htu ya ra ai.2. Wa ngang na matu jit ji ai shaloi wa yawng gawa shara nna utik da na.3. Shan hte dwi ai lu sha sha ngut shagu hka hte n-gup garu kau ra ai. Wa lapran hkan tsat ngam nga ai lu sha ni hpe tsan kau ya ra ai.4. Tsit ai namlap nam-law, namsi namsaw law law sha ya ra ai.5. Fluoride dat lawm ai lu sha shalawm sha na.

Dental Tsa Doi


Laiza Shi Shanan 8

Garai nna shi ai ngu yang, amyu sha ni lawt lu lam magam bungli hta apnawng hkawm sa ai shaning maga shi manga ning pa hpring jan mat de she rai mat sahka! teng sha tsun ga nga yang, mungdan hte amyu sha lawt lu lam rawt malan magam bungli hta dawjau apnawng ai shaning (55) jan sha naw rai nga ai. 1962 ning hta Myitkyina makau grupyin kahtawng ning-chyawng hkan K.I.A ngu ai shiga mawng pru nga sai, lani mi hta Karai magam gun saranum langai mi ngai hpe ta dinsi shaga nna lagat sa wa yu yang, shi kaw K.I.A ni jaw ai laika du ai lam kahte tsun dan wa ai. K.I.A ngu ai lachyum hpa rai ta? ngu san yang, Myen amyu kaba lailen hte dip sha, roi sha, dang sha ai kaw na lawt lu na matu rawt malan ai “ Jinghpaw Shanglawt Hpyen Dap” re nga tsun dan ai. Dai aten hta Jinghpaw Shanglawt Hpyen Dap ngu ma ai. Saranum dai hku tsun dan jang ngai mung bai myit yu ai, jawng kaw ngai hpe Myen sara e roi sha ai ni, Myitkyina Man Hkring hkan Myen amyu kasha ni Wunpawng amyu ni hpe dang sha ai lam, asuya magam dap hta mung Wunpawng amyu ni hpe du salang n tai shagun ai lam ni hkan mu, hkam sha ai lam ni hpe myit dum dat jang ngai hta mung masin n si maroi n ni ai myutsaw mungtsaw myit katu pru wa ai hte 1963 ning hta Wunpawng Mungdan Shanglawt Hpyen Dap de sa wa ai rai nga ai. Shingrai nye a rawt malan hkrunlam a hpang lam ningdim de ninghtang kayin mada sumhtang bai hta yu ai shaloi, shaning (57) ning hkrunlam lapran, mungmasa laru, hpyen masa laru, lu sha hkuwa (hku hku ai) laru amyu hpan hte hpan hkrum katut lai wa ai lam hpe kadai ningdang lu na n rai nga ai. Hpyen majan gasat gala lam hta mung padang dip awng padang ninglaw lu ai aten nga ai zawn, kalang lang hkrat sum ai aten mung

hkrum katut nga ai, Rai timung rawt malan magam bungli ngu ai gaw hkrat sum mat, mat na ngu ai gaw shingra maka n nga ai hte maren dai ni lam shagu hta rawt jat madang de du wa ai sha n-ga mungkan mungdan law law e mu mada madi shadaw ai hpe hkam lu nga saga ai re. Dai ni ndai madang de du wa ai lam mabyin masa ni hpe ninghtang sumru yu ai sha-loi rawt malan ningnan gawde hpang wa ai kaw na ya aten du hkra, mungdan hte amyu sha ni a matu moi na hpu shawng hpu-ba, myitrum ni hte mungchying mung shawa ni law law amyu hte mungdan a ntsa sadi dung magrau grang let share shagan asak apnawng lai mat wa sai ni hpe chyeju dum shagrau sha-a ra mali ai. Lai wa sai shaning (50) jan aten ladaw ni hkan na laika ka ai wa myit dum lu ai made Myen tai hpyen wa hte gasat hkat ai, htim gasat shagrawt ma-jan poi kaba nkau mi hpe tang madun ga nga yang;- Nyau Chyang majan, Shui ZinWan majan,Shwe Ya Awng majan,Yaw Yung Awng majan, Nga Nga Yang majan, Dai Kri majan, Na Lung Dunghung majan, Hkang Hkyi, Rawng Teng, Dum Bau

Column majan, Na Hpaw Pa Jau Shagawng Masing majan, Sampu Yang, Du Rip, Marawt Dingga majan, Nam Yung Pangsau majan, 2011 ning kaw na kalang mi bai majan byin hpang ai shaloi;- Sanggang, Hka Ya Bum, Gi Dawn, Lai Hpawng majan, ndai ya ka tang madun ai majan ni gaw majan masing kaba ni ngu sawn lu, tang madun ai lam re, shaning (50) jan ning na majan poi kaji kaba ni gaw hti n dang ru n ma she rai mat sai law. Ndai zawn nang ja ngai ja ngu, tinang amyu hte mung-dan lawt lu lam majan ni hta amyu hte mungdan a matu K.I.A, MHH, MKM nnga, asak apnawng mat ai ni law law rai nga sai. Dai hta Myen hpyen sawa ni kaw nna mara n lu ai mungchying mung shawa, gumgai dingla,ma chyangai n lata ai sha, nat sat zingri sat kau ai mung ram ram wa rai mat sai, dai sha n-ga amyu shayi ni hpe mazut roirip sat kau ya ai mung law law rai nga sai,.Ningrai hpyen wa e nat sat zingri, mazut roirip sat hkrum ai ni yawng mung mungdan hte amyusha ni a matu asak apnawng mat ai sha rai nga ai. Dai re ai majaw anhte mungdan hte amyusha lawt lu lam magam hta naw dakan tsap taw

MYIT DUM HKUNGGA JAW DAT NNGAInga ai yawng gaw, “Wunpawng Mungdan Shanglawt Asuya Magam Gun Shagu Hta Rawng Ra Ai Myit Jasat” ngu ai hta na Nambat (3) Mungdan sha ni a matu Asak apnawng mat sai mungtsaw share shagan myitrum ni a ntsa sadi dung ra ai ngu ai hte Wunpawng Mungdan Shanglawt Magam Dap Kaw Nna Mungdan Hte Mungdan Sha Ni A Man E Hkam La Ai Ga Sadi ngu ai kata na Nambat(4) Anhte gaw mungdan hte mung-dan sha ni a matu, asak apnawng mat wa sai myitrum ni a ningtsa e, tutnawng sadi dung nga na ga ai ngu hkam la da ai hte maren, tutnawng myit dum hkungga masat masa galaw na malap kau n mai nga ga ai. Dai majaw 1961 ning kaw nna ya aten du hkra lapran mungdan hte amyu sha lawt lu lam magam bungli hte seng nna magrau grang share shagan let asak apnawng mat wa sai, mung-dan a ningbaw ningla myitrum share shagan ni yawng hpe 2019 ning February shata praw (5) ya h ta ang ai (58) ning hpring, (59) lang na Rawt Malan Masat Ninghtoi hta aja awa shagrau sha-a hkungga jaw dat nngai law. Anhte a myitrum ni ga-rai n ngut n kre kau da ai mung-dan hte amyu sha lawt lu lam magam bungli hpe mung anhte ngam nga nna magam bungli naw gun hpai nga ai ni ngut kre awng dang shawnglawt lu ai shani du hkra matut lit la gun hpai sa wa na ga ai ngu ga sadi jaw dat nngai law……

Myen hpyen a ntsa masin n si maroi n ni let, Myu a magam hta

U Ma Zai


Laiza Shi Shanan 9

Hkai Rem hta lang ai tsi ni

1. Shingtai latung tsi2. Ana sat tsi Bacteria, Fungus, Virus etc...3. Tsing sat tsi4. Yu ( Hkrung kanu ) sat tsi5. Tsi namhpun ni

Tsi atsam ni

1. Hkra jang si ai (Contact poison)2.Sha jang si ai (Stomach poison)3.Marawp jang si ai (Fumigantpoison)4.Kata kaw chyam bra ai (Systemic poison)

Ndai zawn hkai hpun ni kaw gat, lang, bang, shamawng ai tsi ni gaw hkai nmai hpun kata de hka lam, shat lam ni kaw nna shang chyam bra rawng nga ai. Dai tsi ngam atsam rawng ai hkai hpan ni hpe lu sha bang dat jang dai tsi atsam ni hkum kata manghkang law law byin shan-gun nga ai. Tsi atsam dai ni gaw hkum kata mahkawng nga lu ai atsam nga nna hkam jan lu ai atsam htum ai hte nang si wa ai du hkra byin nga ai. Hkamja lam hkan sa na, shan sha shayawm nna nam-lap she sha sana nga nna gat na namlap mari sha ai wa gaw si na de grau lagaw lahkam ai wa re. Hpa majaw nga yang dai ni na ten hta hpaga byin hkra hkai rem dut sha ai ni gaw lahkawng garan galaw ai hpe mu lu nga ai.

Dut Na Hpe 1. Tsawm hkra dat namhpun hte kaba tsi law law lang ai.2. Shingtai latung ana law law hkrat ai hpe tsi law law gat lang ai. Laja ai tsi hkrai lang ai.3. Ten kadun hte dut sha lu na matu asak kadun ai nli ni hpe lang ai. Ginra li shamat ai.4. Dan shu da ai n hten hkra tsi gat nna dan ai.5. Dusat ni hpe mung ra ang ai hta tsi hte dat grai law ai hku shat gayau nna kam sha ai hte sha na hku jaw sha ai.6. Tsi hpan law law htu shabawm

dat ai.7. Shan ni hpe n hten hkra tsi hte gayau gat nna dut shabra ai.

Tinang Sha Na Hpe

Laksan garan hkai rem da nna tsi, shat, namhpun ni n lang ai sha shingra ladat hte hkai rem da nna sha nga ma ai. Dai majaw manang ni galaw dut ai hpe gat na mari sha ai ni gaw tsi ngam atsam hte namhpun a majaw machyi makaw law law byin wa ai lam re. Ga shadawn Mangshi tsi rung kaw shata 5-6 hta kalang shawa bawngban hpawng galaw ma ai hta shata 6-7 sha re ma ka-sha ni hta sade, sin, hkum chyen si ai lam ni byin ai. Machyi ma-sha law law du ai majaw lu sha hta lawm wa ai tsi ngam atsam , namhpun ngam atsam ni a ma-jaw re ngu ningmu kahkyin la nna lu sha sadi na ndau ai lam galaw ai mu lu ai.

Mungkan Hta Tsi Lang Ai Masa

1. Shingtai latung tsi lang dik gaw EU-Uropa mungdan ni rai nna mungkan kaw shapraw ai a 45 % hpe sunglang ma ai raitim hkamja ma ai.2. USA-ni gaw No-2 law dik lang ai mungdan rai nna mungkan hta shapraw ai a 25 % lang ma ai raitim hkam ja ai.3. India hte Miwa gaw mungdan kaba ai masha wan 2800 dang raitim mungkan shapraw ai tsi a 3 % sha lang ai Myen mung hta grau nna hkamja lam naw kaja ma ai.4. Myen mung shapraw ai tsi a 0.8 % sha lang ai raitim tsi ngam atsam a majaw manghkang law dik machyi law dik ai mung-dan re. Cancer byin madang mungkan e No-2 kaw rai nga ai.Tsi hpe matsun ai hku n sung lang ai majaw re lam mu lu nga

ai.(gat,lang, sha)

Myen Mung Na Tsi Shang Masa

1. Register galaw la nna dut nga ai hkai rem lang tsi hpan 4100 nga ai. 2. Register galaw ya na tang da ai tsi hpan 700 jan naw nga ai.3. Maigan mungdan ni masha kaw nau hkra machyi ai majaw pat jahkring da ai tsi ni mung Myen mung de ladat amyu hkum sumhpa hku shang nna sung lang nga ai.4.Nethalan mungdan hta 2018 ning hta tsi hpan 20 hpe mung-dan kata dut na matu Register jaw ai majaw asuya hpe mung shawa ni ninghkap garu ai lam galaw ma ai.5. Myen mung kaw gaw asuya hku nna tsi dut ahkang lakmat kade jaw tim mung shawa ni zim sha nga ma ai.

Tsi Manghkang N nga Na Matu Galaw Na Lam

1. Tsi hpan htap htuk ai hpe lata lang na.2. Tsi gat ai ni shimlum hkra bu hpun nna gat na.3. Sung lang madang hte ladat jaw na.4. Tsi hkamjan atsam htum yang she di sha na.5. Sung lang arung arai kaja ai rai na.6. Matsun ai hte maren galaw na. Ndai lam ni hpe sung lang ai ni chye na hkawn hkrang hkansa shatup na ahkyak rai nga ai.

Tsi Ni Hpe N jaw N ang Ai Hku Sung Lang Ai Lam Galaw shapraw da sai hkai rem kunrai ni hpe n yat n hten ai sha na na tawn hkam na matu tsi amyu myu hte bai gat, tsing rai nna lu sha ai ni hpe manghkang byin shangun nga ai ga shadawn-1. Saraparitic tsi hpe shan n hten n yat n manam na matu gat lang ai.2. Formalin hpe namsi hte simai

n yat na matu gat lang ai.3. Etaline tsi hpe namsi myin loi na matu chya (sh) tsing ai.4. Sodium benzorate hpe ten na na hkam na tsi hku lang ai.5.Ya aten wa hpe shata 4 rai yang joi 40-50 kaba nna sat sha lu hkra tsi law law bang ai shat hpe jaw sha ai majaw dai shan gaw lani myi na jang manam mat ai lam byin ai.

Tsi Ngam Atsam A Majaw Byin Hkrum Na Lam

1. La ni la n du mat ma n lu mat na.2. Num ni pujat ginchyup mat nna ma n mai lu mat na.3. Nanghpam ya zawn bungli n kam galaw ai lagawn nna mau hkrai mau mat na.4. Cancer ana hpan hkum byin wa na.5. Lamyi laman makret machyi wa na.6. Hkum bum wa na.7. Kara raw run krin wa na.8.Nra tsam wa na.9.Ladu lai hpum wa na.10.Nang nna si wa na. Hkai Rem hku ana hpe masat ai gaw- Byin ging bying ang nga ging nga ang ai hta dawn jan nna byin wa ai yawng hpe ana ngu masat da ai re. Dai majaw lu sha shimlam lu nna hkamja na matu ya aten hta tinang hkai tinang sha, tinang rem tinang sha rai yang she mai sai ngu mu ai hpe shadut dat ai law.

Kareng Brang Seng

LU SHA SHIMLAM HTE HKAI REMSakhkrung Lu Sha


Laiza Shi Shanan 10

Wunpawng sha ni a MA JAHTAWNG HTU

AI htunghking a lam hpe loi ahkrawk dat yu ga. Dinghku num ni ma hkum rai nna ma gun kan dan dawng kaba wa ai hte nam na kahtan kawa layung ram kaba ai gintum n re (wa roi ri) ai sa kran la nhtawm pe(3') daram galu ai hku daw kahtum tawn ai yan shi (10) hpe shabawn shajup nna garap ntsa kaw mara jakraw da ai. Dai hpe shaman ngu ai. Garap ntsa jahkraw tawn ai shaman shabawn hpe mu ai shaloi gaw dai nta hta ma shangai hkyen sai dinghku re lam hpe chye lu nga ai.

Shangai ninghtoi ni wa sai hte rau kanu kawa kaji kawoi ni gaw ma a myit masa laikyang byin shangun mayu ai myit makam hte, nga rai yang wuhpung hku ganawng hkawm ai ngahpyin, ngalai, ngalum, ngahtang zawn re ai nga jahkraw da ma ai. Dai nga jahkraw hpe gaitsu nga ma ai. Hkarang shan rai yang mung wuhpung hte nga hkawm ai shaga nsen pyaw ai u hpan ni hpe lahta hkwi la nna jahkraw da ai ma ai. Nbaw nnyeng tumchyang, tsa hpe mung shadu shajin da chye nga ai. Ma jahtawng htu na matu shajin da ai shan jahkraw hte tsa chyinghtawn ni hta shanam hkyep

mara mahtan da ai. Shanam hkyep mara da ai lachyum gaw kaga garap kaw nga ai shan jahkraw ni hte kaga tsa chyinghtawn ni yawng hta na laksan lata san da ai lachyum rai nga ai. Shangai sai hte shadai kadoi la ai, Gam Awng, Hkawn Shawng ngu ai zawn re mying jaw nhtawm shadai kadoi la ai. Shangai ai hte kalang ta mying n shamying yang n hkru n kaja ai sawn nat, jahtung nat ni shawng shamying la ya na tsang ai lachyum rai nga ai. Ma jahtawng htu ai shaloi she shadai kadoi mying hpe shagrin ya ai lam, kaga mying galai shamying ya ai htung lai ni nga nga ai. Dai hpang garap kaw jahkraw tawn ai shaman shabawn shayu la nna wan hta kakang nna la kasha rai yang manga (5) lang, Num kasha rai yang mali (4) lang kapaw dat ai. Shaman kapaw ai gaw gumgun, gumhpai hpan ningsang hpe shana shiga jaw ai lachyum rai nga ai. Shaman ka-paw nsen na ai hte htingbu mare dung shawa ni mung la kasha, num kasha shangai sai lam kalang ta chye lu ai. Mayat maya myit su mahkun hku ai wa, jan hpe ma mying shamying jahtawng htu shagun ai. Jahtawng htu ai shaloi shan jahkraw hpe shanam hte htu ai. Jum sha bang nna majap n bang ma ai. Majap bang yang ma shadai kaprep ai hte ma myit sinpawt lakhtet rai chye ai ngu

MA

JAHTAWNG

HTU

AI LAM

sawn la ma ai. Shanam gaw lakying prut nna mayat ai baw hpan re majaw mayat maya wa na lachyum hpe la ai. Shanam hpe n hkru n kaja ai nat, hpyi lamum, nbya, ndang nat ni hkrit na matu lang ai mung rai nga ai. ( myihtoi htoi yang shanam maya ahprup nna hpang ai). Shadai (ma manang) hpe la rai yang numgaw shadaw pawt kaw wa ni gwi ni ganaw ashap n lu hkra kawa munzi hte kum nna singkung pali yan manga (5) gumhpawn ai hte shadaw pawt kaw lup nna, gyit shajup da ai. Num kasha rai yawng sharem shadaw pawt kaw lup nna, singkung pali mali (4) gumhpawn ai hte gyit shajup da ai. Tinang a shadai lup ai mare buga ginra hpe dialup daihpang ga nga ma ai.

Ma Jahtawng Htu Shaman Ga LA= Chyudwi chying-hkai a kraw wang htingnu kaw hkritung, kan htum htumpa kaw sumbrung nna mali shata gu rai dai raw, shadang la sha tai nna dai daw, dawnu pawt kaw dai lup, wamung munzi hte shinggrup, singkung pali hte shajup, machyu lunghkum zawn lungkawng, kahtan wahpang zawn wahpawng, mayat ginhtawng dagraw, mayat htinggaw shachyaw

shadang atsam rawng nna nga, lanung u sinwa zawn numwoi, Chyaulang u krang zawn ga chyoi, sut lu gumhkawng nna pra baw hpraw wa rum du hkra nga u ga.

NUM = Chyudwi chyinghkai nu a kraw wang htingnu kaw hkritung, kan htum htumhpa kaw sumbrung nna mali shata gu nna dai daw, shayi Num sha ngu dai raw, sharem daw pawt kaw dai lup, wamung munzi hte shinggrup singkung pali hte shajup, shalun ninghkrun hta lung kamoi dung lahkum kaw dung, mayat kanu tai, shangai wa hku rai wa u ga. Ma jahtawng htu ai hpe lagoi lahpaw hte makai nna, shanam hkyep hte mara mahtan shadu lajang hkyen da ai nbaw nnyeng tum chyang, chyanun chyu malum tsa pyi ni jawm lu sha rai, ma hpe kabu gara jahtawng htu mying shamying hkalum la ai lam hpe galaw chye ga ai. Jahtawng n htu ai masha ngu tsun yang Wunpawng n re ngu ai lachyum rai nga ai. Wunpawng sha ni gaw jahtawng htu nna mying shamying ai htunghking lu ai amyu rai ga ai.

Chyana


Laiza Shi Shanan 11

Democracy masa hpe laika sharin jawng ni hta, gara hku jai lang

sa wa ai lam hpe lawu na hte maren, jai lang hpang wa ai mu lu nga ai. shawng ningnan “ Democracy” ngu ai lachyum hpe shawng sanglang dan mayu ai. Democracy hpaji jai lang taw nga ai jawng ni hta, danleng ai lam langai gaw, jawng kata kaw kanawn mazum lam gaw prinem ai lam nga nna myit shawang kaba ai lam hpe mu lu nga ai. Ganawn mazum lam ngu ai hta mung, jawng-num jawngla shada da ganawn mazum lam ni hpe ngu mayu ai. Dai zawn ganawn mazum lam hkrak kaja prinem ai lam gaw democracy ahkyak kaba ai masa langai mi rai nga ai. Laika sharin jawng ni hpe hpan masum garan da lu nga ai. Langai ngu na hpan hpe Gawda hkrang nga ai jawng ngu ai. Dai jawng hpan hta ritkawp nga nga sharin achyin jaw ya ai ladat hpe mu lu nga ai. Dai jawng ni a bungli gaw, jawngnum jawngla ni hpe hkap la ngut jang, masat tawn da ai ginhpan ni hpe ning-gam hte ninggam sharin ya sanpoi san nna, tsang shalun, tsang htum ai shaloi, jawng kaw nna pru shangun ai hte laika hpe sha atsawm agawm sharin jaw ai jawng hpan re ai. Laika hpe atsawm agawm di nna, sharin ya ai lam gaw, jawng shagu, a galaw ging galaw ang ai bungli langai rai nga

DEMOCRACY HPAJI NINGNAN HPANG WA AI GAW

ai. Rai timung dai bungli gaw jawng a bungli yawng n rai nga ai. Ngamu ngamai lam, ganawn ma-zum lam zawn re ai shinggyim masa lam ni hpe kabai tawn ai majaw, jawngma ni gaw, dai jawng hpan hpe bungli lu mai ai bungli jak rung hpan langai zawn sha sawn da chye ma ai. Dai jawng hpan gaw, hpawmi hpawmang ni hpe bungli lu shangun na matu gyin da ya ai rai timung shinggyim mung-kan a lam hta, kade daram nga pra galaw sha lu na, ngu ai hpe sharin ya ai hpe mu lu ai. Dai majaw, dai laika sharin jawng hpan gaw myit dik hpan shara n nga ai jawng rai nga ai. Sara ni a yaw shada lam hta, jawng-num jawngla ni gaw, tsang shalun sanpoi awng mat nna, bungli lama ma hpe galaw wa lu hkra ngu ai re. Dai jawng hpan gaw, makau grup-yin shinggyim wuhpung hte magyep kap n lu ai gyip gyeng la ai jawng sha rai nga ai. Lahkawng ngu na hpan hpe Htinggaw kun dinghku jawng Family School nga ma ai. Dai jawng ni gaw ru hkum hku nna, grai wa n law ai. Dai jawng ni a yaw shada ai lam ni gaw, nam-bat langai jawng hpan ni hpe n ra ai majaw laklai ai hkrang hte jawng nnan gyin shalat na ngu ai yaw shada lam hte hpaw tawn da ai lam rai nga ai. Ma-dung yaw shada ai lam gaw, dai ni hta sa lung sharin la nga ai jawngnum jawngla ni gaw, myit ngwi myit pyaw hkra kun ding-hku langai zawn hku hku hkau

hkau nga pra ganawn mazum la lu na matu rai nga ai. Raitim, democracy mungkan de shang sa wa na jawngma ni hpe ngwi pyaw lam hpan langai sha, san san lu la mai ai masa n rai nga ai. Ngwi pyaw lam gaw lawm mahkrun langai ngai hpe galaw la ngut nna rai rai, lu sha, bu hpun,nga pra lam hkum tsup nna rai rai, lu la ai myit a byin nga masa hpe madun dan ai lam sha rai nga ai. Dai majaw, pyaw pyaw nga chye hkra sharin jaw ya ai ngu ai lam gaw, lachyum n pru nga ai. Shada da kun ding-hku masha zawn hkau chyap hkra, sharin ya ai lam, hkawm hkawm chyawm chyawm ngwi ngwi pyaw pyaw nga chye hkra, sharin jaw ai lam ni gaw, grai ra nga ai lam rai timung hkum tsup sai jawng langai hku n mai byin nga ai. Masum ngu na hpan rai nga ai jawng ni gaw, lahta na jawng hpan hta nna bungli grau grau dam lada ai. Dai jawng hpan hta, jawng kaw sharin ai ginhpan ni hpe sharin ya ai lam, jawng kata e nga ai ma kaji ni hpe kun dinghku masha zawn ngwi ngwi pyaw pyaw, hku hku hkau hkau nga pra ganawn ma-zum chye wa hkra sharin ya ai hta n-ga, democracy akyang lailen ni hpe mung, hkan sa jai lang shaman ya nga ai. Dai jawng hpan hpe (Democracy jawng) ngu ai. Dai jawng kata kaw jawngnum jawngla ni gaw, jaw ya hkap la myit masa hte shawa akyu a matu, tinang kaw nna dangdi ai daram garum gahtau ai lam, magam lit hpra hpra hpe rap-ra gunhpai chye ai lam, sanpoi awng hkra, ngwi pyaw hkra ngu ai yaw shada lam ni sha n-ga, lani mi hta shinggyim mungkan yawng hpe akyu nga hkra shanglawm gun hpai na ngu ai yaw shada lam kaba hpe mung byin shangun ai jawng hpan rai nga ai. Ndai zawn re jawng hpan byin pru wa lu na matu gaw jawngma komiti ni kade daram hpaw ninghtan da tim, tengman ai democracy myit masa hpe shalat ya ai lam n nga

yang awngdang wa na n re. Grau nna, jawng up sara kaba ni hte sara nkau mi gaw, myit-lawm hkum lawm ahkyak sha-tai shanglawm gun hpai yang she awngdang na rai nga ai. Laika sharin jawng ni hta democracy myit jasat shalat la lu na matu, ganawn mazum lam gaw ahkyak kaba re. Ganawn mazum lam awngdang shangun wa lu na matu mung jawng up sara kaba wa gaw madung ahkyak kaba htum rai nga ai. Jawng up sara kaba wa gaw reng sha ai wa re ngu sha myit la yang tinang jawng kaw democracy byin wa na n re. Dai hte maren jawng up sara kaba wa gaw tsawra myit dinglai nna tinang a yu reng power ni hpe shayawm kau nhtawm jawngma ni hpe democracy yawng jaw kau yang mung tinang a jawng gaw matu n dim ai ka ran zawn n ru n ra byin wa na hpe mung dum ra ai. Jawng up sara kaba langai hku nna tinang hta masat tawn da ai magam lit ni nga ai. Jawng kata democracy awngdang wa lu na matu gaw jawng up sara kaba wa hte ningtau jawng up ni a ganawn mazum lam gaw pri nem tsawm htap nga na ahkyak ai. Hku hkau hkra pawng hpawm galaw ai lam gaw langai hte langai hkungga la ra madi wadaw shabyin sha-ngun nga ai. Gun hpai na magam lit hpe mung maren mara garan nna gun hpai lu ai majaw masha hkum ngau shagu a magam lit hpe la chye ai myit grau grau shabyin ya nga ai. Dai majaw jawng sara/num ni yawng gaw wanglu wanglang tsun shaga na ahkaw ahkang nga na ahkyak htum re. Jawng up wa hte jawngma ni a ganawn mazum ai lam gaw grau nna ahkyak la nga ai. Mying gumhkawng ai jawng kaba nkau mi hta jawng up wa hte ma ni jahkring hkring hkrumzup nhtawm brang brang lang lang hku hku hkau hkau bawngban la chye ma ai. Ndai akyang

Page 12 de....


Laiza Shi Shanan 12

Mungdan langai amyu langai mi na hpaji rawt jat lam a matu

Policy kaja ni jahkrat da ra ai. Dai mungdan asuya hku nna, woi awn galaw yang she hpaji masa gaw, mungdan kaw nna woi galaw mayu ai Policy hpang hkan nang hkrang shapraw la lu na rai nga ai. Ningpawt ninghpang hpaji ngu ai gaw, “Hpa baw rai ta?” ngu san yang “Ka Hti Sawn” ngu ai lam masum chye da ai hte kan bau hpaji langai ngai hpe lu galaw na matu ra nga ai mahkrum madup hte machye machyang ni hpe hkaja la na Dakkasu hte Lahta Tsang hpaji ni hpe ningpawt ninghpang ngang-kang kaja hkra, ra ningra nga ai hpaji hpe ngu ai re” “ Ningpawt ninghpang hpaji” ngu ai gaw, “Hpaji a ningpawt” ngu ai hpe kadun ai hku htai lu nga ai. Prat dep hpaji a masat jahkrat da ya ai masa lam ni hta na, Lawu tsang n pu daw (Ningnan Hpung Kaw nna, Tsang lahkawng du hkra) Ma-gup sumhpa gin hpan (General Studies )kaw na lai kyang hte shinggyim lailen (Moral and Civics) ngu ai hpe (1999-2000) hpaji ladaw kaw nna, Myen mungdan hta, “Mung hpawm myit masa” ngu ai gin hpan langai hku sharin wa ai lam nga ai. Lawu Tsang Lahta daw (Tsang masum hte Tsang mali) kaw mung shinggyim Nga sa ginhpan (Social Studies) ga baw n pu kaw lai kyang hte shinggyim lailen (Moral and Civics) hpe bang da ai lam nga ai. Ndai gin-

hpan hpe myen mungdan hta, “Mung hpawm myit masa” ngu ginhpan langai hku nna san poi n san ra ai sha sharin ya ai lam hpe mu lu ai. Ningpawt ninghpang Lapran Tsang madang (Tsang manga kaw na Tsang matsat du hkra) Myit masa bawng ring ginhpan hku nna, bat mi hta lahkawng lang sharin ya ai hpe mu lu ai. Laika sharin ten hpe minutes (45) masat da ai rai yang, lai kyang gram ten bat mi minutes (90) sha lu ai. Shinggyim lailen hpe Mungkan lai masa ngu sharin ya ai lam nga ai. Raitim tang du ai lam nnga ntsa lam sha rai taw nga ai hpe mu lu ai. Tatut hta gaw law ma-lawng ngu na jawng ni de sa du yu ai shaloi, shinggyim lailen hta hpa baw ni sharin shalawm nga ai kun? Hpa baw ni matsun madun da ai kun?hpa baw ni lawm nga ai kun? Ngu san dat ai shaloi jawng up ni hta lai nna, sharin sara saranum ni ma-lawng maga gaw, lai kyang hte

shinggyim lailen “Moral and Civics” ngu ai gaw hpa rai ta? Nga san wa ai hpe mu lu ai. Matsun madun da ai lam re gaw chye tim, laika buk nan nmu yu lu ai lam nga ai. Jawng kaw mung lak lai ai lam nnga ai. Bawng ring ten hta sharin ya ra ai re lam chye tim, hpa nan n sharin ya ai. Dai ten du jang mau mwi hkai yang hkai, nrai yang gaw aten n law ai sara saranum ni aten hpyi yang laika sharin ten jaw kau ai lam ni byin ai. Shinggyim lailen hte seng ai woi hkaja na ten n law ai hpe mu lu ai. Sara ngu ai gaw myi pat, na pat kau nna, n mai nga ai. Mungkan mung sang hpaji masa ningmu ni hkaja da ra ai. Hpa mi tsun tsun sharin ya, sharin hkamla lam magam bungli hta, Sara ngu ai gaw ahkyak dik htum re ai shara kaw madung tai ai masha langai hku nna, shanglawm taw nga ai re. Dai majaw mungdan madang hku shing daw dat yu yang, yu mada, mu mada ai hte

HPAJI HPE NINGPAWT DA AI NINGHPANG HPAJIhkaja ai lam nmai jahkring kau ai sha dingyang hkaja ra nga ai hpe mu mada lu ai. 1996 ning ram hta, UNESCO kaw tang madun ai, “Tsa ban 21 hpaji masa hte seng ai Mungkan Mungsang Commission a sumtang laika langai hta, “Learning The Trea-sure Within” ngu ai numdaw langai kaw, “ Sharin hkamla lam Num daw mali”( Four Pillors of Learning) hte, “Ningmu ning-nan hte jawng sara” (Teacher In Search Of New Perspective) ngu ai num daw ni gaw dai ni mungdan masa, mungkan masa hte n seng n ang ai lam n re ai sha, seng nan seng ra na re ngu madi madun da ai zawn rai taw nga sai.

Sharin Hkamla Lam Numdaw Kaba Mali Hte Seng Nna;-

1. Machyoi jat hkra sharin la ga (Learning To Know)2. Galaw chye wa hkra sharin la ga (Learning To Do)3. Atsam htum bawng ring wa hkra sharin la ga (Learning To Be)4. Rau nga pra lu hkra sharin la ga (Learning To live Together)Ngu nna masat jahkrat da ai lam ni gaw, rawt jat wa nga ai prat masa hte sara ni hpe matut manoi madun dan taw nga sai rai.

Uma Shadang

hpan ni gaw democracy masa hpe madi shadaw gawn lajang pawnba ai lam rai nna grai ra sharawng hpa lam langai rai nga ai. Sara kaba wa gaw gumshem magam zawn rai yang jawngma ni gaw hkrit kamyin ai myit hte tinang tsun mayu ai marai hpe magap kau na sha rai nga ai. Jawngma ni gaw sara hpe

hkrit hkungga tsawra na ngu ai tara gaw sara ni kaw nna adip arip galaw ai upadi n byin sha-ngun mayu ai. Jawngma ni kaw nna sharin sara ni hpe shanhte hkrai tsawra chye wa ai shan hte hkrai hkrit hkungga chye wa ai rai yang gaw ndai jawng hpan gaw democracy hpaji lachkyum shabra na matu kaja htum ai

jawng rai wa na re. Lahta de tang madun lai wa sai hte maren sara kaba hte sharin sara ni hku hkau ga-nawn mazum lam sara kaba hte jawngma ni hku hkau ganawn mazum lam ni nga wa yang gaw sara hte jawngma ni hku hku hkau hkau ganawn mazum wa chyalu sha rai nga ai. Dai zawn

jawng kata ganawn mazum lam ni gaw prinem hku hkau hkra democracy nli tum jarat bang ya na matu kaja htum ai ga sau namhpun nga sai ngu tsun lu nga ai law.....

Uma Shadang

DEMOCRACY HPAJI NINGNAN HPANG WA AI GAW Page 11 matut....

E

d u c a t i o n


Laiza Shi Shanan 13

NNGAI. Tinang langai hkrai tsun ai shaloi NNGAI . ngu jai lang ai. Tang madun nngai, galaw na nngai, Shana dat nngai, hkungga jaw nngai. tsun mayu nngai. tawng-ban dat nngai.lajin dat nngai. (GA NNGAI ngu n mai tsun ai)

GA AI. Masha law law a gawng malai tsun ai shaloi. GA AI. ngu tsun ai. Tang madun ga ai, galaw na ga ai, shana dat ga ai, hkung-ga jaw ga ai, tsun mayu ga ai. tawngban dat ga ai, lajin dat ga ai. (NNGAI. ngu nmai tsun ai)

RIT. Manang langai ngai hpe garum hpyi ai shaloi. RIT. ngu tsun ai. Jaw rit. Garum la rit, tsun ya rit, lit la ya rit, mara raw ya rit, hkum matsing ya rit. (MARIT ngu nmai tsun ai)MARIT, MI. Masha law law hpe garum hpyi ai shaloi MARIT, MI ngu tsun ai. Jaw marit. garum la marit, tsun ya marit, lit la ya marit, mara raw ya marit, shing nrai. Mara raw ya mi, garum la mi. tsun ya mi, lit la ya mi. jaw la mi. ( RIT ngu n mai tsun ai)

Ngai, Shi, Nang ngu lang ai lam. Tinang langai a matu tsun ai shaloi, ngai hpe, ngai gaw, ngai hkrai, nye a, ngai hte, ngai mung. ngu tsun shaga ai. Shi, ngu ai hpe jai lang ai lam. Tinang maga kaw nna manang maga hpe tsun ai shaloi lang ai. shi hpe, shi a, shi gaw, , shi hkrai, , shi hte, shi mung, ngu tsun shaga ka lang ai. Nang, ngu ai hpe jai lang ai lam. Marai langai hpe madi nna tsun shaga ai shaloi, Nang ngu tsun ai.Nang hpe, nang hkrai,nang chyu sha, nang n rai yang kadai rai na, nang n sa na i? An, ngu ai hpe jai lang ai lam. An ngu ai gaw NGAI ngu ai hta marai langai jat nna Marai lahkawng re ai shaloi An,ngu tsun lang ai, An hkrai rai ga ai. an hpe garum la marit, an gaw bungli jin sai, an mung hkan na, an hkrai n kam hkawm ai, an hkrai la wa na yaw. Shan, ngu ai hpe jai lang ai lam. Shan ngu ai gaw SHI

ngu ai manang maga marai langai jat nna marai lahkawng re ai shaloi Shan ngu tsun shaga ai. Shan hkrai rai ma ai, Shan hpe garum la ga,Shan hpe garum la mu, Shan lahkawng bungli n jin ma ai, Shan hkrai hkawm nga ma ai, Shan hkrai la wa manu ga.

Nan, ngu ai hpe jai lang ai lam. Nan ngu ai gaw NANG ngu ai marai langai hpe madi nna tsun shaga ai zawn marai lahkawng hpe madi nna tsun shaga ai kaw tsun shaga ka lang ai. Anhte, Shanhte Nanhte ngu tsun shaga ka lang ai lam Anhte ngu tsun shaga ai gaw:-Tinang lawm ai maga tsun ai shaloi. Anhte ni gaw, anhte hkrai re, anhte hpe mung, anhte n lawm sai, anhte sa na ga ai, anhte n lu sa sai, anhte bungli jin sai. Shanhte ngu tsun shaga ai gaw:- Tinang n lawm ai maga hpe tsun ai shaloi, Shanhte ni gaw, Shanhte hkrai re, Shan-hte hpe mung, Shanhte n lawm sai, Shanhte n lu sa sai. Shanhte bungli n jin ai. Arau sha nga ai ni hpe tsun mai ai zawn rau nnga, n mu ai shaloi mung tsun shaga mai ai. Nanhte ngu tsun shaga ka lang ai gaw:-Marai masum a lahta rai sai masha ni hpe madi nna tsun shaga ka lang ai. Arau sha nga ai ni hpe madi tsun sha-ga ai. Rau nnga n mu lu jang gaw nanhte ngu n mai lang sai Shanhte ngu shaga ra sai. Ngai kaw nna An. An kaw nna Anhte, Shi kaw nna

Shan,Shan kaw nna Shanhte Nang kaw nna Nan, Nan kaw nna Nanhte. ngu jat nna tsun shaga ai lam rai mali ai. Kaw, Kaw na, Kawn, Kaw nna, hta, ni hpe jai lang ai lam. Ndai ga hkum ni gaw tsun shaga ai, ka lang ai shara galai jang lachyum mung shai mat shangun ai hpe myit dum sadi ra ai. Kaw;- Shara hpe madi madun ai hta tsun shaga jai lang ai. Gshd. Nye a nta kaw, nye a yup ra kaw, Nawku jawng kaw, Laiza lahta tsang jawng kaw, Myitkyina Nbungli pa kaw. Gara kaw la nga na, gara kaw hkrum na. Kaw na Shara hte arung arai, Masha hpe madun ai shaloi tsun shaga jai lang ai, Gumhpraw dum kaw na Gum-hpraw shale la ai, Nye a rung kaw na la sa wa ai re, Na a nta kaw na la sa wa rit. Brang Dut kaw na hkoi la su. Brang Awng kaw na hpyi la ai re. Kaw nna, Shara hte aten ahkying hpe madun ai shaloi tsun shaga jai lang ai. Laiza kaw nna sa wa ai. Manap hkying matsat kaw nna galaw hpang sai. Ma Dut kaw nna Ma Brang hpe shana sai da. Myitkyina kaw nna shani hkying shi na Nbungli hte Yangon de yu wa sai. Kawn, Kadun hku tsun shaga ai, Miset laika ni hta ka lang ai.Ngai kawn, shi kawn, hkying 9 kawn rawt sai. Manap jau jau kawn hkyen shajin sai. Hta, Aten hpe madi ma-dun ai shaloi madung jai lang ai. Kaw hte Hta hpe shara galai jai

lang ai lam grai byin nga ga ai. Hkying matsat kaw akyu hpyi na n ngu ai sha hkying matsat hta akyu hpyi na ngu ra ai. Nawku jawng kaw shani hkying shi hta Nawku lamang nga ai. Dai aten hta, manap hkying sanit hta sa wa na. ngu ginhka tsun shaga jai lang ra ai. N, hpe jai lang ai lam. Jingphpaw laika hta N. jai lang ai lam grai sadi ra nga ai. Jingphaw ga n chye ai ni grau shut ai hpe mu lu ai. N..hpe ninghkap ning-dang ai,myit n hkrum ai hta lang ai shaloi laika si n mai kayep ai garan nna ka ra ai, kayep jang lachyum kaga pru mat sai.Shi tsun ai hpe ngai n hkap la ai, (garan)Nampan grai tsawm ai raitim shara nhkap la ai (kayep) kaw tu ai re majaw n lu di la sai. Nmai hka ( kayep) zup ai. shan-hte ni n mai hka sai.( garan )Sharaw shan n ra sha ai, (garan) raitim Sharaw nra tsi re.(kayep) Hkying mali hta nhtoi (kayep) garai n htoi (garan) ai. Shi nsa hti sai. (kayep) si sai ngu ai lachyum re.Shi n rau nna n sa hti sai.(garan)n hti la sai.n ra sai,n la sai ngu ai lachyum re. Nhtoi n htoi ai. nhtoi mahka hta re. Laika si galu hpe kadun ai hku ka ai shaloi ga lup kumla hte lang ai. Ningpawt ninghpang, n’pawt n’hpang. Ninghtoi, 2018 ning November 20 ya. N’htoi. 20/11/2018 ya. Singnen gaw ningmai galu ai. Singnen dai n’mai grai galu ai. Ninggun madun lamang nga ai. N’gun madun lamang nga ai.Ninggun ja wa N’gun ja ai majaw n’gun madun lamang sa lawm ra ai. Ga shaw kumla hte lang ai lam.N-gu dang mi mari la sai. N-Gu Brang Mai hpe ap ya sanu. N-Goi La Tum hta n’sam sanit lawm ai. N-Gum La mare hpe gaw Salang N-Gum La ngu ai wa de hpang ai re da. Ninghkap ai hku ka lang ai shaloi (n.).hpe garan nna jai lang ai. Laika si galu hpe kadun hku ka ai hta ga lup (’) kumla hte lang ra ai. Laika si kayep yang ga hkum, lachyum kaga pru mai ai hta ga shaw kumla (-) hte ka lang ai.

Daini na ramma ni hta shut ai lam grai mu mada ai majaw ka tang madun ai lam re .

Bum Chyangau

SHUT

CHYE AI

JINGHPAW

GA HTE

LAIKA NI


Laiza Shi Shanan 14

LABAU SHANG SHARA RAI NA SAI

Page 15 de

Sumsing yam pau waw, hpatwat madim daw, ning-it marang aru, kinding ganai kata na

ningpun hka hpawk yan kaput pru wa ai majaw 2004 ning June 5 ya shani Bum htingrep grup gaw nai krin nai (yang yi) shadu kaprawng nna hpyi gaw malu kau ai hpa akrin rai hkra sharut ninggam gyi wa ai raitim bum ntsa na English wang hte Hkristu a chyoi pra ai shara ni gaw simsa ai hte grim rai agrin nga nga ai. English ni gaw lamu ga masa ga lasa chye yu ai, kung kyang ai. Bum tsaw shagu WANG n galaw ma ai. Buga ginra law law hpe bunghkup ka-up lu na shara hpe madung lata nna wang galaw ma ai. WANG ngu ai gaw tinang a hpyen dap hpe tai hpyen ni aloi sha n lu zing hkra, tai hpyen ni hpe hkap shingla manga kau lu hkra ngangkang ai hku kum da ai hpe ngu ai. Jingh-paw ga hku nsen shapraw ai shaloi “nta sun wang” hta nsen loi sha-nem nhtawm “dang/hpai” ngu ai kaw na “dang” hte maren nsen shapraw nna WANG ngu tsun lang ai. Ndai shara kaw English ni Wang garai n galaw ai shawng daw de gaw hka nawng grai kaba ai nga ai lam salang ni hkai tsun ma ai. Hka nawng nga lai wa sai hkang mung ya aten du hkra naw ngam nga ai. English wang hpe 1915 ning hta galaw ai re nga tsun ma ai. English wang ntsa kaw lung tsap nna grup yin de yu mada dat ai shaloi dam pa

layang law law hpe mu mada ai sha n-ga Miwa gumgai ni gat dut ai nsen, Zaiwa ningchyun nsen, gauri yungwi mahkawn, Ja Yang Dam Makyina pa, gyi gaw Mali Hka nu hpe mu mada ai. Tsit lali tsawm ai hpun ni a lapran byin chying htawng pu ni hpraw hkye yau ya rai tsawm la nga ai. English wang nga ai bum pungding ntsa kaw e Hkristu a hkye hkrang la ai Udang, simsa lam a hkaw hkam jan Nu Maria lungpu hte akyu hpyi gawk hpe mung shingkang mi anga, sari mi arawng gaw de da ai hta AD 2000 nga ai laika hkum hpe ka shakap da ai. Ndai Udang, Maria lung-pu hte akyu hpyi gawk ni hpe dai ginra e nga ai ginlung Hkristan ramma ni jawm gaw de da ai re lam chye lu ai. N-gun atsam mung ram ram dat shapraw ai hpe mu lu ai. Mawdaw du mai ai shara kaw nna bum ntsa de du hkra Furlong lahkawng jan daram lagaw lam hte lung wa ra ai shara re. Wut tawng bilat ga, Zai-bru, nlung tawng, hka du hkra baw hte gun lahpa hte hpai sha-lun ra ai. Bungli masing jahkrat woi galaw ai wa gaw Maru ga shaga, wut bilat zaibru hpai ni gaw Zai Wa ga shaga, ba magang Zai Wa shaga ai masha law ma-gang, shakawn ai mung lawm rai na masai. Ningbaw wa gaw masing awngdang hkra ladat amyu myu shaw nhtawm, malut yaman sha ma-um da, kahtan shalat sha

arut kau kau rai kyin lai wa sai. Yawng jawm shakut ai majaw 2001 ning, June shata hta Karai Kasang kaw akyu hpyi shaman hpaw lamang galaw la lu sai. Dai shani kaw nna Zi-Uhn akyu hpyi bum ngu Karai Kasang kaw amying shingteng jahtawng htu daidaw la lu sai.

Akyu hpyi shaman ai ni gaw- Wa Jau Ramon Sumlut Gam(Ya Saradaw Ramon Sum-lut Gam), Wa Jau Lazum Lung Wa, Rev. Myitung Tu Ja, Rev. Lai Maw Gam, Rev. Zau Ing, Rev. Zau Li ni rai ma ai nga nna masing jahkrat woi galaw ai ningbaw wa tsun ai. Dai akyu hpyi shaman ai shani laklai ai mabyin langai nga ai gaw, Bum pungding ting ngu na daram hta nsam hkum ai palamla kaji kaba hpring tup sa gumhpru gumjup nga ai. Palamla kaji dik hkindang si da-ram kaw nna kaba de nu num ni manau manau ai shaloi lang ai Miwa layit daram pa kaba ai, kalang langji u daram ram re du hkra lawm ai. Jan tsaw wa ai hte dai palamla ni gawt kau ai lam n nga ai yawng bai pyen yen mat ai nga nna myi chyaw mu ai salang Hting Nan shi nlu malap ai lak-lai lam hpe tsun dan ai. Shawng de ndai ginra hta rau hpawng de nga lai wa sai ni, gaw gap bungli hta shachyen shaja lai wa sai ni ram daw hkum nhtawm

2018 ning, December 14 ya shana yungwi pinra lamang galaw ma ai. Yungwi mahkawn lung hkawn ai kanu num ni yawng ahpum asau re ai hkrai rai ma ai. Yungwi shayi sumla hkrung shayi sut du jan salang jan nga nna mahkyen jum ai ni tsun shana ma ai, bai amyu shadang la ni mung lasi lamun re ai n lawm ma ai. Kan Pyi yam hta sutchye gram da ai zawn re ai. hkrai rai ma ai. Zi-uhn akyu hpyi bum woi gaw de ai kaji kawa wa mung asak matsat shi sawt hkawt rai wa timung nam na hkan sharaw hkalung ni zawn grai naw tsat tseng nna ramma ni hte u mun pyi ginsup shing jawng lu ai hpe mu lu ai. Shaman chyeju lu ai lam rai na sai. Akyu hpyi hpawng ga-rai n hpang ai jahpawt jau na zuphpawng kaw 2020 ning hta 20 ning hpring chyeju shakawn akyu hpyi hpawng bai galaw na re lam, nampu nampan ni hkai shatsawm sa wa na lam, lahkawng ning hta kalang ma-tut manoi wunli la akyu hpyi hpawng galaw la na lam jawm myit hkrum dawdan da ma ai. 2018 ning December 15 ya hkying 11:00 Am Wunli la akyu hpyi na hkyen wa ai kaw sumsing lamu na Karai Kasang wa a shangun dat kasa rai ang ai ngu maram lu ai Ura u lahkawng udang ntsa hte akyu hpyi gawk ntsa kaw wa du dung gawan da ma ai. Grup grup yin yin de mada sumra yu nhtawm “hkrak ai hkrak ai grai hkrak ai,


Laiza Shi Shanan 15

LABAU SHANG SHARA RAI NA SAI Page 14 matut....

pyaw ai pyaw grai pyaw ai” nga yurun mahkawn sha mahkawn la rai pyen yawn dam singkaw sha prip prip rai shan a buga de bai nhtang wa mat ma ai. Hpung sara Galau Tu Ring kaw nna ginlawm akyu hpyi ngut ai hpang Wunpawng sumpyi hpung ni dum shapyaw dat ai aten hta FM radio nsen shapoi ai Tower bum ntsa ang ang kaw nna ntsa pyen langji u langai mi Happy X’mas nga sa shakram da ai hpe mu lu nngai. December 15 ya shani Manmaw de Wa Jau ni a myit sumru akyu hpyi hpawng nga ai majaw wunli la akyu hpyi hpawng hta Prang Hku Dung Jau, Wa Jau San Tawng n lu du mat ai. Dai majaw akyu hpyi ai kaw Jau ni shaman ntsin lapri ya ai lam n nga sai. Sumsing lamu na Karai Kasang wa nan sa lapri ya ai hta loi ganoi law mat nna

cycle hte hkawm sa ai ni gaw wa lam maga de loi li madi hkrum ma ai. Mawdaw hte hkawm ai ni a matu chyawm gaw ninghpu n mawng na daram hkrak rai nna chyeju marang rai sai. Ndai Zi-uhn akyu hpyi bum gaw shawng de magam gun nna pru hkring sa sai ni, ya matut nna magam naw gun hpai nga ai

ni yawng a hkrum zup hpawng de kahkyin gumdin na shara, Ja Lung seng, padi awng, hpaga yamga awng mayu ai ni, kashu kasha law law shangai shaprat mayu ai ni, ningrum ningtau tsawm tsawm myit su su re lu mayu ai ni Karai Kasang kaw akyu ara hpyi htinglu htinglai la na shara majing hte Labau shang

ai shara rai na sai. Ndai Zi-uhn akyu hpyi bum hta sa du akyu hpyi la mayu ai ni, shawng de garai n du yu ai ni lama nga ang yang, lam ma-dun dat na. Sinpraw Ginwang Ginjaw Ginra, Nhkawng Pa kaw na lai, Wa Ra Bum de lai lung wa jang hkrak sha du sai. Tsawm htap ngang kang hkra Hkristu a hkye hkrang la ai Udang, Nu Maria Lungpu hte akyu hpyi gawk hpe myit nchyan shaw, atsam marai shapraw nna woi gaw de ai kaji kawa, Wun-pawng Mungdan Shanglawt Kongsi Ningbaw Malai II, Du Up Daju Zawng Buk Htan hpe Laiza Shi Shanan hte chyeju dum hkungga shagrau dat ai rai.

Kumshan

Gumgun Gumhpai N’dai “gumgun gum-hpai’’ ngu ai ga si gaw, Chyaloi Ninghkoi, Chyanun Ninglen prat hta Kawa ngu ai masat masa nnga ai, Kanu a chyu dwi sha chyu nna asak hkrung galu kaba ai prat, hpa baw makam masham ngu ai hte seng nna, hpa mung garai n chye ai prat kaw nna jai lang hkrat wa ga si ga ngau langai re hpe chye lu ai. Ndai “gumgun gum-hpai” ngu ai gaw Mungkan ntsa grai ahkyak ai, grai reng ai, ga hkaw re hte maren shinggyim masha yawng a myit makam wunli ga hkaw mung rai nga ai. Shi gaw, ginding aga, asak hkrung mahkrung, tu matu ma hkra, sutgan yam nga mahkra hte sutgan mahkra hpe makawp maga upbau sin ai, hkye mawai ai, hkye hkrang ai hte Wunli Wun-gau shaman jaw ya ai rai nga ai hpe chye lu ai.

Num La Num Wa Ai Lam Shadang la sha ni dingh-ku de ai hpe “Num la’’ ai. Shayi Num sha ni dinghku de ai hpe “Num Wa’’ ai ngu shamying tsun shaga jai lang ra ai. Ya prat na ramma ni num wa ai ngu njai lang ai, “La La’’ ngu shut ai hku tsun shaga jai lang nga ai hpe mu chye lu ai.

Hkintsi Hkinwa Hte Mal-wi Hkintswi (Hunt) Ndai “Hkintsi Hkinwa hte Malwi Hkintswi’’ ngu ai ga si ga ngau gaw Kawng (Hkarang) e gyam lu gyam sha ai hte Hka kata na Hkwi lu Hkwi sha ai ( Mawk hkyu Mawk la) bungli hte seng ai ga si ga ngau yan rai nga ai.

Hkintsi Hkinwa “Hkintsi Hkinwa’’ ngu ai gaw, Hkarang Kawng ntsa e, Sinat, Ndan, Lahpraw, Dan gap

ni hte nam shan (hkarang shan), Magwi Hpaw Lam, Chyahkyi Shannga, Wa, Kadu hka, Sah-kai, Woi lagang, Du dumsi ni hpe gyam sha ai hte, Nbye mah-kam, byetat, zinghkaw, kanoi ningrawng ni rau hkam sha ai, Du dumsi, sharu gyam sha ai hpan hpe tsun ai re lam chye lu ai. (Lagyim Sha-up gyam ai hpe ngu ai ga si ga ngau re lam chye lu ai.)

Malwi Hkintswi “Malwi Hkintswi’’ ngu ai gaw, Hka kata rawng ai “asak hkrung yu nga shan’’ hpe Nga nawng pat ai, Madim jun ai, Nga myek ai, Ru htut ai, Sumgawn hte gut ai, Sumgawn kabai ai, Dumbun, Jawng rawng ja ai hte kaga ladat amyu myu hte hkwi lu hkwi sha (Fishery) bungli ni hpe tsun ai ga si ga ngau ni re lam chye lu ai.

Myit Shang Sha Ai Ndai “Myit Shang ai’’ ngu ai ga hkaw gaw, Myen ga/ laika kaw na dantawk gale la ai ga hkaw re hpe mu lu nai. Jing-hpaw ga hkaw hta, “ Myit shang sha ai’’ ngu ai gaw n kaja ai hpe tsun da ai ga hkaw re hpe chye lu ai. Jinghpaw ga hkaw nde a labau hpe sawk yu yang, “ Hpyi Lamum e (or) nat e (or) lama e, myit shang sha kau ya nna ra ra rai mat ai’’ ngu zawn re hkan lang ai ga hkaw re hpe chye lu ai. Shiggyim masha langai ngai myit htau li htau la myi, na, lagaw, lata hta ra rawng gawng kya mat ai hpe shading sha-ang tsun ai ga hkaw (ga si ga ngau) re lam chye lu ai.

Loi Yang Hkru Ji.

JINGHPAW GA SI GA NGAU


Laiza Shi Shanan 16

Mung shawa ni a yi sun hkauna gashun shangyen la kau ya ai manghkang hta kaga, ga kata e shaning na na n tsam , n hten, n mat ai sha rawng nga lu ai baw lang ngut maza ni a majaw shingra hpe hten shangun nga ai.

Lang Ngut Maza

Lang Ngut Maza

Lang Ngut Maza

Wunpawng amyu sha n re ai kaga maigan wa hpe anhte manu shadan ai htunghking Soi nhpye n-ga ni hpe majoi pagawn n mai jahpye ya ai ngu mu mada ai, Jahpye ya na nga tim pyi dai chyasam wa gaw Wunpawng ga de nga nna Wunpawng amyu sha wa tai, Wunpawng mying shamying la yang she mai jaw jahpye ya na re ngu mu mada ai.

Tinang Wunpawng amyu sha n rai jang anhte a htunghking hpe manu shadan ya chye ai wa rai n rai shawng yu maram ra ai. Soi nhpye n-ga jaw ai lachyum tsun shaleng dan ai hpang shi hkap la jang mai jaw jahpye ya ai ngu mu ai.

Ahte Wunpawng amyu sha ni manu shadan ai htunghking Soi Nhpye ,N-ga hpe majoi hkrup mi ra jaw jahpye ya ai lam n mai galaw ai. Jaw jahpye ya na nga tim tsun ai ga hta hkan ai, htunghking hpe manu shadan ai zawn nang hpe mung manu shadan ai, Anhte ru sai shada, amyu shada tsawra hku hkau manu shadan nna makawp maga hkat ai zawn nang hte anhte rau shada manu shadan makawp maga hkat nga ga ngu ai lachyum tsun shaleng ra ai.

MAIGAN AMYU NI HPE SOI NHPYE/ N-GA JAW JAHPYE YA AI A NTSA NINGMU

Jan. Maran Roi Bu

Salang. Hanggau Ze Dau

Salang Chyana Zau Awn

miwa gumsan mungdan maigan makyit …...m iwa gumsan mungdan maigan makyit mahkai magam dap, asia...

Documents