Marina Milievi Brada Rimski kalendarUvod Mjerenje vremena je nuno zbog svakodnevnih djelatnosti, ali i zbog religijskih aktivnosti Iz kalendara se mogu pratiti povijesna zbivanja starija od pisma; moemo pratiti osnutak Rima i red kojim su se breuljci jedan po jedan ukljuivali u dravu Religijski, Rimljani su konzervativan narod (praznovjerni) do kraja su sauvali svetkovine koje nisu razumjeli jer su ih se bojali ukinuti Rimski kalendar je nastao u isto vrijeme kad i Rim odraava ujedinjenje grada (kad su se pojedini breuljci i njihove zajednice ujedinili, ujedinile su se i svetkovine u prvi kalendar) Najranija drava je neodvojiva od religije, a religija je bila utemeljena na najvanijoj drutvenoj aktivnosti poljodjelstvu (poljodjelstvo upravlja religijom); vidljivo iz kalendara, ono to se nalazi u kalendaru je iskustvo prijanjih generacija Agrarni karakter religije je kasnije oslabio, zaboravljen je, iako su se svetkovine i dalje odravale, to zbog manje potrebe (uvoz penice, a ne uzgajanje), to zbog dolaska novih kultova, to zbog razvoja drave U kalendar ulaze i velika povijesna dogaanja velike pobjede, porazi, nove linosti i drutvena klima; roendani velikih dravnika i velikih neprijatelja; zbivanja u provincijama Problem s rimskim povijesnom zbivanjima nemaju mitologiju i ne prihvaaju mitove, nema kozmologije i genealogije bogova, Rimljani sve promatraju kao povijest (mnogi indoeuropski mitovi u Rimu dobivaju historijski oblik) Doba kraljeva i rana Republika su pune nedosljednosti (godina osnutka grada je razliita kod raznih pisaca, najpoznatija je Varonova, 753. BC), ali su se datumi utemeljenja hramova uvijek paljivo biljeili u kalendarima Kasnije vrijeme u kalendar ulaze vremenske prilike i povoljni i nepovoljni vjetrovi, razdoblja oluja i mirnog vremena i zodijak, a najkasnije u kalendar ulazi kranstvo (neko vrijeme dijeli iste dane s poganstvom, a onda potpuno preuzima) Kalendar se irio s Rimom, ali se tako i proirivao prilagoavali su svoje raunanje vremena lokalnom, i preuzimali karakteristike kalendara novoosvojenih naroda ako su im bile od koristi; bogovi iz provincija ulaze u rimski panteon (dobivaju hram u Rimu i datum u kalendaru) time su ujedinili ne samo provinciju sa Rimom, nego i jednu provinciju sa svim ostalim provincijama Fasti kameni spomenici na kojima je kalendar zapisan; najvie sauvanih je iz Rima, ali ima ih i po cijeloj Italiji i po provincijama Fasti su od najranijeg vremena vezani za liste magistrata, pomou kojih se broje godine Privatne osobe su po rimskom zakonu smjele postavljati Faste (Verije Flak u Prenestu Fasti Praenestini), i u vlastite kue (Petronijev Satyricon Trimalhion ima Faste u kui)Rekonstrukcija Ne zna se tono kad su najraniji Fasti zapisani, postoji teorija da ju zadnja ploa Zakona XII ploa (451./450. BC) bio kalendar Vrlo rano su poeli pisati o kalendarima i pokuavali ih protumaiti 304. BC je Gnej Flavije postao kurulski edil i objavio Ius Flavianum i Faste 189. BC konzul Fulvije Nobilior na novi hram Herkula i Muza postavio Faste Junije Grakhan (1./2. st. BC) je bio povjesniar i antikvar, prouavao je kalendare, djela su mu ouvana u citatima Varona, Plinija, Svetonija, Cenzorina i Makrobija, a njime se vjerojatno sluio i Verije Flak Licinije Macer (107.-66. BC) je povjesniar koji je sastavio anale, moda Rerum Romanorum libri, u kojima spominje najranije ureenje rimske godine i neke svetkovine, citira ga Varon i preko njega Cenzorin, Makrobije i drugi Varon (116.-27. BC) je napisao Antiquitates rerum humanarum et divinarum (48.-47. BC), sauvani su samo citati (Augustin, Vergilije, Verije Flak, Plinije Stariji, Pompej Fest, Makrobije), Varon ju je posvetio Juliju Cezaru, pretpostavlja se da je u ovoj knjizi Varon iznio 753. kao godinu osnutka Rima. Napisao je i De lingua Latina (47.-45. BC), u kojoj govori o prolasku i mjerenju vremena i o usklaivanju kretanja Mjeseca i mjeseca kao vremenskog razdoblja. 43. BC je napisao De gente populi Romani, u kojoj sigurno na poetku govori o 753. kao godini osnutka Rima i prvoj godini ere, a kao izvor mu je sluio Kastor Roanin, koji je prvi uskladio orijentalnu, grku i rimsku povijest. Graanski ratovi su pokazali da se Rim da sruiti lake nego to se mislilo, pa su odluili vratiti se korijenima i naelima koja su uinila Rim velikom dravom, a to je znailo ograniavanje stranih utjecaja i fokusiranje na njih u pjesnitvu Verije Flak gramatiar Augustova i Tiberijva vremena, u Prenestu postavio Faste s vlastitim komentarom (Fasti Praenestini) mjeseci i svetkovine su imale tumaenja, vjeruje se da je postojala i knjiga u kojoj se Flak bavio istom temom; Flak je napisao i veliki rjenik latinskog De significatu verborum Ovidije opisao rimski kalendar u Fastima, vjerojatno mu je uzor bio Verije Flak, pisani su za Ovidijevu publiku, ne za strunjake, opisuje stvari iz vremena velikih promjena (izvori rimske religije su zaboravljeni, helenizacija je ve ostavila ogroman utjecaj), teko je usporeivao mit i ritual (ini greke); 8. AD je poslan u progonstvo u Tome na Crnom moru, pa je obradio samo prvih 6 mjeseci Makrobije 4./5. st. AD, Saturnalije (oko 395. AD, datum zbivanja je raniji, oko 384. AD), pripadnik Simahovog kruga; u knjizi se radi o razgovorima tijekom 3 dana svetkovina, domain je Pretekstat (prefekt Rima), sudjeluju Simah, Nikomah, Eustatije, Euzebije, Servije i drugi, svi poklonici stare religije, filozofiraju o tome kako se svi bogovi mogu svesti na jednoga Sunce, bave se i kalendarima i svetkovinama Ivan Lianin 490.-565. AD, iz Filadelfije; De mensibus O mjesecima, izgubljeno, rekonstruirao ga iz citata Wuensch Fasti Antitates Maiores najstariji kameni kalendar koji imamo (84. 55. BC, nastao znatno nakon nastanka predjulijanskog kalendara) i jedini ouvani kameni kalendar prije Cezarove reforme, 13 mjeseci; mjeseci su napisani u kolonama (kalendari su inae organizirani u stupce), na poetku svake je ime mjeseca; oznake datuma skraeni nazivi kljunih dana (K kalende, NON none, IDVS ili EIDVS ide), a izmeu njih su brojevi koji oznaavaju redni broj dana unatrag od prvog sljedeeg kljunog dana (dan prije ima oznaku PRIDIE); nakon datuma, idu oznake za vrstu dana (F fasti, N nefasti, NP, EN endotercisi, i drugi), a u zadnjem stupcu je popis svetkovina za taj dan, neke upisane velikim (crnim) slovima, a neke malim (crvenim) Svetkovine koje su zapisane velikim slovima pripadaju najstarijem sloju rimske religije i najstarije su rimske svetkovine, mala slova su naknadno ubacivana nisu zato manje vane, neke od najvanijih rimskih svetkovina su zapisane malim slovima (kult Jupitera Kapitoplinskog je najvaniji kult u dravi, a pie se malim slovima, isto i Augustov roendan); sve svetkovine upisane poslije 45. BC (nastanak julijanskog kalendara) su upisane malim slovima (bez obzira na oznaku); sve svetkovine upisane poslije nastanka pedjulijanskog ('Numinog') kalendara se upisuju malim slovima (velika slova se koriste za svetkovine koje su nastale prije

Predjulijanski mjeseci

Ianuarius od imena boga Ianusa, koji uva ulaze i izlaze, zatitnik poetaka i prvog mjeseca u godini Februarius ime dolazi od februus (oisniki) ili februa (praznik oienja), vezan za religijsko oienje Martius ime po Marsu, vrlo rano poistovjeen s Aresom Aprilis porijeklo imena je moda od aperiri jer april otvara vegetacijsku godinu Maius ime ili od imena Maia (Hermova majka) ili od maioribus, Ovidije kae da ni oni ne znaju odakle je ime Iunius od a iunioribus ili Iuno, Makrobije misli da je po Juniju Brutu (prvom rimskom konzulu), Ovidije kae da ne zna odakle ime, ali prihvaa da je od Iuno i iuniores Quintilis od broja 5, Marko Antonije ga promijenio u Iulius Cezaru u ast 44. BC Sextilis od broja 6, 8. AD promijenjen u Augustus September od broja 7 October od broja 8 November od broja 9 December od broja 10 Intercalaris predjulijanski rimski kalendar je bio lunaran, ali lunarna godina ima 354 dana, a tropska 365.25 i razlika izmeu njih je znaajna (11 dana) dovelo je do zbrke u raunanju vremena to se osobito nepovoljno odrazilo na reguliranje poljodjelskih djelatnosti; pokuaj uvoenja reda u to je interkalacija ubacivanje jednog mjeseca od 22 ili 23 dana svake druge godine poslije Terminalija (23. februara; februar je bio skraen na 23 dana i ubaen je interkalar od 27 ili 28 dana krajnji rezultat je godina produena za 22/23 dana) Fasti Antiates Maiores 7 mjeseci od 29 dana, 1 od 28 (februar), 4 od 31, Intercalaris ubaen na kraju kalendara Zvali su ga i Mercedonius, ali rijetko Nema svetkovina ni napomena U Italiji su postojala lokalna imena mjeseci i varijacije standardnih imena koja su se izgubila

Ciklusi

Litterae nundinales ciklus od 8 dana (oznaeni slovima od A do G), a zove se po broju 9 jer su Rimljani brojali inkluzivno (nisu imali nulu) posljednji dan ciklusa je i prvi dan idueg ciklusa; iskljuivo civilni ciklus Litterae hebdomadales dani posveeni bogovima, sedam dana (od A do H), ne zna se odakle dolazi ciklus od 7 dana (moda od mjeseevih mijena, moda od 7 planeta, a moda s orijenta idovski obiaj, izmeu ostalog) Imena dana su dies Saturni, dies Solis, dies Lunae, dies Martis, dies Mercuri, dies Jovis, dies Veneris Litterae lunares od A do K, lunarne fazeDatumi Datumi u mjesecu kalende, none i ide Kalendae prvi dan u mjesecu, jo od vremena kad je kalendar poinjao mladim mjesecom Kalende su dan nakon veeri kad se pojavi mlaak (broji se idui dan jer se mlaak moe vidjeti tek nakon sumraka, a Rimljani ne obavljaju javne skupove nakon sumraka); administrativni prvi dan novog mjeseca Varon pontifex u Curia Calabra na kalende narodu objavljuje kad padaju None, sudjelovao je u tome (neposredno prije reforme); pontifex minor je imao zadau promatrati nebo i javljati nebeska zbivanja rex sacrorum; na Kalende je narod dolazio iz ruralnih dijelova da uje i kad su koje svetkovine i to slave taj mjesec Kalende su posveene Junoni (njoj se rtvuje taj dan), na prve Kalende u godini (1. marta, prastara rimska nova godina) su ene primale darove od svojih mueva (Matronalija prve Kalende u godini) Nonae peti ili sedmi dan u mjesecu (u martu, maju, julu i oktobru su sedmi dan), prva etvrt mjeseca (6/7 dana nakon mlaaka) Nisu posveene nijednom bogu Idus ili Eidus trinaesti ili petnaesti dan (vrijedi MARMAJULOK), podudaraju se s punim mjesecom Ide su posveene Jupiteru flamen Dialis mu rtvuje na sjevernom vrhu Kapitola, kraj Arxa Nedostaje dan za posljednju etvrt, deveti dan prije Kalenda jednostavno ne postoji, a kasnije mjeseeve mijene nisu vane, nego su Kalende, None i Ide fiksirani datumi, koji smetaju u mjerenju vremena nakon reforme, ali ih se Rimljani nisu htjeli rijeiti (kao ni velikih slova koja odavno nisu razumjeli) Raunanje datuma brojali su unatrag od prvog idueg kljunog datuma, inkluzivno (broji se i onaj od kojeg se poinje i onaj s kojim se zavrava) 25. maj je ante diem VIII (octavum) Kalendas Iunias (od 25. maja do 1. juna ima 8 dana, ukljuujui i ta dva dana), 30. aprila je pridie Kalendas Maias (dan ranije se uvijek oznaava s pridie, nikad s ante diem II) U najranije doba su moda raunali unaprijed, a ne unatrag Oznake dana Oznake dana karakter pojedinog dana ili svetkovine F fastus; upotrebljava se samo u kalendarima, dani kad su graani mogli pokrenuti civilnu parnicu na sudu pred pretorom Livije Numa je uveo dies fasti na dane kad je bilo nepoeljno sazivati komicije C comitialis; dan kada se sastajala skuptina rimskih graana da glasa Comitia centuriata skupine prema imovinkom stanju (census) i svaka je imala jedan glas; tako su se birali konzuli, pretori i cenzori i tako se glasalo u kriminalnim parnicama kad se glasalo za smrtnu kaznu Comitia tributa narod podijeljen u 35 tribusa, svaki po jedan glas; biraju magistrate i glasaju u parnicama za manje kazne Comitia curiata najstarija skuptina, sastavljena po kurijama i lanstvo je nasljedno, glasaju o adaptiranju i oporukama, davanju ovlasti magistratima, biraju vanije flamine Komicije se nisu odravale ako bi na njih pale feriae conceptivae (svetkovine koje nemaju ustaljeni datum na koji se odravaju) Sveenici su sazivali skuptine i onaj tko ih je imao na svojoj strani je mogao progurati kakve god je zakone htio i onemoguiti druge N nefastus; zabranjena je legis actio i ono to se odvijalo na dane oznaene s C; nisu religiozna kategorija, Senat smije zasjedati NP znaenje nepoznato, nemamo dokumentirano objanjenje te oznake, u kasnoj antici se vie uope ne koristi (Makrobije ju ni ne spominje); iako im ne znamo znaenje, svaki dan oznaen s NP je dan kada se odrava neka svetkovina (sve Ide, martovske Kalende i nijedne None); Senat je smio zasjedati, posao se nije prekidao Sve svetkovine su privatae ili publicae, javne su stativae (fiksni datumi, svake godine), conceptivae (promjenjivi datumi, ali svake godine) i imperativae (po nareenju magistrata s odreenim povodom) Smatra se da N stoji za nefastus, ali nije jasno to znai P NP dani su vjerojatno bili najvaniji dani u kalendaru F.P nepoznato znaenje (nigdje se ne opisuje), ni Rimljani nisu znali Djelomino su fasti, a dijelom fasti principio (Mommsenova teorija je da su svi fasti principio, ali nisu, jer bi NP onda bili nefasti principio, a to je neprihvaeno; fasti principio znai da je prva polovica dana fastus, a poslijepodne moda obian dan, a moda nefastus) EN endotercisus, kasnije intercisus Nefasti ujutro (ubijala se rtvena ivotinja) i uveer, izmeu su fasti Najee stoji prije ili poslije svetkovina upisanih velikim slovima i oznaenih s NP Predstavljaju prijelaz izmeu dva dies nefasti ili prijelaz na vane svetkovine oznaene s NP (ne sve, ima vie NP dana nego E dana) Q.R.C.F quando rex comitiavit fas, rex je rex sacrorum Spominje se dva puta i oba puta uz svetkovinu vezanu uz Marsa Q.ST.D.F quando stercus delatum, fas Smatra se da je dies religiosus, ali da ime neke sate u danu koji su purae Stercus se iznsoi iz Vestinog hrama i u to doba je dan nafastus postajao fastus Problem stercus prevodi se kao 'gnoj', ali nije jasno to bi gnoj radio u najsvetijem hramu u Rimu, koji je inae i simbol istoe; neki tvrde da je to prljavtina i neistoe koje su ostale od rtava koje se prinose u hramuVrste dana Ne pojavljuju se u slubenom kalendaru, ali odreuju karakter svetkovine i odreuju ponaanje i djelovanje ljudi za pojedini dan Dies religiosi dani kada ne treba odravati rituale niti poinjati bilo to, ii na putovanje, eniti, imaju zao znamen Na njih se najee odvijaju dravni rituali misterioznog i/ili mranog karaktera ili obiljeavaju dan na koji se dogodio nekakav straan dogaaj za Rimljane Javni kult se normalno odvijao, ali savjetuje se da se privatni ne odvija Svi dani nakon Kalenda, Nona i Ida, i svi etvrti dani prije Kalenda, Nona i Ida Mundus Patet (ne smije se odravati komicij) i ostali dani vezani uz duhove koji hodaju zemljom, dani kad su poraeni u bitci, dani kad je penus (ostava hrane) u Vestinom hramu otvoren, dan kad Salijci miu svoje titove (ancilia movebantur) esto se brkaju s dies nefasti Nekad ima i pozitivno religijsko znaenje Dies vitiosi do objavljivanja Verulanskih fasta smatralo se da je to samo jo jedan izraz za dies religiosi, a vjerojatno je samo vrsta dies religiosi koja je naroito nesretna za Rim Dies Aegyptiaci dani koji se vezuju uz matematiku i astrologiju (koje se veu uz Egipat i odatle ime), od kasne antike se smatraju danima zle kobi kada se treba uzdravati od svega, kranski pisci ih smatraju praznovjerjem Dies senatus legitimi nisu postojali u Republici, dani kada se Senat sastaje August odredio da se Senat sastaje samo dvaput u mjesecu, jednom na poetku i jednom u sredini Dies atri - srodni dies religiosi, ne spominju se direktno u kalendaru, ali utjeu na ivot ljudi, moda znai 'crn' (ater crn), ne odrava se ni dravni kult (ne odravaju se trijumfi, ni posvete hramova, nita)Feriae Feriae napomene o svetkovinama; u posljednjem stupcu na kalendaru stoje dogaaji svakog pojedinog dana i napomene to treba raditi taj dan u ivotu i kultu; u kalendarima nalazimo svetkovine od prije ujedinjenja Rima do kranstva i iz njim moemo promatrati kulturna, povijesna i politika dogaanja Feriae one napisane velikim slovima su jednake na svim fastima, one napisane malim slovima se razlikuju od kalendara do kalendara Ima ih vie vrsta, najvanije su feriae publicae, svetkovine za cijeli narod, koje mogu biti stativae (odravaju se na tono odreen dan svake godine, zapisane na fastima), conceptivae (pomine) i imperativae (nalau ih magistrati povodom nekog znaajnog dogaaja) Publica sacra tovanje koje vri neka javna skupina (pro curiis, pro pagis), posveenja hramova (nekad dan posveenja hramova postane dan kad se slavi to boanstvo i preuzme ostale svetkovine tog dana), rtve Ludi igre, nisu zabiljeene na najranijim fastima Ludi annales (odvijaju se svake godine, zabiljeene na fastima) i Ludi votivi (odreuju magistrati) Ludi Ceriales, Ludi Florales i Ludi Plebei plebejske igre Munera publica gladijatorske igre, zavravale obredom mrtvih, porijeklo u ljudskim rtvama Igre se u naelu slave u ast htonikih boanstava (one koje su posveene Jupiteru su njemu prebaene tek kasnije), osim Ludi Apollinares, koje su bile posveene Suncu Carstvo broj igara se poveava, svetkovine postajom veinom igre (Konstantinovo vrijeme 177 dana u godini su igre) Meteorologica napomene o nebeskim i meteorolokim pojavama (Solstitium, bruma) Christiana kranske napomene, pojavljuju se u posljednjim fastima teorija da su fasti poganska kategorija koju krani ne koriste, kad je kranstvo prevladalo, fasti nestaju Ostali dani povijesni datumi (21. aprila), privatni posebni datumiPovijest kalendara Tee je rekonstruirati julijanski kalendar, iako su datumi bili nepromjenjivi, stalno su se svetkovine mijenjale (uvodile i ukidale) Feriale Duranum fragment papirusa s popisom svetkovina iz kasne antike iz Dura Europosa, pripadao je XX. kohorti, vrijeme Aleksandra Severa, na popisu su svetkovine koje su slavile trupe (puno carskih svetkovina) Postoje barem tri faze razvoja rimskog kalendara najranija (nije nigdje dokumentirana), predjulijanska (Fasti Antiates Mairoes) i julijanska faza (svi ostali fasti), i iz tih promjena se moe pratiti razvoj Rima Svi uvijek poinju od Romula utemeljio je grad i podijelio godinu na 10 mjeseci, prvi je bio mart, a deseti decembar, mjeseci su imali po 30 i 31 dan (godina je imala 304 dana), moda je njegov kalendar bio poljoprivredni Numa Romulovoj godini dodaje januar i februar, uvodi lunarnu godinu i interkalar, pomie poetak godine na 1. januara; Cenzorin prenosi da je to proveo Tarkvinije Prisko o svemu tome nemamo dokaza, samo nagaanje (najstariji fasti koje imamo su Fasti Antiates Maiores) U vrijeme civilnih ratova interkalacije su zaboravljene (Cezar je bio pontifex maximus i on ih je izignorirao), pa je 46. BC kalendar kasnio 3 mjeseca; Cezar je pozvao Sozigena, astronoma iz Aleksandrije, koji je napravio kalendar utemeljen na izlasku i zalasku zvijezda svakog dana i openito na promatranju neba; taj kalendar je vjerojatno nastao po ve postojeem egipatskom modelu Sozigen je preveo stari rimski kalendar, sa svim njegovim svetkovinama i posebnim danima i odbojnosti prema parnim danima, na novi stelarni kalendar (stelarna godina ima 11 minuta vika u usporedbi sa solarnom), i predloio je interkalaciju od jednog dana iza Terminalija svake etvrte godine Zadnja godina prije Sozigenovog kalendara je imala 445 dana, da se nadoknade sva kanjenja, da bi novo raunanje vremena moglo poeti 1. januara; ta je godina nazvana annus confusionis ultimus ('posljednja godina konfuzije') Nakon Cezarove smrti, interkalarni dan je ubacivan svake tree godine, jer su Rimljani brojali inkluzivno, pa je opet nastao nered, a August je uveo reda u to zabranivi interkalciju do 4. AD, kad je opet sve bilo kako treba i novi kalenda je radio kako je trebao Svetkovine starije od grada Equirria, Fordicidia, Parilia, Equus October, Agonium Indigeti, Larentalia, Lupercalia, Quirinalia Prvih sedam breuljaka (najstarije urbano naselje) vrhovi Palatina (Palatium, Cermalus, Velia), vrhovi Eskvilina (Fagutalis, Cispius, Oppius) i Celij (Caelius), slave se u svetkovini Septimontium Izmeu 600. i 575. BC postavljen i poploan Forum, uz Tiber je postavljen Forum Boarium, zacrtana je Via Sacra, postavljena i ureena Cloaca Maxima Kapitol dodan u pomerij ujedinjenog grada, kao utvrda i religijski centar Etruani kapitolinska trijada je njihova, Cloaca Maxima je graena njihovim umijeem 509. BC posveen hram Jupitera, Junone i Minerve (etruanska trijada) na Kapitolu, po nekima prva godina Republike Latinski i sabinski kraljevi Numa Pompilije, Tul Hostilije i Anko Marcije; prvi Septimontij, nema Foruma, trijada Jupiter-Mars-Janus, Etruanski kraljevi Tarkvinije Prisko, Servije Tulije i Tarkvinije Oholi; izgraen Forum, Forum Boarium, Cloaca Maxima, Via Sacra, ukljuen Kapitol i Kvirinal do gradnje Kapitolinskog hrama (izmeu 600. i 509. BC) nastao je predjulijanski kalendar (odreene su svetkovine i upisane velikim slovima, sve nakon toga upisivano je malim slovima; veina smatra da je Numa uredio predjulijanski kalendar); prodiru grki utjecaji antropomorfizacija bogova, grki utjecaj je prejak (i privlaan ljudima) i preuzima turu rimsku religiju 496. BC u Rim dolazi kult Apolona i Sibilinske knjige (Apolon je doao kao bog lijeenja i proricanja, prvi hram mu je posveen 431. BC) drugi val helenizacije, direktno iz Grke; dolazi i eleuzinska trijada, koja je kasnije asimilirana u aventinsku trijadu, doveden je Hermo i identificiran s Merkurom (prije toga nije imao kult u Rimu) 399. BC dolazi Posejdon i identificiran je s Neptunom (po nalogu Sibilinskoh knjiga) 293. BC dolazi Asklepije (po nalogu Sibilinskih knjiga, nakon epidemije), hram na otoku Tiberini mu je posveen 1. januara 291. BC 250. BC Rim izgubio kod Trapana, Sibilinske knjige nareuju dovoenje kult Hada i Perzefone (Dit i Prozerpina), posveen im je podzemni rtvenik na Marsovu polju zvan Tarentum 204. BC Sibilinske knjige nareuju dovoenje kulta Kibele iz Male Azije (Magna Mater Anatolica), da bi se onemoguilo Hanibalovo napredovanje prema Rimu, zabranjen je 186. BC (i drugi orgijastiki kultovi) 217. BC poraz kod Trazimena, zavjetovan hram Venus Erycina Afrodita dovedena sa Sicilije, hram posveen 23. aprila, tada Venera postaje boica ljubavi, kao Afrodita, do tad je bila boica vrtova Tijekon i nakon punskih ratova grka boanstva preplavljuju Rim i ne mogu se oduprijeti helenizaciji, usprkos otporu drave (173. BC i 161. BC Senat je izbacio filozofe iz grada, 139. BC prognani su Kaldejci) 66. BC u Rim dolazi Mitrin kult s Pompejevim legionarima Od 1.st. BC dolazi jako velik broj novih boanstava (zbog irenja Rima) i kako koji vladar dobije mo, brani neke kultove, uvodi neke kultove, ponovo uvodi otprije zabranjene kultove u slubenom kultu vlada zbrka Svetkovine Sloj svetkovina stariji od Numina kalendara one koje su smjetene na parne dane (numanske svetkovine se smjetaju na neparne dane) Sve zapisano malim slovima mlae od Numinog kalendara Malim slovima se upisuju i svetkovine koje su manje vane od neke druge svetkovine koja se taj dan odvija, bez obzira na starost, jer samo jedna svetkovina moe biti upisana velikim slovima (npr. Equus October je napisan malim slovima jer se odvija na Ide, a Ide u vanije, kao i None i Kalende) Mundus Patet 24. augusta, 5. oktobra i 8. novembra Mundus prostorija u zemlji povezana s duhovima mrtvih i podzemnim bogovima; kupolasti prostor pod zemljom kroz koji se komunicira s Podzemljem; podsjeaju (i vjerojatno jesu) na primitivne itne silose Mundi zovu se i faux Plutonis (Plutonova prolvalija); mund na Palatinu posveen Prozerpini i Ditu (Perzefoni i Hadu), Tarentum na Marsovu polju, peina Lupercal, grob Larentije na Velabru, grob Tarpeje na Kapitolu, grob Romula na Komiciju, Lacus Curtius na Forumu, podzemni Konsov rtvenik ispod mete (mjesto okretanja) u Cirku Konso vee se uz munde, jer se smatralo da je on bog podzemnih silosa Frazer povezuje mundus s prvom brazdom i rtvenikom Roma Quadrata, a ne s rupom u tlu, ali to nije prihvaeno Mundi se otvaraju nakon Consualia (21. augusta), kad se u silose sprema ito Mundus Patet je poljoprivrednog porijekla 250. BC poraz kod Trapana (I. punski rat), Sibilinske knjige nareuju da se iz Tarenta u Rim donese kult Plutona i Perzefone, a 249. BC kult dolazi pod latinskim imenom Dit i Prozerpina Prijelaz iz agrarnog na kult mrtvih vrlo izravan, povezan sa strahom od gladi (zbog propasti ili krae ita) i umiranja Equus October 15. oktobra, utrka biga na Marsovu polju, desni konj pobjednikog para se rtvuje Marsu odrezali bi mu glavu i rep (pitanje je li stvarni rep ili eufemizam za konjske genitalije) Za glavu se bore stanovnici Subure i stanovnici Viae Sacrae; ako Suburani uzmu glavu, objese ju na Manilijev toranj, ako Sacraviani uzmu glavu, objese ju na zid Regije (gdje poinje Via Sacra) Rep i zgruana krv se uvaju do Parilia (21. aprila), kad ih Vestalke rasipaju po poljima i daju pastirima za blagoslov stada Mars u ovoj svetkovini je agrarni, ne ratniki povezivanje s Aresom se dogaa tijekom helenizacije rimske religije, koja poinje u 6.st. BC (ne vrlo intenzivno, ali primjetno), ali Equus October je ipak starija od toga (starija je i od kalendara, jer borba za glavu izmeu dva dijela grada svjedoi da je svetkovina iz vremena prije ujedinjenja grada, ali je upisana malim slovima jer se odvija na Ide, koje su ipak vanije) Porijeklo iz najstarije trijade Jupiter-Mars-Kvirin Consualia 21. augusta, 15. decembra Vallis Murcia dolina izmeu Palatina i Aventina u kojoj je smjeten Circus Maximus, na tom mjestu su se od davnina odravale konjske utrke (i prije Cirka), a Cirk je sagraen preko podzemnog Konsovog rtvenika, koji se otvarao samo dvaput godinje na Consualia (povezanost s igrama) Konso je htoniko boanstvo starije od numanskog kalendara htonika boanstva i njihovi kultovi se veu uz igre; identificiran je s Posejdonom Hipijem, a kasnije je postao Neptunus Equestris (to je vjerojatno dolo iz Tarenta, gdje se tovao Posejdonov konjaniki aspekt bog hipodroma) i Konso je pao u zaborav, potpuno ga je preuzeo Neptun Konsualije uvijek slijede svetkovine boici Ops Consivi Opiconsivia 25. augusta i Opalia 19. decembra svetkovine boici Ops Consivi, ritual obavlja pontifex maximus u Regiji uz prisutnost Vestalki Makrobije pie da se Opi moli sjedei na zemlji i udarajui ju rukama, a povezuje ju i s Telurom U poetku je Opa bila povezana s Konsom, ali kasnije se povezuje sa Saturnom (Saturnalije se odravaju 17. decembra) Robigalia 25. aprila Odvija se na petoj milji Via Claudia, u svetom gaju, posveena je uklanjanju itne hre Flamen Quirinalis rtvuje crvenu kuju i janje Robigu (moda jedan aspekt Marsa) Nonae Caprotinae julske none (7. jula) rtva se prinosi na Konsovom rtveniku; kult plodnosti svetkovina enske seksualnosti, odvija se pod divljom smokvom (caprificus) na mjestu Palus Caprae (Kozja movara, izvan grada) Svetkovina je pod zatitom Iuno Caprotina (ime moda znai 'pretvoren u jarca') Junona obuena u kozju kou, ima frizuru nalik na rogove, zmiju do nogu Poplifugia 5. jula Plutarh spojio ovu svetkovinu s Nonae Caprotinae jer se obje odvijaju na Kozjoj movari Pria kae da je Romul prinosio rtvu na Kozjoj movari (u gradu, kasnije na Forumu, ne ista Kozja movara kao ona u Nonae Caprotinae) i da je uznesen na nebo, a narod se razbjeao pred apoteozom Mogue je da svetkovina vue porijeklo od ljudskih rtava i da je narod bjeao da ne bi bili rtvovani koga se uhvati, toga se rtvuje, a kad je ukinuta ljudska rtva, ostao je ritual Regifugium 24. februara Predaja kae da obiljeava bijeg Tarkvinija Oholog iz Rima, ali je starija od istjerivanja kraljeva vodi ju rex sacrorum Povezuje se s Bouphonia svetkovina iz Atene, gdje se osuuje no kojim e sveenik ubit rtvenu ivotinju, da ne bi bio kriv za ubojstvo svete ivotinje Argei 14. marta Vestalke nose 37 slamnatih lutaka po kapelicama na breuljcima koji su stariji od naselja Tarkvinijevaca (njih 27 na Palatinu, Eskvilinu, Celiju i Kvirinalu) do Sacella Argeorum i nakon toga ih bacaju u Tiber sa Sublicijskog mosta predurbana svetkovina Argei su te lutke koje se bacaju u Tiber, smatra se da su one zamjena za ljudske rtve (moda je to bilo ime za ratne zarobljenike koje su bacali u Tiber) Carnariai 1. juna Posveeno Karni voli tradicionalnu hranu, a prezire egzotina jela, nadzire vitalne organe ovjeka i tjelesne funkcije Jede se puls fabata kaa od boba sa slaninom (laridum) Bob je poinje brati 1. juna Bob je infernalni element (koristi se u kultovima mrtvih) i zato se ovoj svetkovini daje infernalno znaenje kult mrtvih Lemuria 9., 11. i 13. maja Namjera im je smiriti duhove mrtvih koji na te dane izlaze na zemlju pater familias baca bob iza svojih lea i govori 'Ovo bacam da bih sebe i svoje otkupio bobom' Parentalia 13. do 21. februara, dies religiosi Unutar ove svetkovine se nalaze Lupercalia, Quirinalia i Feralia Praznik dobronamjernih mrtvih i boice Telure 13. februara Parentatio incipit, Vestalke mole Teluru da rodi novi ivot, upotrebljavaju bob 21. februara Feralia, posveene cijenjenim mrtvima iz obitelji, kip se ukraava proljetnim cvijeem i pred njega se stavlja rtva (zemlja sa itom, solju, kruhom umoenim u vino i ljubiicama) 15. februara Lupercalia, sredite kulta je peina Lupercal na jugozapadnom obronku Palatina, na ulazu raste smokva Fikus Ruminalis rtvuju se pas i jarac, zatim se iniciraju novi sveenici kropei se krvlju tih rtava, a zatim goli Luperci tre oko Palatina s bievima od koe rtvovanog jarca (februe) i udaraju sve koji im se nau na putu i bedeme grada Luperci divlje bratstvo starije od Rima, kao i ova svetkovina, tuju Fauna Ovaj ritual je ili ritual plodnosti ili ritual oienja, vjerojatnije oienja jer je dio svetkovine mrtvih i februar je mjesec oienja Fordicidia 15. aprila Pod Kapitolom i u 30 kurija se rtvuje steona krava (bos forda), iz koje robovi Vestalki vade fetus i spaljuju ga, a pepeo se uva do Parilia, kad ga rasipaju po poljima s krvlju oktobarskog konja Posveena je Teluri i povezana s Cererom (sve zemaljske boice Cerera, Flora, Bona Dea, Pales su imena Telure, koja je predindoeuropska boica) Kult plodnosti Cerialia 19. aprila Zadnji dan ludi Ceriales 12- do 19. aprila Cerera olienje ivota vegetacije, drugi lik Telure, izjednaena s Demetrom Igre u Cirku se odrava utrka lisica s bakljama privezanim za rep Floralia 28. aprila 28. aprila 238. BC posveen je Florin hram po nalogu Sibilinskih knjiga i ustanovljene su Floralia Flora je izjednaena s Demeter Chloe, ali je od najranijih vremena bila jedan od Telurinih likova Liberalia 17. marta Posveena Liberu, identificiran s Dionizom, zatitnik plodnosti u prirodi i u obitelji, kasnije poistovjeen s Jupiterom 19. aprila 493. BC posveen hram Cereri, Liberu i Liberi (aventinska ili plebejska trijada) Sacrima libacije prije berbe groa, daju se Liberu Parilia 21. aprila Pales pastirsko boanstvo najstarijeg sloja, ne zna se je li muko ili ensko Prosipa se krv oktobarskog konja i pepeo od fetusa iz Fordicidia Slave se Palus, Konso, Vediovis i Angerona u Sacellum Volupiae Roendan Rima dan kad je Romul ustanovio granice grada orui prvu brazdu (sulcus primigenius) plugom s bronanim bodeom Larentalia 23. decembra Acca Larentia/Larentina stara boica zemlje i uvarica mrtvih, drugi lik Telure Identificirana je sa enom pastira koji je naao Romula i Rema Grob Larentije podno Palatina je rtvenik mrtvima Majske Kalende posveen hram boici Bona Dea staro boanstvo plodnosti, boica zemlje, zovu je i Damia U njenu hramu su se uvale ukroene zmije kult plodnosti i lijeenja Sveenica damiatrix, rtva damium Martovske Ide slavi se Anna Perenna, na prvom miljokazu Via Flaminia, svetkovina plodnosti, htonika boica Matralia 11. juna Mater Matuta 'jutarnje svjetlo', italska boica, zatitnica majinstva, kasnije poistovjeena s Aurorom ene taj dan prvo mole za sestrinu djecu, pa onda za svoju; na oltaru se nudi lepinja Nakon pobjede nad Vejima, Kamilo joj posvetio hram i odrao igre Saturnalia 17. decembra Saturn je bog usjeva i etve, otkrio je poljodjelstvo Traju tri dana prva dva dana se slave javno, trei privatno Robovi jedu s gospodarima za istim stolom U najranije vrijeme su mu prinoene rtve, pa je to postao mjesec za munera (gladijatorske borbe), koje su uvedene kao zamjena za ljudske rtve Quirinalia 17. februara Odravao se na Kvirinalu u Kvirinovu hramu, ali osim toga se ne zna puno, kao to se ni o Kvirinu ne zna puno (osim da je s Jupiterom i Marsom inio najstariju trijadu vrhovnih bogova Rima) Ulazi u ciklus Parentalia Quinquatrus 19. marta Ime od quinque jer pada na peti dan nakon Ida Moda posveena nekom bogu ije se znaenje vrlo rano izgubilo Svetkovina oienja oruja prije odlaska u pohode Salijevci su plesali pred hrpom oruja (poveznica s Marsom) Tubilustrium 23. marta i 23. maja rtva deae fori (vjerojatno Minervi), boici sviraa trube staroitalska boica zanatlija i trgovaca, identificirana s Minervom Izvorno pripadala Marsu oienje vojnikih truba Armilustrium 19. oktobra Zavretak sezone vojnih pohoda Sveano oienje oruja vodom iz izvora na Marsovu polju Sudjeluju Salijevci, njihov sveti dan Equirria 27. februara i 14. marta Utrke konja na Marsovu polju Vojnika svetkovina i oienje polja Mamurije tajanstvena linost koja se vee uz ovu svetkovinu; legenda kae da je u Numino vrijeme s neba pao Ancile (sveti tit) i da je Numa od Mamurija Veturija naruio 11 identinih titova da zatiti pravi; moda oskiko ime za Marsa 14. marta je iz grada tapovima istjeruje mukarac odjeven u jarevu kou koji predstavlja Mamurija Veturija (starog Marsa) rtveni jarac i istjerivanje zla i duhova; ova verzija je starija Carmentalia 11. i 15. januara Boica Karmenta zatitnica majinstva i poetka ivota i majinu tijelu, nadzire roenje Flamen Carmentalis Vegetarijanska rtva Karmenta iskljuuje svaku smrt Zatitnica boanskih formula Carmen Feronia 13. novembra Odrava se na dan posveenja Feronijinog hrama u svetom gaju na Marsovu polju Dovedena u Rim iz okolice, asimilirana s Iuno Virgo Dola nakon uspostave numanskog kalendara Lucaria 19. i 21. jula Posveena bezimenoj boici zatitnici umaraka, vjerojatno svetkovina krenja uma i moda vezana uz periodiko mijenjanje njiva za obradu Furrinalia 25. jula Boica Furrina potpuno nepoznata, povezuje se s vodom, ima sveti gaj na Janikulu s bunarom moda je imala nadzor nad podzemnim vodama i kopanjem bunara Neptunalia 23. jula Vjerojatno u vezi s Furrinalia ini se da je druga polovica jula posveena vodi i vodenim boanstvima Svetkovina Neptunu, bogu izvora, potoka, tekuih voda, kanala za navodnjavanje, vodovoda i drenaa povrinske vode; automatski i bog plodnosti i htoniko boanstvo Svetkovina je moda povezana s novom poljoprivredom (maslinici i vinogradi) Canicula 'pasja vruina', najvea vruina u godini u doba kad je Sirius (zvijezda Velikog Psa) na nebu, od 23. jula do 24. augusta; nije svetkovina, samo razdoblje u godini poinje na Neptunalia, jer u vrijeme Kanikula, kanali z anavodnjavanje su od ivotne vanosti 399. BC po nalogu Sibilinskih knjiga, u Rim dolazi Posejdon i asimiliran je s Neptunom u njegovom hramu na Marsovu polju Ludi Neptunalici igre i naumahije (pomorske gladijatorske borbe uprizorenje poznatih pomorskih bitaka), od 3.st. BC, odvijaju se kraj hrama Kastora (kasnije su Kastori, bogovi pomoraca, preuzeli cijelu svetkovinu) Portunalia 17. augusta In portu Tiberino sveanost vode Portunus staroitalsko boanstvo, imao flamena Kasnije izjednaen s Janom (ima kljueve i dio rituala je bacanje kljueva u vatru), ali je prije toga zatitnik luke i vodeni bog (moda grki Melikert, bog obale) Fontinalia 13. oktobra Svetkovina vode koja izvire iz zemlje, takva voda je sveta i udotvorna Bog Fons (Fontus, Fontinus) Bacanje cvijea u potoke i ukraavanje bunara vijencima 231. BC mu je podignut hram izvan grada Vulcanalia 23. augusta Posveena Vulkanu indoeuropski bog vatre, drugaiji od Hefesta, titi ito od poara u hambarima Dio rituala je voda ribari love ribu na Tiberu, Vulkan je bio u tijesnom odnosu s Tiberom i rijekama (u provincijama njegov kult nalazimo u gradovima na rijekama) Terminalia 23. februara Terminus indoeuropski bog Prvotno je bila svetkovina poljskih meaa (terminus), postao bog uvar svih granica, pa tako i dravnih Kult se odravao na estoj milji Via Laurentina, to se smatralo krajnjom granicom rimskog agera Kasnije je izjednaen s Jupiterom; tovan je na Kapitolu u obliku cipusa, a kasnije su svi meai dobili Terminusov lik Vinalia Vinalia Priora 23. aprila Posveene Jupiteru ili Veneri, a prvotno je vjerojatno bila posveena Liberu Istog dana je posveen hram Veneris Erycinae (181. BC) Vinalia Rustica 19. augusta Svetkovina berbe, posveena i Jupiteru i Veneri, prvotno bio posveen Liberu Meditrinalia 11. oktobra Slavlje vina posveeno Jupiteru, koji je to mjesto preuzeo od boice Meditrine Pilo se staro i novo vino Divalia 21. decembra Posveene boici Diva Angerona, koja je uglavnom nepoznata zna se da je postojao njen kip s prstom na ustima Vjerojatno se odnosila na novu godinu (jer je to zimski solsticij) i moda je solarna boica koja nadzire vraanje Sunca i duih dana Vestalia 9. juna, dio ciklusa od 9. do 15. juna posveenog Vesti Nefastus zabrane poinju 7. juna, kad se otvara penus i poinje ritual oienja itarica Kult je vezan uz vatru, ognjite i vatru s neba (hram se moe graditi samo na mjestu gdje je vatra s neba pala na zemlju nema privatnog Vestinog kulta) Vezana je uz kremaciju, urne i pogrebne rituale Velika slova svetkovina je postojala prije kodificiranja numanskog kalendara Volturnalia 27. augusta Volturno etruansko boanstvo, vee se uz Tiber, moda bog rijeka i vulkanskih brda Boanstva bez posebne svetkovine Dio Fidio in Colle 5. juna Fidije je boanstvo iz Jupiterovog ciklusa koje nadzire zakletve, posveen mu je morski orao Hram mu je zavjetovao Tarkvinije Oholi, a posvetio Spurije Postumije; u njemu su se uvali ugovori Dea Dia 17.-19. maja i 27.-30. maja Da da lijepo vrijeme za sjetvu, pogreno poistovjeivana s Dijanom i Mjesecom Pripada Jupiterovu ciklusu, enska polovica Dius Fidius Vediovis 7. marta Pripada Jupiterovom kultu (mladi Jupiter), otvara godinu, ima ulogu u kultu mrtvih (htoniki), kasnije asimiliran s Apolonom Na taj dan posveen Vediovisov hram na Kapitolu (utemeljio ga Tit Tacije na mjestu utoita) Posveene su mu moda i Agonalia 21. maja Ianus 9. januara (Agonalia Iano) Janovo je znaenje rano izgubljeno zatitnik vrata i kljueva je postao dosta kasno, kod Etruana je moda bio bog neba Vertumnus glavni bog Etrurije Moda drugi lik Volturna 13. augusta 264. BC mu je posveen hram na Aventinu (nakon evokacije u ratu s Volsinijima) Prvi kip mu je moda izradio Mamurije Veturije Herkul vjerojatno prvo grko boanstvo koje je dovedeno u Rim Posveeni su mu 12. i 13. augusta Dijana Aventinska 13. augusta se tuje, tada joj je bio posveen hram; praznik robova