0

1

T R E G I M E GJ E R M A N E

Shkup 2008

2

TREGIME GJERMANE

Prktheu: Elda GJANA BORII

Kopertina dhe dizajni Halil Berisha

Boton

T-KOM, Shkup

ISBN: 978-9989-2793-4-8

Botimin e ndihmoi Ministria e Kulturs e RM.

3

T R E G I M E GJ E R M A N E

4

5

Prmbajtja Thomas Mann

Nga lindja e nj romani ... 6 Erich Kstner

Zotria pa zorrn qorre ... 28 Wolfgang Borchert

Buka ... 40 Annemarie Zornack Historit e spitalit ... 46

Wolfgang Bauer ZIGMUND FROJDI ... 52 GUSTAV MEYRINK Kardinali Napellus ... 58 Michael Kleeberg Lamtumir molls ... 76

Elisabeth Langgsser Fillimsezoni ... 84

Claudia Klischat I pshtyr nga peshku ... 90

Peter Handke 1957 ... 98

Elisabeth Reichart Rruga n skaj t Vjens ... 108

Egyd Gstttner Danubi dhe un ... 116

Joseph Roth Legjenda e pijanecit t shenjt ... 124

Maks Frish Homo Faber (Fragment nga romani) ... 162

GERHARD ROTH Udhtimi ... 182

Ingeborg Bachmann Muzika dhe poezia ... 192

CHRISTA WOLF TABULA RASA ... 200

Konrad Bayer rruga njkalimshe ... 210

Marianne Gruber Abra Kadabra ose varrmihsit ... 220

Birgit Vanderbeke Alberta pret nj dashnor ... 232

6

Thomas Mann

Nga lindja e nj romani

7

Thomas Mann Lindi n 6 korrik 1875 n Lybek dhe vdiq n 12 gusht 1955

n Zyrih. Ishte nj shkrimtar gjerman. Ishte mjeshtr i ironis dhe i marienizms letrare, shkroi tregime dhe romane q pasqyru-an fundin e epoks s borgjezis. Stili i tij i mpreht e bri at mjaft popullor. N mesin e viteve njzet ai boton romanin Bude-nbrokt ptr t cilin merr mimin Nobel pr Letrsi. Me Vrojt-imet e nj jopolitiku t shkruara gjat Lufts s Par Botrore ai solli nj apolgji t Gjermanis perandorake n momentin e rnies s saj, prej s cils u distancua m von. Ai ishte edhe eseist pr politik. von der er sich spter distanzierte. M rndsi t veant sht ditari i tij i cili protokollon ngjarjet personale krahas atyre t historis botrore.Besonders bedeutend. Vllai i tij m i madh Hajnrihu dhe tre nga gjasht fmijt e tij, Erika, Klausi dhe Go-lo ishin gjithashtu shkrimtar t shquar.

Veprat (Romanet): Budenbrokt Rnia e nj familjeje (1901), Sovraniteti mbretror (1909); Mali Magjk (1924); Jozefi dhe vllezrit e tij tetralogji (19331943); Historit e Jakobit (1933); Jozefi i ri (1934); Joze-fi n Egjipt (1936); Lotja n Vajmar(1939); Doktor Faus-ti(1947).

Tregimet dhe novelat: Vizioni Proz-Skic, 1893; Dsh-ira pr fat 1896; Zhgnjimi 1896; Vdekja 1897; Rafti i rrobave 1899; Rruga pr n varreza 1900,

Tristiani, novel 1903; Ora e vshtir1905; Vdekja n Venedik 1909; Zotria dhe qeni, nj idil, 1918; Ligji, 1944 etj.

Ndr to ka krijuar edhe pjes teatrale, ese etj.

8

9

Nga lindja e nj romani

I Shnimet e ditarit t vitit 1945 tregojn se m 22 dhje-

tor t ktij viti m vizitoi korrespondenti i Time-it n Los Angeles (nga don ton i Los Angeles deri n viln ton n fshat mban nj or me makin), pr t m krkuar llo-gari lidhur me nj profeci, t ciln e kisha thn qysh para gjysmshekulli, por q po vononte t prmbushej. N mbyllje t nj prshkrimi t shkurtr t jets sime q e kisha shkruar dikur, prkthyer edhe n anglisht, me besim disi t shfrenuar t njfar simetrie dhe te disa prkime-numrash n jetn time, kisha shprehur hamendsimin, se n vitin 1945, n moshn 70 vjeare, pra n t njjtn mosh me time m, do ti lija shnden ksaj bote. Viti i parashikuar, tha burri, kishte kaluar shum mir, dhe un nuk e kisha mbajtur fjaln. far do t thosha pr tu jus-tifikuar prpara opinionit, q isha ende gjall.

Prgjigjja q dhash nuk i plqeu sime shoqeje, aq m tepr q zemra e saj e kujdesshme drithrohej qyshkur pr shndetin tim. Ajo krkoi t m ndrpriste, t prote-stonte dhe ti quante t paqena shpjegimet, t cilat po m shkputeshin nga nj intervistues, ndrkoh q deri n atast ia kisha kursyer edhe asaj vet. Prmbushja e profecive, thash sht nj pun euditshme; ato shpesh nuk dilnin ashtu si thuheshin, por ta bnin qejfin. Prmb-ushja mund t jet pak jasht objektivit, e pasakt dhe e

10

diskutueshme, por megjithat e pagabueshme. Faktor t caktuar mund t zvendsohen nga faktor t tjer. Me si-guri q dashuria ime pr rregullin nuk kishte mjaftuar pr t m shkaktuar vdekjen. Por vizitori im duhet t dij se n vitin q kisha caktuar, jeta ime e par biologjikisht kishte arritur n nj nivel t till t ult q nuk e kisha provuar m par. Shpresoja, q forcat e mia jetsore do t m ndihmonin t dilja nga kjo humner. Mirpo gjendja ime e tanishme e mbshteste plotsisht kt profeci dhe do t isha i knaqur nse ai dhe gazeta e tij e vyer do ta konsideronin kt t mjaftueshme.

Kur flisja me kt gjuh, kishin mbetur edhe tre muaj deri sa niveli im i ult biologjik, t cilit i referohem, t arrinte pikn e tij m t fundit: nj kriz serioze fizike, e cila e bri t detyrueshme nj ndrhyrje kirurgjikale, m shkputi prej muajsh nga puna dhe e vuri n prov natyrn time, n nj form q nuk e prisja aspak. Po e prmend kt, sepse prej ksaj prvoje vura re edhe nj her mosshkuarjen e uditshme midis vitalitetit biologjik dhe atij intelektual. Periudhat e mirqenies fizike dhe t nivelit t lart shndetsor, kur trupi nuk t jep asnj shqetsim dhe kur apin e ke t sigurt, nuk jan domosdo-shmrisht periudhat e nj krijimtarie t mbar. Kapitujt m t mir t librit Lotte n Vajmar i kam shkruar duke qen i smur nga nervi shiatik q zgjati m shum se gjy-smviti nn ca tortura t paprshkrueshme, t cilat si ki-sha provuar ndonjher, nn dhembje t mendura q m kot prpiqesha ti duroja dhe tu shptoja dit e nat duke u munduar t rrija sipas pozicionit t volitshm. Por ky pozicion nuk elzistonte. Pas netve, nga prsritja e t cil-ave m ruante Zoti, vakti i mngjesit zakonisht m sillte njfar qetsimi t nervave t acaruara, dhe pastaj, i ulur n tryezn time n nj pjerrsi t uditshme apo n nj tjetr, do t luaja me Goethe-n, unio mystican-an, yllin e bukuris sublime. Sidoqoft, shiatiku nuk sht nj s-

11

mundje q arrin n thellsi t organeve jetsore. Megjith torturat e saj, ajo nuk sht nj smundje pr tu marr seriozisht. Nga ana tjetr, koha pr t ciln po flas, dhe pr t ciln kisha profetizuar vdekjen time, ishte periudha e rnies s vrtet t t gjitha forcave t mia jetsore dhe e nj dobsimi biologjik t dukshm. Pikrisht me kt periudh lidhet lindja e nj vepre, e cila q nga asti i dalj-es s saj ka dhn provat e nj force trheqse t veant.

Do t ishte doktrinare, t krkoje ta shihje dobsimin e vitalitetit si shkakun dhe pushtetin e nj prpjekjeje krijuese q thith n vetvete lndn e nj jete t tr, e cila gjysm pa dashje e gjysm me ndrgjegjje, sintetizon dhe unifikon tr jetn e nj njeriu, dhe prandaj mishron ng-arkesn jetsore pr t ciln vet fiziku nuk sht m i af-t. Do t ishte m e leht ta vrtisja shpjegimin dhe t fajsoja smundjen time pr veprn. Sepse n t vrtet, si asnj nga librat e mi t tjer, ky libr konsumoi dhe bri krdin me forcat e mia t brendshme. N kt mnyr e kan par vzhguesit e jets sime kt raport dhe kur ata m shihnin t menduar nuk ngurronin t shpjegonin: E ka nga libri. Dhe a nuk iu dhash t drejt? sht nj shprehje e menur q thot: ai q flijon jetn e vet do ta shptoj at nj shprehje po aq e zbatueshme n botn e artit dhe t letrsis sa edhe n at t fes. Flijimi i jets s dikujt nuk shkaktohet kurr nga mungesa e vitalitetit, dhe sigurisht asnj munges e till nuk tregohet kur vrtet nj rast i uditshm! n moshn 70 vjeare nj burr shkruanlibrin e tij m t mendur. Nuk kishte ndonj shenj t tij as n shkathtsin, me t ciln dola nga operacioni, i shenjuar me nj blan nga gjoksi deri n qaf, dhe pr t zbavitur mjekt, vrapova drejt shtpis pr t prfunduar at libr

Mirpo un dua t tregoj historin e Faustit mbrthyer ashtu si sht nga ndikimi dhe katrahura e ngjarjeve t ja-shtme. Dua t prpiqem ta rindrtoj at histori mbi bazn

12

e shnimeve t mija t shkurtra t prditshme, pr vete dhe pr miqt e mi.

II

N nntor t vitit 1942, nj udhtim n lindje t SHBA-s shtyu prfundimin e Jozefparashikuesit, t cilin u mundova ta mbyllja gjat javve paraprirse nn gjmimet e lufts pr Stalingradin q po digjej. N kt udhtim mora me vete dorshkrimin e nj referati mbi nj tetralo-gji thuajse t prfunduar. Ekspedita m shpuri nga ika-goja n Uashington dhe m pas n Nju Jork dhe qe e pasur me takime t rastsishme, takime publike dhe me botime. Midis t tjerash, pash edhe nj her Prinsetonin dhe miqt q i prkisnin asaj periudhe t jets sime kur je-tova atje: Frenk Ejdellotin, Anjshtajnin, Kristian Gausin, Helen Lou-Porterin, Hans Rastedin e shkolls Laurensvill dhe rrethin e tij, Erih fon Kalerin, Herman Brohun dhe t tjer. Ditt e ikagos u eklipsuan nga lajmet pr Luftn n Afrikn Veriore, prishjen e planeve pr marshimin e trupave gjermane prmes pjess s papushtuar t Francs, protestn e Petenit, zhbartjen e trupave t Hitlerit nisur pr n Tunis, pushtimin italian t Korsiks, rimarrjen e Tobrukut. Lexonim pr masat e ethshme mbrojtse t gjermanve, n t gjitha pikat nga ku mund t sulmohe-shin, pr shenjat se flota franceze po prgatitej t kalonte n ann e aleatve.

Q t shihje Uashingtonin n gjendje lufte, pr mua ishte dika e re dhe e uditshme. Kur shkova srish si my-safir tek Eugen Majeri dhe gruaja e tij e bukur n pallatin e tyre n sheshin Kreshent, pash me habi zonn e mili-tarizuar rnd rreth memorialit t Linkolnit, me barakat e saj, zyrat dhe urat, trenat e ngarkuar me materiale lufte q lviznin pandrprer npr qytet. Mbizotronte nj vap mbytse, nj ver indiane e vonuar. Gjat nj darke

13

n shtpin e mikpritsve t mi, ku merrnin pjes amba-sadori brazilian dhe ai ek me zonjat e tyre, diskutimi u soll reth bashkpunimit amerikan me Darlanin dhe problemi t oportunizmit. Mendimet qen t ndara. Nuk e fsheha prbuzjen time pr kt. Pas darks dgju-am n radio fjalimin e Uendell Uillkit, i cili sapo qe kthyer nga turi i tij npr Botn e Par. Lajmet pr fitoren e rn-dsishme detare n ishujt Solomon ngritn humorin.

Organizimi i kumtesave n Bibliotekn e Kongersit, bri q t takohesha srish me Aribald MekLeishin, at-her ende punonjs n kt bibliotek, dhe me gruan e tij. Dhe mu duk nj nder i veant q zvends presidenti i SHBA-s allace, i paraqitur nga MekLeishi, mbajti nj li-gjrat prezantuese pr mua. Pas nj preludi t till, leximi q bra u prit shum miqsisht. Teksti im qe i ndi-kuar njfarsoj nga detajet e dits, dhe dgjohej nprmjet altoparlantit edhe n nj sall t dyt t mbushur plot. Mbrmja u mbyll me nj pritje impozante n shtpin e Majerve, ku morn pjes personalitete t shumt

N ort e lira nga detyrimet shoqrore u prpoqa t prparoja me kapitullin n proces t Joszef parashikuesit tashm libri qe aty nga fundi, ishte kapitulli q fliste pr bekimin e bijve. Por ajo q m bie n sy dhe q m duket misterioze, sht leximi q bja gjat udhtimeve me tren, n ort e mbrmjes dhe shlodhjeve t shkurtra. Ndryshe nga zakoni im gjat udhtimeve t puns, ky le-xim nuk kishte aspak lidhje me veprimtarin q po zhvi-lloja e as me at ka do t bja n t ardhmen. Lexoja kuj-timet e Igor Stravinskit, t cilat i studioja me laps n dor, q do t thot t bsh nnvizime pr ti rilexuar. Lexova gjithashtu dy libra q i njihja qyshkur: Rnia e Nies i Erih Fridrih Podahut dhe kujtimet Lou Andreas-Salomit pr Nien, t cilat gjithashtu i trajtova nn shenjat e lapsit. Mistika fatale, e palejueshme, shpesh ngjall keqardhje. I pafati! Ky sht nj shnim me laps n ditar, q dshmon

14

pr kt lexim. Pra, muzik dhe Nie. Nuk do t mundja t shpjegoja pse mendimet dhe interesat e mija n at ko-h po merrnin kt drejtim t pazakont.

N hotelin ton njujorkez nj dit prej ditsh erdhi agjenti Armin Robinson i cili na bri pr vete t na parashtronte projektin pr botimin e nj libri jo vetm n anglisht, por edhe n katr ose pes gjuh t tjera, q do t mbante titullin Dhjet urdhresat. Projekti do t kishte nj moral dhe prirje polemike. N kt libr do t kontri-buonin dhjet shkrimtar me fam botrore, ku secili do t trajtonte nj nga urdhresat nprmjet nj tregimi q do t fliste pr shkeljen kriminale t ligjit zakonor. Ata m ofruan nj honorary prej njmij dollarsh pr nj ese t shkurtr q do t shoqronte tr kt botim. Kur je duke udhtuar, i pranon porosi t tilla m leht sesa kur je n shtpi. Un pranova, dhe dy dit m von n zyrn e nj avokati ku takova Sigrid Undset-in, e cila gjithashtu kishte pranuar t bashkpunonte firmosa nj kontrat t mbushur me kleka dhe me maja t kthyera grepash. Me zor e lexova dhe me t vulosa prjetsisht t drejtat e si-prmarrsit pr nj vepr, e cila akoma dhe sot nuk ekzi-ston, pr zhvillimin e s cils nuk kisha ndonj ide dhe q fati e solli ta merrja m seriozisht nga e krkonte rasti. Nse sht mendjelehtsi t blesh derr n thes, ather sht m pak e kshillueshme, q ta shessh n at mnyr.

Lajmi trondits se komandantt dhe ekuipazhet e flots franceze kishin fundosur anijet e tyre jasht portit t Tulo-nit, mbrriti n kohn kur ne i kalonim ditt npr kon-certe dhe teatro, apo t ftuar n takime nga miqt; dit n t cilat shum nga pjest e shkrimeve rastsore duhet gjithashtu t shkruheshin me nxitim. Faqet e zakonshme intime t ditarit, t cilin e mbaja akoma q nga Zvicra, tani ishin t mbushura me emra. N to hasje Valtert, Ve-rfelt, Maks Rajnhardtin, aktorin Karlvajz, Martin Gu-

15

mpertin, botuesin Landshof, figuronte edhe Fric fon Unruhu; gjithashtu plaka simpatike Aneta Kolbi, Erih fon Kaleri, mikesha jon britanike nga Prinsetoni, Molli Shenston, dhe kolegt amerikan t brezit m t ri si Glenuej Uestkoti, arls Najderi, Krisofer Lazare, shoh ktu edhe fmijt tan. Ne e kaluam Ditn e Falnderimit bashk me t ftuar amerikano-jugor n viln e botuesit Alfred Knopf n Purchase.

Me rrethin gjermanishtfols organizuam leximin e fra-gmenteve nga librat q ishin n proces; Kaleri na lexoi pjes t zgjedhura tejet impresionuese nga historia e tij intelektuale e njerzimit, e cila do t botohej me titullin Man the Measure. Un vet edhe nj her lexova kapitullin e shpalljes s mirnjohjes t librit Josefparashikuesi si edhe skenat e kups e t njohjes, ka m dha lvdata dhe nxitje, gj q sht edhe shprblim edhe synim i leximeve t tilla t pasazheve relativisht t nxehta nga vepra me t ciln je duke luftuar. Ajo ka farktohej me kujdes paraditeve t gjata, derdhet mbi dgjuesit n nj or t shpejt lexi-mi; iluzioni i improvizimit, i latimit t kohpjekjes, shton prshtypjen, dhe kur t tjert kan nisur t mahniten, ne, nga ana jon, besojm se do gj shkon mir.

III

U kthyem n shtpi para mesit t dhjetorit dhe gjat rrugs ndaluam n San Francisko pr t vizituar dy nga fmijt tan, djalin ton m t vogl, muzikantin, dhe gruan e tij t bukur zviceriane, ku edhe nj her u magj-epsa nga syt bojqielli t nipit tim t preferuar, Fridos s vogl, nj fmij krejtsisht mahnits. Rifillova menjher punn me kapitullin e bekimit. Pas prfundimit t tij m kishte mbetur vetm prshkrimi i vdekjes dhe varrosjes s Jakobit, dhe The Great Progress-i nga Egjipti n Cana-an. Skishin kaluar vese disa dit nga viti 1943 kur hodha

16

n letr rreshtat e fundit t vllimit t katrt t Josefit dhe bashk me to t tr ksaj vepre. Ishte nj dit e rrall ai 4 janar, por sigurisht jo pr gazin dhe haren. Kjo vepr e madhe narrative q m kishte shoqruar tr kto vite t mrgimit duke m siguruar harmonin e jets, u realizua, u prfundua me dhe un isha lehtsuar nj gjendje t dyshimt lehtsimi pr at q qysh n rinin e vet, qysh nga koha e Buddenbrook-ve kishte jetuar nn ca barra t shumllojshme, t cilat i qe dashur ti mbante n rrugti-me t gjata dhe q zor se di t jetoj pa to.

Antonio Borgese dhe e shoqja, vajza jon Elisabeth-a, ishin te ne dhe po at mbrmje un i lexova rrethit fami-ljar dy kapitujt e fundit. Prshtypja ishte inkurajuese. Pi-m shampanj. Bruno Frank-u, pasi mori vesh pr ngja-rjen e asaj dite, m telefonoi pr t m uruar, zri i dri-dhej nga emocionet. Se prse duhej t isha duke vuajtur, i piklluar, thellsisht i turbulluar dhe i kapitur gjat di-tve t ardhshme, ishte dika q e dinte vetm Zoti, dijet e t cilit madje edhe pr veten ne duhet ti besojm aq shum. Ndoshta errat e nxehta zhuritse t atyre ditve, ashtu si fni zvicerian, ndikuan n gjendjen time; por gji-thashtu edhe lajmet pr mizorin idiote t nazizmit, q pavarsisht nga ndrhyrja suedeze, do ta sygjyrnosnin t ven 83-vjeare t Max Liebermann-it n Poloni. Ajo zgjodhi m mir t pinte helmin. N t njjtn koh tru-pat ruse po prparonin drejt Rostovit; dbimi i gjerma-nve nga Kaukazi thuajse po arrihej; n nj fjalim t fuqi-shm dhe plot besim, t mbajtur para Kongresit t sapo-zgjedhur, Ruzvelti shpalli pushtimin e Europs.

Iu futa puns pr vnien e titujve kapitujve t vllimit t katrt dhe ndarjes s tij n shtat pjes kryesore ose libra. Ndrkoh lexoja gjra t tilla si eseja Izraeli n shkrettir t Gtes, Moisiu i Frojdit, Shkrettira dhe toka e premtuar e Erih Auerbahut dhe gjithahstu rrmoja n Pe-ntateuch. E kisha pyetur veten qyshkur prse duhej t ko-

17

ntribuoja vetm me nj hyrje n librin me tregime nga shkrimtar t njohur dhe jo me nj Prelud pr organo si tha m von Verfeli? Prse jo nj prrall pr shpalljen e Urdhresave spo nj roman pr Sinain? Kjo mu duk shum e natyrshme si nj postlud pr historin e Jozefit; isha ende i dhn pas epiks. Shnimet dhe prgatitjet pr kt vepr krkonin vetm disa dit. Nj mngjes dor-zova emisionin tim radiofonik pr 10 vjetorin e ardhjes s nazizmit n pushtet dhe t nesrmen nisa t shkruaj his-torin e Moisiut. Kisha arritur n kapitullin e 11-t, kur m 11 shkurt ndodhi q at dit t binte edhe prvjetori i martess son e mora n dor pr t dhjetn her at dit kur ne lam Mynihun me bagazhe t lehta, pa dyshuar se nuk do t ktheheshim.

N m pak se dy muaj- nj periudh e shkurtr pr mua, nisur nga mnyra ime e t punuarit e shkrova hi-storin thuajse pa e korrigjuar. N ndryshim nga varsia thuajse shkencore e Jozefit, ky libr kishte nj ritm t shpejt qysh nga fillimi. Gjat t shkruarit apo ndoshta edhe m par, e kisha titulluar Ligji, me an t t cilit nuk i referohesha vetm Dekalogut por, edhe ligjit zakonor n prgjithsi, qytetrimit njerzor. Ky qe nj subjekt q i isha kushtuar seriozisht, dhe pikrisht pr kt arsye e tra-jtova materialin e legjendave me humor dhe prdora shpotit volteriane pr t karakterizuar, por prsri ndry-she nga historit e Jozefit. Ndoshta nga ndikimi i pavet-dijshm i portretit q Hajneja i kish br Moisiut, un nuk i dhash heroit tim tiparet e Moisiut t Mikelanxhelos, me qllim q ta prshkruaja at si nj artist q robtohet duke punuar mbi lndn e par kryenee njerzore dhe vuan dshtime shkurajuese. Mallkimi n fund t librit, kundr batakijve t ditve tona, t cilve u sht dhn pushteti pr t turpruar veprn e tij Tabela e ligjit, m doli nga shpirti dhe s paku n fund nuk l asnj dyshim pr

18

qllimin militant t ksaj gjje t vogl e t paprfillshme disi t ndryshme.

Mngjesin e t nesrmes s prfundimit t ksaj historie, spastrova tr materialet pr mitologjin dhe orientin q i kisha mbledhur gjat procesit t krijimit t Jozefit riprodhimet e pikturave, citatet, skic idet. T gjitha kto u paketuan. Librat q kisha lexuar pr kt qllim mbetn n raftet e tyre, nj bibliotek e vogl n vetvete. Dhe vetm nj dit m pas m 15 mars pr t qen i sakt n shnimet e mia t mbrmjes gjendet shprehja: Dr. Faust. Ktu prmnedet pr her t par, dhe vetm n nj fjali t prmbledhur: Duke shqyrtuar shkrimet e vjetra q prmbajn materiale pr Dr. Faust-in. Se pr far shkrimesh bhet fjal, vshtir se mund ta them. Mirpo kjo fjali, e cila haset prsri n shnimet e nj dite m pas lidhet me letrat q i kam drguar profesorit Gustav Arlt t universitetit t Kalifornias n Los Anxhelos dhe McLeishit n Uashington, ku u krkoja nj hua afatgjat pr botimin e pjesshm t Faustit si dhe me letrat q kisha marr nga Hugo Volfi. Ndrthurja e tyre l t kuptosh q un prej kohsh kisha qen n krkim t skics s prcaktuar mir t nj ideje, e cila nga ana tjetr ishte gjithashtu tejet e mjegullt. Tema, n dukje do kishte t bnte me ndonj ekzaltim demoniak dhe me efektet e tij liruese, por katastrofike personazhi kry-esor ishte nj artsist i nj lloji ende t paprcaktuar, por q si duket sht nj krijes e komplikuar. Duke lexuar shnimet e vjetra nj mngjes, kisha hyr n t 27-at. Gjeta skic-iden prej tre rreshtash t Dr. Faustit t vitit 1901. Asociacioni me periudhn e Tonio Krogerit, ditt e Mynihut, planet e parealizuara pr Dashnort dhe Ma-ya.Dashuria e vjetr, miqsia e vjetr, zgjohen bashk me kto. Turp dhe mallngjim i fuqishm teksa kujton kto dhimbje rinore

19

Patn kaluar 42 vjet qyshse kisha shkruar dika pr marrveshjen e nj artisti me djallin si nj subjekt i mun-dshm pr nj libr, kshtu q krkimi dhe gjetja e ktyre shnimeve u shoqrua me njfar emocioni, pr t mos thn me nj tronditje t brendshme, e cila m qartsoi nj gj: q idet e paqarta dhe t vagullta kishin qen t rrethuara qysh n fillim nga brezi i nj interesimi vetiak, nga nj dendsi ndjesish biografike, t cilat q n krye t hers kishin paracaktuar shndrrimin e tregimit t gjat n roman megjithse kjo as m kish shkuar ndrmend. Ishte gjith ky trazim i brendshm q m bri ti shnd-rroj shnimet e mia t ditarit nga lakonike si ishin zakonisht, n monolog: Vetm tani e kuptoj do t thot t jesh pa Jozefin, detyrn q m ndenji pran dhe para meje, gjat gjith ksaj dekade. Vetm tani q post-ludi Ligji ka prfunduar, bhem i ndrgjegjshm pr risin dhe rrezikun q sjell situata. Ishte komode t punoja me at ka tashm kisha qmtuar. Por a kam ende forc pr projekte t reja? Thua nuk e kam konsumuar temn time? Dhe nse jo a do t jem prsri n gjendje ta rindez dshirn pr t punuar?

Mot i mrzitshm: bie shi, bn ftoht. Me nj dhimbje koke, bra nj skic-ide dhe hodha n letr shnime pr noveln. N Los Anxhelos pr koncertin; n llozhn e Shtajnbergut me zonjat e tij. Horovici luajti koncertin pr piano n B bemol mazhor t Brahmsit, orkestra ekzekutoi uverturn e operas Don Zhuan dhe Patetikn e aikovskit. N pajtim me shum krkesa, kshtu duhet t ket qen dikur kjo fraz. Melankolia e tij vazhdon t jet m e mira, m e larta q ai mundi t arrinte dhe sht gjithnj dikae bukur dhe prekse, arritja e nj talenti t kufizuar nga kushdo q di se n far rrethanash arrijn kulmin aftsit e tij. Mu kujtua gjithashtu, q vite m par n Zyrih, Stravinski, m pohoi se ai e admironte aikovskin (Pr kt e pyeta un). Me dirigjentin n dhomn

20

jeshilelexova pr tu zbavitur Gesta Romanorum, Nie dhe grat e Helmut Valter Branit si dhe kryeveprn e Stevensonit Dr. Jekyll dhe Z. Hyde, me mendimet e ngulura pas subjektit t Faustit i cili, megjithat donte koh q t merrte form. Megjithse aspekti patologjik mund t ishte zhvendosur n fushn e prralls, mund ti bashka-ngjitej mitologjis, e tr kjo ka dika q t step; vshtirsit duken t pakaprcyeshme, dhe ka mundsi q t trembem nga kjo ndrmarrje, pr arsye se un gjithnj e kam konsideruar kt si veprn time t fundit.

Duke e rilexuar, e di q ky supozim ishte i drejt. Ishte i drejt lidhur me prejardhjen e ides thuajse t prcaktueshme, rrnjt e gjata t s cils shkonin n thellsi t s kaluars sime ishte i drejt edhe prsa i takon planit t jets sime, i cili kishte gjithnj nj plan pune, un q n fillim e kisha ln trajtimin e ksaj ideje pr n fund. Pr vete, kt vepr, e cila ndonj dit mund t realizohej, e kisha quajtur Parsifali im. Ndonse ngjan e uditshme q nj vepr e pleqris duhej t bnte pjes n axhendn e rinis kshtu ishte. Ka gjasa q t ket nj lidhje midis ksaj dhe interesit tim t vetdijshm t shprehur n shum ese kritike dhe n veprat e vona t artistve te vet Parsifali, pjesa e dyt e Faustit veprat e fundme t Ibsenit, proza e Adalbert Shtifterit dhe Teodor Fontans n vitet e fundit t jets s tyre.

shtja ishte nse kishte ardhur prej kohsh ora pr kt detyr, ndonse shum e paqart. Un ndjeva qart disa ngurrime instinktive, mbshtetur nga paralajmrimi se kishte dika t mbinatyrshme lidhur me kt subjekt dhe q ai do ti kushtonte energji t shumta jetsore pr ti dhn form. Ksaj do ti shtoja nj ide t paqart, se sa radikale do t ishin krkesat e tij dhe se si n t do t duhej q gjithka t ohej gjer n skaj. E tr kjo gj mund t prfshihej n thirrjen: Lermni t provoj dika tjetr m par! Dikaja, e cila kishte meritn e shtyrjes s

21

projektit tjetr pr nj koh mjaft t gjat, ishte mbledhja dhe poltsimi i romanit fragmentar, q un e kisha ln mnjan qysh para Lufts s Par Botrore, Rrfimet e batakiut Feliks Krul.

K (q sht ime shoqe) flet pr prfundimin e Krulit, t cilin miqt shpesh ma kishin krkuar. Kjo ide nuk sht krejt e huaj pr mua, por un e kisha konsideruar librin, i cili vjen nga nj periudh kur problemi i artistit borgjez ishte interesi im mbizotrues, t vjetruar e t dalmode nga Jozefi. Sidoqoft, nj nat m par, duke lexuar dhe duke dgjuar muzik, u ngacmova n mnyr t udit-shme nga mendimi pr ta rifilluar at, kryesisht nga pik-pamja e unitetit t jets. Pas 32 vitesh do t ishte dika intriguese ta rinisja aty ku e kisha ln prpara se t shkruaja Vdekje n Venecia, pr hir t t cilit ndrpreva Krulin. Kjo do t thoshte se t gjitha veprat e mia t r-ndsishme dhe ato dytsore, kan qen t ndrthurura, shqetsimi i nj brezi t tr, me t cilin po merrej ky 36 vjear.

Gjith ksaj i thoshin: Lermni t provoj dika tjetr m par. Dhe gjembi vazhdonte t ishte n mishin tim, gjembi i kureshtjes pr detyrn e re dhe t rrezikshme. Gjat ditve t ardhshme, ndodhn disa shmangie. M duhej t shkruaja disa pjes t posame: nj transmetim radiofonik pr Gjermanin, nj Letr t Hapur Aleksei Tolstoit si kontribut pr shkmbimet ruso-amerikane. Pastaj erdhi tronditja nga vdekja e papritur e Hajnrih Cimermanit, indologjisti i shklqyer dhe i shoqi i Kristian Hofmanshtalit; materialin pr librin tim Kokat e zhvendosura, e kisha marr nga libri i tij madhor pr mitologjin indiane. Nga Nju Jorku vinin lajme pr nj lvizje t drejtuar nga Sforza, Maritain-i dhe t tjer kundr klubit t kapitalistve t Coudenhov-it dhe paneu-ropianizmit t tij reaksionar. Kjo m mori shum koh dhe e bri t nevojshm deklarimin e pozits sime. Lufta

22

n Afrikn e Veriut, ku Montgomery kishte ndaluar prparimin e Rommel-it, m mbajti pezull. Mirpo librat q pata krkuar kishin mbrritur: Libraria e Kongresit m kishte vn n dispozicion Faustin e pjesshm dhe prm-bledhjen n shum vllime t letrave t Hugo Volfit. Dhe sa pr t gjitha llomotitjet e mia lidhur me prparsit e rifillimit t Krulit, t tra shnimet e ditarit tim nga fundi i marsit deri n fillim t prillit tregonin q un po vrisja mendjen pr temn e Faustit. Copza nga Fausti i pjesshm. Mbrmje, lexoj ato. Bombardimi i dyt ajror mbi Berlin brenda 48 orveFragmente nga letra e Hugo Volfit. Mendime, ndrra, shnime. Mbrmje, lexoj letrn e Volfit drguar Grohe-s. Mungesa e gjykimit, shpotitja tmerruese, entuziazmi pr libretet e tij t dobta operi-stike, vrejtjet idiote pr Dostojevskin. Shfaqjet paraprake euforike t marrzis, t cilat m pas, ashtu si te Nija, shprehen n ide megalomane, por q nuk kan n vetvete asgj madhshtore. Iluzione t trishta pr operat. As edhe nj fjal e ndjerPrsri letrat. far forme mund t merrnin t gjitha kto? Paraqitja thelbsore sht e diskutueshme. Madje edhe koha e vendiShnime pr temn e Faustit. Pas darks zhytem te Historia e muziks e Paul Bekerit, t ciln ai ma dha m 1927 me prkushtimin: Pr n tren. Kur kisha rastin mbrmjeve lexoja sa t mundja nga ky libr Prparimet e rusve n Krime. Shenja q flisnin pr pushtimin e afrt t Europs. Pr dark te Bruno dhe Lisli Franku n Berveli Hills. Ai na lexoi historin e tij naziste pr urdhresn e katrt. E kishte qar. I them disa fjal n mirbesim rreth planit pr Faustin

Si ishte e mundur q tanim po u hapesha miqve t vjetr pr planin tim, edhe pse isha i paqart prsa i prkiste forms, subjektit, mnyrs s paraqitjes, madje kohs dhe vendit? Tamam tamam si e kisha shprehur? Sidoqoft kjo ishte herae par q flisja pr kt, prvese

23

kur kshillohesha me time shoqe, e cila mbshteste m tepr planin e ri sesa rifillimin e t vjetrit. Rastsisht nuk po ndjehesha mir. Megjith motin e kthjellt e t ngroht, nj pezmatim i fytit dhe bronkeve m shqetsoi duke m br t ndjehem shum i topitur shpirtrisht, i pasigurt te vetja dhe pesimist pr krijimtarin time t ardhshme. Dhe prap se prap aso kohe kisha shkruar vetm gjra si Tamar, Paralajmrimi dhe gjysma e dyt e Moisiut!... Duke rrmuar npr librat pr Nien. Nxitem nga nj letr e Rodes n lidhje me Nien. Natn u mora me Maokun Murr t E.T.A.Hofmanit. Te Historia e muziks e Bekerit lexova pr mjeshtrin n artin e Haydn-it, haren n kuptimin e t qenit prtej shakas dhe seriozitetit, kaprcimin e realitetit.

Pavarsisht nga kto gjra, nj dit i hyra hapjes s pakove me materialet pr Batakiun Krul dhe rilexova studimet prgatitore nga t cilat mbeta i uditur. Ishtenj ndriim i papritur i lidhjes s brendshme midis tems s Faustit dhe asaj t Krulit (motivi i vetmis n njrin rast mistik dhe tragjik, n tjetrin komik dhe prej mashtruesi); megjithat e ndjej se Fausti, nse jam i aft ti jap form, sht m i prshtatshm pr mua sot, m aktual, m i ngutshm Drejtpeshimi ishte i lkundur. Qllimi Jozef nuk do t pasohej nga dika tjetr paraprake n formn e romanit tim pr nj mashtrues. Subjekti rrnjsisht serioz dhe krcnues, rreth t cilit dukej se flakrinte shkreptima e sakrifics sublime, me krkesat dhe premtimet e tij kishte rezultuar m i fuqishm. Zoti pranoi q ai t provonte se ishte e mun-dshme ta linte at t prfitonte pakz nga mjeshtria dhe loja artistike, ironia, travestizmi, rritja e humorit!

Shnimet e mia t disa javve t mvonshme, nuk merreshin me asgj tjetr ve ksaj. Po zhytesha n kt fush t re, duke mbledhur dhe rimbledhur material, duke grumbulluar informacione shtes, n mnyr q t

24

krijoja nj trup pr hijen e hallakatur. Mbi jetn qytetare n krahinn e Martin Luterit. Por edhe lexime mjeksore dhe teologjike. Hulumtime, prpjekje dhe nj ndjesi e druajtur e siguris m t lart n atmosfern e subjektit. Shtisja me K. t prjetave t malit. Tr ditn lexoja letrat e Luterit. Nisa t lexoj Ulrih fon Hutenin t D.F.Shtrausit. vendosa t studioj libra pr muzikn. P-rfundova historin e muziks s Bekerit me vmendjen m t madhe. Ende nuk ishte br asgj pr plotsimin e librit me personazhe, mbushjen e tij me portrete ndihms shprehs. Te Mali magjik kta u siguruan nga personeli i sanatoriumit, te Jozefi nga Bibla; ktu doli shtja e t kuptuarit t mundsive q mbartnin figurat biblike. Te Kruli, bota, mund t pranohej si fantazmagorike. Edhe te Fausti mund t jet kshtu, deri n njfar mase; mirpo tek ai krkohet nj realitet shum m i shndetshm, i cili smund t realizohet pa nj vrojtim konk-retPersonazhet do t duheshin t merreshin nga e shkuara, kujtesa, pikturat, intuita. Por para s gjithash duhej t trilloheshin dhe t caktohehsin personazhet ndihmse

Shkputa pjes nga Vajtimi i Faustit dhe nga prqeshja e shpirtit (t menduara si nj simfoni). Shnime, fragmente, prsiatje dhe prllogaritje pr vijimsin kohore. Letrat e Luterit. Pikturat e Dyrerit. Hugo Volfin e Ernest Njumanit n anglisht. Mendime pr mnyrn se si idnetifikohej subjekti me gjrat gjermane dhe me vetmin gjermane n prgjithsi. Vlerat simbolike ktuLeximi i ekii i shtrigave. Detaje nga rinia e kaluar n Mynih. Portreti i Rudit Shverdtfegerit, violinist n orkestrn e Capfenshtoserit(!)Hartimi i lists s perso-nazheve t romanit dhe emrat e tyre. Paskali dhe prcaktimi mesjetar i Zotit i Nies

Mes t tilla shqyrtimesh dhe studimesh nisi maji i vitit 1943, nj muaj n t cilin prshtypjet dhe ndjenjat m t

25

brishta e m delikate u przien me nj prpjekje, prov, trillim, t cilt tashm ishin br faktor mbizotrues n jetn time dhe q i atribuonin vetes pr qllimet e tyre gjithka un mora nga realiteti. Fmijt erdhn nga San Francisko pr nj vizit t gjat, me dy djemt q dukeshin mir dhe t fort. Si prher u preka nga syt e bukur t Fridos. Shtita me t para darks. Ai hngri me ne Bm shaka me voglushin, i cili sapo kishte nisur t fliste. E mart 4 maj: Mbasdite shtitje me Fridolin e vogl. Kur prfundoi shtitja, ai thot Nuff. Kt e tha pr Nepomuk Shnajdevajnin. N mbrmje lexova Malleau MaleficarumFridoja sht shum i dhn pas meje Pas shtitjes, hngra dark me t n Miramar; djali u soll shum mir.

Nj letr q i kam drguar Bruno Valterit n Nju Jork, sht shkruar afrsisht n kt koh, jo pa lidhje me temn q do t thot, me skicn e romanit dhe rastsisht e mbushur me historira dhe anekdota pr fmi-jn trheqs. N prgjigjen e tij, Valteri shprehu interesin dashamirs pr iden e nj romani kushtuar nj muzikanti, duke thn se ishin t pakt t ashtquajturit e till. Ai gjithashu m bri lidhur me at ka un i referova nuk e di me far ndjenjash nj propozim t jashtza-konshm; domethn q Fridoja duhet t luante nj rol n kt libr ai thoshte se mund ta prfytyronte epi-sodin si nj allegreto moderato. Ky mik i dashur sht muzikant i shklqyer, nuk e kishte iden e fryms s fto-ht t natyrs njerzore q prshkon librin n fund. Ai nuk mund ta dinte q un do t detyrohesha ta rrfeja historin e librit t Zotit me nj frym krejt t ndryshme nga ajo e allegreto moderato-s.

Ishte grumbulluar nj pirg i konsiderueshm shnimesh q dshmonte pr kompleksitetin e planit. Zbulova q ki-sha rreth 200 erek fletshe: nj przierje e mendur shnimesh nga shum fusha e futur n ark nga gjuhsia,

26

gjeografia, sociologjia, politika, teologjia, mjeksia, bio-logjia, historia dhe muzika. Un ende po vazhdoja t mbli-dhja dhe t vija mnjan gjithka t dobishme pr qllimin tim, por m plqeu t shihja q pavarsisht merakut dhe idengulitjes, mendja ime priste ende e hapur prshtypjet nga jasht rrethit magjik, nga bota q nuk i prkiste roma-nit. Lexova nj artikull t shklqyer te Nation-i, nj shkrim t Henri Xhejmsit pr Dikensin, kisha shkruar nj dit. E ka shkruar m 1864-n n moshn 22-vjeare. E uditshme! A ka dika t till n Gjermani? Shkrimet kritike t perndimit jan ku e ku m lart se tant Le-xim shum i shtrir i librit t Niebuhr-it Natyra dhe fati i njeriutGjer pas mesnate lexova nga kreu n fund librin e mrekullueshm t Shtifterit Rock Crystal. Pastaj kam shkruar: Grev e minatorve t qymyrgurit, kriz e r-nd. Qeveria pushton minierat. Ushtria mbron ata q duan t punojn t cilt do t jen t pakt Lexova disa gjra t rralla pr disfatn e palavdishme t gjerma-nve n Afrik. Asgj nga fanatizmi nazist gjer n pikn e funditt gjakut Bised n mbrmje me Bruno Frankun pr valn e re t grevave ktu dhe prgjegjsin e qeveris pr kt. Shqetsim pr frontin e brendshm amerikan Bombardimet m t rnda t Dortmundit, me m shum se njmij aeroplan. E tr Europa nn ethet e pushti-mit. Prgatitjet e organizatave t rezistencs franceze. Shpallja e grevs s prgjithshme. Garnizoni gjerman n Norvegji urdhrohet t luftoj deri n ushtarin e fundit gj q sndodh kurr. N Afrik kapen 200 mij robr gjerman. Eprsia e pajisjeve n sasi dhe cilsi shpjegon fitoren Pritja e pushtimit t Italis. Aksione t pritshme kundr Sardenjs dhe Siilis N mbrmje lexova Humbja e dashuris pr punn.

Drama e Shekspirit i shkon shum mir. Ajo futet brenda rrethit magjik ndrkoh q prreth saj dgjohet zhurma e bots. Dark me familjet Verfel dhe Frank.

27

Bised pr Nien dhe keqardhjen q ai t ngjall pr d-shprimin e tij dhe at n prgjithsi. Planifikimi i takime-ve me Shnbergun dhe Stravinskin Prllogaritje t ma-rrdhnieve t kohs dhe moshs n roman, t dhna jet-sore dhe emra Pr Rimenshnajderin dhe kohn e tij. Blerje. Instrumentenkunde i Folbahut (nj doracak pr instr-umentat muzikore). Shnime pr Leverkuhn-in si muzika-nt. Emri i tij do t ishte Anzelm, Andreas ose Adrian. Shnime pr ideologjin fashiste t asaj kohe. Bashk me iftin Shonberg n familjen Verfel. E bm S. t fliste mjaft pr muzikn dhe jetn e nj kompozitori. Pr kna-qsin time t thell, ai vet nguli kmb q ne t gjith duhej t mblidheshim m shpesh Familja e Alfred Nojmanit pr dark te ne. Ndrsa grat po prgatisnin da-rkn (ne nuk kemi shrbtore), un i parashtrova N. Pro-jektin e romanit, i cili i ngjalli atij habi.

Kurr nuk do ta harroj kt mik besnik, ndaj t cilit gjithnj kisha patur nj konsiderat t lart, ai m dgjoi duke m shoqruar me pasthirrmat e nj interesimi t holl. Qndrimi i tij m prforcoi gjith ka kisha ndjer pr at libr gjith knaqsin dhe dhimbjen q buronin nga ideja, dhe teksa ia prvijoja, fjalt m vinin shpejt dhe lehtsisht. Mendoj se ajo ka e impresionoi m shum ishte ideja qendrore; arratia nga vshtirsit e krizs kulturore nprmjet marrveshjes me djalin, etja e nj shpirti krenar, t krcnuar nga steriliteti, pr zhbllokimin e frenimeve me do kusht, dhe paralelja midis euforis s dmshme q prfundon me kolaps dhe dehjes me naci-onalizmin fashist. M pas, kur po e onim n shtpi me makin, ai i tregoi s shoqes gjithka i kisha thn n mirbesim.

M 23 maj t vitit 1943, nj t diel n mngjes, pak m shum se dy muaj pasi kisha gjetur at fletoren e vjetr t shnimeve, dhe po at dit q kisha futur n pun naratorin tim Serenus Cajtblumin, un fillova t shkruaj Dokor Faustin.

28

Erich Kstner

Zotria pa zorrn qorre.

29

Erich Kstner Erih Kestner ishte biri i nj zejtari. Ai u lind n Dresden m

1899. Shkollimin pr msues e ndrpreu nga shkaku i thirrjes pr ushtar. M 1919 nisi studimet pr gjermanistik n Berlin, Roshtok dhe Laipcig. M 1927 Kestneri vendoset si shkrimtar n Berlin ku bashkpunon me gazeta t ndryshme. Sukseset e para letrare t Kestnerit poezit t cilat me nj rreptsi lakonike drejtohen kundr do lloj morali t zbrazt dhe prapambetjeje politike arrihen n vitet e fundit t republiks s Vajmarit. Megjithse gjat regjimit nazist iu ndalua botimi i veprave n Gjermani, ai mundi ti publikonte ato jasht shtetit. M 1928 boton prmbledhjen Zemra n bel, m pas, m 1936 Farmacia lirike e shtpis s dr. Erih Kestenerit, Gjat shqyrtimit t librave t mi (1946) dhe Gjepurat e prditshme (1948). Krahas romaneve, ndr t cilt veojm: Fabiani (1931), ai shkroi libra pr fmij q u prkthyen n shum gjuh: Emili dhe detektivt (1928), Vajza e lezeme dhe Antoni (1930), Klasa fluturuese (1933) dhe kujtimet e fmijris t prmbledhura nn titullin: Kur isha djal i vogl (1957). M 1942 merr nj leje t posame pr t bashkpunuar n realizimin e skenarve kinematografik. Q nga viti 1945 jetoi n Mynih, kurse nga viti 1952-1962 ishte kryetari i PEN Klubit t Gjermanis Perndimore. Vdiq n vitin 1974.

30

31

Zotria pa zorrn qorre. Antoni erdhi shum von n zyr. Drejtoi Brauzeveter

qndronte n korridor si gjithmon, sikur t mos kishte qen asnjher i smur. Ai nxori orn e art nga jeleku, kur vuri re npunsin dhe me nj ironi, q iu duk e holl tha: - Me sa duket ora juaj ecn keq?

- Se besoj zoti drejtor, - iu prgjigj Antoni, i cili, i interesuar, u prkul mbi orn e shefit dhe nxori t vetn nga xhepi. Duke i par t dyja ort me vmendje, ai tha: - Vrejtja juaj sht e padrejt. Ora ime ecn mir!

- Un do tju jepja nj arsye t pranueshme pr tu shfajsuar. Zri i Brauzeveterit po dridhej.

- Po e teproni, - i tha Antoni me mirsjellje, por i vendosur. E ku do tju onte kjo gj, zoti drejtor, n qoft se ju do npunsi q vjen me vones, do ti pshp-risnit si sufler justifikime? Ai tundi kokn i shqetsuar.

- Kam frik se po bheni i pacip! thirri drejtori. - Epo un nuk i friksohem ardhjes von, - tha Antoni

dhe e la burrin trashaluq aty ku ishte, eci prgjat korri-dorit, kaloi pran shum dyerve dhe hyri n zyrn e tij.

Krneri, kolegu naiv, po hante tashm mngjesin e dyt. H, t zuri plaku?- e pyeti me kureshtje.

- Pothuaj. - Epo, si e keni hallin q asnjher sjeni i prpikt? - Njerzimi ndahet, - predikoi Antoni, - n dy kategori. - N burra dhe n gra.

32

- Dallimi juaj i pasakt, i krahasuar me ndarjen time, ska fare vler.

- Njerzimi ndahet, n njerz q zgjohen hert dhe n gjumash. Un i prkas llojit t dyt. Mirmngjes zoti Krner.

- Mirmngjes. - Nj pediatr i kohve tona, mendon po kshtu si

mendoj edhe un, prandaj krkon q fillimi i msimit t shtyhet pr n orn nnt. Gjumasht, me gjith zellin dhe ambicien q mund t ken, jan t paaft pr punt n ort e para t mngjesit. Kt gj e kan vrtetuar edhe testet q jan br.

Krneri lvizi i shqetsua n karrige. - Ah po, desh m doli nga mendja, Kuncja ka vizatuar

nj seri lajmrimesh, dhe ne duhet t sajojm nga dy var-gje me rim pr secilin syresh. Sigurisht, q kjo t takon ty ta bsh.

- Besimi juaj m nderon, - i tha Antoni, - por kam ende mjaft pun me titujt e afisheve. Ndrkoh, ju mund t krijoni vargje fare i qet.E do tju vlente t zgjuarit hert, kur nuk e shfrytzoni si duhet kohn? Ai e hodhi vshtrimin matan, nprmjet dritares, te fabrika e ciga-reve dhe gogsiu. Qielli ishte gri, si asfalti i pistave n garat me makina. Krneri ecte posht e lart, duke rrudhur ballin pr t gjetur vargje me rim.

Antoni hapi nj afishe, e mbrtheu me pineska n mur, shkoi n qoshen m t largt t dhoms dhe ia nguli syt. Ajo paraqiste pamjen e katedrales s Klnit me nj cigare t vendosur para saj nga hartuesi i afishes. Gjatsia e cigares nuk ishte m e vogl se vet katedralja e Klnit. Ai shnoi: Asgj sia kalon Kaq e madhe sht E lart mbi gjithka Krejtsisht e paarritshme.

N pragun e ders u shfaq drejtori Brauzenveter. Ai prshndeti mbl dhe iu drejtua Antonit, i cili vazhdonte ti mbante syt mbi katedralen e Klnit n mur.

33

- Prse duhet t grindemi i dashuri im? - Se kisha un fajin zoti drejtor. - Epo, t shkuara t harruara! Projekti juaj pr tregtart

me pakic sht plqyer jasht mase. Kt ma kan thn edhe shum antar t drejtoris. Flitet se ju keni shije dhe fantazi. Aftsia juaj pr t ngjallur interes nprmjet tekstit, qenka e jashtzakonshme.

Antoni u kthye nga shefi. - Me sa shoh, ju doni t ma shtoni rrogn me detyrim? - Lri shakat. Mjeku ma ka ndaluar t qesh, sepse pr-

ndryshe mund t m hapet plaga. Krnerit iu duk asti mjaft i prshtatshm. Iu afrua m

shum dhe e pyeti pr gjendjen shndetsore. - Smundja shrohet me vshtirsi, - vrejti i qet dre-

jtori. Kjo varet nga barku, i dashur Krner. Duhet t knaqeni q keni bark. Me kt fizik q keni, ju mund ta prballoni pa problem mahisjen e zorrs qorre.

Krneri qesh i prkdhelur n sedr. Brauzeveteri u gjallrua. Plaga ende nuk i ishte shruar. Atij i duhej t shkonte do dit te mjeku. Prerja shkonte prej ktu deri atje. Ai e tregoi largsin mbi jelek dhe pastaj i pyeti t dy:

- A doni ta shihni njher? Krneri u prkul me servilizm prpara tij, kurse

Antoni i bri nj lvizje ftuese me dor. Brauzeveteri shkoi e dera dhe i vuri shulin. Pastaj e hoqi xhaketn dhe jelekun, i hodhi mbi kanape, zbrtheu tirandat, uli panta-llonat dhe liroi mbathjet. Besoj se e keni iden pamje ka trupi i nj mashkulli, - tha ai, oi kmishn dhe e kapi me mjekr.

- Ju mbakeni nj kors zoti drejtor! thirri kolegu Krner.

- Kt e mbaj vetm q t m shtrngoj barkun, prn-dryshe do t m varej posht, dhe ksisoj shrimi do t

34

ishte m i vshtir se tani. H pra prisni! Zbrtheni mbrtheckat, por me kujdes!

Krneri bri detyrn e vet. Korseja u lirua dhe Brauzeveteri e flaku pran xhakets dhe jelekut, e me ton urdhrues u tha:

- Pa shihni neveri! Prcaktimi ishte i goditur. Mesprmes barkut t

Brauzeveterit, mbi gjysmn jugore, ku ai nuk mund t shihte dot gj, ishin ngjitur shuka pambuku dhe nj fasho e zverdhur. Drejtori i largoi ato dhe zbuloi blann e madhe t pezmatuar dhe t qepur me penj.

- Ve vrejeni me kujdes, - tha ai. Ata u uln n gjunj prpara njeriut lakuriq e leshator, i

cili megjithat ishte ende drejtori i tyre. O Zot, - thirri Krneri. Ai bri sikur po shihte Kopshtet e Babilonis ose mrekullin e tet t bots. Brauzeveteri, pasi e mbajti sa mundi kmishn me mjekr, e lshoi dhe krenar i dha koks nga mbrapa.

- E pabesueshme! tha Krneri. Dhe megjithat ju nuk mbani regjim shtrati? Kjo q bni sht e papr-gjegjshme.

- Puna mbi gjithka, - vrejti shefi. - A mund ta shihni dot plagn nga lart? e pyeti

Antoni, i cili vazhdonte t rrinte gali. Brauzeveteri tundi kokn dhe tha: -Vetm me pasqyr

mund ta shoh, nga lart nuk mudem dot. Krneri qeshi, sepse si duket e kishte pritur kt

prgjigje, humbi ekuilibrin dhe u ul n dysheme duke u zgrdhir. Dikush lvizi dorezn e ders. Mos na shqe-tsoni, - thirri Krneri. N korridor u dgjuan hapa q la-rgoheshin.

- Epo tani shfaqja mbaroi! tha Antoni. Drejtori i ktheu kurrizin dhe i vuri prsri me kujdes fashon dhe pa-mbukun te plaga mbi bark. Npunsit morn nga kanapeja korsen dhe ia lidhn barakaluqit lakuriq.

35

- Me kujdes, - tha ai, - lart n vrimn e tret dhe posht n t dytn!

Antonit po i hanin duart q tia vishte me pllmb zotit Brauzeveter te prapnicat q i vareshin, por jeta ssht edhe aq e thjesht, saq pa u menduar tu jepesh shprthimeve t astit! Vetkontrolli sht i nevojshm. Ku do t prfundonim, nse do t donim t godisnim njsoj do pjes lakuriqe t prapanics q do t na bezdi-ste? Ndrkoh q Antoni po vriste mendjen se do t ishte br me historin e bots, sikur Jozefin Boharne1, her pas here, jo n mnyr t prsritur dhe n intervale t barabarta kohe, do ti jepte nj dru t mir prapanics s Bonapartit t saj, m von Napoleoni i madh, drejtori u vesh prsri. Ndrsa Krneri, po i mbante jelekun dhe xhaketn, Brauzeveteri rrshqiti brenda rrobave, falnde-roi kalimthi dhe e pa veten srish t kopsitur. Ai po priste mendimet e tyre.

-Ishte shum interesante, - tha Krneri. - Me t vrtet q msuam shum prej teje, - tha

Antoni dhe i qeshi burrit trashaluq n fytyr. - Uroj q zorra qorre mos tju hap telashe, - shtoi K-

rneri me zrin e tij prgzues. - Por at tashm ia kan hequr, - tha Antoni, - ose

duhet tia ken shqepur dhe qepur lkurn e barkut pa ia hequr zorrn qorre. N kto raste hasen gjra t llahtar-shme. Ka ndodhur q kirurgu t lr midis zorrve nj pi-ncet dhe nj her tjetr ndonj grshr, madje nj t njohurit t portierit tim, i ka ndodhur dy her kjo gj. Pr kt arsye ai i bri nj lutje me shkrim drejtoris s spi-talit: pr hir t qetsis s tij, duhej tia hapnin dhe mby-llnin barkun prsri. Krkesa sigurisht nuk iu pranua.

1 Josefine Boharne E dashura e Napoleon Bonapartit.

36

- Mos bni shaka me t gjorin zotin drejtor! brtiti Krneri. Brauzeveteri e pa Antonin ashpr. M mir t ndrrojm tem.

- E drejt, ju pak m par ishit shum miqsor, duke m prmendur nj shtes rroge. Kur mund ta marr?

- Ai q e prmendi shtesn e rrogs, ishit ju. Un ve-tm sa ju njoftova, q firma sht e knaqur me skicat tuaja t reklamave, prandaj ky nuk sht ndonj pretekst i mjaftueshm pr shtes rroge. Aq m tepr q ju shpesh vini shum von n pun. Ju meritoni t lvdoheni dhe t qortoheni njkohsisht. Me fjal t tjera, ju smeritoni m shum se fitoni.

- Po un fitoj shum pak! mendoni se mund t bj me 210 markat q m jepni ju do muaj?

- As q dua tia di pr kt, - iu prgjigj zoti Brauzeveter i pezmatuar. shtjet private t npunsve tan sjan puna ime. Prve ksaj, prse vini kaq shpesh me vones? Mos bni ndonj pun t dyt? Pr kt do tju duhej leja nga ne.

- E megjithat, un e kam nj. - Si? Ju bkeni nj pun t dyt? M kishte shkuar ndr

mend. E far bni? - Un jetoj, - tha Antoni. - Jet e quani ju kt? brtiti drejtori. T

sorollateni npr sallat e vallzimit! Jet e quani ju kt? Po ju nuk keni pik respekti pr jetn!

- Jo pr jetn, por pr jetn time zotria im! thirri Antoni, dhe i nervozuar prplasi grushtin mbi tavolin, - por ju nuk e kuptoni dot dhe kjo ska fare lidhje me ju! Jo dokush sht aq banal, sa ti shtrij daktilografistet mbi tavolinn e shkrimit. A e kuptoni?

Krneri ishte ulur n karrigen e vet, ishte zbehur n fytyr dhe bnte sikur shkruante. Baruzeveteri po mbante jelekun me t dyja duart; me sa duket u friksua, se mos plaga i hapej srish nga inati. Bashk do t flasim prs-

37

ri, - tha ai duke guluar, u kthye dhe desh shkallmoi dern. Ajo nuk iu hap. E tundi fort. Fytyra iu b flak e kuqe. Dalja nga zyra kishte dshtuar.

- sht e mbyllur me shul, - i tha Antoni. E mbyllt ju vet me dorn tuaj, pr shkak t zorrs qorre.

Drejtori pohoi me kok, u skuq edhe m tepr, trh-oqi shulin, hapi dern dhe kur doli jasht, e prplasi at pas vetes.

- Edhe muri po tundet, - vrejti Antoni dhe nisi t ku-ndronte srish katedralen e Klnit dhe cigaren pran saj.

M pas Krneri, i lidhi duart prapa koks dhe thirri: - O njeri, po kjo sht njsoj si t fyesh nj madhri. Pr kt m prpara t rrasnin n burg.

- Ndrsa sot, po pr kt gj t pushojn nga puna, - tha Antoni.

- Epo ju i dolt t keqes prpara. Me siguri q ai ka shum frik prej teje. N qoft se ju dbon, ju mund tu tregoni t tjerve q ai shkon me vajzat e zyrs. Kur godi-tt tavolinn, kujtova se do t qlloni at. Ju jeni i pafyty-r! Dhe do t bnit po tju pushonte, megjithat, nga puna?

- Kujtoni se qkur jam krezmuar, u kam br reklam cigareve t kqija? Po m fluturuan prej ktej, do t gjej nj pun tjetr. Kjo nuk ka m rndsi pr mua.

- Pa m tregoni dika rreth vetes suaj, - iu lut Krneri. - Ather, gjat inflacionit, kam administruar letra me

vler pr nj shoqri aksionere. Dy her n dit duhej t llogarisja vlern efektive t letrave, n mnyr q njerzit t dinin se sa e kishte vlern kapitali i tyre.

- Po m pas? - M pas bleva nj dyqan perimesh kundrejt njfar

valute. - E pse pikrisht nj dyqan perimesh? - Sepse ne kishim uri! N vitrin shkruhej: Dyqan

ushqimesh t zgjedhura, i doktor Gerberit. Mngjeseve

38

hert, ende pa u zbardhur, me nj karroc t lvizshme dore, shkonim n tregun e mbyllur.

Krneri u hodh prpjet, - Si? Qenkeni edhe doktor? - Po. N at vit q fillova si shkrues adresash n zyrn e

panairit jepja edhe provime. - Po dizertacioni juaj si titullohej? - Ai titullohej: A ka qen Hajnrih fon Klajsti2 gaga? N

fillim doja t provoja, me ndihmn e analizave t stilit, q Hans Zakzi3 ishte dystaban. Por prgatitjet zgjatn shum. Mjaft. M mir vazhdoni t vargzoni!

Antoni heshti dhe eci posht e lart prpara afishes. Ai vendosi t rimoj fjalt krkoj me tymoj, shtriu me

dor letrn q kishte prpara dhe duke krkuar frymzimin, mbylli syt.

2 Heinrich von Kleist Autor dramaturg, shkrimtar i famshm gjerman, lindi m 1777, vdiq m 1811. 3 Hans Saks Poet gjerman, lindi n Nyrenberg t Bavaris, m 1494, vdiq m 1576. bri nj kthes jashtzakonisht t madhe n poezin gjermane. N artin e tij u mbshtet edhe Gtja.

39

40

Wolfgang Borchert

Buka

41

Wolfgang Borchert U lind n Hamburg m 20.5.1921, vdiq n Bazel m

20.11.1947. Fillimisht ishte nxns te nj librashits, m von aktor n Luneburg; m 1941 u plagos rnd dhe u smur. Shum her u arrestua pr shkak t shthurjes; vdiq gjat kurimit n Zvicr. Volfgang Borherti ka qen ndr shkrimtart gjerman t paslufts m t njohur jasht vendit. I frymzuar nga skenat dramatike dhe ekspresive t atyre viteve, ai krijoi prmbledhjen me proz Jasht ders (1947). N mnyr realiste dhe njkohsisht simbolike, Borherti trajton gjendjen dhe fatet e t kthyerve nga lufta n kt periudh t vshtir t historis gjermane.

Ndr veprat e tij prmendim prmbledhjen poetike: Feneri, nata dhe yjet (1946) dhe prmbledhjet me tregime: Kt t mart (1947), Lulja e qenit (1947), Barbarosat e trishtuara dhe tregime t tjera t pabotuara m par (1962).

42

43

Buka Ajo u zgjua papritur. Ora ishte tre e gjysm. Po vriste

mendjen pse ishte zgjuar. Ah po! Dikush ishte prplasur me nj karrige n kuzhin. Qetsi. Ra nj qetsi e thell, dhe kur ajo krkoi me dor n shtrat pran vetes, e gjeti bosh. Kjo, veanrisht, kishte br q t binte nj qetsi kaq e thell: shum qetsi: frymmarrja e tij mungonte. U ngrit dhe eci me hamendje npr banesn e errt drejt kuzhins. Ata u takuan n kuzhin. Ora ishte tre e gjy-sm. Ajo pa dika t bardh q qndronte ngjitur me do-llapin e kuzhins. Ndezi dritn. U gjendn prball njri-tjetrit n kmish. Natn. N orn tre e gjysm. N kuzhin. Mbi tavolinn e kuzhins ishte pjata e buks. Vuri re q ai kishte prer buk. Thika gjendej ende pran pjats. Dhe mbi mbules kishte thrrime buke. Mbrmjeve, para se ata t shkonin pr t rn n shtrat, ajo gjithmon e pastronte mbulesn e tavolins. do mbrmje. Megjithat tani mbi mbules kishte thrrime. Dhe thika gjendej aty. E ndjente se si i ngjitej n trup nga-dal ftohtsia e pllakave.

Dhe i hoqi syt nga pjata. - Mendova se ktu do t kishte ndodhur dika, - tha ai

dhe pa rreth e rrotul kuzhins. - Edhe un dgjova dika, - u prgjigj ajo, - dhe prve

ksaj vuri re, se ai natn n kmish dukej shum i plakur. Aq plak sa ishte n t vrtet. Gjashtdhjet e tre. Ndonjher gjat dits ai dukej m i ri. Po, tashm ajo

44

duket e plakur, mendonte ai me vete, me kmish ajo duket mjaft e plakur. Po ndoshta kjo shfaqet te flokt. Pastaj ato befas e plakin aq shum.

- Ti duhet t kishe veshur dika. Kshtu zbathur mbi pllakat e ftohta. Edhe ftohesh.

Ajo nuk e pa n sy, sepse smund ta duronte iden q ai po gnjente. Q ai po gnjente, pasi ata ishin martuar qprej 39 vjetsh.

- Mendova se ktu do t kishte ndodhur dika, - tha ai edhe nj her dhe i hodhi syt kot nga njra qoshe te tjetra. Dgjova dika. Ather thash, se ktu do t kishte ndodhur dika.

- Edhe un dgjova dika. Por me sa duket nuk ishte asgj.

Ajo e ngriti pjatn nga tavolina dhe shkundi thrrimet nga mbulesa.

- Jo, me sa duket sishte gj, - i mbajti ai ison i pasigurt. Ajo i erdhi n ndihm: - Eja. Ndoshta ishte jasht. Eja n shtrat. Do t ftohesh. N pllakat e ftohta.

Ai pa prtej dritares. Po me siguri q duhet t ket qen jasht. Mendova se ishte ktu.

Ajo e oi dorn te elsi i drits. Tani duhet ta fik, prndryshe duhet t shoh pjatn, mendoi me vete. Nuk duhet ta shoh pjatn.

- Eja,- tha ajo dhe shuaj dritn, - me sa duket ishte jasht. Ulluku i atis gjithmon prplaset pas murit, kur fryn er. Sigurisht q ishte ulluku i atis. Kur fryn er ai prplaset gjithmon. Ata t dy ecn me hamendje npr korridorin e errt kah dhoma e gjumit. Kmbt e tyre t zbathura llapashiteshin mbi dysheme.

Po, sht era, mendoi ai, era kishte gjith natn q po frynte.

Kur u shtrin n shtrat, ajo tha: - Po, era ka fryr tr natn. Me siguri q ka qen ulluku i atis.

45

- Ndrsa un mendova se do t kishte qen n kuzhin. Natyrisht q ishte ulluku. Ai e tha kt, sikur tashm t ishte prgjumshm. Por ajo e vuri re se sa i pavrtet tinglloi zri i tij, kur gnjeu. sht ftoht, - tha ajo dhe iu hap goja leht. Po futem n rroba. Natn e mir.

- Natn, - ia ktheu ai dhe vazhdoi. Po, bn shum ftoht.

Pastaj ra qetsia. Pas shum minutash, ajo dgjoi se ai po prtypej pa br zhurm dhe me kujdes. Ajo qllimisht merrte frym thelldhe n mnyr ritmike, q ai t mos e kuptonte, se ishte ende zgjuar. Por prtypja e tij ishte kaq e rregullt, saq gruan e zuri gjumi ngadal.

Kur ai erdhi t nesrmen n mbrmje n shtpi, ajo i vuri prpara katr feta buk. Zakonisht ai hante (kishte ngrn) vetm tre.

- Ti mund t hash pa frik katr, - i tha ajo dhe iu largua llambs.

- Smund t ha kaq shum. Haje ti. Smund t ha kaq shum.

Ajo e pa se si ai u prkul aq fort mbi pjat. Nuk i ngriti syt. N kt ast atij i erdhi keq pr t.

- Por ti smund t hash vetm dy feta, - tha ai i prkulur mbi pjatn e vet.

- Posi jo, n dark nuk e duroj dot bukn. Haje, haje. Vetm pas nj asti ajo u ul n tavolin, posht

llambs.

46

Annemarie Zornack

Historit e spitalit

47

Annemarie Zornack Lindi n vitin 1932 n Ashersieben, jeton n Kil. Esht e

martuar me Hans-Jurgen Heise, bashk me t ka publikuar librin Der Macho und der Kampfhahn. Vllimi i debutimit lirik Mobile u botua n vitin 1968, pastaj vijuan vllime t shumta me poezi. N vitin 1991 botohet eingeholte Jahreszeit me poezi t prmbledhura dhe q pr her t par prmbante edhe proz. N vitin 1979 merr mimin Friedrich-Hebbel-Stiftung. M 1989 sht mysafire nderi e Vils Massimo. Vepra t tjera jan Als das Fernsehprogramm noch vorm Kuchenfenster life, Das Stolperherz etj.

48

49

Historit e spitalit

Jeta sht knaqsi

Bishtalecat e saj t zinj ishin kaq t gjat saq i tunde-shin nga t dyja ant. Njrn dor e kishte vendosur sipr batanijes prej leshi.

Ne e plqenim njri tjetrin. Ajo dshironte q t ndodhesha atje gjat operacionit. I bra narkozn. Kur u zgjua, e shtrir srish n krevatin e saj, ajo buzqeshi sapo m njohu. Nuk doli asgj e keqe.

Jo. Meq e thoni ju, po e besoj. Pas disa ditsh ajo tha: Mund t isha edhe m mire. Si

thoni Pse thua kshtu, mbar po t ecn. Mir. Ju e dini m mire. Pr Ditn e Nns djali i saj kishte kputur nj tuf me

lule dhe kishte pikturuar dika. Ajo ishte shum krenare dhe m tregoi fletn. Shihe, shihe, si ka mundsi ta bj fmija kt.

Me shkronja t ngathta ishte shkruar Jeta sht knaqsi. Dhe nj kabllo i gjat telefoni q mbaronte me nj zemr t kurorzuar me lule. Qeshm s bashku.

Kur lulet varn kokat mbi syprinn e komodins, ajo deshi t pinte akoma. Kur i mbajta kokn n duar, i

50

ndjeva tumorin n qaf. Ajo nuk foli m. Syve t saj t hapur u thash :Gjithka sht n rregull.

Pak prpara

Gjithmon, kur plaka kishte nevoj pr njrin nga ne, prplaste duart dhe thrriste: Lenz!. Sepse zilen e krevatit nuk dinte ta prdorte. Lenz duhet t quhej vajza e saj, ajo t gjithve na thrriste kshtu. Po t mos i shkonte ndokush menjher, inatosej shum dhe pyeste: ku dreqin je futur? M ndihmo t ngrihem, duhet t heq rrobat nga teli. Pastaj i sqaroja se ku ndodhej dhe se pr rrobat do t kujdesej dikush tjetr. Ashtu trupvogl dhe qejfmbetur ajo rrinte shtrir n krevatin e vet dhe shante.

Pas disa ditsh ajo ishte hutuar plotsisht dhe ishte e kot q ta bindje pr ndonj gj.

Lenz m sill nj kavanoz me qershi nga qilari. Shkoja te dera, prisja nj ast, ktheheshadhe i thoja : Ska m kavanoza aty posht. Ajo mi ngulte syt me mosbesim, mendonte se i kisha ngrn un vet t gjitha qershit. Shpeshher ajo ishte kaq e shqetsuar sa na duhej ta lidhnim n krevat. Ajo ishte si fmij. Po t mos tia plotsonim dshirn ajo kmbngulte, pgrte n krevat dhe nuk na fliste m.

T afrm nuk kam pare kurr ti vijn, por pr Krishtlindje i drgonin nj pemz artificiale, t ciln ia vendosja mbi nj karrige n mnyr q ta shihte. Ditve t fundit, kurfilloi t grindej, mjaft ti bija kmbanzave dhe tia mbaja prpara syve q ajo t qetsohej.

51

Gruaja e Kapitenit

Gruaja e kapitenit kishte nj gurmaz t potershm dhe ne mendonim se kjo shkaktohej ngaq ishte pikrisht gruaja e kapitenit. Prej tij kishte msuar edhe t mall-konte.

Kur donte t shkundte jastkun, apo kur krkonte pr t pir dika gjithka krkohej me kt ton t ashpr. Megjithat dhimbjet ajo i duronte tamam si nj burr, dhe kshtu diti edhe t vdes.

Disa koh m pas kapiteni u shtrua vet n spital. Ndryshe nga e shoqja ai fliste me z t ult, me ngurrim dhe shqetsohej kur ishte i detyruar t na bezdiste.

Veanrisht at e mundonte mendimi se pr ku po lundronte. Shqisat e tij turbulloheshin gjithnj e m tepr. Ngatrronte koshin e letrave me uturakun e t smurve, urinonte n lavaman, krihej me furn e dhmbve dhe fshihej me telin e telefonit.

Shpeshher shtrembronte buzt duke par mjekrn e tij t bardh, bnte nj grimas dhe rnkonte : Mami, Mami.

Por ishte e thjesht q ta qetsoje prsri. Mjaft q tia ledhatoje pak flokt dhe ti thoje me ngulm: gjithka sht gati kapiten. Kursi sht n rregull.

52

Wolfgang Bauer

ZIGMUND FROJDI

53

Wolfgang Bauer Lindi n Grac m 1941, studioi pr teatr, romanistik,

drejtsi dhe filozofi, jeton n Grac. Veprat: Der Fieberkopf,1967; Magic Afternoon;Change; Party for six, 1969; Gespenster;Silvester oder Massaker im Hotel Sacher; Film und Frau,1974, Pfnacht, 1980; Das Herz, 1981.

54

55

ZIGMUND FROJDI

Dram n tre akte

Akti i par (Rinia)

Skena e par: N nj spital n Frajberg. Materniteti. Nj korridor i gjat, q kumbon nga ecejaket. Prparse mjeksh q valviten dhe nna. Britma t mbytura dhimbjesh. Murgeshat llafazane dalin nga dyer t veshura, me ngjyr t kaltr akulli. Nj mjek vjen n sken duke dale nxitimthi nga sfondi. I shqetsuar, ai bn gjeste me nj pincet lindjesh n dor.

Mjeku (njrit prej kolegve): Ai nuk do t dal! (duke br shenj me pincet). Me t nuk ia dal dot!(del npr nj der t veshur).

(Ndryshim i leht dritash. N Korridor nis e rritet bari. Nga tavani bien pika t mdha shiu. Era fishkllen te dritaret, i hap ato. Trungje pemsh shkulen nga toka, prej mureve dalin brir drersh t veshur me myshk. Shungu-llima e largt e motit mund t dgjohet si nj prsh-ndetje me breshri, dele dhe dhi q blegrijn diku. Nga nj der e veshur hyn nj bari i verbr (Heriberti), krkon me dor nj trung peme, hipn mbi t. Llampat e kori-dorit vezullojn)

Heribert bariu (thrret) : Fiiiitore! (Kumbon, prpla-sen dyert e veshura).

56

Sipari Skena e dyt: Liqeni i Halshtatit i par nga lart. Forma

e tij si hesht pasqyron shum qart sfondin. N plan t afrt shtyhen pr t dal prpara muret e pjerrta shk-mbor. (Ka t ngjar q n salln e spektatorve t ket dal nj pish e zhveshur..). Liqeni sht i lmuar dhe jeshil n t zi. Aty-ktu mu n mes ngrihen flluska. N bregun e lart (t toks lidhse) ne shohim prmbi kokn e nns s Frojdit. Ajo prplitet me nevorzitet n korijen e bregut, sepse pikrisht n at ast dika lvrin mbi siprfaqen e liqenit. Fillimisht vetm nj mori flluskash ajri, sakaq nj kmb, rroba banjo t verdha, m n fund koka e birit t saj q del nga syzet e polumbarit.

Zigmundi (duke guluar, n siprfaqe me mundime): Titi ke t drejt, mami!

Sipari

Akti i dyt (studimet dhe prpjekjet) Skena e tret: Sheshi Pigalle n Paris. Ver. Rreth ors

20. Drita e fundit e diellit, drita e par e llamps (e orapit). Karrocat krcasin dhe rendin hopthi. Prostitutat e t gjitha kategorive t mimit dhe t t gjithave moshave kakarisin dhe bjn pazar. Nga e majta n t djatht: Mi-noja, Stela, Dori, Viktoria, Brigita, Eva, Silvi, Hergarta, Minoja, Minoja, Karla, UtjaPleshti, Minoja, Ivona, Barbara, Minoja, Minoja, Ushi, Arletja, Minoja, Minoja, Minoja, Barbara, Brigita, Minoja, Emilia Galoti.

Emilia Galoti (Minos): As-tu un stylo?(nga dekolteja nxjerr nj bllok shnimesh)

Minoja (i zgjati nj pen) : Ici.

57

Minoja (Emilia Galotti): A i shnon prsri hulumti-met tuaja, Zigmundi ??

Emilia Galoti : Po, ditarin. Sipari Skena e katrt : Dhoma e gjumitt Frojdit n Vjen.

Portrete n korniza ovale: Zotrinj mjekrrosh, zonja q shohin ngultas dhe me kapele kashte t fryra t varura anash. N mes t skens nj krevat i hekurt, i mbuluar tej e mban me kompletin e krevatit. Nj or me lavjers q bie tri her (ora sht tre pas mesdite). Nj drit e zbeht q vjen nga perdet e mbyllura. Papritmas ngrihet koka e Frojdit nga mbulesat. Ai fkon syt, pastaj

Frojdi : Aaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa!!!!!! Zri i nns (aty pran): far ka ndodhur? Frojdi: Un kam ndrruar se ndrroj q ndrroj, se

ndrroj, q un ndrroj, se do t ndrroj q kam ndrruar, se do t kem ndrruar q kam ndrruar se un

Zri i nns : Pusho! Frojdi : se un ndrroj q ndrroj se jam nj fallus! Nna e Frojdit (me syt q i shndrisin nxiton n dho-

mn e gjumit, pastaj e zhgnjyer): Shko!

58

GUSTAV MEYRINK

Kardinali Napellus

59

Parathnie I nxitur nga librat gjenial t Tomas Karlilit fillova

rreth vitit 1916 n Gjenev ta msoj vet gjermanishten. Deri n at koh njohurit e mia n kt gjuh kufizohe-shin me disa lakime dhe zgjedhime. Bleva nj fjalor xhepi anglisht-gjermanisht dhe si i mendur, sa her e kujtoj ha-bitem, iu prvesha Faustit t Gtes dhe Kritiks s Arsyes s Pastr t Kantit. Ndodhi ajo q duhej t ndodhte. Por nuk e dhash veten dhe shtova numrin e atyre veprave t pastudiuara rreth intermexos lirike t Hajnes. Pa u gabuar mendoja, se rimat e tij pr shkak t shkurtsis s kusht-zuar nga forma, pr mua do t ishin m t lehta se strofat e ndrlikuara t Gtes apo paragrafet pa form t Kantit. Kshtu ndodhi, q n stinn e mrekullueshme t vargut t par, muajin magjepss t majit, ti jepesha magjis s nj letrsise q m shoqroi besnikrisht gjat tr jets sime. Ather mendoja se dija gjermanisht, por edhe sot e ksaj dite ende nukdi. Menjher pas ksaj baronesha Helen fon Shtumer, vdekja e s cils nuk ka mundur t ma zhduk nga kujtesa buzqeshjen e saj t ndrojtur, m dha n Prag kopjen e nj libri me prmbajtje fantastike, q n mnyr t pabesueshme kishte mundur ti largonte nj publiku t mbingopur vmendjen nga ngjarjet e lufts. Ishte romani Golem i Gustav Majerinkut.

Tema ishte krejtsisht e qart, getoja. Volteri ka thn, se kristianizmi dhe islamizmi e kan prejardhjen nga judai-zmi dhe q myslimant ashtu si t krishtert e urrejn Izraelin. Pr shekuj me rrall populli i zgjedhur ishte ve-ndosur n Europ n nj lagje, ku kishte disa ose shum ngulime lebrozsh q paradoksalisht u shndrruan n serra

60

t trashgimis s kulturs ifute. N kt mjedis glonte zymtsia, por njkohsisht edhe nj teologji pedante. Dogma e fsheht, me prejardhje spanjolle, krijuesi i s cils, Moiss de Leon, thot se sht nj legjend e fsheh-t gojore, e cila duhet ta ket prejardhjen nga parajsa, gjeti n getot e ifutve nj terren t prshtatshm ush-qyes pr spekulimet e saj t ngatrruara pr erzistencn e hyjnores, fuqin magjike t fjals s shkruar dhe aftsin e tyre q din t fshehtn e krijimit t nj njeriu, njlloj si kishte krijuar Zoti Adamni. Ky njerith (njeri i prodhuar artificialisht) u quajt Golem, ka n hebraisht do t thot rruzull toksor, ashtu si fjala Adam do t thot argjil.

Gustav Majerinku i thuri detajet e legjends dhe i pr-dori n romanin e tij t paharrueshm, i cili lidh botn e ndrrave t Alice Through the Looking-Glass me nj tmerr fizik, q edhe pas kaq shum vitesh nuk e kam hum-bur. Atje pr shembull ka ndrra q ndrrohen nga nd-rra t tjera, ankthe brenda ndrrave t tjera t ankthshme. Tanim pasqyra e lnds kishte ngacmuar kureshtjen time: do kapitull kishte nga nj emr njrroksh.

N ndryshim me bashkkohsin e tij, Uellsin e ri, i cili e hulumtoi mundsin e fantastikes n shkenc, Majerinku e krkoi at te magjia dhe te forca e do mjeshtrie meka-nike. Ne smund t bjm asgj q sdo t ishte magjike, thot ai te Kardinali Napellus nj fjali t ciln Novalisi do ta kishte miratuar. Nj prov tjetr e ktij koncepti sht mbishkrimi i varrit, t ciln lexuesi mund ta gjej n vizitn e J.H.Oberajtsit te libri Shushunjat e Kohs, q me gjith pavrtetsin e tij t dukshme sht i vrtet, jo vetm estetikisht, por edhe psikologjikisht. Historia nis n mnyr tregimtare dhe shkallzohet derisa na prfshin edhe ne vet me ankthet dhe prjetimet tona m vetjake. Shushunjat e kohs kaprcejn vetm metaforn dhe alegorin; ato bhen njsh me substancn e unit ton. Q n rreshtin e par tregimtari ka prcaktuar fundin e

61

paparashikuar. T katr vllezrit e hns i prmbahen dy linjave veprimi: njra qllimisht e pavrtet, e cila e rrmben lexuesin n mnyr magjepsse, dhe nj e dyt akoma m e uditshme, q na e zbulojn vetm faqet e fundit. Reth vitit 1929 prktheva n spanjisht tekstin e pa-r t ktij vllimi, marr nga libri me tregime Lakuriq Nate dhe e botova n nj revist t ciln ia drgova Majerinkut. Ai mu prgjigj me nj letr n t ciln lavd-ronte prkthimin megjithse nuk e njihte gjuhn time. Ba-shk me letrn m drgoi nj portret t vetin.

Kurr skam pr ta harruar mblsin e tipareve t tij t plakura dhe t trishtuara, mustaqet e varura dhe ngja-shmrin e largt me Macedonio Fernndezin ton. N atdheun e tij, n Austri, Majerinku u la pothuaj n harres nga shum ngjarje n letrsi dhe politik.

Albert Zrgeli ka hamendsuar se Majerinku filloi ta njoh botn si t pakuptimt dhe si rrjedhoj ireale. Prfytyrime t tilla fillimisht u konkretizuan n shkrimet e tij satirike dhe m von n veprat e frikshme fantastike. Tre tregimet e tij t zgjedhura pr Bibliotekn e Babelit jan pararendse t kryeveprs s Golemit q u pasua nga romanet Fytyra Jeshile (1916), me figurn kryesore t ifutit t Prjetshm, Engjlli nga Dritarja Perndimore (1920), Domenikani i Bardh (1921) dhe N Prag t s Prtejmes (1923).

Gustav Majeri, i cili e ndryshoi emrin e tij n Gustav Majerink, ishte i biri i nj aktoreje ather t famshme dhe lindi n Vjen m 1868. vdiq m 1932 n Shtarnberg t Bajernit buz nj liqeni, thuajse nn hijen e Alpeve. Majerinku besonte se mbretria e t vdekurve prfshinte edhe at t t gjallve dhe se bota jon reale deprtohet vazhdimisht nga ajo tjetra e padukshmja.

Jorge Luis Borges

62

63

Kardinali Napellus Ne sdinim shum rreth tij prve emrit: Hieronymus

Radshpiler, q jetonte gjithmon n kshtjelln e rrnuar ku kishte marr me qera nj kat vetm pr vete, dhe e ki-shte rregulluar me orendi t kushtueshme antike, dhe rreth pronarit, nj bask flokbardh, me fytyr t ngr-ysur, q ishte shrbyesi dhe trashgimtari i vetm i nj familje t madhe fisniksh t venitur n trishtim dhe vetmi.

Sapo hyje n kto dhoma t binte n sy nj kontrast fanastik me egrsin e atij vendi ku nuk kndonte asnj zog dhe ku gjithka dukej e braktisur nga jeta, kur lisat me deg t ngatrruara dhe t kalbura rnkonin gjithmon t friksuara nga shpejtsia e fnit apo kur liqeni i errt pasqyronte ret e bardha duke lvizur n qiell, si nj sy q sheh ngultas.

Thuajse tr ditn Hieronymus Radshpileri e kalonte n varkn e tij, duke lshuar n ujrat e qet nj cop ovale metali vezullues t lidhur n nj fill t gjat e t holl mndafshi, - nj plumb, q t maste thellsit e liqenit.

Mbrmjeve, kur ktheheshim nga peshkimi, mblidhesh-im n bibliotekn e Radshpilerit, t ciln me shum da-shamirsi na e kishte ln n dispozicion, dhe pandehnim se ai duhet t punonte pr ndonj shoqri gjeografsh.

- Rastsisht sot mora vesh prej korrieres plak, q shprndan letra n zonn e qafs s malit, se qarkullonin thashetheme q ai n rinin e tij paska qen murg dhe q

64

do nat paska rrahur veten me kamxhik derisa prgjakej, kurrizin dhe kraht i paska t mbuluara me blana, - ndrhyri z. Finh, kur biseda u vrtit srish rreth Hierony-mus Radshpilerit. Meq ra fjala, po sonte ku ndodhet ai? Duhet t ket kaluar qkur ora 11.

- Hna sht e plot, - tha Xhovani Braesko dhe me dorn e tij t fishkur tregoi jasht nprmjet dritares s hapur rrugn e drits vezulluese, e cila e prshkonte liqe-nin mes pr mes,- ne mund ta shohim varkn e tij, po ta krkojm me sy.

Pas pak dgjuam hapa q ngjitnin shkallt; dhe n dhom hyri botanisi Eshcuid, i cili po kthehej nga eksku-rsionet e tij t zakonshme.

Ai mbante n dor nj bim t gjat sa nj boj njeriu, me lule t shndritshme n ngjyr t rimt.

- Pa dyshim, ky sht ekzemplari m i madh i ktij lloji q sht gjetur ndonjher; dhe un sdo ta kisha besuar kurr q shpendra helmuese t rritej ende n t tilla lartsi, - tha ai me z kumbues, pasi na prshndeti me kok. Pastaj me shum kujdes, q t mos i kputej asnj gjethe, e vendosi mbi parvazin e dritares.

Ai sht si ne, mendova, dhe pata ndjesin se at ast edhe z. Finh me Xhovani Braeskon po mendonin t njjtn gj, endet i shqetsuar mbi tok, si nj plak, t cilit i duhet t krkoj varrin e vet, por q smund ta gjej, mbledh bim q t nesrmen thahen; pr qllim? Pse? Ai as q e vret mendjen se pse. E di fare mir q veprimi i tij ska kuptim si e dim dhe ne vet, por at ndoshta e ka sfilitur e vrteta e trisht, se gjithka q fillon sht e kot, dhe ska rndsi nse n dukje sht e madhe apo e vogl ashtu si na ka sfilitur nj jet t tr edhe ne t tjerve. Ne q n rini jemi si t vdekurit, gishtrinjt e t cilve kontrollojn t shqetsuar mbi mbulesn e shtratit; q sdin se duhet t kapin: Vdekja

65

ndodhet n dhom, e i duhet asaj, nse ne kryqzojm duart apo shtrngojm grushtat.

- Pr ku udhtoni, kur ktu mbaron periudha epeshkimit? e pyeti botanisti, pasi e kishte par srish bimn e tij dhe pastaj ngadal u ul pran nesh. Z. Finh shkoi gishtrinjt npr flokt e tij t bardh, pa i ngritur syt luanteme nj grep peshkimi, dhe ashtu i lodhur mblo-dhi supet.

- Se di, - u prgjigj pas nj pauze i hutuar Xhovani Braeskoja, sikur pyetja ti ishte drejtuar atij.

Kaloi gati nj or n nj heshtje plumb t rnd, saq munda t dgjoja gjakun q m lvrinte n kok.

M n fund n pragun e ders u shfaq fytyra pa mjekr dhe e zbeht e Radshpilerit.

Shprehja e saj dukej e prmbajtur dhe e plakur si gjithmon dhe dora e tij e qet, sikur po mbushte nj got me ver q do ta pinte pr shndetin ton. Bashk me to kishte hyr nj atmosfer e pazakont, e mbushur me ner-vozizm t fshehur, q shum shpejt na u ngjit edhe neve.

Syt e tij si zakonisht t lodhur dhe t ftoht, dukeshin si syt e paraplegjikve, t cilt nuk i prqendrojn kurr bebzat dhe duket sikur nuk reagojn fare ndaj drits ata u ngjajn kopsave t jelekve prej mndafshi n ngjyr t zbeht, me nj pik t zez n mes, - si thoshte z. Finh, - duke prshknditur ethshm ata krkonin rreth e rrotull npr dhom, rrshqitnin prgjat mureve dhe mbi ra-dht e librave, pa vendosur, se ku duhej t nguleshin.

Xhovani Braesko hapi nj tem bisede duke treguar metodat tona t uditshme, pr t kapur silurt e st-rlasht gjigand t veshur me myshk, q jetojn atje posht n natn e prjetshme, n thellsit e liqenit t pamatura ndonjher, t cilt se kan par kurr dritn e diellit dhe prbuzin do karrem q u ofron natyra ata rrmbejn vetm format e uditshme, q mund t sajoj peshkatari: llamarina n form duarsh, me shklqim ar-

66

gjendi, q t varura n nj fill, bjn lvizje kalamendse n uj ose hidhen pas lakuriqve t nats prej qelqi t kuq, n kraht e t cilve tinzisht fshihet nj grep.

Hieronymus Radshpileri nuk po dgjonte. Mu duk se mendja po i fluturonte. Papritmas ai shprtheu si dikush, q pr shum koh

ka ruajtur brenda vetes nj t fsheht t rrezikshme dhe pastaj krejt befas brenda nj sekonde e flak tej vetes, me nj britm: - Sot m n fund plumbi im preku fundin e liqenit.

Ia ngulm syt t habitur. M bri aq shum prshtypje zri i tij i pazakont q

kishte tinglluar i drithruar, sa pr nj koh t gjat mu desh t kap vetm gjysmn e asaj q po tregonte: - Atje posht n humnera, mijra metra t thella, paska vorbulla uji q qarkullojn dhe vrvisin do plumb, e mbajn pezull dhe nuk e ln t arrij fundin e liqenit , nse nuk e ndihmon ndonj rast i volitshm.

Pastaj nga ligjrata e tij prsri u ngjit lart si nj raket triumfuese nj fjali: - sht pika m e thell e toks ku ka deprtuar ndonjher instrumenti njerzor, - dhe fjalt digjeshin n mnyr t tmerrshme brenda ndrgjegjes time, pa e gjetur dot shkakun. N to kishte nj dykupti-msi rrqethse, sikur pas saj t kishte qndruar nj njeri i padukshm dhe t m kishte folur me simbole t fshe-hura.

Smund ti hidhja syt te fytyra e Radshpilerit; se si u b menjher si hije dhe e pavrtet! Nj ast q mbylla syt, pash se ai ishte rrethuar nga flakza blu; - zjarri i Elmit t vdekjes, m erdhi n maj t gjuhs, dhe u detyrova ti mbaja buzt e mbyllura me dhun, q t mos klithja.

Si n ndrr trurin ma prshkuan pjes prej librave t shkruar nga Radshpileri, t cilat i kisha lexuar n ort e lira duke u habitur me dijet e tij, pjes me urrejtje prc-

67

lluese kundr fes, besimit, shpress dhe gjithkaje q profetizohet n Bibl.

sht dshtimi ai q e flaku shpirtin e tij nga mbretria e pasionit mbi tok, pas asketizmit t egr t nj rinie t torturuar nga dshirat e ndryshkura, ky mendim ma prshkoi trurin n mnyr t vagt: lkundja e lavjerrsit t fatit e vrvit njeriun nga drita n errsir.

Me dhun largova nga vetja dremitjen paralizuese q m kishte kapluar shqisat dhe e detyrova veten t dgjoj tregimin e Radshpilerit, fillimi i t cilit ende jehonte bre-nda meje si nj murmurim e largt, e pakuptueshme.

Ai rrotullonte posht e lart plumbin prej bakri, q nn dritn e llamps vezullonte si gur i muar. Pas pak foli: - Ju si peshkatar i pasionuar, emocionoheni, kur n dridhjen e befasishme t fillit tuaj t gjat vetm 200 kut ndjeni, se sht kapur nj peshk i madh, dhe menjher pas ksaj n siprfaqe del nj prbindsh me ngjyr jeshile q uji do tia fshikulloj fytyrn. Prfytyrojeni pak kt kt ndjenj t mijfishuar dhe ndoshta do ta kuptoni se ndodhte brenda meje, kur kjo cop metali m n fund m lajmronte: Un sapo e preka fundin. Mu b sikur dora ime kishte trokitur n nj port. sht fundi i nj pu-ne shumvjeare, - vazhdoi ai me z t ult, dhe zri po i dridhej: - far? do t bj t nesrmen?!

- Pr shkencn ka shum rndsi q t arrihet matja e piks m t thell t toks, - tha pa u menduar gjat botanisti Eshkuid.

- Shkenca pr shkencn! prsriti i prhumbur Radshpileri duke na hedhur vshtrime pyetse t gjithve me rradh. E m duhet shkenca! i shkau m n fund goja.

Pastaj u ua rrmbimthi. Bri disa ecejake n dhom. - Pr ju shkenca sht shtje e dors s dyt, ashtu si

pr mua, profesor, - iu drejtua Eshkuidi thuajse ashpr.

68

Flisni m qart: Shkenca pr ne sht vetm nj arsye pr t br dika dhe ska rndsi se far: jeta, jeta e tme-rrshme, e frikshme na ka thar shpirtin, na ka vjedhur un-in ton t brendshm, dhe, q t mos klithim pa pushim prej dshprimit, rendim pas trilleve fmijnore, q t harrojm at ka kemi humbur. Vetm q t harrojm. Megjithat ne nuk e gnjejm dot veten!

Ne heshtm. - Por ato kan edhe nj kuptim tjetr, - at papritur e

pushtoi nj shqetsim i trbuar, - e kam fjaln pr trillet tona. Kt gj e kuptova shum m von: Nj instinkt i holl shpirtror m thot se do veprim q ne bjm ka nj kuptim t dyfisht magjik. Ne sdo t mund t bnim asgj q nuk do t ishte magjike. Un e di shum mir, prandaj thuajse gjat gjysms s jets kam matur thellsi. E di gjithashtu se do t thot, t prek prsri fundin e liqenit, dhe nprmjet nj filli t gjat e t holl, q deprton mesprmes vorbullave, t lidhem me nj mbretri, ku smund t hyj m asnj rreze e ktij dielli t urryer, knaqsia e t cilit konsiston n faktin q ti lr bijt e tij t vdesin nga etja. sht vetm nj ngjarje e parndsishme, e siprfaqshme, ajo q ndodhi sot, por dikush q mund t gjykoj dhe interpretoj, e dallon menjher n hijen e patrajt n mur, se kush ka kaluar para llamps; - ai m buzqeshi egr. Dua tju them shkurt, se rndsi ka pr mua kjo ngjarje: Un kam arritur, at ka kam krkuar, ktej e tutje jam i mbrojtur nga gjarprinjt me helm t besimit dhe shpress, q mund t jetojn vetm n drit, e ndjeva n hovin q m pushtoi zemrn, kur sot mu plotsua dshira dhe me plumb preka fundin e liqenit. Nj ngjarje e jashtme, e parndsishme, tregoi fytyrn e saj t brendshme.

- A ju ka ndhur n jet ndonj gj shum e rnd, e kam fjaln n kohn, kur ishit klerik, - pyeti z. Finh, - q shpirti juaj sht kaq i vrar? shtoi ai me z t ult.

69

Radshpileri nuk dha asnj prgjigje dhe dukej sikur po shihte nj figur q donte ti dilte prpara; pastaju ul p-rsri n tryez, pa lvizur vshtronte jasht dritares dritn e hns dhe si nj sonambul, thuajse pa marr frym, filloi t tregonte: - Un skam qen kurr prift, por dikur n rinin time nj instinkt i errt, shum i fuqishm m veoi nga bota. Kam prjetuar aste, n t cilat pamja e natyrs para syve t mi shndrrohej n nj surrat djalli q zgrdhihej dhe malet, peisazhet, uji dhe qielli, madje vet trupi im, m dukeshin si mure t patundshm burgu. Ndoshta asnj fmij se ndjen momentin, kur hija e nj reje q lviz nn diell bie mbi nj luadh. Dikur mua m kapi nj tmerr paralizues, dhe, mu b sikur nj dor e padukshme m kishte hequr me forc nga syt nj fasho, vshtroja thell brenda bots s fsheht vuajtjet e miliona qenieve t vogla, q, t fshehura nn rrnj e krcej, shqyenin njra tjetrn me urrejtje t heshtur.

Ndoshta ishte nj detyrim i trashguar babai im vdiq i mendur nga feja - , q tokn ta shihja prher si nj stro-fk e vetme vrassish t mbushur me gjak.

Dalngadal gjith jeta mu shndrrua n nj tortur t vazhdueshme t vdekjes s shpirtit. Nuk mund t flija m, as t mendoja m, dhe dit e nat pa pushuar, buzt e mia dridheshin e prpliteshin duke formuar mekanikisht fjali-n e lutjes: Na liro nga e keqja, derisa nga dobsia humba ndrgjegjen.

N luginat, ku e ndjej veten si n shtpi, ekziston nj sekt fetar, i quajtur Vllezrit Blu, antart e t cilit, kur e ndjejn se po u afrohet fundi, i varrosin t gjall. Edhe sot e ksaj dite atje gjendet manastiri i tyre, mbi portn e hyrjes t t cilit gjejm tabeln prej guri me stemn e tyre: nj bim helmuese me pes petale blu, me petalen e siprme q i ngjan kapuit t murgjve: - Aconitum Napellus, shpendra blu.

70

Isha fare i ri, kur hyra n kt sekt, dhe thuajse plak, kur e braktisa. Pas mureve t manastirit shtrihet nj kop-sht. Atje n ver lulzon nj shtrat i mbushur plot me ato barra blu vedkjeprurs, t cilat ujiteshin nga murgjit me gjakun q u rridhte nga plagt e shkaktuara prej kamzhikut. dokush, q bhet vlla i ksaj bashksie, duhet t mbjell nj lule t till, e cila pastaj, si n pagzim, t mbaj emrin e tij t krishter.

E imja u quajt Hieronymus dhe ka pir gjakun tim, ndrkoh q un vet prej kohsh prvlohesha duke u lutur pr mrekullin, q Kopshtari i Padukshm t ujiste rrnjt e jets sime, edhe vetm me nj pik uj. Kuptimi simbolik i ksaj ceremonie t uditshme sht ai i pagzimit t gjakut, sipas t cilit njeriu shpirtin e tij duhet ta mbjell n mnyr magjike n kopshtin e parajss dhe ta rris duke e plehruar me gjakun e dshirave t tij. Legjenda pr kodrn e vdekjes s themeluesit t ktij sekti asketik, kardinalit legjendar Napellus, thot se vetm brenda nj nate me hn t plot, u rrit sa nj boj njeriu nj shpendr e till blu e mbushur e tra me lule, - dhe kur u hap varri, kufoma ishte zhdukur. Kjo do t thot se i shenjti ishte shndrruar n bim, dhe prej saj rrodhn edhe t tjerat. N vjesht, kur lulet thaheshin, ne mblidhnim farat e tyre helmuese, q i shmbllenin zemrave t vogla njerzore dhe q sipas gojdhns s fsheht t Vllezrve Blu simbolizojn farn pjellore t besimit, pr t ciln shkruhet, se, ai q e ka - , dhe q e ha mund t zhvendos malet. Ashtu si e ndryshon helmi i tyre i frikshm zemrn dhe njerzit i bn t bien n gjendjen midis jets dhe vdekjes, po kshtu edhe thelbi i besimit duhej ta shndrronte gjakun ton, - ta bnte forc t jashtzakonshme vepruese n ort midis torturs s vdekjes brejtse dhe entuziazmit ekstazues.

Por un me plumbin e dijes sime preka edhe m thell brenda ktyre shmblltyrave t uditshme, bra nj hap

71

m prpara dhe fillova t sqaroj pyetjen: far do t ndodh me gjakun tim, nse tek e fundit ky do t mbarsej me helmin e lules blu? Dhe ja ku sendet rreth meje filluan t bheshin t gjalla, vet gurt n rrug m thrrisnin me mijra zra: Gjithmon, kur vjen pranvera, do t rrjedh gjak, q t mund t mbij nj bar i ri helmues, i cili mban emrin tnd.

N at or kisha jerr maskn e vampirit, q deri ather e kisha ushqyer, dhe m pushtoi nj urrejtje e paprshkrueshme. Dola jasht n kopsht, dhe bimn, e cila m kishte vjedhur emrin tim Hieronymus dhe ishte majmur me jetn time, e shkela aq sa prej saj prfundi-misht nuk mbeti m gj.

Q nga ai ast rruga ime u duk e mbushur me ngjarje t mrekullueshme. Po n t njjtn nat mu shfaq nj vizion: kardinali Napellus, q n dor me pozicionin e gishtrinjve t nj njeriu q mban nj qiri t ndezur ki-shte akonitin blu me lulet pespetalshe. Tiparet i kishte si t nj kufome, vetm se prej syve i shklqente nj jet ende e pashkatrruar.

Mu b sikur po shihja fytyrn time, kaq shum m ngjante, dhe i tmerruar iu hodha vetvetishm asaj, si dikush, t cilit nj eksplozion i ka kputur krahun dhe me dorn tjetr don t prek plagn.

Pastaj, tinzisht u futa n salln e ngrnies dhe me nj urrejtje t egr shprtheva sndukun, ku mund t ndo-dheshin reliket e shenjtit, me qllim q ti shkatrroja.

Por gjeta vetm kt glob q shihni aty n kamare. Radshpileri u ngrit, e uli globin posht, e vuri para nesh

mbi tryez dhe vazhdoi tregimin e tij: - E mora me vete kur u arratisa nga manastiri, me

qllim q ta thyeja dhe n kt mnyr t asgjsoja t vetmen gj t gjall q kishte mbetur nga themeluesi i atij sekti.

72

M von mendova q relikn do ta prbuzja m shum nse do ta shisja dhe paret tia dhuroja ndonj kurve. Dhe kshtu veprova n rastin m t par q mu dha.

Q ather kan kaluar shum vjet, por skam ln t m rrshqas asnj minut pa krkuar rrnjt e padu-kshme t atij bari, prej t cilave vuan njerzimi dhe ti zhduk nga zemra ime. Pak m par, prmenda se q nga asti, kur u kthjellova, rrugn ma preu nj mrekulli, megjithat nuk u tunda: Asnj drit e rreme sm ka t-rhequr m drejt llumit.

Gjithka q ju shihni ktu brenda n dhom, e ka preja-rdhjen nga ajo koh, kur fillova t mblidhja antikuare, - ndr to gjeta gjra q m kujtojn ritet me prejardhje gnostike dhe shekullin e kamisardve; vet unaza me gur zafiri q mbaj n gisht ajo uditrisht ka si stem nj shpendr, emblemn e murgjve blu e cila m erdhi krejt rastsisht, tek po rrmoja npr ca rrangullima t nj bakalli: Su trondita fare. Dhe nj dit prej ditsh nj mik, globin q shihni ktu, - t njjtin glob q kisha grabitur dhe shitur, relikn e kardinalit Napellus, - ma drgoi n shtpi si dhurat, dhe kur e njoha prsri, u detyrova t qesh si i mendur me kt krcnim qesharak t nj fati naiv.

Jo, ktu lart tek un, n ajrin e pastr e t leht t bots me dbor t prjetshme, sduhet t deprtoj he-lmi i besimit dhe i shpress, n kto lartsi smund t lulzoj shpendra blu.

Pr mua profecia sht realitet n nj kuptim t ri: Kush do t eksploroj n thellsi duhet tu ngjitet maleve.

Prandaj sdo zbrez kurr m n ultsira. Tashm jam shruar; dhe nse nga qielli do t m binin mrekullit e t gjith botve, do ti flakja si voglsira t prbuzshme. Akoniti blu duhet t mbetet nj ila helmues pr t smurt me zemr dhe pr njerzit e dobt t luginave, - un dua t jetoj dhe t vdes ktu lart prball ligjit t

73

fort t nevojave t pandryshueshme t natyrs, q nuk mund ta shkel asnj fantazm demoniake. Do t vazhdoj t mas, pa ndonj qllim, pa dshir, i gzuar si nj fmij, i cili knaqet duke luajtur dhe q ende ssht ndotur nga gnjeshtra: Jeta do t kishte nj qllim m t thell do t mas dhe vetm do t mas, - por, sa her q prek fundin e liqenit, mua do t m buas si nj thirrje hareje: Gjithmon sht toka ajo q prek, dhe asgj tjetr ve saj, po ajo tok krenare, e cila dritn e shtirur t diellit e rikthen ftoht n hapsirn e bots, toka q i mbetet vetes besnike brenda dhe jasht, ashtu si ky glob, trashgimia e fundit e mjerueshme e kardinalit t madh Napellus, sht dhe mbetet dru idiot, jasht dhe brenda.

Dhe goja e liqenit srish m paralajmron: Sigurisht q mbi koren e toks rriten helme t tmerrshme, por brendsia e saj, grykat dhe humnerat, jan t lira prej tyre, dhe thellsia sht e pastr. Fytyra e Radshpilerit u mbush me njolla nga emocionet dhe pr shkak t biseds s tij emfatike u krijua nj e ar; urrejtja q i ishte mbledhur, shprtheu n ast. Sikur t mos plotsohej nj dshir, - tha duke shtrnguar grushtat,- do t doja t matja me plumb qendrn e toks q t mund t klithja: Shikoni ktu: toka, asgj ssht si toka!

Ne pam t habitur njri-tjetrin, sepse papritur ai heshti.

Shkoi pran dritares. Botanisti Eshkuid nxori lupn e vet, u prkul mbi glob

dhe foli me z t lart me qllim q t davariste prshtypjen e hidhur q na kishin ngjallur fjalt e fundit t Radshpilerit:

- Relikja nuk sht origjinale dhe aq m tepr e ka prejardhjen nga shekulli yn; t pes kontinentet, - ai tre-goi me gisht Amerikn, - jan shnuar t plota n glob.

Fjalia e tij tinglloi kaq e zakonshme dhe reale saq nuk arriti ta thyente atmosfern mbytse, q nisi t na pushto-

74

nte nga asti n ast pa ndonj arsye t qart duke u rritur dhe shndrruar n nj frik krcnuese.

Papritur dhoma filloi t mbushej me nj kundrmim trulloss si i thuprave apo i nj peme t prishur.

- Aroma vjen nga parku, - thash, por Eshkuidi i parapriu prpjekjes sime t sforcuar pr t mposhtur at ankth. Ai e shpoi globin me nj gjilpr dhe mrmriti dika, si: - sht pr tu uditur q liqeni yn, nj pik kaq e vogl, gjendet n hart, - kur ndrkoh u zgjua zri i Radshpilerit, i cili e ndrpreu me shpoti therse:

- E pse nuk m ndjek m si m par n ndrra dhe n gjum, figura e lartmadhris s tij, kardinalit t madh Napellus? N kodikun e Nazaretit, n librin e murgjve blu t shkruar rreth 200 vjet para Krishtit, profetizohet pr t sapopagzuarit: Kush e ujit bimn mistike deri n fund me gjakun e tij, do t shoqrohet prej saj besnikrisht n portn e jets s amshuar; por kush e kput, ajo do ta shoh mkatarin n fytyr si vdekja, dhe shpirti i tij do t endet npr errsir derisa t vij pranvera e re! Ku u zhdukn fjalt? Vdiqn? Them se nj profeci e para mijra vjetve sht prplasur me mua dhe sht br cop e ik. Po pse spo vjen ai q t kem mundsi ta pshtyj n fytyr, kardinali NapBashk me nj gulim Radshpileri nxori nga goja rrokjen e fundit, vura re, q atij ia kishte kapur syri bimn blu, t ciln botanisti, sapo kishte hyr at mbrmje n dhom, e kishte vn n parvazin e dritares, dhe po e shihte ngultas. Doja t hidhesha prpjet. T shkoja drejt tij.

Nj klithm e Xhovani Braeskos m ndali: Lkura e zverdhur prej pergameni e globit ishte shqitur nga gjilpra si lkura e nj fruti tepr t pjekur, dhe para nesh qndro-nte lakuriq nj sfer e madhe e shndritshme prej qelqi.

Brenda saj ndodhej nj vepr e mahnitshme arti, e shkrir n mnyr enigmatike, trupi i nj kardinali me mantel e me kapel, dhe n dor, me pozicionin e gishtrinjve t nj njeriu, i cili mban nj qiri t ndezur,

75

kishte nj shkurre me lule pespetalshe n ngjyr t rimt.

I paralizuar nga tmerri, as q isha n gjendje ta ktheja kokn nga Radshpileri.

Me buz t bardha dhe me tiparet e nj kufome ai qndronte i mbshtetur pas muri, pa lvizur, si shtatorja e vogl n globin e qelqt me lulen helmuese n dor, dhe me nj vshtrim t ngrir e pa kardinalin n sy.

Vetm shklqimi i syve t tij tregonte se ai ende jetonte; ne t tjert kuptuam se shpirti i tij ishte zhdukur prgjithmon n natn e menduris.

Eshkuidi, z. Finh, Xhovani Braesko dhe un u ndam nga njri tjetri t nesrmen n mngjes; pa thn asnj fjal, thuajse pa u prshndetur: Ort e fundit, t frik-shme t nats kishin qen pr donjrin nga ne shum domethnse, aq sa na kishin magjepsur.

Pr shum koh u enda mbi tok i vetm dhe pa ndonj qllim, megjithat skam takuar asnjrin prej tyre.

Nj her t vetme pas shum vjetsh, rruga m oi n at vend: Prej kshtjells dalloheshin vetm muret, dhe mes shkmbinjve t rn n at lartsi kishte mbir nn prvlimin e diellit nj leh e pafundme me shkurre n ngjyr t rimt: Aconitum Napellus.

76

Michael Kleeberg

Lamtumir molls

77

Michael Kleeberg Lindi n 24 gusht 19