mÜasİr - bakı biznes universitetilib.bbu.edu.az/files/book/242.pdf · 2017-12-12 · v. mikro...

MÜASİR EKONOMİKS

Biznesə giriş və tələbəiər üçün dərs vəsaiti

J. HARVEY, Prof. (EKON.) Ali məktəb üçün ekonomiks üzrə mühazirələr

ÜÇÜNCÜ NƏŞR

Əziz oxucular, bu kitab azərbaycan diiində ilk dəfədir ki, nəşr olunur. Azərbaycanda indiyə kimi bu qəbildən kitablar çap olunmayıb. Tərcüməçi qrupu kitabın tərcüməsi zamanı mütəmadi olaraq terminologiya problemləri ilə rastlaşıblar. Kitabın türkcəsi, almancası və ruscastnın olmaması da çətinlikləri artırmışdır. Bəzən tərcüməçilər iqtisadçılarla birgə ingilisdilli terminlərin qarşılığını özləri yaratmalı olurdu. Buna görə də tərcümənin keyfiyyəti, kitabın məzmunu və onun metodik vəsait kimi yararlılığı barədə fikrinizi bilmək bizim üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Kitab barədə bütün irad və təkliflərinizi bizə bildirməyi sizdən xahiş edirik. Əvvəlcədən minnətdarlığımızı bildiririk.

Koordinator: Faiq Məmmədov

Tərcüməçilər: Cavidan Ağayev, Pərvanə Orucova, Vüqar Bayramov,

Qurban Rzayev

Elmi məsləhətçi: Qubad İdaboğlu

Elmi redaktorlar: Rafiq Məmmədli, Vüqar Bayramov

Korrektor: Kamala Cəfərova

Matn yığıcısı: Xanıma Abdulqadirova

Tərtibatçı: Allahverdi Kərimov

Kitabın nəşri Açıq Cəmiyyət İnstitutu - Yardım Fondu tərəfindən sifariş olunub və maliyyələşdirilib.

Jack Harvey

Müasir Ekonomiks, III nəşr (Azərbaycan dilində)

Biznesə giriş və tələbələr üçün dərs vəsaiti

Çapa imzalanıb 27.04.2001, format A5, səhifələrin sayı 516, şriftin növü Arial

AzLat, 80 q kağızda,Yaylacık Mətbəəsində (İstanbul) ofset üsülü ilə çap olunub.

Tirajı 600 nüsxə.

• . « • C83.3^Z{2) Şırvannəşr^ nəşnyyatı, sıfanş S ----------- - --- qnf

Bakı-2001 054

Kitabı çapa ‘Məmmədli RH' şirkəti (Bakı, Qaraçuxur qəs., F.Kərimzadə küç. 95a, http://www.mammadli.go.to} hazırlayıb.

Pulsuzdur. Satışına yol verilmir.

© Açıq Cəmiyyət İnstitutu - Yardım Fondu, müəllif haqlan qorunur. ISBN 9952-400-06-3

TƏRCÜMƏ QRUPU ADINDAN

Əziz oxucular, tələbələr və biznes adamlan! Bu kitab Sizin əlinizə düşübsə, deməli iqtisadiyyatı və biznesi (sahibkarlığı) öyrənmək üçün çox gözəl bir fürsət qazanıbsınız. Jack Harvey qərbdə iqtisadi nəzəriyyə kitablarının müəllifi kimi ad çıxırıb. Onun kitabları bir qayda olaraq klassik dərs vəsaitləri sayılıb. Bizim tərcümə etdiyimiz kitab müəllifin əsas işidir. 1976-cı ildə İngiliscə dərc olunduğuna baxmayaraq bu gün də istər nəzəri, istərsə də təcrübi baxımdan klassik iqtisadiyyat kitabı sayılır. Əlbəttə, həmin dövr üçün aktual olan məsələlər de kitabda az deyil, amma kitabın həmin hissələri tarixi baxımdan maraq daşıyır.

Kiğabın qiymətli cəhətlərindən biri də onun diaqram və cədvəllərlə zəngin olmasıdır, demək olar ki, bütün nəzəri məsələlər diaqramlarla izah olunmuşdur ki, bu da onların qavranılmasını asanlaşdınr.

Tərcümə qrupu qabaqcadan rast gələ biləcəyiniz hər-hansı səhvə görə üzr istəyir. Yəqin ki, bizimlə razılaşarsınız ki, bu qəbildən olan kitabı heç bir terminologiya vəsaiti olmadan ilk dəfə Azərbaycan dilinə səhvsiz tərcümə etmək mümkün deyildir. İşimizi çətinləşdirən bir amil də kitabın nə rus, nə türk, nə də ki, alman dilinə tərcüməsinin olmaması idi. Bu baxımdan bizim tərcüməmiz unikaldır.

Belə bir unikal dərs vəsaitini və sahibkarlıq kitabını Azə^aycan dilinə tərcüməni sifariş verən və maliyyələşdirən Açıq Cəmiyyət institutu -Yardım Fonduna təşəkkürümüzü bildiririk.

R.H. Məmmədli

MÜNDƏRİCAT

ŞekiHərİn siyahısı Cədv&Hənn siyahısı B/Wnc/ nəşm ön söz Üçüncü nəşrə ön söz Təİəbələr üçün bələdçi

I. GİRİŞ

1. Ekonomiks nə barədədir I. İqtisadi problem

II. Ekonomiksin əhatə dairəsi İli. İqtisadçının metodları IV. İqtisadi nəzəriyyə və siyasət

2. Reəurslann bölöşdürülməsi üsulları I. Cavablandırılmalı suallar

II. Mərkəzi planlaşdırma hakimiyyəti III. Xüsusi müəssisə IV. Britaniyanın qarışıq iqtisadiyyatı V. Mikro və makroekonomiks

II. NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ

3. Azad bazarda qiymət necə formalaşır I. Dəyər və qiymət

II. Bazarlar III. Qiyməti müəyyənləşdirən faktorlar IV. Tələb V. Təklif VI. Qiymətin müəyyənləşdirilməsi

VII. Tələb və təklif şərtlərində dəyişikliklər VIII. Qiymət "qanunları"

11 15 16 17 18

20 23 27 33

35 37 37 41 43

46 47 53 53 57 60 61 63

4. Tələb və təklifin təhlilinin aparılması I. Azad bazarda qiymətin funksiyaları II. Əlavə şərhlər

64 68

MÜNDƏRİCAT

Tələbə əlavə baxış I. Niyə tələb əyrisi həmişə aşağıya meyllidir II. İstisna təşkil edən tələb əyrisi III. Tələbin elastikliyi

71 76 78

UL NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ VƏ İSTEHSAL NƏZƏRİYYƏSİ 6. Firma

I.

IV.

V.

Firmanın rolu Firmanın vəzifələri Firmanın qərarları Xüsusi müəssisə adı altında firmanın hüquqi forması Dövlət müəssisəsi

7. İstehsalın təşkili və həcmi I. Əmək bölgüsü II. Daxili qənaət III. Şirkətlərin birləşməsi

IV. Kiçik firmanın əksəriyyət təşkil etməsi V. Xarici qənaətlər

8. Əmtəənin istehlakçılar arasında bölgüsü I. İstehsal həcmi II. Topdansatış ticarətçisi III. Pərakəndəsatış ticarətçisi

IV. Vasitəçilərin gələcəyi 9. İstehsal ərazisi

I. Müxtəlif İstehsal ərazilərinin üstünlükləri li. Müxtəlif ərazilərdə rentalann səviyyəsi II!. Nəticələr

10. istehsal amillərinin birləşməsi L Gəlirlərin azalması qanunu II. Dəyişkən amillərin optimal kombinasiyası

11. Ən gəlirli məhsula yönələn qərar I. İstehsal xərcləri II. Məhsul istehsalı artdıqca xərclər özünü necə

büruze verir? İll. Xalis rəqabət

IV. Xalis rəqabət şəraitində şirkətin qısamüddətli tarazlıq məhsulu

88 92 93

93 104

113 115 119 120 124

125 124 128 134

136 139 139

141 145

147

149 153

157

MÜNDƏRİCAT

V. Şirkət və sənayenin uzunmüddətli tarazlıq vəziyyəti

12. Xalis rəqabət şəraitində sənayenin təklif əyrisi i.

IV. V.

Giriş Qısamüddətli dövr Uzunmüddətli dövr Təklifin elastikliyi Xalis rəqabət fəaliyyətinin dəyəri

13. İnhisar I.

IV. V.

İnhisar rəqabəti jnhisar dedikdə nəyi nəzərdə tuturuq? jnhisar gücünün əsaslan İnhisarçının tarazlıq məhsulu Dövlət siyasəti və inhisar

V. Məhdud inhisar 14. İnhisarçı rəqabət

IV. KİMDƏN ÖTRÖ? İSTEHSAL AMİLLƏRİ NECƏ

QİYMƏTLƏNDİRİLİR - BÖLGÜ NƏZƏRİYYƏSİ 15. Bölgünün marjinal məhsuldarlıq nəzəriyyəsi

I. Giriş II. Marjinal məhsuldarlıq nəzəriyyəsi; xalis rəqabət III. Xidmət amili qiymətinin təyin olunması

16. Əmək və əməkhaqqı I. Nə üçün əmək istehsalın ayrıca bir amili

kimi şərh olunur? II. Əməyin qiymətləndirilmə metodları lil. Əməyin ümumi təklifi IV. Ayn-ayn istehsal sahələrində, vəzifələrdə və ya

ərazilərdə əməkhaqqı dərəcələri V. Həmkarlar ittifaqları: kollektiv müqavilənin

bağlanma üsulu VI. Həmkarlar ittifaqları və əməkhaqqı

VII. İqtisadi siyasətin inkişafında həmkarlar ittifaqının hökumətlə əməkdaşlığı

17. Kapital və faiz dərəcəsi I. Kapital II. Faiz dərəcəsi

160

164 164 166 169 176

179 179 182 184 190 196 201

206 207 211

214 214 218

219

223 227

233

235 239

8 MONDƏRİCAT

18. Torpaq və renta L "Torpaq" və "renta" ümumi terminlər kimi 242 II. İqtisadi renta - torpaq və rentaya

iqtisadçının baxışı 243 19. Sahibkarlıq və mənfəət

I. Sahibkarlıq 250 II. Mənfəət 251

V. PUL VƏ MALİYYƏ İNSTİTUTLARI

20. Pul və faiz dərəcəsi I. Pulun funksiyaları 256 II. Pula tələb 256

III. Pul təklifi 262 IV. Faiz dərəcəsi 264

21. Pul bazarları və kapital bazarı I. Diskont bazan 271 İl. Paralel pul bazarlan 277

III. Uzunmüddətli kapital bazarı 279 IV. London Fond Birjası 282

22. Səhmdar-kommersiya banklan I. Kreditin verilməsi 288 II. Bankların borc siyasətinin formalaşmasının təhlili 291

lil. Bank aktivlərinin bölüşdürülməsi 292 IV. Kassa ehtiyatı normasının modifikasiyası 295

23. İngiltərə Bankı

I.

IV.

İngiltərə Bankının funksiyaları 1971-ci ile qədərki monetar siyasət Rəqabət və kredit nəzarəti (ÇCC) Kredit təklifinə nəzarət üçün İngiltərə Bankının istifadə etdiyi vasitələr

W. DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT

24. Milli gəlir

I. Milli gəlirin hesablanmasının əsas prinsipi II. Praktikada milli gəlirin hesablanması III. Milli gəlir statistikasının İstifadəsi IV. Ölkənin maddi yaşayış standartlarını təyin

edən amillər

296 299 301

302

308 310 319

322

MÜNDƏRİCAT

25. Tara maşğulluq: problemin tədqiqi I. İşsizliyin təbiəti II. İşsizliyin səbəbləri

26. Gəlir və məşğulluqda dövri tərəddüdlər I. Xərclər və istehsal arasında əlaqə II. Aqreqativ tələbdə dəyişikliklərinin səbəbləri III. Məxaric və qənaət IV. İnvestisiya xərcləri V. Gəlir səviyyəsində dəyişikliklər vasitəsilə tarazlıq

VI. Istehlakda dəyişikliklərin səmərəsi VII. Dövtət xərcləri və vergiqoyma

VIII. Xarici ticarətin səmərəsi IX. Ticarət dövriyyəsinün izahı X. Mövsümi işsizliyə nəzarət

27. Regional və peşə işsizliyi I. Əməyin hərəkətsizliyinin səmərələri II. Dövlət siyasəti

28. Qiymətlərin səviyyəsi I. Pulun say nəzəriyyəsi II. Aqreqativ tələbin, fəallıq və qiymət

səviyyəsinin əlaqəliliyi III. Qiymət səviyyəsində dəyişikliklərin səmərəliliyi IV. Qiymətlərin ümumi səviyyəsində dəyişikliklərin

ölçülməsi barəsində qeyd 29. Dövlət maliyyəsi

I. Dövlət xərcləri II. Vergi qoyuluşuna müasir baxış III. Vefgiqoymanın strukturu IV. Vergi qoyuluşunun fəaliyyət sahəsi

VII. BEYNƏLXALQ TİCARƏT

30. Beynəlxalq ticarətin mahiyyəti I. Giriş II. Beynəlxalq ticarətin üstünlükləri III. Ticarətin şərtləri IV. Azad ticarət və proteksionizm

31. Tədiyə balansı I. idxalın ödənilməsi II. Tədiyə balansı

325 327

332 334 336 343 352 358 359 362 362 366

372 374

381

384 389

389

392 394 401 404

411 411 416 420

427 430

10 MÜNDƏRİCAT

32. Xarici valyutaların mezennesi 33. Tədiyə balansının tarazlığının aradan qaldırılması

I, li.

III.

IV. V.

VI.

Alternativ yanaşmalar Deflyator: qızıl standartı Dəyərsizləşma: sərbəst dəyişən valyuta məzənnəsi jdarə olunan çeviklik İdarə olunan çeviklik əsasında tədiyə balansı kəsirinin aradan qaldırılması Son beynəlxalq monetar araşdırmalar

34. Avropa İqtisadi Birliyi I. AtB-in keçdiyi yol II. AİB-İn institutları

III. AİB-İn İqtisadi vəzifələri IV. Ortaq bazar siyasətinin məqsədləri V. A|B üzvlüyünün üstünlükləri VI. AİB üzvü kimi Böyük Britaniyanın üzləşdiyi

problemlər VIII. Birləşmiş krallığın bəzi cari İqtisadi problemləri

35. Böyük Britaniyanın əhalisi

I.

IV. V.

Əhali artımı Əhalinin yaş bölgösö Əhalinin ölçösö Fəal əhalinin istehsal sahələri üzrə bölgösö Əhalinin coğrafi bölgüsö

437

443 445

449 451

454 460

465 467 469 470 473

474

478 480 482 488 490

36. Tədiyə balansı. Artım və inflyasiya I. Britaniyanın müharibədən sonrakı tədiyə balansı 494 II. iqtisadi artım 495 III. İnflyasiya 498

İndeks 506

1.

2.

3.

5. 6.

7. 5.

g.

ŞƏKİLLƏR İçıtisadi problem 22 Özəl sahibkarlıq şəraitində qiymət mexanizmi 39

İqtisadi sistemdə məhsulların və istehsal resurslarının axını 44 Bazar qiymətləri əsasında məhsulların və istehsal resurslarının yerləşdirilməsi 44 İqtisadi sistemdə real və pul axınları 45 Tələb olunan həcm və qiymət 55 Təklif olunan həcm və qiymət 58 Tarazlaşdırılmış qiymətin müəyyənləşdirilməsi 60 Tələblə münasibətdə qiymət dəyişməsinin səmərəsi 62

10. Təkliflə münasibətdə qiymət dəyişməsinin səmərəsi 62 11. Final kuboku oyunlan biletlərinə tələbin artması 65 12. Final kuboku oyunlan biletlərinə "spekulyativ" qiymət 66 13. Yaşayış mənzillərinə tələbin artmasının icarəyə təsiri 67 14. Təklifin dəyişməsinin satılan malların həcminə

və qiymətinə təsiri 67 15. Pomidor və xalça qiymətlərinin enib-qalxması 68 16. Birgə tələb 69 17. Birgə təklif 69 18. Subsidiya və verginin alınmış malın həcminə təsiri 70 19. Evdar qadının xərclər tarazlığına təsir edən amillər 74 20. Tələbin elastikliyi 78 21. Tələbin sabit elastikl iyi 81 22. Düzxətlİ tələb əyrisi elastikliyi 82 23. Tələbin elastikliyi və təkliflə münasibətdə dəyişməsi 85 24. Sahibkarlıq formaları və kapital artımı 95 25. Kömür hasilatında ictimai mülkiyyətin üstünlüyü 106 26. Mal və xidmətlər təchizatının və nəzarətinin

dövlət təşkilatı formaları 109 27. Alətlərin faydası və İxtisaslaşması 114 28. Üfüqi və şaquli inteqrasiya 119 29. Firmanın ölçüsünə təsir edən amillər 123 30. Şokolad istehsalında topdan və pərakəndəsatış

ticarətçilərinin oynadığı rol 125 31. Topdansatış ticarətçinin rolu 126 32. Pərakəndəsatış: 1971-ci ilin bazar payları 131

12 ŞƏKİLLƏR

33. Çuqun istehsalı - "nüfuzunu itirən" sənaye 137 34. Biznes durğunluğuna təsir edən amillər 140 35. Məşğul əhalinin sayı ilə orta və marjinal məhsuldarlıq

arasında əlaqə 143 36. Gəlirlər və xərclər arasında əlaqə 150 37. Xərc əyriləri 152 36. Xalis rəqabət şəraitində firmanın tələb əyrisi 154 39. Xalis və qeyri-xaiis rəqabət şəraitində firmanın

tələb əyrisi 154 40. Xalis və qeyri-xaiis rəqabət şəraitində təkiif amiii 154 41. Xalis rəqabət şəraitində firmanın tarazlaşmış

məhsuldarlığı 158 42. Gəlirlərin miqyasının artması və azalması 161 43. Sənayedə qısamüddətli təklif əyrisi 165 44. Sənayedə uzunmüddətli təklif əyrisi 168 45. Sahibkarların istehsal mədəniyyətindəki fərqlər 169 46. Təklifin eiastikiiyi 170 47. Təklif elastikliyinin son hədləri 170 48. Hökumətin yun ehtiyatı toplamasının nəticələri 173 49. Tələbdəki dəyişikliyə cavab olaraq qamış şəkərinin

qiymətində dəyişikliklər 174 50. Tələbdəki dəyişikliyə cavab olaraq marqarinlə yağın

qiymətlərində dəyişikliklər 180 51. Bazar formalan 181 52. Xalis və inhisarçı rəqabət şəraitində dövlət

mədaxilinin həddi 184 53. İnhisarçının müvazinətli məhsulu 186 54. Tələbin eiastikiiyi və inhisarçının məhsulu 189 55. Tələbin eiastikiiyi və inhisar mənfəəti 190 56. Xalis rəqabət və inhisar şəraitində əldə

olunan məhsul 190 57. Xalis rəqabətli sənayedən fərqli aşağı qiymətlərlə

və geniş həcmdə məhsul istehsal edən inhisarçı 192 58. Öz məhsullarını müxtəlif bazarlarda satan

inhisarçının tarazlıq məhsulu 198 59. Xalis ayn-seçkilik şəraitində gəliriər 199 60. Qiymət ayrı-seçkiliyi əlavə bazarın təmin

olunmasına necə imkan yaradır 200 61. Qiymət ayrı-seçkiliyi ilə təminatın mümkünlüyü 200 62. İnhisarçı rəqabət: qısa və uzunmüddətli vaxt

çərçivələrində firmaların tarazlığı 204

ŞƏKİLLƏR 13

63. İŞÇİ səyinin artması ilə əlaqədar olaraq məhsul hasilatı həcmində dəyişikliklər 209

64. istehsal qüvvələrinin qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi 212

65. İş saatları ilə maaş dərəcəsi arasında əlaqə 219 66. Məhsuldarlığın son hasilat həddində yaranan

dəyişikliyin maaş dərəcəsinə təsiri 227 67. İşçi qüvvəsinin təklif olunmasında həmkarlar ittifaqının qoyduğu

məhdudiyyətlərin maaş dərəcəsinə təsiri 226 68. Əməklə torpaq arasında əvəz edilə bilmə 230 69. Əməkhaqqında artım nəticəsi kimi məhsul

müqavilələrinə olan tələbin həcmi 232 70. İqtisadiyyatda kapital 236 71. Kapitala olan tələbat, kapitalın son məhsul

hasilat həddi və faiz dərəcəsi 240 72. Torpaq sahəsinin icarə haqqının müəyyən olunması 243 73. Məhsulun qiymətində yaranan dəyişikliyin torpaq

icarə haqqına təsiri 245 74. jqtisadi renta 247 75. İqtisadi renta və təklifin əlastikliyi 248 76. Faiz dərəcəsi ilə pula olan tələbat arasında əlaqə 262 77. Faiz dərəcəsinin müəyyən olunması 268 78. Birləşmiş Krallıqda maliyyə vəsaitinin ayrılması 271 79. Kommersiya vekseli 272 80. Diskont bazarında əməliyyatlar 273 81. Kapital bazarı 280 82. Bank krediti necə yaradır 290 83. Bankın əsas vəsaitlərinin təbiəti və onların

bölüşdürülməsi 293 84. Bank kreditində çoxmərhələlilik 294 85. Hər bir firma tərəfindən əlavə edilən deyərlərin məcmu

məhsulun dəyərinə bərabər tutulan məbləği 309 86. Məcmu ictimai məhsulun hesablanması 315 87. Məcmu ictimai mehsul və milli gətir 316 88. Məcmu ictimai məhsulla vergiləri ödənilmiş şəxsi

gəlir arasında əlaqə 317 89. İxracatda tələb və təklif olunan malların həcmi 329 90. Gəlirin dövriyyəsi 333 91. İnvestisiyalar vasitəsilə saxlanılan gəlir səviyyəsi 336 92. istehlakla gəlir arasında əlaqə 337 93. Birləşmiş Krallıqda qənaətlər, 1975 341

14 ŞƏKİLLƏR

94. İnvestisiya səviyyəsinin müəyyən oiunması 345 95. Birləşmiş Krallıqda İnvestisiya, 1975 351 96. İnvestisiya səviyyəsindəki artımın gəiir

səviyyəsinə təsiri 354 97. İnvestisiya səviyyəsindəki artımdan yaranan

istehlak, qənaət və gəlirdə artımlar 355 98. İnvestisiyadakı dəyişikliyin gəlirə təsiri 356 99. Gətir dövriyyəsi, hökumət xərcləri və vergilər 359 100. Vergidəki artımların istehlaka və nəğd

gəlirlərə təsiri 360 101. Gəlirdə tarazlıq səviyyələri 366 102. Hökumət tərəfindən subsidiya ayrılan

rayonlar, 1975 377 103. Məcmu tələbatla qiymətlər səviyyəsi

arasında əlaqə 386 104. Hökumətin gəlir və xərcləri, 1975-1976 396 105. Reqressiv, proporsional və proqressiv vergilər

arasındakı fərqlər 401 106. Verginin təqdim olunması 406 107. Əmtəəyə vergi qoyularkən istehsalla tələbin

elastikiiyi arasında əlaqə 407 108. Əmtəəyə vergi qoyularkən istehsalla təklifin

elastikiiyi arasında əlaqə 407 109. Aİıct ilə satıcı arasında verginin bölüşdürülməsi 409 110. İxrac məsulları idxal məsullarını necə ödəyir 429 111. Ödənişlərin ümumi balansı 435 112. Ödənişlərin balansı, 1975 436 113. Qızıl standartının mexanizmi 447 114. Əhaliyə təsir gösterən amillər 479 115. Böyük Britaniya əhalisinin yaş bölgüsündə

deyişikiikiər, 1851-1971 480 116. Birləşmiş Kraiİığın əhali sıxlığı 491

CƏDVƏLLƏR

1.

2.

4.

5.

6.

7. 8.

9. 4. 11.

Böyük Britaniyada istehsal müəssisələrinin rniqdan, 1973 121 İstifadə olunan işçi qüvvəsində baş verən variasiya nəticəsində kartof hasilatında yaranan dəyişikliklər 142 "A. Cluck dəyərləri”, toyuq hinlərini düzəldənlər (£ ilə) 151 Toyuq hini İstehsalçısı olan A.Ruusterİn xərc, mədaxil və gəlirləri (£ ilə) 185 Əmək məhsuldarlığının son hasilat və fiziki məhsuldarlıq həddinin qrafikləri 208 Birləşmiş Krallığın milli gəlirinin hesablanması, 1975 317 Rayon üzrə işsizlik dərəcəsinin faizi, oktyabr, 1976 372 Birləşmiş Kralığın ticarət şərtləri, 1965-75 419 Birləşmiş Krallığın tədiyə balansı, 1975 434 Əhali (min nəfərlə), 1801-1971 478 İşləyən əhalinin sənaye sıxlığı, 1841-1975 490

BİRİNCİ NƏŞRƏ ÖN SÖZ

Bu kftabın ilkin məqsədin ekonomiksi müxtəlif ixtisaslarını, əsasən

bank işini, firma katibiiyini, mühasibatı, sığorta, sorğu aparılması,

nəqliyyat, xəstəxanalarda inzibati işləri, biznes və kommersiya işlərini

öyrənən tələbələrin teləbatlannı ödəməkdir. Kitab həmçinin müxtəlif

dərəcə və kurslar üçün də əhəmiyyətli baza rolunu oynayır.

Lakin bu kitab yalnız iqtisadiyyatdan İmtahan materialı deyil. Müəllif

öz təcrübələrinə əsasən əmindir ki, əgər tələbə düzgün mövqedən

yanaşarsa, kitabdan daha çox bilik əldə edəcəkdir. Təəssüf ki, bəzi

tələbələr hələ də fikirləşirlər ki, imtahan komissiyası yalnız inadcıllıq

göstermək xatirinə ekonomiksi tədris kursuna daxil edib. Deməli, bunun

nəticəsində də öyrənmə prosesi əsasən imtahandan birtəhər keçmək

üçün bəzi darıxdırıcı faktları əzbərləməkdən ibarət olur.

Bu kitab modern ekonomiksi iki mənada əhatə edir. Əvvəla,

ekonomiksi elmin bir hissəsi kimi deyil, düşünmə metodu kimi təqdim

edir. Burada sadə iqtisadi təhlillər verilir və onların gündəlik həyati

problemlərə və iş adamlarının müəyyən qərarlarına necə tətbiq

olunması göstərilir. Həmin ekonomiksi darıxdırıcı əzbərçilik deyil, digər

fənlər kimi tətbiqidir. Bu vasitə ilə tələbənin münasibətinin dəyişəcəyinə

ümid edirik, yalnız belə münasibət onun təhsildən hər hansı fayda əldə

etməsinə imkan yaradır.

İkincisi, kitabda nəzərə alınır ki, modern ekonomiks iş təminatı,

qiymətlərin sabit səviyyəsi, daimi artım dərəcəsi, ödəniş balansının

tarazlığı və s. çətinliklərlə sıx bağlıdır. Ona görə də ekonomiks, demək

olar ki, bazarlarda qiymətlərin öyrənilməsi və bütövlükdə fəaliyyəti idarə

edən digər faktorları eyni dərəcədə əhatə edir.

Kitaba nələri daxil etmək barədə düşünərkən müəllif imtahan

kursunun tələblərinin, əyani oxuyan və birbaşa müəllim nəzarəti altında

təhsil almayan tələbələrin qarşılaşa biləcəkləri çətinlikləri əsas götürüb.

İmtahan kursunun tələbləri baxımından çox az problemlər var, çünki

müxtəlif imtahan komissiyalarının tədris

BİRİNCİ NƏŞRƏ ÖN SOZ 17

kursu çox oxşardır. Beləiiklə, ilkin təhliilərə iqtisadiyyat və iqtisadi

institutlar barədə bəzi materiallar da əlavə edilib. İkinci mülahizə, yəni

əyani kurslarda və birbaşa müəllim nəzarəti altında təhsil almayan

tələbələrə yardım materialı birbaşa müəllifin öz səlahiyyəti ilə seçilib.

Seçimin əsas meyarı isə “nə vaxt şübhələnsən, davam etmə” olub.

Əsas məqsəd isə budur ki, tələbə əsas konsepsiyaları başa düşsün və

səriştəli tətbiq edə bilsin, yarımçıq öyrənilmiş qabaqcıl fikirlərdə çaşıb

qalmasın.

Kitaba çoxsaylı diaqramlar daxil edilib. Bu diaqramlar təkcə

öyrənməyə vizual baxımdan kömək deyil, həmçinin əlaqələri ifadə

etməyin dəqiq formasıdır. Bundan əlavə, oxumağı və qeydlər götürməyi

asanlaşdırmaq üçün mətn mümkün yerlərdə başlıqlara və

yarımbaşlıqlara bölünüb.

Baxmayaraq ki, kitab bütövlükdə tamamlanıb, ona əlavə olaraq

öyrənmə direktivləri və məsələ kitabı da daxil edilib. Bura mətndən

seçilmiş əsas fikirlərə aid qeydlər, diaqramların istifadəsinə və

prinsiplərin tətbiqinə aid sadə məsələlər, viktorina və tələbələrin

diqqətini əsas məzmuna cəlb etmək üçün müxtəlif suallar verilib.

Burada həmçinin müxtəlif keçmiş imtahan sənədlərindən seçilmiş

suallar da daxil edilib.

Ola bilsin ki, bəzi tələbələr mənim "Elementar ekonomiks” və ya

“Orta dövrlər ekonomiks!" kitablarımla artıq tanışdırlar. Bu kitabda

lazımi sayılan bəzi məqamlarda yuxarıda qeyd edilən kitablardan da

istifadə edilib.

Mən Hatfield Politexnik İnstitutunda ekonomiks mühazirəçisi M.K.

Johnsona təşəkkürümü yazılı şəkildə bildirmək istəyirəm. O, yalnız

kitabda istifadə edilən diaqramların çoxunu təklif etməyib, həmçinin

əlyazmanı oxuyaraq çoxlu faydalı məsləhətlər verib.

ÜÇÜNCÜ NƏŞRƏ ÖN SÖZ

Kitabda verilən faktlar müasir dövrə (kitab yazılan dövrə - red.)

uyğun seçilib və məzmun iqtisadi siyasətin İnkişafını və son üç il

(1977-79-cu illər - red.) ərzindəki institusional dəyişiklikləri əhatə ədir.

Bu nəşrdə məsələlər kitabı iiə bərabər, əlavə olaraq əsas mətnin

qısa məzmununu əks etdirən və tələbələrin öz qeyd və diaqramlannt

yaza biləcəkləri boş vərəqələri olan qeyd dəftərçəsi də verilir.

TƏLƏBƏLƏR ÜÇÜN BƏLƏDÇİ

“Azacıq təcrübə çox nəzəriyyədən dəyərlidir” deyimi bir qədər

təhlükəli olsa da, yanhəqiqətdir. Sağlam nəzəriyyə qədər praktiki otan

heç nə yoxdur. Ona görə də bu kitabda əsasən sadə iqtisadi nəzəriyyə

verilir. İxtisasçı bu biliklərin tətbiqi ilə dəfələrlə qarşılaşdığı problemlərə

cavab tapa bilər. “Hökumətin kənd təsərrüfatına subsidiyalar siyasəti

fonunda fermerə bu qədər böyük məbləğdə kredit verilməsi ağıllı

işdirmi?" - bank meneceri soruşur. “Şosse yolunun çəkilməsi yaxınlıqda

yerləşən müxtəlif evlərin dəyərinə necə təsir göstərər?” - mülk

alqı-satqısı ilə məşğul olan agent soruşa bilər. Mühasib üçün maraqlı

ola bilər, görəsən "hökumət növbəti ildə gəlir vergisini və ya mənfəət

vergisini artıracaq m ı?". “Firmanın gəliri harada daha sərfəli olaraq

İnvestisiya edilə bilər?” - firmanın katibi maraqlanır.

Ekonomiksi öyrənmək sizə imtahan vermək üçün yox, daha

professional olmaq üçün vacibdir. Əlbəttə ki, bu baxımdan yanaşsanız,

imtahan problemi öz-özünə həll olunacaq.

Lakin siz sistematik və ətraflı öyrənməlisiniz. Bunun üçün sizə

aşağıdakılar məsləhət görülür:

(1) Əvvəlcə bütöv kitabı oxuyun;

(2) Xüsusi bölməyə aid girişi oxuyun;

(3) Hər fəsli diqqətlə oxuyaraq əhəmiyyətli saydığınız bəndlərin

altından xətt çəkin və öz təcrübəniz əsasında bu bəndlərə aİd

illüstrasiyaları tapın. Növbəti paraqrafa, cümləyə keçməzdən əwəl

əmin olun ki, əvvəlkində verilmiş arqumenti tamamilə başa

düşürsünüz. Bəzən nəticə bir qədər gec əldə edilə bilər, lakin

burada qısa yol yoxdur. Nəzəriyyəni əzbərləmək olmaz;

(4) Həmin bölməyə aid qeydlər edin, mümkün yerlərdə diaqramlar

çəkin. Burada kitabın tələbənin qeyd dəftərçəsi bölməsi sizə

kömək edə bilər. Bu qeydlər sizin fikirlərə dəqiqlik gətirəcək,

biliyinizi möhkəmlədəcək və imtahan üçün lazım olmayanları

seçmək imkanı verəcək.

TƏLƏBƏLƏR ÜÇÜN BƏLƏDÇİ 19

(5) Məsələ kitabında verilən suallara cavab verin, öz variantlarınızı

verilmiş cavablarla yoxlayın. Lazım bildiklərinizi öz qeydlərinizə

əlavə edin.

(6) Müəyyən imtahan suallarına cavab vermək təcrübəsi qazanın.

Yadda saxlayın ki, hətta ən asan görünən suallar belə güclü arqumentlər və əsaslı prinsiplərin tətbiqini tələb edir.

l Hiss

ə

GİRİŞ

1-Cİ FƏSİL

EKONOMİKS NƏ BARƏDƏDİR

I. İQTİSADİ PROBLEM EhUyaclar va mehdud vəsaitlər "Siz öz yorğanınıza görə ayağınızı uzatmalısınız", "siz iki ayağınızı

bir başmağa dirəməməlisiniz”, "borcun varsa, bazardan gözünü yığmalısan" kimi ifadələrə gündəlik həyatımızda tez-tez rast gəlirik. Gündəlik həyatımızda işlətdiyimiz bu ifadələr bir daha bizi düşünməyə vadar edir ki, istədiklərimizi təmin etmək niyyətində olduğumuz halda, bəzən əlimizdə olan vəsaitlərimiz o istəklərlə tamamilə tərs mütənasiblik təşkil edir! Əgər gəlirlərimiz çox olarsa, onda biz əlavə şeylər, yəni paltar, təzə mebel, maqnitofon və kinokamera ala bilərdik. Bu siyahını daha da artırmaq olar, hətta bu ehtiyaclar ödənilsə də, yeniləri meydana çıxacaq.

Onda bütün bunlar “iqtisadi problem" kimi, yəni qeyri-məhdud ehtiyaclar və çox mehdud vəsaitlər şəklində səciyyələnir. Biz heç vaxt çətinliklərin öhdəsindən tam gələ bilmərik. Lakin bizim edə biləcəyimiz əiimizdə olan imkanların ən son həddidir. Başqa sözlə, biz qənaət edirik. “Qənaətdlliy’’in nə demək olduğunu daha aydın təsəvvür etmək üçün biz ev sahibəsinin məsrəfləriə əlaqədar qəbui etdiyi qərarları öyrənməliyik. Doğrudan da bu, ilk baxışda hansı təsəvvür yarada bildiyindən daha münasibdir, yəni başqa sözlə dəsək, "ekonomiks" sÖzü yunan dilindən götürülməklə "məişətin idarə olunması" mənasını verir.

Bizim xanımlarımızın öz qarşılarına qoyduqları ən ümdə tapşırıq özlərinin evdarlığa dair "mümkün qədər uzağa get" prinsipi əsasında müəyyən olunmuş dolanışıq vəsaitlərini hazırlamaqdır; başqa sözlə desək, onlar öz məhdud vəsaitləri hesabına ailə üçün maksimum təminat mənbələrini əldə etməyin yollarını axtarırlar. Onun ən zəruri hesab etdiyi gündəlik tələbat malları, yəni çörək, yağ, süd və çay bir qayda olaraq müəyyən

1-Cİ FƏSİL EKONOMİKS NƏ BARƏDƏDİR 21

sabit miqdarlarda alınır. Lakin bu heç də o demək deyil ki, ərzaq məhsullarının qiymətlərində hər hansı əsaslı dəyişiklik baş verdiyi hallarda o öz məxarlclərində müva^q addımlan atmayacaq. Lakin hər halda biz öz fikrimizi onun tez-tez üz tutduğu o məhsulların üzərinə yönəltsək, onun bu məsrəf qərarlarının arxasında doğrudan də nə dayandığını daha aydın görə bilərik. Bizim xanımlarımız High Streetdə mağaza vitrinlərinin yanından keçdikcə, sanki min cür müxtəlif mal onun pul kisəsindəki məhdud miqdarda olan məbləğlə bəhsə girir. İstirahət günü nahar üçün mal əti, yoxsa toyuq almaq lazımdır? Noxud almaq da yerinə düşərdi, lakin elə bahadır ki, ona verilən pul kələmə verilsə, bir həftədən çox istifadə olunar. Təzə kartof necə də dadlı olur! Hələ onun qiyməti keçən həftə bir funtdan İki pens aşağı düşüb! Bəli, o, köhnə kartof əvəzinə təzəsini alacaq. Beləliklə, bizim bacarıqlı evdar xanımımız müxtəlif maliann qiymətlərini bir- biri ilə müqayisə edə-edə yoluna davam edir, özü-özündən ailəsinin onun aldığı ərzaqlardan ləzzət alıb-almayacağını, verdiyi pullann onlara dəyib-dəyməyəcəyini soruşur, çünki hərə bir tərəfdən onun bu evdarlıq fondundan asılı olacaq.

Lakin bu hələ qənaət etməli olan yeganə evdar qadın deyil. Məktəbli öz cib xərcliyindən daha çox şey-şüy almağı götür-qoy edir! Biznesmen də öz növbəsində fabriki işləyəcək həmin problemlərlə üzləşir. Onun bu və ya digər məhsulu, yaxud hər ikisindən müəyyən bir miqdarda istehsal etməsi lazımdırmı? Hər məhsuldan nə qədər istehsal etməli? Bəlkə bunun üçün əlavə işçi qüvvəsi cəlb etməsi, yaxud da həmin işləri görmək üçün müvafiq mexanizmləri quraşdırması daha məqsədəuyğundur? Hər hansı bir nəqliyyat vasitəsini icarəyə götürmək faydalı olardı, yoxsa özü üçün yenisini almaq?

Hər səhər qəzetləri vərəqləsəniz, görərsiniz ki, elə hökumət özü də iqtisadiyyatın inkişafına zəmin yarada biləcək geniş texnoloji imkanların seçimi qarşısında qalır. Daha çox evlərin tikintisi, yeni yolların salınması və xəstəxanaların inşası, tikinti sənayesində istifadə olunan tikinti materialları və işçi qüvvəsi uğrunda sanki bəhsə girirlər. Əlavə oyun meydançaları, yeni fabrik-zavod sahələri və kənd təsərrüfatı məqsədilə istifadə olunacaq yeni-yeni ərazilər hazırda mövcud olan məhdud torpaq sahələrindən əlavə pay ayrılmasını tələb edir. Bu və ya bir çox digər instansiyalarda hökumət daha çox milli ehtiyatlardan istifadə etmək tapşırığını öz qarşısına qoyur.

22 GİRİŞ I HİSSƏ

İmkandan astlı xarclər Beləliklə, biz ekonomiksin doğrudan da seçim problemləri ilə bağlı

olduğunun, yəni bizim ehtiyaclarımızla müqayisədə öz kiçik ehtiyatlarımızın təsiri altında qəbul etdiyimiz qərarların qəbul edildiyinin şahidi oluruq. Elə ona görə də biz seçim qarşısında qaldıqda nəyisə də qurban verməliyik.

Əgər qəzetsatan oğlan öz bayram pulunu elə velosipedin üstündəcə xərcləyirsə, o, çox güman ki, evə həmişə almaq arzusunda olduğu yalançı tüfəng oyuncağını ala bilməyəcək. Əgər evdar qadın mətbəx üçün təzə duxovka alırsa, o, nə vaxtsa buna bənzər işi qonaq otağındakı köhnə kreslonun da üzərində tətbiq edəcək və onu təzələmək fikrinə düşəcək. Şənbə günü günortanı da işləməyi qərara alan fəhlə asudə vaxtdan imtina edir və əks halda futbol matçına tamaşa edərdi. Kəndli öz torpağında buğda əkirsə, onda o, məhsul yığımı vaxtı az miqdarda arpa götürəcəyini əvvəlcədən bilir. Bütün bunları dövlətə də aid etmək


olar. Əgər evlərin, yolların və xəstəxanaların tikintisinə əlavə insanlar və materiallar tələb olunarsa, onda orada digər sahələr, yəni ofislər, elektrik stansiyaları, idman mərkəzləri və sair üçün az material və insan ehtiyatlan qalacaqdır. Həyatın hər addımında bu və ya digər vəsaiti hər hansı bir yolla əldə edirsənsə, başqa bir tərəfdə onları əldə edə bilmədiyinə görə axsayırsan. Ona görə də biz “imkanlara əsaslanan xərclər” barədə düşünürük, yəni elə xərclər barədə ki, onlar müəyyən mənada alternativ, qurban verilmiş, daha dəqiq desək, ən yaxşı halda alternativ şəkildə qurban verilmiş xərclər adlanır. Praktikada qənaət, sadəcə olaraq, heç də hər hansı bir maldan digərinin xeyrinə tam şəkildə imtina etmək deyil, daha çox birindən bir qədər, digərindən isə o qədər də çox otmayan miqdarda imtina edərək nəyisə əldə edib- etməmək qərannı qəbul etməkdir. Bu, prinsipial olaraq 5-ci fəsildə nəzərdən keçirəcəyimiz ehtiyatların tənzimlənməsi prosesidir.

S&rb&st və qtt mallar Bəzi mallar o qədər boldur ki, kimsə onlar üçün nəsə xərcləməyi

lazım bilmir. Hava, çox güman ki, burada sadalanası istisnalardan biridir. Həm də va^aşırı bol meyvə məhsulu olur ki, ondan da kəndli hamını qonaq edir. Belə mallar sərbəst mallar adlanır. Adətən mallar qıtdır və onları əldə etmək üsulları tamamilə fərqlidir. Biz belə mallara qənaət etməliyik və çox zaman onlara iqtisadi mallar kimi istinad olunur. Onu qeyd etmək yerinə düşərdi ki. hər halda, iqtisadi və qeyri-iqtisadi mallar arasında elə bir dəqiq müəyyən edilmiş hədd yoxdur. Çöllər və səhralıq zonalar müvafiq meliorasiya və suvarma tədbirləri nəticəsində münbit kənd təsərrüfatı torpaqlarına çevrilə bilər; baxımsız qalmış kömür şaxtalan yeni yanacaq yataqlan kimi inkişaf etdirilir. Qıtlıq tələblə nisbət təşkil edir. Gələcəkdə “mallar" haqda danışarkən biz heç bir fərqli cəhətləri nəzərə almadan əmtəə və xidmətlər də daxil olmaqla İqtisadi əmtəələrə istinad edəcəyik.

II. EKONOMİKSİN ƏHATƏ DAİRƏSİ

Ekonomiksin tərifi Qıtlıq bizi qənaət etməyə məcbur edir. Biz müxtəlif seçimləri

götür-qoy edir və məhdud imkanlarımızdan irəli gələrək yüksək səviyyədə fayda gətirən ayrıca mai çeşidlərini seçirik. Müasir

24 GİRİŞ I Hissə

İqtisadçılar öz araşdırmalarının əhatə dairəsini müəyyən etmək üçün bu fikirdən istifadə edirlər. Lakin kifayət qədər dolğun bir tərif olmadığından biz mümkün qədər sadə olan öz tərif modelimizi əsas götürəcəyik. Ekonomiks insanlann öz e/7f;yəc/annf təmin etmək məqsədilə məhdud vəsaitlərindən necə istifadə etmələri barədə bir təlimdir.

Artım Bu tərifin müəyyərr tərəflərini dəqiqliklə araşdırsaq, onda

ekonomiks haqda təlimin əhatə etdiyi sahə barədə bizdə daha aydın təsəvvür yaranar.

(1) Ekonomiks sosial elmdir Bu o faktdan irəli gəlir ki, ekonomiks İnsanın necə fəaliyyət

göstərməsini öyrədir (insanı əhatə edən mühitin müxtəlif aspektlərini öyrənən fiziki elmlərlə müqayisə edin).

(2) Ekonomiks başqa elmlərin əldə etdiyi məlumatiarta sıx bağlıdır

Ekonomiksin insanların davranışları ilə məşğul olduğunu nəzərə alsaq, o, son nəticədə digər təlim sahələrinə də istinad etməlidir. Bir sıra iqtisadçılar tərəfindən müdafiə olunan və sırf elmi təhlillərlə məhdudlaşan ekonomiksin alternativi onun səmərəliliyinin əhəmiyyətini azaldır. Beləliklə, bəzi insanlar belə zənn edirlər ki, “Gəlir vergisi daha da proqressiv səviyyəyə çatdırılsınmı?" sualına qarşı iqtisadçı öz fikrini deməlidir. Lakin onun cavabı aşağıdakıları əhatə edə bilərdi: “Vergi dairəsi, əlbəttə, artırılmalıdır, lakin yüksək gəlir qrupları belə olan halda yüksək səylə çalışa bilməzdilər. Bu məsələylə əlaqədar mənim nəzəri əsaslandırmalarıma gəlincə isə, onu təkiif edə bilərdim ki, siz eyni zamanda psixoloqun söylədiyi fikrə de diqqət yetirəsiniz. Bundan əlavə, varlı insanların xərcləməyə az gəlirləri olduqca, istehlak modeli də dəyişə bilər. Mümkün sosial təsirləri bilmək məqsədilə sosioloqla məsləhətləşin. Nəhayət, bu, gəlirlərin daha da bərabər şəklə salınmasında öz köməyini göstərəcək. Lakin mənim diqqətimi bir məsələ daha çox özünə cəlb edir ki, o da onun xərclənmiş ümumi gəlir nisbətini artıra bilməsidir. Lakin etika və siyasət gəlirlərin daha genişmiqyaslı bərabərliyinin arzuolunan olub-olmamasının qərara alınmasında daha böyük çəkiyə malikdir".

1-Cl FƏSİL EKONOMİKS NƏ BARƏDƏDİR 25

(3) Ekonomiks insan davranıştnın aynca aspektini müeyy&n edir. Ekonomiksin etika, siyasət, psixologiya ve antropologiya kimi

ictimai elmlərlə sıx bağlı olmasına baxmayaraq, bu, həmin əmlərdən fərqli olaraq bütün diqqətini insan davranışının aynca bir aspektinin, yəni məhdud resurslardan ehtiyacların maksimum şəkildə ödənilməsi üçün İmkanların mümkün ola bilən seçiminə yönəldir. Bu müasir və məhdud yanaşma prinsipi professor A/fred Mar- shalhn “insanlığın adi biznes həyatına dair təlimə verdiyi tərifin” daha mükəmməl ifadəsidir ki, bu da həmişə insan fəaliyyətinin bütün formalarını əhatə edəcək. Həqiqətə gəlincə, iqtisadçı öz araşdırmalannı insən həyatının dörd əsas xüsusiyyətini götürməklə və onların hamısının bir araya gəidiyi hallarda nələrin baş verdiyini araşdırmaqla məhdudlaşdınr ki, bunlar da bir qayda olaraq aşağıdakılardır: Birincisi, insan məxluqlarınin məqsədi sonsuzdur. İkincisi, bu məqsədlər öz zəruriyyət dərəcələrinə görə bir-birindən fərqlənir. Üçüncüsü, bu məqs^lərə çatmaq üçün mövcud olan vasitələr, yəni müxtəlif amillərlə məhdudlaşmaqla insani meyarlarla səciyyələnən vaxt, enerji və maddi resurslardır. Dördüncüsü İsə müxtəlif üsullarla istifadə oluna bilən, yəni çoxlu müxtəlif mallar istehsal edə bilən vasitələrdir. Lakin özlüyündə bunlardan heç birinin iqtisadçı üçün elə bir zəruri əhəmiyyəti yoxdur. Tutaq ki, sizin iki ehtiyacınız var, odla su arasında qaldığınızdan onların birini seçə bilmirsiniz və bunlar üçün vəsait ayrılması problemini həll etmək imkanınız yoxdur. Elə buna bənzər şəkildə əldə olunmalarına resursların ayrılmasına ehtiyac duyulmazsa, sərbast mallar iqtisadçıda özünə qarşı elə bir maraq oyada bilmir. Həmçinin vəsaitlərin tam qıtlığının onun üçün elə bir zəruri əhəmiyyəti yoxdur. Ehtiyatlardan harada istifadə olunursa-olunsun, onların qıt, yaxud bol olub-olmamasından asılı olmayaraq qənaətdlllyə əməl edilməlidir.

Məsələn, belə bir torpaqdan qoyunların saxlanılması üçün istifadə olunması heç də sahlbkann sərəncamında başqa şeylərin az olmasından xəbər vermir. Ona görə də ondan istifadə problemin inkişafına heç bir təkan vermir və iqtisadçı yalnız gəlir əldə edilməsinin müəyyən olunmasının o qədər də mühüm olmayan və nisbi səciyyə daşıyan məqamında maraqlıdır. Yalnız bütün dörd səciyyəvi xüsusiyyət bir araya gəldiyi təqdirdə iqtisadi problem meydana çıxır.

(4) Ekonomiks göstərildiyi kimi məqsədləri qəbul edir. İqtisadçı "belə və nə üçün” prinsipi üzərində qurulmuş məqsədlərdə

maraqlı deyil, buna insanların südü şərabdan.


yaxud mal ətini quzu ətindən üstün tutmalarını misal gətirmək olar. O, mənəvi əsaslar baxımından bu məqsədlərə dair heç bir qərar qəbul edə bilməz. Yəni burada ekonomiksdən çox etik məqsədlər gözlənilir Məqsədlər necə varsa, o cür də qəbul olunmalıdır.

Lakin ehtiyacların irəli sürülməsinə baxmayaraq, iqtisadçı onlara nail olmağın tam xərclərini müəyyən etməlidir. Fərdi məqsədlər bütövlükdə götürüldükdə cəmiyyətin məqsədləri üçün ümumi zəmin yaradır. Tutaq ki, bir kişi hər gün İçki alıb içməyi qərara alır. Bu zaman iqtisadçı həmin məqsədin tam reallaşması xərcini, yəni içki əldə edən kişinin xərclərini və üstəgəl həmin kişinin sabahısı gün işə çıxa bilməməsi ucbatından cəmiyyətə vurduğu ziyana görə meydana çıxan xərcləri və son nəticədə də onun bir içki düşkünü kimi dövlət səhiyyə orqanlarının üzərində bir yük olduğunu aşkar edib meydana çıxarmalıdır.

(5) Ekonomiks praktikada öz diqqətini bazar fenomeninin üzərinə yönəldir.

Ekonomtksin imkanları məhdud vəsaitlər ucbatından insanın seçməyə məcbur olduğu bütün vəziyyət və şəraitləri əhatə edir. Buna görə də bura kimsəsiz bir adada Robinzon Cruso və seçimin müasir cəmiyyətdə mübadiləyə getməyi məcbur etdiyi istehlakçılar və istehsalçılar tərəfindən qəbul edilən qərarlar daxildir.

Hər halda praktikada iqtisadçı öz tədqiqatlarını pulla mübadilə olunan mal və xidmətlərlə məhdudlaşdırmağı üstün tutur. Bütün bunların hamısının “qiymət”i olduğundan, o. ümumi normalara məxsus şərtlər daxilində dəqiq ölçülərdən və bir-birinə bənzəri olmayar mallardan istifadə edə bilir. Buna baxmayaraq, yuxarıda göstərildiyi kimi, o, hər hansı bİr fərd tərəfindən qərar qəbul edilməsində nəzərdə tutulmayan istənilən sosial xərcləri, yaxud xüsusi gəlirləri daxil edərkən diqqətli olmalıdır. Başqa sözlə desək, layihə o qədər böyükdür ki, başqa yerlərdən əlavə vəsait əldə olunmasına ehtiyac duyulur, buna misal olaraq üçüncü London aeroportunu göstərə bilərik. Bu zaman xərclər və nəticələrin təhlili bu tam vəsaitlərin təmin olunmasında istifadə edilə bilər. Bundan əlavə, iqtisadçı bunları yalnız pulla ifadə edə bildiyindən bazarda birbaşa mübadilə edifə bilməyən ətraf mühitlə bağlı xərclər və mənfəətlərə “kölgəli qiymətlər” təyin edilməlidir.

1-CI FƏSİL EKONOMİKS NƏ BARƏDƏDİR 27

(6) Ekonomiks makann bölgüsünü, o cümlədən onlann istehtak və istehsahnı əhatə edir.

İqtisadçı insanların öz ehtiyaclarının necə təmin olunması məsələsi ilə məşğul olduğundan onun məhsul istehsalı ilə əlaqədar apardığı tədqiqat işləri zamanı bu məhsutlann müxtəlif cəmiyyət üzvləri arasında necə bölüşdürülməsinin tədqiq edilməsinə əməl olunmalıdır. Hökumət tərəfindən malların hər hansı bir şəkildə yenidən bölüşdürülməsi, məsələn, istehsai prosesi zamanı həvəsləndirmələr də öyrənilməlidir. Bütün bunlara yekun olaraq onu göstərmək olar ki, iqtisadçının hər hansı məqsəddə marağı yoxdur. O, eyni zamanda məhdud vəsaitlərin birbaşa fiziki aspektlərilə, məsələn, şumlamanın mexaniki prinsiplərilə, torpağın kimyəvi xassələri və ya toxumun bioloji xüsusiyyətlərilə maraqlanmır. Həm məqsədləri, həm də resursları o, verildiyi kimi qəbul edir. Onun araşdırmalarının mövzusu insanların öz məqsədlərinə çatması üçün bu resursları necə səfərbər etmələrindən və onlann seçdiyi bu üsulların nə dərəcədə səmərəli olmasından bəhs edir.

III. İQTİSADÇININ METODLARI

Onun araşdırmalarının məqsədi İqtisadiyyatın əqli fəaliyyətlə bağlı bir fənn kimi verdiyi zövq

baxımından öyrənilməsi mümkündür; insanlar bu məqsədlə riyazi problemləri həti edirlər. Lakin güclü iqtisadçılar başlıca olaraq öz təlimlərinin arxasınca gedir, çünki o, bəşəriyyətə böyük xeyir gətirə bilər. İqtisadi sistemin araşdırılması onun harada və necə təkmilləşdirilməsi, verilən resursların köməyilə nə qədər ehtiyacın ödənilməsi baxımından olduqca zəruridir. İqtisadçı nəticə etibarı itə problemləri mümkün qədər elmi baxımdan həll etməyə çalışır və sonra alınmış nəticələri real aləmdə yüksək rifahın təmin olunmasına yönəldir. Məsələn, nəzəriyyələrin köməyi ilə qiymət sisteminin necə işlədiyini araşdırmaqla onun real həyatda yaxşı işləməsi üçün hazırlana biləcək imkanlarını təklif etmək mümkündür.

Onun üzləşdiyi çətinliklər İqtisadçı öz araşdırmalarının arxasınca getməklə iqtisadçı üç əsas

çətinliklə üzləşir.

(1) 0, təcrübələr apara bilmir. Elmin öz qarşısına qoyduğu məqsəd mövcud vəziyyətlər

çərçivəsində dəyişikliklər baş verdiyi hallarda nə baş verəcəyini


təsvir edən qanunlar formalaşdırmaqdır, “Fizik və kimyaçı öz tədqiqatlarını nəzarət oluna bilən şəraitlər çərçivəsində hər hansı bir laboratoriyada təcrübələr aparmaqla həyata keçirə bilər. Ləkin iqtisadçı fiziki xassələrdən daha çox insani davranış məsələlərinə toxunduğundan həmin vasitələr onun mövqeyinə ziddir”. (a) İnsanlara aid olan və təsdiq edilməsi çətin sayılan faktlara dair ilkin

vəziyyətlərə o, heç vaxt tamamilə əmin olmayacaq. (b) Bir qrup istehlakçını və ya biznesmeni sınaq şüşəsinə salmaqla

onların baş verən dəyişikliklərə necə reaksiya verəcekləhni görmək qeyri-mümkündür. İqtisadçının adətən ən çox istinad edə biləcəyi bir şey varsa, o da onun istehlakçı davranışına müraciət etməsilə bağlıdır. Buna sınaq xarakterli müşahidələri misal gətirmək olar.

(c) İqtisadiyyat elmi daim mütəmadi dəyişikliklərə məruz qalır və beləliklə də aynca bir tədbirin təsiri nə qədər ki, müşahidə olunur, həmin şəraitlər sabit olaraq qala bilməz.

(d) İqtisadiyyat belə kompleks halda olduğundan iqtisadçılardan heç biri verilən hər hansı bir dəyişikliyin nəticələrini izləyə bilməz.

(e) İstənilən tədbir yalnız təxmini səciyyə daşıyır və hətta onlardan müvafiq nəticə çıxarmağın özü vaxt aparır. Bütün bu çətinlikləri nəzərə alaraq iqtisadçı yalnız real həyatda öz apardığı araşdırmalannda təxmini addımlar ata bilər. Hər halda mövcud olan məlumatlar bazarla əlaqedar aparılan araşdırmatann və hökumətin statistik sorğularının köməyilə həm artır, həm də yığcam xarakter alır. Beləliklə, iqtisadçıların proqnozları get-gedə dəqiqləşməyə doğru gedir.

{2) Onun araşdırmalan çox nadir hallarda digər alimlərin araşdtrmalanndan fərqlənir.

Hətta iqtisadçının siyasətdə xüsusi yeri ola biləcək təkliflər irəli sürə bilməsine baxmayaraq, digər elmlərdəki tapıntılarla vahid bİr kompleks halında birləşənədək onlann səmərəliliyindən danışmaq tez ofar, daha doğrusu, göstərilən anadək onun səmərəliliyində məhdudlaşmalar özünü göstərə bilər (bax; I fəslin “Ekonomiksin ehatə dairəsi” bölməsi). Bundan əlavə, iqtisadiyyatda dövlət planlaşdırılması artdığından ekonomiksin siyasətlə üst-üstə düşən sahələri də genişlənməyə başlayır.


(3) Sosial rifah səviyyəsini birtaşa müəyyən edə bilmir. Sosial rifahın səviyyəsi ilə daim maraqlanan iqtisadçı bilməlidir ki,

insanlar malları son vasitə kimi istəmir, sadəcə olaraq həmin mallan istehlak edərkən onlarla kifayətlənirlər. Lakin nə qədər ki, mallar həm kəmiyyət, həm də pul dəyəri ilə ölçülür, alınan zövqü də ölçüyə salmaq tamamilə qeyri-mümkündür. Məsələn, belə fərz edək ki, fəhlənin Braytonda bayram günü xərclədiyi 10 £-dən aldığı zövq milyonerin nahar zamanı xərclədiyi 10 £-dən aldığı zövqdən daha şirindir. Lakin biz, sadəcə olaraq, zövq alınq deyə arxayın düşməməliyik, çünki zövq özü də ağrı hissi kimi obyektiv olaraq ölçülə bilməyən şəxsi hissdir. Beləliklə, İqtisadçı məsələyə hansı formada yanaşırsa-yanaşsın, o, iki tikənin bir tikədən daha yaxşı olması prinsipi üzərində işlədiyindən mallann çoxalması sosial rifahın yüksəlməsində özünü göstərir. Bununla belə o, bütün malları ölçüyə gətirə bilmir. Əgər o, insanların öz bostanında becərdiyi kələmə, yaxud öz minik avtomaşınında apardığı təmirə qiymət qoyursa, onda bu məntiqdən çıxış edərək həmin xərclərin içərisinə qadının evin təmizlənməsi və xörəyin bişirilməsi zamanı çəkdiyi zəhməti və s. daxıl elmirsə necə? Çünki harada hədd qoyulmasını və ya xətt çəkilməsini müəyyənləşdirmək qeyri- mümkündür və iqtisadçı öz diqqətini pulla mübadilə oluna bilən malların üzərinə yönəltməklə məsələləri sadələşdirir (bax; 4-cü fəslin "Praktikada milli gəlirin hesablanması” bölməsi).

Elmi yanaşma Yuxarıda göstərilən çətinliklərə baxmayaraq, ekonomiks bir elm

olmaq iddiasını yenə də irəli sürə bilər. Söhbet hər hansı bir mövzunun adi faktlarından getmir, söhbət onu elm səviyyəsinə çatdıran araşdırmalardan gedir. İnsan davranışının ayrıca aspektlərini öyrənməsinə baxmayaraq, ekonomiks həmişə elmi metodları özündə ehtiva edir. Əvvəla, o nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu müəyyənləşdirmək üçün nəzərdə tutulan kriteriyalarla baş qatmağa cəhd göstərmir. Nəyin vacib olub-olmadığını söyləmək fizikin maye halında olan maddələrin bərk halda olan maddələrdən "daha yaxşı” olmasını sübut etməyə cəhd göstərməsinə bənzəyir. Bu, hər şeydən əvvəl obyektiv və ya müsbət faktlarla bağlıdır ki, bu da müəyyən fəaliyyətlərin nəticəsi olaraq, hətta indiyə qədər toplanıb başa çatdırıla bilməmiş faktlara istinad etməklə sınaqdan keçirilir, iqtisadçı nəyin mümkün, nəyin qeyri-mümkün olduğunu söyləyən kimi, o öz subyektiv baxışlarını təqdim edir və fikirlər daha adi şəkildə təsvir olunmuşsa, normativ


btldirişlsr və ya qiymət araşdırmalam\ təqdim edir. Ona görə də 0, həmin məqsədləri pisinə və yaxşısına heç bir rəy bildirmədən, olduğu kimi qəbul etməlidir.

ikincisi, ekonomiks haqda təlimin ilk öncə ayrıca məqsədi, yəni nəzəri təkliflərin verilməsi prinsiplərinin, yaxud da əsas mövzu daxilində fundamental əlaqələri ifadə edən ümumiləşmələrin yaradılmasına dair baxışlarda bir məqsədi var. Bu məsələdə o öz nəzər-diqqətini iqtisadiyyatın sadə təsviri mexanizmlərinin, yəni onun təsisatlarının (firma, bank, hökumət təşkilatının və s.), əhalisinin, vergi sisteminin və sairin üzərinə yönəldən təsviri ekonomiksin mahiyyətinə daha dərindən varmağa çalışır. Əgər onun araşdırmaları elə buradaca bitirsə, onlan çox çətin ki, “elmi" adlandırmaq otar. Təsviri ekonomiks arzuolunan və həm də zəruri olduqca, o, sadəcə olaraq “bizim doğrudan da bilmək istədiyimiz mexanizm necə işləyir” mexanizmini təsvir edir.

Bu, iqtisadi sistemin işlədiyi üsulun ümumi prinsiplərinin yaradılmasını irəli sürən təhlili ekonomiksm qarşısına qoyduğu vəzifədir. Bu prinsipləri aşkar edərkən ekonomiks digər elmlərin metodlarından istifadə edir. Bu metodlar aşağıdakılardır: (1) induktiv və (2) deduktiv metod.

(1) İnduktiv metod İnduktiv yanaşma metodunda iqtisadçı faktları əvvəlcə müşahidə,

sonra təsnif edir və onlar arasında baş verən hər hansı bir təsadüfi münasibəti müşahidə etməyə çalışır. Məsələn, o aşkar edə bilər kİ. yumurtanın qiyməti yazda aşağı düşür. O bunu ilin həmin vaxtında yumurtaya təklifin artması ilə əlaqələndirə və bundan çıxış edərək belə bir ümumiləşdirici qənaətə gələ bilər ki, eyni zamanda digər malların da qiymətlərində təklifin artması qiymətlərin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. İnduktiv yanaşma metodunun zəİf cəhəti ondadır ki, yaratdığı həmin bu prinsiplərin tam etibarlı olmasına əmin ola bilmir. Bunun nəticəsi olaraq, o, nə vaxtsa İnduktiv metodla nəyi aşkara çıxardığını deduktiv metodla əsaslandırmağa çalışacaqdır.

(2) Deduktiv metod Deduktiv metodla alim təxmini fərziyyələrdən başlayır (çox zaman

bunlara postulatlar kimi istinad olunur). Sonra isə məntiqi əsaslandırmalar prosesində o bu fərziyyələrdən çıxış edərək


təkliflər irəli sürür. Buna çox zaman modelyarətma deyilir. Ardıcıllıq aşağıdakı kimidir:

(a) İzah olunacaq iqtisadi fenomen seçilir. Əlbəttə, təkliflər faydalı olarsa, problem hökmən praktiki əhəmiyyətə malik olmalıdır.

(b) İlkin fərziyyələr irəli sürülür. Bunlar mümkün qədər reallığa yaxın olmalı və təsviri ekonomikstn harada faydalı olmasından bəhs etməlidir. Lakin insani davranışlardan bəhs etməyimizə baxmayaraq, real baxımdan fərziyyəiər irəli sürmək qeyri-mümkündür. Əsas etibarilə biz fərdi yox, bazar reaksiyaları ilə maraqianınq. Bizim bÖyük kəmiyyətlərdən bəhs etməyimiz o deməkdir ki, davranış formaları təzahür etməyə başlayır və biz bununla da ortabab iqtisadçı insan termini barədə fikirləşirik. Bununla da tam düşünmək yerinə düşərdi ki, öz gəlirinin sərəncamçısı olarkən bu ortabab istehlakçı həmin gəlirdən maksimum səviyyədə təmin olunmağın yollarını axtarmaqla səmərəli addımlar atacəqdır. Əlbəttə, biz yalnız geniş ümumiləşdirmələr əldə edə biləcəyimiz düşünülüb-daşınılmış fərziyyələrə söykənməklə ilk baxışda sadələşdirici üsullara üstünlük verməliyik. Sonradan isə həmin fərziyyələr və yekun nəticələr xüsusi şəraitlərə uyğun olaraq müvafiq qaydada dəyişdirilə bilər.

(c) Məntiqi əsaslandırmalar fərziyyələrdən nə irəli gəldiyini müəyyən edir. Gəlin sadə bir misala müraciət edək. Biz hansısa bir qiymətin bazarda üstünlük təşkil edəcəyini aşkar etmək istəyirik. Biz üç fərziyyə irəli sürürük:

(i) qiymət əsasında alıcılar arasında, satıcılar arasında və alıcılarla satıcılar arasında yüksək rəqabət; (ii) qiymət aşağı olduqca daha çox tələbat olacaq; (iii) qiymət yuxarı olduqca təklif də artacaq.

Tələb və təklif qiymətdə dəyişiklik üzrə qarşı-qarşıya hərəkət edir. Bizim gəldiyimiz nəticə odur ki, təklif olunan kəmiyyət tələb olunan kəmiyyətə bərabərdirsə, malın qiyməti tam tarazlaşır. Hər hansı bir digər qiymət tam tarazlaşmış qiymət hesab edilməyəcək. Əgər bu dediklərimiz yuxarıdakı kimidirsə, orada tələb olunduğundan daha çox satış üçün təklif olacaq. Ehtiyatlar artacaq və tədarükçülərin çoxu öz qiymətlərini aşağı salmağa məcbur olacaq. Elə ki, qiymətlər aşağı düşdü, bir o qədər de tələbat artacaq və bu, tələb təkliflə bərabərləşənəcən davam


(d)

edəcək. Elə buna bənzər şəkildə də tələb təklifə bərabər olduğu zaman qiymətlər aşağı düşən kimi çatışmazlıq alıcıları yüksək qiymətlər təklif olunması hallarına alışdınr. Qiymətlər qalxan kimi daha çox təklif olacaq və bu, tələbin təklifə bərabər olduğu anadək davam edəcək ( “Nə istehsal etməli” fəslində “Qiymətin müəyyənləşdirilməsi" bölməsinə bax). Biz bununla da bazarda qiymətin necə müəyyən olunmasını göstərən bir modeli, yəni iqtisadi nəzəriyyənin çox faydalı bir hissəsini qurduq.

Biz fərziyyələrimizi dəyişməklə real həyata daha yaxın olan model hazırlaya və ya dəyişikliklərin iqtisadi sistemdə necə işləməsini göstərə bilərik. Məsəiən, gəlin belə bir fərziyyə irəli sürək ki, reklam kampaniyasının nəticəsi olaraq insanların zövqü dəyişir və onlar bazar qiymətlərilə əvvəlkindən daha çox mal istəyirlər. İqtisadçı bunu onunla izah edir ki, tələbə dair şərtlər dəyişilmiş və bunun nəticəsi olaraq tələb artmışdır (bax; həmin fəslin “Təklif bölməsi). İlkin qiymətlərlə indi tələb təklifi ötüb keçir. Əvvəlilər olduğu kimi, bu hal qiymətin qalxmasına və bir daha tələblə təklif bərabərləşən hallarda yeni qiymət meydana çıxanadək təklifin genişlənməsinə səbəb olacaq. Deduktiv metodlarla irəli sürülən təkliflər müşahidələr əsasında əldə olunmuş faktlarla yoxlanılır. Əgər yekun nəticələrlə faktlar üst-üstə düşmürsə, həmin nəzəriyyə ya dəyişdirilməli və ya ondan imtina edilməlidir. Deduktiv yanaşma prosesi yanlış, yaxud da səhv fərziyyə irəli sürülmüş ola bilər.

Əgər müəyyən olunmuş prinsiplər bu cür sınaqlar vasitəsilə özünü doğruldub sübuta yetirilərsə, ayrı-ayrı hallarda nəyin baş verəcəyini əvvəlcədən göstərmək məqsədilə istifadə oluna bilər. Hər hansı bir sistemin daxilində mövcud olan müxtəlif hissələrin bir-birilə necə əlaqədə olduğunu müəyyən etmək olar. Onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, bütün bunlara baxmayaraq, bu cür proqnozlar nəyin baş verəcəyi barədə tam və ya qeyd- Şərtsiz fikirlər deyil, iqtisadi təklif irəli sürmənin təbiəti “əgər bu baş verirsə, onda bu və ya digər hallar da baş verəcək” fikrinin, sadəcə, bir formasıdır. Məsəiən, əgər tələb artırsa, digər şeylər bərabər olsa da, qiymət qalxacaq (bax; ”Nə istehsal etməli" fəslində "Qiymətin müəyyənləşdirilməsi" bölməsi). Biz ümumi prinsipləri ayrı-ayrı hallara tətbiq

1-Cl FƏSİL EKONOMİKS NƏ BARƏDƏDİR 33

edərkən nəyin tez-tez t&tbiqi ekonomiks adlanması fikrilə üzləşirik. Bu, firmanın (peşəkar insanlar da daxil olmaqla) dəqiqlik dərəcəsini planlaşdırmağa imkan verən proqnostik bir səlahiyyət üsuludur. Qiymət nəzəriyyəsi, məsələn, tikinti firmasına evlərə olan tələbatın artmasına görə bənnaların əməkhaqlannda artımı proqnozlaşdırmağa imkan verir. Yaxud da iqtisadiyyatda geniş yayılmış işsizlik hökm sürmüşsə, fəaliyyət səviyyəsini müəyyən edən prinsiplərdən eldə edilmiş biliklər onun aşağı salınması üçün müvafiq tədbirlər görülməsi təklifini irəli sürə bilər.

IV. İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏ VƏ SİYASƏT Soruşula bilər, bir halda ki, təkliflər elmi nöqteyi-nəzərdən irəli

sürülür, onda iqtisadçılar neyə görə belə tez-tez bir araya gələ bilmirlər, daha doğrusu, öz mövqelərindən geri çəkilmək istəmirlər? “Britaniya ümumi bazarda qalmalıdır, çünki o, iqtisadi artımın irəli getməsinə kömək edəcək” fikrini misal olaraq götürək. Nə üçün iqtisadçılar bu fikirlə razılaşa bilmirlər?

(1) Ontar faktlarla raztlaşmaya bilarfar. Biz ümumi bazara üzv olmağı iqtisadi artımın səviyyəsinin qalxması

kimi necə təsdiq edə bilərik? Faktlar kifayət etmir. Hətta biz birinci altı üzvün artım səviyyəsinə nəzər salsaq, müqayisələri ikili xarakterli edən Xalis Milli Məhsulun hesablanmasındakı fərqləri görə bilərik.

(2) Onlar təsadüfi əlaqələrlə raztlaştriar. Hətta altı təsisçi belə ölkənin sürətli iqtisadi artım səviyyəsini

əsaslandırırsa, üzvlük bu artıma bir səbəb kimi götürülə bilərmi? Bunun bir neçə izahı ola bitər, məsələn, hökumət tərəfindən edilən yardımı, kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatından (məhsul buraxılışı artdığından azalmağa doğru gedən gəlir məbləğləri hər vahid üçün yüksək xərclərlə nəticələnir) sənaye iqtisadiyyatına (məhsul buraxılışı artdığından yüksələ biləcək gəlir məbləğləri hər vahid üçün aşağı xərclərlə nəticələnir) keçməsini göstərmək olar. Hansı izahatın faktlara daha çox uyğun olduğunu qərara almaq çətin olardı.

(3) Formullar həqiqətən qiymətcə İrəli sürülən mühakimələrə söykənir ki, bu da olduqca məqsəduyğun proses hesab edilir. Lakin bəzi iqtisadçılar belə hesab edə bilərlər ki, digər məqsədlər, yəni daha çox asudə vaxt, az həyəcan və rəqabət vasitəsilə


iztirablardan əl çəkmək və s. arzu olunduğundan olduqca zəngin bir cəmiyyətə məxsusdur.

(4) Onlar qeyri-şüuri şəkildə fərdi yönümlərin onlann təhlili proses/ənnə nüfuz efməyə və faktlann şərhinə varmağa imkan yaradırlar.

Alimlər kimi iqtisadçılar da mümkün qədər obyektiv olduqca, üzərlərində güclü şəxsi hisslərə malik olduqları mövzuların araşdırılması ilə daha tez-tez məşğul olurlar. Beləliklə, İngilis- amerikan münasibətlərinin qızğın müdafiəçisi olan hər hansı bir iqtisadçı özündən asılı olmayaraq Avropa artım səviyyəsinin irəli sürülməsi faktlannın sübuta yetirilməsində uğursuzluğa məruz qalır.

Lakin bu heç də iqtisadçının dəyərsiz olması demək deyil. Əgər, məsələn, o, sahibkarlıq fəaliyyəti İlə məşğuldursa, onun fəaliyyət dairəsi gəlirlər əldə edilməsi şərtləriyiə sahibkarlıq fəaliyyəti sahəsində uğurlar əldə edilməsinə yönəldilməlidir.

Hökumət siyasətinə gəlincə isə, iqtisadçı burada tam dolğun məsləhət vermək iqtidarında deyil. Bütün hallarda həlledici yekun fikrin irəli sürülməsi bir qayda olaraq siyasətçinin üzərinə düşəcək. Adətən məqsədlər iki alternativ arasında kompromis rolunu oynadığından bir məsələdə hökumət bəzən sadə seçim qarşısında qalır və ya onunla üzləşir. İqtisadçının qarşısında duran birinci ən vacib məsələ məqsədlər arasında mövcud olan uyğunsuzluq lari aşkar edib meydana çıxarmaqdır. Məsələn, müəyyən şəraitlərdə iqtisadi genişlənmə ilə əlaqədar qarşıya qoyulan məqsəd ödəniş tarazlığı balansının məqsədilə ziddiyyət təşkil edə bilər.

İkincisi, iqtisadçı bu məsələdə ayrıca bir siyasətin tam mənada iştirakını göstərə bilər. Məsələn, əgər məşğulluğun ən yüksək səviyyəsi bir məqsəd olaraq qarşıya qoyulmuşsa, onda o bunun sabit qiymət səviyyəsinin saxlanıimasını bir daha çətiniəşdirə biləcəyini sübut edib aşkara çıxarmalıdır.

Üçüncüsü isə, o, göstərilən məqsədlərə nail olmağın daha çox iqtisadi üsullara zəmanət vermək iqtidarında ola bilər. Bu ona görə mümkündür ki, məqsədlərin qarşıya qoyula bilməsinə baxmayaraq, bu məqsədlərə nail olmağın iqtisadi və qeyri-iqtisadi vasitələri mövcuddur. Məsələn, ərzaq məhsullarının xaricdən idxal olunması, yaxud da yerli istehsal vasitəsiiə əlverişli olmasını müəyyənləşdirməyə ehtiyac duyulur.

2-Cl FƏSİL

RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ

ÜSULLARI

I. CAVABLANDIRILMALI SUALLAR Biz necə “qənaət edirik"

Bizə yuxarıda məlum olduğu kimi, iqtisadi problemlərin həllinə öz “qənaətci İliyimizlə" cavab verməliyik.

(a) Ehtiyaclar bəzi zərurətlərdən irəli gələrək müəyyən edilir və onlardan ən vacibi birinci olaraq təmin edilir. Əlbəttə, bəzi ehtiyaclar digərlərinə nisbətən daha asan yolla təmin oluna bilər, çünki bəzi mallar digər mallara nisbətən aztapılan istehsal vasitələrinin çox az bir hissəsini öz məqsədlərinə istifadə edir. Güzəştlər bunun üçün edilməlidir. Məsələn, əgər kimsənin minik avtomobili almaq istəyi motosikl almaq istəyindən iki dəfə çoxdursa, yalnız minik avtomaşını almaq istəyirsə, lakin onun real qiyməti (yəni istifadə olunan istehsal faktoıiarı şərtilə) səkkiz dəfə motosiklin qiymətindən artıqdırsa, onda o, çox güman ki, motosikllə kifayətlənəcək və onun avtomaşına qaı^ı ^lan istəyi təmin edilməmiş qalacaq.

(b) İstehsal faktorları heç bir itkiyə yol vermədən səmərəli surətdə istifadə olunur.

O zaman itkilərə yer verilir ki, həmin İstehsal amilləri boş qalır, daha doğrusu, istifadə olunmur. Məsələn, əgər fəhlələr işsiz qalırlarsa, onda bu o deməkdir ki, bİz məhdud işçi qüvvəsindən tam istifadə etmirik. Əgər onlardan istifadə xərcləri onların istehsal edə biləcəkləri dəyərdən böyük deyilsə, onda bu hal torpaq və avadanlıqların boş qaldığı hallara da şamil edilir.

İkincisi, əgər faktorlar müxtəlif predmetlərə real zərurət olmadıqda istifadə olunursa, o zaman tullantılar yaranır. Ehtiyaclarla əlaqədar istehsal müasir kompleks halında olan iqtisadi təşkilatda bir qədər çətinləşmişdir. Orta əsrlərdə kəndli- fermer öz ailəsinin ehtiyaclarını ödəmək məqsədilə istehsalla məşğul olurdu və Öz ehtiyatlarını ehtiyaclarına uyğun olaraq buğda, arpa, çovdar, ət və s. arasında bölüşdürə bilirdi. Lakin bu gün insanlar gördükləri iş sahəsində ixtisaslaşırlar. Hər gün bank


meneceri, idarə işçisi, avtobus konduktoru, misgər, dərzi, əsgər və dənizçi öz işinin dalınca gedir. Digər insanlar isə çörək bişirir, kartof becərir və şəhərə süd gətirirlər. Beləliklə, bizim sistem indi çoxsaylı suallara cavab tapmalıdır. Dərzi nə qədər kostyum tikməlidir? Biz bank menecerlərinin düzgün sayını müəyyən edə biimişikmi? Çörəkbişiren nə qədər çörək bişirməlidir? Kəndli şəhərə nə qədər süd göndərməlidir? Əgər çoxlu çörək bişirilərsə, onda o boyatlaşar; şəhərə çoxlu süd göndərilərsə, onda artıq süd qalıb turşuyar və kəndlinin ondan pendir tutması daha yaxşı olardı. Lazım olduğundan artıq məhsul istehsal etmək tullantıların yaranmasına səbəb olur və tullantı da o deməkdir ki, istehsal faktorlan bizim digər “ehtiyaclar"ımızın təmin olunmasına yönəldilə bilər. Onda belə aydın olur ki, istehsalın hər hansı bir formada təşkili ehtiyacların ölçüsünün qiymətləndirilməsi üsullarını tələb edir.

Üçüncüsü, tullantılar o zaman yaranır ki, istehsalın təşkili düzgün qurulmur. Məsələn, bu hal bir çox kiçik firmaların az istehsal faktorlarından istifadə etməklə bir neçə böyük firma tərəfindən hazırlana biləcək məhsulların istehsalı ilə məşğul olduğu hallarda baş verir. O, eyni zamanda fabrikin layihəsində bir işçinin ayrıca maşından digərinə keçməsi zamanı çox cüzi vaxt sərf etməli olduğunun nəzərdə tutulduğu hallarda da baş verir. Eyni zamanda proseslərin bir-birilə tam inteqrasiya olunmadığı hallarda da təşkilatın işi qüsurlu olur, məsələn, tökülmüş poladın ayrıca lövhələr şəklinə salınmasından qabaq o soyudulur və buna əməl olunmalıdır. Yaxud da bu, istehsal mərkəzinin pİs seçilməsindən də asılı ola bilər. Məsələn, əgər domna sobaları dəmir filizinin, koksun və əhəng daşının onun vasitəsilə nəql olunması funksiyası ilə təchiz olunmayıbsa, onda burada tullantı materiallarının yaranmasına şərait yaranır, çünki həmin materialların daşınması üçün əlavə istehsal faktorlarına ehtiyac duyulur. Nəhayət, tam səmərəlilik məqsədilə və həmçinin yeni texnikaları, prosesləri və yeni enerji təchizatlarını nəzərə almaq üçün istehsalın təşkili vaxtaşırı olaraq yoxlanılmalıdır. Bu ona görə lazımdır ki, iqtisadi problemin həlli üçün qəbul olunan hər hansı bir sistem aşağıdakı suallara cavab verməlidir: (1) Hansı çeşiddə mallar insanlara daha çox mümkün ola bilən zövq

və rahatlıq gətirə bilər? (2) Müxtəlif seçimlərdən kənarda biz mümkün qədər daha səmərəli

şəkildə həmin çeşidi istehsal etməyimiz üçün məhdud resurslarımızdan necə istifadə etməliyik?

2-ci FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI

(3)

37

İstehsal olunan mallardan kimler istifade etməlidir? Qısaca olaraq, suallar aşağıdakılardır: Nə? Necə? Kimdən ötrü? Bütün bunlann hamısı qədim klassik iqtisadçıların irəli sürdüyü bölgü, İstehsal və istehlak bölgüsüdür.

Alternativ iqtisadi sistemiər Məsələyə geniş yanaşsaq, bu suallara cavab verən iki bir- birindən

fərqli metod mövcuddur. Yüksək dairələr, məsələn, dövlət tərəfindən qərarlar qəbul edilə bilər, yaxud da bu qərarlar xüsusi müəssisə tərəfindən motlvləşdirilmiş qiymət sisteminin sərbəst işiəməanden irəli gelə bilər. Kommunizm yönümlü öikeler birinci olaraq bu məsələyə Öz münasibətlərini bildirir və Qərb dünyası ikinci yerdə durur. Lakin aynca götürdükdə heç bir metod tam qənaətbəxş deyil və bununla da bütün iqtisadiyyatlar hər ikisinin qanşiğından İbarətdir.

II. MƏRKƏZİ PLANLAŞDIRMA hlAKİMİYYƏTİ Marada güclü planlaşdırma hakimiyyəti varsa, o, insanların ehtiyac

duyduğu mal çeşidlərini təqribən müəyyən edib qiymətləndirir və istehsal vasitələrini müvafiq qaydada həmin məqsədlərə yönəldir. O, həmçinin qərara alır ki, əmtəələrin istehsal əsaslan bölüşdürülür. İqtisadi səmərəlilik bu səbəbdən də geniş mənada ehtiyaclann necə dürüst şəkildə qiymətləndirilməsindən və resursların ayrılmasından asılıdır. Biz burada sistemə dörd tənqidi yanaşmanı göstərə bilərik.

Birincisi, ayrı-ayrı fərdlərin müxtəlif mallann istehlakından aldıqlan zövqü aşkara çıxarmaq qeyri-mümkündür. Lakin modifikasiya edilmiş qiymət sistemi bu məsələdə kömək, qiymətiərdə dəyişiklikiərsə ehtiyaclarda baş verə biləcək mümkün dəyişikliklər kimi təqdim oluna bilər.

İkincisi, bir çox rəsmi dairələrdən ehtiyacian təxmini də olsa müəyyən edib aşkara çıxarmaq və istehsal faktoriannı İstiqamətləndirmək tələb olunur. Belə ki, bu cür dairələrdən xüsusi müəssisə İqtisadiyyatında İmtina olunur, onlar istehsalın qeyri-səmərəli faktoriannı təmsil edir və ehtiyaclann daha çox hissəsini təmin etmək üçün onlardan istifadə oluna bilər. Bundan əlavə, hakim dairələrin bu məsələlərə cəlb olunması bürokra- tiyaya, süründürməyə meylliliyə, qərarlann qəbul olunmasında qeyri-operativliyə və istehlakçılara qarşı ədalətli yanaşma prinsipinin olmamasına gətirib çıxara bilər. Həmçinin bəzi hallarda


korrupsiya ilə müşahidə olunan bürokratik idarə üsuluna da yo! verilmişdir.

Üçüncüsü, hətta ehtiyacların səviyyəsinin müəyyən edilməsi qərara alındıqda da əlaqələndirmə çətinlikləri meydana çıxır. Bİr tərəfdən ehtiyaclar tənzimlənməli və onlara üstünlük verilməlidir. Digər tərəfdən isə faktorlar ən münasib nisbətlərdə birləşdirilməlidir. Adətən planlar çoxsaylı komitələr vasitəsilə əlaqələndirilir və yüksək səviyyədə mərkəzi planlaşdırma komitəsi tərəfindən istiqamətləndirilir. Hələ ki, bu komitənin üzvlərinin əsas etibarilə idarəetmədə az təcrübəyə malik olan siyasətçilərdən ibarət olma ehtimalı da nəzərə alınmalıdır. Hətta onlar bunu bacarmış olsaydılar belə, geniş bir təşkilatın idarə olunmasında müəyyən çətinliklərlə üzləşməli olardılar (bax: 7-ci fəslin IV bölməsi).

Dördüncüsü isə, istehsal vasitələri üzərində dövlət mülkiyyətinin istehsala həvəsləndirmələri azaltmaqla təşəbbüslərin aşağı salınmasına səbəb olması faktı müzakirə obyektinə çevrilmişdir. Əməyin istiqamətləndirilməsi prosesi o mənanı verə bilər ki, insanlar onlar üçün ayrılmış işlərdən zövq ala bilmirlər. Rəsmi dairələr bu məsələdə çox ehtiyatlı bir siyasət irəli sürürlər, çünki onlar “kərpic parçası" qazanmağı “gül çələngi” qazanmaqdan asan bilirlər (bax: VI feslin “Dövlət müəssisəsi” bölməsi). Beləliklə, istehsalın xüsusi müəssisədə olduğundan az olması mümkündür.

III. XUSUSI MÜƏSSİSƏ Xüsusi müəssisə adı altında fərdin, yəni həm istehlakçının, həm də

istehsal vasitələri (adətən əməyin) sahibinin azadlığı xüsusilə vurğulanır.

istehlakçı kimi o, qiymət sistemi vasitəsilə öz ehtiyaclarını ifadə edir. İstehsal vasitələri sahibi kimi o, mümkün qədər daha çox gətir əldə etməyin yollarını arayır. Malların nisbi qıtlığı müşahidə olunan hallarda istehlakçı tələbatı onun qiymətini artırır. Bu, həmin malı istehsal edən vasitələrin əldə etdiyi vəsaitləri və firmaların gəlirlərini artırır. Nəticə etibarilə istehsal vasitələri sənayeyə cəlb olunur və tədarük istehlakçıların arzularına müvafiq olaraq artır. Başqa tərəfdən, əgər istehlakçılar ayrıca bir mal istəmirlərsə, onun qiyməti aşağı düşməyə başlayır, istehsalçılar zərərə düşür və istehsal vasitələri sənayeni tərk edir.

2-Cİ FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 39

Şəkil 2.

Elə buna görə də qiymət sistemi istehlakçıların arzulannı ifadə edir (gəlirin mövcud qaydada bölüşdürülməsi şərtilə) və buna uyğun olaraq hər hansı bir qrupa məxsus olan istehsal resurslarını təyin edib yerləşdirir (şəkil 2). Əməkdə heç bir istiqamətləndirmə yoxdur; insanlar özlərinin seçdikləri hər hansı bir yerdə İşləməkdə sərbəstdİrlər. Müsbət nəticə sadəcə olaraq xüsusi mənfəətin həcmində özünü göstərir. Daha sonra, faktorların əldə etdiyi gəlirlər istehsal olunmuş malların kim tərəfindən eldə olunması qərarını qəbul edir, bu cür əldə olunmuş qazanclar onların öz sahibləri tərəfindən bazarda məsrəf olunur. Bu minvalla və həmçinin qeyri-adi bir kompüter kimi İnsanların müxtəlif mailara verdiyi üstünlükləri qeyd etməklə, həmin bü üstünlükləri malların İstehsalı üçün cavabdeh olan İnsanlara ötürməklə və vasitələri onların istehsalına yönəltməklə qiymət sistemi fəaliyyət göstərir. Əlavə baş verənlərsə hakim dairələrin iradəsindən kənar baş verir. Təəssüf ki, praktikada qiymət sistemi həm tam qənaətbəxş nəticələr vermir, həm də yuxarıda göstərildiyi kimi, tam rəvan işləyə bilmir.

Birincisi, həmin səbəblərdən biri məsrəflər zamanı yüksək pul çəkisinə malik olan istehlakçıların olmasıdır. Beləliklə, istehsal vasitələri kasıb təbəqələrin ehtiyacları istisna olmaqla, varlılar


üçün zinet eşyalannın istehsalına hesr oluna bilər. Ümumi sərvətlərin qeyri-bərabər bölgüsündən yaranan nəticələrin xüsusi müəssisə sistemindən yaranan nəticələrdən xeyli çox olduğunu nəzərə alsaq, onda axınncının istehsala, hətta belə bir qeyri- bərabərliyin yüksəlişə meylli olduğunu yadda saxlamalıyıq.

İkincisi, o qədər də nəzərə çarpmayan bir çox həyati əhəmiyyətli xidmətlər, yəni müdafiə, polis və ədliyyə sisteminə aid olan xidmətlər xüsusi müəssisələr tərəfindən həyata keçirilməzdi. Doğrudan da, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə dövlətin özü ən çox ehtiyac duyulan sahələrin təmin olunmasını, yəni təhsili, səhiyyəni, tibbi xidməti, xəstəliyə qarşı sığortanı, istehsalatda baş verən bədbəxt hadisələri, işsizliyi və s. öz təminatı altına alır.

Üçüncüsü, rəqabətin özü bəzi hallarda qeyri-səmərəliliyə gətirib çıxara bilər. Kiçik vahidlərin özünü genişmiqyaslı istehsalın özünəməxsus üstünlüklərinin təmin olunması üçün nəzərdə tutulan olduqca vacib elaqelendinnə zamanı saxlamaq olar. Rəqabətli reklam fəaliyyəti resursların israf olunmasına səbəb ola bilər. Rəqiblərin planlarına qarşı qeyri-müəyyənlik təkrar investisiya qoyuluşlarına səbəb ola bilər.

Bütün yuxanda göstərilən qüsurlar dövlətin nə istehsal etmək qərarını verdiyi hallarda aradan qaldırıla bilər. Çoxlu mənzillər və dəbdəbəli saraylar tikilir, qıncı təyyarələr istehsal olunur, o cümlədən keqelbanlar inşa edilir, rəqabət israfları baş vermir.

Dördüncüsü, praktikada kapitalizm əlverişli bir sistem kimi asılı olduğu rəqabət maneələrini dəf etməyə borcludur. Sahibkar fəaliyyət göstərdiyi ərazidə əməyin müəyyən bir növünün yeganə alıcısına çevrilə bilər. Əgər belə olarsa, o. çoxsaylı müstəqil və qeyri-mütəşəkkil fəhlələrə maaş dərəcələrini təyin edərkən çox ciddi bir mövqedə dayana bilir. Ona görə də dövlət fəhlələri müdafiə etməlidir. Oxşar vəziyyət satış sahəsində de mövcuddur, rəqiblər sıxışdırılıb çıxarıldığı üçün burada yalnız bir satıcı ola bilər. Bu, alıcının mövqeyini zəiflədə bilər, çünki o, istədiyi malı başqa yerdən ala bilmir. Sonrakı fəsillərdə inhisar daha geniş izah edildiyindən yalnız qeyd etməliyik ki, müvəffəqiyyətsizliyə uğradıqda və ya təchizat məhdudiyyəti olduqda onlar cəmiyyətə ziyan vurur. Əlbəttə ki, mərkəzi planlaşdırma sistemi yaradan dövlət özü bir inhisar təşkil edir, lakin bundan əsas məqsəd xalqın maraqlarına əks çıxmamaqdır.

Beşincisi, praktikada qiymət sistemi mexanizmi hamar işləməyə bilər, çünki qiymət dəyişikliklərinə reaksiyada istehsal faktorlannın hərəkətinə maneələr var (16-cı fəslə bax). Bunun

2-Cl FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 41

nəticəsi kimi, təchizat tələbatdakı dəyişikliklərə asanlıqla və qısa müddətdə uyğunlaşmır.

Altıncısı, şəxsi gəlir motivi həmişə ictimai sərvət artımını təmin etmir. Fabrik tikməyə hazırlaşan sahibkar fabrikin sobasından ətraf həyətlərə çirkab axmasını nəzərə almır. Bunun həmin sahibkara heç bİr ziyanı yoxdur, lakin ətrafda yaşayanlar bundan ziyan çəkir. Başqa tərəfdən, fərdi sahibkar bəzi “sosial faydalar” da əldə edə bilər ki, bəlkə də o bunu əvvəlcədən hesablamamışdır. Sahibkar sərnişin təyyarəsi istehsal etməyi planlaşdırırsa, o, ən azı gediş qiymətlərinin istehsal xərclərini ödəyib-ödəmeyəcəyini əvvəlcədən götür-qoy edİr. Təyyarə istehsalı prosesində qazanacağı təcrübəni isə hesaba almır. Mərkəzi planiaşdırmada isə dövlət istehsalı planlaşdırarkən sosial xərcləri və sosial gdirləri nəzərə alır.

Sonuncu ve ən əhəmiyyətlisi budur ki, istehsalçıların özlərinin nə istehsal etmək lazım olduğunu qəraıiaşdırdıqlan fərdi istehsalda ticarət agentləri müəyyən dövr üçün İşsiz qata bilərlər, yalnız ona görə ki, istehsalçılar istehsaldan gələn gəlirin aşağı olduğunu güman edirlər. Mərkəzləşmiş planiaşdırmada hansı tələbatların ödənilməsinə ehtiyac olmasına qərar verən şəxslər birbaşa lazım olan məhsul və ya xidmətlə məşğul olan şəxslərdir. Bu səbəbdən də bütün istehsal agentləri işlə təmin olunurlar.

Fərdi istehsal sisteminin üstünlükləri mərkəzi planlaşdırma sisteminin çatışmazlıqları ilə sıx şəkildə uzlaşır və ya əksinə. Lakin mərkəzi planlaşdırma sisteminin bir çatışmayan tərəfi də var. Əgər fərdlər dövlətə onlar üçün nə istehsal etməyi qərarlaşdırmaq, bütün istehsal faktorlarına yiyələnmək, iş qüvvəsini idarə etmək ixtiyarı verirsə, dövlət öz iqtisadi hakimiyyətinə siyasi nüfuz da əlavə edərək diktatorluq yarada bilər. Onda dövlət fərdlər üçün deyil, fərdlər dövlət üçün çalışar. Beləliklə, kapitalist İqtisadtiyyatının mərkəzdən planlaşdırılan iqtisadiyyatdan (onun fövqəladə formalarından) üstün olub- olmaması barədə son qərar, doğrudan da, “sən diktatura hökm sürən bir ölkədə yaşamaq istəyirsən və ya ola bilsin ki, işsizliyin də olduğu, istehsalın düzgün qurulmadığı və sərvətin bərabər bölüşdürülmədiyi bir ölkədə sərbəst olaraq İş yeri seçmək istəyirsən” sualından asılı olur.

IV. BRİTANİYANIN QARIŞIQ İQTİSADİYYATI Özəl müəssisələrin inkişafı mexanizmindəki satışmazlıqlann əlavə

problem kimi işsizliyin artmasına gətirib çıxarması ikinci

42 GİRİŞ I NİSSƏ

fikirdir, çünki işsizlik həmin mexanizmdəki nöqsanlar nəticəsində yaranır.Yaxşıdır ki, bu gün belə çatışmazlıqların nə üçün baş verdiyi və onların aradan qaldırılması yollan haqda daha çox bilirik (26-cı fəslə bax).

Burada bütünlüklə tam özəl müəssisələri və ya tam mərkəz- ləşmiş planlaşdırma sistemi arasında seçim etmək olmaz. Əksinə, burada diktator olmaq yox, övladlarına kifayət qədər müstəqillik verən, lakin irəliyə baxaraq planlar qurub onların təhlükə ilə üzləşməmələrini təmin edən ağıllı ata rolunu oynamaq lazımdır.

Bu əsasla da Britaniyada qanşıq iqtisadiyyat hökm sürür, Britaniya iqtisadi sistemi bu mətodiarın faydalı olanını götürmək istəyi ilə hər iki metoddan istifadə edir. İstehsai əsasən fərdi təsərrüfatlar hesabına başa gəlir, İctimai sektor (mərkəzi və yerli hökumət və milli sənaye) ümumi məhsulun 30 faizini təşkii edir. Bununla belə, hətta şəxsi sektorda da müxtəlif dərəcədə tənzimləmələr olmalıdır.

Böyük Britaniya hökumətinin iqtisadi fəaliyyəti aşağıdakı məqsədlərdən irəli gələ bilər; (1) Fərdi təsərrüfatların istehsal edə bilmədiyi və ya fərqli istehsal etdikləri məhsulları, yaxud uyğun olaraq xidmətləri həyata

keçirmək (29-cu fəslə bax); Fərdi təsərrüfat resurslarından fərqli olaraq, hökumət resursları ilə daha effektiv şəkildə istehsal edilə bilən müəyyən məhsulların İstehsalını və ya xidmətləri öz üzərinə götürmək. Bu başlıq altında adətən milli sənaye nəzərdə tutulur, lakin yollara, kitabxanalara və yerli idarə orqanları tərəfindən nəzarət edilən digər sahələrə və məhsullara da aiddir; Sərvətin bölüşdürülməsində qeyri-bərabərliyi aradan qaldırmaq və:

a) hamı üçün minimum yaşayış standartı, b) hamı üçün bərabər şərait yaratmağı təmin etmək;

Fərdləri, alıcı və ya fəhlə olsun, inhisarlardan, güclü maraqlardan mühafizə etmək; Qiymət sisteminin, səmərəli işinə əngəl törədən ziddiyyətlərə yol verməmək; məsələn, işçi qüvvəsinin hərəkəti ilə bağlı; Çatışmazlıqların yaranması; məsələn, ev təminatında çətinliklər törətdikdə qiymət mexanizminə yenidən baxmaq; Sahibkarı nəzarətdə saxlamaq; Tam məşğulluğu təmin etmək üçün iqtisadiyyatı idarə etmək; Balanslaşdırılmış regional inkişaf əldə etmək;

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

(7)

(4) (9)


(10) Qiymətlərin dəyişməz səviyyəsini təmin etmək; (11) Tədiyə balansında tarazlığı saxlamaqla:

a) xarici valyuta ehtiyatlarını gücləndirmək və b) geri qalmış ölkələrə kömək;

(12) Milli istehsalın daimi inkişafını təmin etmək. Bu məqsədlərin bəziləri əlavə ola bilər. Xarici valyuta ehtiyatlarının

artması daim İnkişaf üçün zəmin yarada, fəaliyyət səviyyəsi yüksək olduqda, hərdənbir baş verə biləcək ödəniş kəsiri balansına dayaq ola bilər. Digər tərəfdən isə bəzi məqsədlər yalnız rəqabət yaratmaq üçün qoyula bilər. Beləliklə, iqtisadiyyat nə qədər əhalinin tam məşğulluğu üçün çalışsa, inflyasiya təhlükəsi o qədər arta bilər.

Siyasi baxımdan bəzi adamlar hökumət nəzarətinə daha çox, bəziləri isə daha az nəzarətin olmasına üstünlük vəririər. Biz bu məsələyə bitərəf yanaşmağa çalışacağıq, Biz, sadəcə, İzah etməyə çalışacağıq ki, qiymət mexanizmi necə işləyir, harada çatışmazlıqlar yaranır və hökumət bu çatışmazlıqları aradan qaldırmaq və ya azaltmaq üçün nə edə bilər. Çox tez-tez inkişaf prosesində hökumətin müəyyən bir sahədə fəaliyyətini müzakirə etməyə çalışırıq. Burada isə hökumət siyasətini detalları ilə, yəni qiymət sistemi, milliləşdirmə, sənayenin yerləşdirilməsi, inhisara nəzarət, beynəlxalq ticarətin idarə olunması, işsizliyin aradan qaldırılması və valyuta məzənnəsinin stabil saxlanılması sahələrində gördüyü işləri müzakirə edəcəyik.

V. MİKRO VƏ MAKRO EKONOMİKS İqtisadi sistem

Geniş götürdükdə, iqtisadi sistem iki hissədən ibarətdir: (1) Firmalar - nə istehsal etməyi və istehsal resurslarını

müəyyənləşdirən fərdi istehsalçıdan tutmuş hökumətə qədər biznes qurumları (şəkil 3);

(2) Ev təsərrüfatları - istehlakçılar, xidmətlərdən istifadə edənlər və məhsul resurslan təchizatçıları.

Mikroekonomiks Qiymət sistemi

(1) hansısa bir məhsulun təchizatı və ya xidmətin tələbata nə qədər uyğun gəlməsindən;

(2) hansısa bir istehsal faktoruna olan tələbatın təchizata uyğunluğundan asılıdır.


Ş»kil 3. İqtisadi sistamda mshsul va istehsal resurslan axını

Göründüyü kimi, tələbatın təchizatla əlaqəsinin əsası müxtəlif məhsul və bazar faktoıiarıyla qiymətin yaranması ilə bağlıdır. Bütün qiymətlər nisbidir. İqtisadi sistemdə hər hansı bir qiymətdə dəyişiklik bütün bazarlara, məhsul və ticarət agentlərinə birbaşa və ya dolayısı ilə təsir edir.

Şakil 4. Bazar qiymətləri vasitəsilə məhsul və resurslann ayrılması

Şəkil 4-də şəkil 3-də verilmiş müxtəlif məhsul və faktor bölgüsü daha geniş göstərilir. Şəkil 4>də tələbat və təchizat təhlilləri ilə verilmiş inkişaf kitabın birinci hissəsinin əsas məğzini təşkil edir. Bu, daha geniş mənada fərdi bazarların - iqtisadiyyatın kiçik hissəsini əhatə edir və adətən mikroekonomiks (mikroiqtisadiyyat) adlanır (“mikro” yunan sözü olub “kiçik” mənasını bildirir).

2-ci FƏSİL RESURSL^IN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 45

Makroekonomiks Əgər biz iqtisadiyyatı 20-ci əsrin əvvəlləri öyrənsəydik, yenə də

tədqiqatların miqyasını - qiymət sistemi mexanizmi vasitəsilə məhsul və xidmətlərin istifadəsinin bölüşdürülməsini əhatə etmiş olardı. Lakin o da mümkündür ki, qiymət sistemi başqa bir probiem yaradaraq bəzi İstehsaiçilan işsiz qoysun. Klassik iqtisadçılar bunun əksini iddia edirlər. Onlar fikidəşirlər ki, işsiz istehsalçılar arasında yarana biləcək rəqabət qiymətlərin düşməsinə və nəticədə İstehsalçıların işlə təminatına gətirib çıxarar.

19-cu əsrin sonu və 20-ci əsr bu iqtisadçılara işsizlik probleminin həilinin bu vasitə ilə mümkün olmadığını sübut etdi. Hətta kütləvi işlə təminatın zirvəyə çatdığı 1937-ci ildə belə 1,5 milyon fəhlə (işləyən əhalinin 11,3 faizi) işsiz idi.

Lord Keynes pul gəliri sxemi ilə bunun səbəbini işıqlandırmağa çalışıb. Fəaliyyət səviyyəsini analiz etmək üçün əmtəə və xidmət mübadiləsi nəticəsində həyata keçən pul ödənişləri diaqramı lazım gəlir (şəkil 5).

Əmtəə və xidmət dövriyyəsini bütövlükdə əhatə etmək makro- ekonomiksə aiddir (yunan dilində “makro” “böyük” mənasını verir). 5-ci şəkil kitabın ikinci hissəsində verilmiş mövzuların, demək olar ki, modelini göstərir. Mikroekonomiksin makroeko- nomiksdən əvvəl verilmə səbəbi isə ilkin başlayanların daha yaxşı anlamalarına kömək etməkdir.

II Hissə NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ

FƏSİL 3

AZAD BAZARDA QİYMƏT

NECƏ FORMALAŞIR

I. DƏYƏR VƏ QİYMƏT Biz istehsalla məşğul olmaq istədikdə belə bir sual yaranır nə

istehsal etməyi necə müəyyənləşdirməli? Təkcə tələbat sözü heç nə demir, 1-cİ fəsildə veıildiyi kimi, insan tələbatı daimidir. Tələb iqtisadiyyatda □ zaman əhəmiyyətlidir ki, istehlakçı tələbim ödəmək üçün Özü də nə İləsə kifayətlənməli olur. Tələb müxtəlif olduğuna görə istehlakçıların onu ödəmək üçün sərf etdikləri vəsaitin məbləği də fərqlidir. Başqa sözlə, müxtəlif əmtəələrin qiyməti də müxtəlifdir. Dəyər 'iimkanlaşdırılmış xərclər^' prinsipi ilə ölçülür. Məsələn, əgər xanım A. 5 saat işləyərək aldığı pula şlyapa almaq istəyirsə, onun üçün şlyapa 5 saat istirahətdən daha dəyərlidür. Dəyər bir əmtəə və ya xidmətin digər məhsulla mübadiləsi dərəcəsini göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, dəyəri olan əmtəə tələbi Ödəmək qabiliyyətində olmalıdır, tələbi ödəyən əmtəənin dəyərli olub-olmaması elə də əhəmiyyəti deyil. Məsələn, hava tələbi ödəyir, lakin bəzi hallarda ona olan tələbat elə çoxalır ki, onu başqa nə iləsə mübadilə etmək mümkün olmur. Çünki iqtisadiyyatda onun əvəzini verə biləcək bir dəyər yoxdur.

Müasir iqtisadiyyatda çox nadir hallarda bir məhsul digərinin əvəzində istifadə edilir. Biz adətən orta vahid götürürük və bu orta mübadilə vahidi rolunu pul icra edir. Məhsulların dəyəri pul nisbəti ilə ifadə edilir. Başqa sözlə, biz əmtəələrə və məhsullara qiymət qoyuruq. Standart pul vahidi şərtilə qiymət əmtəənin dəyəri kimi müəyyənləşdirilə bilər. Qiymətləri müqayisə etməklə müxtəlif əmtəələrin mübadilə dərəcəsini müqayisə edə bilərik.

Təklif şərtlərinin dəyişmədiyi təqdirdə nisbi qiymət dəyişiklikləri bu əmtəələrin əhəmiyyətində nisbi dəyişikliklər olması ilə bağlıdır. Beləliklə, qiymət dəyişikliyi istehlakçı tələbində dəyişiklik

3-cü FƏSİL AZAD BAZARDA QİYMƏT NECƏ FORMALAŞIR 47

olduğuna bir işarə, siqnal rofu oynaya bilər. Belə siqnalların yaranma mexanizmi öyrənilməlidir. Mübadilə yolu ilə dəyərlərin yaradıldığı "bazarlara" nəzər yetirək.

II. BAZARLAR Tərif

"Bu öküz üçün mənə 350 £ təklif ediblər. Əlbəttə ki, siz bu qiymətdən artıq təklif etmək niyyətindəsiniz. Daha heç bir təklif yoxdurmu? 350 £. Sonuncu dəfə yenə soruşaq: 350 £-dən artıq verən varmı? Oldu, 350 £-qə razılaşdıq”. Çəkic aşağı enir. “350 £- qə bu cənaba satılır”.

Bu, yerli mal-qara bazarıdır. Auksionda öküzlərin satışı keçirilir, ətrafda isə qonşu kəndlərdən alıcı və ya satıcılar var. Qiyməti bazar müəyyənləşdirir. İqtisadçı üçün yalnız mübadilə dəyəri əhəmiyyətlidir. Öküz satan fermer fikirləşə bilər ki, onun öküzü üçün 350 £-dən çox ödənməli idi. Ola bilsin ki, bu, fermerin oğlunun bəslədiyi İlk öküzdür, lakin belə sentimental dəyər iqtisadçı üçün çox az maraqlıdır.

Əlbəttə ki, qiymətlər həmişə bu yerli auksionda olduğu kimi, bazarda müəyyənləşmir, Auksion adətən potensial alıcılann daha çox toplaşdığı yerlərdə keçirilir, satıcı isə bazara çox tez-tez gəlmir və satacağı məhsulları qısa müddətdə realizə etmək istəyir. Əgər, məsələn, ev və ya istifadə edilmiş avtomobil satışı bazarında az alıcı və ya satıcı varsa, son qiymət "danışıq” yolu ilə əldə edilir, satıcı satışa çıxarılanı doğrudan da almaq niyyətində olan alıcı ilə şəxsən görüşüb razılığa gəlir.

Məhsullara ardıcıl və daim tələbat olduğu hallarda isə onların auksiona çıxarılması və ya danışıq yolu ilə satılması çox vaxt aparır. Müxtəlif məhsullara, ərzaq, geyim, ev əşyaları və ya maşınlara mağaza sahibi tərəfindən müəyyən qiymətlər qoyulur. Amma bu o demək deyil ki, alıcılar qiymətə təsir etmir. Əgər qiymət çox yüksəkdirsə, həmin əmtəə satılmayacaq, əgər çox aşağıdırsa, mağaza sahibi zərərlə işləyəcək. Sonda qiymət müəyyənləşdirərkən bu faktlar nəzərə alınır.

Bazarın hansısa xüsusi bir yerdə fəaliyyət göstərməli olduğu iddia edilə bilməz. İstifadə edilmiş avtomobillər adətən qəzet elanları vasitəsilə alınıb satılır. İstifadə edilmiş mebel hansısa bir mağazanın vitrininə vurulmuş reklam lövhəsi vasitəsilə satıla bilər. Əlavə olaraq nəqliyyatda, başqa ictimai yerlərdə və satış

48 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ II Hissə

yerlərində nümunelər, reklam və s. verilməsi satış arenasının genişləndiyini sübut edir.

Ona görə də yalnız bazarda məhsulların alınıb satıldığını iddia etmək olmaz. Alıcıların və ya satıcılann yığışdığı təşkilat formal və ya qeyri-formal ola bitər. İqtisadçı üçün bazar müəyyən bir əmtəə üçün qiymətin müəyyənləşdirilməsi nöqteyi-nəzərindən maraqlıdır. Bazarı, sadəcə olaraq, əmtəənin qiymətinə təsir edən bütün alıcı və satıcıların görüşdüyü yer kimi qəbul etmək olar.

Dünya bazarian Bu gün müasir nəqliyyat o qədər geniş və sürətlidir kİ, çox əmtəələri

dünya bazarına çıxarmaq mümkündür, nəticədə də dünyanın hansısa bir ölkəsində hansısa əmtəənin qiymətindəki dəyişiklik o biri ölkələrdə də eyni əmtəənin qiymətinə təsir edir. Belə məhsullara un, buğda, dondurulmuş ət, yağ, yun, pambıq, minerallar, rezin, sink, uran və s. daxildir. Əmtəənin belə geniş bazar qazanması hansı gərəkli faktorlarla bağlıdır?

Əwəla, bu əmtəə üçün geniş tələbat olmalıdır. Gündəlik tələbat mallan (məsələn, un, dondurulmuş ət, yun, pambıq) bu tələbə cavab verir. Yalnız yerli tələbata cavab verən mallar, milli geyim, az istifadə edilən dillərə tərcümə ediimiş kitablar, suvenirlər, üzərində yerli təbiət mənzərələri olan poç^ markalan, yerli zövqə uyğun ərzaq məhsulları bu qəbildəndir və geniş tələbata cavab vermir.

İkincisi, əmtəələrin neqliyyatia daşınma mümkünlüyü nəzərə alınır. Torpağı və ya binaları daşımaq, demek olar ki, mümkün deyil. Alıcı istehsalçıdan fərdi xidmət tələb edə bilər, ancaq belə bir xidməti həyata keçirmək məsafə baxımından məhduddur. Xüsusilə də işçi qüvvəsinin, hətta cəlbedici maaş olsa belə, bir yerdən digər yerə kütləvi axını mümkün deyil (16-cı fəslə bax). Həmçinin ölkələr arasında heyata keçirilən gömrük siyasəti öikeye müəyyən məhsullann gətirilməsinin qarşısını ala bilər. Hazırda Birləşmiş Krallıqdan valyuta çıxarılması qadağandır.

Üçüncüsü, nəqliyyat xərcləri məhsulların idxalı və ya ixracı üçün manee törədən səbəb sayıla bilməz, çünki həmin xərclər əmtəənin ümumi dəyərinin cüzi bir hissəsini təşkil edir. Məsələn, kərpicin satış bazarı çox kiçik, almazın satış dairəsi isə, demək olar, dünyanı əhatə edir. Həmçinin, un və ya yağ kömürə nisbətən ucuzdur, çünki onlann daşınması da asandır.


Sonuncu olaraq qeyd edək ki, məhsulların saxlanılma müddəti var. Tez xarab olan məhsullar - süd, çörək, qaymaq, çiyələk və s. uzaq məsafələrə göndərilə bilməz. Hazırda isə müasir texnika (dondurmaq, konservləşdirmək) və hava yükdaşıma nəqliyyatının inkişafı artıq satış bazannı genişləndirir.

Xalis v& qeyri-xalis bazarlar Əgər hər hansı bazarda müəyyən bir malın qiyməti artırsa, bu,

bazarın digər tərəfində eyni malın qiymətinə təsir edr. Nəticədə bazarda bu malın qiyməti bərabərləşir. Qiymət fərqlərinin teziiklə öz əksini tapdığı bazar xaiis bazardır. Qeyd: Bu, heç də "xalis rəqabət” demək deyil (11-ci fəslə bax).

Bazann xalis olması üçün müəyyən şərtlər yerinə yetirilməlidir. Əwəla, alıcılar və satıcılar qiymətlərdən xəbərdar olmalıdırlar. Rabitənin, xüsusilə də telefon əlaqəsinin inkişafı bunu asanlaşdırır. İkincisi, həm alıcı, həm də satıcılar öz işlərini yalnız qiymətlərə əsasən qurmalıdır. Təbii ki, istər alıcılar, istərsə də satıcılar bir səbəb olmadan nə isə almaq və ya satmaq istəməzlər.

Məsələn, əgər bir satıcı öz məhsulunun qiymətini artırırsa, onun müştəriləri növbəti dəfə həmin məhsulu ucuz satandan alacaqlar. Uyğun olaraq, əgər qiymətləri aşağı salarsa, bazarın başqa tərəfindəki qiymətlərdən xəbər tutunca başına o qədər alıcı yığılar ki, malı teziiklə satıb qurtarar. Xalis bazar nümunələri kimi Hatton Gardenln qiymətli daşlar bazan, istehsal bazarlarını və London Fond Birjasını göstərə bilərik. Bu bazarlarda iki əsas şərt yerinə yetirilir. Satıcılar və alıcılar peşəkar dilerlər olduğundan qiymətləri diqqətlə öyrənərək alqı-satqı vasitəsilə qazanc əldə edirlər. Ona görə də onlar üçün bazarın hər hansı tərəfində qiymət dəyişilməsindən xəbər tutmaq çox vacibdir, onların apardıqlan əməliyyatlar nəticəsində isə qiymətdəki fərqlər dərhal aradan götürülür.

Lakin adətən bu şərtlər başqa bazarlarda öz əksini tapmır. Alıcı və satıcıların qiymətlər barədə nə mükəmməl bilikləri var, nə də o qiymətlər əsasında fəaliyyət göstərə bilirlər. Adi evdar qadın hər gün aldığı eyni məhsulların qiymətini müqayisə etmək üçün həmişə bir bazardan digərinə getməyə vaxt tapa bilməz, lakin hərdənbir bahalı nə isə almaq istədikdə, o, qiymətlərə daha diqqətlə yanaşır. Eyni vəziyyət mağaza sahiblərinə də aiddir. Satdıqları hər bir məhsulun başqa mağazalarda neçəyə

&0 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ n Hissə

satıldığından hər dəfə xəbərdar ola bilmirlər. Bundan əlavə, alıcılar qiymətdən başqa məhsulu kimdən aldıqlarının da fərqinə varırlar. Alıcı müəyyən münasibətlərdən asılı olaraq eyni məhsulu bir satıcının digərindən baha satmasına baxmayaraq, həmin satıcının göstərdiyi xidmətə görə baha qiymətlə ala bilər. Bu, artıq şəxsi əlaqələrdən irəli gəlir və biznes vasitəsilə qurulmuş münasibətlərin əsasıdır. Həmçinin alıcı iki eyni cür qablaşdınimış məhsullardan yalnız birinə üstünlük verə bilər. Eyni məhsulu digərlərindən bir qədər fərqli istehsal etmək istehsal fərqi adlanır və bu gün apanlan reklamın yarısı əhalini məhz həmin məhsulların üstün olduğuna inandırmağa həsr olunub. Belə reklam bazara az mükəmməllik verir və daha yaxşı olardı ki, bu, sadəcə olaraq əhalini məlumatlandırmağa xidmət etsin. Onda bazar daha genişlənər, daha çox xalislik qazanardı. Peşəkar biznesmenlərin olması ile de bazarın xalisliyi artır. Eyni məhsul üçün müxtəlif qiymətlərin mövcud olduğu bazar qeyri-xalisdir. Buna adətən pərakəndə satış bazarlarında rast gəlinir.

Təşkilatlı istehsal bazarlan Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, müəyyən məhsuliann satış bazarı çox

genişdir, çünki onların nəqliyyat xərci ilə müqayisədə qiymətləri çox bahadır və uzun müddət xarab olmurlar. Bundan əlavə, bu məhsullara ümumi və daimi tələbat var, çünki onların bəziləri geniş istifadə edilən mallar üçün xammaldır və ya əsas ərzaq məhsullarıdır. Belə məhsullara beynəlxalq bazarda geniş tələbat var. Növbəti məsələlərdə bu mövzudan bəhs edəcəyik.

İngiltərənin xarici ticarəti 13-cü əsrdə yun xammalı ixracı ilə başlayıb və bu, hökumət konsessiyası ilə təşkil edilmiş şirkətlərin inkişafı ilə daha da genişlənib. Bu şirkətlər Londonda yerləşmişdi və tacirlər həmin şirkətlərin gəmilərdə xarici ölkələrdən gətirdikləri məhsulları alıb-satmaq üçün buraya yığışırdılar. Bu ticarət Londonda daha da genişləndi və daimi şəkil aldı, çünki dünyanın müxtəlif yerlərindən və müxtəlif zamanlarda bura əmtəələr gətirilirdi. Bu, təbii idi, ona görə de eyni alıcı və satıcılar müntəzəm şəkildə görüşə, bizneslə məşğul ola ve məlumat mübadiləsi apara bitirdilər.

Sənaye inqilabı ardıcıl beynəlxalq ticarətin inkişafında böyük dəyişiklik yaratdı. Birləşmiş Krallıq dünyanın ən böyük ixrac və idxat ölkəsinə çevrildi.


Ən əsas liman və kommersiya şəhəri rolu oynayan London təkcə ölkə əhalisi üçün laztm olan məhsulları idxal etmirdi, hənriçinin Britaniya gəmiləri dünya ticarətində əsas nəqliyyat vasitəsinə çevrilmişdi. Çay, qənd, dəri, yun və başqa məhsullar müxtəlif ölkələrə, əsasən də Qərbi Avropa ölkələrinə daşmırdı. Beləliklə, təşfdlath bazarlar inkişaf edirdi. Bu bazarlar digərlərindən onunla fərqlənir kİ, alış-veriş möhtəşəm binalarda aparılır, biznes razılaşdırılmış qaydalar və konvensiyalara əsasən təşkil edilir və yalnız xüsusi adamlara əməliyyatlar aparmağa icazə verilirdi. Hətta kənar adamlann müşahidə etməsinə belə yol verilmirdi. Bunlar bazarlann yüksək inkişaf etmiş formalarıdır və bu gün Londonda yun. çay, kofe, xəz, taxıl, metal, mis, sink və s. üçün birjalar, auksionlar fəaliyyət göstərir. Belə təşkil edilmiş bazarlar yalnız LıVerpoo/da deyil. Liverpoolun taxıl və pambıq birjalan London birjalan qədər əhəmiyyətlidir, həmçinin Birləşmiş Ştatlarda buğda, pambıq, Avstraliyada və Yeni Zelandiyada yun birjalan fəaliyyət göstərir. Gəmiçiliyin inkişafı ilə əlaqədar əvvəllər Londondan keçən ticarət gəmiləri sonradan məhsulu istehsal edən ölkədən birbaşa idxal edən ölkəyə daşımağa başladılar. Hətta belə bir şəraitdə də əksər məhsulların, habelə qənd, metal, taxıl məhsullarının alışı və satışı (məhsulların birbaşa idxal edən ölkələrə aparılmasına baxmayaraq) Londonda apaniıb. Biznes üçün maklerlərə ödənilən məbləğ Britaniyanın görünməyi ixrac maliarmm bir hissəsini təşkil edirĞ31-ci fəslə bax).

Geniş menada təşkilatlı bazarlar üç əsas funksiyanı yerinə yetirir. Birincisi, bu bazarlar istehsalçılara və topdansatışla məşğul olanlara istədikləri məhsulu asan, tez və rəqabət şəraitində almaq imkanı verir. Bu onunia əldə edilib ki. müəyyən məhsul haqqında tam məlumatı olan ekspert alıcı və satıcılar müəyyən razılaşma eldə etmək üçün görüşürlər. Bu halda qiymət tələb və teklifdəki hər hansı dəyişikliyə dərhal reaksiya verir. Bunlar xalis bazarlardır.

İkincisi, belə bazarlar qiymətlərin dəyişməsinin təsir edə biləcəyi ticarətçiləri ağır itkilər verməkdən qoruyur. Belə istehsalçılar, məsələn, kauçuk və ya ağ dəmir istehsal edənlər öz məhsullarını bazara çıxarmazdan əwəl həmin məhsula nə qədər qiymət qoyula biləcəyini əvvəlcədən bilmək istəyirlər. Başqa tərəfdən, pambıq əyiricisi xammal qiymətlərinin qalxdığı təqdirdə öz marağını qorumağa məcburdur. Bu, bir növ, füqers bazarındakı heciriəmə vasitəsilə əldə edilir.

52 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ II HİSSƏ

Məhsulun bu gün alınıb bu gün də yerinə çatdırılmasını nəzərdə tutan razılaşma nağd razılaşma, danışılan qiymət isə nağd qiymət adlanır. Çox məhsullan bu gün alıb sonradan yerinə çatdırmaq mümkündür. Həmin məhsuliar həmin vaxtda anbarlarda olmaya bilər, lakin müqavilə bağlayan tərəf öz üzərinə məhsulları alıb razılaşdırılmış müddətdə alıcıya çatdırmaq Öhdəliyini götürür. Belə bir raalaşma müddətli müqavilə, qiymət isə müddətli (“fyuçə”) qiymət adlanır. Müəyyən müddətə təklif edilməli məhsul üçün müəyyən şərtlər yerinə yetirilməlidir: (a) məhsul müəyyən müddətə qədər saxlanılacaq, bunun üçün anbarlar olmalıdır; (b) məhsul asanlıqla yoxlanıla bilməlidir, müxtəlif ekspertlərin köməyi oimadan keçiriiən testiər eyni nəticə verməlidir; (c) belə alqı-satqı əməliyyatlan tez-tez keçirilirsə, bunun üçün peşəkar ditərlər təyin edilməlidir; (d) alınan mal qiymət dəyişikliyinə məruz qalan mal sırasında olmalıdır.

Fyuçə sövdələşmələri bağlanan zaman bazar əsasən broker və dilerlər arasında bölünür. Broker sifarişçinin arzusunu yerinə yetirməyə çalışırsa, diier öz ekspert biliyini İşə salıb gələcəkdə bu məhsulun qiymətinin nə qədər olacağını bilərək ondan qazanc əidə etməyə çalışandır. Qiymətlərin qalxmağa meyilti olduğunu hiss edən kimi, artan qiymət möhtəkiriəri adlanan bu adamlar qiymətləri götürdükdən sonra satmaq məqsədilə ambarları məhsullarla doldururlar. Başqa tərəfdən, qiymətlərin düşdüyünü güman edən aşağı qiymət spekulyantlan anbarlarında olan bütün məhsullan satır və bəzən bu məhsullar onun elində olmasa belə, sonradan ucuz alıb təklifi həyata keçirə bilmək ümidi ilə razılaşmalar bağlayırlar. Hər zaman diler alqı-satqı işində gələcək fəaliyyətini qurmaq üçün qiymətlərə əsaslanır. Beləliklə, pambığı yetişdirən tərəf istehsalın xərcini ödəyən qiymətlə məhsulunu satmaqla mümkün gəlir əldə edir və özünü qiymətlərin düşməsi riskindən sığortalaya bilir, lakin pambıq əyiricisi ipliyin qiymətinə əsaslana bilər və qiymət itkisindən özünü yalnız xammal pambıq almaqla xilas edə bilər. Hər ikisi qiymət dəyişikliyinə hazır olurlarsa, risk təhlükəsi qarşısında diler qalır.

Bununla diler təşkilatlı bazarların üç əsas funksiyasını həyata keçilir - tələb və təklifdəki dəyişikliklərə uyğun olaraq qiymət dəyişikliklərinin əlverişliliyinin qayğısına qalır.

Təklifin artımının qiymətlərin düşməsinə səbəb olduğu vaxtda diler öz anbartannı doldurmaq üçün öz tələbim də ümumi tələbata

3-CÜ FƏSİL AZAD BAZARDA QİYMƏT NECƏ FORMALAŞIR 53

əlave edir, bu səbəbdən də qiymətlər yüksək olaraq qalır. Digər tərəfdən, hansısa məhsulun təklifi aşağı düşürsə, o öz anbarlannı boşaltmağa başlayır və həmin məhsul üçün qiymətlərin hədsiz qalxmamasım təmin edir. Bu baxımdan dilər haradasa topdansatış ticarətçisinin funksiyasını yerinə yetirir (8-ci fəslə bax). Çətinlik ondadır ki, qiymət üzərində möhtəkirlik qiymətə təsir edən reai faktorlara dominantlıq edərək qiymətin müxtəlif tərəfə kəskin dəyişməsinə səbəb ola bilər.

III. QİYMƏTİ MÜƏYYƏNLƏŞDİRƏN FAKTORLAR T&t&b və təklif

“Bu heyvan çox ucuz qiymətə idi" - auksionerin çəkici enən kimi Dan Archer qeyd etdi. “Bu, heç də təəccüblü deyil" - Fred Barett bildirdi. “Bu qış çox uzun çəkdi. Bİz indi aprel ayının ortasındayıq, hələ ot çıxmayıb. Saman da tezliklə qəhətə çıxacaq. Bu heyvanları bazara çıxaranlar əsasən onları vaxtından əvvəl satmağa məcbur olan heyvandarlardır. Bu əraadə qoca Giles yeganə fermer oldu ki, əlavə heyvanlar almaq riskinə girdi. Neçə illərdir ki, belə heyvanların 350 £-ə satıldığı olmamışdı”.

Fred Barettin müşahidələrindən nə öyrənmək olar? Öküzün 350 £-ə satılması auksionda son təkliflə təyin edilən qiymət deyil. Qiymətlərin aşağı olmasını təmin edən əsas faktorlar alıcı fermerlərin azlığı və satışa gətirilən heyvanlann çoxluğu olub. Qısaca olaraq, qiymət tələb və təklif faktorlarının qarşılıqlı əlaqəsi ilə müəyyənləşib. Deyilənlərə növbə ilə nəzər salaq.

İlkin fərziyyələr Deyək ki, təsəvvür etdiyimiz yumurta bazarında bu faktorlann təhlil

edilməsi tapşırığını yerinə yetirməliyik. Bu araşdırmanı asanlaşdırmaq üçün təsəvvür edək ki;

(a) Yumurtaların yoxlanılması - bütün yumurtalar ölçü və keyfiyyətdə, demək olar kİ, eynidir;

(b) Bazar daxilində nəqliyyat xərcləri yoxdur; (c) Bazarda alıcı və satıcıların çoxluğu kəskin rəqabətin olmasına

imkan verir; (d) Xalis bazarda qiymət fərqləri tez bir zamanda

müəyyənləşdirilir, çünki alıcı və satıcılar ı) bazarın digər tərəfindəki qiymət və şərtlərdən tam xəbərdardırlar, və ıı) yalnız qiymətə əsasən fəaliyyət gösterirlər;

54 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ n HİSSƏ

(e) Bazar faktoıiannin azad əməliyyatına hökumət siyasəti təsir göstərmir, məsələn, qiymət nəzarəti, təklifin nizamlanması və s.

IV. TƏLƏB İqtisadiyyatda tələb nəyəsə nail olmaq istəyi və həmin məhsulu

almaq üçün müəyyən qiyməti ödəyə bilmək bacanğının olmasıdır. Başqa sözlə, bu, təkcə arzu və ya istək dəyil, pula arxalanan effektiv tələbatdır. Bu, müəyyən vaxt ərzində və verilmiş müəyyən məbləğlə alıcıların hansı məhsuldan nə qədər almaq istəyində olmalarını təyin edir.

Tələbə təsir edən faktorları iki yerə ayırmaq olar: 1) qiymət; 2) tələb şərtləri

(1) Qiymət, tələb şərtləri dəyişməz qalır. Qiymət aşağı olduqda adətən istehlakçı bir məhsuldan daha artıq

almaq istəyir. Bunun səbəbi f^il 5-də izah edilir. Hazırda isə biz gündəlik müşahidələrimizə əsaslanaraq bunu təsdiq edə bilərik. Anbarlarını qış paltarlarından azad etmək istəyən mağazalar çox vaxt "qış endirimi” elan edirlər və çox qadınlar xəz və yun paltarlar almaq üçün rəqabətə girir.

Ən adi əmtəədən götürsək, müxtəlif qiymətlərdə alıcının neçə yumurta almaq istəyini müşahidə ədə bilərik. Əgər yumurta bahadırsa, istehlakçı mümkün qədər onu başqa məhsullarla əvəz etməyə çalışacaq. Əgər ucuzdursa, əhali hətta ondan duza qoyulmuş şəkildə də istifadə etməyə çalışacaq. Bütün istehləkçılann müxtəlif qiymətlərlə müxtəlif zaman müddətində yumurtaya olan tələbim öyrənməklə bazar tələbi cədvəli yaratmaq olar. Deyək ki. bu cədvəl aşağıdakı kimidir;

1977-ci II yanvann son həftəsi üçün tələbat Qiymət Tələb olunan yumurta (hər yumurta (min)

penni ilə) 6 3 5 9 4 15 3 20 2 25 1 35

3 cü FƏSİL AZAD BAZARDA QİYMƏT NECƏ FORMALAŞIR 55

Qeyd edilməlidir ki, bu cədvəl cari bazar qiymətini və faktiki olaraq nə qədər yumurta satıldığını əks etdirmir. Cədvəl yalnız “qiymətə uyğun tələb edilən kemiyyəf asılılığını göstərir. Cədvəl “əgər” şərtinə cavab verir.

Bu cədvəl şəkillə də göstərilə bilər (şəkil 6). Tələbi orta qiymətlərlə göstərsək. D tələb əyrisini alarıq. Şərti olaraq qiymət y simmetriyası və kəmiyyət x simmetriyası ilə ölçülür.

Şski) B. Təlsb edilon kəmiyyət və qiymət

{2) Tələb şərtləri Verilmiş qiymətdən asılı olmayaraq, evdar qadının daha çox və ya

az yumurta almaq tələbatı var. Başqa sözlə, qiymət cədvəli yenidən işlənir.

Təsəvvür edək ki, məsələn, fermerlər bir yerdə yumurta ilə hazırlanmış yeməkləri təsvir edən reklam kampaniyası aparmaq niyyətindədirlər. Artıq müxtəlif qiymətlərdə yumurtalara ehtiyac duyulur. Bu, tələb cədvəlini aşağıdakı şəkildə dəyişir;

Qiymət (hər yumurta penni ilə) 6 5 4 3 2 1

Tələb olunan yumurtalar (min)

12 20 25 30 37 49


Yenidən işlənmiş bu tələb cədvəlini şəklə daxil etsək, əvvəlki əyrinin yanında Dı əyrisi alanq. Əgər şərtlər dəyişilsəydi, bütün qiymətlərdə tələb azalar, yeni tələb əyrisi əvvəlki əyrinin sol tərəfində olardı.

Həm qiymət, həm də tələb şərtlərinin kəmiyyətə təsiri şəkildə göstərilir. Qiymət tələb əyrisinin formasını müəyyənləşdirir - əyri aşağı tərəfdən sağa meyllidir. Tələb şərtləri simmetriyalar arasında əyrinin mövqeyini müəyyənləşdirir - tələbdə artım əynnin sağa və ya azalma əyrinin sola hərəkətini göstərir. Əmtəənin qiymətində dəyişikliklə nəticələnən tələb dəyişikliyi indən belə tələbin genişlənməsi və ya məhdudlaşması kimi veriləcək.Yeni tələb şərtləri ilə əlaqədar tələb dəyişikliyi tələbdə artım və ya azalma kimi təsvir ədiləcək.

Qısa vaxt ərzində tələb şərtləri aşağıdakı hallarda dəyişə bilər: (a) Dig&r maflann qiymatində dəyişiklik olarəa. Gəlir məhdud

olduğuna görə az qala bütün malları bir-birilə əvəz etməyə məcbur oluruq. Başqa malların qiymətləri düşürsə, nəzərdə tutulan mal nisbətən baha görünür və ona tələb də azalır. Digər məhsulların qiyməti qalxdıqda nəzərdə tutulan məhsul nisbətən ucuz görünür və ona tələb müəyyən qədər çoxalır. Əvəz edilə bilən məhsulların qiymətində dəyişiklik müəyyən bir məhsula tələbdə öz əksini tapır. Deyək ki, qızardılmış pomidor səhər yeməyi üçün yumurtanı əvəz edə bilər. Əgər pomidorun qiyməti düşərsə, evdar qadınlar daha çox pomidor almağa can atacaqlar. Beləliklə, baxmayaraq ki, yumurtanın qiyməti qalxmır, ona olan tələb istər-istəməz azalır.

Oxşar olaraq, əgər bir əmtəə əlavə və ya ehtiyat hissəsi rolu oynayırsa, digər əmtəənin qiymətinin dəyişməsi ona da təsir edir. Məsələn, avtomobilin qiymətinin aşağı düşməsi əhalinin çox avtomobil almasına və nəticədə təkər və benzin qiymətlərinin qalxmasına səbəb olacaq;

(b) Zövq və modanın dəyişməsi. Yumurta reklamı ona olan tələbi artıra bilər, yumurtanın infeksiya yaymaq qorxusu isə tələbi aşağı salar;

(c) Gələcək qiymət dəyişikliyi ümidləri və ya çatışmazlıq. Bir həftə sonra qiymətlərin qalxacağı qorxusu əhalidə yumurtanı çox almağa, evdə ehtiyat saxlamağa sövq edə bilər;


(d) Dövlət siyasəti. Alıcı tərəfindən yumurta üçün müəyyən vergi ödənilməsi tələbi azalda, bİr qədər qiymət güzəşti isə tələbi artıra bilər (fəsil 29-a bax);

Uzun müddət ərzində isə tələb şərtlərindəkl dəyişikliyin səbəbləri aşağıdaklar ola bilər;

(e) Real gəlirrlə dəyi^kSk. Əgər gəlirdə dəyişiklik olsa, istehlakçı daha çox yumurta alar və təbii ki, yumurtaya tələbat da yüksək olar. Başqa tərəfdən, maaş yüksək olarsa, istehlakçı səhər yeməyi üçün yumurta əvəzinə göbələk almaq istəyər və bu da yumurtaya tələbdə dəyişikliyə gətirməz (II hissənin II bölməsinə bax);

(f) Sərvət bölüşdürülməsində bərabərlik, ölkədə sərvət, ola bilsin, elə bölüşdürülər ki, bir neçə hədsiz varlı və kütləvi yoxsul ola bilər. Əgər belə şəraitdə yoxsullar yumurta ala biləcəklərini güman etmirlərsə, sərvətin bərabər bölüşdürülməsi şəraitində əhalidə yumurtaya tələbat daha çox artar;

(g) Əhalinin sayında dəyişiklik. Bazara gələn əlavə alıcılar tələbi artınrlar.

V. TƏKLİF İqtisadiyyatda təklif verilmiş müddətdə müəyyən qiymətlə müəyyən

məhsuldan salışa nə qədər təklif olunmasıdır. Tələbdə olduğu kimi, təklifdə də kəmiyyət 1) məhsulun qiymətindən və 2} təklif şərtlərindən asılıdır.

(1) Qiymət, təklif şərtləri dəyişməz qalır. Adətən çox məhsullar öz qiymətindən yuxarı təklif edilir. Bunun

səbəbi fəsil 12-də izah edilir. Lakin bir fermerin qiymət dəyişikliyinə reaksiyasına qısa nəzər salmaq bunun doğru otduğunu göstərir. Əgər yumurtanın qiyməti yüksəkdirsə, o özü üçün ondan çox az istifadə edərək, qalanını bazara göndərmək istəyəcək. Bundan əlavə, yüksək qiymətlərdə çox qazanc götürərək toyuqları daha yaxşı yemləməyə çalışacaq ki, çox yumurta versinlər. Bazar təklifini araşdırsaq, görərik ki, yumurta üçün yüksək qiymətlər digər fermeıiəri də yumurta istehsalına cəlb edəcək.

Buradan yumurta üçün bazar təklifi cədvəli hazırlamaq olar. Bu cədvəl müxtəlif qiymətlərlə müəyyən vaxt ərzindəki təklifi gösterir. Təsəwur edək ki, bu, cədvəldekı kimidir:


1977'Cİ il yanvarın son həftəsi üçün tələbat Qiymət Tələb olunan yumurtalar (penni ilə) {min)

6 40 5 32 4 25 3 20 2 13 1 7

Bir daha qeyd edək ki, bu, “əgər^ şərtli cədvəldir; əgər qiymət bu qədərdirsə, satış üçün təklif edilən kəmiyyət bu qədərdir.

Biz bu cədvəli şəkilləşdirsək (şəkil 7) və təsəvvür edək ki. orta qiymətlərie təklif həyata keçiriləcək, S təklif əyrisini alanq.

Tələb və təklif arasında əsaslı fərq var. Tələb dərhal qiymət dəyişikiiyinə reaksiya verir, müəyyən vaxtdan sonra təklif tamamilə ona uyğunlaşır. Birinci güniər üçün fermerin bazara çox yumurta göndərməsinin səbəbi özünün yumurtaya olan ehtiyacını odeməməsi hesabına ola bilər. Sonrakı müddətdə isə o, toyuqlara daha çox yem verməklə eyni kəmiyyəti əldə edə bilər.

Şəkil 7. Təktlf edilən kəmiyyət və qiymət

Lakin yüksək artım əldə etmək üçün fermer toyuqların sayını artırmalıdır. Əgər bütün fermerlər eyni qayda ilə hərəkət etsə, təqribən 5 aylıq müddətdən sonra istənilən nəticəni əldə edə biləcəklər, çünki bu müddətə cücələr də böyüyüb toyuq olacaq.

Bu müxtəlif vaxt dövrləri fəsil 2-də daha geniş verilir. Qısaca desək, hər zaman kəsiyi, dövrü müxtəlif maillikdə təklif əyrisi yaradır.

3^Ü FƏSİL AZAD BAZARDA QİYMƏT NECƏ FORMALAŞIR 59

(2) Təkiif şərtləri Qiymətdə dəyişiklik olmamasına baxmayaraq, təklif edilmiş

yumurtalann kəmiyyətində dəyişiklik ola bilər. Məsələn, yazda toyuqlar payızdakına nisbətən çox yumurtlayır. Ona görə də payıza nisbətən yazda yumurtalann saynının çox olmasıyla qiymət dəyişiklikləri də tez-tez müşahidə edilir. Başqa sözlə, təklif cədvəli müəyyən vaxtdan bir dəyişir. Yaz fəsli üçün təklif cədvəli təqribən belədir;

Qiymət Təklif olunan yumurta (penni Hə) (min)

6 50 5 43 4 36 3 30 2 25 1 19

Bu yeni cədvəl onu göstərir ki, qışda hərəsi 4 pennidən yalnız 25000 yumurta təklif ediilb, yazda isə bu qiymətə 36000 yumurta təklif edilib. Və ya başqa cür hesablayaq: yazda 25000 yumurtanı hərəsi 2 pennidən, qışda isə hərəsi 4 pennidən almaq olar. Şəkilləşdirəndə yeni təklif cedveli yeni təklif əyrisi Sı-i verir. Təklif azalmış olsaydı, yeni təklif əyrisi solda olardı.

Tələb kimi təklif də 1) qiymət və 2) təklif şərtlərinin təsiri altındadır. Qiymət təklif əyrisinin formasını müəyyənləşdirir - əyri aşağı

tərəfdən sağa meyllidir. Təkiif şərtləri simmetriyalar arasında əyrinin mövqeyini müəyyənləşdirir - təklifdə artım əyrisinin sağa və ya azalan əyrinin sola hərəkətini göstərir. Əmtəənin qiymətində dəyişikliklə nəticələnən təklif dəyişikliyi indən belə təklifin genişlənməsi və ya məhdudlaşması kimi veriləcək.Yeni təklif şərtləri ilə əlaqədar təklif dəyişikliyi təklifdə artım və ya azalma kimi təsvir edilir.

Qısa vaxt ərzində təklif şərtləri aşağıdakı hallarda dəyişə bilər; (a) Dig^ məhsulko' üçün qiymətlər qətxarsa, xüsusilə ^ həmm

məhsuSan /ste/ısa/ etmək resur^n varsa. Deyək ki, toyuq ətinin qiyməti birdən-birə xeyli artır. Fermer həmin vaxtda öz təsərrüfatından bazan toyuq əti ilə tə^iz edərsə, bu ona çox qazanc gətirər. Lakin, eyni zamanda, artıq yumurtanın da qiyməti dəyişmiş olur

(b) istehsal amilləri qiymətlərində dəyişiklik. Kiçik cücələrin və onlar üçün yemin qiymətinin aşağı düşməsi yumurta istehsalı

60 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ 11 Hissə

xərclərini azaldar. Nəticədə köhnə qiymətlə çox yumurta təklif edilərdi və ya həmin qiymətə çox yumurta almaq oiardı. Toyuq fermaiannda işləyən əməkçilərin maaşlarının artırılması isə əks təsirə gətirib çıxarardı;

(c) Təbiətdən ir&ti gələn dəyişiklik, məsələn, hava, daşqın, quraqlıq, müharibə və s.

(d) Dövlət siyasəti. Yumurta istehsalı üçün vergi və ya digər rüsumlar əvvəlki qiymətlə bazara yumurta təklifinin azalmasına səbəb olardı. Təklif əyrisi sola doğru sürüşür. Başqa tərəfdən, xərclərin azaldılması ilə subsidiya verilməsi təklif əyrisini sağa çəkərdi (fesii 29-a bax);

Təklifdə digər dəyişikliklər uzun müddət vaxt apanr. Belə dəyişikliklərə səbəb aşağıdakılar ola bilər:

(e) Mükəmməl texnika. Texniki vasitələr istehsal xərcini azaldır, təklif əyrisini sağa yönəldir. Avtomatik yem qurğulan tətbiq etmək olar və ya xüsusi istehsal artımı vasitələri istehsal etmək daha çox səmərə verər;

(f) Yeni xammal və materialı aşkar etmək-, (g) İstehsala yeni firmalann qoşulması.

VI. QİYMƏTİN MÜƏYYƏNLƏŞDİRİLMƏSİ Təklif və tələb əyriləri bir yerdə göstərilə bilər (şəkil 8):

Zaiab v» tMHalunan yumurtalar (mlr^

Şəkil 8. Tarazlaşdıninıış qiymətin müəyyənləşdirilməsi

İndi isə əvvəldən qoyulmuş təqribi mülahizələrə qayıdaq: (1) Az sayda alıcı və satıcılar; (2) Alıcılar, satıcılar, alıcı və satıcılar arasında rəqabət


Bunları tələb və təklifə da aid etmək lazımdır: (3) Aşağı qiymətlə hansısa əmtəəyə daha çox tələb olacaq, nəinki

yüksək qiymətlə; (4) Aşağı qiymətlə daha az təklif olacaq, nəinki yüksək qiymətlə.

Bu iki mülahizə şəkil 8-də tələb və təklif əyriləri kimi göstərilir. Verilmiş 3 və 4 -cü mülahizələrə aid İki əyri əks tərəfə meyllidir.

Onlar yalnız bİr nöqtədə - qiymətin 3 pennl olduğu nöqtədə kəsişirlər. İqtisadçı güman edir ki, tələb və təklif şərtlərinin mövcud olduğu bazarda yumurtanın qiyməti artaraq təqribən 3 pennidə dayanır. İqtisadçı bu qiyməti tarazlıq (balans) və ya bazar qiyməti adlandınr.

Bu iddia belə sübut edilə bilər. Deyək ki, yumurtanın qiyməti İlkin olaraq 4 penni müəyyənləşdirilib. Bu zaman tələb 15000 olduğu halda təklif 10000 artıq olmaqla, 25000 təşkil edəcək. Bu o deməkdir ki, satıcılarda təklif edilmiş əlavə məhsul qalır. Satıcılar arasında rəqabət onların bəzilərinin 4 pennldən aşağı satmaq istəyində olmasını bildirir. Ona görə də qiymət aşağı enir. Bu səbəbdən təklif azalır və tələb genişlənir. Bu, qiymətin 3 penniyə çatdığı və təklifin tələbi ötüb keçmədiyi vaxta qədər davam edir. Yəni təklif və tələb eyni rəqəmdə dayanır. Deməli, 3 penni alıcılar və satıcılar arasında harmoniya təşkil edən qiymətdir.

Oxşar olaraq, əgər ilkin qiymət 2 pennidirsə, satışa təklif edilən 13000 əvəzinə 25000 tələb edilir. Evdar qadınlar daha çox yumurta almağın qeydinə qalırlar, satıcılar isə onların ehtiyatlarının tələbi ödəyə bilməyəcəyini fikirləşir. Alıcılar arasında rəqabət qiymətin qalxmasını təmin edəcək. Bu baş verən halda isə bazara yumurta təklifi artır və tələb məhdudiyyəti yaranır. Qiymət 3 penniyə qalxana qədər bu vəziyyət davam edir. Sonra qiymətin yenidən qalxması üçün əsas olmur və təklif 20000-ə bərabərləşir.

VII. TƏLƏB VƏ TƏKLİF ŞƏRTLƏRİNDƏ

DƏYİŞİKLİKLƏR Tələb və ya təklif şərtlərində dəyişiklik olana qədər balans qiyməti

davam edəcək. Gəlin bazar qiymətini 3 penni ilə başlayaq. Təsəvvür edək ki, zövqlər dəyişir və adamlar daha çox yumurta

yeməyə üstünlük verirlər. Tələb şərti dəyişmiş olur və tələb əyrisi D-dən Dı-ə dəyişir (şəkil 9).


Deyək ki, orijinal qiymət olaraq 3 pennide tələb təklifdən olur - 30000 yumurtaya tələb var, lakin təklif 20000-dir.

artıq

Şəkil 9. Tələb şərtlərində dəyişikli/in qiymətə təsiri

Əvvəlki hissədə izah edildiyi kimi, 25000 yumurtanın tələb və təklif edildiyi bazarda alıcılar arasında rəqabət qiymətin 4 penniyə qədər artmasına rəvac verə biiər.

Həmçinin deyək ki, pomidorun qiymətinin düşməsi ilə yumurtaya tələbin aşağı düşməsi tələbat əyrisini sola istiqamətləndirəcək və yumurtanın da qiymətinin düşməsinə gətirib çıxaracaq {bu fəslin IV bölməsinə bax).

Təklif şərtlərində də dəyişikliklər ola bilər. Hər hansı bir qiymət müqabilində yaz aylannda ilin hər hansı fəslində olduğundan daha çox yumurta istehsal edilir və təklif əyrisi S-dən Sı-ə dəyişir (şəkil 10).

Şskil 10. T»klif şarttərində dəyişikliyin qiymətə təsiri

3-Cü FƏSİL AZAD BAZARDA QİYMƏT NECƏ FORMALAŞIR 63

Burada da orijinal qiymət olaraq 3 pennidə tələb təklifdən artıq olur - 30000 yumurta təklif edilib, lakin tədəb 20000-dir. Satıcılar arasında rəqabət qiymətin 2 penniyə düşməsi ilə nəticələnir və təklif və tələb 25000 yumurta olur.

VIII. QİYMƏT “QANUNLARI” Yuxandakı təhlillər əsasən üç əsas mülahizəyə söykənib: (1) Tələb əyrisi aşağıdan sağa meyllidir; (2) Təklif əyrisi yuxandan sola meyllidir; (3) Bazar şərtləri belədir ki, tələbin təklifdən artıq olması qiymətin

artmasına səbəb olur; təklifin tələbdən çox olması qiymətin düşməsini təmin edir.

Bizim gəldiyimiz ümumi nəticələr "qanunlar” adlana bilər. Bunlar aşağıdakılardır:

(1) Qiymət satıcının əmtəəni satmaq, alıcının almaq istədiyi məbləğin bərabəri iyidir;

(2) Qiymət satışa təklif edilən kəmiyyətin tələb edilən kəmiyyətlə eyni olduğu nöqtədir;

(3) Tələbdə artım (yəni tələb əyrisinin sağda olması) alış- satış həcmində və qiymətdə artıma səbəb olacaq;

(4) Tələbdə azalma (tələb əyrisinin solda olması) qiymətdə və kəmiyyətdə azaimaya səbəb olacaq;

(5) Təklifdə artım (bu, təklif əyrisinin sağda olmasıdır) qiymətdə azalmaya və alış-satış həcmində artıma səbəb olacaq;

(6) Təklifdə azalma (təklif əyrisinin solda olması) qiymətdə artıma və alış-satış həcmində azalmaya səbəb olacaq.

FƏSİL 4

TƏLƏB VƏ TƏKLİFİN TƏHLİLİNİN APARILMASI

Əvvəlki bölmələrdə qiymətlərin azad bazarda necə təsnif olunduğu göstərildi, tələb və təklifin izahına aid illüstrasiyalar verildi. Növbəti mərhələdə məqsəd bu təhlillərin praktiki, xüsusilə de hökumət siyasətinə aid olan problemlərə tətbiqini izah etməkdir. Əvvəlcə bazar iqtisadiyyatında qiymətlərin roluna aid məsələlərdən bəhs edəcəyik, sonra başqa problemlərə tələb və təklifin təhlilləri daxilində nəzər salacağıq.

I. AZAD BAZARDA QİYMƏTİN FUNKSİYALARI Azad bazarda qiymət həm təyin edir, həm də motiv rolunu oynayır.

(1) Məhdud mallan bölüşdürür. Əmtəə təklifi vaxt baxımından nlsbİ müəyyənləşdirilir. Ona görə də

hansısa bir məhsul tələbata uyğun olaraq düzgün bölüşdürülməlidir. Bu, qiymətin müəyyənləşdirilməsi ilə həyata keçirilir. Qiymət artan kimi tələb azalır, qiymət düşəndən sonra tələb artır. Qiymətləndə tarazılıq saxlanılırsa, tələb təkliflə bərabərləşir. Əgər təklif artarsa, mallann həcmi qiymətlərin azaldılması ilə satılıb qurtara bilər. Təklif azalan kimi qiymət də artır.

İki problemə nəzərən qiymətlərin necə təyin olunmasına nəzər yetirək:

(a) Əhalinifi sıx olduğu ərazilərdə avtomobil saxlamağa kimə icazə verilir? Barthem C/fynin mərkəzində nəqliyyat sıxlığı var, çünki çox maşınları səkinin kənarında saxlayırlar. Şəhər rəhbərliyinin fikrincə, bu hal ona görə yaranır ki, maşın saxlamaq pulsuzdur. Qərara alınır ki, maşınian yolun bir tərəfində saxlamağa və həm də yalnız 800 yer üçün icazə verilsin. Maşını 2 saatlığa saxlamaq üçün aşağıdakı kimi cədvəl planlaşdırılır:

4 cü FƏSİL TƏLƏB və TƏKLİFİN TƏHLİLİNİN APARILMASI 65

mət (penni ilə) Tələb 30 450

20 800 10 1200 0 1800

Şəhər rəhbərliyi 20 penni haqq qoyur. Bu pulu ödəmək istəməyən 1000 maşının sahibi maşınlannı sadəcə olaraq şəhər mərkəzinə gətirmirlər.

(b) Nəyə görə möhtəkirlər final kubokuna biletləri baha sata biiiriər? Hər şənbə günü öz sevimli komandasını meydançadan izləmək üçün gələn futbol azarkeşinin final kubokuna bilet ala bilməsi üçün biletin qiymətini futbol assosiasiyası müəyyənləşdirir. Təsəvvür edək kİ, futbol assosiasiyası 100000 bilet üçün 1 £ qiymət qoyur, lakin azad bazarda bu qiymət 3 £-dİr. Şəkil ildən də göründüyü kimi, bilet 3 £ olanda tələb mövcud təklifə uyğun olaraq 100000 olur, lakin nəzarət edilən qiymətlə (1 £) tələb təklifi ötərək 150000-ə çatır.

Şakil 11. Final kuboku oyunlarına taləb artımı

Lakin möhtəkirlər qazanc məqsədilə əvvəlcədən biletlərin bir hissəsini alırlar. Bu biletlər tələb və təklifin qiymətləri müəyyənləşdirdiyi azad bazarda satılır. Tələb bileti öz qiymətinə ala bilməyən və onu almaq üçünl £-dən artıq ödəməyə razı olan həvəskar azarkeşlərdən yaranır. Qiymətlər qalxarsa, bileti əvvəlcədən əldə etmiş şəxslər onları alverçilərə satmaq həvəsinə düşürlər. Beləliklə, tələb və təklif əyrisi təxmini olaraq şəkil 12-də “qara bazar”da 10 £-ə qalxan qiymət cədvəli fonunda göstərilir.


Teleb va tektif olunan bH9ti»r(min)

Şakil 12. Final kuboku biletlərinin möhtəkir qiymətləri

Bu nümunədən belə bir nəticə çıxarmaq olar: qiymət bazar qiymətindən aşağı olarsa, hər kəsin məhdud təklifdən payını ala bilməsini normalaşdırmanın yalnız bəzi formalarını təmin edə bilər. Onun alternativi isə sadəcə 'lez gələnə birinci qulluq edərlər” metodunun istifadəsi ola bitər. Bu da növbəsi çatmayanlara cəzanı əvəz edir və möhtəkirlərin fəaliyyət miqyasını artırır. Bu səbəbdən hökumət müharibə vaxtı qiymətlərə birbaşa nəzarət edir və tələbat mallarına norma tətbiq edir.

(2) Bu, tələbdə dəyişikliyi bildirir. Planlaşdırma idarəsi İstehsalı təşkil etsə belə, qiymət sisteminin

dəyişmiş formasını tətbiq etməyi məqbul sayardı. Çünki qiymətlər cəmiyyətdə hansı mallara daha çox tələbin olmasına və bu tələblərin dəyişməsinə İşarədir.

Müharibədən sonra Londonda mənzillərə tələbin necə artdığına nəzər salaq. Mənzil kirayə qiymətləri OP-dən OPı-ə qədər qalxıb (şəkil 13).

(3)Su, təklifin tələbdə olan dəyişikliyə reaksiya verməsinə yol açtr. Tələb artdıqca qiymətlər də artır və təklif genişlənir; tələb azalırsa,

qiymətlər düşür və təklif məhdudlaşır. Yuxarıda verilən sxemdən göründüyü kimi qiymət artımı əlavə evlər tikilib istifadəyə verilməsi (MMı) baxımından faydalı oldu. Mövcud binalar mənzillərə bölündü və əvvəllər bir böyük binanın yerləşdiyi ərazidə çoxlu kiçik evlər tikilməyə başladı.

4-cü FƏSİL TƏLƏB VƏ TƏKLİFİN TƏHLİLİNİN APARILMASI 67

T9M> V» taklifoiunan yaşayıq manzittari

Şəkil 13. Mənzilə tələbatın artmaəının icarə qiymatlarinə təsiri

Mənzillərə tələbat və təklif

11-12-ci fəsillər təklifin tələbdə dəyişikliyə necə reaksiya verdiyini daha xırdalıqları ilə izah edir.

(4) Bu, təklif şərtlərindekİ dəyişikliyə işarədir. Ehtiyatlar məhdud olduğuna görə, bir məhsulun çox istehsal

olunması digər məhsulların İstehsalının azaldılması hesabına başa gələ bilər. Hansısa məhsulun istehsal qiyməti qalxarsa, alıcılar əvvəlcədən xəbərdar olmalıdır. Təsəvvür edək kİ, şəkil 14- də təsvir edildiyi kimi, xammal məmulatlarının qiyməti qalxdığına görə X

məhsulunun da qiyməti qalxıb. Sxemdən göründüyü kimi, bəzi alıcılar bu məhsula olan tələbii ödemək üçün çox pul ödəyirlər (qiymətlər qalxır PPı). Qiymətlər artanda alıcı artıq həmin məhsulu almaqdan imtina edir (tələb Dı -də təsvir edilir) və onu başqa məhsulla əvəz edir (Tələb MMı -də düşür).

Şəkil 14. Təklif şərtiərindəki dəyişikliyin qiymət və keyfiyyətə təsiri

68 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ HİSSƏ

(5) Bu, istehsal vasHəlerİni mükafatlandınr. Məhsulun qiyməti qalxırsa, İstehsalçılar tistehsal vasitələrinə daha

çox pul ayırırlar. Bu da istehsal vasitələri sahiblərinə alıcılıq imkanı verir. Beləliklə, istehsal edilən məhsulun bölgüsü əvvəlcədən müəyyənləşir (15-ct fəsil istehsal vasitələrinin gəliri mövzusunu daha geniş əhatə edəcək).

II. ƏLAVƏ ŞƏRHLƏR (1) Neyə görə kənd təsərrüfatı mallannın qiyməti istehsal mallannın

qiymətindən daha tez-təz dəyişir? Qiymət dəyişməsi tələb və təklif şərtlərinin dəyişməsi ilə

əlaqədardır. Ümumilikdə kənd təsərrüfatı və sənaye məhsullanna tələb şərtləri uzunmüddətli olmasa da, bir qədər stabildir. Lakin sənaye məhsullarından fərqli olaraq, kənd təsərrüfatı məhsulları havadan asılı olaraq fəsildən-fəslə, bitki xəstəliklərindən və fermerlərin qərarlarından asılı olaraq ildən-ilə dəyişilir. Ərzaq məhsullannın çoxluğu şəraitində isə onlann anbarlarda Saxlanılması çox çətindir. Ona görə də bazara çıxarılan kənd təsərrüfatı məhsullan nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişir və bundan asılı olaraq qiymətlər də dəyişilir. Bunlann arasındakı fərqi pomidor və xalça qiymətlərini müqayisə etməklə müəyyən edə bilərik (şəkil 15). Pomidorun qiymətləri OP, ve OP2 arasında dəyişirsə, xalçanın qiymətləri dəyişməz olaraq OR-də dayanır.

(I) Pomidor (II) Xalçalar

ŞəM115. Xalça va pomidor qiymatlərinin dəyişməsi

(2) Avtomobilə tələbim artması təkərin qiymətinə necə təsir edir? Avtomobilə və təkərə tələb demək olar ki, eyni dərəcədə olur. Belə

malların qiyməti eyni istiqamətdə dəyişilir. Bu, şəkil 16-da

4-Cü FƏSİL TƏLƏB və TƏKLİFİN TƏHLİLİNİN APARILMASI 69

daha aydın göstərilir. Avtomobilə artan tələb təkərə tələbi də zəruri edir və nəticədə hər iki məhsulun qiyməti qalxır.

(I) Maşınlar (II) Takarlw

(3) Benzinin qiymətinin artması kerosinin qiymət artımına necə təsir edir?

Benzin və kerosinə tələb eyni artım üzrə gedir; birinin istehsalı artırsa, avtomatik olaraq digərinin də istehsalı yüksəlir. Təsəvvür edək ki, benzinə tələb artır, lakin kerosinə tələbdə dəyişiklik yoxdur. Benzinin qiyməti OP-den OPı-ə qalxır və təklif OM-dən OM1-Ə yüksəlir (şəkil 17). Bu onu göstərir ki, kerosinin qiymətində artım olmasa da, təklif avtomatik olaraq artır.

(I) Banzln (II) Keroain

Beləliklə, kerosinin təklif xətti S-dən Sı-ə artır, qiyməti isə OR- dən ORrƏ düşür. Ola bilər ki, neft şirkətləri kerosin üçün tələbi


artırmağa çalışsınlar, məsələn, kerosinlə işləyən istilik sistemini reklam etməklə. Əgər bu iş müvəffəqiyyətlə apanisa, kerosinin qiyməti arta bilər.

(4) Hökumət mərkəzi istUik sistemi üçün neftdən savayt digər yanacaqlann istifadəsini necə təmin edə bilər?

Hökumət kömürün qiymətini azaltmağa və neftin qiymətini qaldırmağa cəhd etməlidir. Bu, kömür istehsalçılarına subsidiya verməyə və dəmiryol nəqliyyat xərclərini azaltmağa kömək edərdi. Və ya neft ixracına və satışına vergi qoyula bilər (Bu, şəkil 18-də göstərilir). Subsidiyalar kömürün müxtəlif qiymətlərlə satışına imkan verir və təklif xətti yüksəlir. Qiymət düşür və tələb genişlənir.

Şəkil 18. Vergi və subsidiya kəmiyyətinin səmərəsi

Əlbəttə, hökumət bu vasitə ilə təklifə təsir etmək istəmirsə, onda tələbə təsir etməyə çalışmaq məcbuıiyyətinde qalacaq, məsələn, mərkəzi istilik sistemi üçün yanacaqiarın reklamı vasitəsilə.

FƏSİL 5

TƏLƏBƏ ƏLAVƏ BAXI$

I. NİYƏ TƏLƏB ƏYRİSİ HƏMİŞƏ AŞAĞIYA

MEYLLİDİR Fəsi! 3-də "malın qiyməti aşağı olarsa, ona tələb artır” nəticəsinə

gəldik. Bu, bazarda alıcıların fəaliyyətini hər gün müşahidə etməyimiz əsasındadtr. Qiymətlər aşağı düşən kimi insanlann nə üçün çox mal aldıqlarını izah edə bilsək, bu nəticəni əsaslandıra bilərik.

Biz matjinal faydalılıq n&zariyyəsind&n istifadə edə bitərik. Başqa nəzəriyyələr, həmçinin, sərbəst əyri analizləri və ya aşkar üstünlük metodu baxımından daha qənaətbəxşdir. Marjinal faydalılıq nəzəriyyəsini izah etmək həm az vaxt tələb edir, həm də gələcək təhlillər üçün faydalıdır.

Bizim yanaşma tərzimiz aşağıdakı kimidir. Əsas maraq sahəmiz isə bazar tələbi əyrisidir. Lakin bazar tələbi bazan təşkil edən bütün fərd lerin tələbindən asılıdır. Ona görə də biz fərdi alıcının gəlirini necə sərf etməsini müşahidə etsək, deyə bilərik ki, digər alıcılar da təqribən ona oxşar hərəkat edirlər və belə bır nəticəyə gəlmək olar ki, bazar və individual davranış nümunələri oxşardır.

Qənaəti maksimallaşdırma Deyək ki, hər fərdin gəlir imkanı məhduddur - ona görə də hər kəs

məqsədəuyğun hərəkət etməyə çalışır. Məqsədəuyğun hərəkət etmək tədbirli olmaq demək deyi). Gəlirinin çox hissəsini siqaretə xərcləyən şəxsə tədbirli demək olmaz. Tədbirlə qənaət etmək özünün minimal gəlirindən mümkün qədər səmərəli istifadə etməkdir Bu, ağıllı istifadə deməkdir. Tək-tük alıcı buna qeyri- ciddi yanaşa bilər, lakin biz alıctlann böyük əksəriyyətini əhatə etdiyimiz üçün “tədbirli” alıcını nümunə kimi götürə bilərik.

Resurslar məhdud olduğuna görə bir yaxşı məhsulu almaq qalanlardan məhrum otmaq deməkdir. Gəlirin qeyri-mütənasib olduğu zaman alıcılar “imkan xərclərini” götür-qoy edir və xərclədiklərinin əvəzində maksimum fayda əldə etmək istəyirlər.


Adətən onlar iki yaxşı arasında deyil, hansı məhsuldansa bir qədər çox, digərindən bir qədər az almaq prinsipi ilə seçim edirlər.

Sual edilə bilər ki, doğrudanmı nə İsə almaq istəyən alıcı bu qədər ehtiyatla hərəkət edir? Nə qədər adam mal alarkən onun yaxşı, ya pis tərəflərini ölçüb-biçir ve ya qiymətini başqa məhsullarla müqayisə edir? Və ya xərclərin çoxu avtomatik olaraq icra edilirmi? Qəbulediləndir ki, bir çox xərclər vərdiş üzrə realizə edilir, lakin bu o demək deyil ki, adamlar bunun üzərində heç düşünmürlər. Biz verginin, benzin ve ya siqaretin qiymətlərinin artmasına dərhal reaksiya verərək ən azı soruşuruq ki, bir qədər az ödəyə bilərikmi? Hər halda gündəlik məsələlərin (alış-veriş də daxil olmaqla) öz axarı İlə həlli digər məsələlər barədə düşünməyə vaxt verir. Baxmayaraq ki, başqa məhsullardan alınan fayda barədə derindən düşünməyərək hər gün bir qutu siqaret alırıq, amma evə mebel, soyuducu və ya paltaryuyan maşın almaq istədikdə qiymət və ölçünü dəfələrlə diqqətlə ölçüb- biçirik.

Cavablandırmalı sua//ər Bizim cavab tapmalı olduğumuz üç əsas sual var; (1) Öz məhdud gəlirindən maksimum fayda qazana bilən

istehlakçı nəyə nail olur? Başqa sözlə, tarazılıq şərtləri hansılardır?

(2) İstehlakçı bu tarazlığı necə əldə edir? (3) Tarazılıq qiymət dəyişikliyi ilə pozularsa, nə baş verər?

İlkin təsəvvürlər (a) İstehlakçı evdar qadındır; (b) Onun həftə ərzindəki dolanışıq xərcləri məhduddur; (c) O, bu minimal gəlirdən maksimum fayda ilə istifadə etmək üçün

tədbirlə hərəkət edir; (d) Müşahidə ədilən vaxt ərzində gəlir və zövq dəyişmir; (e) O, hansı məhsulun nə qədər faydalı olacağını bilir; (f) O, çoxsaylı alıcılardan biridir və onun tələbi məhsulun

qiymətinə birbaşa təsir etmir.

(1) Tarazılıq şərti Bu evdar qadın gəlirindən bir məhsul üçün ayrılmış pulun bir

qəpiyini də digər məhsul üçün xərcləmir.

5-Cl FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 73

BİZ yəqin ki, faydalılıq terminindən istifadə etsək, daha dəqiq olar. İqtisadiyyatda isə sadəcə o deməkdir ki, bu məhsul tələbi ödəmək gücünə malikdir. Bu, məhsulun nə dərəcədə xeyirli və sevimli olmasından asılı deyil. Sadəcə, bu məhsulun faydalı olması ona kiminsə tələbinin olmasını bildirir. Qeyd etmək lazımdır ki, faydalılığı ölçmək olmaz. Qorxu, ağrı və ya məhəbbət kimi o da subyektivdir.

Evdar qadın təqribən hər məhsuldan nə qədər almaq lazım olduğunu müəyyənləşdirir - məhsulun nə qədər faydalılığı bundan yaranır. O öz gəlirindən mümkün qədər çox faydalanmağa çalışır. Başqa sözlə, onun məqsədi ümumi faydalılığı maksimum həddə çatdırmaqdır.

O buna öz minimal gəlirini alacağı mallara görə dəqiqliklə və qənaətlə bölməsi ilə nail olur. O həmişə öz-özünə suallar verir: “Pendiri bir qədər artıq almaq sərfəli olardı, yoxsa marqarini?” Əgər onun A məhsuluna xərclədiyi pul B məhsulunun faydasını vermirsə {hər məhsul üçün ayrılan məbləğ nəzərdə tutulur), deməli, mütənasiblik pozulur. Bu həm də o demək deyil ki, pendirə aynlan məbləğin bir hissəsini marqarinə xərcləmək daha faydalıdır. Əgər pendirlə marqarinin qiyməti eynidirsə, əlbəttə ki, ümumi məbləğin fərqi dəyişmir.

Bəzən məhsul çəki ilə yox, bütöv satılırsa, onu bütöv almaq və ya heç almamaq lazım gəlir. Bunun üçün biz mütənasiblik şərtini yenidən nəzerdən keçirməliyikmi? Əgər mütənasiblik hədlərini diqqətlə hesablasaq, buna nail olmaq olar.

Hansısa bir məhsula artıq məsrəf hədd əlavəsi ve bu əlavədən alınan fayda isə marjinal faydalılıq adlanır. Ona görə də mütənasiblik şərti aşağıdakı kimi olar:

A məhsulu üçün B məhsulu üçün xərclənmiş mebl^in ^ xərclənmiş məbləğin

maqinat faydalılığı maqinal faydalılığ ı

Lakin A məhsulu üçün xərclənmiş məbləğin marjinal faydalılığı bu məbləğ üçün nə qədər A məhsulu ala bilməkdən asılıdır. Beləliklə:

A məhsulu üçün xərclənmiş məbləğin

marjinal faydalılığı

A məhsulunun bir hissəsinin marjinal faydalılığı A məhsulunun bir hissəsi üçün ödənilmiş məbləğ


Eyni vəziyyət B məhsulu üçün də uyğundur Orijinal mütənasiblik şərti yenidən belə yazıla bilər:

_ . . . . .. B məhsulunun bir hissəsinin B məhsulu uçun marjinal faydalılığı xərclənmiş

məbləğin = ^ marjinal faydalılığı ^ məhsulunun bır hissəsi

üçün ödənilmiş məbləğ

Bu da aşağıdakı kimi formalaşır:

A məhsulunun marjinal 6 məhsulunun maıjinal

A məhsulunun qiyməti B məhsulunun qiyməti

Başqa yolla izah etsək, əgər biz mütənasiblik şərtinə müxtəlif məhsulların kəmiyyətindən alınan marjinal faydalılıq ilə müqayisədə baxsaq, gərək miqdar qiyməti marjinal faydalılığa bölünsün.

Şəkil 19. Evdar qadının tarazlığına təsir edən amillər

(2) İstehlakçı bu tərazlıqı necə əlde edir? Sual edilə bilər: evdar qadın necə edə bilər ki, müxtəlif məhsullara

bir qədər artıq xərclənən məbləğ eyni fayda versin? Cavab belədir: azalan marjinal faydalılıq qanunudur. Baxmayaraq ki, tələblər müxtəlifdir, müəyyən müddətdə bu tələblərin ödənilməsi mümkündür. Susuzluğunu yatırmaq istəyən şəxsə bir


Stəkan limonad çox xoş gəlir. İkinci stəkanı da o, təqribən eyni tələblə qəbul edir. Lakin susuzluq tələbini qismən ödədiyi üçün üçüncü stəkanın ona nə qədər xoş gələcəyini demək çətindir. Əgər o içməkdə davam edərsə, nəinki ona xoş gəlməz, hətta tərsinə “limonadsız özümü daha yaxşı hiss edərəm” deyə düşünər. Bu, artıq xeyir yox, ziyandır. Buna görə də bələ bir qayda deyə bilərik ki, təklif artdıqca istehlakçının əlavə, artıq məhsuldan aldığı fayda azalır, zövqlər və digər məhsulların istifadəsi dəyişməz qalır.

Bu o deməkdir ki, hansısa məhsulun bir hissəsinə nisbətən digər bir məhsulun bir hissəsindən daha çox fayda alacağını bilən evdar qadın aldığı hissədən daha çox fayda götürməyi də təmin edə bilər. Əgər o. bir məhsuldan çox alırsa, ehtiyatda olan digər məhsullar isə yığılıb qalırsa, o məhsulun digər məhsullara nisbətən məhdud faydası aşağı düşür. Evdar qadın ümumi tarazlıq saxlanılmaqla müəyyən hüdud daxilində dəyişikliklər edə bilər.

(3) QiymBtdəyişiklikfəri tarazlığa necə təsirədir? Əgər tələb, gəlir və qiymət dəyişikliyi yoxdursa, evdar qadının

məxaric xərcləri də dəyişməz qalacaq. Lakin qiymət dəyişikliyi olsa, nə baş verər? İqtisadçı dili ilə desək,

bu onun tarazlıq mövqeyinə təsir edər. Deyək ki, çiyəiəyin qiyməti 20 pennidən 15 pənniyə düşür və digər məhsulların qiyməti dəyişmir. Bu, çiyələyə olan tələbata necə təsir edəcək? Biz bunu iki variantda nəzərdən keçirək:

(a) Çiyələyin qiymətinin düşməsi ilə evdar qadın daha çox çiyələk ala biləcək. Əvvəllər çiyələk almaq üçün ayrıca pula indi daha çox çiyələk ala biləcək.

(b) tarazlıq şərtinin alternativ forması aşağıdakı kimidir:

Bir kilo çiyələyin marjinal

Bir kilo çiyələyin qiyməti

B məhsulunun marjinal B

məhsulunun qiyməti

Çiyələyin qiymətinin düşməsi bu əlaqəni pozur; indi çiyələyin qiymətinə görə marjinal faydalılığı B, C və s. məhsulların faydalılığından yüksəkdir. Tarazılıq əlaqəsini bərpa etmək üçün çiyələyin marjinal faydalılığı azaldılmalıdır. Ona görə də evdar qadın daha çox çiyələk alır.

76 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ I HİSSƏ

Çiyələyə tələbin artmasj səbəbləri daha geniş izah edilə bilər. Çiyələyin qiymətinin aşağı düşməsi evdar qadına əvvəlki qədər çiyələk almağa və bir qədər də artıq pul saxlamağa imkan verir. Bu, qiymət düşməsinin gəlir effektidir - o indi nəinki çiyələk, başqa məhsullardan da artıq ala biləcək. Lakin qiymət düşməsinin gəlir effektinə əlavə olaraq “əvəzedici effekt” kimi daha çox çiyələk alınacaq. Marjinal faydalılığa əsasən dəmək olar ki, çiyələk üçün xərclənmiş bir qədər artıq məbləğ başqa ımeyvəiərə xərclənən məbləğdən daha çox məmnunluq gətirəcək. Beləliklə, çiyələk başqa meyvələri əvəz edir. Çiyələyin istifadəsi artdığına görə marjinai faydalıiıq nisbətən azalacaq. Buna görə də qiymətin aşağı düşməsi çiyəiəyə olan tələbi artıracaq.

II. İSTİSNA TƏŞKİL EDƏN TƏLƏB ƏYRİSİ Adətən tələb əyrisi aşağı enir, yəni qiymət düşən kimi tələb artır.

Lakin şəraitdən asılı olaraq bəzən əksinə olur - qiymətin düşməsi tələbdə ziddiyyət yaradır, qiymətin qalxması isə tələbi artırır.

(1) Aşağt keyfiyyətli məhsullar Bəzi məhsullar “aşağı keyfiyyətli məhsullar” adlana bilər, məsələn,

marqarin, ucuz ət parçaları, aşağı keyfiyyətli döşəmə örtüyü və s. və bu məhsulların alıcıları aşağı gəlirli adamlardır, gəlir artdıqda isə başqa məhsullara üstünlük verirlər.

Gəlir artdıqda bəzi məhsullara tələb artır. Buna görə də qiymət düşməsi ilə bağlı tələbdə gəlir effekti müsbət olacaq. Lakin aşağı keı^yyətll məhsullaıia tələbdə gəlir effekti mənfidir və əvəzedici effektə də əks təsir göstərir. Məsələn, deyək ki, marqarinin qiymətinin düşməsi onu kərə yağ ilə əvəz etmək tendensiyası ile nəticələnir. Əgər gəlir effekti əvəzedici effektdən böyükdürsə, nəticədə aşağı qiymətli marqarinə tələb də azalacaq. Əgər gəlirin çox hissəsi bir məhsula sərf edilirsə, əlbəttə ki, qiymət düşməsinin gəlir effekti daha çox olacaq. Əgər gəlirin çox hissəsi aşağı keyfiyyətli məhsullara sərf edilirsə (bu, daha çox gəlir aşağı olduqda baş verir), gəlir effekti az, lakin mənfi olacaq və ola bilsin ki, müsbət əvəzedici effekti artıq görünsün. Deyək ki, bİr şəxs o qədər kasıbdır ki, yaşamağa lazımi kalori almaq üçün gəlirinin 40 faizini çörəyə xərcləməlidir. Əgər çörəyin qiyməti 10 pennidən 5 penniyə düşürsə, o, gəlirinin 20 faizi ilə eyni həcmdə çörək ala ve qalan 20 faizi müxtəlif məhsullara xərcləyə bilər. Başqa sözlə.

&-Cİ FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 77

real gəlirdə əhəmiyyətli artım yaranır. Artıq onun vəziyyəti yaxşıdır, ona görə də həmin şəxs müxtəlif cür məhsullar almaq istəyəcək. Çörəkdən başqa ərzaq da alınacaq, lakin çörəkdən alınan kalori digər məhsullarla əvəz edildiyi üçün çörək az istifadə edilir və nəticədə qiymətin ucuzluğuna baxmayaraq, çörəyə tələbat aşağı düşür.

Qeyd edilən misal doğrudan da ziddiyyətlidir. Gəlir səviyyəsindən asılı olan aşağı keyfiyyətli məhsul hansıdır? Müəyyən bir şəxs müəyyən ət parçasını keyfiyyətsiz hesab edə bilər, qiymət düşməsinin mənfi gəlir effekti əvəzedici effektin dəyərini artırar. Lakin kasıb adamlar var ki, onlar hətta həmin ət parçasını əvvəlki qiymətə də ala bilmirlər. Onlar üçün qiymət düşməsinin gəlir effekti və əvəzedici effekt müsbət olur. Beləliklə, bazar tələbatı əyrisini nəzərdən keçirsək, onun (fərdi tələb əyrisindən fərqli olaraq) qiymət düşməsi ilə tələbat artır.

(2) Qiymət dəyişikliyi gözləmələriə bağltdtr Bəzi məhsullar üçün gözləməler tələbin ayrılmaz hissəsidir. Bunun

üçün ən yaxşı nümunə səhmlər birjasında səhmlərin alqı- satqısı ola bilər. Birjada təiəb makierin hansı qiymətin gələcəyə təminat ola bilməsini müeyyənləşdirməsindən asılıdır. Bu halda səhmin qiymətinin qalxması və ya düşməsi, tələb edilən səhmlərin azlığı və ya çoxluğu qiymətlərin necə dəyişəcəyini əvvəlcədən proqnozlaşdırmağa imkan verir.

(3) “Yüksək təbəqə "nin tələbatında olan mallar Bezi məhsullar, məsələn, brilyant, debli paltar və ya xəz paltarlar

əsasən bir məqsədlə - başqalarında təəssürat yaratmaq üçün alınır. Əgər bu məhsullann qiyməti hər kəsin onu eldə edə biləcəyi səviyyəyə düşsə, əwəlki alıcılar daha onlan almağa maraq göstərməzlər. Həmçinin ümumi tələbat da aşağı düşər. Burada da fərdi və bazar tələblərindəki fərq özünü göstərir. Əgər məhsulun qiyməti düşərkən “yüksək təbəqə” bazardan çıxırsa, onların yerini çoxlu sayda yeni alıcılar tutur.

Yuxarıda verilmiş hər iki vəziyyətdə biz tələb əyrisinin qeyri- normal tərəfinin qiymət və tələbat arasında birbaşa əlaqə kimi təhlilini verdik. Hər üç vəziyyətdə tələbat şərtləhndəki dəyişikliklər arasında yaxın əlaqə var. Birinci vəziyyətdə gəlirdə, ikincidə proqnozlarda və üçüncüdə zövqlərdə dəyişiklik var. Alıcıların münasibətini izah edən' nəzəriyyəmiz qiymət dəyişikliyinə müvafiq olaraq tələb dəyişikliyini birgə və paralel olaraq əhatə etməlidir.

78 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ

III. TƏLƏBİN ELASTİKLİYİ

II HİSSƏ

Şekii 20-ni nəzərdən keçirin. OP qiymətində A və B məhsullarının hər ikisi üçün tələbat OM-dir. Lakin hər iki məhsuiun qiyməti PPı-ə düşdükdə A məhsuiu üçün tələbat MMı-ə qədər artır, B məhsuiu üçün isə MM2-yə qalxır, Başqa söziə, tələbin qiymət dəyişikiiyinə reaksiyası müxtəlifdir və elastikliyi tələbin reaksiyası ilə ölçürük.

Tələbin elastikliyinin ölçülməsi Tələbin elastikliyi hansısa qiymətdə elasttkliyə aiddir və burada

eiastiklik dedikdə ilk növbədə qiymət nəzərdə tutulur. Tələbin elastikliyi tələbin genişləndiyi dərəcə ilə qiymətlərin düşmə

dərəcəsinin müqayisəsi İlə müəyyənləşir. Əgər tələbin genişlənməsi qiymətlərin düşməsindən artıqdırsa, demək olar ki, tələb elastikidir, əgər azdırsa, onda elastik! deyil. Onlar bərabər olduqda isə tələbin elastikliyi mütənasiblik həddindədir. Buna əsasən demək olar ki, tələbin elastikliyi iki yolla ölçülür - eiastikliyin dərəcəsini göstərən birbaşa yolla və məhsula tələbin elastiki olduğunu və ya olmadığını göstərən dolayı yolla.

(1) Tələbin dəyişmə dərəcəsinin qiymətin dəyişmə dərəcəsi ilə birbaşa müqayisəsi

Dəyişmə dərəcəsini müqayisə etdikdə proporsional (dərəcə) dəyişiklik şərtlərini əsas götürmək lazımdır. Ona görə də tələbin elastikliyi cüzi qiymət dəyişikliyi nəticəsində tələb edilən məbləğin qiymətdə proporsional dəyişikliyə bölünməsi ilə müəyyənləşdirilir.

Yəni:

5-cİ FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 79

Tsləbinelastlkliyi = Pr°P-°^jgPa| dgylşlkllyl ^ Qiymətdə proporsional dəyişiklik

Tələbə edilən kəmiyyətdə dəyişiklik _

Tələbə edilən orijinal dəyişiklik ” Qiymətdə

dəyişiklik

Orijinal qiymət

Yeni kəmiyyət - Əvvəlki kəmiyyət

______ Əvvəlki kəmiyyət _______

Yeni qiymət - Əvvəlki qiymət

Əvvəlki qiymət

II hissənin IV bölməsində ("Tələb” başlıqlı) verilən nümunəni nəzərdən keçirək. Qiymət 5 £-dən 4-ə enərsə, yumurtaya tələb 9000-dən 15000-ə qalxır. Burada tələbin elastikliyi aşağıdakı qaydada izah edilir:

6,000 2

9,000 - 3 - T ^ 1 1 3

Oxşar olaraq, qiymət 2 £-dən 1 £-ə düşürsə, tələbat elastikliyi 4/5-ə bərabər olur.

Qeyd edilməlidir ki, biz qiymətin düşməsini və ya qalxmasını ölçürüksə, burada elastiklik fərqli olur. Qiymət 5 £-den 4 £-ə düşürsə, elastiklik 3 tam 1/3 olur; lakin qiymət 4 £-dən 5 £-ə qalxarsa, elastiklik 1 tam 3/5 otur. Burada müxtəliflik ona görə yaranır ki, biz müxtəlif qiymətlər və nisbətən böyük dəyişikliklər üçün qiymət dəyişməsini nəzərdən keçiririk. Əgər qiymət dəyişikliyi 1 deyil, 1/2 olsaydı, nəticələr haradasa bərabər ola bilərdi. Qiymət dəyişikliyi cüzldirsə, tələbin elastikliyi də eyni dərəcədə olur.

{2) Qiymət dəyişikliyi ilə ümumi xərclərin müqayisəsi İqtisadi təhlillər üçün geniş mənada tələbin elastikliyinə nəzər

yetirmək gərəkdir. Elastiklik 1-dən artıq olarsa (tələb edilən kəmiyyətdə dəyişiklik qiymət dəyişikliyinə nisbətdə çoxdur).

ao NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ II HİSSƏ

deməli, təiəb eiastikidir. Əgər 1-dən azdırsa (tələb edilən kəmiyyətdə dəyişiklik qiymət dəyişikliyinə nisbətdə azdır), demək, tələb elastiki deyil. Əgər 1-ə bərabərdirsə (tələb edilən kəmiyyətdə dəyişiklik qiymət dəyişikliyinə nisbətə bərabərdir), elastiklik də vahidə bərabər olur.

Bu geniş yanaşma əlastikliyi bir qədər başqa cür ölçməyə imkan verir. Tələbdə proporsional artım proporsional qiymət dəyişikliyindən çoxdursa, əmtəənin ümumi qiyməti artacaq. Başqa sözlə, qiymət düşməyi ilə ümumi xərclər artır və ya qiymət qalxır, ümumi xərclər azalırsa, onda tələb eiastikidir. Eyni olaraq, qiymətin düşümü ilə ümumi xərclər azalır və ya qiymətlərin artması ilə xərclər artırsa, deməli, tələb elastiki deyil.

Qiymət dəyişir, ümumi xərclər eyni qalırsa, tələb vahidə bərabərdir. Bu qayda aşağıdakı kimi yadda saxlanıla bilər: Qiymst dəyişir, ümumi xərclər əks istiqamətdə dəyişir - tələb

eiastikidir; Qiymət dəyişir, ümumi xərclər eyn/ istiqamətdə dəyişir - tələb

ələstiki deyil.

Beləliklə, II göstərilə bilər:

hissənin IV bölməsindəki tələb cədvəli belə

Yumurta Qiyməti

Təiəb olunan yumurtalann sayı (min)

Ümumi xərclər

5 9 45 0001 4 15 60000 3 20 60000 2 25 50 000 f

Elastiki tələb Qeyr •

elastiki tələb

4 £ və 3 £ arasında tələb elastikliyi vahidə bərabərdir.

Tələbin elastikli^nə aid vacib bəndlər (1) Tələb əyriləri heç də həmişə eyni elastikliyi əks etdirmir. Yuxarıdıkı

tələb cədvəlində göstərildi ki, 4 £-dən yuxarı olan qiymətlər üçün tələb elastiki, 3 £-dən aşağı olan qiymətlər üçün isə qeyri-eləsti kidin

(2) Bütün əyri boyu tələb göstəriciləri eynidirsə, yuxarıda verilənlərdən çıxanşlar bunlardır:

5*Cİ FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 81

(a)

(b)

Tələb tamamilə qeyri-eiastikidir - adamlar qiymətinə baxmayaraq eyni həcmdə mal alırlar (şəkil 21 a). Tələb tam elastikidir, əhali əmtəənin qiyməti azacıq da olsa qalxan kİmİ həmin əmtəə alışını dayandırır (şəkil 21 b). Tələb əyrisi fərdi ticarətçinin rəqabət şərtlərini göstərir (III hissənin xalis rəqabət bölməsinə bax).

(a) i , (b)

tələb

E=0 ^

1 ------------------------- tələb ’5 E=®

Tə/əlE) edilən kəmiyyət Tələb ədilən kəmiyyət

Şəkil 21. Daimi tələb elastikliyl

(c) Bütün xərclər dəyişməz olduqda tələbin elastikllyi vahidə bərabərdir. Burada əyri düzbucaqlı hipərbola şəklini alır və bütün xərcləri əhatə edən düzbucaqlılar (qiymət x tələb edilən kəmiyyətdir) bərabərdir. Məsələn, OAVG düzbucağı OPQR düzbucağına bərabərdir.

(3) Hər hansı digər düzxətli tələb əyrisi müxtəlif qiymətlərdə müxtəlif fə/əb əyrisinə malikdir. Da tələb əyrisini nəzərdən keçirək (şəkil 22}:

Səbəb ondadır ki, baxmayaraq ki, düz xətt tələbin müəyyən qiymət dəyişikliyi iiə ifadə edilən məüəğlə dəyişməsini göstərir, qiymətin düdüyü kurs bəhs etdiyimiz kursdan asılıdır. Ona görə də nəzərdən keçirilən qiymət nə qədər aşağı olsa, müəyyən qiymət dəyişikliyi üçün kurs yüksək olacaq.

B2 NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ II fHİSSƏ

Ş^kil 22. Düzx»tli tələb əyrisinin eiastikiiyi

(a) 5 £-də qiymət 1 penni düşərsə, tələbin eiastikiiyi 5; (b) 2 £- də tələbin eiastikiiyi 1/2-dir.

(4) Adətən müəyyən tələbin əyrilərini müqayisə etməklə müxtəlif məhsullar üçün tələbat eiastikliyini müqayisə edə bilmirik. Tələb əyrisi təkcə tələbin elastikliyindən deyil, seçilmiş üfüqi və şaquli miqyasından da asılıdır. Bundan əlavə, hətta müxtəlif əmtəələr üçün eyni miqyas seçilsə belə, demək olmaz ki, bir əmtəə üçün tələb əyrisi daha çox sınıbsa (əyiiibsə), həmin əmtəə üçün tələb az elastikidir. Məsələn, yuxarıda verilmiş Da və Db əyrilərini müqayisə etmək olar. 4 £ qiymətində olan iki müxtəlif əmtəənin biri - A məhsulu üçün tələb eiastikiiyi 2-yə, B məhsulu üçün 1-ə bərabərdir.

Müxtəliflik üçün səbəb odur ki, eyni qiyməti götürsək də, müxtəlif kəmiyyətlərdən irəli gələn kəmiyyətdə proporsional dəyişikilkiən ölçdük.

Tolab eiastikliyini müəyyəniəşdir&n faktorlar

(1) Mövcud bazar qiymətlərinde ev&zedici Məhsulun qiyməti düşürsə, digər əmtəələrə nisbətdə ucuzlaşır.

Əhali nisbətən baha olan məhsulları əvəz etmək üçün həmin məhsuldan çox almağa başlayır. Bu evəzetmənin müddəti istehlakçının qərarından asılı olaraq davam edir. Eyni

5-ci FƏSİL RESURSLARIN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ ÜSULLARI 83

xüsusiyyətlərə malik məhsullar asanlıqla bir-birini əvəz ədir. Əgər inək ətinin qiyməti düşürsə, istehlakçı daha çox inək əti və az miqdarda qoyun əti alacaq. Bir-birindən fərqli məhsulları isə bir- biri ilə əvəz etmək çətindir. Əgər ətin qiyməti düşürsə, alıcı daha çox ət və az balıq almaq istəyəcək. Lakin bu tendensiya çox yayılmır, çünki balığı ətlə əvəz etmək heç də faydalı deyil.

Lakin biz həyat əhəmiyyətli məhsullara tələbi qeyri-elastiki, əlavə məhsullara tələbisə elastik! kimi qiymətləndirə bilmərik. Baxmayaraq ki, çörək ən böyük zərurətdir, onun qiyməti ç»x baha olarsa, tələb də elastiki olar, çünki onu kartof və ya şirniyyat məhsulları ilə əvəz etmək olar. Oxşar olaraq, “Rolis-Roys” dəbdəbədir, lakin eyni prestlji heç nə əvəz etmirsə, ona tələb de qeyri-elastiki olaraq qalacaq. Hər halda hansı məhsullann vacib əhəmiyyətli, hansıların isə cah-cəlal olduğunu kateqoriyalara ayırmaq çətindir. Lakin tələbin elastikliyi konsepsiyası ilə demək olar ki, qiymət səviyyəsinə baxmayaraq, məhsul üçün tələb qeyri- elastiki olursa, həmin əmtəə lazımlı sayıla bilər və ya tərsinə.

(2} Mümkün Qvazeünətərin sayı Bir əmtəə digəri ilə əvəz edilə bilirsə, ona tələb elastikliyə meyllidir.

Bir məhsul nə qədər çox başqa məhsulları əvəz edə bilirsə, qiyməti düşən kimi həmin məhsula tələb o qədər çox artacaq. Plastikin qiymətinin düşməsi ona olan tələbi artırdı, çünki plastik əşyalar emallı qabları, sink vedrələri, dəmir qutuları, ağac materialdan düzəldilən oyuncaqları və s. əvəz etdi.

(3) Mahsula xərclənen gəlir proporsiyası İstehlakçının qazancının yalnız kiçik bir hissəsi hansısa məhsulu,

məsələn, istiot, duz, ayaqqabı mazı, qəzet və ya diş pastası və s. almağa sərf edilirsə, onu nə iləsə əvəz etməyə cəhd göstermək əbəsdir. Ona görə də bu məhsullar üçün tələb nisbətən qeyri-elastikidir. Başqa tərəfdən, əgər tələbat malları üçün xərc Idfayət qədər çoxdursa, qiymət artımı onları başqa məhsullarla əvəz etməyi stimullaşdıracaq. Supermarketlər qiymətləri aşağı salmaqla eyni məhsulu yüksək qiymətə satan mağazalann da müştərilərini özlərinə cəlb etməyə müvəffəq oldular.

(4) Vaxt müddəti Adət edilmiş qaydaları dəyişmək və ya lazımi əvəzedici tapmaq

müəyyən qədər vaxt apardığına görə elastiklik müddəti

M NƏ İSTEHSAL ETMƏLİ II HİSSƏ

nəzərdən keçirilən vaxtdan artıq ola bilər. Çox firmalar istehlakçılarda mühafizəkarlığı və biganəliyi reklamla, pulsuz nümunələr təqdim etmək və ya xüsusi təkliflər verməklə aradan qaldırmağa çalışırlar.

(5) Yeni ahcıfann olmast mümkünlüyü Yuxanda qeyd edilən evəzetmə mümkünlüyünü müzakirə edərkən

fərdi istehlakçı nöqteyi-nəzərindən tələbin elastikliyini nəzərdən keçirdik. Lakin bazar tələbi əyrisinə baxarkən bir fakt qəbul edilməlidir ki, qiymət düşən kimi həmin məhsulun istehlakçıları artır. Faktiki olaraq, istehlakçının yalnız bir-bir ala biləcəyi əmtəələrin (avtomobil, televizor, paltaryuyan maşın və s.) qiymətinin düşməsi alıcıların çoxalmasına və tələbatın artmasına gətirib çıxarır. Həmçinin qiymətlərin düşməsi müxtəlif gəlirli istehlakçıları cəlb edir və tələbin nəzərəçarpacaq elastikliyi ile nəticələnir. Yalnız çox yüksək və ya az gəlirli istehlakçı qruplara təsir edən qiymət düşməsi yeni alıcılar yaratmır və bu qiymət çərçivəsində bazar tələbi qeyri-elastiki olur.

Tələbin elastikliyi konsepsiyasının faydası

Tələbin elastikliyi konsepsiyası tamamilə başadüşüləndir, iqtisadçının nəzəri təhlillər aparması və biznesmenin və ya hökumət İşçilərinin qərarlar çıxarması üçün bu rəqəmlər tamamilə aydındır. Bir neçə nümunəyə baxaq.

(1) Nəzəri iqtisadiyyat (a) Məhsul satışında xalis rəqabəti müəyyənləşdirmək.

İqtisadiyyatın necə İşləməsini İzah etmək isteyən iqtisadçı xalis rəqabət nəzəri şərtləri altında necə İşləməyin modelini qurmağa çalışır (III hissənin lll-IV bölmələrinə bax). Satış sahəsində yaxşı rəqabətin vacib kriteriyalarından biri odur ki, bazar təkliflərinin hər biri ümumi təklifin kiçik bir hissəsini istehsal edir ki, heç kəs bazara çıxarılan artıq məhsul ilə qiymətə təsir etməsin. Hər təklif onun istehsal etdiyi məhsul üçün qoyulmuş bazar qiymətini qəbul etməlidir. Onun İstehsal etdiyi məhsul üçün də tələb elastiki olacaq (III hissənin III bölməsinə bax). (Oxşar olaraq, istehlak sahəsində də heç bir istehlakçı öz tələbatının kəmiyyəti itə qiymətə təsir edə bilməz - həmin hissənin IV bölməsinə bax).

(b) Təklif şərtlərində dəyişikliklərlə bağlı problemləri təhlii etməkdə vasitə. İqtisadçı tərəfindən təhlil edilən çox problemlər


tələbin əlastikliyi konsepsiyasının istifadəsi ilə bağlanır. “Əməkhaqqının qaldırılması maşın sənayesi işçilərinin sayına necə təsir edəcək?” sualına nəzər salaq. Cavab daha çox bu sənayenin istehsal etdiyi məhsula tələbim elastikliyinə bağlanır. Əməkhaqqı artımı məhsulun təklif əyrisini sola əyəcək. İstehsal azalacaq - lakin nə qədər azalmağı tələbat elastikliyindən asılıdır. Tələb elastikidirse, o, OMı-e, qeyri-elastikidirsə, OM^-yə düşəcək (IV hissənin VI bölməsinə bax).

T»l»b vd tdAfff olunan avtomobillar

Şskil 23.T9İəbin elastikliyi va təklif şərtlərinds dsyişiklik

(2) Biznes q&rarian (a) Supermarket Supermarketin fəaliyyəti daha çox onun mallanna

olan yüksək tələb elastikliyindən asılıdır. Qiymətləri aşağı salmaqla supermarket eyni məhsullan baha qiymətə satan mağazalann alıcılarını da cəlb edir. Bu, standart mallar satışında uğurlu, müəyyən mallar üçün xüsusi mağazalann olduğu halda (ət dükanı, dərzi və s.) və ya şəxsi münasibətlər çərçivəsində uğursuzdur.

(b) inhisarçı. İnhisarçı satışa çıxardığı məhsulun kəmiyyətinin qiymətinə təsiri ilə üfüqi tələb əyrisi əldə etmir (13-cü fəslə bax). O öz məhsulu üçün tələb cədvəlinə əsasən kəmiyyəti və qiyməti müəyyənləşdirərək böyük qazanc əldə edir.

Avropa kubokunu əldə etmək istəyən futbol komandasına nəzər yetirək. Təsəvvür edək ki, 50 millik məsafədə heç yerdə bu oyundan maraqlı heç nə yoxdur və futbol klubu İsə yüksək giriş haqqı təyin etməklə daha çox qazanc əldə etmək istəyir. Klubun xərcləri stadionda əz və ya çox tamaşaçının olmasından asılı


olmayaraq eyni olacaq. Bu halda teleb cədvəli təqribən aşağıdakı kimi müəyyənləşəcək:

Giriş qiyməti 6u qiyməti ödəmək Tamaşaçılann (penni ile) istəyində olan xərcləri tamaşaçılann sayı (£)

25 60000 15000 50 56000 28000 75 50000 37500 100 32000 32000

Ona görə də klub giriş qiymətini 75 £ təyin edir və tamaşaçılann ümumi sayı isə 50000 olur.

Britaniya dəmiryol idarəsi də gediş haqqı təyin edərkən tələbin elastikliyini nəzərə almalıdır. İtkiləri azaltmaq üçün gediş haqqını qaldırmaq lazımdırmı? Mövcud qiymətlərlə tələb eiastikidirsə, qiyməti qaldırmaqla ümumi gəlir azalır. Əgər idarəçilik xərcləri (az sayda sərnişin daşımaqla) gəlirə nisbətən azaldılarsa, itkilər azalar.

(3) Dövlət siyasəti Hökumətin iqtisadi siyasətinin müzakirəsi tələbin elastikliyinin nə

qədər genİş mövzu olduğunu gösterəcək. Məsələn, Britaniyanın maliyyə naziri hər dəfə hansısa əmtəə üzərində vergi tətbiq etməyin səmərəsi məsələsinə baxırsa, tələbin elastikliyini nəzərə almalıdır. Tələb elə elastiki ola bilər ki, qiymət artımı məhsul üçün tələbi həddindən artıq azaldar, nəticədə isə alınan vergi əvvəlkindən çox az olar. Təsəvvür edək ki, əmtəə üçün tələb səviyyəsi aşağıdakı kimidir:

Qiymət Tələb edilən kəmiyyət 20 1000 30 600 40 200

Həmçinin təsəvvür edək ki, təklif qiyməti dəyişməzdir və bazar qiyməti 20 £-dir ki, bu qiymətə də həmin əmtəədən 1000 dənə satılır. Maliyyə naziri həmin əmtəə üzərində vergi qoymağı qərara alırsa, hər ədəd üçün 10 £ vergi qoyulur. Nəticədə satışın ümumi sayı 600-ə, alınan vergi isə 60 £-ə bərabər olur. Sonradan vergi hər ədəd üçün 20 £ artırılırsa, malın ümumi qiyməti 30-40 £-ə


bərabər olur. Bu iki qiymət arasında tələb çox elastikidir. İndi yalnız 200 dənə satılır və vergi 40 £-ə bərabərləşir. Əgər maliyyə naziri əlavə dəyər vergisini artırmadan gəliri çoxaltmaq istəyirsə, o, qeyri-elastiki tələb olan əmtəəni seçir. Tütün məhsullarına və spirtli içkilərə müxtəlif vergilərin olması bununla bağlıdır. Bu məhsullar təmtəraq, dəbdəbə sayıldığından onların qiymətinin yüksək olması istehlakçı üçün ağtr yük sayılmır.

Hökumət siyasətində tələb elastikliyinin tətbiq edilməsinə digər nümunələr bunlardır: (a) Müəyyən verginin İstehlakçı və istehsalçı arasında bölgüsü necədir? (səkil 109-a bax); (b) Sənaye malları üzərində qoyulmuş müəyyən vergi və ya subsidiya sənayenin ümumi inkişafına necə təsir edir? (səkil 107-ə bax); (c) İflas və ya qiymətlərin aşağı salınması ödənişlərin balansını yaxşılaşdıracaqmı? (VII hissənin “Yumşaq deflyasiya” başlıqlı bölməsinə bax); (d) Satış şərtlərinin yaxşılaşması ilə ödənişlər balansında irəliləyiş olacaqmı? (VII hissənin II bölməsinə bax).

Tələbin gəlir elastikliyi Real gəlirdə artım adətən müxtəlif dərəcədə məhsul üçün tələbi

artmr. Beləliklə, demək olar ki, tələbin gəlir elastikliyi tələbatda proporsional dəyişikliyin real gəlirdə proporsional dəyişikliyinə bərabərdir. Əgər tələb 20 faiz artırsa, deyək ki, real gəlirdə artım 10 faizdirsə, tələbin gəlir elastikliyi 2-ye bərabərdir. Hansı məhsulda tələbin gəlir elastikliyinin artıq olması yaşayış standartlarından asılıdır. Bu gün Qərbi Avropada avtomobillər, paltaryuyan, qabyuyan maşınlar, mərkəzi istilik şəbəkəsi aparatları, təzə evlər və şəxsi xidmətlərə tələb çoxdur və gəlir artan kimi bu məhsullara və ya xidmətlərə tələb daha da artır. Əksinə olaraq, bəzi gündəlik tələbat malları kimi kartofa, duza, yumurta və sabuna olan tələbin gəlir elastikliyi çox aşağıdır.

Uf Hissə NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ VƏ İSTEHSAL

NƏZƏRİYYƏSİ

6-CI FƏSİL

FİRMA

Biz əvvəlki mövzularda təklifin qiymətdə baş verən dəyişikliyi necə təmin etməsinin yalnız tam izahını göstərmədik. Növbəti yeddi fəsildə isə bizim qarşımızda duran əsas vəzifə təklif əyrisini bir qədər ətraflı nəzərdən keçirmək olacaqdır. Tələbdə olduğu kimi, ayrı-ayrı fərdlərin (bu halda məhsul istehsal edən firmaların) fəaliyyətlərini araşdıracağıq. Firmanın qəbul edəcəyi müvafiq qərarları nəzərdən keçirərək, onun fəaliyyətini tənzimləyən ümumi prinsipləri yaratmağa çalışacağıq.

[. FİRMANIN ROLU Firmanın tərifi

2-ci fəsildə biz iqtisadi sistemin iki əsas hissədən ibarət olduğunu göstərmişdik: (1) Maddi istehsal ehtiyatları təmin və istehsal olunmuş malları istehlak edən təsərrüfat vahidləri; (2) Mallar istehsal etmək və xidmətlər göstərmək məqsədilə maddi istehsal ehtiyatlannı işə cəlb edən vahidlər kimi çıxış edən firmalar. Özümüzün də şahid olacağımız kimi, firmanın tərifi ticarətçidən tutmuş dövlət İdarələri nədək bütün təşkilat formaları da daxil olmaqla, olduqca geniş məna kəsb edir. Sonrakı fəsillərdə gəlir əldə etmək məqsədilə mallar İstehsal ədən firmaların qəbul etdiyi qərarların üzərində xüsusilə dayanmalı olacağıq. 6- 10-cu fəsillər əsas etibarilə istehsal amillərinin birləşdirilməsi və işə cəlb olunmasından bəhs edəcək. 11 və 12-cİ fəsillərdə istehsal olunacaq məhsulun miqdarı ilə əlaqədar problemlərə nəzər yetiriləcək. Lakin biz bütün bunlardan öncə iqtisadçıların müxtəlif istehsal amilləri və istehsal barədə danışarkən sözün əsl mənasında nəyə istinad etdiklərini nəzərdən keçirməliyik.

6-CI FƏSİL FİRMA 89

İstehsal amilləri Klassik İqtisadçılar istehsal vasitələrini dörd qrupa bölmüşlər;

torpaq, əmək, kapital və təşkilat. Həmin hərəkətverici qruplara yönələn haqlar müvafiq olaraq mənfəət, əməkhaqqı, pay və gəlir adlandırılmışdır. Lakin onların fiziki xüsusiyyətlərə əsaslanan məhdud təsnifatının bəzi zəif cəhətləri var:

(1) Bütün amillərin ayn-aynlıqda mövcudluğunu və onların torpaq, əmək, kapital və təşkilat şəklində bir-birindən kəskin fərqlənən sahələrə aid edilməsini düşünmək məsələni olduqca sadələşdirmək olardı. Həmin sahələr öz-özlüyündə bir-birini tamamlayır, öz geniş anlamında istifadə olunan torpaq suvarma və drenaj sistemlərinə, müxtəlif gübrə məhsullarının əldə olunmasına kapital qoymaqla münbitləşə və kəmiyyətcə genişləndirilə bilər. Bu zaman işçinin qazandığı bacarıq və vərdişlər onun təlimləndirilməsi zamanı aynlan investisiyaya bir gəlir kimi qiymətləndirilə bilər. Heç bir əmək bütövlükdə özünü risklərdən sığortalaya bilmir. Hər hansı bİr maşinist qatarların insanlara daha lazım olmadığını gördükdə daha aşağı maaşlı bİr iş tapmağı qarşısına məqsəd qoyur;

(2) Gösterilən hər bir bölmənin daxilində nəzərəçarpacaq dərəcədə şaxələnməiər var. Memar dedikdə bənna köməkçisindən olduqca fərqli olan bir işçi nəzərdə tutulur və buna əlavə misal olaraq hotel meneceri ilə hoteldə yükdaşıyanın müqayisəsini göstərmək olar, lakin həmin təsnifat onlan məcmu olaraq “əmək" adı altında nəzərdən keçirir. Beləliklə da o, həmin qrupların hamısının eyniyyət təşkil etməsi fikrinin İrəli sürülməsinə meyllidir;

(3) Eyni qrupda istehsal amili vahidləri arasındakı fərqlər qruplar arasındakı fərqlərdən daha böyük ola bilər. Məsələn, iqtisadi baxımdan, bənna və betonqanşdıran arasında yaxınlıq İkincinin mühasibə olan yaxınlığı qədərdir.

Məsələ bundadır kİ, İstehsal amillərini təsnifləşdirmə formalan hökmən çətlnlikləriə qarşılaşmalıdır. Beləliklə, müasir İqtisadçılar tədqiqatlannın çox hissəsini İstehsal vasitələri haqqında, yəni cəmiyyətin tələb etdiyi əmtəə və xidmətlərin istehsalında İştirak edən resurslardan danışmaqla apanrlar. Ancaq onlar müəyyən amillərin tədqiqatların məqsədləri üçün faydalı olmaqla ümumi təsnifata imkan verən geniş və əhəmiyyətli xüsusiyyətlərini də qəbul edirlər. Təəssüf kİ, bəzi anlaşılmazlıqlar yaranıb, çünki

90 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ III HİSSƏ

köhnə klassik iqtisadçıların terminologiyası hələ də saxlanılmaqdadır. Hazırda torpaq bütövlükdə təbiətə, məsələn, fəza, günəş işığı,

yağış, mineral maddələr tərəfindən təmin olunan ehtiyatlara aiddir. Praktikada o, təklif əsasında təsbit olunan amildən yaranan gəlirlərin xüsusiyyətini tədqiq etmək məqsədilə ayrı-ayrı istehsal vasitələri faktoru kimi götürülür. Bu cür gəlirlər iqtisadi renta adlanır.

Əməyə faktiki olaraq istehsalda insanların yerinə yetirdiyi həm fiziki, həm də zehni fəaliyyət kimi baxılır. Bu “insan" elementi olub onu başqa faktorlardan fərqləndirir. Çünki, o, hərəketlilik, İşsizlik və psixoloji münasibətlərlə bağlı xüsusi problemlənn yaranmasına təkan verir.

Kapital torpaqdan fərqli olaraq insan əməyinin nəticəsidir. Əmtəələr aşağıdakı formada təsnif edilə bilər:

(a) İstehlak malları: istehlakçının tələbini birbaşa təmin edən və onun

əlində olan (məsələn, buxanka, velosiped, masa və s.) mallar; (b) İstehsal vasitələri: o. birbaşa istehsal prosesində iştirak edərək

İstehlak mallarının, məsələn, binələr, maşınlar, aletler, xam materialların düzəldilməsinə səbəb olur. Bəzən eyni mal İstifadə məqsədindən asılı olaraq həm istehlak malı və ya istehsal vasitəsi rolunu oynaya bilər. Məsələn, avtomobil adi halda istirahət üçün, satıcı üçün isə biznes məqsədilə işlədilir. Kapital istehsal amili kimi istehsal vasitələri və istehlakçının

ətində olmayan ehtiyat istehlak mallarından İbarətdir. Kapital aşağıdakıları qeyd etmək məqsədilə ayrı-ayrı istehsal amili kimi nəzərdən keçiriiir: (a) onu qazanmaq üçün lazım olan və hazırda istifadə oiunanın qurban veriiməsi və (b) uzunmüddətli istifadə nəticəsində baş verən iqtisadi fəaiiyyətdə dəyişkənlik (17-ci və 26-cı fəsil iərə bax).

Müəssisə yanlışlıq hesabına baş verən istehsal risklərinin qəbul edilməsi deməkdir. Bu, klassik iqtisadçılar tərəfindən sahibkara (yəni hansı malları istehsal etməyə qərar verən və həmin malları istehsal etmək üçün istehsal amillərini gətirən şəxs və ya şəxslər) veriiən tərifin daha dar mənasıdır.

Bu gün istehsal amillərinin təşkili İnzibati funksiya kimi təqdim olunur. Bu funksiya haqqı ödənilmiş menecer tərəfindən, yəni əməyin yüksək ixtisaslı forması kimi həyata keçirilə bilər. Əslində müəssisəni digər amillərdən fərqləndirən cəhət odur ki, müəssisə bütün istehsal risklərini daşıyır. Risklərin necə əmələ gəlməsi


haqda daha sonra ətraflı danışacağıq. Qısaca demək lazımdır ki, istehsal vaxt apardığından risklər baş verir. Sahibkar işin Öhdəsindən gəlir və məhsul istehsal etmək üçün gələcəkdə qeyri- müəyyən vaxtda satılmayacaq xammal, materiallar və avadanlıq alır. Hazırda insanların zövqlərində dəyişikliklər baş verib; məhsulu bazarda aşağı qiymətə təklif etməklə rəqib ola bilər. Belə olan halda gözlənilən mənfəət zərərlə əvəzlənər.

Mənfəət və ya zərərlər qeyri-müəyyənliyin mükafatıdır. Bu riski kim qəbui edirsə əsl sahibkardır - öz hesabına İşləyən fermer, oz imkanlan ilə fəaliyyətə başlayan həkim, səhmdar cəmiyyətdə səhmlər aianlar və ya milliləşdirilmiş sahədə mənfəət əldə etməli olduğu halda zərərlə qarşılaşan vətəndaşlar.

İstehsal İlk iqtisadçılar, məsələn, XVII əsrin fransız FİZİOKRATLARI hesab

edirdilər ki, yalnız ekstraaktiv sahələrdə (aqrar, filizçıxarma və balıqçılıq) iş məhsuldardır. Ancaq Adam Smit əmək m&hsul- darifğf terminini istehsala gətirməklə öz müasirlərindən xeyili irəli getdi. Hərsənd o, az qala xidmət göstərən şəxslərin məhsuldar olmasını inkar edirdi. Daha çox qiymətləndirilən əsərində o göstərir: "Həyati xidmət üzrə işçi qüvvəsi Özünü xüsusi subyektdə və ya məhsulda əks etdirmir, onun xidmətləri adətən iş prosesində qeyb olur”. Aktyorun deklamasiyası, müğənninin səsi kimi, istehsal prosesində yoxa çıxır. Əksinə olaraq, artistlər üçün paltar hazırlayan və ya ssenarilər yazan şəxslər məhsuldardır. Bu halda artistlər məhsuldar deyillər və tərəvəzi bişirən deyil, becərən fermer məhsuldar hesab edilir. Daha uyğun tərifə gəlib çatmaq üçün bu suallara cavab verməliyik: niyə işləyirik? İstehsalın səbəbləri nədir? Cavab sadədir: tələbatı ödəmək. Nəticə etibarilə xidmətgöstərənlər məhsuldar əməklə məşğul olanlar kimi təqdim olunur. Aktyor, əsgər, bəstəkar və ya ayaqqabıtəmizləyən - hamısı istəkləri yerinə yetirir. İkinci yalnız müəyyən vaxtda bir şəxsin istəklərini yerinə yetirdiyi halda, başqaları eyni vaxtda bütün insanların tələblərini ödəyir. Eynilə fabrikdə də əməkhaqqını hesablayan məmur, xadimə, bolt və qayka hazırlayanlar məhsuldar hesab edilir. Hamı tələbatları ödəyəcək hazır məhsulun istehsalına yardım edir.

İnsan tələbatları müxtəlif formalara düşə bilər. Bəziləri səhər stolu arxasında qəzet oxumağı xoşlayır. Bu mənada qəzeti dükandan müştərinin poçt qutusuna aparan poçtalyon məhsuldardır. Əksər adamlar həmçinin payızda yığılan kartofu qış

92 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ m Hissə

azuqəsi saxlamaqdan çox həftəlik almağa üstünlük verirlər. Deməli, onları mühafizə edən fermer və ya anbara yığan tacir istehlakçıların tələblərini ödəyir və bu da eynilə məhsuldardır. İstifadə yalnız məhdud resurslarımızın formasının dəyişilməsiylə deyil, həmçinin onlann yerinin və vaxtının dəyişməsi hesabına yaranır. Bütün bu fəaliyyət növləri hər şeydən öncə məhsuldardır.

II. FİRMANIN VƏZİFƏLƏRİ İstehsal azad sahibkar sistemində qurularkən firma biznes

fəaliyyətini davam etdirmək məqsədilə xərcləri ödəməlidir. Doğrudan da bunsuz azad sahibkar sistemi mövcud ola bilməz. Belə ki, mənfəət (və ya zərərlər) olduğundan təklif qiymətdəki dəyişikliklərə uyğunlaşdırılır.

Praktikada şirkətlər qısa müddətdə pul gəlirlərini maksimuma çatdırmaq yolları arayırlarmı? Bunun cavabı neqativdir.

Şəxsi amillər bəzən vacibdir, xüsusilə də menecer həm də şirkətin sahibidirsə. Beləliklə, vaciblik yaxşı əmək münasibətlərinə, işçilərin rifahına, işləmək arzusuna, siyasi təsirə, fərdi mükafata və ya sadəcə olaraq “sakit həyata” əlavə edilir. Bu və ya başqa motivləri təmin etmək üçün mənfəət, qazanc məfhumundan daha geniş mənada istifadə olunur. Biznes pullu menecerlər tərəfindən aparılan zaman başqa motivlər üstünlük təşkil edir. Onlar maksimum mənfəət əldə etmək üçün hesablanmış riskləri üzərlərinə götürmekdənse “tehlükəslzlik üçün oyun" münasibətini daha aydın başa düşə bilərlər. Daha doğrusu, onlar mənfəətin "qaneedici" səviyyəsini əldə edirlər, ancaq öz mövqelərini və məvaciblərini genişləndirmək üçün qazancdan çox satışı maksimum həddə çatdırmaqla firmanın fəaliyyətini genişləndirməyə çalışırlar.

Hətta qazanca diqqət olanda şirkət maksimum mənfəətə deyil, uzunmüddətli mövqelərinə üstünlük verir. 6u situasiya inhisar elementinin olduğu şəraitdə mümkündür. O zaman şirkət kompetitiv bazar şərtlərindən fərqli olaraq, verilmiş qiymət siyasətini seçə bilər. Beiə hallarda firma müxtəlif tələb və təklif şərtlərində qiyməti qısamüddətli dəyişikliklərə uyğunlaşdırır. Bir tərəfdən yeni preskurantlann çapı və bölüşdürülməsinin inzibati xərcləri olur, başqa tərəfdən isə qiymətdəki sürətli dəyişikliklər piənakəndəsatış ticarətçiləri incik satır və heç də həmişə müştərilər bundan razı qalmır.

Nəhayət, inhisar dərəcəsinə malik istehsalçı onun ümumi mövqeyinə aid ola bilən maksimum mənfəətin saxlanması səmə

e-C( FƏSİL FtRMA 93

rəliliyini qiymətləndirməlidir. Yuxan qiymət yeni bazara daxil olanları özünə çəkəcək, yoxsa rəqib istehsalçının inkişafını həvəsləndirəcək? Bu, reklamı məhdudlaşdırmağa və ya dövlət müdaxiləsinə aparıb çıxarmayacaq ki?

Bunlara baxmayaraq, bu və ya başqa vəzifələrin mövcudluğunu qəbul etməliyik, əks halda tədqiqatlarımızla uzağa gedə və ya beynəlxalq standartları (əgər onlardan hər birini firmanın hərəkətverici qüvvəsi qəbul ediriksə) əldə edə bilmirik. Bu menada tədqiqatlarımızı “firmalar mənfəətlərini maksimuma çatdırmağa çalışırlar" deməklə başlasaq, yerinə düşər. Belə mühakiməni irəli sürdükdən sonra isə istehsal faktorlarının necə birləşməsini və məhsulun hansı səviyyədə istehsal olunmasıyla bağlı prinsipləri müəyyənləşdirə bilərik.

III. FİRMANIN QƏRARLARI Öz qazancını maksimal həddə çatdırmaq üçün firma imkan

daxilində ümumi gəlirlərlə ümumi xərclər arasındakı ən böyük fərqə səbəb olan məhsulu istehsal etməli olacaq. Beləliklə, bu cür şəraitdə müəyyən məhsulun istehsal xərcini həmişə minimum həddə saxlamaq stimulu yaranacaq. Bu, bir sıra qərarlann qəbul edilməsi itə bağlıdır:

(1) Müəssisə hansı hüquqi formada olmalıdır? (2) Hansı üsullardan istifadə edilməli və əməliyyatın həcm və

əhatə dairəsi necə olmalıdır? (3) jstehsal harada yerləşdirilməlidir? (4) jstehsal amillərindən necə istifadə edilməlidir?

Bu cür qərarlar əsasən istehsal amilləri ilə əlaqədardır və 7, 10-cu fəsillərdə daha ətraflı müzakirə ediləcək.

Lakin bu zaman firma xərc və gəlirteri əlaqələndirərək məhsul istehsalının hansı səviyyəsində maksimum qazanc götüriə biləcəyini müəyyənləşdirməlidir. Beləliklə, firma aşağıdakı qərarla qarşılaşır;

(5) Hansı məhsul istehsal olunmalıdır? Bu sual 11 və 13-cü fəsillərdə müzakirə olunur.

IV. XÜSUSİ Müəssisə ADI ALTINDA FİRMANIN

HÜQUQİ FORMASI Nə İstehsal edəcəyinə qərar verdikdən sonra sahibkar müəssisənin

hansı hüquqi formada olacağı və ilkin kapitalın necə toplanılması haqqında düşünməlidir. Ola bilsin, bu iki qərar ewəl-

94 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ III Hissə

cədən bir-biri ilə bağlıdır. Lakin unudulmamalıdır ki, müəssisə hər hansı bir şirkətin filialı şəklində fəaliyyətə başlamasa, başqaların, onun gələcək inkişafına kapital qoymağa inandırmaq lazımdır.

Kapital əsasən aşağıdakı şəkildə təsnif edilir; (a) əsas kapital, və (b) dövriyyə kapitalı. Əsas kapital bir neçə dəfə istifadə edilən istehsal vasitələrini əhatə edir - zavodlar, avadanlıq, torpaq, yük maşınlan və s. Dövriyyə kapitalı bir dəfə istifadə olunan istehsal vasitələrinin alınması üçündür - əmək, xammal, gübie, benzin və s. Bu fəsildə bunlar az və ya çox dərəcədə dəyişən faktorlar kimi verilir.

Dövriyyə käpitah üçün maliyyə müxtəlif mənbələrdən əldə edilə bilər: bank, kommersiya krediti, istehlakçılardan əvvəlcə alınan depozitlər (məsələn, ev tikintisi üçün), borc müddətinə mal alan şirkətlər, komisyon evlər, vergi orqanlarının ehtiyatlan və şirkətlərarasr maliyyə vəsaitləri hesabına. Alternativ olaraq, əsas kapital zavod icarəyə götürmək və ya kirayə tutmaqla dövriyyə kapitalına çevrilə bilər.

Əsas kapital üçün maliyyə vəsaitlərini səfərbər etmək daha çətindir - insanlar bu məqs^ üçün borc verdikdə pulları ilə daha uzun müddətə aynlmaiı olduqlarını və daha böyük risk etdiklərini anlayırlar. Beləliklə, göründüyü kimi, yalnız firma müəyyən ölçüdə böyüdükdə onun hüquqi forması kapitalının borc olmasını (nəticə etibarilə xərc) yüngülləşdirməyə çox təsir edir. Buna görə de biznesin hüquqi forması, ilkin olaraq, əsasən sahibkarın nə dərəcədə nəzarətə malik olma istəyindən və müxtəlif sahələrdə dəyişə bilən hüquqi üstünlükdən asılı olacaq. Bu, şəkil 24-də göstərilib.

Yeganə sahibkar Yeganə sahibkar və ya “1 nəfərlik" firma sahibkarlığın ən qədim

formasıdır. Hətta indi də say baxımından kiçik firmalar üstünlük təşkil edir, yalnız ümumi istehsal həcminə görə onlar səhmdar cəmiyyətlərdən daha az əhəmiyyətlidir (1 saylı cədvələ bax). Bir nəfərlik şirkətlər öz hesabına işləyən baca və şüşəte- mizləyəndən tutmuş digər işçiləri İşlədən və hətta bunların bir neçəsinə nəzarət edən fermer, dükançı və kiçik fabrik sahibinə qədər dəyişə bilər. Buna baxmayaraq, bütün bu müəssisələr bir şəxsə məxsus və nəzarətində olmaq baxımından eynidir. Firmanın siyasətinə dair bütün qərarların qəbul edilməsi bu şəxsin

96 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ I HİSSƏ

səlahiyyətindədir və bütün qazancı əldə edən də, hər hansı bir' itkiyə cavabdeh olan da yalnız odur. Bu, enerji, səmərə və hər bir detala ehtiyatlı diqqət tələb edir.

Lakin sahibkarlıq müəssisəsinin forması kimi tək sahibkarlığın üç əsas çatışmazlığı var. Birincisi, belə firmanın inkişafı çox ləngdir, çünki kapital mənbələri məhduddur. Belə müəssisənin uğuru xüsusən ilkin dönəmlərdə əsasən işi aparan insandan asılıdır və şəxsi münasibətlər nəticəsində bu sahibkara inam az olar, heç kəs bu biznesə investisiya qoymaz. Beləliklə, kapitalın əsas mənbəyi sahibkann öz ehtiyatlarıdır, buraya yaxın dostlar və ya qohumlardan alınan borc məbləğləri də əlavə edilir. Vaxt ötdükcə, qazancların yenidən dövriyyəyə buraxılmasıyla inkişaf və genişlənmə baş verə bilər. Lakin ehtimal ki, bu, çox ləng proses olacaq və əsasən bu cür firmalar nisbətən kiçik qalır.

İkinci mənfi cəhət ondan ibarətdir ki, uğursuzluq baş verərsə, yalnız biznes ehtiyatları deyil, həmçinin xüsusi ehtiyatlar və sahibkarın mülkiyyəti kreditorlar tərəfindən iddia oluna bilər. Qısaca, burada məhdud cavabdehlik yoxdur.

Üçüncüsü, aramsızlıq yoxdur, sahibkarın ölümü və ya təqaüdə çıxması nəticəsində bir nəfərlik firma fəaliyyətini dayandıra bilər.

Bu çatışmazlıqlara görə təksəhibli müəssisə forması əsasən ya yeni başlayan sahibkarlıq fəaliyyətində, ya da kənd təsərrüfatı və pərakəndə satış kimi xüsusi sənaye sahələrində daha çox yayılmışdır.

Ortaqiıq İnsanlar “yoldaşlıq" formasında birləşdikdə daha çox kapital əldə

edə bilsələr də, 20-dən artıq şəxsin birləşməsi (bank konserni üçün 10 nəfər) qeyri-məqbul hesab olunur. Hər bir şərik kapitalın müəyyən hissəsini təmin edir və razılaşma əsasında qazancdan pay alır. Lakin müasir böyük həcmli müəssisələr üçün bu yolla toplanılan kapitalın məbləği yetərsizdir. Nəticədə ortaqItqlar nisbətən kiçik olaraq qalır və əsasən pərakəndə satış və ixtisaslaşmış sahələrdə (həkimlər, diş həkimləri, konsaltinq mühəndislər, vəkillər və s.) rast gəlinir. Çünki burada kapital əsasən pul şəklində deyil, peşəkar bacarıq və təcrübə formasında təmin edilir, hər bir ortaq müəyyən sahədə ixtisaslaşır.

Bundan əlavə, kapitalın əməkdaşlar vasitəsilə toplanılmasının müəyyən çatışmazlıqları var. Qeyri-məhdud məsuliyyətə məxsus risk artır, çünki hər birinin qoyduğu kapitaldan asılı olmayaraq, bütün əməkdaşlar firmanın borclarına cavabdehdirlər və


kreditorların tələblərini ödəmək üçün şəxsi mülkiyyətindən istifadə edilə bilər. Yalnız əməkdaş firmanın idarəolunmasında iştirak etmirsə və burada ən azı bir adi əməkdaş varsa, məhdud cavabdehlik üstünlüyündən istifadə olunur. İkincisi, bır əməkdaş tərəfindən edilən hərəkət hüquqi olaraq digərlərinə aiddir. Buradan belə nəticə çıxır ki, hər bir ortaq digerlərinə tam inanmalıdır və əməkdaşların sayı artdıqca, məhdudiyyətsiz cavabdehlik riski də artır. Nəhayət, bir əməkdaş digərlərinə bildirməklə hər hansı bir vaxtda öz ortaqlığını dayandıra bilər. Lakin hər hansı bir əməkdaş ölərsə və ya müflis olarsa, avtomatik olaraq ortaqlıqdan çıxarılır. 6u o deməkdir ki, qalan şəriklər ya onun payını almalı, ya da hamıya uyğun alıcı tapmalıdır. Bunun üçün bu cür şəraitdə biznesin davam etdirilməsi çox zaman böyük narahatlıq və xərclər doğurur.

Səhmdar cəmiyyəti Səhmdar cəmiyyətləri ilk dəfə Tudorun vaxtlarında İngiltərə xarici

ticarəti genişləndikdə ortaya çıxmışdır. Ticarət gəmisinə sahiblik üçün yaradılan şirkətin “səhmlərini” almaqla bir neçə nəfər gəminin sahibi olurdu. Lakin XIX əsrin ortalanna qədər insanlar bu cür şirkətlərə daxil olmaqdan çəkinirdilər. Səbəb o idi ki, onlar məhdud məsuliyyətdən yararlana bilmirdilər. Bundan əlavə, məhdud məsuliyyət müxtəlif şirkətlərə investisiya qoymaqla riski azaltmağa imkan verirdi.

Maşın və böyük həcmli müəssisələri əmələ gətirməklə Sənaye inqilabı sənaye sahələri üçün lazım olan kapitalın daha çox olmasını aktuallaşdırdı. Beləliklə, kiçik ehtiyatları olanları investisiyaya sövq etmək üçün 1855-ci ildə məhdud məsuliyyət parlament aktı ilə qəbul edilmişdir. Şirkətin adından sonra gələn “LTD" hərflərinin mənası budur: LTD - Limited - məhdud.

Bu gün səhmdar cəmiyyətləri biznes müəssisələrinin ən mühüm formasıdır. Bunun əməkdaşlıq üzərindəki üstünlükləri məsuliyyətin məhdud olması, arasıkəsilməzlik, kapitalın mövcudluğudur (belə ki, investorlar riski paylaşdirmaqla öz səhmlərini asanlıqla sata bilərlər). İşi genişləndirməyin asanlığı biznesin bəzi növlərini kiçik həcmlə aparmağa imkan verir. Belə bizneslər ya mühüm maraqlar tərəfindən sponsoriaşdınlan və yaxud də mövcud böyük firmaların filialları şəklində inkişaf etdirilən səhmdar cəmiyyətləri formasında başlamalıdır.

Lakin bu üstünlüklərə qarşılıq olaraq, xərclərə əlavə edilə bilən müəyyən mənfi cəhətlər də nəzərə alınmalıdır. Bunların ən əsası

98 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ <11 HİSSƏ

kiçik formalı yeganə ticarətçi ve ya ortaqlıq əvəzinə korporasiya vergisini ödəməklə fəaliyyətə başlayan şirkət formasıdır. Şirkətin korporasiya vergisi yeganə ticarətçi ve ya yoldaşlıq formasında qalan iş üçün ödəniləcək gəlir vergisindən daha çox olacaq. Bundan əlavə, şirkətin illərlə yığılan hər hansı bır avuarları (əksərən ailəyə mənsub olan) əsl səhmlərin dəyərini artıracaq. Şirkəti buraxmaq vaxtı gəldikdə səhmlərin dəyərindəki hər hansı bir artım kapital gəliri vergisinə məruz qalacaq.

Şirkətin maliyyə vəsaiti iki yolla əldə edilir; (a) Şirkətin səhmlərinin satılmasıyla və (b) borc almaqla.

(a) Səhmlər Səhm, adından da göründüyü kimi (ingiliscə səhm “s/ıare" - hissə

deməkdir - red.), şirkətin kapitalının təmin edilməsində iştirak etmək deməkdir. Səhmlər müxtəlif sayda buraxıla bilər, əsasən 5 p-dən yuxarı və hər bir şəxs aldığı miqdarla özünün iştirak dərəcəsini dəyişə bilər. Şirkətə qoyulan pul İnvestisiyasının bir neçə riski var ki, bunlardan ikisi əsasdır. Birincisi, investisiya edilən kapitalın gəliri qazancların aşağı olması üzündən göstərilən qədər olmaya bilər. İkincisi, sahibkar öz səhmlərini satmaq istədiyi anda səhmlərin ümumi qiyməti düşər. Bu riskləri minimuma endirmək üçün investorlar çox zaman öz investisiyalarını müxtəlif konsernlərə paylaşdırır və daşınan riskin dərəcəsini müxtəlif tipli səhmlər, istiqraz və dövlət bonları portfelinə sahib olmaqla dəyişə bilir.

(i) Adi səhmlər. Adi səhmdara ödənilən dividend onun sahib olduğu səhmlərin sayından və şirkətin çiçəklənməsindən asılıdır. Qazanc yüksəkdirsə, çox zaman buna müvafiq olaraq dividendlər də yüksək olur, qazanc olmadıqda çox zaman dividend, də olmur. Bundan əlavə, adi səhmdara dividend verilməsi elə də əsas deyil, şirkət bağlanmağa məcbur olduqda adi səhmdara pul yalnız bütün digər kreditorlardan sonra ödənilir. Beləliklə, adi səhm risk kapitalı adlandırılır, çünki onun sahibi biznes müəssisəsinin riskini daşıyır. Bunun əvəzində əlində olan səhmlərin sayına əsasən hər bir adi səhmdar şirkətin idarə edilməsində iştirak edir. Ümumi yığıncaqda direktorlar təyin edilə və ya çıxarıla bilər. Şirkətin kapital artımı və biznesin aparılması metodunda dəyişiklik edilə və auditorlar təyin ədilə bilər. Beləliklə, adi səhmdarlar əsas riski daşıdığı və şirkətin siyasəti ilə əlaqədar qərarları qəbul etdikləri üçün əsl "sahibkardırlar". Lakin təcrübədə onlar öz hüquqlarından çox az istifadə edirlər. Şirkət yetərincə yaxşı işlədikdə çox az


səhmdar bu yığıncaqlara qatılır. Bundan əlavə, şirkət çox böyük deyilsə, direktorlar çox zaman adi səhmlərin böyük hissəsinə sahib və həm də nəzarətə malik oiurlar. Lakin bəzən səsvermə hüquqları xüsusi olaraq istisna edilir (əsasən “A” səhmləri kimi qeyd olunurlar). Bu yolla direktorlar şurası daimi olmağa meyl edir.

(ii) İmtiyazlı səhmlər. Əgər investor bir qədər az riskə girmək istəyirsə, o, imtiyazlı səhm ala bilər. Bu cür səhmdar adi səhmdardan daha öncə dividend alır, lakin bu üstünlüyün əvəzində onun dividend i firmanın qazanclarının nə qədər yüksək olmasından asılı olmayaraq sabitdir (müəyyən faiz formasındadır). Bundan əlavə, yalnız istisna hallarında, məsələn, onların hüquqlannı dəyişmək və ya şirkəti bağlamaq təklif edildikdə və ya onların dividəndləri gecikdirildikdə bu səhmdarlar da adi yığıncaqlarda səsvermə hüququna malik olurlar. Lakin şirkət bağlanmağa məcbur olsa, imtiyazlı səhmdarların pulunun ödənilməsi adi səhmdarlərınkından daha öncə olur.

İmtiyazlı səhmlər "kumulyativ” də ola bilər. Bu o deməkdir ki. şirkət bir İl dividəndi ödəyə bilməzsə, gələn illərdə bu borclar adi səhmdarlara dividendlərin ödənilməsindən öncə ödənilə bilər. 1965-ci ildən sonra imtiyazlı sehmər sərfəli olmayan vergi qoyulmasına görə məşhurluğunu itirmişdir (növbəti səhifəyə bax).

(b) Borcalma Şirkətin uzunmüddətli bordan adətən istiqrazlann (borc

imtiyazlarının) buraxılmasıyla əldə olunur. Bunların şirkətin gəlirindən asılı olmayaraq sabit faiz məzənnəsi (14 %) vardır. Bu faizin ödənməsi şirkətin gəlirinin birinci ödəmə yeridir və beləliklə, investorun gəliri olmaması riski çox böyük deyil. Bundan əlavə, şirkət bağlandıqda ilk növbədə istiqraz sahiblərinin pulları ödənir. Praktiki olaraq daşınmaz əmlak girovu İlə təminat verilən borc öhdəlikləri şirkətin müəyyən avuarlarında saxlanılır. İstiqrazlann üstünlüklərindən biri də onların müəyyən zamandan sonra geri alınmasının mümkün olmasıdır. Şirkət faiz öhdəliklərini ödəyə bilməsə və ya borcu vaxtında ödəyə bilmədikdə istiqraz vərəqəsinin sahibləri onu bağlatdı ra bilər.

İnvestisiyalı şirkətin taleyi ilə bağlı olan adi səhmlərin sahiblərindən fərqli olaraq, istiqrazın alıcısı şirkətin müvəffəqiyyətsizliyi ilə bağlı riskləri mümkün olduğu qədər azaltmışdır. Əslində o, sadəcə, şirkətin pulunu borc verir. Bunun üçün 0, siyasət və idarəçiliklə əlaqədar sahibkarlıq hüququ olan

100 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ llt HİSSƏ

səsvermədən məhrumdur. Lakin qazancları tez-tez və böyük dəyişikliklərə məruz qalan şirkət öz kapitalının çoxunu istiqrazlarla toplamaq iqtidarında olmur. Bu metod yalnız stabil qazancı olan (faiz ödəmələri ödəmək üçün yətərti məbləğdə) və şirkət ləğv edildikdə dəyəri çox də azalmayan avuarlara (torpaq və tikililər kimi) malik olan şirkət üçün doğrudan da sərfəlidir.

Adi səhmlərlə müqayisədə uzunmüddətli faizlə verilən borclara üstünlük verən şirkət yüksək sürətli adlanır. Bu cür şirkət qazancı yaxşı olduqda yüksək dividendlər ödəmək qabliyyətinə malik olacaq, qazanclar aşağı olduqda dividendlərin ödənilməsini həyata keçirə bilməyəcək. Beləliklə, qazancların gələcəkdə artacağı gözlənildikdə şirkətin xərci çox olmazsa, genişlənmək üçün kapitalı istiqraz buraxmaqla toplamağa üstünlük verə bilər.

Lakin bu istiqamətdə əsas impuls bugünkü korporasiya vergisidir. İstiqraz vərəqələrinin faizləri (lakin imtiyazlı səhm faizi deyil) vergi hesablanarkən firmanın xərclərinə daxil edilir. Beləliklə, o, vergi qoyula bilən qazancları azaldır. Diger tərəfdən, maliyyə vəsaiti səhmlər vasitəsilə toplanmışsa, qazanclar (vergi qoyula bilən) bu məbləğ miqdarında artmış olacaq. 1965-ci ildə korporasiya vergisi tətbiq olunması şirkətlərin fəaliyyətinin səhmlərin satışı ilə deyil, uzunmüddətli faizlə verilən istiqraz vərəqələri buraxılmasıyla genişlənməsinə gətirib çıxardı. İmtiyazlı səhmlər indi demək olar ki, buraxılmır.

Səhmdar şirkətləri iki - özəl və dövlət formalarında olur.

(a) Özəl şirkət Biznesin özəl şirkət kimi təşkil olunması ona məhdud məsuliyyət

verməklə yanaşı, həmçinin özəl sahibkarlıqda olmasına və tdarəed il məsinə imkan verir. Onun təşkil olunmasının çox az rəsmi şərtləri var. Lakin 1948-ci ildə qəbul edilmiş “Müəssisələr haqqında” qanuna uyğun olaraq aşağıdakı şərtlər mütləq yerinə yetirilməlidir:

(İ) Nə səhmdarlar, nə də istiqraz sahiblərinin sayı 50-dən artıq olmalıdır; (il) Səhmlər satışa dövlətin qiymətli kağızları kimi çıxanlır; (iii) Direktorlann hər hansı bir təklif olunmuş səhmlərin transferini təsdiqləməmək hüququ vardır; (iv) İki şirkətin birgə səhmdarlığı 50 nəfərdən az olmazsa, onun səhmlərinə başqa şirkətlər sahib ola bilməz: (v) Heç bir korporasiya (və ya hüquqi şəxs) direktor kimi çıxış etmir; (vi) Qeyd olunmuş sahibkardan başqa, şirkətin səhmlərində heç kimin marağı yoxdur; (vii)


Şirkətdən kənar heç bir şəxsin və ya təşkilatın onun siyasətinə nəzarət etmək səlahiyyəti yoxdur.

Beləliklə, özəl şirkət əsasən həm ictimaiyyət tərəfindən maliyyə ehtiyacı olmadan orta həcmli kommersiya və ya sənaye təşkilatı, həm də açıq tipli səhmdar cəmiyyəti qurmazdan öncə bir qrup adam tərəfindən müəyyən həddə qədər maliyyələşdirilən ideyanı yoxlamaq üçün müvəqqəti müəssisə üçün xüsusilə uyğundur, özəl şirkətlərin (qapalı tipli səhmdar şirkətlərinin) sayı dövlət (açıq tipli) şirkətlərinin sayından xeyli çox olsa da, onların orta hesabla kapitalı çox azdır.

Onların kiçik qalmasının səbəbi genişlənmək istədikdə ortaya çıxan çətinliklərdir. Keçmişdə əlavə kapitalın əsas mənbəyi yenidən biznesə qoyulan qazanclar idi. Lakin bu gün qazanclara dövlət tərəfindən vergi qoyulması mövcud fondları azaldır. Alternativ olaraq, firmanın şəxsi mülkiyyəti olarsa, girov verilə bilər. Bu metod lann heç biri yetərincə kapital gətirməsə, yeganə çıxış yolu əlavə investorlar axtarmaqdır. Bu baxımdan qapalı tipli səhmdar şirkətinin mənfi cəhətləri nəzərə çarpır. Onun nə səhmləri, nə də ki, istiqraz vərəqələri dövlətə satış üçün təklif edilə bilər və hər hansı bir transfer direktorlar tərəfindən təsdiq edilməlidir. Müxtəsər olaraq, özəl şirkətin səhmlərinin haradasa qeyri-likvid olması meyli var. Beləliklə, əlavə investorlar tapmaq üçün çox zaman sahibkarlıq fəaliyyətini açıq tipli səhmdar şirkətinə çevirmək lazım olur və onun səhmləri “qiymətləndirilir", yəni biıjada (burada London birjası nəzərdə tutulur) auksiona çıxianlır.

Lakin bu cür şirkətin formalaşdırılması asan olmur. Əsas maneə odur ki, dövlətin (açıq tipli səhmdar şirkətinin) qiymətli kağızlar buraxılışı üçün xərci o qədər yüksək olur ki, çox zaman 150000 £>dən aşağı məbləğ toplamaq İqtisadi cəhətdən sərfəli olmur. Beləliklə, bu cür emissiyaya (qiymətli kağızlar buraxılışına) başlamazdan öncə şirkət artıq müəyyən böyük həcmə çatmalıdır. Onun genişlənməsində çətin mərhələ kapitalının təxminən 50000 £ olduğu vaxtdır, çünki bu məbləğ dövlətin qiymətli kağızlar buraxılışı üçün hələ də çox kiçikdir. Bu çatışmazlıq əsasən 3 yolla aradan qaldırıla bilər. Birincisi, birja makleri səhm və istiqrazları almaqla sığorta kompaniyası və ya investisiya şirkətinin gələcək “həyatım’' düzəldə bilər (bu şirkətlər çox zaman qapalı tipli səhmdar şirkətlərinin qiymətli kağızlara sahib ola bilməməsinin mənfi cəhətlərinə fikir vermirlər). İkincisi, yardım son 30 ildə iki əsas cəhətdən xeyli inkişaf etmiş yeni emissiya bazarında əldə


edilə bilər. Digər tərəfdən, bu növ işlərdə İxtisaslaşan xeyli emlssion İdarələr (və ya qiymətli kağızlar yerləşdirən bank) əmələ gəlmişdir. Həm də ticarət bankları xaricə verilən borcların həcmi azaldıqda diqqətlərini nisbətən az kapital tələb edən yerli firmalar üçün qiymətli kağızların emissiyasına yönəltməklə xidmətləri üçün yeni ticarət yerləri tapmağa məcbur olurlar. Həm emtssion idarələr, həm də ticarət bankları dövlət emissiyası həyata keçirilənədək öz səhmlərini buraxmaqla boşluğu doldura bilərlər; baxmayaraq ki, onların əsas işi dövlət emessiyast ilə bağlıdır. Üçüncüsü, bir sıra ixtisaslaşmış maliyyə korporasiyaları vardır. Deməli, kənd təsərrüfatı üçün torpaq və tikililərin girovu ilə borc pul verən kənd təsərrüfatı girov korporasiyası da mövcuddur. Kiçik firmalar üçün “icarə İnkişaf LTD" {Charterhouse Developmant) və sənaye üçün "Kredit LTD" {Credit for fndustry LTD) kimi şirkətlər uzunmüddətli maliyyə vəsaitləri İlə komək edənlər sırasındadır. Lakin bu cür kapital üçün ən mühüm mənbə əsasən səhmdar banklar tərəfindən maliyyələşdirilməsinə baxmayaraq, dövlət tərəfindən dəstəklənən Sənaye və Kommersiya Maliyyə Korporasiyasıdır. Onun əsas məqsədi dövlət emissiyası üçün çox kiçik olan bizneslərə (şirkət olması vacib deyil) lazım olan kapitalı verməkdir. Lakin borcu ala bilmək üçün firmanın cari maliyyə vəziyyəti və biznes imkanları tədqiq edilməlidir.

(b) Dövlet tipH səhmdar cəmiyyəti Böyük məbləğdə, məsələn, 150000 £-dən yuxarı kapital tələb

olunduqda, bu, çox zaman səhmləri birjada (burada; London birjasında) qiymətləndirilən minimum yeddi səhmdarı olan açıq tipli səhmdar şirkəti yaratmaqla toplanılır. Qiymətləndirməni əldə etmək üçün şurada tətqiq edilən səhmlərin “qiymətləndirilməsi”, yəni hərraca çıxanlmasıi üçün məktub göndərmək lazımdır, icazə verilərsə, şirkətin işləri ən azı iki aparıcı London qəzetində tam şəkildə reklam edilməlidir və yeni emissiya buraxılmayıbsa, cari səhmdarlar tərəfindən əməliyyat aparmaq və sabit real qiymətin olması üçün yetərli miqdarda səhm təmin edilməlidir.

İlk addımlar atıldıqdan sonra lazım olan kapital birjada “yerləşdirmə”, “satış üçün təklif və ya "dövlət emissiya prospekti" ile toplanıla bilər. Yalnız 150000 £*ə yaxın məbləğ tələb olunduqda birinci metoddan daha çox istifadə olunur, çünki onun təminatvermə və idarə xərcləri daha azdır. Emissiya idarəsi, birja makleri və ya İnvestisiya şirkətləri (və ya qiymətli kağızlar

6-Ct FƏSİL FİRMA 103

yerləşdirən banklar) bununla gəlir əldə edə biləcəyini düşünən insanlara özəl olaraq səhmlər paketi satmağa razı olurlar.

300000 £-ə qədər daha böyük məbləğlər üçün satış təklifi daha uyğun metoddur. Səhmlər paketlər şəklində emissiya idarəsinə satılır və o, öz növbəsində onları dövlət emissiyasına oxşar reklam etməklə dövlətə satış üçün təklif edir.

300000 £-dən çox tələb olunduqda dövlət emissiyası prospekti ən çox istifadə edilən metoddur. Burada şirkətin məqsədi tələb olunan məbləği bir gün ərzində toplamaqdır. Bunun üçün o çox reklam etməli və səhmlərini bir qədər ucuz satmalıdır. Reklam biznesin forması, tarixi və imkanları ilə yanaşı, maliyyə vəziyyəti və təklif edilən təminat da daxil olduğu prospekt vasitəsilə edilir. Bu, qiymətli kağızların paylanmasından üç gün öncə buraxılmalıdır ki. maliyyə qəzetlərində yaxşı şəkildə öyrənilə və tədqiq edilə bilinsin. Çox zaman prospektə abunəçinin doldura və pulla birlikdə göndərə biləcəyi müraciət forması birləşdirilir.

Praktikada satış çox zaman emissiya şərtlərinə görə reklam edən emissiya idarəsi vasitəsilə aparılır. O, həmçinin emissiyaya təminat verilməsini də təşkil edir, yəni kiçik komission qarşılığında emissiyanın satılmamış hissəsini razılaşdırılmış qiymətlə alacağı ticarət bankirləri kimi bir sıra qurumlar tapır. Buna baxmayaraq, bu cür zaminlər emissiya günü daimi investorlara tamamilə arxalanmamalıdır, çünki steqz (qiymətli kağızlar dəllalı) adlanan birja spekulyantları kiçik qazancla onları tez satmaq ümidiylə səhm alırlar. Bundan əlavə, son illər artıq mövcud səhmdarlara yeni səhmlərin alınmasında üstünlük verilməsi meylləri vardır. Bu, çox zaman güzəştli qiymətlərlə, artıq mövcud səhmlərin müəyyən nisbətində yeni səhmlərin alınması imkanını verən şiıicətin səhmdariannın fəkM //ə qiymətli kağızlar buraxılışı vasitəsilə həyata keçirilir.

Kooperativ cəmiyyətlər 1844-cü ildə ~ RocMale pionerlərindən öncə də bir çox kooperativ

cəmiyyətlər olsa da, müasir kooperativ hərəkatını məhz onlar başlamışlar. Rochdale pionerləri hər həftə bir neçə pəns ayırmaqla 28 £ ilkin kapital toplayaraq Toad Lane, Rochdaleöə yerləşən kiçik dükan kirayə etməklə un, yulaf unu, qənd, kərə yağı, şamlarla ticarətə başlayan 28 nəfərlik kustarların təşkil etdiyi qrupdan ibarət idi. Gəlirlər üzvlər arasında onların xərcləri nisbətində bölüşdürülürdü. Bu gün Böyük Britaniya və Şimali trlandiyadakı pərakendə kooperativ cəmiyyətlərin sayı 227

104 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ III MİSSƏ

olub, ümumi üzvlərinin sayı isə 11 milyondur. Kapital məbləği 460 milyon £, ticarət dövriyyəsi isə Britaniyanın pərakəndə ticarətinin 7 faizini təşkil edərək illik 2200 milyon £ təşkil edir. Bundan əlavə, bu pərakəndəsatış cəmiyyətləri kooperativ topdansatış cəmiyyətinin əsas kapitalını təmin və işinə nəzarət edir.

Pərakəndəsatış kooperativ cəmiyyətində adətən səhmlərə sahibolma minimum bir £ məbləğində olur. Ancaq tam səhmə malik olan üzv səsvermə hüququna malikdir, lakin nə qədər səhmi olmasından asılı olmayaraq, hər üzvün 1 səs vermək hüququ var. Bu yaxınlara qədər kooperativ “dividendinin" ənənəvi ödənmə metodu qazancın üzvün müəyyən müddətdəki alışları nisbətində paylanması idi. Cəmiyyətlər öz malları üzərinə bazarda mövcud olan qiymətləri qoyurlar. Lakin bu gün əksər cəmiyyət üzvlərinə dividendlər kooperativ topdansatış cəmiyyəti tərəfindən idarə edilən Dövlət Dividend Markası sxemi vasitəsilə ödənilir. Markalar müştərilərə etdikləri alış nisbətində verilir və marka kitabçası 40 p-lik nağd pula və ya 50 p-lik ərzaqla və ya səhm hesabına 50 p4ik depozitlə alına bilər ki, bu dəfə əlavə 10 p. bonus verilir. Bu sistem kooperativ dükanlara yalnız supermarketlər və digər dükanlarla rəqabət aparmağa imkan vermir, həmçinin köhnə “divi" metodundan daha ucuz başa gəlir. Həm üzvlər dividend almaq üçün 6 ay gözləməli olmur, həm də marka mənbəyindən asılı olmayaraq (məsələn, yanacaqdoldurma məntəqələrində) kitabçaya yapışdırıla bilər.

Yuxarıda təsvir edilən kooperativ cəmiyyətlər birbaşa istehlakçılar tərəfindən təşkil olunur və bunun üçün də istehlakçı kooperativ camiyyətləıf' adlanır, istehsalçılar da öz üzvlərinin məhsullannt satmaq və gəlirləri onların arasında bölüşdürmək üçün istehsalçı kooperativ cəmiyyətləri yaraöa bilərlər. Onlar kənd təsərrüfatı məhsullarının (xüsusilə istehsal kiçik fermerlər tərəfindən aparılan yerlərdə, məsələn, Danimarka, Yeni Zelandiya və İspaniyada olduğu kimi) satılmasında böyük əhəmiyyət kəsb ədir. Buna baxmayaraq, bu cəmiyyətlər Birləşmiş Krallıqda çox da geniş yayılmamışdır. Əvəzində həmin ölkədə kənd təsərrüfatında satış problemləri ortaya çıxdıqda dövlət satış idarələri vasitəsilə nəzarətə başlamışdır.

V. DÖVLƏT MÜƏSSİSƏSİ Biz 2-ct fəsildə dövlətin nə üçün kapitalist İqtisadiyyatına müdaxilə

etməsinin müxtəlif səbəblərini göstərmişdik. Bu cür

6-C! FƏSPL FİRMA 105

müdaxilə müxtəlif formalarda olur. Bəzən bu, subsidiyadaların verilməsi, idxal rüsumlarının qoyulması və ya qiymətlərə nəzarətdə olduğu kimi, sadəcə, qiymət sisteminin tam əməlliyatını dəyişdirmək şəklində olur. Lakin başqa vaxt dövlət əmtəə və xidmətlərin İstehsalına nəzarət edir və ya nəzarəti öz üzərinə götürür. Beləliklə, təsərrüfatın dövlət sektorunda İstehsal vahidlərimiz ("firmalar") bunlar otur: dövlət departamentləri, dövlət korporasiyaları və ya açıq tipli səhmdar cəmiyyətləri (səhmlərini bazarda satmaqla) və yerli hakimiyyət orqanları.

Müəyyən əmtəələr ve xidmətlərdə, məsələn, müdafiə, asayişin təmin olunması, müəyyən İctimai güzəştlərin həyata keçirilməsində (səhiyyə, təhsil, işsizliyə qarşı və xəstəlikdən sığorta, qocalığa görə təqaüdün sığorta etdirilməsi və s.) dövlətin nəzarəti şübhə doğurmur. Lakin müxtəlif səbəblərə görə əvvəllər özəl müəssisə vasitəsilə yaranan sənaye sahələrinin dövlət nəzarətinə keçməsi böyük narazılığa və etiraza səbəb olmuşdur. Hər bir bu növ məsələdə lehinə və əleyhinə olan fikirlər vardır. Bunun üçün milliləşdirməklə əlaqədar olan son qerar nəticə etibarilə əsasən siyasi baxımdan çıxarılır.

Bu bölmədə siyasi mübahisənin heç bir tərəfinə toxunmayacayıq. Bunun əvəzinə biz, sadəcə, müəyyən sənaye sahələrinin milliləşdirilməsinin mümkün iqtisadi nəticələrinə nəzər salacaq və ortaya çıxan təşkilatı və idarəetmə çətinliklərinin bəzilərinə toxunacağıq.

Mİltiləşdirmənin iqtisadi arqumentləri İndi milliləşmə bir çox sənaye sahələrini əhatə edir - İngiltərə Bankı,

telefon və radio qovşaqları, mülki aviasiya, elektrikin generasiyası, atom enerjisi, qaz və elektrik təchizatı, kömür, dəmir yolu, kanal və bəzi yol nəqliyyatı, dəmir və polad sənaye sahələri. Bu sahələr əhəmiyyət, böyüklük və məhsul növü baxımından fərqləndikləri üçün lehinə və əleyhinə olan iqtisadi arqumentlərin eyni dərəcədə hamısına şamil edilməsi düzgün deyildir. Aşağıdakılar müəyyən sənayedə tətbiqi mümkün olan, lakin mütləq olmayan yalnız ümumiləşdirilmiş şərtlərdir;

(1) Sənayedəki bütün firmaiann bir yerdən idarə edilməsi iri həcmli istehsalın bütün üstünlükləhndən İstifadə etməyə imkan verir. Firmalar arasındakı rəqabət onların optimal imkanlarından daha aşağı İşlənməsinə səbəb ola bilər, çünki rəqibin planlarının bilinməməsindən irəli gələn qeyri-müəyyənlik nəticəsində artıq investisiya qoyulması qorxusundan uzunmüddətli investisiyanın

1D6 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ I Hissə

qarştsı alına bilər (III hissənin V bölməsinə bax). Bu, həmçinin tədqiqatın təkrarlanması, alətlərin və məhsulun dizaynında lazımsız dəyişikliklərə və əməliyyatların effektsizliyinə səbəb ola bilər. Məsələn, Böyük Britaniyanın Milli Kömür Sənayesi Departamenti şaxtaçıların təhlükəsizlik kaskasının standartını qoymuşdur və bəzi kömür hövzələrindən ən yaxın şaxtadan istifadə etməyə imkan verməklə yeraltı qazmaları azaltmışdır (şəkil 25).

A Şaxtanın səthdən dibə qədər olan hissəsi A şaxtasının sahibkarı bütün payını şaxta

A-dakı kömür laylarından işlədir

Torpaq sathlndə sərhəd çəpəri

B Şaxtanın səthdən dibə qədər olan hissəsi B şaxtasının sahibkan bütün payını şaxta

B-dəkı kömür laylanndan işlədir

Şəkil 25. Kömür hasilatında ictimai mülkiyyətin üstünlüyü.

Milliləşdirmədən öncə ayn-ayrı mülkiyyətçilər işlər 3-cü həddə çatanda ayrı

işlərə və uzun daşımalara girişirdilər. Milliləşdirməyə əsasən isə A kömür

hasilatının bu sektoru şəkildə göstərilmiş ox istiqamətində B şaxtasından

qənaətlə işlədilə bilər

Milliləşmə eynilə də kommersiya və maliyyə qənaətlərinə səbəb olur. Belə ki, şirkətlər arasındakı reklam xərcləri yoxa çıxır və borc alarkən dövlət mülkiyyətində olan sənaye sahəsi çox zaman özəl şirkətdən daha ucuz maliyyə vəsaiti əldə edə bilir.

(2) Dövlət mülkiyyəti lazımi investisiya üçün əsasdır. Özəl səhibkarlann uzunmüddətli kapital qoyuluşlar; üçün mənbələri və ya istəyi olmaya bilər. Belə ki, atom enerjisinin inkişafını dövlət həm təhlükəsizlik, həm də texniki səbəblərdən öz üzərinə götürmüşdür, lakin dəmir yollarında müasirləşdirmə proqramı özəl sahibkarlıq üçün çox riskli olardı. Hətta dovlet tərəfindən olan itkinin mənfəətlə doğrulması da mümkündür, məsələn, yol sistemində sıxlığın daha az olması İlə.

(3) Dovtef mülkiyyəti inhisara nəzarət etmək vasitəsidir. Bəzi sənaye sahələri qaçılmaz olaraq inhisar kimi təşkil olunmalıdır və ya ona görə ki, bunu şərait tətəb edir (məsələn, kommunal xidmətlərdə digər halda xaos əmələ gelə bilərdi), ya da ona görə ki, iri seriyalı istehsal qənaəti çox böyükdür (məsələn, atom enerjisi, elektrik enerjisinin istehsalı). Belə inhisarlara nəzarətin


ən yaxşı yoiu dövlət sahibkarlığı olması iddia edilir, çünki bu zaman onların yüksək qazanclar deyil, ictimaiyyətin maraqları üçün işləyəcəyinə inanıtır.

(4) Əsas sənaye sahələrinin səmərəliliyi təmin edilməlidir. Müəyyən sənaye sahələri var kİ, məsələn, dəmir və polad sənayesi, enerji - bütün digər İstehsal onlardan asılıdır. Digərləri, məsələn, atom tədqiqatlan müdahə üçün çox lazımdır. İddia edirlər ki, bu cür sənaye sahələri yalnız şəxsi qazanc mənbəyi (bundan asılı olaraq genişlənən və ya azalan) hesab edilməməlidir, dövlət tərəfindən millətin ümumi maraqları, xüsusən də işlə tam təminat və müdafiə məqsədləri üçün istifadə edilməlidir.

(5) İşçilərin münasibətlərinin yaxştləşması nəticəsində məhsuldarlıq artacaq. İddia edilir ki, öz mənfəəti üçün çalışan şiıi<ət deyil, dövlət işverən olduqda, artmış məhsuldarlıqda əksini tapan psixoloji mühitin nəticəsi kimi işçilər daha yaxşı iş şəraitindən istifadə edəcəklər.

Təşkiləti problemlər Hətta dövlətin əmtəə və xidmətlərin istehsalına nəzarəti həyata

keçirməsinə razılıq verildikdə idarəetmənin necə təşkil olunması hələ də sual altındadır. Bir-birinə zidd olan 2 əsas prinsipi nəzərdən keçirmək lazımdır.

Birinci prinsip ona görə ortaya çıxır ki, Britaniya demokratiyası dövlətin səlahiyyətli olduğu yerlərdə bu səlahiyyətlərdən necə istifadə olunmasına bu və ya digər şəkildə nəzarət edilməsini tələb etdiyinə görə dövlət məsuliyyəti prinsipi kimi ortaya çıxır. Keçmişimiz göstərmişdir ki, dövlətin yalnız ictimai maraqlardan çıxış etməsini təsdiq etmək kifayət deyil. Çox zaman dövlət bir neçə nazirliyin yığımından ibarət olur ki, onları idarə edən məmurlar yanlışlıqla və ya bilərəkdən ictimai mülkiyyət marağından öz məqsədləri üçün istifadə edirlər. Bunun üçün vətəndaş dövlətə əmtəələri istehsal etmək üçün verilən səlahiyyətlərin avtoritarizm, effektsizlik və inhisarçı istifadə vasitələri olmadığına əmin olmalıdır.

Məsuliyyətin ən səmərəli forması dövlət sektorunun əmtəə və ya xidmətlər istehsal etdiyi zaman ortaya çıxır. Çox zaman bu inzibati orqanın başında onun işinin məsuliyyətini daşıyan nazir durur. Nazir parlamentdə yoxlamaya məruz qalır və onun vəzifəsi debätlar zamanı ümumi siyasəti izah etmək və idarəçilik haqqında hətta kiçik sualları belə cavablandırmaqdır. Maliyyə baxımından


da güclü nəzarət vardır, çünki xəzinədarlıq pulun qənaətlə və parlamentin təyin etdiyi məbləğdə xərcləndiyinə diqqət yetirir.

Buna baxmayaraq, dövlət orqanının təşkilatçılıq metodu və ya nəzarəti bütün əmtəə və xidmətlərin təmin edilməsi üçün İstifadə edilə bilməz. Parlament işlənib hazırlanmış nəzarət tətbiq etməyə çalışsa belə, sənaye sahələri davamlı olaraq siyasi konfliktin mövzusu olacaq. Bundan əlavə, dövlət nazirliyi təşkilatın maksimum hesabatlılığını təmin etsə de, onun müəyyən mal və xidmətlərin təmin edilməsində bəzi zəif cəhətləri vardır. Bu cəhətlər xüsusən İstehsalın təşkilinin özəl müəssisə tərəfindən aparıldığı və aparılması mümkün olduğu zaman daha qabarıq görsənir. Mülki İdarənin əzəli zəif tərəfi ilə yanaşı (bürokratiya, təşəbbüsün olmaması, maliyyə vəsaitlərinə nəzarətdə Maliyyə Nazirliyinin apardığı sərt metodlar və s.), ictimai məsuliyyətin özünün də ikinci metodu olan “rentabellik” ilə düz gəlməyən bəzi ziddiyyətlər vardır.

Gu prinsip 2-ci fəsildə müzakirə edilmiş və burada özəl müəssisənin səmərəliliyinin İki əsas cəhətinin, yəni istehlakçının tələbatının qiymətləndirilməsi və təklifin effektivliyinin səmərəli həll edilməsi göstərilmişdir. Firmalar nəyi və necə istehsal edəcəklərinə qərar veriılər. Onların qərarlan düzgün olduqda mükafatları yüksək qazanc olur; onlar səhv etmiş və istehsala doğru səhv yönəlmişlərsə, o zaman yalnız onlar özləri itirir. Beləliklə, istehsal riskini üzərinə götürən insanlar yalnız özləri qarşısında cavabdehdirlər.

Bəs dövlət orqanlannın istehsalçı olduqlan və onun mülki əməkdaşlan idarəçiliyin gündəlik detalları üçün parlament qarşısında hesabat verdikləri zaman nə baş verir? Nəticədə ‘İəhlükəsizlik üçün oyun” münasibəti yaranır və bu barədə biz artıq bəhs etmişik. Bundan əlavə, parlament vasitəsilə məsuliyyətin digər çatışmazlıqlan da vardır; birincisi, bu ya hökumətin yenidən təşkil olunması və ya hakimiyyətdəki siyasi partiyalann və nazirin tez-tez dəyişməsi nəticəsində uzunmüddətli sənaye və kommersiya məqsədlərinin əldə edilməsində çətinliklər yarada bilər. İkincisi, parlamentdəki gündəlik məsələlər üzrə sorğu-sual ya yersiz, ya da pis məlumatlar ola bilər, çünki bu, parlament üzvlərinin çoxunun anlaya bilməyəcəyi texniki məsələlərdən bəhs edə və ya hətta bütövlükdə siyasi qarşıdurma atəti kimi istifadədə ziyanlı da ola bilər.

Bu iki prinsip -- dövlət məsuliyyəti və rentabellik arasında olan bu konfliktin nəticəsi xüsusi dövlət (bezən səxfa (kvazi) dövlət

110 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ [|| HISSƏ

(ə) (b) (C)

(3)

Böyük Britaniyada kömür işləri və çıxarılması; Kömür hasilatı sənayesinin effektiv inkişafını

təminetmə; İctimai marağa müvafiq olaraq bütün hallarda (hər hansı bir əsassız və ya qeyri-düzgün imtiyaz və ya üstünlükdən yayınma daxil olmaqla) ödəniş üçün hesablandığı şəkildə bu cür keyfiyyət və ölçülərdə, həmin miqdar və qiymətlərlə kömür təchizatını təminetmə. Nazirə şuralar üzərində nəzarət üçün tam səlahiyyət

verilmişdir. Şuranın səhmdarları cəmiyyət otduğundan nazir (sədr) şirkətdə səhmdarlann hüquqlarından istifadə edərək çıxış edir. Şura üzvlərinin ümumi səviyyəsinin milliləşdirmə haqqında qanuna müvafiq müəyyən edilməsinə baxmayaraq, şuranın üzvlərini nazir təyin edir. Bundan əlavə, nazir, onun fikrincə, milli maraqlara təsir edən məsələlərlə əlaqədar funksiyaların necə istifadə edilməsi və yerinə yetirilməsi haqqında ümumi göstərişlər verə bilər. Buraya adətən kapital artınimasına icazə vermək, borc almağa nəzarət və auditorların təyin edilməsi daxil olur. Beləliklə, məqsəd şuraya gündəlik işlərdə sərbəstlik verməklə ümumi siyasət baxımından tabeçilikdə olmaqdır. Şuralar gündəlik idarəetmə ilə bağlı məsələdə parlament qarşısında cavabdeh deyildir, lakin dövlət onlara məsələni müzakirə etmək üçün bir gün vaxt ayırmaqla onlardan parlamentə illik hesabatlarını təqdim etmələrini tələb edir.

(4) Maliyyələşdirmə və Işəgötürmə baxımından şuralar Maliyyə Nazirliyinin nəzarətindən azaddır. Onlar dövlət subsidiyası olmadan öz xərclərini ödəyirlər. Bu qurumlar həmkarlar ittifaqları və birlikləri vasitəsilə işçiləri birbaşa hazırlamaqla işə qəbul etmək ve onları maaşla təmin etməklə yanaşı, iş şəraiti itə məşğul olurlar.

(5) Xırdalıqlarla əlaqədar parlamentdə sorğu-suala ehtiyac olmaması üçün və istehlakçıların təmsil edilməsini təmin etmək üçün kömür, elektrik enerjisi, qaz və nəqliyyat sənaye sahələri üçün istehlakçı şuraları təşkil olunmuşdur. Onlar nazir tərəfindən təyin edilən, hava nəqliyyatı istisna olunmaqla və maaşsız 20 və ya 30 üzvdən ibarət olur. Üzvlər nazirin istehlakçıların təmsilçiləri sifətilə seçdiyi orqanlar tərəfindən irəli sürülür: məsələn, yerli hakimiyyət orqanları, qadın təşkilatları, professional (peşə) və həmkarlar ittifaqları, ticarət birlikləri. Kömür sənayesinin ikİ milli şurası var, biri sənaye, digəri isə özəl (daxili) istifadəçilər üçün. Lakin digər sənaye sahələrinin “məsləhət şuraları” regional əsasla təşkil olunur. Bu şuraların funksiyaları aşağıdakılardır;


(a) İstehlakçıların şikayet və təklifləri ilə məşğul olmaq, lakin onlar bu cür işlərdə öz şəxsi təşəbbüsləri ilə hərəkət etməlidirlər:

(b) Həm şuralara, həm də nazirə istehlakçıların ümumi baxışlan haqqında məsləhət vermək.

Təəssüf ki, ya biganəlik, idarələrin uzaqlığı və ya məsuliyyətsizlik nəticəsində istehlakçılar bu şuralardan çox az istifadə etmişdir.

Nəhayət yeni dövlət korporasiyaları hər iki sahədən ən yaxşı şəkildə istifadə etməyə çalışır: bir tərəfdən özəl sahibkarlıq sistemində olan energetika sənaye müəssisəsi sahəsi, diger tərəfdən, məxsus olduğu və xidmət etdiyi cəmiyyətin önündə hesabat vermə məsuliyyəti.

Korporasiyaların daxili quruluşu dəyişmişdir. Bunu göstərmək üçün iki misal yetərlidir. 1946-cı ildə kömür sənayesinin milliləşdinlməsi qanununu artıq yuxanda göstərilən vəzifələri olan, sədr, 7 bütün gün işləyən və 4 günün 1 hissəsini işləyən Milli Şura təşkil etmişdir. Lakin kömür sənayesinin yerdə qalan təşkilatlan bu şuranın təyin etdiyi kimi olmuşdur Faktiki olaraq o, getdikcə yenidən təşkil olunmuşdur. Hazırda 269 mədən vardır və 3-dən başqa onların hamısı 17 bölgədə qruplaşdın İm işdir, hər bölgəyə MKŞ-yə cavabdeh olan direktor nəzarət edir. Qalan 3 mədənə (Kent ərazisində) MKŞ-yə tabe olan ümumi menecer nəzarət edir. Mədənlərin gündəlik işini idarə etmək mədən menecerlərinin səla hiyyətlərindənd ir.

Lakin görünür ki, ölçü problemi nəzərdən qaçırılmışdı, çünki sonrakı milliləşdirmə qanunları mərkəzdənqaçmaya meylin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Beləliklə, 1948-ct ildə təşkil olunan elektrik enerjisi və qaz şuraları bütövlükdə sənayenin yeganə mərkəzi nümayəndə heyəti idi və onlan nazir tərəfindən təyin edilən müstəqil sədr və ya sədr müavinindən ibarət 12 bölgənin şura sədrləri təmsil edirdi. Bölgə şuralarına həmçinin elektrik enerjisinin paylanması və qaz təchizatı üzrə hüquqi səlahiyyət verilmişdir. Hər şura öz qanuni vəzifələrini yerinə yetirmək üçün təşkilat və tədbir üsullarını qəbul edib.

Lakin hadisələr yeni təşkilatın yaranması zəruriliyindən xəbər verirdi. Belə ki, təbii qazın kəşfi, onun paylanması mərkəzləşmiş formada təşkil edilməli idi. 1973-cü ildə qaz sənayesinin əsas təşkilatı ləğv edildi və qaz təchizatı bölgə qaz şuralarının ehtiy- yatlanna yiyələnən Britaniya Qaz Korporasiyasına həvalə olundu.

112 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ m Hissə

MHfiləşdirm&nin iqtisadi çətiniiMəri Təşkilatı xüsusiyyətlər daşıyan çətinliklərdən başqa, təşkilatın daxili

İşləri, nazirin tam cavabdehliyi, parlament nəzarəti kimi bir çox iqtisadi problemlər hələ də həll edilməmiş qalır.

Bu çətinliklər əsasən milliləşdirilmiş sənayenin inhisarda olmasından irəli gəlir. Beləliklə, tələbat baxımından istehlakçının suverenliyi bir qədər itir. Məsələn, ilkin olaraq hər bir şəxs istilik sistemi üçün qaz, elektrik enerjisi, kömür və neft arasında seçim edə bilər; lakin bundan sonra o, bu və ya digər şəkildə məcburiyyət qarşısında qalır. O, sonrakı qiymət qalxmasından narazı qaldıqda başqa bir şey edə bilmir. Təchizat tərəfindən də bəzi narazılıqlar üçün əsas vardır. Qiymətlər xərci ödəyəcək şəkildə qoyulur, lakin qiymətlər xərcdən asılı olduqda bu xərclərin düzgün iş nəticəsində minimum olaraq qalacağına nə zəmanət verir? Hiss olunur ki, vaxtaşırı müstəqil effektivliyi araşdırmaq lazım gələcək. Bundan əlavə, son illər dövlətlər öz antiinflyasiya tədbirlərinin bir hissəsi kimi qiymət artımlarını məhdudlaşdırmışdır. Lakin bu o deməkdir ki, korı^rasiyalara mərkəzi hökumət fondlarından subsidiya verilməzsə, öz xərclərini ödəmək vəzifələrini yerinə yetirə bilməzlər.

Bu böyük sənaye sahələrinin idarə edilməsində tabelilik kimi çətinliklər var. Bu, həmçinin böyük sənaye müəssisələrinin idarə edilməsində də hiss olunur. Lakin bu çətinliklər özəl sektorda da vardır və dövlətin onları həll edə bilməməsi bacarığı inandırıcı görünmür.

Bəzi tənqidçilər milliləşdirilmiş sənaye sahələrinin çoxunda investisiya qərarlarının düzgün olmadığını söyləyirlər. Belə ki, kömür sənayesinə və bəlkə də demir yoluna həddindən artıq investisiya qoyulmuşdur. Artıq kapitaldan başqa yerdə daha yaxşı istifadə edilə bilərdi. Məsələn, nəqliyyat yollarının çəkilməsində, dəyişkən iqtisadiyyatda bəzi səhvlər ola bildiyi halda (məsələn, Şimal dənizində təbii qazın toplanılması kömürə olan gələcək tələbat üzrə kömür şurasının layihələrini pozmuşdur). Çox güclü şübhə var ki, yaranan kimi millitəşdirilmiş sənaye sahələri kapital yerləşdirilməsi baxımından çox yaxşı vəziyyətdə olmuşlar, çünki dövlətin onlann müvəffəqiyyətində qanunla möhkəm lədilm iş əmlak maraqları vardır.

Son olaraq, milliləşdirilmiş sənaye sahələri məvacib artımlarının, xüsusən də itkilər baş verdikdə nə zaman və nə etməyi hələ də bilmirlər. Bu, əsas sənaye sahələrində, məsələn, dəmir yollarında tətil təhlükəsinə dövlət müdaxiləsinə səbəb olmuşdur. Nəticədə məvacib-xərc inflyasiya spiratı artmışdır.

FƏSİL 7

İSTEHSALIN TƏŞKİLİ VƏ HƏCMİ

Fabrikini qurarkən, istehsal vasitələrini təşkil edərkən və hazır məhsulun istehlakçıya necə çatdırılmasına qərar verərkən, firma böyük həcmli istehsalın lehinə və əleyhinə bütün şərtləri və ixtisaslaşmanın verdiyi üstünlükləri nəzərə almalıdır.

İxtisaslaşma müasir istehsalda əsas prinsip olduğundan bu fəsildə onu öyrənməyə başlayacağıq. Biz əməyə olan bu xüsusi yanaşmanı ənənəvi olaraq əmək bölgüsö adlandıracağıq, lakin bu, həmçinin maşınlara, bölgələrə və hətta ölkələrə aid edilə bilər.

I. ƏMƏK BÖLGÜSÜ İşçi qüvvəsinin hər bir insanın müəyyən işdə ixtisaslaşacağı

şəkildə təşkil edilməsi istehsalın artımı ilə nəticələnir. Belə ki, masa düzəltmək kimi sadə bir işdə bir nəfər taxtanı kəsəcək, digəri rəndələyəcək, üçüncüsü birləşmə yerlərini kəsəcək, dördüncüsü müxtəlif hissələri yapışdıracaq və sonuncusu hazır məhsulu pardaxlayacaq. Bu məhsul istehsalı aşağıdakılar sayəsində olub:

(1) Hər insan özünün üstün bildiyi işlə məşğuldur. Tutaq ki, Sm it bir gündə 20 masa üçün hissələri rəndələyə və 10-u üçün birləşdirmə kəsə bilər. Brown İsə 10 masa rəndələyə, daha 20-si üçün birləşdirmələr kəsə bilər. Hər ikisi bu işlərin İkisini də görsə, 0 zaman onlann gündəlik birgə istehsalı 15 rəndələnmiş masa və 15 masa üçün birləşmə olacaq. Lakin Smit rəndələməyi yaxşı bacarır. Brown isə birləşmə yerlərini kəsməyi. Əgər onlar ən yaxşı bacardıqları işdə ixtisaslaşsalar, onların birgə məhsulu 20 rəndələnmiş masa və 20 masa üçün birləşmə olacaq ki, bu da məhsulun % dəfə artması deməkdir. Sonralar, beynəlxalq ticarət haqqında danışarkən biz bu İxtisaslaşmanın hətta bir İnsan və ya bir ölkənin hər iki istehsal sahəsində yaxşı olsa belə sərfəli olmasını da göstərmək üçün inkişaf etdirəcəyik.

Hətta İlkin olaraq hər işçi müxtəlif işlərdə eyni dərəcədə bacarıqlı olsa da, aşağıdakı səbəblərdən onlann ixtisaslaşması özünü doğruldur.


(2) Təcrübə mükəmməHəşdirir, beləliMə, müəyyərı bacarıqlar eyni işin təkrarlanması hesabına İnkişaf edir.

(3) Alətlərin qənaəti ixtisaslaşdıntmış maşınlann istifadəsini mümkün edir. Şəkil 27-ni nəzərdən keçirək: (a)-da hər adamın mişan, rəndəsi, iskənəsi və taxta çəkici, yapışqan qabı və fırçası, pardaxlama materialı vardır; {b)-də isə əmək bölgüsü prinsipindən istifadə edilmişdir. Bİr adam dairəvi mişardan istifadə edir, digəri mexaniki rəndədən, 3-cüsü xüsusi alətlə birləşmələri kəsir, 4- cüsü masaları yapışqanla yapışdırır və sonuncusu elektrik pardaxlama alətindən istifadə edir. Bu ixtisaslaşdırılmış alətlər daimi istifadədə olduqları üçün sərfəlidir və onlarla alınan məhsul çox yaxşıdır.

B

mişar rəndə iskənə yapışqan və sıxac

pardaxlayıcı

Şəkil 27. Xüsusi alətlər

Beləliklə, əmək bölgüsü nəinki tədqiqat va kəşf üçün istedadlı adamlar üzə çıxarır, həmçinin hər ikisini də mükafatlandırır, çünki onların bəhrələrindən səmərəli istifadə oluna bilər.

(4) Bir əməliyyatdan digər əməliyyata keçməyə ehtiyac olmadığından vaxta qənaət edilir. Yuxarıdakı misalda masanı bir nəfər düzəltməli olsaydı, o, hər alətdən istifadə edib qurtardıqdan sonra onu kənara qoymalı olacaq. İxtisaslaşdıqda isə o, axıra qədər eyni alətdən istifadə edir.

(5) Müəyyən işi öyrənmək üçün daha az vaxt sərf olunur. Ma sa düzəltmək üçün yalnız bir alət və bir əməliyyat öyrənilməlidir. Bu, işçi qüvvəsinin bir sənayedən digərinə keçməsini asanlaşdırır.

7-ci FƏSİL İSTEHSALIN TƏŞKİLİ VƏ HƏCMİ 115

(6) Işverən istehsal və məhsul xərclərini daha dəqiqliklə qiymətləndirə bilər.

Lakin bu, istehsalçı və istehlakçı üçün sərfəli olduğu halda əmək bölgüsünün həm İşçilər, həm də cəmiyyət üçün mənfi cəhətləri də vardır. İşçi işinin monoton olduğunu düşünə bilər, bununla yanaşı, rəngsazlıq kimi bəzi işlər bəzi professional xəstəliklərə səbəb ola və iqtisadiyyatımızın mürəkkəb təşkilatından irəli gələn bir-birindən asılılıq işçilərin kiçik bir qrupunun tətilə çıxması və ya xammal mənbələrinin tükənməsi geniş yayılacaq işsizliyə səbəb ola bilər. Nəhayət, standartlaşdırılmış məhsullar köhnə sənətkann fərdi işini əvəz edə bilər. Buna baxmayaraq, bu kiçik maneələrin əmək bölgüsündən gələn böyük qazanclarla müqayisədə çox cüzi olduqlannı etiraf etməliyik.

Təbii ki, tətbiq edilə bilinən əmək bölgüsünün dərəcəsi bir sənayedən digərinə dəyişir. Kiçik və ya az əhali yaşayan ölkələrdə işçi sayının az olması bir sıra istehsal sahələrində tam bölgüyə İmkan vermir. Bunun üçün İsveçrə kimi ölkələr öz diqqətini bir sıra mehsullann emal edilməsi üzərində cəmləşdirir. Yenə də epi əməliyyatların hər gün edilmədiyi kənd təsərrüfatı və tikinti kimi sahələrdə bir çox hərtərəfli işçilər tələb olunur. Bundan əlavə, əmək bölgüsü böyük dərəcədə əsasən məhsul üçün tələbatın böyük olduğu yerdə mümkündür. Məsələn, avtomobil istehsalının kompleks şəkildə təşkil olunması bir sıra kiçik hissələrdən təşkil edilmiş standartlaşmış məhsula olan kütləvi tələbatın nəticəsidir.

II. DAXİLİ QƏNAƏT Firmanın istehsalının həcmini artırmaqla əldə etməyi planlaşdırdığı

iri həcmli istehsalın üstünlükləri daxili qənaət adlanır. Bu onları firmanın deyil, istehsalın böyüməsi nəticəsində dolayı yolla eldə edilən qənaətdən fərqləndirmək üçündür. İkinci xarici qənaət adlanır və bu haqda bir az sonra müzakirə aparacağıq. Daxili qənaət rahatlıqla beş başlıqla təsnif edilə bilər: texniki, inzibati, kommersiya, maliyyə və riskli.

(1} Texniki qənaət Bölüşdürülməsi nəzərə alınmadan məhsul İstehsalı yalnız istehsal

iri həcmli olduqda qənaətlə nəticələnir. İstehsal bir çox ayn-ayrı vasitələrə bölünə bilər, çünki adamlar hər

biri üçün tam iş vaxtı ilə çalışa bilərlər. Beləliklə, əmək bölgüsünün bütün üstünlükləri əldə edilir. Məsələn, ucuz paltarların istehsalında dərzi öz fabrikində istehsalın axın metodundan İstifadə


edir. Bir işçi parçanın kəsilməsində ixtisaslaşır, digəri müxtəlif hissələri bir yerə bəndləyir. Sonrakı prosesdə bir nəfər düymə yerləri açmaqla, digərləri isə düymə tikməkiə məşğul ola bilər, istehsalın həcmi böyüdükcə, xüsusilə də avtomobildə olduğu kimi, məhsul bir çox xırda hissələrdən yığılarsa, ixtisaslaşma bir o qədər çox ola bilər.

Daha böyük istehsalçı da ixtisaslaşmış ləvazimatdan istifadə edir, çünki onun tam işlənməsini təmin edə bilir. Məsələn, Fordun Dagonhamda öz domnalannı daimi işlətmək üçün yetərincə ehtiyatı vardır, lakin həftədə yalnız bir neçə avtomobil buraxan firmalar bunu edə bilməzdi. Eynilə də yalnız böyük firma tədqiqat aparmaq və ya işçilər üçün xüsusi yeməkxana və s. rahatlıqların təşkilinə imkan tapa bilər.

Üçüncüsü, iki və ya daha çox maşının görəcəyi iş bir böyük maşınla görülərsə, həm ilkin kapital qoyuluşu, həm de istifadə xərcləri daha az olar. Məsələn, ikimərtəbəli avtobus ikiqat çox sərnişin daşıya bilər, lakin xərci də, İstifadə qiyməti də 2 dəfə artmır, yalnız bir sürücü və bir konduktor tələb olunur. Daha böyük miqyasda işləməyin hətta mexaniki üstünlüyü var. Məsələn, fərmerçilikdə müasir maşınların inkişafı nəticəsində daha böyük sahələrdən istifadə etmək meyli vardır ki, böyük maşınlann dönməsi üçün daha az vaxt sərf olunsun.

Ən sonda qənaət əlaqələndirmə prosesində əide edilir. Məsələn, poladtökmədə daha böyük yarma dəzgahiannın istifadə edilməsi nəticəsində külçələri soyumadan təbəqələrə çevirməklə yanacağa qənaət edilir.

Həcmin texniki qənaəti böyük olduqda tipik vahidin ölçüsü də nisbətən böyük olmağa me^ edir, məsələn, avtomobii, metai təbəqə, polad, qaz və eiektrik enerjisinin istehsalihda olduğu kimi. Lakin artan məhsuldarlıq, sadəcə, artırma və yenidən artırmanın nəticəsi olduğu yerdə vahid kiçik qalmağa meyl edəcək. Məsələn, 400 akr üçün ən azı 1 kombayn tələb olunur. Bunun üçün şəxsi ferma kiçik qalmağa meyl edir, çünki böyük maşınlardan əldə ediləcək böyük texniki qənaət yoxdur. Çox az texniki qənaətlərdən istifadə edildikdə və forma mağazalar qrupu kimi bir sıra fəaliyyətdə olan vahidlərdən ibarət olacaq şəkildə böyükdürsə, onun həcmi aşağıdakı qənaətləri əldə etmək üçün artırılır.

(2) İdarəetmə qənaəti İdarəetmə baxımından qənaət istehsal artdıqda əldə edilir. Çünki

mütəxəssislər tam işləyirlər. Başqa sözlə, əmək bölgüsü

7-Cİ FƏSİL İSTEHSALIN TƏŞKİLİ VƏ HƏCMİ 117

menecmentin selahiyyətiərinə daxildir. Məsəiən, bir nəfərin sahib olduğu və işlədildiyi dükanda sahibkar ehtiyatlar sifariş etməklə hesabatını aparar və mallan sata bilər, lakin yer süpürmək, çəki çəkmək və malları bükmək kimi sadə işləri də görməli olur ki, bu işlər məktəbi yeni bitirmiş gənc tərəfindən də görülə bilər. Lakin or>un alveri uşağa əməkhaqqı verəcək qədər olmaya bilər. Böyük biznes bu çətinliyin öhdəsindən gəlir. Gözəl təşkilatçı özünü təşkilatı işlərə tamamilə həsr edə bilər, gündəiik işlər isə daha az maaşlı işçinin öhdəsində oiar.

Menecment funksiyasının özü iki yerə bölünür. İstehsal, satış, daşıma və kadrlar şöbələrinə ekspert idarəçilər qoyulur. Hətta şöbələr də öz növbəsində, məsələn, satış bölməsi, reklam, ixrac və müştərilərin rifahının tədqiqi üzrə yarımşöbələrə bölünür.

(3) Ticar&t q&naeti Böyük firmalar həm xam materiallan alarkən, həm də hazır məhsulu

satarkən qənaət edir. Materiallar üçün böyük sifariş yerləşdirən iri firmaya münasib şərtlər təklif edilir, çünki belə sifariş materialları istehsal edən firma üçün daha dəyərlidir. Məsələn, ikinci firmanın istehsalı həcm üçün işləyə və ya böyük sifarişi dəzgah və alətləri nizamlamadan asanlıqla yerinə yetirə bilər. Böyük sifarişlər üçün xüsusi qiymətlər prinsipi istehsalın müxtəlif mərhələlərində istifadə edilir. Məsələn, məhsulun reklam şəkillərinin qiyməti fotoqraf tərəfindən sifarişin ölçüsü əsasında müəyyən ediləcək. Lakin hazır məhsulların daşınması üçün çox ehtimal ki, böyük şirkət tərəfindən xüsusi qiymətlər danışılacaq. Çünki daşınma xərcləri, xüsusilə də dəmir yol daşıması daşınacaq malların həcmiylə eyni proporsiyada artır.

Qənaət həmçinin məhsulun satışı zamanı da əldə edilir. Çox zaman satıcılar tam gücləri ilə işləmir və beləliklə, az xərclə daha çox sayda məhsul satıla bilər. Hər halda böyük sifarişlərin qablaş- dınlmasi və hesablanması zamanı eyni miqdarda maia bir sıra sifarişlərə nisbətən daha az vaxt sərf olunur. Bundan əlavə, çox zaman böyük firma bir sıra mallan emal edir ve onlardan biri digəri üçün reklam xarakteri daşıyır. Belə ki, UoUun dondurmaları onun piroqlan və sosiskaları üçün də reklamdır. Hoov&in tozsoran maşınları onun paltaryuyan maşınlarını, soyuducularını və fenlərini satmağa kömək edir. Əlavə olaraq, böyük firma öz əlavə mallarını sata bilər, amma kiçik firma üçün bu, sərfəli deyil.


Nehayet, biznesin həcmi yetərincə böyük olduqda, əmək bölgüsü prinsipi kommersiya baxımından mütəxəssis alıcı və satıcılardan istifadə etməklə tətbiq edilə bilər.

Bu kommersiya qənaəti cəmiyyət üçün gerçək üstünlük təşkil edir, çünki onlar məhdud resurslardan daha yaxşı istifadə etməklə qiymətləri salmağa yardım edir. Başqa tərəfdən, böyük firma öz ölçüsünü yalnız inhisar məqsədilə istifadə edərsə, xammalın daha aşağı alış qiymətləri, sadəcə, digər alıcılar üçün daha yüksək qiymətlər demək olacaq.

(4) Maliyye qənaəti Genişlənmək üçün maliyyə toplayarkən böyük firma demək olar ki,

bütün üstünlüklərə malik olur. Məsələn, böyük və tanınmış bankirlərə daha yaxşı zəmanət olduğundan səhm ve istiqrazlar vasitəsilə kiçik firmadan daha az xərclə pul toplaya bilər. Bunun 2 səbəbi var. Birincisi, investorlar böyük, yaxşı tanınan firmaya daha çox inanırlar, ikincisi, onlar əmtəə birjasında satılan və alınan səhmlərə üstünlük verirlər. Çünki bu zaman istənildiyi vaxt onlardan yaxanı qurtarmaq nisbətən daha asan və tez olur.

(5) Riskli qənaətlər Burada 3 növ riski fərqləndirmək mümkündür. Birincisi, sığortalana

bilən risklər. Bu baxımdan kiçik şirkət bir o qədər de uduzmur, Çünki sığorta şirkətinin prinsipi bu cür firmalan daha böyük həcmli risklərə girməyi sığortalayır. Şirkətin həcmi böyük olduqca, ortəiama qanununa əsasən itkinin baş verməsi ehtimalı da artır. Buna baxmayaraq, bəzi müəssisələr, məsələn, London nəqliyyatı öz risklərini daşımağa qadirdir və bununla da sığorta şirkətinin əldə etdiyi qazanclara qənaət edə bilər.

İkincisi, bəzi müəssisələr mənfəətlərini artırmaq məqsədilə bəzi riskləri özləri daşıyırlar. Bu halda böyük firmanın müəyyən üstünlüyü vardır. Bank işində, məsələn, onun müəyyən yerdə yerləşən filialında bir problemi olduqda böyük bank digər yerlərdəki ehtiyatlarından istifadə edərək bütün tələbatı qarşılayar və beləliklə də ictimaiyyətin etimadını bərpa edə bilər.

Riskin üçüncü növünə qarşı sığortalanmaq asan deyil. Bu risk məhsula olan tələbatın və ya xammal təklifinin dəyişməsindən meydana gəlir. Adətən onlara "qeyri-müəyyənlikdən” irəli gələn risklər kimi istinad edilir.

Böyük firma bu cür risklərə qarşı bir sıra üsullarla qoruna bilər. Tələbatda dəyişmələrə hazır olmaq üçün həmin firma bir növdən

7-Cİ FƏSİL İSTEHSALIN TƏŞKİLİ VƏ HƏCMİ 119

çox məhsul istehsal ede bilər. Və məhsulu müxtəlifiəşdirmək “bütün yumurtaları bİr səbətə yığmaqdan" qurtula bilər. Bu, İngiltərədə qarışıq fermer təsərrüfatlannın yaradılması səbəblərindən biri idi. Həmçinin firma öz məhsulu üçün müxtəlif bazarlar tapa bilər. İsti su qızdmcılan, termostatlar və elektrik lampaları həm sənaye, həm də şəxsi istifadəçilər üçün təchiz edilir. Təklif baxımından materiallar müxtəlif mənbələrdən əldə edilə bilər. Bu də digər istifadəçilər tərəfindən artmış tələb məhsulunun yaxşı olmaması, siyasi çevrilişlər və sadəcə olaraq yeganə təklif tərəfindən qiymətin qaldırılması nəticəsində ola biləcək itkilərin qarşısını alar. Belə ki, elektrik cərəyanının təchizatında kəsilmələr olduqda bəzi böyük firmalar öz mənbələrinin zənginliyini və uzaqgörənllklənni özlərinin bu cür ehtimallara qarşı generatorlar əldə etmələri ilə göstərmişlər.

III. ŞİRKƏTLƏRİN BİRLƏŞMƏSİ Üfüqi və şaquli birləşmə

İri həcmli istehsalın üstünlükləri firmalann birləşməsi üçün böyük təkandır (daha sonrakı səbəb inhisar gücünü əldə etməkdir ki, onu bir qədər sonra müzakirə edəcəyik).

Üfüqi inteqrasiya eyni məhsul istehsal edən şirkətlər eyni menecment altında birləşdikdə baş verir. Belə ki, fCT Ptessey and English Efectronic ilə birləşərək International Computers LTD yaratmışdf və British Motor Holdings British Leyland Motor Corporation yaratmaq üçün Leyland Motors ilə birləşir. Şaquli inteqrasiya məhsul istehsalının müxtəlif mərhələləri ilə məşğul olan firmaların birləşməsi prosesidir. Beləliklə, British Motor Holdings avtomobil korpusları İstehsalçısı olan Fisher & Ludlow şirkətinin rəhbərliyini öz üzərinə götürmüşdür.

Şaquli

İnteqrasiya

Üfüqi nteqraaya

Şskil 28. Üfüqi və şaquli inteqrasiya


Şaquli inteqrasiya “geriyə", yəni xammal buraxılışı istiqamətində və ya “irəli”, yəni hazır məhsul İstehsalı İstiqamətində ola bilər. Praktikada üfüqi inteqrasiya şaquli inteqrasiya ilə müqayisədə həcmin effekti (istehsal həcminin artması ilə şədlənən qənaət) ilə çox az əlaqəlidir və daha çox inhisar gücünə təminat verməklə bağlıdır.

Holding şirkəti Burada birləşmə ya kombinasiya, ya da tam birləşmə şəklində ola

bilər. Yəni böyük şirkət daha kiçik şirkətin bütün səhmlərini alaraq onunla tamamilə birləşir və ya holdinq kompaniyası təşkil edir. Həmçinin böyük şirkət səhmlərin 50 % imkanı olan ayrı ticarət vahidi kimi qalır {UnileverLTD və Grəat Unlversai Stores LTD şirkətlərini misal çəkmək olar).

Lakin sonuncu metod yalnış İstifadə üçün açıqdır. Belə ki şirkətlər inhisar məqsədləri üçün formalaşdınlır, “piramida” qurmaqla bütün şirkətlər qrupu nisbətən az kapitala malik bir neçə adamın əlində cəmləşir. Fərz edək ki, bu kapital 100000 £ təşkil edir. Bu miqdar 400 000 £-lik ümumi kapitala matik şirkətin fəaliyyətinə (əgər bu kapitalın yarısı adi səhmlər şəklində olarsa) nəzarət etmək üçün yetərli ola bilər. Eynilə də bu kapitaldan (yəni 400 000 £) 1 600 000 £ (yansı səhmlər, yarısı istiqrazlar şəklində) kapitalı olan şirkətin sadə səhmlərinin yansını əldə etmək üçün istifadə etmək mümkündür. Beləliklə, proses davam etdirilə bilər. Törəmə firmanın maraqlan bütövlükdə qrupun maraqlarına qurban verildikdə nəzarət qrupuna daxil olmayan, amma azlıq təşkil edən səhmdarlara ziyan dəyir. Bununla əlaqədar olaraq 1947-ci ildə qəbul edilmiş “Müəssisələr haqqında” qanun holdinq kompaniyasının öz müxtəlif filialları üzərində nəzarət etmə gücündən cəmiyyətin xəbərdar olmasına imkan yaratdı.

IV. KİÇİK FİRMANIN ƏKSƏRİYYƏT

TƏŞKİL ETMƏSİ Bir qədər öncə apardığımız müzakirə böyük firmanın müəyyən

üstünlüklərə malik olmasını vurğuladı. Lakin Birləşmiş Krallıqda fəaliyyətdə olan firmaların ölçüsünü öyrəndikdə kiçik firmaların çoxluq təşkil etdiyinin şahidi olarıq.

Fermer təsərrüfatlarının % -nin ölçüsü 50 akrdan azdır, pəra- kəndə satışda isə firmaların % -ü yalnız 1 dükandan ibarətdir.

7^1 FƏSİL İSTEHSALIN TƏŞKİLİ VƏ HƏCMİ 121

Eyni vəziyyəti texniki qənaətin tıəcminin vacib olduğu istehsal müəssisələrinə də aid etmək oiar. Bu fakt cədvəl 1-də əks olunub.

CƏDVƏL 1 Böyük Britaniyada istehsal müsssisalarinin miqdarı -1973

Işçilsrin sayı

Firmalann say<

Böyük firmalara nisbətən (%-ie)

Omumi işçilərin sayı [minlərlə)

Bütün İşçilərin sayına nisbətən

(%-lə) 1-10 50000 45 250 3 11-99 45888 42 1487 20 100-999 12740 12 3487 46

1000 1113 1 2402 31 CƏMİ 109741 100 7626 100

Cədvəl 1 yalnız texniki vahidin, zavodun və ya sexin ölçüsünü göstərir. Qeyd edilməlidir ki, hər hansı bir firma birdən artıq quruma sahib ola bilər.

Bu cədvəl iki çox mümkün cəhəti göstərir: (i) 100 işçidən nü işlədən kiçik qurum Birləşmiş Krallıqda tipik istehsal müəssisəsidir; (ii) bu cür kiçik şirkətlər işçi qüvvəsinin yalnız Vs.ni işlə təmin edir.

Kiçik firmaların sayının çox olmasının izahı hər şeydən əvvəl iki faktla bağlıdır: (i) onlar kənd təsərrüfatı, pərakəndə satış, tikinti və xidmətlər kimi müəyyən istehsal sahələrində xüsusilə əhəmiyyətli hesab olunur; (ii) Firmalann ölçüsü arasında fərq hətta eyni istehsal sahəsində mövcuddur. Hər iki hal tələb və təklifdə mövcud ola biləcək müəyyən şərtlərlin nəzərdən keçirilməsi ilə izah edilə bilər.

T&l&b Geniş seriyalı istehsalın üstünlükləri texniki effektivliklə bağlıdır.

Amma rentabellik təklifin tələbə olan münasibətilə əlaqədardır. Beləliklə, ceniş həcmli istehsal tələbin həcmi İlə doğrulmadığı zamana qədər iqtisadi cəhətdən effektiv deyil.

Bunun üçün bezi firmalar ona görə kiçik qalır ki, onlann təchiz etdikləri bazar aşağıdakı səbəblərdən nisbətən kiçikdir;

(1) Bazarın müəyyən malları, məsələn, yeyinti, məişət xidmətləri yerli tələb üçün məhduddur;

(2) Fiziki çətinliklər malların uzun məsafəyə daşınması xərclərini həddən artıq çoxaldır. Məsələn, tezkorlanan mallar, kiçik dəyəri olan nisbətən ağır mallar (kərpic) və


ya təbii çətinliklər meydana gələn zaman aradan qaldırmalar (məsələn, su, qaz);

(3) Tələb bir çeşiddə olan bir neçə mal üçün məhduddur. Məsələn, yüksək ixtisaslı maşın alətləri (çox zaman onlar indivİdual hazırlanır);

(4) Məhsulların fərdiləşdirilməsi süni olaraq bazarı bölə bilər (14-cü fəslin ilk səhifəsinə bax).

Tsklif Tələb az olduqda firmalar kiçik qalmaq məcburiyyətindədir. Hətta

tələb nisbətən böyük olanda, təklif tərəfdən olan faktorlar böyük həcmli istehsalın üstünlüklərindən faydalanan çox az sayda böyük firmalar əvəzinə bir sıra xırda firmaların nə ödəmədiyindən yaranan tələblə nəticələnə bilər. Bu faktorlar aşağıdakılar kimi təsnif olunur:

(1) İnstäusionaL Sürtünmə artımın qarşısını ala bilər. Bu mənada, artıq qeyd etdiyimiz kimi, firmalar həlledici ölçüdə olduqda kapital artırılmasında çətinlik çəkəcək, sadəcə, ona görə ki, onu təmin edəcək təşkilatlar mövcud deyil. Digər tərəfdən, bəzi istehsal sahələrində, məsələn, pərakəndə satış, məişət xidmətində kiçik kapitalla işə başlamaq olar.

Vergi qoyuluşu həmçinin şəxsi mülkiyyətdə olan firmanın ölçüsünü azalda bilər. Belə ki, kapital transfer və kapital gəlir vergisi icarəyə verilmiş daşınmaz əmlak və ya mülkiyyət yerləşən sahənin vergisinin ödənilməsi üçün hissə-hissə satılması halına gələ bilər.

Dövlət öz siyasəti ilə həmçinin birləşmələrin qalmısını ala bilər (13-cü fəslin V bölməsinə bax).

(2) Şaquli desinteqrasiya mümkündür. Texniki prosesi bir neçə müxtəlif firmalar tərəfindən ümumi məqsədin kiçik hissələrini yerinə yetirəcək şəkildə bölmək mümkündür. Beləliklə, ayrı-ayrı firmalar tək komponent istehsal edir, tədqiqat aparır, reklam edir, yardımçı məhsullar satır və s.

(3) Menecer münasibatlari. Kiçik sahibkar - menecer böyük firmaya nəzarət etmək qabiliyyətində olmaya bilər və ya sadəcə, əlavə narahatlıq istəməyə bilər. Və ya fermerlik və pərakəndə satışda olduğu kimi, çox saat işləmək istəyə bilər (yəni o, mənfəətin daha aşağı dərəcəsini qəbul edir). Çünki özünün boss olmasına çox böyük qiymət verir.

(4) Firmanın böyüməsilə həcmin qənaətsizliyi ortaya çıxır. Belə qənaətsizliklər yüksək ixtisas maşınlarının tələbata

124 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ HİSSƏ

V. XARİCİ QƏNAƏTLƏR Firmanın fəaliyyətinin genişiənməsi üçün əldə edə bildiyi daxili

qənaətlərdən başqa, qənaətlər sənayenin İnkişaf i nəticəsində ortaya çıxa bilər. Bu, xarici qənaətlərdir.

Eyni firmalann bir böjgədə cəmlənməsi çox zaman qarşılıqlı qazanclarla nəticələnir. İxtisaslı işçi qüvvəsi yaranır; marketinq təşkilatları kimi ümumi xidmətlər qurula bilər; yollar və sosial rahatlıqlar təmin olunur; yerli istehsal sahələri üçün xüsusi texniki məktəblər qurulur; onun məhsullarının reputasiyasının əsası qoyulur: və köməkçi firma ixtisaslaşmış avadanlıq, digər köməkçi vasitələr və s. təklif etmək üçün bu rayona hərəkət edə bilər. Cəmləşmə qənaətləri firmanın istehsal həcmini planlaşdırdıqda təsiri olmasa da, istehsalçının yerini seçərkən nəzərə alınmalıdır, çünki bundan gələn xərc azalması hərəkətin sıxlığı, tüstü və sairdən gələn zərərlərdən artıq ola bilər. Hətta onlar o dərəcədə əhəmiyyətli ola bilər ki, sənayenin burada yerləşmə səbəbləri (məsələn, xammalın və ya enerjinin sıxlığı) ortadan qalxdıqdan sonra belə Hrmalar müəyyən yerlərə getməyə davam edir.

Xarici qənaətlər həmçinin firmalann birliyi və ya hətta dövlətin özü tərəfindən təmin edilən ümumi informasiya xidmətləri şəklində ola bilər.

Son olaraq, sənayenin həcmi böyüdükcə, bütün istehsalçılar üçün komponenti təmin edə biləcək ixtisaslaşmış firmalar qurula bilər.

FƏSİL 8

ƏMTƏƏNİN İSTEHLAKÇILAR

ARASINDA BÖLGÜSÜ

I. İSTEHSAL HƏCMİ İstehsalçı bir məhsul və ya eyni məhsulun müxtəlif çeşidlərini və ya

bir sıra müxtəlif məhsullar istehsal edəcəyi barədə qərar verməlidir. Planları necə olursa-olsun, o həm də hazır malları istehsalçıya çatdırmalıdır.

O, bu vəzifəni öz öhdəsinə götürə bilər. Lakin bu zaman satıcıları İşlətməli, nəqliyyatdan istifadə etməli, malları daşımalı, ixracı təşkil, məhsulunu reklam etməli, istehlakçılara məsləhət və ya borc verməli ve xidmət servisiəri təşkil etməlidir. Bunların çoxu yüksək ixtisaslı funksiyadır və məhsul yetərlidirsə, burada yalnız tam vaxtda işləyən mütəxəssislər çalışmalıdır. Bundan əlavə, istehsalçının əsas qabiliyyəti malın satılmasında deyil, onun təşkil edilməsindədir.

QHANA VEST jNDİZ INGİLTÖRƏ

PflrQkwTd«$atı> Cont Smit Draun Qrin

Ş«kH 30. Şokolad istehsalında topdan və pərakendesatıs

ticarətçilərin oynadığı rol


Nəticədə malı istehlakçılar arasında bölüşdürmək məsələsinə əmək bölgüsü prinsipi tətbiq edilir. Bu, irəli və şaquli disinteqrasiya ilə əldə edilir. İstehlakçı xammal və hissələri digər istehlakçılardan aldığı kimi, bütün istehsal prosesinin son məsələsi olan malların İstehlakçıya çatdırılmasını mütəxəssislər öz üzərlərinə götürür.

Bu mütəxəssislər bir çox müxtəlif vəzifələri özləri yerinə yetirə bilər və ya hər bir ayrı vəzifənin özü müxtəlif mütəxəssisə həvalə edilməlidir. Amma biz sadələşdirərək ontann hamısını topdansatış ticaretçiləri və pərakəndəsatış ticarətçUari başlığı altında qruplaşdıracağıq. Şəkil 30 onların şokolad istehsalının müxtəlif mərhələlərinə necə uyğun gəldiyini göstərir.

II. TOPDANSATIŞ TİCARƏTÇİSİ Topdansatış ticarətçi istehsalçılardan çox miqdarda mal alarsa,

onlan kiçik miqdarlarda pərakəndəsatış ticarətçisinə (onların tələbinə uyğun) satır. Lakin bu əsas vəzifəni yerinə yetimnək üçün o, bir sıra yollarla istehsal prosesinə kömək edir.

(al Fru^ Rountri JCadburi Terri

Smit Cons Qriin Klapk

Fru Rountri (b)

Kadburi Tərri

Smit Cons

TODANSATIŞ TİCARƏTÇİSİ

\ ' Qrtin Klapk

Şəkil 31. Topdansatış ticarətçinin rolu

(1) O, bölgüdə qənaət edir. Bir çox mağazalar, xüsusən də bir çox müxtəlif çeşidli malları

olanlar öz ehtiyatlarını yalnız kiçik miqdarlarda sifariş edə bilərlər və istehsalçıya malları vasitəsiz olaraq satmaq sərfəli deyil. Bu cür praktikada bir çox müxtəlif qablaşdırmalar edən və növbə ilə

8-Cİ FƏSİL ƏMTƏƏNİN İSTEHLAKÇILAR ARASINDA BÖLGÜSÜ 127

her dükanı gəzən topdansatış ticarətçiləri müəyyən satıcı və nümayəndələri işə götürəcək. Bu fakt şəkil 31 (a)-da göstərilib. Gördüyümüz kimi, 4 şokolad firmasının vasitəsiz olaraq 4 pərakəndəsatış ticarətçiyə məhsul çatdırması üçün 16 əlaqə ve furqonlu maşının gedib-gəlməsi tələb olunur.

Şəkil 31 (b)-də isə malların hər biri tərəfindən böyük miqdarda topdansatış ticarətçisinə çatdırıldıqda əlaqə və gediş-gətiş sayının 8-9 düşməsi əks olunub.

Kənd təsərrüfatında, xüsusən də tezkorlanan maliar otduqda, fermer pərakəndəsatış ticarətçilərlə əlaqə yaratmaq əvəzinə öz məhsulunu topdansatış ticarətçisinə və ya komission satıcısına (məsələn, 'Covent Garden” bazarında) çatdırmaqla və satışı onun öhdəsinə buraxmaqla işlər xeyli dərəcədə sadələşir.

Eynilə də bir çox kiçik firmalar olduğu tikinti sənayesində istehsalçılar üçün tikinti tacirləri vasitəsilə iş görmək daha asandır

(2) O, ehtiyatlan saxlayır. İstehlakçılar istədiyi zaman mağazaya gedərək istədiklərini əldə

etmək rahatlığından xoşlanırlar. Bu o deməkdir kİ, ehtiyatlar olmalıdır. Lakin çox zaman nə istehsalçı, nə də pərakəndəsatış ticarətçisinin lazımi saxlama vasitələri və ya bunun üçün kapitalı oimur və beləiikiə, bu, topdansatış ticarətçisinin öhdəsinə buraxılır.

Həmçinin digər yollarla da saxlama xərcləri istehsalçı və ya pərakəndəsatış ticarətçisindən götürülmüşdür. Yanğın, daşqın və ya siçovullar vasitəsilə meydana gələn ziyana qarşı sığorta olunmaq mümkün olsa da, tələbin azalması nəticəsində itkiyə qarşı sığorta qeyri-mümkündür. Bu menada, dəbdən düşmüş malların ehtiyatlarına sahib olan topdansatış ticarətçisi istehsalçı və pərakəndəsatış ticarətçilərini bu riskdən qurtarmış olur.

Öz-özlüyündə ehtiyatlann saxlanılması dəyərli iqtisadi funksiyadır. Ehtiyatlar tələb və təklifdə olan ani, amma müvəqqəti dəyişikliklərdən əmələ gələn qiymət dəyişmələrini tarazlaşdırmağa kömək edir. Yəni ticarətçilərin əlində olan kərpic ehtiyatlan il ərzində yığılır ve ilin qalan vaxtında istifadə edilir.

(3) O, xaricdən daxil olan idxalatı təşkil edir. Xaricdəki istehsalçılar çox nadir hallarda şəxsi pərakəndəsatış

ticarətçisinə kiçik bağlamalar göndərməklə və bununla əlaqədar xarici vaiyuta ilə sövdələşmələr aparmaqla özlərinə diskomfort yaradırlar. Bu vəzifələr topdansatış ticarətçisi kimi tanınan və


inanılan idxal tacirinin üzsrinə buraxılmışdır. Çox zaman idxal taciri ticarət əlaqələrinin qurulması və inkişaf etdirilməsi üçün xaricə gedir.

(4) O, müəyyən ixtisastaşmış funksiyalan yerinə yetirir. Topdansatış ticarətçisi malı yalnız reklam etmir, həmçinin

satışı yüngülləşdirmək üçün aldığı mailan emal da edə bilər. Məsələn, süd pasterizə edilir, donuz əti bişirilir, çay qarışdırılır, şəkər rafinad edilir, pambıq, buğda ve yun kimi müəyyən mallar isə sortlaşdırılır.

(5) O, məsləhət və məlumat daşıyıcısıdır. Perakəndesatış ticarətçiyə istehlakçılar tərəfindən edilən təkliflər

topdansatış ticarətçisinə ötürülür və İkinci, yəni topdansatış ticarətçisi xüsusən də bu təkliflərin geniş ərazini təmsil etdiyini gördükdə, onları istehsalçıya ötürür. Beləliklə, istehsalçı məhsulunu necə yaxşılaşdıra biləcəyini və ya dəb dəyişikliklərini hansı yolla qarşılayacağını öyrənir.

(6) O, malın gündəlik tələbatına yardım edir. Bir çox məhsullar, xüsusilə də mexanizm və maşınlar üçün effektiv

quraşdırma xidməti mühümdür. İstehsalçı yerli və tez quraşdırmanı, təmir ve ehtiyat hissə xidmətlərini təmin edən topdansatış ticarətçisi sayəsində bu problemdən azad ola bilər.

III. PƏRAKƏNDƏSATIŞ TİCARƏTÇİSİ

Perakəndesatış ticarətçisinin funksiyalan Pərakendəsatış ticarətçisi istehsal prosesinin son mərhələsini

yerinə yetirir, çünki malları istehlakçılara çatdıran odur. Onun İşi "düzgün malların düzgün vaxtda düzgün yerdə olması” kİmi səciyyələndirilir ve aşağıda göstərilən funksiyaları əsasən bu İşin genişləndirilməsidir. ' Lakin qeyd edilməlidir ki, praktikada topdansatış ilə pərakendəsatış ticarətçisi arasındakı fərq hər zaman tam olmur və beləliklə, bezi hallarda onların funksiyalan üst-üstə düşür.

(1) O, bir çox mallann kiçik ehtiyatlannı saxla^r. Düzgün seçilmiş malın nə olması istehlakçıdan asılıdır, çünki müxtəlif

insanlann müxtəlif zövqləri olur və birinə uyğun olan


digərinə uyğun olmaya bilər. Bunun üçün düzgün seçilmiş malın olması əsasən müxtəlif çeşidli malların ehtiyatının olmasından asılıdır və beləliklə, hər istehlakçı öz fərdi seçimin edə bilər, pulunu ödəyərək müəyyən mal alar.

Onun mağazası müştərinin müxtəlif malları nəzərdən keçirməklə onları bir-biri ilə müqayisə edərək öz seçimini edə biləcək nümayiş otağından ibarətdir. Bu, müştərilərə xüsusən də çox nadir hallarda alınan malların seçilməsində kömək edir.

Pərakəndəsatış ticarətçisinin saxladığı ehtiyatların həcmi bir çox amillərdən asılıdır. Bəzi istehsalçılar hətta tələb edirlər ki, pərakəndəsatış ticarətçisinə oz mallarını satmağa icazə verməsi üçün müəyyən minimum ehtiyatları olmalıdır. Lakin çox zaman bu, onun öz öhdəsinə buraxılır. O, malın məşhurluğunu, tez vaxtda sonrakı təkliflərin təmin edilməsi imkanlarını, malın korlanmaq dərəcəsini və ya onun dəbdən düşməsi ehtimalını, mövsümü (xüsusilə də yeni illə əlaqədar) və onun qiymətlərinin dəyişmə ehtimalını nəzərə almalıdır.

{2) O, ma// istehlakçı üçün en əfvehşii yerə apanr. Malın müştəri üçün ən əlverişli yerə apanlması, sadəcə olaraq

pərakəndəsatış dükanının əlverişli yerdə yeıiəşdirilmesi mənasına gələ bilər. Bu səbəbdən də pərakəndəsatış ticarətçisinin bir çox şəhərlərin mərkəzlərində toplaşdığını görürük, halbuki gündəlik tələbat malları satan kiçik dükanlar yaşayış rayonları ətrafında səpələnir. Lakin kənd rayoniannda olduğu kimi, müştərilər məsafədə olduqda çox ehtimal ki, satıcı bu və ya digər formada “səyyar mağazaya” sahib olcun.

Malın əksəriyyətində olduğu kimi, istehlakçılar (müştərilər) öz alışiannı özlərilə götürdükləri kimi, pərakəndəsatış ticarətçisi evə çatdırma işini də təşkil edə bilər. Bu, nəqliyyat hesabına daşınan kömür və mebel kimi müəyyən mallar üçün nəzərdə tutulsa da, bəzən müştəri öz mallarını, məsələn, süd, səhər qəzetləri, camaşir, yüksək prestijli mağazalardan meyvə-tərəvəz və s. çatdırılması üçün əlavə rahatlıq istəyir.

(3) O, müştərilərə xüsusi xidmətlər göstərir. Onun əsas İş fəaliyyəti dövründə pərakəndəsatış ticarətçisi

müştərilərin rahatlığı üçün yaxşı güzəranın əmələ gəlməsinə kömək edən bir sıra xidmətlər göstərir. Alıcı ona xüsusi diqqət yetirildiyini hiss edir. Malın ehtiyatı olmadıqda o, sifariş edəcək və istehlakçı ilə əlaqənin vacib olduğu digər yerlərdə də pərakəndə-

130 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ [II HİSSƏ

satış tisarətçisi çox vaxt müştəfinin əvəzinə çıxış edir. Belə ki, mallar təmir üçün istehsalçıya qaytanlır, lakin bu cür təmirlərin edilməsini tezləşdirmək üçün özü təmir xidməti təşkil edə bilər, məsələn, radio və televiziya satıcıları.

Balıqçı ləvazimatı, şəkilçəkmə ləvazimatı, müsiqi alətiəri və s. kimi mallarla da o çox zaman xüsusi mesiəhət verir. Bunun üçün bəzi istehsalçılar pərakəndasatış ticarətçisinin texniki biiiyinin olmasında təkid edirlər.

Nəhayət, alıcının rahatlığı üçün mallar kreditlə ödəmə, xüsusi kredit hesabları və s. vasitələrlə edilən təminat və ya kredit vasitələri əsasında göndərilə bilər.

(4) O, topdansatış t/carətçis/nə və istəhsa/çıya məs/əhət verir. Pərakəndəsatış ticarətçisi öz müştəriləri ilə yaxın əiaqə qurur. Bu

vasitə ilə o, ya söhbət zamanı və ya təklif sayəsində malın keyfiyyətinin hansı yolla yaxşılaşdırılması, eləcə de hansı mal üçün tələbin böyük olmasını öyrənə bilər. Bu məlumat ehtimal ki, bunun əsasında hərəkət edərək İstehsalçıya çatır və beləliklə, malın bir çeşidi və ya tamamilə yeni mal istehsal edilir.

Pərak&nd&satış növləri Pərakəndəsatış bütün mağazaların, sifariş firmalannın, qarajlann,

avtobus şirkətlərinin, çamaşırxanalann daxil ola biləcəyi şəkildə və ya sadəcə istehlakçıya mal və ya xidmətlər satan hər hansı bir təşkilat kimi tərif ədilə bitər. Lakin çox zaman daha dar mənada nəzərdən keçiriləcək. Pərakəndəsatış mağazalar və sifarişçatdırma təşkllatlanna aid edilir. Bunlar aşağıdakı kimi təsnif edilə bilər.

(I) Müstəqil Bunlar əsasən heç bir filialı olmayan kiçik dükanlardır və mağazalar

vasitəsilə edilən satışların yarısından bir qədər azını təşkil edir. Amma onların müştərilərə fərdi yanaşmasına, tez bazarlıq üçün "əlverişli" yerləşməsinə və onlann sahiblərinin başının ağası olmaq istəyinə görə daha az qazanc əldə etməyə razı olmalanna baxmayaraq, bu müstəqillər yerlərini tədricən daha böyük mağazalara verirlər.

Bu ticarətə əsas cəhdlər müstəqillərin 1/3-dən, Spar, Mace və Wavy Line kimi könüllü qruplardan gəlir. Öz müstəqilliklərini qoruyaraq üzvlər topdansatış ticarətçisindən (çox zaman onun


diktə etdiyi vaxt və minimum miqdarlarla) toplu şəkilde mal alırlar və ümumi reklam və nümayiş vasitələrindən istifadə edirlər. (2) Eynitipli mağazalar

Bunlar təxminən 10 və ya daha çox mağazadan təşkil edilmiş təşkilatlar kimi tərif edilə bilər. Bəziləri “Mothercare" və "Dorothu Perkins" kimi xüsusi çeşidli mal satırlar. Digərlərinin “Uffİ9~Wood’\ “Wodworth”, “fioofs" “Marks” və “Spencer" kimi çox müxtəlif çeşidli məhsulları var. Birlikdə onlar bazarın təxminən 40 %-ni təşkil edir.

Onların əsas üstünlükləri topdanalış və mərkəzləşdirilmiş nəzarət, topdansatış ticarətçilərinin ortadan götürülməsi, öz dükanlarının dizaynı ilə tanınmaları və tanınmış adlar vasitəsilə reputasiya qazanaraq qənaətlərindən istifadə etməkdir.

Ş»kil 32. Pərakəndəsatış: 1971-ci ilin bazar paylan

(3) Superrnaıketlər

Bunlar minimum 2000 ff ərazisi olan özünəxidmət mağazaları kimi tərif edilə bilər. Təminat baxımından eynitipli mağazalar kimi olsa da, qida ticarətindəki payları xüsusi diqqət tələb edir. 1973- cü ildə onlar gündəlik tələbat malları ticarətinin yarısına və qida məhsullarının ümumi pərakəndəsatışının Vj-nə nəzarət edirdi.

132 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ Ul HİSSƏ

Bu sahədə 4 əsas gündəlik tələbat mallannin pərakəndəsattş zəncirləri liderlik edir: Tesco, Salnsbury, AtUed Suppİirs və Fme Fare. Onlar bu yolla həcm, aşağı işçi qüvvəsi xərcləri, malların təmiz və cəlbedici nümayişi və topdanalış qənaətlərinə təminat verir. Nəticədə onlar yüksək rəqabətli qiymətlər sayəsində tezliklə uğur qazanmışlar. Özünəxidmət təşkilatlarının çoxu öz fəaliyyətlərini gündəlik tələbat mallarından daha yüksək qazancların olduğu paltar və kompüter kimi sahələrə də keçirmişlər.

(4) Hipsrmarketlər Şəhər tikililəri, yetərli dayanacaq yerlərinin olmaması və artan

torpaq və icarə haqları mərkəzi küçələri satış üçün çox bahalı edib. Bu problemlərə Amerika və artan dərəcədə Avropanın çavabı avtomobillə həftəlik alış-verişi üçün çox böyük (40 000 - 100 000 ft^) “şəhərdən kənar” alış-veriş mərkəzləri və ya “hipermarketlər” olmuşdur.

Lakin Birləşmiş Krallıqda inkişaf çox yavaş olub. Bu, əsasən ona görədir kİ, belə sxemlər üçün planlaşdırma icazəsi çətinliklə alınır. Ətraf mühit departamenti əsasən "şəhər zibilxanaları” və kənd yerlərinin korlanması problemləri olan bu əraziyə istehlak qurumlannın genişlənməsinin ətraf mühitə təsiri baxımından prosesə nəzarət edir.

(5) Univermaqlar Eynitipli mağazalar tərəfindən rəqabət univermaqlan ənənəvi

mənzərə halını almış, bir qedər muxtariyyət tələb edən, alıcının nəzarətində olan ayrı-ayrı bölmələri olmaqdan çəkindirir. Bunun əvəzinə mərkəzi ofis tərəfindən artan topdanalışların olduğu, daha çox özünəxidmət və müxtəlif kredit vasitələri yanaşması onlara bazann təxminən 5 % hissəsini qommağa imkan vermişdir.

Əsas qruplar Debenhams, Hause of Fraser, John Lewls Partnership, Graat Universal Stores and Sears Holdingsdir.

(6) Kooperativlər (6~cı fəslin IV bölməsinə bax) (İ) Sifarişin çatdıniması

1960-cı illər ərzində sifariş çatdırılması biznesi pərakendəsatış ticarətçilərinin artan hissəsini təşkil edirdi. Lakin o zamandan daha yüksək poçt göndərişi haqları genişlənmə dərəcəsini


azaltmışdır. 1976-cı İldə sifarişiçatdınna biznesi pərakəndəsatış bazarının təxminən 5 %-ni əhatə edirdi.

Sifarişçilərin bölüşdürülməsi 5 əsas şirkət - Greaf Universal Stores, LiWewoods Maii Order, Graftan IVare/ıauses, Freemans və Empire Stores agentliklər və illüstrasiyalı kataloqlar vasitəsilə edilir. Bütün satışların yarısını qadın geyimləri və evdarlıq mallan təşkil edir.

Pərakəndəsatış təşMlatının k&tünə təsir edən amillər Son 20 il ərzində pərakəndəsatış kiçik, müstəqil dükanlardan daha

böyük təşkilatlar, xüsusən eynitipli dükanlar, supermarket zəncirləri və sifariş çatdırılması firmaları istiqamətində dəyişdirilir. Bu meyl daha yüksək xidmət əvəzinə daha ucuz qiymət vasitəsilə rəqabətə əhəmiyyət verilməsini göstərir.

Daha böyük firmalar qiymətlərin aşağı salınması baxımından daha yaxşı vəziyyətdədir. Onlar yalnız böyük həcmli istehsalın üstünlüklərindən faydalanır (xüsusən də bütün çeşiddə mal satmaq və topdanalmanın), həmçinin güclərini istehlakçılardan daha aşağı qiymətlər əldə etmək üçün istifadə edə bilərlər. Bundan əlavə, böyük pərakəndəsatış ticarətçisi tam çeşidli alış- veriş təqdim etdiyindən onlar müştəriləri mağazalara endirimlərlə cəlb edə bilərlər.

Bu meylə təsir edən iqtisadi amillər aşağıdakılar olub; (1) Artan gəlir - bu, daha bahalı emal edilmiş qİda məhsullan və

istehlakçıya davamlı mallar üçün xərclərinin artması istiqamətinə meyl edilməsinə gətirmişdir;

(2) Avtomobil sahibkarlığının artması ~ insanları şəhər mərkəzindən şəhər ətrafına hərəkət etməyə məcbur etmişdir. Mağazalar onların ardınca hərəkət etmişdir: yalnız müştərilərə rahat olmaq üçün deyil, həmçinin avtomobil dayanacaqları üçün daha çox yer qazanmağa görə. Bununla onlar mərkəzi yerlərin də daha yüksək icarə haqlarından və hərəkətin sıx olduğu yerlərdən qaçırlar. Avtomobil istehsalçıları həmçinin daha mobil etmişdir və onlar yaxşı alış-veriş mərkəzlərinə gedərək birdəfəyə bütün tələb olunan şeyləri ala bilərlər;

(3) İşə gedən ailəli qadınlann sayının artması - rahat yeməklər və əməyə qənaət vasitələrinə tələbi artırıb. Bu həmçinin alış-veriş üçün gəzintilərin sayının azalmasına səbəb olmuşdur və bu meylə daha çox adamın soyuducu və buzxanalardan istifadə etməsinə yardım etmişdir.


Bu amillər gələcəkdə mühüm olaraq qalacaq. Bunun üçün yeni supermarketlərin qazancları gündəlik tələbat malları satan dükanlardan çox olan güzəştli dükanlar və ya hipermarketlər formasına düşəcəyi etimal edilir. Bundan əlavə, planlaşdırmaya icazə olarsa, bu yeni mağazalar şəhərdən kənarda inkişaf edəcək. Həmçinin, mallan topdan ala və özü daşıya bilən İstehlakçılar üçün anbarlar açıla bilər.

Bu cür dəyişiklikləri kiçik və orta sahibkarlıq sahəsində həyata keçirmək daha məqsədəuyğun görünür, çünki, pərakəndəsatış ticarəti əsasən rahatlıq xidmətləri təklif edən kiçik, yerli pərakən- dəsatış ticarətçiləri və böyük şəhərdən kənar alış-veriş mərkəzlərindən ibarət olacaq.

IV. VASİTƏÇİLƏRİN GƏLƏCƏYİ Vasitəçilərin tənqidi

İstehsalçı və istehlakçı, topdan və pərakəndəsatış ticarətçiləri arasında olan insanlan çox zaman vas/fəç/Zə/'adlandırırlar. Ancaq bu termin daha çox topdansatış ticarətçisinə aid edilir. Bir çox tənqidçilər iddia edirlər ki, vasitəçilər malın satış qiymətinin çox hissəsini götürürlər və onlar istehsalçının istehlakçı ilə vasitəsiz əlaqə yaratmasıyla ortadan götürülərsə, qiymətlər düşəcək.

Lakin gördüyümüz kimi, topdan və pərakəndəsatış ticarətçiləri çox mühüm funksiyalar yerinə yetirirlər. Əgər istehsalçı onlar vasitəsilə satmazsa, o zaman bu funksiyaları özü yerinə yetirməli olacaq. Onun İstehsalı yetərincə böyük olmazsa, bu, sərfəli olmayacaq. Fakt budur ki, vasitəçilərin köməyi ilə istehsalçılar məhsullannın marketinqində ixtisaslaşma və böyük həcmli istehsalın üstünlüklərini əldə edirlər.

Beləliklə, irəli istiqamətlənən desinteqrasiyanın bu forması çox zaman malın istehlakçıya çatdınlmasrnın ən ucuz yoludur.

Lakin vasitəçilər üçün bu ümumi hat onların tənqidinin hamısının əsassız olması demək deyil. Bezən onlann gəlirləri çox yüksək olur. Bu, köhnə metodlardan istifadə vasitəsilə baş verə bilər.

Topdansatış ticarətçisinin ortadan gotürüiməsi Son illərdə topdansatış ticarətçilərinin ortadan götürülməsi meyli

var. Bu, aşağıdakılara görədir; (i) topdan sifariş verə biləcək kooperativ cəmiyyət, eynitipli dükan və supermarket kimi böyük mağazaların artması; (ii) Böyük ehtiyatların saxlanılması ehtiyacını

8-ci FƏSİL ƏMTƏƏNİN İSTEHLAKÇILAR ARASINDA BÖLGÜSÜ 135

ortadan qaldıran yol nəqliyyatının inkişafı; (iii) istehlakçıların məhsulların satışı və ya yüksək səviyyəli xidmət gösterilməsi və s. təşkil edilməsindən əmin olmaq üçün pərakəndəsatış təşkilatları üzərində bir qədər nəzarət əldə etmək istəyi; (iv) bir çox ixtisaslı funksiyalan ortadan qaldıran məhsulların markalanması praktikası. Lakin başqa hallarda, topdansatış ticarətçisinin ortadan qalxması mebel və televizor dəstləri kimi mallann dəyərlərinin çox yüksək olmasındadır; istehsalçı və pərakəndəsatış ticarətçisi arasında yaxın əlaqənin olması şəraitində və istehsalçının pəra- kəndəsatış! özü etməsi hallarında.

Başqa tərəfdən, gördüyümüz kimi, topdansatış ticarətçisi bu problemə iki əsas istiqamət inkişaf etdirməklə cavab vermişdir; (a) bəzən pərakəndəsatış ticarətçilərinin supermarketi adlandırılan nağd pula satış anban; (b) onun tərəfindən təchiz olunan və qismən nəzarət edilən pərakəndəsatış ticarətçilərinin könüllü zəncirinin təşkilatçısı olması.

İstehsafçının malı birbaşa özünün satması İstehsalçının istehlakçıya vasitəsiz əmtəə satışı əsasən aşağıdakı

yerlərdə olur; (a) o, məhsulu vasitəçisiz satmaq istəyəndə (məsələn, pivə və ayaqqabı) və eləcə də məsləhət və xidmət, təmir sektorları (məsələn, tikiş maşınlan); (b) fərdi xidmət elementinin vacib olduğu yerdə (məsələn, ölçüylə tikilmiş paltar); (c) , çox zaman tez xarab olan mallar satanda (məsələn, pirojna və tortlar) və ya yerli eraziyə xidmət (məsələn, çap) göstərəndə pərakəndəsatış ticarətçisi kimi çıxış edir; (d) çoxçeşidli mallar istehsal olunanda bütün mağazalar qrupu tamamilə dola bilər (məsələn, Lyons, Manfıeld ayaqqabıları); (e) mal yüksək texnologiyalı olduqda və ya fərdi xüsusiyyətlər üçün düzəldildikdə (məsələn, avadanlıq).

FƏSİL 9

İSTEHSAL ƏRAZİSİ

Firma harada istehsalla məşğul olacağına qərar verməlidir. O öz qərannı aşağıdakıları nəzərə alaraq qəbul edir; (a) müxtəlif ərazilərdə İstehsalın üstünlükləri; (b) bu ərazilərdə İcarə haqlarının səviyyəsi. Belə ki, ərazidəki yerlərin İcarəsinin yüksək olmasına baxmayaraq, bu ərazinin üstünlükləri digər faktorlann xərcinin az olması nəticəsində firmanı oraya getməyə meyllendirər.

I. MÜXTƏLİF İSTEHSAL ƏRAZİLƏRİNİN

ÜSTÜNLÜKLƏRİ Onlar bu cür təsnif edilir: 1) təbii; 2) əldə edilmiş; 3) dövlət

tərəfindən maliyyələşən.

(1) Təbii üstünlüklər Həm xammalın əldə edilməsi, həm də hazır məhsulun istehlakçıya

çatdırılması xərc tələb edir. Bəzi məhsullann emal edilməsində ilkin xammalın çəkisi hazır məhsulunkundan daha böyükdür. Bu, kömürdən istilik və qüvvə mənbəyi kimi istifadə edilən yerlərdə, məsələn, dəmir və polad istehsalında xüsusilə belədir (şəkil 33). Burada daşıma xərclərinə xammalın yerləşdiyi (məsələn, kömür və dəmir filizi mədənlərində) və ya asanlıqla əldə edilə bilinəcəyi (məsələn, liman yaxınlığında) yerdə istehsal etməklə qənaət edilir.

Başqa tərəfdən, bəzi istehsal sahələrində hazır məhsulun daşınma xərcləri xammalın eldə edilməsi xərclərindən çoxdur. Məsələn, dondurma, mebel, pivə, mineral sular, metal qablar və şüşə konteynerlər. Belə hallarda firma üçün öz mallarını bazarın yaxınlığında istehsal etmək daha ucuz başa gəlir. Belə ki, Stewards və Lloydsun Corbydə dəmir filizinin çıxarıldığı yerdə bir əsas zavodu vardır. T. Waflun dondurma fabrikləri əhalinin ən çox cəmləşdiyi yerlərə yaxındır və Metal Boxun bütün Britaniyaya səpələnmiş 40-dan artıq konteyner emal edən fabrikləri vardır. ‘

İSTEHSAL ƏRAZİSİ 137

Çuqun

Demir filizi

Domna peçi

2 ton

Şakll 33

Ümumfyyətjə, nəqliyyatın təkmiliəşməsi və yeniiiklər (məsələn, elektrik enerjisi) firmaiara öz xammal mənbələrindən aralanmaq İmkanı verib. Bunun üçün indi firmalar kömür hövzələrində deyil, həm işçi qüvvəsi, həm də hazır məhsul bazan təchiz edən, əhalinin sıxlığı yüksək olan ərazilər ətrafında cəmləşməyə meyllidir.

Xammalın əldə edilməsi və bazarların yaxınlığında başqa istehsalın yerləşdirilməsinə qərar verərkən nəzərə alına biləcək sonrakı təbii üstünlüklərdən biri də iqlimin uyğunluğudur. Belə ki, kənd təsərrüfatında torpaqın necəliyi çox zaman həlledicidir. Lakin istehsal sahəsində belə iqlim ərazinin üstünlüklərinə əlavə edilə bilər. Məsələn, LancasMrede və Qərbi Yorläshireda atmosferin nəmişliyi bu şəraitlərin süni olaraq əmələ gətirilməsinə qədər pambıq və yun paltarın istehsalı üçün əyirmə və toxuma proseslərinə yardım etmişdir.

Tebii üstünlüklər dedikdə həmçinin ucuz, ixtisassız işçi qüvvəsi ilə tam təminolma nəzərdə tutulur. Bu, müəyyən sahələrin cəlb edilməsi üçün mühüm ola bilər. Məsələn, Malta ve Honkongda.

(2) Əldə edilmiş üstünlüklər İnkişaf etdirilmiş istehsal metodları, nəqliyyatın inkişafı, alternativ

enerji mənbələrinin təmin edilməsi və yeni ixtiralar sahələrin yerləşməsində dəyişmələrə gətirib çıxarır. Çünki onlar təbii üstünlüklərin nisbi əhəmiyyətini azaldır. Belə ki, yüksək keyfiyyətli dəmir filizi hövzələri tükəndiyindən və inkişaf etmiş üsullar kömür istifadəsini azaltdığından çuqun sənayesi kömür hövzələrindən Şərqi Midlandöə yerləşən aşağı keyfiyyətli dəmir

138 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ l!l HİSSƏ

filizi hövzələrinə köçmüşdür, çünki indi lazım olan kömürün daşınması dəmir filizinkindən ucuz başa gəlir. Kömür və dəmir filizini Dagenhem& daşımaqla Ford şirkəti istehlak mərkəzində çuqun istehsal etməyə qadirdir. Ən son otaraq nəmli hava yaratmaq üçün nəmləşdiricilər və suyumşaldıcılar kİmi yeni ixtiralar istehsala müəyyən ərazinin təbii faktorlannın asılılığından qurtarmağa kömək edir.

Lakin biz yuxarıdakı dəyişikliklərin əhəmiyyətini şişirtməməliyik. Hətta təbii faktorlar tamamilə yoxa çıxdıqda belə istehsal sahəsi olduğu yerdə qalmaqda davam edir. Belə ki, polad sənayesi hələ də Öz köhnə mərkəzlərinin çoxunda qalmaqda davam edir və pambıq istehsalı hələ də Lancasfııredə yerləşir. Belə bir fikir var ki, ərazinin istehsal sahəsini saxlamaq qabiliyyəti əvvəlki cəlbetmə qabiliyyətindən çox güclüdür. Bu, sənaye genişləndikdə əldə edilmiş və ya insanın yaratdığı üstünlüklərə görədir. Belə üstünlüklər cəmləşmənin xarici qənaətlərindən öyrəndiyimiz fəsil 7-də geniş müzakirə edilib. Buraya ərazidəki ixtisaslaşmış işçi qüvvəsi, kommunikasiyalar, marketinq və kommersiya təşkilatlan, yaxınlıqdakı köməkçi İstehsal sahələri, təlim məktəbləri ve s., rayonun məhsullarının geniş yayılmış reputasiyası daxildir. Bunların hamısı ərazini müəyyən malı harada istehsal edəcəyinə qərar verən yeni firmalar üçün cəzbedic) edən istehsal xərclərinin azalmasına kömək edir.

(3) Dövlət tərə^ndən matiyyələşdinlən üstünlüklər Firmaların müəyyən rayonlarda həddindən çox cəmləşdirilməsi,

nəqliyyat çətinliyi, tüstü Hə çirklənmə, açıq ərazilərin azlığı və s. çox ağır sosial effektlər verə bilər. Bundan əlavə, sənaye müəyyən ərazidə yerləşdikdə onun məhsullarına tələbat azaldıqda ciddi işsizlik problemi ortaya çıxa bilər. Belə ki, son 50 il ərzində Britaniyanın ən qədim istehsal sahələrindən olan (məsələn, pambıq, gəmiqayırma və s.) kömürün yerini enerji mənbəyi kimi neft tutmuşdur. Bu, Lanceshire, nəyin şimal-şərq sahilində, Şimali İrefandda. Mərkəzi Scotlandöa, Cənubi tVa/esdə və bir sıra digər rayonlarda işsizliyə gətirib çıxarmışdır, çünki daha yeni istehsal sahələri Midlande və Cənub-Şərqi İngiltərəyə getməyə üstünlük vermişdir.

Bunun üçün hökumət firmaların öz zavodlarını yerləşdirərkən qərarlarına müdaxilə etməli oldu. Bu ana qədər məcburiyyətə el atmasa da, artıq işlə yüksək təmin edilmiş ərazilərdə sənaye İnkişafı sertifikatları vermədi. Bunun əvəzinə işsizliyin ən çox olduğu

9-CU FƏSİL İSTEHSAL ƏRAZİSİ 139

yerlərə - yardım zonalarına firmalan cəlb etmək üçün investisiya qrantları, regional işlə təmin mükafatları və vergidən azadolmalar formasında maliyyə güzəştləri təklif edildi (fəsil 27-yə bax).

Belə maliyyə üstünlükləri firma tərəfindən Öz zavodunun harada yerləşdiritməsinə qərar verərkən nəzərə alınmalıdır.

II. MÜXTƏLİF ƏRAZİLƏRDƏ RENTALARIN

SƏVİYYƏSİ Müxtəlif ərazilərdə olmaq üstünlüklərindən əlavə, firma həmçinin

orada olan torpağın xərcinin hər hansı bir başqa yerdəki torpağın xərcinə nisbətini nəzərə almalıdır.

Torpağın xərci qiymət sistemi ilə qərarlaşdırılır. Başqa sənaye sahələrindən olan firmalar da yerləşmə üstünlüklərini axtara bitərlər. Belə ki, torpağın xərci (burada qiyməti) oraya getmək istəyən müxtəlif firmalar arasındakı rəqabətlə müəyyən edilir. İndi ən çox ödəyə bilən firma onun üstünlüklərini başqa yerdəki torpaqlarla müqayisədə ən yüksək qiymətləndirən olur. Belə ki, öz tarixinin başlanğıcında pambıq sənayesi Ciyda şəhərində yerləşə bilərdi, çünki ərazi Cənub-Şərqi Lancashirenln bütün təbii üstünlüklərinə malik İdi. Lakin bu ərazidə dərin su hövzəsi də var idi və gəmiqayırma firmaları bu üstünlük üçün əlavə ödəniş verməyə hazır idilər. Pambıq emalçıları üçün Cfyde şəhərindəki yerin bu əlavə xərci Lancəshireda olmağın hər hansı bir əskikliyindən daha böyük idi. Beləliklə, gəmiqayırma firmalan Cfyde şəhərində yerləşdi, pambıq firmaları İsə Lancashirede cəmləşdi.

Bunun son analizində istehsalın harada yerləşdirilməsi qərarının verilməsi rayonun tam üstünlüklərindən deyil, onun üstünlüklərinin hər bir başqa rayonunkuna nisbətindən asılıdır. Məsələn, bir çox sənaye sahələri ucuz, ixtisassız işçi qüvvəsindən istifadə edə bilərdi və hər hansı bir şəhər mərkəzində eyni iş prinsipini görürük - dükanlar digər biznesləri sıxışdırıb çıxarıb və evlər ofislərə çevrilib.

III. NƏTİCƏLƏR Firma normal olaraq qazancının xərclərilə müqayisədə ən yüksək

olan yerdə işləməyə çalışır. Nisbətən yeni sahədə istehsal etdikdə təbii üstünlüklər əhəmiyyətli rol oynayır.

Hətta belə olduqda, ağır sənayedən başqa, digər sahələrdə onların həlledici olacağını fərz edə bilərik. Belə ki, 1940-cı il Sənaye Əhalisinin Paylanması üzrə Barlovı/ hesabatına Ticarət


Şurasının hətta tarixi təsadüfün buna təsir edə biləcəyini göstərən maraqlı fikri daxil edilib. Pambıq sənayesinin ilk dəfə Lancəs/ı/redə yerləşdiriiməsinin bəikə də yun sənayesinin artıq orada olması, xaricilərin yaxşı qarşıianması və Manchestem korporasiyasının olmaması (və beləliklə də məhdudlaşdırıcı şərtlərin olmaması) istisna olunmaqla, heç bir özəl səbəbin olmamasıyla bağlıdır. Eynilə də Britaniya Leyland avtomobil zavodu Cowfeydə əsasən ona görə yerləşmişdi ki, onun sahibi WHIlam Morris'm Oxsfordba velosiped biznesi olub.

Şəkil 34. Biznesin yerləşməsinə təsir ədan amillər

Zaman keçdikcə əsl təbii üstünlüklər yoxa çıxa bilər, xüsusilə də elektrik enerjisi kömürün yerini aldıqca bu amil güclənir. Lakin firmalar müəyyən ərazilərə inkişaf nəticəsində əldə edilmiş üstünlüklərə görə də gedə bilər. Buna baxmayaraq, kömür hövzəsindən azadolma bir çox firmalara bazarlara yaxınlaşmaq imkanı vermişdi. Digər tərəfdən, bu "yerini itirmiş” firmaların bəzilərinin müəyyən rayonlarda, xüsusən də İngiltərənin cənub- şərqində yerləşməsinin səbəbi əsasən onların menecerlərinin (və ya onların ailələrinin) orada yaşamağa üstünlük verməsidir.

Yerləşməyə təsir edən müxtəlif amillər şəkil 34-də yekunlaşdırılıb.

FƏSlL 10

İSTEHSAL AMİLLƏRİNİN BİRLƏŞMƏSİ

İstehsalın ən sadə forması da ən azı İki istehsal amili tələb edir. Hətta göydən düşən manna belə təbiətin hədiyyəsi olsa da, toplanması üçün əmək lazım olmuşdur. Buna baxmayaraq, amillər çox zaman müxtəlif nisbətlərdə birləşdirilə bilər. Eyni miqdarda beton əllərində bel olan insanlar və ya betonqarışdırıısı olan bir nəfər tərəfindən qarışdırıla bilər.

Bunun üçün hər bir sahibkar istehsalı planlaşdırarkən hər bir amildən nə qədər istifadə edəcəyinə qərar verməlidir, çünki onun məqsədi öz istehsal amillərini elə birləşdirməkdir ki, onlara edilən xərcler maksimum mənfəət gətirsin. Onun qərarının hər hansı bir ümumi prinsipini tapa bilərikmi? Gəlin istehsal amillərinin müxtəlif nisbətlərdə birləşdirilməsinə görə fiziki qazancların necə dəyişməsini öyrənək.

I. GƏLİRLƏRİN AZALMASI QANUNU Ümumi istehsalda başqa amillərin miqdarları artırılacaq hər hansı

bir amilin təklifi sabit qaldıqda nəyin baş verməsi hələ XIX əsrin ortalarında bir klassik İqtisadçı tərəfindən G&lirlerin azaimasf qanununda göstərilib. Qanunu izah etməyimiz üçün fərz etməliyik ki:

(1) istehsal yalnız iki amildən ibarətdir; (2) Dəyişən amilin bütün vahidlərinin effektivliyi eynidir - bir vahid

digərinin tam əvəzedicisidir; (3) Heç bir müşayiətedici üsul və ya təşkilat dəyişikliyi yoxdur. Bu fərziyyələr edildikdə, qanun aşağıdakı kimi başlaya bilər.

Bir amil sabit saxlanılıb lakin dəyişən amilin əlavə vahidləri ona əlavə edilirsə, zaman keçdikcə dəyişən amilin əlavə vahidinin nəticəsi olan ekstra məhsuldarlıq tədricən azalır. Dəyişən amilin ekstra vahidindən irəli gətən əlavə məhsul marjinal məhsul adlandırıldığından qanun tədricən azalan matjinal məhsuldarlıq da adlandırılır.

Klassik iqtisadçılar qanunu torpağın sabit faktor olması və sabit olan torpaq sahəsi üzərində işləyən işçilərin sayının

142 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ İli Hissə

dəyişməsi fərziyyəsi üzərində qurmuşlar. Tutaq ki. kartof istehsal edilir. 2-cİ cədvəl yalnız fərziyyəyə əsaslanan qazancı göstərir.

Cədval 2

İşlədilan işçi qüwasi sayının dəyişdirilmssi

nəticəsində kartof məhsulunda dəyişikliklər

Sabit torpaq vahidi üzərində çalışan insanların sayı

Ümumi

məhsul Qazanc(cwt)

ortalama məhsul

Marjinai

1 1 1 1 2 8 4 7 3 27 9 19 4 40 10 13 5 47,5 9.5 7.5 6 54 9 6.5 7 60 8 tam 4/7 6 8 65 8 tam 1/8 5

9 69 7 tam 2/3 4 10 71 7 tam 1/10 2 11 71 6 tam 5/11 0

12 66 5,5 -5

Qeyd: cwt = İngilis sentneri

Qeydlər: (ə) Ümumi məhsul istifadə edilən amillərdən gələn ümumi

qazanclardır (sentner); (b) Ortalama məhsul adambaşına düşən ortalama qazancdır. O

bərabərdir: _______ Ümumi məhsul

İşçilərin sayt (c) Marjinai məhsul işçi qüvvəsinin marjinai qazancına aiddir və

işçi qüvvəsinin bir nəfər artmasıyla əidə edilən ümumi məhsula olan əlavəyə bərabərdir. Yəni marjinai məhsul - (11+1) insanın ümumi məhsulu 12 insanın ümumi məhsuluna bərabərdir;

(d) Ortalama məhsul və marjinai məhsul arasında əsaslı əlaqə var. Marjinai məhsul ortalama məhsula o, maksimum olduqda bərabər olur (şəkil 35). Bu əlaqə özünü göstərməlidir. Marjinai məhsul ortalama məhsuldan çox olduqca əlavə işçinin gəliri bütün işçilərin ortalama məhsulunu artıracaq. Digər tərəfdən, marjinai məhsul ortalama məhsuldan aşağı düşən kimi əlavə işçi ortalama məhsulu azaldacaq. Beləliklə, ortalama məhsul nə qalxır, nə də düşür, yəni maksimumdadır. Bu, marjinai

10-cu FƏSİL İSTEHSAL AMİLLƏRİNİN BİRLƏŞMƏSİ 143

məhsulun ortalama məhsula bərabər olmasından irəli gəlir. Bu əlaqə sadə misalla aydınlaşdırıla bilər. Fərz edək ki. 20 zərbə endirilib və onun vuruş ortalaması 60 xaldır. İndi sonrakı zərbələrində 60-dan yuxan, deyək ki, 102 xal yığacaq, onun ortalaması 62-yə qədər artacaq. Əgər 60-dan aşağı yığarsa, deyək ki, 18 - onda onun ortalaması 58*ə düşəcək. O, 21-ci zərbəsində tam 60 xal yığarsa, onun ortalaması dəyişməz olaraq 60 qalacaq.

Şəkil 35. Məşğul əhali sayı ilə orta və marjinal məhsuldarlıq

arasında əlaqə

Bizim misal faktorun fiziki məhsuldarlığın in onu başqa faktorla müxtəlif nisbətlərdə biıiəşdirməklə dəyişdirilə bil İnməsin i göstərir. Belə ki, 4 nəfər sabit topraq sahəsində işlədilir, marjinal məhsul 13 cwtKİir. 8 nəfər olduqda marjinal məhsul yalnız 5 cwt olur. Hər işçiyə düşən maksimum gəlir verilmiş torpaq sahəsində 4 işçi olanda əldə edilir. Azalan gəlirlər işçi qüwəsi torpaq üçün mükəmməl əvəzedici olmayanda baş verir. Nəticədə işçi sayını artırmaqla ümumi məhsul artır, lakin azalan dərəcədə maksimum gəliri yalnız hər işçiyə düşən torpaq miqdannı artırmaqla əldə edə bilərik - 8 nəfərə ikiqat torpaq lazım olacaq. Digər halda tədricən 3 işçidən sonra əlavə işçidən gələn əlavə gəlir proqressiv olaraq azalır. 11 işçi işlədildikdə əks istiqamət alır. Bu, marjinal məhsul- dır və bundan sonra mənfi olur. Bu zaman ümumi məhsul tamamilə azalır.

144 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ Ml HİSSƏ

G&litlərin azaiması qanununa aid bəzi mühüm məsələlər Yanlış anlamanın qarşısını almaq üçün azalan gəlir qanununa aid

müəyyən əsaslı məsələlərə diqqəti cəlb etmək yaxşı olardı. {1) Dəyişən amilin vahidləri birtərkiblidir. işçi qüvvəsinin marjinal

məhsulu düşmür, çünki daha az effektli işlər həyata keçirilir. Azalan gəlirlər sabit torpaq sahəsində çox işçi işlədildikdə əmələ gəlir və fiziki baxımdan əmək və torpaq yetərli əvəzedici deyil {başqa cür olsaydı, bütün dünya yemək ehtiyatı üçün buğda yetişdirə bilməzdi; əlavə torpaq lazım olmazdı, çünki məhsuldarlıq sadəcə olaraq İnsanların çoxaldılması ilə artardı);

(2) Qanun yalnız bir amil sabit qalanda tətbiq ediiir (faktorlann hər İksi dəyişdirilsə, “həcm” dəyişməz qalır);

(3) Qanun amillər yalnız müəyyən nisbətdə biriəşdirilməyəndə tətbiq edilə bilməz. Məsələn, sizə hər hansı bir məhsuldarlıq əldə etmək üçün bir nəfər lazımdırsa, o zaman işçilərin sayının bir-bir artırılması məhsuldarlığı heç artırmayacaq; yəni marjinal məhsul sıfırdır. Qanunun İstifadəsi üçün faktorların birləşdirilə biləcəyi nisbətlər dəyişən olmalıdır. Bunun üçün qanun çox zaman dəyişən nisbətlər qanunu adlandırılır;

(4) Qanun heç bir iqtisadi fərziyyə və ya nəzəriyyə formalaşdırmır. O, sadəcə texnikidir, fiziki əlaqələri qeyd edək. Əlavə işçinin fiziki məhsuldarlığı fermer üçün neçə nəfərin işləyəcəyinə qərar vermək üçün mühüm olsa da, onun qərarını müəyyən etməyəcək. Biz həmçinin əlavə işçinin alternativ amilin xərcinə nisbətən xərcini bilməliyik. Yəni biz texniki göstərici ilə texniki əlaqələrin hər iksini nəzərə almalıyıq;

(5) Üsullarda heç bir dəyişilmə yoxdur.

Gəlirlərin azalması qanununun praktiki istifadəsi kombinasiyası Qanun həm bizim gündəlik həyatımız, həm də iqtisadçının nəzəri

analizi üçün əhəmiyyətlidir. Birincisi, o, dünyanın bir çox bölgələrində, xüsusən də uzaq şərqdə

yaşayış standartlarının aşağı olduğunu izah edir. Artan əhali sabit torpaq sahəsini becərir. Marjinal məhsul və beləliklə də ortalama məhsul aşağı düşür və buna görə də yaşayış səviyyəsinin standartı da dəyişir,

İkincisi, o, sahibkarın istehsal amillərinin tarazlığını necə əldə edə biləcəyini göstərir. Buraya qədər biz 2 amilin - torpaq və işçi qüvvəsi amillərinin olmasını və torpağın sabit olmasını fərz etmişdik. Fərz etsək ki, burada başqa bir dəyişən amil, deyək ki.

10-CU FƏSİL İSTEHSAL AMİLLƏRİNİN BİRLƏŞMƏSİ 145

kapital da var, onda ferıner İşçi qüvvəsini kapital ilə necə birləşdirəcəyinə qərar verməlidir.

O, amillərə çəkilən xərcin maksimal məhsuldarlıq verəcəyinə əmin olmaq istəyir. Bu, əsasən istehlakçının öz xərclərini bölüşdürmək istədiyi zaman üzləşdiyi problemlə eynidir. Eynilə də istehlakçı öz istifadə həddini sahib olduğu çeşidin miqdarını azaltmaq və ya artırmaqla tarazlaya bildiyi kimi, sahibkar istehsal vasitələrinin marjinal məhsuldarlığını başqa amillə işlətdiyi göstərici vasitəsilə müəyyən edə bilər. Məsələn, eyni miqdarda buğda çox insan və az torpaqdan istifadə etməklə istehsal edilə bilər (İntensiv əkinçilik) və ya əksinə, az insan və çox torpaqdan istifadə etməklə (ekstensiv əkinçilik) istehsal edilə bilər. Beləliklə, gəlirlərin azalması qanunu azalan marjinal istifadə qanununun paralel rolunu oynayır - onlann hər ikisi gəlir həddinin necə dəyişdirilə bilməsini göstərir (nəzəri olaraq burada fərq vardır, marjinal istifadədən fərqli olaraq, marjinal məhsuldarlığı fiziki və ya pul baxımlanndan ölçə bilərik).

II. DƏYİŞKƏN AMİLLƏRİN OPTİMAL

KOMBİNASİYASI Dəyişkən amillərə qoyulmuş xərcdən maksimum faydanın necə

əldə edilməsi problemi istehlakçının öz məhdud gəlirinin xərclənməsindən maksimum fayda əldə etməyə çalışması probleminin həllinə oxşayır. İstehlakçı müəyyən mal vahidinin istifadəsinin onun qiymətinə nisbətinə fİkİr verir. Eynilə də amil dəyişkən olduqda sahibkarın onların hər birindən nə qədər İstifadə etməsi onun məhsuldarlığının xərcinə nisbətindən asılıdır.

Gətin müəyyən məhsul (məsələn, kartof) istehsal etmək üçün istifadə olunan işçi qüvvəsi və kapital misalına qayıdaq. Sahibkar tarazlığı, yeni işçi qüvvəsi və kapital kombinasiyasını yenidən dəyişməyəcək, bunu o zaman edəcək ki, hər ikisinə xərclədiyi sonuncu funt üçün eyni miqdarda məhsul əldə etsin. Məsələn, fərz edək ki, İşçi qüvvəsinə xərclənmiş son funt kapitala xərclənən son funtdan daha çox kartof istehsal etməyə imkan verəcək, sahibkarın kapitala verdiyi funtdan işçi qüvvəsi almaq üçün istifadə edəcəyi aşkardır. Çünki bu onun ümumi fiziki faydasını artıracaq.

Lakin işçi qüvvəsi və kapital müxtəlif vahidlərdə olur və ya müxtəlif dəyərləri olan vahidlərdir. Belə ki, biz bir nəfərin məhsuldarlığını kapitalın bir vahidininki (məsələn, mexaniki dırmıx.

1-16 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ m Hissə

toxa) İlə vasitəsiz müqayisə edə bilmərik; biz onların nisbi dəyəriərinİ nəzərə almalıyıq. Əgər 1 insanın xərci mexaniki toxanınkının 1/3-i olsa, o zaman insanın marjinal məhsulu mexaniki toxanınkının 1/3-İ olmalıdır ki, edilən məsrəf üçün eyni qazanc versin. Belə ki, sahibkar dəyişə bilən amillərin kombinasiyasında tarazlığı yalnız əsas əlaqəni qurduqda əldə edə bilər;

A istehsal vasitəsinin marjinai məhsulu Z istehsal vasitəsinin marjinal məhsulu

A istehsal vasitəsinin qiyməti Z istehsai vasitəsinin qiyməti

Buna görə, evdar qadın mal aldığı kimi, sahibkar qiyməti düşdükdə istehsal vasitələrini daha çox, qalxdıqda isə daha az almağa çalışacaq. Fərz edək ki, əməkhaqqı artır, lakin işçi qüvvəsinin marjinal məhsuldarlığı dəyişməz qalır. Yuxanda göstərilən əsas əlaqə pozulmuşdur. Bu vəziyyəti bərpa etmək üçün əməyin marjinal məhsulunu qaldırmaq, kapitalı azaltmaq tazımdır. Azalan gəlirlər qanunu bunu necə edə biləcəyimizi göstərir: daha az işçi qüvvəsini daha çox kapitalla kombinasiya etməklə. Qısası, əməkhaqlannın artımı işçi qüvvəsinin məhsuldarlığının müvafiq artımı ilə müşayiət olunmazsa, maşınları işçi qüvvəsilə əvəzetmə meyli olacaq.

Yuxarıdakı səbəb Britaniyada İrlandiya ilə müqayisədə kənd təsərrüfatında niyə daha çox kapitalın müəyyən miqdar işçi qüvvəsi ilə kombinasiya edilməsini izah etməyə kömək edir: nisbi qiymətlər müxtəlifdir. Eynilə də torpaq işçi qüvvəsi kimi dəyişkən olarsa, kənd təsərrüfatı (Kanadadakı kimi) torpağın nisbətən ucuz olduğu yerdə ekstensiv və nisbətən baha (Britaniyadakı kimi) olduğu yerdə intensivdir.

A^lan gəlirlər qanununun 3-cü tətbiqi bir və ya daha artıq faktora kombinasiya edildikdə məhsuldarlıqdakı dəyişmələrlə əlaqədar xərclərin necə dəyişməsini göstərməkdir. Bu bizim indi müraciət edəcəyimiz məsələdir.

FƏSİL 11

ƏN GƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR

I. İSTEHSAL XƏRCLƏRİ Attemativlerdən istifadə editmədikdə yaranan xərclər

Fərz edək ki, bir nefer şirniy^tsatan dükan sahibi olur. Həmçinin fərz edək ki, o, ahtiyattndan 500 £ bu biznesə qoyur və il ərzində gəliri 10000 £-dir, çıxan isə 5500 £. Çox güman ki, o öz iilik gəlirinirı 4500 £ olduğunu söyləyəcək. Lakin doğrudan da bu beledirmi? İqtisadçı “yox" deyəcək.

Buna səbəb iqtisadçının pul xərcləri iiə deyil, istehsal vasitələrinin ən yaxşı alternativ istehsalda istifadə ədilməsiylə qazana biləcəyi üstünlük xərci ilə maraqlıdır. Bu xərclər müxtəlif anlayışlarla aşağıdakılara təsir edir; (a) iqtisadçının “qazanclarf konsepsiyası və (b) müəyyən istehsal vasitələri alternativ istifadəyə çevrilə bilmədikdə qısa müddətdə istehsalın aparılması dərəcələri.

Üstünlük xərcləri və qazanc Yuxarıdakı dükan sahibinin 5500 £-lik pul məsrəfi mütləq xərclər

adlandırılır. Lakin istifadə edilməmiş alternativlər baxımından xərclərə yanaşsaq, o zaman dərhal dükan sahibinin müəyyən “nəzərə alınmamış xərclər”! də vardır. Bu onun öz kapital və işçi qüvvəsindən istifadə etməsinə baxmayaraq, hər ikisinin istehsalın alternativ istiqamətlərində istifadə etdikdə mükafat əldə edə bilməsi imkanianyla bağlıdır. Məsələn, deyək ki, onun kapitalı başqa bir yerə 12 %-lə qoyula bilərdi. Beləliklə, burada illik 60 £ nəzərə alınmayan xərc vardır, eynilə də onun öz işçi qüvvəsi ilə. Fərz edəcəyik ki, ildə 2940 £ qazancı olan mağaza menecerliyi onun sonrakı ən çox qazandı yeridir. Beləliklə, onun qazancından götürülən “mütləq xərclər’ dən əlavə 3000 £~Iİk nəzərə alınmayan xərcləri var.

Normal qazanc Lakin biz hələ mətləbdən uzaqlaşmamışıq. Dükan sahibi bilir ki,

hətta şirniyyat biznesində qeyri-müəyyənlik nəticəsində müəyyən miqdarda “təhlükə" vardır - əgər, sadəcə, başqası üçün işlə-


səydi, qaçıla biləcək təhlükə. Bunun üçün dükan sahibi ən azı müəyyən minimum qazanc, deyək ki, ildə 500 £ ayırlmalıdır ki, öz biznesini qura bilməyə hazırlaşsın, yəni işgüzar adam ola bilsin. Bu mümkün qazanc səviyyəsini əldə ədə bilərsə, o, başqa biznes sahəsinə getmək və ya maaş alan mağaza meneceri olmaq istəyə bilər. Belə ki, digər xərc növü (normal qazanc adlan- dırdığımız) bütün digər faktoriar Öz üstünlük xərclərini Ödədikdən sonra İşgüzar adamı müəyyən sənayedə saxlayan minimum qazancdır. Normal gəlir xərcdir, çünki o qarşılanmazsa, müəyyən biznes sahəsində işgüzar adamla təminat yoxa çıxacaq.

Bunun üçün bizim aşağıdakı xərclənmiz var; mütləq xərclər, nəzərə alınmayan xərclər, normal qazanc. Bütün bu xərclərin qarşılanmasından sonra əlavə olan hər şey “anormal", “supernormal" və ya "xalis" qazancdır. Bizim misaiın şərtiərinə görə aşağıdakıian əldə edirik:

Ümumi qazanc Ümumi xərclər: Mütləq

Nəzərə alınmayan Normal qazanc

Anormal qazanc

5500 3000

500

E 10000

9000 1000

Sabit və də^şkən xərclər Biz analiz məqsədləri üçün xərcləri sabit va dəyişkən xərclərə

böləcəyik. Sabit xərclər firmanın məhsuldarlığı ilə mütləq nisbətdə

dəyişməyən xərclərdir. Onlar bölünməyən faktorların, məsələn, binaların, maşınlann xərcləridir. Onlar ona görə ortaya çıxır ki, texniki və ya başqa səbəblərdən belə faktorlar müəyyən miqdar və ya ölçüdə əldə edilməlidir, lakin bir dəfə ətdə edildikdən sonra əlavə xərcsiz bir müddət istifadə edilə bilərlər. Hətta istehsal olmadıqda belə sabit xərclər ödənməlidir və onlar hətta istehsal sürətlə genişlənəndə də eyni qalır.

Dəyişkən xərclər, digər tərəfdən, istehsal ilə əlaqədar dəyişən xərclərdir. Onlar dəyişkən faktortann xərcləridir. Məsələn, operativ işçi qüvvəsi, xammal; istehsai artdıqda dəyişkən xərclər artır.

Praktikada dəyişkən və sabit xərclər arasında mütləq xətt çəkmək çətindir; fərq əslində aşağıdakı kimi nəzərdə tutulan vaxtdan asılıdır. Cari istehsal qazancsız olduqda sahibkar istehsalı azaltmağa məcbur olacaq. İş vaxtından əlavə iş olmayacaq; əgər lazımdırsa, işçilər həftə sonunda evə buraxılır. Zaman keçdikcə, bir çox

11-Cİ FƏSİL ƏN GƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR 149

faktorlar dəyişən olmuşdur - inzibati heyət, satıcılar, tədqiqat əməkdaşları və qazanclar onlara olan məsr^əri ödəmədikdə onlar da buraxıla bilərlər. Faktor onun əvəz edilib - edilməyəcəyi barədə qərar qəbul etmək lazım olan kimi dəyişkən olur, çünki o zaman faktorun alternativ istifadələri nəzərə alınmalıdır. Tədricən maşınlar dəyişməlidir; hətta onlar dəyişkən xərc olsalar belə. Qərar indi biznesdə qalmağın sərfəli olub-olmaması halında qəbul edilməlidir.

Sabit və dəyişən faktor və xərclər arasındakı fərqləndirmə 2 tərəfdən faydalanır. Birincisi iqtisadi təhlildə bu təklif şərtlərindəki fərqlər arasında seçim vasitəsidir. Bu fərqlər nəzərdən keçirilən müddəti fərqləndirdiyimizə görə baş verir. İqtisadçı vaxtı qısa və uzun dövrlərə bölür. Qısa dövrə ən azı bir sabit faktoru olan dövr kimi tərif verilir. Bunun üçün iş vaxtından əlavə işləmək və daha çox xammalın istifadəsiylə təklif tənzimlənə bilsə də, sabit zavod və təşkilat yerdəyişməsi üçün vaxt çox azdır. Belə ki, qısa müddətdə, bəzi faktorlar sabit olduğundan, sahibkar müəyyən istehsal üçün onun ən yaxşı mümkün kombinasiyasını əldə ədə bilmir. Lakin uzun müddət təklif yalnız dəyişkən faktorların deyil, həmçinin sabit faktorların dəyişməsi ilə tənzimlənə bilər. Faktorlar bir daha mümkün olan ən yaxşı şəkildə kombinasiya edilə bilər və gördüyümüz kimi, verilmiş qiymətdə daha çox təklif edilə bilər.

İkincisi, sabit və dəyişkən xərclər arasında fərqlənmə işgüzar adamı qısa müddət ərzində istehsalı davam etdirib-etdirməyə- cəyinə qərar verərkən vacibdir. Uzun müddətdə bütün istehsal xərcləri sabit və dəyişkən olaraq ödənməlidir. Lakin qısa müddətdə sabit xərclər hətta istehsal olmadıqda belə qalır. Onların dəyərini birdəfəlik ödəyiblər, sadəcə ona görə ki, hətta istehsal başlaya biləcəyindən əwəl bəzi faktorların olması vacib idi. İstehsalı dayandırmaqla yalnız dəyişkən xərclərə qənaət edilir və beləliklə onlar gəlirlərlə ödənilərsə, işgüzar adam istehsal etməyə davam edəcək.

Bu cür xərclərdən əlavə əldə edilən hər şey onun sabit xərclərini ödəməyə kömək edir.

II. MƏHSUL İSTEHSALI ARTDIQCA XƏRCLƏR ÖZÜNÜ NECƏ BÜRUZƏ VERİR?

İstehsal xərcləri və azalan marjinal məhsul arastndakı əlaqə Gəlirlərin azalması qanununu müzakirə edərkən faktoriann miqdarı və onların qazanclarına biz yalnız fiziki baxımdan yanaşmışdıq. Bu faktor digər faktorlarla müxtəlif nisbətlərdə kombinasiya edildikdə gəlirin necə dəyişməsini göstərmək üçün vacib idi.


Lakin mümkün olduğu qədər çox qazanc əidə etmək istəyi oian sahibkar faktorların fiziki miqdarı və onlann qazancları ilə de- yii, pula çevrilən miqdarlarda maraqlıdır. Bu zaman o, müxtəlif məhsuldarlıqda xərclər və gəlirlər arasındakı fərqi daha aydın görə və beləliklə, hansı məhsuldarlığın maksimal qazanc gətirəcəyinə qərar verə bilər (cədvəl 2-yə bax). Bunun üçün bizim birinci vəzifəmiz istehsal artdıqda xərclərin necə dəyişə biləcəyini tapmaqdır. Biz istehsal faktorlarının alınmasında xalis rəqabətin olmasını fərz edəcəyik - hər firmanın tələbatı ümumi təklifə nəzərən o qədər kiçikdir ki, tələbatdakı hər hansı bir dəyişiklik bu faktorların qiymətinə təsir etməyəcək. Tərifə əsasən qısa müddətdə sabit faktorlar olmalıdır və azalan gəlirlər qanununda bir dəyişkən faktor sabit faktora artan miqdarlarda tətbiq edildikdə bİr müd- dətlik marjinal məhsul tədricən azalacaqdır.

Bu, istehsal genişləndikdə xərclərə necə təsir edir? Fərz edək ki, iki faktordan istifadə edilir, onlardan biri sabitdir. Əgər dəyişkən faktorun hər əlavə vahidinin xərci eynidirsə, lakin hər əlavə vahiddən istehsal artırsa, işgüzar adam dəyişkən faktora çəkdİyİ hər hansı bir əlavə xərc üçün artan sayda istehsal əldə edir. Başqa sözlə, istehsal genişləndikcə, istehsalın hər əlavə vahidinin xərci azalır. Dəyişkən faktorun marjinal məhsulu azaldıqca, istehsalın əlavə vahidinin xərci artır. Təşkilatın əlavə vahidinin istehsal xərci maıjinal xərc {mərjinal cost - MC) kimi tanınır.

Yuxarıdakı nəticələr diaqram şəklində təqdim edilir.


(5) MC və ATC və AVC əlaqəsi marjinal məhsul ve ortalama məhsul əlaqəsi ilə eynidir, yəni MC həm də AVC ilə hər İkisinin minimum oİduğu yerdə kəsilir. Marjinal məhsul və ortalama məhsul misatda göstərdiyimiz səbəbə keçəcəkdir.

Bu əyrilər qrafikdə göstərilə bilər (şəkil 37).

Hintorin məhsuldarbğı

Şəkil 37. Xərc əyriləri

Əyrilər arasındakı aşağıdakı əlaqələr qeyd edilməlidir: (1) AFC və AVC-nin şaquli toplanması ATC-i verir; (2) AFC düzbucaqlı hiperboladır, çünki AFC vurulsun istehsal

vahidləri = K (konstant); (3) MC əyrisi AVC minimum ATC-dən daha az məhsul istehsal

olunduqda olur; (4) AVC yalnız dəyişkən faktorun gəiiri maksimum oiduqda

minimum olur. Lakin ATC-yə baxdıqda sabit faktorun

11-Cl FƏSİL ƏN GƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR 153

xərci də nəzərə alınmalıdır və AFC hətta AVC qalxmağa başladıqdan sonra belə düşməyə davam edir. AFC AVC- nin qalxdığından böyük dərəcədə düşərsə, ATC düşməyə davam edəcək.

III. XALIS RƏQABƏT Firmanın qazanclarının maksimum həddə çatmasını

qiymətləndirmək üçün biz aşağıdakıları bilməliyik: (a) Onun müxtəlif məhsullarını sata biləcəyi və onun müxtəlif

istehsal faktorları miqdarının ala biləcəyi qiymət; (b) Onun daha yüksək qazanc əldə etməsi, başqa sahəyə daxil

olmaq üçün müstəqil olub-olmadığı. Hər iki fikir bizi mövcud rəqabətin öyrənilməsinə sÖvq edir. Rəqabətin dərəcəsi dəyişə bilər. Lakin biz öz analizimizi haradansa

başlamalıyıq və beləliklə, başlamaq üçün sadeləşdirici xalis rəqabətin mümkün olan rəqabətin ən yüksək dərəcəsinin olmasını fərz edəcəyik. Bunun üçün bu fəslin qalan hissəsində və bundan sonrakında biz modelimizi xalis rəqabət fərziyyəsi üzərində quracağıq. Sonralar bu fərziyyələr inhisarçt rəqabət formalanna imkan verməklə həqiqətə daha yaxın olmaq üçün dəyişdirilə bilər.

Xalis rəqabət üçün laztm oian şərait Xalis rəqabətin mövcud oiması üçün müəyyən şərtlər olmalıdır.

Bunlar aşağıdakılardır; (1) Nisbətən kiçik satıcı və altcılann çox olması Bir şərt budur ki, tələbə nisbətən çox sayda satıcılar, təklifə

nisbətən isə çox sayda alıcı olmalıdır. Bazardakı tələbə nisbətən çox sayda satıcı varsa, hər satıcı bunu

biləcək, çünki o, ümumi istehsalın o qədər kiçik miqdarını təklif edir kl, öz istehsalını ümumi təklifə və beləliklə də onun bazardakı qiymətinə təsir etmədən artıra və ya azalda bilər. Başqa sözlə, o, bazar qiymətini verildiyi kimi qəbul etməli və mövcud bazar qiyməti ilə hər hansı miqdarda sata bilər. Qısası, o, qiymət qəbut edəndir.

Biz (a)-nın bir tam kimi sənayenin malları üçün tələb və təkliflə müəyyən olunan OP bazar qiymətini şəkil 38-də göstərmişdik. Lakin istehsal təklifi hər birinin eyni ölçüdə olduğunu fərz edəcəyimiz minlərlə istehsalçıdan təşkil olunub. Bunun üçün hər fərdi istehsalçı ümumi bazar təklifinin o qədər kiçik hissəsini satır

154 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ fll HİSSƏ

ki, o, satdığı vahidlərin qiymətinə təsiri olmadan məhsul istehsalını ON-dən OM-ə qədər iki dəfə artıra bilər və ya OM-dən ON-ə qədər azalda bilər (şəkil 38 b).

(a) Bazar <b) Fardi satıjı

Şəkil 38. Xalis rəqabət şəraitində firmanın tələb əyrisi

Başqa sözlə, xalis rəqabətdə satıcı öz məhsulu üçün sonsuz etastiki tələb əyrisi ilə üzləşir. Əgər bizim misaltmızda OP-dən yüksək qiymət qoysa, heç kim ondan almayacaq; OP-dən aşağı qoysa, heç bir üstünlük qazanmayacaq və gəlirini maksimallaşdırmayacaq, çünki o bütün məhsul İstehsalını daha yüksək OP qiymətinə sata bilərdi.

Satış baxımından xalis və qeyri-xalls rəqabət arasındakı fərq şəkil 39-da görünə bilər.

(3) Xalis raqabat (b) İnhisarçı rsqabst

Şəkil 39. Xalis və qeyri-xalis rəqabət şəraitində firmanın tələb əyrisi

11-CİFƏSİL ƏNGƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR 155

(b) -də istehsalçı bazar təklifinin o qədər böyük hissəsini satır ki, onun istehsalındakı dəyişiklik məhsulu üçün aldığı qiymətə təsir edir. OM qədər təklif etdikdə qiymət OP-dir. Əgər təklifi Mı-ə qaldırırsa, qiymət OPı-ə düşür. Eynilə də təklifini OMryə salarsa, qiymət Op2-yə qalxır və ya belə İstehsalçı miqdarı müəyyənləşdirmək əvəzinə qiyməti müəyyənləşdirə bilər. Lakin o, eyni zamanda həm miqdar, həm də qiyməti müəyyen edə bilməz. Biz bu cür İstehsalçını qiymet müəyyən edən adlandıra bilərik.

Eynilə də alış cəhətdən, mallann və istehsal faktorlannın alıcılan sonsuz elastiki təklif əyrisi İlə üzləşirlər. Məsələn, bir istehsalçı istehsal faktoru üçün tələbatını artıra bilər, lakin bunun nəticəsində faktorun qiyməti artmır (şəkil 40a). Burada bazar təklifinə nisbətən istehsalçının tələbatı o qədər kiçikdir ki, o ona lazım olan bütün işçi qüvvəsini bazarda üstünlük təşkil edən OW əməkhaqqı məzənnəsilə ala bilər. Digər tərəfdən, (b)-də istehsalçı işçi qüvvəsinin bazar təklifinin o qədər böyük hissəsini işlədir ki, daha çox işçi götürdükdə əməkhaqqı məzənnəsi artır.

Şəkil 40. Xalis və qeyri-xalis rəqabat şəraitinds taklif amili

(2) Təktərkibli məhsul Alıcılar bir istehsalçının məhsulunu digərinkinin tam əvezedicisi

kimi qəbul etməlidir və yalnız qiymət əsasında almalıdır. Bu o deməkdir ki, bir istehsalçı qiymətini qaldıran kimi, bütün istehsalçılar dərhal onun rəqiblərindən alırlar. Mallar çəkiylə otduqda, məsələn, buğda və pambıq, eyni çəkidə olan malın oxşarlığı vardır.

Lakin həqiqi və ya uydurma (məsələn, xüsusi qablaşdırma və ya başqa ad) fərq olduqda və ya qiymətdən başqa digər səbəblər


(məsələn, istək) alıcılara təsir edərsə, bu cür məhsulun eyniyyəti yoxdur. Burada fərdi istehlakçı öz qiymətini bütün istehlakçılarını itirmək təhlükəsi olmadan qaldıra bilər. Bunun üçün onun məhsulu üçün bir qədər aşağı düşən tələb əyrisi var. (3) Mükəmməl bilik (informasiya)

Mükəmməl biliyin 2 cəhəti var: (a) Satıcı və alıcılar bazann başqa hissələrində hansı qiymətlərin

olmasını bilməlidirlər ki, buna əsasən hərəkət etsinlər; (b) üzünün daxil olmasını səmərəli etmək üçün gələcək istehsalçı

həmçinin istehlakçılann nə qədər gəlir əldə etməsini və gələcək qazancla nnı bilməlidir.

(4) Azad daxilolma (a) Satıcıların sayının çox qalması üçün sahəyə digər

istehsalçıların da daxil olması azad olmalıdır. Başqa formada mövcud firmalar qiymətə təsir etmək üçün birləşə bilərlər və ya onlar mövcud firmalar sahəni tərk etdikdə böyüyə bilərlər;

(b) Azad daxilolma qazanc motivinə funksiya imkanı verir. Məhsulun qiymətinin artmasına səbəb olan tələbat artarsa, qazanc imkanları digər işgüzar adamları sahəyə cəlb edəcək. Bunun kimi, tələbat düşərsə, bəzi sahibkarların zərər çəkməsi onların sənayeni tərk etməsinə səbəb oiacaq.

(5) İstehsal faktatiannın uzun müddətdə tam çevikliyi Məhsuia təiəbatın dəyişməsi uzun müddətdə istehsal faktoria- nnın

bir istehsai sahəsindən digərinə keçirilməsinə səbəb olacaq. Bundan əlavə, sahibkarlar sahəyə daxil olduqda bütün faktorlar bütün firmalar üçün eyni olmalıdır. Amma həqiqətdə bu, baş vermir. Sahibkarlar tam məlumata malik olmurlar. Bunun üçün onlar təxmin etməlidirlər ki, burada onların bəziləri yaxşıdır, bəziləri İsə yox.

(6) Nəqliyyat xərclərinin olmaması Bu, vacib şərt deyil, yalnız bizim analizləri sadələşdirir. Həqiqi

həyatda bu şərtlər heç vaxt eyni vaxtda tətbiq olunmur. Bunun üçün xalis rəqabət f ərzin in əsasən bizim bəzi əsas nəticələr əldə etməyimiz üçün analtik vasitə olması yenidən vurğulanmalıdır.

11 Cl FƏSİL ƏN GƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR 157

IV. XALİS RƏQABƏT ŞƏRAİTİNDƏ ŞİRKƏTİN QISAMÜDDƏTLİ TARAZLIQ MƏHSULU

Firma qazanclarını maksimumlaşdırmaq istədiyindən, onun tarazlıq məhsul istehsalı ümumi qazanc və ümumi xərclər arasındakı fərqin ən çox olduğu miqdarda olur. Bu məhsul istehsalında firmanın İstehsalı azaltmağa və artırmağa heç bir istəyi olmur.

Bunun üçün firma 2 əsas məsələ ilə məşğul olmalıdır: (a) Məhsulunun müxtəlif miqdarlarını satmaqla nə qədər əldə

edir? (b) Bu müxtəlif miqdarlan istehsal etməyin nə qədər xərci var? İlk baxışda elə görünə bilər ki, qazancın maksimum, ortalama

xərcinin minimum olduğu istehsal zamanı əldə edilir. Lakin bu belə deyil. Sahibkarı davamlı olaraq maraqlandıran məsələ də budur. Əgər mən bir ədəd daha artıq istehsal vahidi istehsal etsəm, bu mənə onun satışından qazanacağım əlavə gəlirdən daha ucuz və ya baha başa gələcəkmi? Başqa sözlə, o öz diqqətini əldə etdiyi əlavə gəlirin onun istehsalının əlavə xərcindən daha artıq və yaxud ona (heç olmasa) bərabər olmasına yönəldir,

Yəni marjinal gəlir (istehsalın son vahidindən alınan gəlir) ən azı marjinal xərcə (istehsalın son vahidinin istehsal xərci) bərabər olmalıdır.

Xalis rəqabət olduqda istehsalı nə qədər olursa-olsun, istehsalçı öz malı üçün bazar qiyməti əldə edəcək. Yəni marjinal gəlir (MR) = qiymət; beləliklə, qiymət xetti həmçinin onun MR əyrisidir (bax şəkil 41-ə).

Bundan əlavə, xalis rəqabət zamanı firmanın daha çox tələbatı olduqda, istehsal faktorlarının qiymətləri artmır. Lakin MC tədricən artır, çünki qisə müddətdə sabit faktorlar olduğu üçün azalan gəlirlər ortaya çıxır.

Mister Cfuckin tarazlıq məhsulu istehsalı Gəiin öz xəyali firmamıza dönək. Tutaq ki, toyuq hinlərinin bazar

qiyməti 45 £-dir. Biz bu MR əyrisini xərc əyrisi diaqramının üzərinə yerləşdirə bilərik (şəkil 41). MR (qiymət) MC-dən artıq olacaq hər hansı bir məhsuldarlıqda, mister Cluck istehsalı genişləndirməklə qazancını artıra bilər. MC MR-dən yüksək olduqda mister Cfuck İstehsalı azaltmaqla qazancını artıra bilər. Bunun üçün onun tarazlıq istehsalı MR-in MC-yə bərabər olduğu yerdir; yəni 90 vahid istehsal həcmində (cədvəl 3).

1SS NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ I Hissə

Yuxandakf ümumiiəşdirmədə 2 istisna vardır: (1) MC əyrisi MR əyrisini aşağıdan kəsməlidir; (2) Cari gəlir cari xərcləri tamamilə ödəməlidir. İndi cari gəlir,

sadəcə, hazırda istehsal edilmiş malın sayının onların qiymətinə vurulmasına bərabərdir. Lakin cari xərclər dedikdə nəyi nəzərdə tuturuq? Sadə cavab onların fikrimizdə tutduğumuz vaxt müddətindən asılı olmasıdır.

Şakil 41. Xalis rəqabət şəraitində firmanın tarazlaşmış məhsuldarlığı

Bu ona görədir ki, biznesmen (və iqtisadçı) keçmişdə olan xərclərlə deyil, onların üstünlük xərci olan faktorlarım indiki istifadəsində saxlanması üçün lazım olan xərcdə maraqlıdı. Bunun üçün biz burada öz analizimizi qısa və uzun müddətə bölürük.

Qısamüddətli “bağlanma" qiyməti İşgüzar adam onun ümumi gəlirinin aşağıdakıları ödəyəcəyini

gözlədikdə istehsalı sadəcə olaraq başlaya bilər:

11-Cl FƏSİL ƏN GƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR 159

(1) Onun sabit faktorlarının yerdəyişmə xərcini; (2) Onun dəyişkən faktorlannin xərcini, məsələn, işçi qüwəsi,

xammal; (3) Normal qazanc. Təsəvvür edək ki, o, cəhd etməyi fikirləşir və xüsusi avadanlıq

(sabit xərclər) alır ki, biz sadəlik xatirinə bu avadanlığın ondan başqa heç kim üçün faydalı dəyərinin otmadığını fikirləşəcəyik və bununla birlikdə o, işçi qüwəsi və xammal alır və İstehsala başlayır.

Lakin vaxt keçdikcə o öz ilkin ümidlərinin doğrulmadığını görür. Onun malını sata bildiyi qiymət düşündüyündən aşağıdır. Baxmayaraq ki, o öz dəyişkən faktorlarının (onun istehsalının ölçüsü ilə əlaqədar dəyişikliklər) xərcini ödəyə bilir. Bu xərcdən yüksək olan xərcin onun maşınları zamanla yararsız hala düşdükdə onların dəyişmə xərcini tamamilə ödəyəcəyini görür. Başqa sözlə, biznes ümumən sərfəsiz olacaq.

Burada üstünlük xərcləri ideyası bir dəfə də tətbiq edilməlidir. Fərz edək ki, bizim biznesmen istehsalı dayandırır. Nə əldə edir? Yəqin ki, o elə faktorların xərclərinə, istehsala nisbətdə fərqli olan dəyişən faktorlara qənaət edir. Lakin maşınlarını işlətməklə bİr şeyə qənaət edəcəkmi? Yox! Çünki onların elektrik istifadəsi yoxdur, onlar başqa yerə transfer edilə bilməzlər. Onların üstünlük xərcləri sıfırdır: başqa sözlə, onların işlədilməsinin xərci yoxdur! O, əwəldə olduğu kimi, maşınlara vəsait xərcləsə də, heç nə əldə edə bilməyəcək. İqtisadiyyatda həyatın digər yerlərində olduğu kimi, olan olur, keçən keçir. İndi maşınlann işlədilməməsi keçmiş xərclərini ödəyə bilməz. Onlar onun əlində qalmışdır.

Sonradan bizim biznesmen məsələyə fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən yanaşmağa başlayır. Onun istifadəsində xərcləri artırmayacaq mükəmməl maşınlar vardır. Buna görə dəyişkən faktorlar - işçi qüvvəsi, xammal və s-nin ödənəcəyi təqdirdə o, istehsala başlayır. Bu faktorların xərclərindən əldə etdiyi hər şey onun sabit faktorlarının xərcinə əlavə olunacaq. Dəyişkən faktorların ödənildiyini necə söyləyə bilərik? Sadəcə AVC əyrisinə baxmaqla. Cənab Clucln misal kimi götürsək, toyuq hini üçün 13,50 £ qiymət ona qısa müddətdə istehsal etməyə imkan vermiş olacaq. Burada onun MC'Sİ MR-inə bərabərdir və 45 vahidlik İstehsala onun TVC-si ödənilir. Lakin bundan aşağı hər hansı bir qiymət MC = MR istehsalı olan yerdə ümumi gəlirlər (qiymət vurulsun məhsul) TVC-dən (AVC vurulsun məhsul) aşağı olacaq. O, hətta qısa müddət üçün onu işlədə bilməz və beləliklə, biz 1350 £-i "bağlan

160 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ II) HİSSƏ

ma” qiyməti adlandıra bilərik. 1350 £-dən yüksək hər hansı bir məbləğdə MC = MR olan istehsalda ona TVC-sindən yuxarı olan artığı qazandıracaq və bu onun FC xərclərini ödəməyə kömək 0cləcək

V. ŞİRKƏT VƏ SƏNAYENİN UZUNMÜDDƏTLİ

TARAZLIQ VƏZİYYƏTİ Uzun müddətdə bütün faktorlar dəyişkən olur. Bunun iki təsiri var: (1) Firma ən aşağı mümkün xərcdə müəyyən istehsal xərcini əldə

etmək üçün zavod ala bilər; (2) Alternativ olaraq yeni zavodu yerləşdirməyə ehtiyac duymaya

və sahəni tərk edə bilər. Biz bu təsirlərin hər ikisini növbə ilə tədqiq edəcəyik.

Firma Firma hər hansı bir istehsalia işə başlamalıdır və onun öiçüsü

haqqında şərh verərkən geniş seriyalı istehsalın üstünlükləri nəzərə alınmalıdır. Lakin o. gələcək satışlannı yanlış qiymətləndirə bilər. Onlar gözləndiyindən daha çox olur: nəticədə zavodun həcmi çox kiçik olacaq. Digər tərəfdən, satışlar çox şişirdilmiş ola bilər, nəticədə zavodun həcmi çox böyük olacaq.

Fərz edək ki, mister Cfuck sata biləcəyini aşağı qiymətləndirmişdir. Onun istehsalı üçün çox kiçik olan zavodla başlamağının nəticesində o, zavodu dəyişkən faktorları, işçi qüvvəsini və s. artırmaqla daha intensiv işlətməyə məcbur edir. Yəni o, azalan gəlirlər şəraitində işləyir.

Lakin uzun müddət ərzində o, vəziyyəti düzəldə bilər. O, həcmi artırmağı, əməklə daha çox kapital birləşdirməyi qərara alır. Bu ona daha çox ixtisaslaşmış maşınlar əldə etmək imkanı verir, çünki bu, daha yüksək istehsalla ödənilir. Fləmçinin daha çox əmək bölgüsü edə bilir.

Belə ki, 7-ci fəsildə gördüyümüz kimi, istehsal həcmi artdıqda hər vahidə düşən xərc azalır. Başqa sözlə, müəyyən yerə qədər (şəkil 42-də OM məhsuldarlığı) zavoda əlavələr verilən hər hansı həcm üçün qısamüddətli, bir-birindən aşağı olan xərc əyriləri verəcək. Burada olanlar həcmin artan gəlirləridir.

OM istehsalından yuxarı həcmdə gəlirlərin azalması başlayır. Gördüyümüz kimi, bu ya qərar qəbuletmənin artmış çətinlikləri nəticəsində və ya başqa sözlə, sahibkarlığın sabit təbiəti nəticəsində ola bilər. Və OM-dən sonra idarəetmənin sabit təbiətindən

11 -ci FƏSİL ƏN GƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR 161

əmələ gələn bu itkilər texniki, kommersiya, maliyyə və ya risk təbiətli əldə edilmiş hər hansı qənaəti üstünlüyə çevirə bilər. Zavodun daha böyük istehsal üçün yaranmasina baxmayaraq, uzun müddətdə belə bir vahidə düşən minimum ortalama xərci kiçik istehsalda olduğundan yenə də yüksəkdir.

Firmanın optimaf ölçüsü Yuxarıdakı misalda İstehsal OM olduqda bir vahidə düşən

uzunmüddətli istehsal xərcləri minimumdur. Bu, firmanın optimal ölçüsü kimi təzahür edir və onun ən effektiv ölçüsüdür.

Göründüyü kimi, bu "ən effektiv” ölçü bir sahədən digərinə dəyişir. Həcmin texniki qənaətləri mühüm olduğu yerlərdə, məsələn, polad və avtomobillərin istehsalında daha böyük istehsalda azalan xərclər mövcud olur. Digər tərəfdən, kənd təsərrüfatı və pərakəndə satış kimi bəzi sahələrdə daha böyük maşınlarla işləməklə əldə edilən ortalama xərc azalmaları nisbətən kiçik istehsalda qurtanr. Bundan sonra yalnız kommersiya, maliyyə, riskli və ya idarəetmə təbiətli qənaətlər əldə edilə bilər. Lakin istehsal artdıqda menecment probleminin yaranması ehtimalı ortaya çıxır. Detallara fərdi olaraq diqqət yetirilməsi mümkün deyil, ani qərarlann qəbul edilməsi çətindir və hərəkətliliyi itirir. Nəticədə itki baş verir və tədricən bu itkilər artan ölçü qənaətlərini üstələyir və beləliklə, arlan xərcləri əmələ gətirir. Beləliklə, optimal ölçü əks istiqamətlərdə artan qüvvələrin kompromisidir.


Təcrübədə formanın optimal ölçüsü sabit deyil. Yalnız müxtəlif istehsal faktorlarının nisbi qiymətləri dəyişmir (xərc əyrilərinin şəkildəki dəyişmələri nəticəsində meydana gəlir). Həmçinin üsullar təkmilləşir (yenə de əyrilərin vəziyyətinin dəyişməsiylə nəticələnir). Bunun üçün firmanın optimal ölçüsünün kompensasiyası əsasən teoretikdir; bu, firmaların uzun müddətdə uyğunlaşmağa meyl etdikləri ölçüdür. Çünki onlar mövcudluqlarını qorumağa cəhd edəıi<ən digər firmalar ilə rəqabətə girirlər.

S&iaye Biz indi firmalar arasındakı rəqabətin təsirlərinə toxunmalıyıq. Uzun

müddət mövcud olan şirkətlər effektivliyi artırmaq üçün zavod lannı yalnız dəyişdirə bilər, həm də artıq istehsal edən firmaların əldə etdiyi super normal qazanclarını qeyd edərək sənaye sahelərinə daxil olmaq üçün zavod əldə edə bilərlər. Nəticədə məhsul istehsalı artacaq.

Lakin sənaye sahəsi tərəfdən bu artmış təklif bazar qiymətinin düşməsinə səbəb olur. Yəni uzun müddət fərdi firmanın üzləşdiyi üfüqi qiymət xətti düşür, məsələn, OPj-yə (şəkil 42). Bundan əlavə, bu dəyişmə heç bir anormal qazanc əldə ədilməyənə qədər davam edir, çünki yalnız bu zaman firmaların sahələrə daxil olmaq meyli olmur.

Bir firma digər firmalardan daha effektli olarsa, qeyri-normal qazanclar əldə etmiş olur. Bu, məsələn, ona görə baş verir ki, B zavod həcmi ilə yalnız ON İstehsal edildiyi halda C zavod həcmi ilə OQ istehsal edilib. Uzun müddət bu firmaların bəzisi öz zavodlarının ölçüsünü C zavod ölçüsü istiqamətində artıracaqlar. Artmış təklifin nəticəsində qiymət düşür. Daha effektli ölçüdə dəyişə bilməyən firmalar biznesdən çıxmağa məcbur olur.

Beləliklə, rəqabət mövcud və ya yeni açılmış firmaları C ölçülü zavoda məcbur edir və artmış məhsul qiyməti aşağı - OP-yə salır. Daha yüksək qiymət olsaydı, bəzi firmalar qeyri-normal qazanclar əldə edə bilərdilər və daxıl olan yenİ firmalar təklifi artırmış olardı ki, bunun nəticəsində də qiymət aşağı düşəcəkdir. Digər tərəfdən, qiymət OP-dən aşağı olsaydı, bütün amillərin öz cari qiyməti ilə ödənildiyi şəraitdə heç bir firma uzun müddət fəaliyyətini dayandırmazdı. Bunun üçün OP başabaş qiymət adlanır.

Nəticədə uzun müddət və xalis rəqabət şərtlərinin nəzərə alınmasıyla hər bir firma OM-in optimal ölçüsündə istehsal edəcək və maksimum qiyməti OP olacaq. Həmçinin hər firma OM məhsulunda qiymət marjinal xərcə bərabər olduğuna görə tarazlıq

11-ci FƏSİL ƏN GƏLİRLİ MƏHSULA YÖNƏLƏN QƏRAR 163

əldə edir. Sənaye sahəsi bunlara görə tarazlıqdadır; (a) hər firma tarazlıqdadır; (b) firmaların sənayeni (istehsal sahəsini) tərk etməsi və ya daxil olması üçün heç bir səbəb yoxdur. Çünki heç bir qeyri-normal qazanc və ya itki baş vermir.

Biz yuxarıdakını mister Cluckm xərc əyrilərindən göstərə bilərik (şəkil 37). Fərz edək ki, o, bir yerdəki zavodun optimal ölçüsünü seçmişdir - bütün firmalar ya uzun müddət xərc əyrilərinə uyğunlaşmalı və ya biznesdən çıxmalıdır.

Sahə tarazlıqdadırsa, heç bir qeyri-normal qazanc olmadan uzun müddət bütün xərclər ödənməlidir. Bu, mister C/ı/cMn istehsalı 75 vahid və toyuq hinlərinin qiyməti 30 £ olduqda baş verir. Burada ümumi gəlir (30 £ vurulsun 75) ümumi xərcə bərabərdir. Beləliklə, 30 E başabaş qiymətdir.

FƏSİL 12

XALİS RƏQABƏT ŞƏRAİTİNDƏ SƏNAYENİN

TƏKLİF ƏYRİSİ

I. GİRİŞ İndiyədək diqqətimizi firmanın davranışlarına yönəltmişdik. Lakin

fərdi firma sənayeni təşkil edən vahidlərdən yalnız biridir. Buna görə də sənayenin təklif əyrisini almaq üçün bu firmaların təklif əyrilərini toplamalıyıq. Bu bizə sabit qiymətə olan tələb əyrisi ilə kəsişən bazarın təKiif əyrisini verəcək.

Praktikada "sənaye" termini çətiniik yaradır. Məişət diiində “sənaye"yə çox az fərqlənən mallar istehsal edən firmalar daxil olur. Məsələn, avtomobillər, paltaryuyan maşınlar, mebel və s. Amma xalis rəqabətə tərif verərkən biz eynitipii məhsulu nəzərdə tutmuşduq. Bunun üçün sənayeyə verdiyimiz tərif bazara təklif olunan eyni malın ümumi həcmini istehsal edən firmalar qrupunun xarakterizə edilməsi olmalıdır. Sonradan bu tərifdə dəyişikliklər ediləcək (fəsil 14-ə bax). Biz fərdi firmaların müxtəlif qiymətlərdə olan ümumi məhsulunu bazar təklifi cədvəli əldə etmək üçün toplayırıq. Ümumiyyətlə, daha çox təklif edildikcə qiymət dəyişir. Lakin nəyə görə bu, qısa və ya uzun müddətə görə dəyişir? Bunun üçün müddətin hər biri ayrı-ayrılıqda öyrənilməlidir.

II. QISAMÜDDƏTLİ DÖVR Qısa müddətdə firmalar öz istehsalını sabit faktorlarla kombinasiya

etdikləri dəyişkən faktorların miqdarını dəyişməklə müəyyən edə bilərlər. Lakin heç bir yeni ^rma sənayeyə daxil ola bilməz. Çünki onlar istehsal edə bilməzlər. Belə ki, qısamüddətli təklif əyrisi sadəcə olaraq firmanın istehsal etdiyi məhsulun qiymətinin dəyişməsinə necə reaksiya verməsi ilə izah edilir.

Məsələn, mister CIuck\n xərc cədvəllərini götürək (cədvəl 3-ü). Bir toyuq hininə 13,50 £-dən aşağı hər hansı bir qiymət qoyutvanda o. istehsalı dayandırır. Çünki onun WC xərcləri ödənilmir. Lakin daha yüksək qiymətlərdə - qiymətin MC olduğu yerdə o, məhsul istehsal edəcək. Bunun üçün onun qısamüddətli MX əyrisi cədvəldəkı kimidir.

^^C\ FƏSİL SƏNAYENİN TƏKLİF ƏYRİSİ 165

Qiymət (£-tə) 13.50 18.50

24 30 39

İstehsal vahidləri 45 55 65 75

85 və s.

Sadəlik xatirinə fərz edək ki, sənaye hər biri mister Cluckdan daha az effektiv olan digər 3 firmadan ibarətdir. Onların istehsaiiarı (minimum AVC-dən başlayaraq) aşağıdakı cədvəldə A, 6, C altında verilib:

Qiymət İstehsal (vahidləri) Firma A Firma B Firma C Mr.Cluck Cemi 13,50

- - - 45 45 18,50

- - 45 55 100 24 - 45 55 65 165 30 50 55 65 75 245

39 55 65 75 85 280

Bu, şəkil 43-də qrafiklə göstərilmişdir. Sənayenin qısamüddətli təklif əyrisini əldə etmək üçün N firmanın MC əyriləri üfüqi şəkildə cəmlənmişdir.

40İ-

'8 20

I..

Rrmalar

ABC Mister

İatehaal eahasinın heemi

4 0

^30 li

20

I ö 10

.................... .....

J ___ t __ I ___ I ___L 20 4 4 6 0 S O

1 0 0 M9hsul

ist«hsahmn hacmi

S O 1 0 0 I S O

2 0 0 2 S 0

3 0 0 Mahsat

isMısah

Şəkil 43. İstehsal sahəsinin qısamüddətli təklif əyrisi

Aydın olduğu kimi, yuxarıda çəkilən təklif əyrisi düz deyil, pilləlidir. Bu, bizim dörd firma götürdüyümüzə görədir. Hətta effektivlik baxımından az fərqlənən bİr çox firmalar otsaydı, biz daha düz əyri əldə etmiş olardıq.


Bütün firmalar MC-nin artdtğı yerdə xalis rəqabət şəraitində istehsal etməli olduqlanndan, qiymət yüksək olduqca onların istehsalı daha çox olur. Belə ki, qısamüddətli bazar təklif əyrisi daha yüksək qiymətdə daha çox təklifin olduğunu göstərərək soldan sağa artır.

III. UZUNMUDDƏTLI DOVR Firmanın uzunmüddətti tarazlığı

Firmanı müzakirə etməyimiz onu göstərdi ki, uzun müddətdə mövcud olan hər bir firma (sənayeyə hər hansı biri daxil olmaqla) ümumi xərclərin ödəndiyi OM optimal ölçüdə və OP qiymətində məhsul istehsal edir (şəkil 42). İndi yeni firmalar eyni şərtlərlə sahəyə daxil ola bildiklərindən, OP qiymətində tam elastik! olan uzunmüddətli təklif əyrisi alınır. Başqa sözlə, təklif əyrisi üfüqi olacaq.

Lakin bu cür nəticə yalnız xalis rəqabətin nəzəri fərziyyələri vasitəsilə əldə edilir. Xüsusilə bunlar nəzərdə tutulur ki:

(a) hər firma o qədər kiçikdir ki. onun istehsal vasitələrinə tələbi onların qiymətinə təsir etmir;

(b) sənayeyə daxil olma tam azaddır. Lakin bu şərtlərin tam qəbulu mümkün deyil. Birincisi, bu, nəzəri

çətinlik yaradır əgər bütün firmalar minimum ortaiama xərclə çalışdıqda effektivliyi ən yüksək nöqtəyə çatdırarsa, malın qiyməti tədricən düşdükdə onlardan hansı biznesdən çıxacaq? İkincisi, bu, təklifin sabit xərcdə sonsuzluğadək arta biləcəyi nəticəsinə gətirir ki, bu da qeyri-mümkündür. Biz hər iki ziddiyyəti yuxarıdakı fərziyyələrin daha real olması ilə aradan qaldıra bilərik.

İstehsal amillərinin qiyməti və sənaye ölçüsü Fərdi firma o qədər kiçik ola bilər ki, onun tələbi qiymətə təsir

etməyə bilər, lakin o, istehsal vasitələrini ödəməlidir, çünki sənayedəki bütün firmalann kollektiv hərəkətlərinin təsiri var. Bundan əwəl biz bu sənaye nəticələrini xarici qənaətlər və ya həcm itkiləri adlandırmışdıq.

İndi ola bilər ki, sənaye genişləndiyindən həcmin xarici qənaətləri olsun - artan reputasiya, ixtisaslı işçi qüvvəsinin mövcudluğu, nəqliyyatın yaxşılaşması və s. Sahələrin məhsuldarlığı artdıqca fərdi firmaların xərc əyriləri azalmağa meyl edəcək. Digər tərəfdən, xərcləri artıra biləcək itkilər də ola bilər. Sahələrin genişlənməsinin nəticələrindən biri də istehsal vasitələrinin

12-Cİ FƏSİL SƏNAYENİN TƏKLİF ƏYRİSİ 167

qiymətinin qalxmasıdır. Sənayenin məhsul həcmi artdıqda, tam işlə təminat olduqdan sonra digər sənaye sahələrindən istehsal vasitələrini cəlb etmək üçün daha yüksək mükafatlar ödənməlidir.

Bunun üçün təcrübədə yeni firmaların daxil olması nəticəsində artan təklifin məhsulun qiymətini aşağı salmaq meyli ilə eyni zamanda firmanın xərc əyrisi (xarici qənaətlər tərəfindən) aşağı düşməyə və həcmin xarici itkilərini a irmağa meyl edir. Başqa sözlə, xarici qənaətlər daha az xərclə artmış təklif edəcək. İstehsal sahəsində azalan xərclər vardır, xarici itkilər daha yüksək xərclə‘artan təklif etmir. Uzunmüddətli təklif əyrisinin istiqaməti - yuxarı və ya aşağı - bu ikisi arasındakı balansdan asılı olacaq. Məsələn, fərz edək ki, dördüncü firma D-nin şəkil 44>dəki sahəyə daxil olması istehsala heç bir xarici qənaət gətirmədən istehsal vasitələrinin qiymətini artırır. Nəticədə bütün firmaların xərc əyriləri hər firmanın b-də daha yüksək minimum ortalama (ümumi) xərci olacaq şəkildə a-dan b-yə hərəkət edəcək. Bu, OP qiymətindəki öncəki M3 təklifinə nəzərən sahəyə daha yüksək OP1 qiymətində M4 təklifini verir (şəkil 44 ). Yəni burada yuxarı istiqamətli sahə təklifi əyrisi var.

Xalis daxilolma Hətta sənayeyə daxilolmanın heç bir təşkilatı çətinlikləri olmasaydı

belə (məsələn, kartel və ya digər razılaşmalar və ya dövlət tərəfindən irəli sürülən şərtlərə əsasən), azad daxilolma şərti yalnız aşağıdakılar olduqda effektivdir:

(a) tam məlumat vardır; (b) istehsal vasitələri tam çevikdir və bütün firmalar tərəfindən

eyni dərəcədə əldə edilə bilər. Bu şərtlərdən hər hansı biri bir az dəyişən kimi nəticədə müxtəlif

rentabellik dərəcəsi olan firmalar ortaya çıxacaq. Bu şərtlərin sahibkarlığın tələb etdiyi kimi istifadə edilməsi ehtimalı

varmı? Yox! Bizim xalis raqəbət fərziyyəmiz “sənayedən kənar olan sahibkarların mövcud firmalar tərəfindən qazanılan hər hansı bir qeyri-normal qazancdan, bütün istehsal amillərinin qiymətlərindən və malın istehsal edilə biləcəyi bütün müxtəlif yollardan xəbəri var" anlamını verir. Təbii ki, bu bilik genişdir. Sahibkarların bilik səviyyəsi arasında fərqlər olmalıdır və fərq dinamik şərtlər daxilində daha qabarıq görünür. Tələbat dəyişmələri, üsulların mükəmməlləşməsi və islahat amillərinin nisbi qiymətlərində deyişmələr daim tələb və təklif şərtlərinə

12-C! FƏSİL SƏNAYENİN TƏKLİF ƏYRİSİ 169

dəyişikliklər gətirir. Bunun üçün səhibkarlar öz təxminlərinə əsasən əvvəlcədən planlaşdırma etməlidir. Bəzi sahibkarlar digərlərindən daha dəqiq təxminlər edir.

Bunun mənası budur ki, bütün firmalarda eyni dərəcədə effektiv sahibkarlar olmur. Bundan ötrü hər hansı bir vaxtda bəzi firmalar müxtəlif dərəcəli supernormal qazanclar əldə edərkən, bəziləri, sadəcə, normal qazanclar əldə etmək baxımından marjinaldır. Bu vəziyyət diaqram vasitəsilə şəkil 45-də göstərilib.

A S C O

Şskil 45. Sahibkarların effektivliyindaki farqlar

D firması ən yüksək xərcli firma, həmçinin marjinal firmadır - o, sənayedə yalnız cari OP qiyməti saxlayır və qiymət, məsələn, OP1-Ə düşərsə, sahəni birinci tərk edəcək firma olur.

Qiymət OPrdən də aşağı düşərsə, C firması istehsal sahəsini tərk edəcək və s. Bunun üçün biz yenə də müxtəlif qiymətlərlə sahələrin təklifini çəkə bilərik. Biz 0 zaman soldan-sağa istiqamətlənən təklif əyrisini alarıq.

IV. TƏKLİFİN ELASTIKLIYI Təklifin elastikliyinin tərifi

Normal olaraq təklif qiyməti artdıqca təklif olunan mal artacaq. Müəyyən qiymət artımı üçün təkliflər aşağı dərəcəli təklif elastikliyi ilə göstərilir. Şəkil 46-da OP-dən OPı-ə qiymət artımı ilə təklif Sı üçün OM-dən OMrƏ, 82 üçün isə OM2-yə qədər artmışdır. Bunun üçün OP qiymətində S2-nin Sı-dən daha elastiki olması söylənilir.

Daha dəqiq desək, malın hər hansı qiymət və ya hər hansı bir məhsul istehsalındakı təklif elastikliyi qiymətin cüzi dəyişməsi nəticəsində təklif olunan malın miqdarındakı hər hansı bir nisbi dəyişikliyin qiymətin nisbi qiymət dəyişməsinə bölünməsidir. Məsələn, 3-cü fəslin V bölməsində verilmiş təklif cədvəlində yumurtanın qiyməti 5p-dən 6p-ə qalxdıqda təklif 32000-dən 40000-ə qalxır. Bunun üçün təklif elastikliyi bərabərdir.


21 = 1 _2 4

10

Tələbin elastikliyində olduğu kimi, söyləyirik ki, verilən qiymətlə təklifin elastikllyi 1-dən artıq olduqda elastikidir.

Məhdudlaşdtrma hallan İqtisadi cəhətdən mühüm olan təklif elastikllyinin iki

məhdudlaşdırma halı var:

(1) Təklif elastikllyi sonsuzdur. Bu konsepsiyanın əsas istiqamətləri bunlardır; (a) yeganə

istehsalçının istehsal vasitəsinin o qədər kiçik hissəsinə tələbi var ki, verilən qiymətlə sonsuz miqdarda əldə edə bilər - yəni istehsal vasitələrinin alınmasında xalis rəqabət vardır: (b) istehsal sabit xərcdə baş verdikdə hər iki halda təklif əyrisi üfüqidir (şəkil 47 a).

(a) Təklifin elastikliyi *=c (b) Taklifin elastikliyi = 0 s

I 5 o

TMif olunan haem Takfif olunan hactn

Şskil 47

12-Cİ FƏSİL SƏNAYENİN TƏKLİF ƏYRİSİ 171

(2) Təklif tamamilə qeyh-elastikidir. Burada nə qiymət olursa-olsun, malın təklifi sabitdir (şəkil 47 b).

Bu, ilk buraxılışlara, köhnə üsullara və tərifə görə qısa müddətdəki sabit faktorlara aiddir (11-ci fəslin IV bölməsinə bax).

Malın üzərinə gələn ümumi xərclərin bütün qiymətlərdə eyni qalmasını izah etdiyindən tələb elastikliyinin- sonsuzluğa bərabər olması çox əhəmiyyətli olmağına baxmayaraq, təklif elastikliyinin birliyi belə əhəmiyyətli deyil.

Təklif elastikliyini müəyyən edən am;7/ər Təklifin elastikliyi aşağıdakılarla müəyyən edilir; (1) nəzəndə

tutulan zaman kəsiyi; (2) fərdi firmanın minimal təklif nöqtələri arasındakı əlaqə; (3) alternativ istifadələrdən alternativ istehsal vasitələrinin cəlb edilməsi xərci. Biz növbə ilə hamısına toxunacağıq.

(1) Vaxt Marshall təklifi üç dövrə nəzərən analiz etmişdir; (a) Ani tarazlıq. Burada təklif sabitdir və təklifin elastikliyi sıfra

bərabərdir. Məsələn, cümə günü korlana bilən balıq. Bir çox matlara olan təklifdə bunların sayəsində azacıq artım ola bilər; (i) ehtiyatların yığılması və ya (ii) istehsal amillərinin bir məhsuldan digərinə keçirilməsi (firma iki və ya daha çox məhsul istehsal etdikdə).

(b) Qısamüddətli tarazlıq. Çox zaman təklifdəki dəyişikliklər istifadə edilən istehsal vasitələrində bəzi dəyişikliklərin lazımlılığı mənasına gəlir. Lakin bu, vaxt tələb edir. Nisbi olaraq müddət bir istehsal vasitələrindən başqasına dəyişir. Göründüyü kimi, qısa müddətdə təklifi müəyyən etmək yalnız dəyişkən faktorların dəyişilməsi ilə mümkündür (xammal, işçi qüvvəsi və s ).

(c) Uzunmüddətli tarazlıq. Digər amillər (sabit amillər, məsələn, kapital ləvazimatı və s.) uzun müddətə dəyişilə bilər. Bunun üçün yalnız uzunmüddətli qiymət dəyişilməsinə tələbin tam uyğunlaşdın İması mümkündür. Uzun müddətdə elastiklik daha artıqdır. Bu ona görədir ki, qısa və uzun müddət arasındakı fərqin əhəmiyyətli təsiri var. Qısa müddətdə təklifin genişləndirilməsi yalnız dəyişkən faktorlar əlavə etməklə mümkündür. Bu o deməkdir ki, əlavə imkan olmadıqda istehsal amillərinin ən yaxşı şəkildə kombinasiyası əldə edilə bilməz. Sabit amillərə həddindən artıq dəyişkən amil tətbiq edilmişdir və gəlirlər azalmağa

172 NECƏ fSTEHSAL ETMƏLİ Ul HİSSƏ

başlamışdır Bir sözlə, istehsalın artımı yalnız effektivliyin düşməsi ile əldə edilir və marjinal xərc artandır.

Uzun müddətdə bütün faktorlar dəyişdirilə bildiyindən optimal kombinasiya əldə duna bilər Artmış effektivlik istehsal genişləndikdə hər vahid üçün çəkilən xərcin daha az olmasına səbəb olur. Lakin bunun əldə edilməsi üçün çox az zaman keçə bilər. Məsələn, kauçuk istehsalının genişlənməsi yeni ağadann böyüdüyü qədər, yəni 7 II çekir.

Buradan belə çıxır kl, sahənin təklif əyrisi onun içində olan firmaların MC əyrilərindən İbarət olduğundan, müəyyən qiymət qalxması uzun müddətdən çox qısa müddətdə daha az təklif genişlənməsini əmələ gətirir. Əldə olan müddət uzun olduqca təklifin elastlkiiyi bir o qədər böyük olacaq. Əgər şəkil 46-ya baxsaq görərik kl, Sı qısamüddətli təklif əyrisini, S2 isə uzunmüddətli təklif əyrisini təmsil edir.

(2) Fİnva/ann minimum təklif nöqtələri arastndakı əlaqə Təklif əyrisi fərdi firmaların təkliflərinin cəmindən alınır. Bu

firmaların hər biri bazara təklifi bu və ya digər dərəcədə eyni minimum qiymətlə təklif etsə, bu zaman təklif bu qiymətlə elastik! olmağa meyl edəcək. Eynilə də daha yüksək qiymətlərlə sahəyə daxil olan firmaların sayı yüksəldikdə təklifin elastlkiiyi artacaq.

Lakin digər tərəfdən, firmalann daxil olması daha geniş sıraya səpələnərsə, təklif daha az elastik! olmağa meyl edəcək.

(3) istehsal vasitələrini cəlb edən xərclər İstehsalı genişləndirmək üçün digər sənaye sahələrindən əlavə,

istehsal vasitələri cəlb olunmalıdır. Ümumən bir istehsal sahəsi üçün bu, hətta uzun müddət daha yüksək ödənişlərin lazım olması deməkdir. Bunun üçün soruşmalıyıq: istehsal vasitələrinin təklif elastikliyi nədir? Və daha əhəmiyyətlisi, bu elastikliyi təyin edən təsirlər hansılardır? Bu suala cavab verərkən ilk növbədə biz müəyyən sənaye sahəsi, məsələn, ofis tikintisi genişlənmək istədikdə nəyin baş verdiyinə baxmalıyıq. Gəlin diqqətimizi bir istehsal faktoru, işçi qüvvəsi üzərində cəmləşdirək. Tikinti işçilərinə tələb artdıqca, bu işçilərin əməkhaqları qalxacaq. Lakin bu, yalnız ofis tikməkdə deyil, həmçinin ondan istifadə edən bütün digər sənaye sahələrində də ev, yol tikintisi və s.-də artacaq. Həmin sahələrə bəs bu necə təsir edir?

(I) Onlar işçi qüvvəsiylə daha çox xərci aparan digər faktorları (məsələn, betonqarışdiranlar, buldozerlər və s.) əvəz etməyə

12-C! FƏSİL SƏNAYENİN TƏKLİF ƏYRİSİ 173

çalışacaqlar. Bu cür əvəzetmə fiziki baxımdan mümkündürmü? Fiziki əvəzetmə nisbətən asandınsa və alternativ amillərin təklifi elastikidirsə, bu o demək olacaq ki, əməkhaqlan ofis tikintisi sahəsi üçün daha çox işçi qüvvəsi azad edəcək.

(II) Daha yüksək əməkhaqlan evlərin tikintisində, yollann inkişafında və s.-də xərclərin artmasına gətirib çıxaracaq. Bunun üçün bu məhsulların təklif əyrisi sola hərəkət edir və ümumi xərcdə nisbətən əməkhaqlan qalxdıqca, o, daha irəliyə hərəkət edəcək. Bu alternativ mallar üçün istehsalın azalması tələbin elastlkliyindən asılı olacaq. Elastiklik yüksək olduqda malın qiymətlndəki kiçik artım onun xeyli azalmasına səbəb olacaq və ofis tikintisi üçün işçi qüvvəsi çoxalacaq. Digər tərəfdən, tələbat qeyri-elastiki olduqda əməkhaqlanndakı hətta nəzərəçarpacaq artım belə evlərin və s.-nin İstehsalına çox az təsir edəcək və ofis tikintisi üçün işçi qüvvəsinin təmin olunması da buna uyğun olaraq kiçik olacaq.

Bunun üçün müəyyən sahələrdəki istehsal vasitələrinin təklif elastikliyinə təsir edən iki əsas təsir elementi bunlardır: (a) digər istehsal vasitələrilə əvəzetmə dərəcəsi; (b) istehsal etdiyi alternativ mallar üçün tələbin elastikllyi (16-ci fəslin VI bölməsinə bax).

Təklifin elastikliyi məfhumunun praktiki istifadəsi (1) Təklifin Bİəstikliyi tələb şərtlərində dəyişiklik olduqda malın qiymətinin nə qədər dəyişəcəyini müəyyən edən əsas faktordur.

Bu, aşağıdakı misallardan aydındır;

Şəkil 48. Hökumstin yun ehtiyatı toplamasının nəticələri


(a) 1950-ci ildə Koreya müharibəsi başlayanda nəyə görə yunun qiymətində sıçraytşlı artım oldu? Koreya müharibəsi əsasən ABŞ tərəfindən yun daxil olmaqla, əsas malların ehtiyatının toplanmasına gətirib çıxarmışdı. Şəkil 48-dən göründüyü kimi, tutaq ki, ABŞ MMı miqdarda yun ehtiyatı yığmaq istəyir. Normal tələb D əyrisi ilə göstərilib. Qiymət isə OP-dir. İndi tələbat MMrin hər qiymətində artır və yeni tələb əyrisi Dı olur. Qiymət OP-dən normal kommersiya istifadəçiləri tərəfindən daha az yun tələb olunacaq və ABŞ-ın MMı-i yığacaq şəkildə OPı-ə qalxır. Nisbətən böyük qiymət artımı qeyri-elastiki təklifin nəticəsidir, lakin qeyd edilməlidir ki, tələb bir qədər elastiki olsaydı, qiymət artımı bu qədər böyük olmazdı.

(b) Qəndə artan tələb uzun və qısa müddətlərdə şəkər qamışının qiymətinə necə təsir edəcək? Biz yenə də qənd üçün elastiki olmayan tələb əyrisi təsəvvür edə bilərik. İlkin qiymət OP- dir (şəkil 49). Sonra tələb D-dən Dı-ə artır. Qısa zamanda şəkər qamışının təklifi qeyri-elastikidir, çünki təklif yalnız işçi qüvvəsi, gübrə və s. əlavə edilməsiylə artırıla bilər. Bunun üçün qiymət OPi'Ə qalxır. Lakin şəkər qamışı uzun müddətdə daha çox yerdə əkilə bilərdi. Bunun üçün təklif daha elastikidir və Sı əyrisi ilə göstərilmişdir. Uzun müddətdə qiymət OPz-yə düşür.

Tələb və Mclif olunmuş şəkər

çuğundumnun həcmi

Şəkil 49. Tələbdəki dəyişikliyə cavab olaraq şəkər qamışının qiymətinə

dair ödənişdə dəyişikliklər

(c) Nəyə görə kərə yağının qiyməti marqanninkindən daha çox dəyişir? Ümumiyyətlə, ilkin məhsulların qiyməti emal edilən məhsulların qiymətindən daha geniş limitlər arasında dəyişir. Bu

12-Cl FƏSİL SƏNAYENİN TƏKLİF ƏYRİSİ 175

ona görədir ki; (i) ilkin mallar üçün tələb çox zaman daha qeyri- elastikidir və (ii) təklif çox zaman daha qeyri-elastiki olub, xüsusilə də qısa müddətdə. Biz təklif üzərində diqqətimizi cəmləşdirəcəyik.

Marqarin əsəsən bitki yağlarından istehsal edilir. Marqarinin qiyməti düşdükdə bu yağlar başqa istifadələrə keçirilə bilər, məsələn, sabun emalı. Kərə yağının təklifi digər tərəfdən əsasən inəklərin sayından asılıdır. Kərə yağının qiyməti düşdükdə təxminən eyni miqdarda süd kərə yağına emal edilməlidir. Çünki digər istifadə məhduddur. Bir müddət inəklərin sayında heç bir dəyişiklik ola bilməz. Eyni şey kərə yağının qiyməti artanda baş verəcək. Konkret olaraq, kərə yağının təklifi marqarinə otan təklifdən daha qeyri-etastikidir və tələb səviyyəsindəki müəyyən dəyişikliklər üçün qiymət daha çox dəyişir (şəkil 50). Marqarinin qiyməti OP-dən OPı-ə qalxır, kərə yağınınkı isə OP-dən OP2-yə hərəkət edir.

Şəkil 50. Tələbdəki dəyişikliyə cavab olaraq marqarinlə kərə yağının

qiymətlərində dəyişiklik

Ümumi qayda belədir; təklif və ya təklif şərtlərindəki dəyişiklik qiymətin geniş, lakin istəhlakia müqayisədə çox az tərəddüdlərinə gətirib çıxara bilər. Qiymətdə kiçik, lakin alınan miqdarda geniş tərəddüdlər tələb və təklifə nisbətdə elastiki olduqda olur.

(2) Malın təklifi qeyri-elastiki olduqda maliyyə naziri istehsalçıya satış

üçün təklif edilən matın miqdanna çox təsir etməyəcək vergi qoya bilər. (a) Fərz edək ki, birinin yalnız qoyun otarılması üçün yararlı sahəsi

var və ona bu sahənin istifadəsinə hər hansı bir fermerin ödəyəcəyi pul maksimum illik 10 £*dir və o bunu qəbul edir, indi

176 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ ! HİSSƏ

fərz edək ki, hökumət bu cür torpaq üzərinə İllik 5 £-1İk vergi qoyur. Bu o deməkdir ki, sahibkar bu vergini öz cibindən ödəməlidir, çünki fermer bundan artıq pul verməyəcək və torpaq başqa məqsədlə istifadə edilə bilməz. Faktiki olaraq hökumət sahədə otarılan qoyunların sayından asılı olmayaraq bütün icarəni vergi üçün ala bilər, lakin bütün icarə haqqı vergiyə getsə, sahibkar torpağı istıfadeslz qoyacaq (74-cü şəklə bax).

(b) istehlakçıya nəzərən istehsalçının ödədiyi xüsusi vasitəli verginin payını tələb və təklifin nisbi elastikliyi müəyyən'edir (109- cü şəklə bax).

V. XALİS RƏQABƏT FƏALİYYƏTİNİN DƏYƏRİ Mövcud həyatda xalis rəqabətin şərtləri ilə nadir hallarda

rastlaşırıq. Buradan iqtisadçıların təhlil üçün niyə fərziyyə seçmələri sualı meydana çıxır.

Birinci səbəb sadə səviyyədən başlanmış modeldir. Birinci addım real həyata nisbətən daha yaxın olan orijinal fəaliyyətdən hazırlanmış modifikasiyalardır. Fiziki elmlərdən misal gətirməklə biz bunu aydınlaşdıra bitərik. Fiziklər deyirlər ki, maddə yerə sərbəst düşərkən saniyədə 32 fut sürət alır. Ancaq sərbəst deyəndə havanın və başqa hər hansı təsirin gücü istisna edilir. Belə bir şərt real dünyaya aid edilmir. Bu, süni istehsal kimi şəciyyələndirlllr.

Başqa tərəfdən, o. əsaslı “məngənə-qiymət” təklif edir. Buradan da sürəti işləyib hazırlamaq meydana çıxır. Məsələn, paraşüt hazırlayarkən onun hava müqaviməti ile rastlaşdıqda yol verilə biləcək qüsurları nəzərə alınır və s. Dəqiq desək, şəxsi müəssisə iqtisadiyyatının təhlili xalis rəqabət fəaliyyətinin mövcud şərtlərinə görə fəaliyyəti göstərir, nisbətən mürəkkəb situasiyalarda xails rəqabət şərtləri kimi təhlil edİlİr və asanlaşdınlır.

İkinci mühakimə - özünə güvənən xalis rəqabət birincidən irəli gəlir. Model hazırlanmağa başlanana qədər sonralar dəyişdiriləcəyinə baxmayaraq, mümkün qədər real, arzuolunan mühakimələr hazırlanmalıdır. İndi alternativ model inhisardan - bir satıcıdan başlayır. Sonralar görəcəyik ki, burada bütün mallar bir- biri ilə hər hansı rəqabət dərəcəsində olana qədər tam inhisarçı yoxdur. Real həyatda xalis rəqabətdən yayınma inhisardan yayınmadan çox müşahidə edilir. Sonda xalis rəqabət iqtisadi rentabelliyin bəzi əlamətlərini təmin edir: məhsulun qiyməti son qiymətə bərabərdir. Uzun müddət məhsul minimum olaraq

12-CI FƏSİL SƏNAYENİN TƏKLİF ƏYRİSİ 177

yerləşdirilir, heç bir supernormal gəiir hazırianmır. Xaiis rəqabət üçün şərtiər vacibdir, məsələn, istehsal amillərinin dəyişməsi. Mükəmməl bilik üçün dövlət iqtisadi sistemin səmərəliliyini qaldırmaq məqsədilə şərait yaradır.

Digər tərəfdən İsə biz “xalis rəqabət maksimum iqtisadi səmərəliliyi yaradır" deməklə çox da arxayınlaşmamalıyıq. Bu, ancaq özəl dəyər və gəlirə aiddir. Ancaq burada buna bənzər sosial dəyər və gəlirlər var. İstehsal olunduqda son qiymət dəyəri üstələyərsə, ola bilər ki, ictimaiyyət üçün səmərəli olsun. Məsələn, metro stansiyaları sosial gəlirdir. Bizim xalis rəqabət haqqında bütün təhlillərimiz sabit şərtlərlə icra edilir. Ola bilər ki, gələcək dəyişmədə bundan da yaxşı uyğunlaşdırılmış, yaxud yeni dəbə imkan yaradan və ona görə də böyüyən başqa bazar forması olsun.

FƏSİL 13

İNHİSAR

I. İNHİSAR RƏQABƏTİ

Qeyıi-xalis t^əqabət dədikda nə nazərda tutuiur? 11-ci bölmədə biz diqqətimizi xalis rəqabətə yönəltdik və onun

fərziyyələrini nəzərdən keçirdik. Bu fərziyyələrdən biri sıradan çıxsa nə baş verər?

(1) Çoxlu kiçik sattcı və altalar Gəlin belə güman edək ki, çoxlu satıcı əvəzinə bİr və ya az

miqdarda satıcı var. Hər bir satıcı bazann əsas hissəsini təchiz edir. Nəticədə malın təklifi zamanı o, kəmiyyəti dəyişir, bu isə bazar qiymətinə təsir edir. Başqa sözlə desək, o, aşağı düşən tələb əyrisi ilə rastlaşır (11-ci fəslin III bölməsinə bax).

Sadəcə olaraq alış tərəfindən yanaşsaq, hər hansı bir alıcı bazarda ümumi təklif mütənasibliyini göstərsə, onda o, qalxan təklif əyrisi ilə rastlaşacaq.

Hər iki halda inhisar rəqabətinin bəzi elementi var. Biz görəcəyik ki, enən tələb əyrisinin marjinal gəlir həddi kimi xüsusi əhəmiyyəti var.

(2) Eynicinsli məhsul Məhsul eynicinsli olmaya bilər. Satıcı bazarı (a) məhsul fərqinə,

yaxud (b) yerləşməsinə görə hissələrə ayıra bilər. Nəticədə qiyməti bir qədər qaldırdığına baxmayaraq o, alıcıların bəzisini əlində saxlayır və yenidən düşən tələb əyrisi ilə rastlaşır. Burada “ticarət sahəsi 'nə giriş hələ azaddır (fəsil 14-ə bax).

(3) Tam məlumat, sərbəst giriş, məhsul faktorlannm mükəmməl

hərəkəti Bu şərtlərin hər hansı birinin pozulması tam elastiki olmayan tələb

və təklif əyrisinə səbəb olur. İstehlakçıların qiymətlərin, məsələn, pərakəndəsatış bazarında idarə edilməsindən mükəmməl məlumatlan yoxdur. Bu satıcılar öz vərdişlərini itirmədən qiymətlərini qaldıra bilərlər. Burada sahəyə azad

13-CO FƏSİL İNHİSAR 179

hərəkətə icazə yoxdur. Belə hal yenidən əmələ gələ bilər, çünki kənar firmaların mövcud firmaların mənfəətindən tam melumatları yoxdur. Yaxud daxilolma qadağan da oluna bilər, bunun da nəticəsində o, istehsalın zəruri vasitələrim əldə etmiş olur.

Nə vaxtsa da xalis rəqabətin fərziyyələri sıradan çıxanlır, inhisar rəqabətinin bəzi formaları nəticəsində enən tələb əyrisi, yaxud qalxan təklif fərdi satıcı və ya alıcılarla rastlaşır.

İnhisar rəqabətinin formatan Bu rəqabətin çoxlu "çalarlarr var. Bir tərəfdən bizim müəyyən

olunmuş məhsul istehsal edən sadə istehsalçımız var; başqa tərəfdən İsə onun xalis rəqabətdən yeganə fərqi odur kİ, o firmalar ticarət sahəsində hər biri çox az fərqlənən çeşidli mal istehsal edir. Birincini biz inhisar, ikincini isə inhisarçı rəqabət adlandınnq. Eynilə çox az fərqli məhsul oiiqopoi satıcılarımız olur. Satıcılar az olduqda hər biri özünün şəxsi qiymət və ya xarici taktikası ilə rəqiblərin reaksiyasını haqq-hesaba almalıdır. Meydana çıxan çoxlu mümkün problemlər üçün müxtəlif fərziyyələr hazırlana bilər. Geniş bazar formaları şəkil 51-də göstərilib.

II. İNHİSAR DEDİKDƏ NƏYİ NƏZƏRDƏ TUTURUQ?

Xalis rəqabətlə müqayisə Xalis rəqabətdə çoxlu satıcılar var ki, məhsulun tam təklifinin çox

azını istehsal edir. Nəticədə hər bir istehsalçı sonsuz elastiki tələb əyrisi ilə rastlaşır. Bu ona görə yaxşıdır ki. qeyri-elastiki tələb əyrisi ilə rastlaşan “satıcr adlandırdığımız inhisarçını müəyyən edə bilərik.

Təəssüf ki, bu mümkün deyil. Ona görə ki, gəlir məhdudlaşdırılır, matlar bu gəlirə gÖrə bir-biri ilə rəqabət aparır. Ona görə də bütün mallar bir-birini əvəz edir.

İnhisarçının tələb əyrisinin daimi kəmiyyət elastikiiyi varmı? Bu ona görə təklif olundu ki, təkcə əsl İnhisarçı bütün mallan satdı

və bütün istehlakçıların pullarını əldə etdi. Tələb əyrisi onu bütün qiymətlərin birləşməsinin elastikiiyi ilə üzləşdirir. Mallann qiyməti qalxanda o əz almasaq, sonda isə ümumi xərc olduğu kimi qalacaq.

180

Xalis rəqabət

NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ

İnhisar rəqabəti Oliqopoliya -

III HİSSƏ

İnhisar

Satıcı və

alıolann OOKU

I Sərbəst daxilolnna

Çoxlu satıcı-

lar arasında

pəijabət

Sərbəst daxil-

olma nəzəriyyədə

Az satıcılar

arasında

rəcjsbət

Məhdud daxil dub-

dmama

Vahid satıcı

Daxil

Satıaların sayının azalması

Yeni lirmalann daxil olmasına böyük məhdudiyyətlər

Eynitipli məhsul

Əvəzləşdirilmiş

məhsul reklam Eynitipli inhisarçının öz

məhsul məhsulcnu istehsal

və reklam edilməsi cari

rəqabətdən daha çox

rəqabət qorxusundan

asılıdır.

Şəkil 51. Bazar fermaları

Ancaq biz bü arqumenti izləsək, onun ikİ nəticəsini görmüş olarıq: (a) istehsalda hər hansı ixtisar eyni mədaxillə nəticələnəcək,

ancaq qiymət düşəcək. Bəs onda azalma harada dayanacaq? (b) inhisarçı istehsal vasitələrinə nə ödəyir; və həmçinin xırda

təsərrüfatların istehsal etdikləri mallara sərf etdiklərinin gəliri nədir? (26-cı fəslə bax). Əgər o, İstehsalda azalmanı düşən qiymətlə davam etdirsə, onun mədaxili haradan gələcək?

Praktikada inhisar Nəticə etibarilə inhisarın təyin olunması nəzəriyyəsi qeyri-

mümkündür. Bunu praktiki nöqteyi-nəzərdən təsəvvür etmək olmur. Malların bəzi inkişaf templəri bir-biri ilə əvəzləndirildikdə zəncirvari əlaqədə olan mal və ya bir qrup mallarda zəruri xarakterlər olur. Əgər bir istehsalçı rəqabətləri belə istisna edə bilərsə, mal təklifinə nəzarət edir, belə halda o, inhisarçı adlana

13-CO FƏSİL İNHİSAR 181

bilər, öz mallarının qiymətini qaldırdıqda istehsalçılar məhsulu rəqiblərə yönəldə bilmirlər, yaxud da əlaqəli malları əvəz etmək asanlaşır. Qiymət qalxmasının dərəcəsindən asılı olaraq bəzi istəhsalçılar mal tələbini dayandıra bilərlər, ancaq tam yox. İnhisarın tələb əyrisi soldan-sağa aşağı enir. Başqa sözlə, tələbin elastikliyj sonsuzluqdan azdır. Elastikllyin həqiqi dərəcəsi istehsalçıdan əwəl qiymətin qalxmasından asılıdır.

Real həyatda "təmiz” inhisara az rast gəlinir. Ancaq bir istehsalçı mal və ya malların təklifini təşkil edə bilər.

Birləşmiş Krallıqda inhisar qanunvericiliyinə görə, dominant satıcı bazarın dörddə bir hissəsinə nəzarət edirsə, o, inhisarçı hesab edilir.

III. İNHİSAR GÜCÜNÜN ƏSASLARI İnhisarçı malların yeganə təchizatçısıdır ki, orada rəqiblərin istisna

etdiyi əvəzlənmələr yoxdur. Onun malın təklifində, istehsal, yaxud satışında nəzarəti var. Onun gücünün mənbəyi aşağıdakı dörd başlıq altında ifadə edilir:

(1) İstehsal amitlerinin durğunluğu İstehsal vasitələrinin durğunluğu rəqiblərin mövcud təkliflərlə

rəqabət apara bilməməsini nəzərdə tutur. Bu durğunluq aşağıdakılar vasitəsilə meydana gələ bilər:

(a) Teze firmaların istehsala daxil olmasına qoyulan qadağalar. l.Ceyms tnhisarlan artan gəlir vasitəsi hesab edirdi. Ancaq bu gün təzə firmaların istehsala daxil olmasına qoyulan qadağalar başlıca olaraq "ictimai faydalılıq” əsasında çalışan müəssisələri, məsələn, su təchizatı, limanlar və doklar, eləcə də milliləşdirilmiş sənaye sahələri - kömürçı- xarma, qaz, elektrik, radio və televerilişlər, poçt və telefon xidmətlərini əhatə edir. Texniki baxımdan əmtəə və xidmətlərin təchizatı {xüsusilə də bütövlükdə cəmiyyət üçun vacib əhəmiyyət daşıyanda) açıq rəqabətə uyğun gəlmir;

(b) İxtiraların və yeni ideyaların yaranmasına kömək məqsədi ilə verilən patentlər, müəllif hüquqları və ticarət maıtoları;

(c) Ümumi alış və satış agentliyinin yaradılmasına dövlət siyasəti, məsələn, satış idarələri;

(d) bir şirkət tərəfindən təchizat mənbəyinə nəzarət, məsələn, minerallar, mineral sular, mütəxəssis işçilər {Dior geyim dizaynerləri), ticarət birlikləri və ixtisaslaşdırılmış assosiasiyalara nəzarət.

182 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ İfl HİSSƏ

(2) Məlumatsızlıq İnhisar mümkün rəqiblərin məlumatsızlığı hesabına mövcud ola

bilər; bir tərəfdən həmin rəqiblər analya bilmirlər ki, artıq mənfəət mövcud şirkət tərəfindən (eian olunmuş mənfəətin həcmi real mənfəətini ifadə etməyən şirkət) yaranır, o biri tərəfdən isə onlar aid olana texnoloji proseslərdə tələb olunan "nou'hau" vərdişlərinə yiyələnə bitmirlər.

3} Bölünməzliklər Qiymətlərdə rəqabət aparmaq üçün yeni firmalar köhnə firmalar

tərəfindən çatdırılan qiymətlər şka tasından işə başlamalarına baxmayaraq, bu firmalar öz həcmini tədricən artıra bitər. Tələb olunan kapital məbləğlərinin böyüklüyü yeni firmalar üçün bəzi çətinliklər yaradır. Eləcə də bir sıra hallarda müəssisənin istehsal həcmi bazara nisbətən o qədər böyük ola bilər ki, yalnız bir firma üçün yer ola bilsin. Bu, bir çox kommunal xidməti göstərən müəssisələrə, nəqliyyat, su, elektrik, telefon xidmətlərinə və s. tətbiq edilir.

4) Rəqibləri aradan çıxarmaq üçün məqsədli siyasət Rəqabətin məhdudlaşdırilması əsasən iki qrupa bölünür. Bir

tərəfdən, artıq inhisar hakimiyyətinin mənbəiərini nəzərdən keçirmişik. Bu mənbələr, göründüyü kimi, bilavasitə istehsalçılar tərəfindən hər hansı bir məqsədli hərəkət nəticəsində yaranır. Bu cür inhisarlar öz-Özünə yaranan anlayışı altında da verilə bilər. Biz öz-özünə yaranan inhisarları təklifləri məhdudlaşdırmaqla artıq mənfəət yaradan məqsədli vəzifə kimi süni şəkildə yaradılmış məqsədli inhisarlar\3 qarşı-qarşıya qoymalıyıq. Bu uydurulmuş çatışmazlıqdır (professor Samuəlson).

Siyasətə gəldikdə, bu iki qrup arasındakı fərqi bilmək vacibdir. Hərçənd öz-özünə yaranan inhisar birlikləri mövqelərindən faydalanaraq yüksək mənfəət eldə edə bilər. Lakin onlarla bağlı həyata keçirilən siyasətdə bəzi spesifik cəhətlər var: onlara nəzarət həmin inhisar birliklərinin məhv olmasından daha üstündür. Başqa tərəfdən isə, azad rəqabətin pozulması ile müşahidə edilən və istehlakçı üçün zərəıii olan inhisar birliklərinin inhisarsızlaşdırtlmasına mümkün qədər cəhd edilir. Göründüyü kimi, inhisarın bu iki müxtəlif növü arasında fərq olduqca azdır. Firmalar iki məqsədi nəzərə alaraq birləşə bilər; istehsal həcmini genişləndirmək və ümumi təklifə daha güclü nəzarət etmək üçün.

13-CÜ FƏSİL İNHİSAR 183

Firmalar rəqiblərini sıradan çıxarmaq üçün müxtəlif yollardan istifadə edə bilər, inhisar birliklərindən biri digərinin səhmlərinə sahib olmaqla həmin sahədə nəzarəti ələ keçirə və ya eyni məhsulu istehsal edən və satan firmaların birləşməsi kimi çıxış edə bilər. Bu, həmçinin xidmət sektoruna da tətbiq edilir. Həmkarlar ittifaqlarında birləşən işçilərin birbaşa məqsədləri əmekhaqlarının artırılması və iş şəraitinin yaxşılaşdınlmasıdır (fəsil 16-ya bax). Bundan başqa, müəyyən ixtisaslaşmış sahələr, məsələn, tibb, hüquq, mühasibat uçotu və mühəndislik kimi sahələrin özlərinin uyğun ittifaqlan olun onlar da ixtisasartırmanı, daxilolma üsullarını, peşə davranıştannı və üzvlük haqlarının məbləğlərini tənzimləyirlər. Ancaq onlar girişi məhdudlaşdırmaqla, üzvlük haqlannın məbləğini müəyyənləşdirməklə bu xidmətlərin təminini tənzimləyə bilərlər, bu isə artıq inhisar növü kimi təqdim oluna bilər. Bəzi rəqiblərin aradan çıxarılma metodlarının üçtünlüyü sual altındadır. Belə ki, bu, müvəqqəti qiymət düşməsi, tender təklifləri ilə razılaşmalar, satıcılann gündəlik tələbat mallannın təklifini azaltması qoncusu kimi təzahür edir.

IV. İNHİSARÇININ TARAZLIQ MƏHSULU Aşağı sürvşan teleb əyrisinin marjinal gəlir həddinə təsiri

Aşağıdakı 52 saylı şəkli nəzərdən keçirək. A-da istehsalçı xalis rəqabət şəraitində satışla məşğul olur. Onun mədaxil həddi (MH) ekstra vahidin satışından daxil olan ümumi gəlirlərinə əlavə ekstra vahidlə satılan tam qiymətə bərabərdir. Dördüncü ədəd üçün bu, ştrixlənmiş A sahəsidir.

Şəkil 52. Xalis və İnhisarçı rəqabat şəraitində marjinal madaxii həddi

Ancaq B-də istehsalçı inhisar rəqabəti şəraitində satışla məşğul olur. Əgər o, dördüncü vahidi satmaq arzusundadırsa, deməli o, qiyməti 5 £-dən 4 £-ə endirməlidir. Bu aşağı düşən qiymət nəinki dördüncü vahidə, hətta birinci üç vahidə də aiddir.


Beləliklə, onun pul daxilolmalarına net (xalis) əlavəsi dördüncü vahidə görə alacağına bərabərdir, A və əvvəlki üç vahidin (B) itirəcəyindən isə azdır. Buna görə də inhisarçı rəqabət şəraitində MH həmişə istənilən malın qiymətindən aşağı olur.

Xərclər, mədaxil və inhisarçtntn istehsal etdiyi məhsul arasındakt əlaqə

Gəlin başqa bir hipotetik toyuq ferması inşaatçısını - A.Ru- usteri nəzərdən keçirək. Sadəlik üçün fərz edək ki, o, A. Cluckla eyni xərc əyrisinə maiikdir. Ancaq o, digərindən xüsusi növ, müəyyən rayonda çox populyar olan toyuq femnaiarı sahibi kimi fərqlənir. Patent ona rəqibləri aradan çıxarmağa imkan verir. Qısaca, ancaq bu bazarda o inhisarçıdır. Beləliklə, onun təklifi bazar təklifidir, onun bazara çıxardığı malların sayı qiymətə təsir edir. Buna görə də əgər o, ildə ancaq iyirmi toyuq hini hazırlayarsa, bunların hər birindən 79 £ gəlir götürəcək, əgər İstehsal etdiyi bu məhsulun sayını doxsana çatdırsa, onda toyuq hinlərinin qiyməti 44 £-ə düşəcək. A.Ruuster ilə A. Ciuckl problemləri eynidir; maksimum mənfəət gətirən məhsulu seçmək Önəmlidir. Ancaq onun gəlir əldə etmək baxımdan əlavə çətinlikləri olur. Belə ki, məhsul istehsalı artdıqca qiymət düşür, ancaq bu, məhsulun axırıncı vahidinə görə deyil, ümumi istehsal həcminə görə baş verir. Nəticəni marjinal mədaxil həddində görmək olar.

CƏDVƏL 4

Toyuq hini istshsaiçısı oian A. Ruusterin xərc,

mədaxii vo gaiiriəri (£ ila)

*/> -C £

(Q g >

’E o u

•= ̂ <b n i5 o C .a w C X =

CD C 'C' CD

m ̂ o S 2-=

Gelirlər cemi marjinal

tü i? e 2

0 1000 - 20

84

• 1000

10 1200 120 14

84 840 74

-360

20 1340 67 10

79 1580 64

240

.30 1440 48 10

74 2220

54 780

40 1540 38'/4 13 W

69 2760 44

1220

50 1675 33 V? 64 3200 1525

1S6 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ HİSSƏ

Yoxlamaqla aydın olur ki. maksimum mənfəət ildə 65 toyuq hini hazırlananda əldə edilir. Belə məhsul marjinal mədaxil həddi xalis rəqabət şəraitində olduğu kimi, marjinai xərc həddinə bərabərdir (hər ikisi altmış beş ədəd vahidlə 24 £-dır). Ancaq marjinal mədaxil həddi uzun müddət bərabər olmur, bununla belə, qiymətdən aşağı olur (56.50). İnterpolyasiya yolu ilə ümumi gəlirlər 3,67250 £-dir və ümumi xərclər 1,98250 £-dir. Bu 1,690 £-lik maksimum mənfəət gətirir.

Alternativ olaraq beş vahid məhsuluyla mənfəəti hesablamaq üçün hər vahid qiymətindən və ATC*dən istifadə edə bilərik.

Şəkil 53-də ümumi gəlirlər düzbucaqlı OMCP (məhsul x qiymət) = 65 x £ 56.50; ümumi xərc düzbucaqlı OMAD (məhsul x orta xərc) = 65 x £ 30.50. Beləliklə, mənfəət bu iki düzbucaqltnın fərqidir, yəni DASP düzbucaqlısı = E 65 x 26 = £ 1,690

İnhisarçıyla bağlı bəzi mühüm analitik məsələlər (1} Marjinal MədaxH Həddi (MMH) tələbin elastikliyi ilə bağlıdır

Göründüyü kimi, qiymətin aşağı düşdüyü və ümumi xərclərin artdığı hallarda tələb elastikldir. MH şərtlərinə görə, o, müsbət olanda tələb elastikldir. Əksinə, MH mənfi olarsa, tələb elastiki olmur. Bu, sadəlik üçün tələbin düzxətli olmasını hesab etdiyimiz şəkil 54-də göstərilib.

Şəkil 54. Tələbin elastikliyi və inhisarçının məhsuldariığı

Şəkil 54-də bu nəticələri çıxarmaq mümkündür:

13^Ü FƏSİL İNHİSAR 187

(a) İnhisarçı heç bir halda tələb elastiki oimayanda mövcud qiymətlərlə istehsalı həyata keçirməyəcək (Burada MH mənfidir, deməli o, istehsalın həcmini azaltmaqla ümumi mədaxilini artıra bilər).

(b) İnhisarçının marjinal xərcləri olmadığı halda (yerdən hasil edilən mineral ehtiyatların (məsələn, mineral suların) sahibi), onun marjinal xərclər (MX) əyrisi X oxuna horizontal olacaq. Nəticədə o, tələb elastikliyi vahidə bərabər olduqda istehsalla məşğul olacaq.

(c) İnhisarçının marjinal xərcləri olduğu halda o, tələbin elastiki olduğu qiymətlə istehsal edəcək (əgər MH=MX olarsa, MH də həmçinin müsbət olmalıdır).

(2) Düzxetli t&l&blə MH əyrisi qiymət xətti ilə tələb olunan

kəmiyyət arasındakı horizontal məsafəni yandan kəsir. Bu, aşağıdakı yolla təsdiqlənə bilər. Ümumi gəlirlər = buraxılan məhsulun hər bİr vahidinin gətirdiyi

gəlirlərin cəmi = OM məhsulundakı LOM. Ümumi mədaxil = qiymət x məhsulun həcmi - OM məhsulundakı

POMQ. Buna görə də LOM = POMQ. Lakin POMQ sahəsi ümumidir. Deməli, LPK KMQ sahəsinə

bərabərdir. Oxşar bucaqlar bərabər olduğundan LPK bucağı KMQ bucağına bərabərdir. Buna görə də RK = KQ. Onda OM = MD.

(3) İnhisarçının mənfəət əldə etmək imkanının səviyyəsi substitutlann (başqanın yerini tutanlar və ya onlann əvəzinə xidmət göstərənlər) sayından asılıdır.

Tələb qeyri-elastiki olduğu müddətdə inhisarçı məhsul istehsal etməyəcək, tələbin qeyri-elastikliyi səviyyəsinə uyğun olaraq onun gücü müəyyənləşir, yüksək qiymət isə az sayda alıcıları başqa yerə qovur. Bunu şəkil 55-də görmək olar.

OP xətti üzrə istənilən qiymətdə Dı D2-yə nisbətən daha elastlkidir. OM məhsulunda MMH yuxarıda göstərilən MH ilə eyni olacaq. Təsəvvür edək ki, inhisar əyrisi MC MH əyrilərini OM məhsul istehsalında kəsir. Bu, hər iki Dı və D2 üçün eyni tarazlıq məhsulu verəcək. Ancaq inhisarçının təyin etdiyi qiymət Dı üçün OP1, D2 üçün isə Op2 olacaq. Buna görə də inhisarçının mənfəəti D2-CİƏ Dı-ə nisbətən daha yüksək olacaq.

188 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ m HİSSƏ

Şəkil 55. Tələbin elastikliyi və inhisar mənfəəti

(4) İnhisarçı hətta MXH uzun müddətə aşağı düşürsə belə istəhsəlia məşğul ola biləcək.

MXH aşağı düşərkən məKsul istehsalında AVC SXH-dan yüksək olmalıdır (şəkil 36-ya bax). Xalis rəqabət şəraitində qiymət MXH-a bərabərdir və MXN aşağı istiqamətlənən olduğundan məhsul istehsalında TVC-nin TR-dən yüksək olduğu görsənir. Belə halda isə istehsal olmayacaq.

Yalnız inhisar mövcud olan yerdə MMH qiymətdən aşağı olur. Beləliklə, inhisarçının tarazlıq məhsulu (məsələn, OM) tərəfindən təchiz edilən mənfəət ATC onun satdığı qiymətdən aşağı of ur (şəkil 55).

(5) İnhisarçı üçün təklif əyrisi əldə etmək mümkün deyil. Xalis rəqabət şəraitində tarazlıq məhsulu almaq üçün Marjinal Xərc

Həddi (MXH) Marjinal Mədaxil Həddinə (MMH) bərabər olmalıdır. İstehsalçı sonsuz elastikliye malik olan tələb əyrisi ilə qarşılaşdığından MMH də qiymətə bərabər olur. Təklif olunan həcmlə qiymət arasında birbaşa əlaqə mövcuddur.

İnhisarçı həmçinin MXH ilə MMH-ı bərabəriəşdirir, yalnız bu halda maıjinal mədaxil həddi qiymətdən azdır. İndi MMH-ın təklif olunan qiymətə uyğunluğu bu qiymət səviyyəsindəki təklifin eiastikliyindən asılıdır. Buna görə də eyni qiymətdə çoxlu müxtəlif məhsullar və ya eyni məhsullar üçün çoxlu müxtəlif qiymətlər


mümkündür. Bununla xaiis rəqabət şəraitində olduğu kimi, qeyri- adi təklifi istənilən qiymətdə göstərə bilmirik. Bunu şəkil S^dən aydm təsəvvür etmək olar, OM məhsulunda tələbin müxtəlif cür elastikliyi qiymətində müxtəlifliyinə səbəb olur. Oxucu təklif elastikliyi müxtəlif və bununla belə, əyni qiymət göstərən oxşar diaqram qura bilər.

(S) Inhisann uzunmüddətli və qısamüddətli tarazlıq vəziyyətləri arasında heç bir fərq yoxdur.

Xaiis rəqabət şəraitində qısamüddətli mənfəətin olması bu sahələrə yeni firmalar və supemormal mənfəət cəlb edir. İnhisar şəraitində istehsalçı bir sahədə fəaliyyət göstərən yeganə sənaye subyektidir və təyinatına görə heç bir yeni firma həmin sektora daxil ola bilmir və hətta uzun müddət ərzində inhisarçının mənfəəti qalır.

V. DÖVLƏT SİYASƏTİ VƏ İNHİSAR İnhisar və xalis rəqabət

İnhisar emosional sözdür. Belə hesab edirlər ki, inhisarçı mənfəətini artırmaq məqsədilə həmişə alıcıya düşmən siyasət yürüdür. Bu arqument aşağıdakılarla möhkəmlənir:

Xalis rəqabət şəraitində bütün firmalann məhsullarının qiyməti (OM) = Marjinal Xərc Həddi (MXH) bərabərliyində özünü büruzə verəcək (şəkil 56). Bundan başqa, uzun müddət ərzində bu buraxılışda bütün firmalar üçün ATC minimum olacaq. Belə olan halda istehsal elə bir nöqtəyə gətirilib çıxanlır ki, burada ekstra vahidin dəyəri dəqiqliklə əldə edilir və ekstra vahidin alındığı bazar qiymətinə bərabər olur (MMH).

Şəkil 56. Xalis rəqabət və inhisar şəraitində məhsul istehsalının həcmi


İndi fərz edək ki, kartel ayn-ayn firmalann marketinq fəaliyyətinə nəzarəti üzərinə götürüb. Mənfəətini maksimuma çatdırmaq üçün o, malını MXH = MMH bərabərliyinin alındığı zaman MPı qiymətinə satacaq. Deməli, alıcı xalis rəqabət şəraitindən fərqli olaraq baha qiymətə və az sayda məhsul əldə edir; istehsal vasitələri istehlakçının istəyinə görə düzgün bölüşdürülmür.

Yuxanda gösfər//ən arqumentin tənqidi Bu arqumentdə xeyli həqiqət olmasına baxmayaraq, o

qüsursuz da deyil. Burada yol verilən ən vacib məsələ rəqib sahənin təklif əyrisinin təkcə bir firmanın təklif əyrisinin MXH ilə eyni olmasıdır. Ancaq bu, arzuedilməzdir. Göründüyü kimi, inhisarçı firma kiçik firmalain üzünə açıq olmayan və onlar üçün əlçatmaz olan halda yüksək qənaət əldə edə bilər. Belə qənaət əsas istehsal alətlərinin bölünməzliyi, əməyin şişirdilmiş bölgüsü, təkmil əlaqələr və artıq kapital qoyuluşlan zamanı irəli gəlir {Hazırda bir-biri ilə rəqabət aparan oxşar firmalardan ibarət olan sahələrin hədsiz dərəcədə sahibkarlaşdıniması qorxusu yoxdur).

Buna görə də inhisarçı xalis rəqabət şəraitində istehsal edən firmalardan daha aşağı qiymət əldə etmək üçün bazar məhsullarını “əlində saxlamalıdır". Bİz inhisarçının maksimum gəlir əidə etmək üçün istehsalla məşğul olduğu və bununla telə, istehlakçının xalis rəqabət şəraitində aşağı qiymətlə daha çox məhsui eldə edə biidiyi vəziyyəti nəzərdən keçirməliyik.

Şəkil 57-də firmalar arasında xalis rəqabət OP qiymətində OM məhsulunu verir. Ancaq inhisarçı daha aşağı xərc əyrisinə malikdirsə. o, OPı qiymətində OMı-ə qədər istehsal edəcək (və supernormal mənfəət yaranacaq). Bu səmərəleşdirmeler (rasional yanaşmalar) hətta hökümət tərəfindən firmaların həvəsləndin İm əsinə səbəb olur və bu da istehsalın birləşməsinə gətirib çıxarır. Məsələn: I.C.L. kompüterləri misal göstərmək olar.

İkincisi, bizim yanaşmamızda rəqabətli modelimiz tam dayanıqlı idi. Mənfəət əldə olan məhsulun və istehsal amilinin qiyməti əsasında ifratlaşmışdır.

Ancaq firmaların İnkişafı innovasiya fəaliyyətindən və investisiyaların həcmindən asılıdır. Belə olan halda soruşmalıyıq: firmalann innovasiya fəaiiyyətini maiiyyələşdirməklə yanaşı, elmi yəniiikləri istehsaia tətbiq edərək və həmçinin əllərində olan inhisar hakimiyyətindən faydalanaraq öz xərclərinin əvəzini almaqda inamlı olmaları ehtimalları böyükdürmü? Başqa sözlə,

13*CÜ FƏSİL İNHİSAR 191

İnhisar, yoxsa xalis rəqabət inkişafa kömək edir? Biz bu arqumenti burada inkişaf etdirə bifmirik, ancaq sadə patent qanunlannın mövcudluğunu nəzərə alsaq, müəyyən düzgünlüyün varlığtndan danışa bilərik. O biri tərəfdən, inhisarların patentləri satın alıb daha da inkişaf edərək rəqabətdə əngəl törətməsi hallan da var.

Şskil 57. Xalis rəqabəti! sənaye ilə müqayisədə aşağı qiymətlərlə və

böyük həcmdə məhsul istehsal edən inhisarçı

İnhisar birliklərinə nəzarət İnhisar birliklərini iki qrupa bölmək olar: (a) Spontan yaranmış

inhisar. Bu, əasən dövlət siyasəti nəticəsində yaranır. Məsələn: patent qanunları, milliləşdirmə, rasionalizasiya; (b) məqsədli (əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş) İnhisar. Bu, yüksək mənfəət əldə etmək üçün rəqabətin aradan çıxarılmasına yönələn prinsipial məqsədlərdən yaranır.

Ancaq belə bölgü birinci qrupu ağ və İkinci qrupu qara etmək demək deyil. Birincisi, təhlilimiz göstərir ki, İnhisar birlikləri mənfəətin maksimallaşdırılmasına çalışaraq məhsul buraxılışının məhdudlaşdırılması ilə maraqlanırsa, onun necə əmələ gəlməyinin heç bir əhəmiyyəti yoxdur. İkincisi, inhisann əvvəlcədən nəzərdə tutula bilməsinə (və ya məqsədli olmasına ) baxmayaraq.


burada göstərilən səbəblərdən bir neçəsinin iştirakı ilə gəiir əldə etmək olar. Bütün bunlarla bağlı ancaq onu deyə bilərik ki, inhisar nəzarəti arzuediləndir, ancaq adətən bu, iqtisadi əsaslar üzərində qurulmalıdır. İnhisar hakimiyyətinin dərəcəsi təyin edilməlidir və mümkün iqtisadi və sosiai ziyanlara qarşı qoyulmalıdır. Məhsul məhdudiyyəti, inhisar vəziyyətinin saxlanıimast zamanı vəsait itkisi (məsəien, reklam etməklə), rəqabətin yoxluğundan firmalarn çatışmazlığı, siyasi təzyiqin gücləndirilməsi, məhdud məqsədləri təmin etmək üçün (məsələn, ticarət birlikləri) və vəsaitin istehlakçıdan inhisarçıya yenidən bölüşdürülməsi kimi amillər də nəzərə alınmalıdır.

Nəticədə Böyük Britaniyada inhisarlar qadağan edilmək əvəzinə tənzimlənir. Ancaq istənilən siyasət çətinliklərlə qarşılaşır. İnhisar tərəfindən dövlətə gələn gəlirlərin və vurulan ziyanların dəqiq qiymətini təyin etmək mümkün deyil. Eləcə də "inhisar faydalıdır və ya onun sosial yönlü olmaması" kimi gündəmdə olan qərarlar zaman keçdikcə dəyişir (1930-cu illərdə inhisarların həvəsləndiril məsin i xatırlayın). Bundan əlavə, əgər qanun təklif olunarsa, "ədalətsiz rəqabət" anlayışının mənası hüquqşünaslar tərəfindən dəqiq təyin ediiməlidir; baxmayaraq ki, nəzarət məqsədilə bu, əslində iqtisadi məsələlərə əsaslanan elastiki interpretasiya təiəb edir. Nəhayət, başqa sahələrdə dövlət siyasəti inhisar problemlərinə təsir edə bilər. Tarif proteksionizmi rəqabəti xarici ölkələrdən məhdudlaşdıraraq inhisarın ölkədaxili bazarda məskunlaşma imkanını artırır,

Ümumiyyətlə, siyasət üç əsas formada təzahür edir;

(1) Dövlət mülkiyyəti İnhisarın xeyrini dağıtmamaq vacib olduqda yaranan problem

dövlət tərəfindən tamamilə nəzarətə götürülərək daha yaxşı həll edilə bilər. Belə halda cəmiyyətin daha səmərəli qorunduğu görünür. Yüksək mənfəət əldə etmək stimulundan azad edilmiş dövlət inhisarının heç biri yüksək mənfeet yaratmaqa meylli olmur. Ancaq belə mənfəətlər yaradılarsa, onda onları gələcəkdə daha aşağı qiymətlə və ya vergiqoyma prinsipləri dəyişmiş halda cəmiyyətə ötürəcəklər.

Təcrübədə mənfəət cari İqtisadi səviyyədən yüksək əməkhaqqı ödəməklə eldə edilə bilər. Ardıcıl olaraq müstəqil təşkilatlar tərəfindən təyin edilmiş qiymətin tədqiqi və müstəqil ekspertlərin yoxlamalarıyla bağlı tədbirlər görülməlidir.


(2) İnhisarları tənzimləyən qanun və inzibati aparat Adətən bu üsutdan inhisarı onların gətirdiyi gəlirə görə saxlamaq

üçün istifadə olunur və xüsusi mülkiyyət şəklində onlara bir az sərbəstlik verilir. Bu hələ 1948-cl ildə Böyük Britaniyada İnhisarları araşdırmaq üçün aparat yaradılmazdan, Almaniyada isə müharibədən əvvəl ardıcıl olaraq nəzərdə tutulan bir siyasət idi.

1948-ci ildə qəbul edilrniş "İnhisarlar və məhdudlaşdıncı tədbirlər haqqında” qanun İnhisar komissiyası təsis etməyə kömək etdi. Bu komissiyanın üzvləri Ticarət Nazirliyinin prezidenti tərəfindən təyin olundular. Bu qanunun şərtlərinə görə, texnologiyanın və ixrac əməliyyatlannın üçdə bir hissəsi rəqabəti məhdudlaşdırmağa sürükləyən bir müəssisənin və ya qrupun əlində cəmləşibsə. Ticarət Nazirliyi bu işlə bağlı komissiyaya müraciət edir. Komissiya isə öz növbəsində ya faktları araşdıra və ya daha irəli gedərək inhisann dövlət maraqlan na təsirini qiymətləndirib müvafiq tədbirlər tövsiyə edə bilər. Komissiyanın hesabatına görə nazir müəyyən razılıqları və ya gizli fəaliyyətləri rəsmən elan edən sərəncam verə bilər. Ancaq cinayət elementini tənzimləyən hər hansı bir maddə bu sənəddə əks oluna bilməz. Bununla belə, yuxarı orqan məhkəmə qətnaməsi çıxara da bilər, y^aşdırma obyektlərinə aşağıdakılar daxildir: elektrik lampaian, yuyucu tozlar, rəngli filmlər, divar kağızı, dərman, kornfleks və bu kimi sıyıqlar, kərpiclər və surətçıxaran cihazların təchizi: inşaatçıların Böyük London meydanında təklifləri; kollektiv ayrı- seçkilik; sənəddə məhdud təcrübələr.

Bu qanun iki əsas tənqidin hədəfi oldu. Birincisi, o, xüsusi olaraq milliləşdirilmiş sahələrin və həmkarlar Ittifaqiannın tədqiqi zamanı məhkəmə istintaqını İstisna edirdi. İkincisi, o, "dişsiz" idi, ancaq nazirliyin əmrlərini pozanlar mülki cəzalar ala bilərdilər. Bununla belə, düşmənçilik yaradan birbaşa hərəkətlərdən fərqli olaraq, aşkarlıq, sadəcə, nüfuzlu firmalara özünü düzəltməyə təkan verdi.

(3) İnhisann buraxıiması və ya qadağan olunması İnhisar birlikləri istehlakçı üçün ziyanlı hesab edildiyi yerlərdə

onların buraxılması və ya qadağan edilməsini nəzərdə tutan qanunlar qəbul edə bilər. Bu yolla dövlət patentlərin təqdim edilməsi dövrünü azalda bilər və ya onların yenidən verilməsini daha da çətinləşdirər. Həm də dövlət firmalaradan öz gətirləri


barədə hesabatın dərctni tələb edən “müəssisələr haqqında" qanunu təsdiq edə bilər. Belə ki, əgər bu, supernormal dərəcədə mənfəəti id irsə, başqa kompaniyalar bundan xəbər tuta bilərlər. Dövlət alternativ şəkildə rəqabətdən kənarlaşma cəhdlərini və ya ədalətsiz tədbirlərlə kartellərin yaradılmasını və ya məhdudləşdırıcı razılaşmalan qanunsuz elan edə bilər. Bir vaxtlar ABŞ-da "total qadağalar” siyasəti yürüdülürdü. 1890-cı ildə Sherman qanunu ticarəti məhdudlaşdıran istənilən razılaşmanı və ya birləşməni qanunsuz elan etdi. Ticarəti inhisarlaşdırmağa sürükləyən istənilən cəhd cinayət hesab olunurdu. Ancaq bunları həyata keçirən zaman çətinliklər ortaya çıxdı. Bəzi İdarələr aktiv, bəziləri İsə passiv idi. Bundan başqa, bu qanunda nəzərdə tutulan bəzi maddələr tez-tez pozulurdu, bu da hüquqşünaslıqdakı iqtisadi çətinliklərlə bağlı idi. Inhisann qanunla müvəffəqiyyətli təqiblərindən sonra qanunu “aldatmaq" üçün qarşılıqlı imkanlar tapmaq çox vacib idi. Bunlara yazılı kontraktlar əvəzinə "centlmen razılaşmaları" nümunə göstərmək olar. Təcrübədə qanunun inhisarların yaradılmasına maneə törətməsinə baxmayaraq, o, artıq mövcud olan inhisarları ləğv etmək imkanına malik deyildi.

Böyük Britaniyada 1956-cı ildə inhisar komissiyasının tədqiqatları nəticəsində "Məhdudləşdırıcı ticarət tədbirləri haqqında” qanun qəbul edildi. Bu qanun aşağıdakı şərtləri özündə əks etdirirdi: (a) İstehsalçılara və satıcılara fərdi təkrarsatma qiymətinə himayəni adi mülki məhkəmə vasitəsilə həyata keçirməyə imkan verirdi; (b) özəl məhkəmələr,, itmiş və ya oğurlanmış qiymətli kağızların siyahısı və boykotlar vasitəsilə təkrar satış qiymətinin saxlanılması haqqında kollektiv fəaliyyətə qadağa qoyurdu; (c) Kraliça tərəfindən təyin edilmiş yeni Məhdud Ticarət Müqavilələrinin rəhbərinin İştirakı ilə qeydiyyatdan keçmiş ümumi qiymətdə və səviyyədə birgə iştirak kimi digər məhdudlaşdıncı tədbirlər tələb edirdi; (d) Ticarəti Məhdudlaşdıran Tədbirlər Məhkəməsi təyin edirdi. Məhkəmə en azı bir hakim və iki üzvdən ibarət üçüzvlü tribunal kimi fəaliyyət göstərirdi. Bu məhkəmə milli maraqlardan çıxış edərək yəddi giriş qapısı təsdiq etdi. Məhkəmənin qərarları səs çoxluğu ilə qəbul edilir.

Ancaq 1956-cı il qanunu fərdi mal tədarükçülərinə Öz malları üçün təkrar satış qiymətini saxlamağa icazə verirdi. 1964-cü ildə bu qanunda düzəlişlər edildi. Yeni qaydalara görə, məhkəmə tərəfindən təsdiq olunmuş mallar istisna olunmaqla, qalan mallar üçün təkrar satış qiymətinin saxlanılması minimuma endirildi.

13-CÜ FƏSİL İNHİSAR 1S5

İstehlakçıların əldə etdiyi son gəlirin istənilən zərər və ya ziyandan çox olması təsdiq edildi.

1965-ci üdə qəbul olunmuş "İnhisar birlikləri və onlann birləşməsi haqqında” qanun inhisarların hüquqi bazasını gücləndirməklə yanaşı genişləndirməyə də nail oldu. Bu qanun Ticarət Nazirliyinə (indi Qiymətlər və istehlakçıların müdafiəsi departamenti adlanır) inhisara səbəb olacaq və ya mövcud inhisarın gücünü artıracaq istənilən razılaşma ilə bağlı inhisarlar komissiyasına müraciət etmək səlahiyyəti verirdi. Bu qanun həm də komissiyanın qərarlarını həyata keçirmək üçün hökümətin gücünü artırdı (məsələn, onlara birləşməni qadağan edən və ya arzuolunmaz inhisan ləğv səlahiyyət verirdi).

1973- cü ildə qəbul edilən "Ədalətli ticarət haqqında” qanun inhisara və istehlakçının müdafiəsinə aid yeni anlayışları gündəmə gətirdi. “İnhisar birlikləri haqqında" olan əvvəlki üç qanundan fərqli olaraq burada inhisarların iqtisadi səmərəliliyin qarşısını alması və bunun da dövlət marağına zidd olması təsdiqləndi. Faktiki olaraq bu qanunun məqsədi rəqabətin güclənməsinə yardım idi.

Bu qanun aşağıdakılan əhatə edirdi: (1) Qarşılıqlı güzəşt əsasında Ədalətli Ticarət İdarəsi təsis edildi.

İdarənin baş direktorunun səlahiyyətləri yalnız ticarət sazişlərinin qeydlyyatçısı funksiyası İlə tamamlanmırdı, 0, həmçinin ehtmal edilən inhisar hallarının aşkarlanmasına və ya rəqabət yarada biləcək tədbirlərin həyata keçirilməsinə cavabdeh idi. Bu isə firmaların birləşməsi və məhdudlaşdırıcı tədbirlərin həyata keçirilməsi zamanı sözügedən idarənin nazirlər üçün yeni informasiya və bildiriş mənbəyi olacağı deməkdir;

(2) Artıq yeni adla çıxış edən İnhisarlar və birləşmələr üzrə komissiyanın yərll və milli İnhisarları, milliləşdirilmiş sənaye sahələrinin fəaliyyətini və hətta məhdud əmək tədbirlərini tədqiq etmək səlahiyyətləri var idi;

(3) İnhisarların bazardakı paynı 25 faizədək azaldırdı.

VI. MƏHDUD İNHİSAR Eyni malı müxtəlif alıcıya müxtəlif qiymətə sata bilən inhisar

fDəhdud hesab edilir. Məhdud inhisarçıya misal olaraq (a) həkim öz zəhmət haqqın; eyni müalicəyə görə xəstənin sosial vəziyyətindən asılı olaraq fərqli məbləğlərdə alır; (b) avtomobil

196 NECƏ İSTEHSAL ETMƏLİ ll( Hissə

istehsalçısj öz məhsullannı daxili bazarda satdığından daha ucuz qiymətə ixrac edir (hətta vergi ödənişləri müxtəlif olsa da) və ya; mərkəzi İstilik sistemində istiliyi saxlamaq üçün gecələr işlədilən elektrik enerjisinin qiymət tarifi gündüzə nisbətən aşağıdır.

Məhdud inhisar üçün lazım oian şərtiər Məhdud inhisarı reallaşdırmaq üçün müəyyən şərtlər yerinə

yetirilməlidir: (1) Bazarda bəzi çatışmazlıqlar camalıdır. Xalis rəqabət şəraitində

ayrı-seçkilik mümkün deyil. Ancaq müxtəlif bazarlar mövcuddursa və o, tutaq ki, nəqliyyat xərclərinə (alıcı səhlənkarlığına, milli əngəllərə) parçalanıbsa, satıcı bundan istifadə edərək bazarda ve ya bazarın müəyyən hissələrində nəzarəti ələ keçirə bilər.

(2) Bazarda tələbin elastikliyi müxtəlif olmalıdır. Bu isə tələb əyrilərinin müxtəlifliyi deməkdir. Nəticədə inhisarçı öz gəlirini maksimum həddə çatdırmaq üçün müxtəlif qiymətlər təyin edəcək.

(3) Bazarlar və ya bazann müxtəlif hissələri arasında “sızma” mümkündür. Məsələn, ixracatçı malını bir ölkədə başqa ölkədə satdığından ucuz satdığı zaman nəqliyyat xərcləri ve fiziki yoxlamalar istehsalçının ölkəsində təkrar idxalın qarşısını almalıdır.

Məhdud inhisarçının tarazlıq vəziyyəti Fərz edək ki, məhdud inhisarçı A və B bazarlarında fəaliyyət

göstərir. Hər bazarın tələb əyrisi şəkil 58-də göstərilib, öz gəlirini maksimum həddə çatdırmaq üçün ona aşağıdakıları seçmək lazım gələcək: (a) istehsal edəcəyi məhsulun həcmi; (b) istehsal olunmuş məhsulun iki bazar arasında bölgüsü; (c) bu bazarlarda hansı qiymətin təyin olunması. Bu problemləri ayrı-ayrılıqda araşdıracağıq.

(a) Onun ümumi məhsulu hansı həcmdə olacaq? Fərz edək ki, məhsul eynidir, inhisarçı öz MXH-ı bütün məhsul üçün nəzərdən keçirməlidir. O, MXH-ı iki bazarın əyrisindən kombinə edilmiş MMH ilə bərabərləşdirəcək. Bu əyri iki MMH əyrisinin birləşməsindən əmələ gəlir. Verilmiş MMH üçün A bazarındakı məhsul başqa MMH üçün B bazanndakı məhsula əlavə edilir. Bu, MMH-ın bütün qiymətləri üçün təkrar olunur. Beləliklə, şəkil 58-də göründüyü kimi, inhisarçı Q məhsulunu istehsal edəcək. O məhsula axırıncı vahidin istehsal dəyərinin əlavə olunması ancaq


bu vahidin hər iki bazarda satışından onun mədaxilinin

tamamlanmasına bərabərdir.

Bazar A Bazar B Bazar A* B

Şakil 58. Öz məhsul lannı müxtəlif bazarlarda satan inhisarçının tarazlıq məhsulu

Qeydlər; Sadəlik üçün gəlir və xərc əyrisi düzxətli qəbul edilib, B bazannda bütün qiymətlər üzrə tələb daha elastikldir.

(b) O, məhsulu bazəriar arasında necə bölüşdürəcək? İnhisarçı bütün məhsuldan MXH-ı A bazarındakı (MMH A) SMH-la və B bazarındakı (MMH B) MMH-la bərabərləşdirərək gəlirini maksimuma çatdıracaq. Bu o deməkdir o, OQı məhsulunu A bazarında, OQ2 məhsulunu isə B bazarında satacaq. OR-de birləşmiş məhsul (burada MMH son xərc həddinə bərabərdir) A və B bazarlarındakı məhsulu cəmləməklə alınır. MMH hər iki bazar üçün eyni olmalıdır, bunun üçün o, MXH və OR-ə bərabər olmalıdır. Hətta bu belə olmasa da, inhisarçı mənfəətini artırmaq üçün mədaxil həddi az olan məhsulu mədaxil həddi çox olan məhsulla əvəz edə bilər.

(c) Bu bazarlarda qiymət necə olacaq? Bunu diaqramda da görmək otar, OQ1 məhsulu A bazannda OP1 kimi, OQ2 isə B bazarında OP2 kimi satılacaq. Beləliklə, tələb A bazannda B bazarına nisbətən daha az eləstiki olduğundan, A bazarında B bazarından daha az sayda və baha qiymətə məhsul satılacaq.

Qiymət ayrı-seçkiliyi alıcının marağına uyğun ola bilərmi? Ayn-seçkilik (diskriminasiya) termini inhisarçının gəlir əldə etmək

üçün alıcını istismar etməsi fikrini yaradır Qiymət ayrı- seçkiliyi inhisarçıya daha yüksək səviyyəli umumi gəlir əldə etməyə İmkan verəcək. Bu isə yalnız sadəcə olaraq bütün bazarda vahid qiymət təyin etməklə məhdudlaşmır. O, bunu bazarları məhdudlaşdıra bildiyinə gÖrə edə bilir: bir bazarda ekstra


malın satış qiymətini başqa bazara nisbətən aşağı salmır. Əslində onun mallarının bütün növləri üçün müxtəlif bazarlar olarsa, (yəni xalis ayrı-seçkilik) hər bir mal üçün marjinal mədaxil həddi onun satıldığı qiymət ola bilər, inhisarçının məhsulu ardıcıl olaraq rəqabətli məhsulla tamamilə üst-üstə düşə bilər (şəkil 59).

Şəkil 59. Xalis ayn-seçkilik şaraitində gəlirlər

Buradan istehlakçı üçün iki əhəmiyyətli məsələ ortaya çıxır.

(1) Qiymət ayn-səçkiliyi ayn bir bazan təklifə səsləyir. İki misal göstərək. Britlsh RalI Öz sərnişinlərindən bir mil məsafə

üçün çox pul tutur. Vacib xidmət xətləri əsas tarifə görə mənfəətlidir: bir çox yerli xidmətlər isə belə deyil. Buna görə yerli xətlər bağlanır. Bu mümkündür, ancaq yerli sərnişinlər həmin xidmətin bağlanmasına imkan verilməməsi üçün daha çox gediş haqqı ödəyirlər. Yaxud həkimin xidmətini nəzərdən keçirə bilərik, onun xidmətinə həm varlı, həm de kasıb xəstələrin ehtiyacı var. Onların tələb əyriləri Dt və D2 uyğun olaraq qiymət differensasiyası ilə bir həkimə (inhisarçıya) OR1 qiymətində OMı-i varlı xəstəyə, OR2 qiymətində OMj-ni isə kasıb xəstəyə təklif etməyə imkan verəcək. Əgər o, vahid bir qiymət təyin etməlidirsə (və öz mənfəətini maksimuma çatdırmaq arzusundadırsa), OM-t OR qiymətində təklif edəcək və bu, ancaq onun varlı xəstələri üçün olacaq. Bu da ondan irəli gəlir ki, onun ümumi tələb əyrisi DI»2 olacaq, ancaq xüsusi bazarlarda qiymət məhdud olmadığından neqativ MRı artmış gəlirini 02-dən qiymətdə və məhsulda üstələyir, bu da K vahidində səmərəli olur (şəkil 60).


Şakil 60. Qiymət ayn-seçkiliyi əksira bazann təchiz

olunmasına necə imkan yaradır

(2) Vahid qiymət ümumi xərcləri ödəmədiyi halda qiymət ayn- seçkiliyi bazann malla təchizatma imkan yarada bilər.

Fərz edək ki, məhsula tələb və İstehsal xərcləri şəkli 61-də göstərilib. Vahid qiymət teyin ediləndə heç bir firma özünün xərclərini tam ödəyə bilmir. Ancaq bu, firmalara {məsələn, kommunal xidmətlər) məhdudlaşdıncı qiymət təyin etmək və öz xərclərini ödəmək üçün lazım ola bilər.

Şəkil 61. Qiymat ayrı-seçkiliyi ilə təklifin mümkünlüyü

Əgər inhisarçı alıcılar arasında əla səviyyədə ayrı-seçkilik edə bilsəydi, onda LOMC inhisarçının ümumi xərcləri olduğundan məhsul istehsalı ASRC=APLS nöqtəslnədək artardı və bununla da POMR onun ümumi gəliri olardı.

FƏSİL 14

İNHİSARÇI RƏQABƏT

Real heyatda rəqabət Göründüyü kimİ, xalis rəqabət şəraitində çoxsaylı istehsalçılar eyni

məhsulu istehsal edə bilərlər və bu halda istehsal sahələrinə giriş tam sərbəstdir. Əks bazar şərtlərində isə yaxın əvəzləyicisi olmayan mai bir istehsalçı tərəfindən İstehsal edilir və bu da həmin sahəyə başqa istehsalçıların girişini əngəiləylr.

Xalis rəqabət və xalis inhisar rəqabətin hədləridir. Ancaq real həyatda hər iki vəziyyətə elə də tez-tez rast gəlinmir. Ən maraqlısı odur ki, müəyyən sahədə həm rəqabət, həm də inhisar elementləri mövcuddur. Hər bir sahə bir çox firmalardan ibarətdir, bu firmaların məhsulları rəqabət apardığı firmanın məhsullarından xırda detalları ilə fərqlənir. Hər firma öz inhisarçı hakimiyyətindən zövq alır: məhsulu başqasının məhsulu ilə eyni deyil. O biri tərəfdən, əvəzləyicilər qrupunda elə bir real fərq olmadığından başqa firmalarla rəqabət mövcuddur. Əslində biz bir-biri ilə rəqabət aparan müəyyən sayda inhisarçıtvn inhisarçt rəqabətini əldə etmiş oluruq. 6u necə baş verir?

İnhisarçı rəqabətə yaxşı şərait yaradan şərtlər Tələb baxımından inhisara oxşar vəziyyətdir. Bir neçə mal

tamamilə eynidir. Əslində bütün istehsalçılar öz məhsullarına rəqabət apardıqları firmanın məhsullarından fərqlənən çalarlar əlavə etməyə çalışırlar. Məhsul çoxluğu kimi qəbul edilən bu hal müxtəlif forma alır. Məhsulun məxsusi xüsusiyyətləri geniş reklam olunur, rəqabət dövri olaraq yayılır, endirimlər təklif olunur, bir- birindən fərqlənən müxtəlif qablaşdırmalardan istifadə edilir. Yaxud, sadəcə olaraq, ticarət markası televiziya ekranlarına çıxanlır, küçələrə yapışdırılır və bu kimi təkrarlanmalar istehlakçının həmin məhsula üstünlük verməsinə səbəb olur. Mal bolluğundan əlavə, satıcınin alıcını cəlb etməsi və onun daimiliyini təmin etməsi faktiki qiymətdən deyil, müştəriylə münasibətdən (“xoş münasibət’^) asılı ola bilər.

14-CÜ FƏSİL İNHİSARÇI RƏQABƏT 201

Hansı metodun istifadə edilməsindən asılı olmayaraq nəticə etibarilə malın müxtəlifliyi ve ya “xoş münasibət” eynidir, İstehsalçı onun nəzarətindən kənarda yerləşən bazar tələbinə diqqət yetirmir. Əgər o qiymətləri artırsabəziləri rəqib firmanın ticarət markasına üstünlük verə bilər. Ancaq onun bütün alıcıları belə etmir, onlar başqa ticarət markasını üstün hesab etməyərək onu almırlar və yalnız yüksək qiymət artımı onu bu firmanı başqası ilə əvəzləmeye məcbur edər. Oxşar olaraq əgər qiymətləri aşağı salsa, öz rəqibindən məhdud miqdarda alıcı cəlb edəcək. Qısası, istehsalçı və ya xoş münasibətli müştərilər inhisarçı sifəti ilə soldan-sağa istiqamətlənən tələb əyrisi ilə rastlaşacaqlar. Ancaq tələb əyrisi elastikliyə meyllidir. Sərəncamında tam əvəzləyicisi olmasa da, lazımi qədər yaxşı əvəzləyici mövcuddur rəqabət aparan istehsalçının müxtəlif ticarət markaları.

Təklif baxımından sənaye sahəsinə daxilolma mümkün olduğundan, burada vəziyyət xalis rəqabətiə eynidir. Hər hansı bir istehsalçının ən yüksək mənfəət əldə edə bildiyi şəraitdə fəaliyyət göstərən başqa istehsalçılar həmin mal təkrarlamağa can atırlar və bununla da rəqiblər buna bənzər mal istehsal etməyə başlayırlar.

İnhisarçı rəqabət şəraitində sənaye sahələrinin tarazlığı İki vacib mülahizə yürüdərək təhlilimizi sadələşdirək; (a) fərdi

istehsalçılar verilmiş qiymətlə istənilən istehsal amilində bütün təkliflərinə nəzarət edə bilərlən (b) xarici amillərlə şərtlənən qənaət qiymətə təsir etmir, ona görə ki, qrup halında firmaların sayı artır. Beləliklə, ikinciyə uyğun olaraq modifikasiya üçün imkan verilir. Birinci isə müəyyən dərəcədə real deyil. Sahə bir neçə deyil, çoxlu firmalardan təşkil olunur. Buna görə də bir firmanın istehsal amilinə tələbi onun qiymətinə təsir etmək baxımından məqbul hesab edilə bilər. Bütün firmaların uzun müddətdə eyni xərc əyriləri əldə edə bilmələri və yeni istehsalçılar bazara daxil olduğundan xərc əyrilərinin artmaması bu nəticələri təhlil etmək İmkanı verir.

(1) Qısa müddət Qısa müddətdə mövcud firmalar nə əsas amillərdən istifadə edərək

istehsalı artıra, nə də yeni firmalar bura daxii ola bilir. Buna görə də hə bir firma özünün məhsuluna və istehsalı üçün aşağı enən tələb əyrisinə malik marjinal xərc həddi marjinal mədaxil həddinə bərabər olan şəraitdə "kiçik inhisar"dır. Burad?


təiəb əyrisi aşağı istiqamətləndiyindən MC MP-yə bərabərdir. Bununla bele, qiymət ifrat mənfəətdən fərq i İ olaraq mədaxil həddindən yüksək olacaq.

(2) Uzun müdd&t İnhisar rəqabəti şəraitində tam uzunmüddətli tarazlıq halı ancaq

firmada və sahədə tarazlıq vəziyyəti olduqda mümkündür. Onda hər firmamın tarazlıq vəziyyəti MMH = MXH kimi olacaq, sahələr üçün də xalis rəqabət şəraitində olduğu kimi, tezə firmaların bura daxil olmasını və mövcud firmaların istehsal həcminin artırılmasını nəzərə almalıyıq. Elə bu da İnhisar rəqabətinin inhisardan əsaslı fərqidir; ikinci halda firma ələ bütöv bir sahədir.

Uzunmüddətli təklifin artması əmtəənin qiymətinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır və hər bir İstehsalçının üzləşdiyi tələb əyrisi aşağı və sola sürüşür. Belə halda bütün bazar çox sayda istehsalçılar arasında bölüşdürülür. Bu zaman tələb əyrisi daha elastik! ola bilər və qrupun bütün məhsulları daha müvəffəqiyyətlə satıla bilən məhsullara oxşamağa can atacaq. Başqa sözlə, hər bir mal markası başqa ticarət markası üçün daha yaxşı əvəzləyiciyə çevrilir.

Ekstra mənfəət aradan çıxanadək bu hal davam edəcək və hər bir firma yalnız normal mənfəət əldə edəcək (praktikada tam tarazlıq vəziyyəti demək olar ki, əldə olunmur). Firmalar arasındakı fərq qalacaq və firmaların çox hissəsi ifrat mənfəətdən az mənfəət eldə edəcək. Uzunmüddətli və qısamüddətli inhisar rəqabəti şəraitindeki firmaların tarazlıq halının müqayisəsi şəkil 62-də təsvir edilib. Qısamüddətli məhsul OM-dən ibarətdir, burada MMH MXH-a bərabərdir. Ancaq əsas vəsaitlərin artırılması göstərir ki, qeyri-normal mənfəət olur və onlar ABCD- yə bərabərdir. Uzunmüddətli dövr ərzində yaxın əvəzləyicilərin müdaxiləsi İM əyrisinin (burada, AR - Abnwmal RBvenue - İfrat Mənfəət (İM) deməkdir - red.) aşağı düşməsinə səbəb olur. İfrat mənfəət yox olur və taraziaşmış məhsul OM1 olur, bununla da MC (MXH) = MP (MMH). AC (İX) isə AP (İM) olur.

Bu uzunmüddətli tarazlıqla bağlı bəzi məsələləri qeyd etmək lazımdır;

(a) İfrat mənfəət yaranmır; xalis rəqabət şəraitində sahəyə ərbəst daxilolma var.

14-CO FƏSİL İNHİSARÇI RƏQABƏT 203

Şəkil 62

(b) Tam tarazlıq vəziyyətində xalis rəqabət şəraitində olduğu kimi, marjinal xərc həddi (MC - MXH ) marjinal mədaxil həddinə (MR -MMH) (firmanın tarazlığı) bərabərdir və AC = AP (sahələrin tarazlığı). Eyni məhsul buraxılışında yaranan hər iki vəziyyəti riyazi üsullarlın yardımı ilə təsəvvür etmək çox da çətin deyil. OMrdən az olan məhsulda AC AP-dən daha tez aşağı düşür. Bu da onu gösterir ki, MC (MXH)-ı AC-ı MMH-ın AP-yə nisbətən daha çox aşağı salmalıdır. Başqa sözlə, MXH MMH-dan az olmalıdır. OMı-dən artıq olan istənilən başqa məhsul buraxılışı zamanı AP-yə nisbətən AC daha tez artır. Buna görə də MXH MMH-dan böyük olmalıdır. AC və AP OMı məhsulunda eyni qiymətə düşdüyündən əyriliyə meyllidir və burada MXH MMH-dan nə azdır, nə də çox, deməli, MXH MMH-a bərabərdir.

(c) Qiymətin MMH-dan böyük olması AP əyrisinin aşağı düşməsi deməkdir.

(d) Tarazlıq məhsulu xalis rəqabət şəraitindəkinden aşağıdır. Bu, AP əyrisinin aşağı enməsi nəticəsində baş verir.

İnhisarçı rəqabətin iqtisadi və sosial səmərəHiyi - “rəqabət məsrəfləri" (1) Hətta uzun müddətdə də firmalar optimal həcmd&ı az işləyir.

Xalis rəqabət şəraitində yalnız ifrat mənfəət yox olur, həmçinin uzunmüddətli AC, yəni minimum məhsul optimal olduqda hər bir firma məhsul istehsal edir. Belə məhsulla istehsal amilləri arasında düz mütənasib asılılıq var və böyük qənaət nəticəsində tam üstünlük əldə edirlər. İnhisarçı rəqabət şəraitində firmalar öz


optimal ölçülərindən az işləyir və istehsal amillərindən faydalandıqda bəzi ziyanlara yol verirlər. Əgər belə ümumi buraxılış az sayda firmalar tərəfindən istehsal edilərsə, onda hər bir firma optimal məhsuldarlıqla işləyə bilər və istehsal amilləri başqa istehsal sahəsində işlənmək üçün azad ola bilər.

Ancaq yuxarıda söylənən arqumentdən inhisar rəqabətinin mütləq “pis” olması nəticəsinə gələ bilmərik. Hər bir İstehlakçı başqasının aldığı məhsula oxşar məhsul istehlak etməyə də bilər. Müxtəlif özünəməxsusluq bir az fərqli zövq yaradır. Deməli, məhdud vəsaitlərdən istifadə zamanı yaranan zərərlər seçim müxtəlifliyinə görə ödənilən qiymətin bir hissəsi hesab oluna bilər.

(2) Rəqabət aparan reklamlardan yaranan xərclər Xalis rəqabət tam informasiya azadlığına və əmtəə müxtəlifliyinə

arxalanır. Buna görə də reklam sərfəsiz hesab olunur. Əgər hər hansı firma bu məqsədlə xərclərə yol verərsə, bu onun özündən çox rəqibinə xeyir gətirir. Amma praktikada informasiya qıtlığı zamanı yeni məhsulu reklam edən çox sayda firmalar bu məhsulun bütün yaxşı cəhətlərini ictimaiyyətə çatdırmaq üçün pul xərcləməlidirlər. Belə xərclər məhsulun maya eləyəri kimi tamamilə özünü doğruldur. Onlar hətta sərfəli ola bilər və tələbi genişləndirərək geniş həcmli istehsaldan mənfəət əldə etməyə imkan verirlər.

Ancaq inhnvativ reklam müasir reklamların çox az hissəsini təşkil ədir. Onlann əsas məqsədi inandırmaqdır. Öz məhsulunun fərqli olduğunu təlqin edən firmalar reklama böyük xərc çəkirlər və istehlakçının onlann məhsulunun başqa ticarət markalanna nisbətən yaxşı olduğuna inanmasına çalışırlar. İqtisadi baxımdan onlann başqalannın mallanndan fərqlənən mallanna olan tələbin eiastikli- yinin aşağı düşməsinə və tələb əyrisinin sağa sürüşməsinə çalışırlar. Rəəl halda isə ticarət markalan arasında çox cüzi fərq ola bilər, əmək və başqa nadir vəsaitlər faydasız sərf edilərək ictimaiyyəti bunun belə dmadığına inandımnağa təşəbbüs göstərilə bilər.

Praktikada reklamın informasiyalılığı və inandırıcılığı arasındakı sərhədi təyin etmək o qədər də asan deyil. Əgər siz insanların müstəqil seçim prinsiplərinə sadiqsinizsə, onda bilməlisiniz ki, istehlakçıda inam yaratmaq mümkündür. İstehlakçı üçün '^atışmayan mal haqqında informasiyadır və onlar reklam ^zyiqlərinə məruz qalan qurbanlardır. İndi ancaq istehlakçını əlumatlandıran özəl qurum - İstehlakçılar Assosiasiyası ıliyyət göstərir.

IV HİSSƏ

KİMDƏN ÖTRÜ? İSTEHSAL AMİLLƏRİ NECƏ

QİYMƏTLƏNDİRİLİR - BÖLGÜ NƏZƏRİYYƏSİ

FƏSİL 15

BÖLGÜNÜN MARJİNAL MƏHSULDARLIQ

NƏZƏRİYYƏSİ

I. GİRİŞ İndi isə müxtəlif istehsal amillərinin necə qiymətləndirilməsindən

söhbət açacağıq. Bu, çox vaxt bölgü nəzəriyyəsi kimi müzakirə oiunur. Sərbəst qiymətlər şəraitində ümumi məhsulun istehlakçılar arasında yayılması hər fərdin İstehsal etdiyi müxtəlif xidmət amillərinin satışından asılı olacaq.

Yanaşmamız aşağıdakı şəkildədir. Xidmətin qiyməti əmtəənin qiyməti kimi tələb və təklif ilə müəyyənləşdirilir. Əvvəlcə gəlin xidmət amilinin tələb və təklifinə bütövlükdə nəzər salaq. Bu məsələ barəsində fəslin qalan hissəsində də bəhs edəcəyik.

Öncə iki məsələni nəzərdən keçirək: (1) Bəzi istehsal vasitələri bir dəfə istifadə edildiyi halda (məsələn,

xammal), başqaları istifadə müddətindən də artıq müddətə istifadə edilir. Baxmayaraq ki, həm istehsal vasitələri, həm də göstərilən xidmət haqqının bir-biri ilə birbaşa əlaqəsi var. Deməİi, bİzə istehsal amilinin Özünü deyil, onun tərəfindən göstərilən xidmətin dəyərini təhlil etmək lazımdır. Bu şərt məhsul amiiinin qiyməti adlandırılmaqla ixtisar edilməlidir;

(2) Burada bizim yalnız verilmiş sənaye, məşğuliyyət və ya ərazi üzrə istehsal amilinin qiyməti ilə əlaqəmiz var. Başqa sözlə, biz istehsal amiiinin qiymətinin ayrıca götürülmüş bazarda necə formalaşmasını təhlil edirik. Buna görə adi tələb və təklif əyrisi vasitəsilə təhlillər aparmaq mümkündür. 26-cı fəsildə olduğu kimi, iqtisadiyyatı bütövlükdə təhlil etmək lazım gəldikdə ümumi təhlil naminə qismən sabit təhlildən imtina etməliyik və yalnız bundan sonra uzun müddət üçün İşçi, kapital, kapital qoyuluşu, əməkhaqqı və faiz normasından danışa bilərik.

206 KİMDƏN ÖTRÜ? IV HİSSƏ

II. MARJİNAL MƏHSULDARLIQ NƏZƏRİYYƏSİ:

XALİS RƏQABƏT Marjinal məhsuldarlıq nəzəriyyəsi ən əwəl istehsal vasitələrinə olan

tələbin necə müəyyən olunmasını əks etdirir. Bu onu göstərir ki, xalis rəqabətin şərtlərində sahibkann ödənişi bölüşdürülən məhsulun ümumi dəyərinə bərabər olan istehsal amilinə yönələcəkdir. Marjinal məhsuldarlıq nəzəriyyəsinin ən zəif cəhəti ondan ibarətdir ki, xalis rəqabət real həyatda nadir hallarda üstünlük təşkil edir və bu, təchizatçının tanınma masına gətirib çıxarır. Buna baxmayaraq, marjinal nəzəriyyə istehsal vasitələrinə olan tələbin necə müəyyən edilməsinə aydınlıq gətirir və buna görə də real həyatda fərdi amillərə olan ödənişlərin daha ətraflı müzakirəsinədək marjinal nəzəriyyənin müəyyən qədər yoxlanılması vacibdir. Marjinal nəzəriyyə istehsalın bütün amillərinə tətbiq olunan əsas nəzəriyyədir. Lakin bu mənzərə işçi qüvvəsi və əməkhaqqı şəraitində normal qiymətləndirilir və sonrakı şərhlərimizdə də bunu qəbul edəcəyik.

Fərdi firmanın tələbi İstehsal vasitələrindən faydalanan bütün firmalann fərdi tələbləri

əsasında istehsal vasitələrinə olan tələb müəyyənləşdirilmişdir. Buna görə birinci dərəcəli vəzifəmiz firmanın İşçi qüvvəsinə olan tələbinin səbəbini və həcmini göstərməkdən ibarətdir.

İstehsal vasitələrinə tələb sahibkarlardan gəlir. Bu, istehsal tələbidir, istehsal vasitələri şəxsi məqsədə görə istənilmir. Bununla belə, o, spesifik malların istehsalına yardımçı olduğu üçün sadədir. Buna görə sahibkar həmin faktorun spesifik vahidinin fəaliyyətindən əldə edilən pul daxilolmalarına əlavə olaraq inkişaf edən amil üçün könüllü ödəniş həyata keçirməyə hazırdır. Bu ideyanı daha ətraflı analiz etməklə istehsal vasitələri üçün tələbin necə yaradılmasına dəqiqlik gətirilə bilər.

Gəlin aşağıdakı fərziyyələri quraq: (1) Məhsul xalis rəqabət şəraitində satılır. (2) Burada işçi qüvvəsi ilə birlikdə istehsal vasitələrinin alınması da

xalis rəqabət şəraitinde baş verir. Ayrılıqda hər bir firmanın ölçüsü bazarın ölçüsünə nisbətən o qədər balacadır ki, o Öz tələbini dəyişdirmək yolu ilə tarif dərəcəsini dəyişdirə bilmir.

(3) İşçi qüvvəsinin xüsusi növünü təklif edən bütün işçilər eyni tiplidirlər.

1S-Cİ FƏSİL MARJİNAL MƏHSULDARLIQ NƏZƏRİYYƏSİ 207

(4} Məhsulun istehsalının həcmi dəyişərkən yalnız işə götürülən işçi qüvvəsinin sayı dəyişir, başqa amillər təchizatda olduğu kimi qalır. Gəlirlərin azalması qanunu (10-cu fəsil) göstərir ki, azalan gəlirlər

dəyişən amilin (işçi qüvvəsinin) əlavə kəmiyyəti kimi müəyyən olunmuş amilə (torpaq sahəsinə), ən sonda dəyişən amilin marjinal gəiirinə (fiziki məhsula) əlavə edilir. Təhlil, əvvəlki və 5-cİ cədvəlin 1 və 2-ci sütunlarının (10-cu fəsil, 2-ci cədvəl) fiziki gəlirlərinin şərtləri ilə aparılmışdır.

Sahibkar pulun məbləği ilə maraqlandığı kimi, marjinal fiziki məhsul ilə ciddi maraqlanmadıqda o bunu həmin məhsulun satışından əldə edəcəkdir. Sahibkar istehsal vasitələrinə ödənişi həmin vasitələrin sahibkann ilkin pul mədaxilinə imkan yaratdığına görə həyata keçirir. Buna görə də o maraqlanır: “Əgər işə əlavə işçi götürsəm, ümumi illik gəlir nə qədər artacaq?" Əlavə istehsal vasitəsinin ümumi illik gəlirə belə təsiri Məhsuldarlığın Marjinal Hasilat Həddi (MMHH) adlanır.

MMHH yalnız marjinal fiziki məhsuldan deyil, həmçinin həmin məhsulun satış qiymətindən də asılıdır. Xalis rəqabət şəraitində məhsui istehsalçısı verilmiş qiymətlərlə müəyyən həcmdə satış həyata keçirə bilər. Buna görə MMHH marjinal fiziki məhsul x məhsulun qiymətinə bərabərdir. Beləliklə, 5-ci cədvəldə fərz edilən həmin kartofun hər kiloqramını 10 £ satmaqla biz 3-cü sütundakı MMHH-ı əldə edə bilərik. Məsələn, 2 nəfər işə götürülərkən ümumi fiziki məhsul 8 kiloqram olan və hər kiloqram 10 £-ə satılarsa, onda ümumi illik gəlir 80 £ olar.

CƏDVƏL s

Əmək məhsuldarlığının marjinal hasilat və

fiziki məhsuldarlıq həddinin qrafiklər!

İşçilərin sayı fiziki məhsuiun həddi (kartof/kiioq ramla) marjinai hasilat həddi (funt sterlinqlə)

1 1 10 7 7 70 3 19 190 4 13 130 5 7 Vı 75 6 6'/2 65 7 6 60 8 5 50 9 4 40 10 2 20 11 0 -


Əgər 3 nəfər işə götürülərsə, ümumi fiziki məhsul 27 kiloqram olar və deməli, ümumi illik gəlir 270 £ olacaq. Burada üçüncü şəxsin MMHH-I 190 £~dir. 5-ci cədvəldə hər bir əlavə işçi üçün MMHH göstərilir və rəqəmlər şəkil 63-də verilmişdir. MMHH əyrisi göstərir ki, hər bir ekstra işçinin işçi qüvvəsinə əlavə edilməsi ümumi illik gəlirin artımına səbəb olur. Fermerin bir neçə nəfər arasından necə işçi seçməsi aşağıdakı misaldan aydın ola bilər. Ümumi illik gəlirə edilən artım işə götürülən əlavə işçi qüvvəsinin qiymətindən çox olana qədər fermer ekstra işçi qüvvəsindən istifadə edəcəkdir. Bizim misalımızda işçi qüvvəsi yalnız dəyişən amil olduğundan fermerliyindən MMH və MXH istifadə edir.

Şəkildə MMH marjinal illik gəlir - məhsuldarlıq əyrisi ilə göstərilmişdir. Bəs MXH - hər bir əlavə işçinin işə götürülmə dəyəri nə qədərdir? Xatırladaq ki, istehsal vasitələrinin satın alınmasında xalis rəqabət kimi şərtimiz vardır. Bu o deməkdir ki, fermerin işçi qüvvəsinə olan tələbi bazara nisbətən kiçik olduğundan o, birbaşa otaraq işçi qüvvəsinin qiymətinə təsir edə bilmir. O, bazann tarif dərəcəsini olduğu kimi qəbul etməlidir. Buna uyğun olaraq onun işçi qüvvəsi itə təchizatı tamamilə eiastiki olacaqdır. Marjinal Xərc Həddi və AC - hər ikisi eyni anlayışlardır və şəkil 63-də horizontal düz xətt kimi göstərilmişdir.

Şəkil 63. İşçilərin sayının artması ilə bağlı olaraq məhsul hasilatı

həddində dəyişikliklər

Buna görə sahibkar MMHH-ı və tarif dərəcəsini bərabər hesab edir. Beləliklə, şəkil 63-dən göründüyü kimi, bir həftə ərzində tarif dərəcəsi 65 £ olubsa, fermer 6 fəhləni işə götürə biləcək. Az

15-Cİ FƏSİL MARJİNAL MƏHSULDARLIQ NƏZƏRİYYƏSİ 209

ŞƏXS, tutaq ki, 5 nefər, işə götürülərsə, fermer başqa daha çox işçiləri işə götürməklə xərclərdən daha çox gəlirlərə artırmış olacaq, belə ki, MMHH (75 £) MMXH-dan (65 £) artıq olacaq. Başqa tərəfdən, 7 nəfər işə götürülsəydi, onda fermer yeddinci işçiyə başqalarına nisbətən 5 £çox pul ödəməli olacaq.

Araşdtnlmış bəzi çətinliklər Sahibkarın həmişə istehsal vasitələriylə bağlı məhsuldarlığın

mədaxil həddini hesablaya bilib-bilməməsİni araşdıraq. Aşağıdakı iki hal xüsusilə çətindir.

Birincisi, müəyyən istehsal vasitələrinə, məsələn, məmurlar, müəllimlər, polis işçiləri və s. bu kİmi işçilərin işlərinin nəticələri birbaşa fiziki məhsul olmur. Belə olan halda başqa sual yaranır: maıjinal fiziki məhsul və bundan dolayı mehsuldariığın marjinal mədaxil həddi necə ölçülə bilər? Cavab çox sadədir: ölçülə bilməz. Ancaq bu, praktikada sahibkarın İstehsal vasitələrindən istifadə etmədikdə onların dəyişmədiyi demək deyil.

İkincisi, texniki səbəblərdən müəyyən uyğunlaşmaları olan istehsal vasitələrinin təsirini necə ayınnq? Bunu araşdırsaq, gətirdiyimiz misalda çətinlik yaranmır. Çünki əmək yeganə dəyişən amil olduğundan, əlavə işçinin fiziki məhsulun onun ümumi məhsula sadə yolla etdiyi fərqi görməklə ölçülür. Hətta dəyişən istehsal vasitələri çox olanda və biri dəyişib, başqası dəyişmiyəndə bir istehsal vasitəsinin marjinal məhsulu qiymətləndirilə bilər. Ancaq bir məsələ var: məsələn, sürücü və yük avtomobili, şaxtaçı və külüng, dülgər və rəndə və s. amillər əsas kapitalda eyni məxrəcə gətirilərkən əlavə ümumi məhsuldan nə qederinin ekstra işçiyə və istifadə olunan avadanlıq və alətlərə aid olmasını xarakterizə etməkdə çətinlik yaranır.

Praktikada bu problem əməkdən istifadə etməklə aradan qaldırılır. Belə ki, adətən istifadə olunmuş kapitalı dəyişməklə, məsələn, sürücüyə daha böyük yükdaşıyan avtomobil, şaxtaçıya külüng əvəzinə pnevmatik yerqazan verməklə bu mümkün olur. Ancaq işçi qüvvəsi artımı kapital ləvazimatın avtomatik artımına ehtiyac duyulduğu şəraitdə marjinal məhsuldarlıq nəzəriyyəsi real əngəllə qarşılaşır. Hər bir İstehsal vasitəsində növbə ilə başqa vasitələrin bütün xərclərinin ümumi miqdarını tapmaq üçün MMH- dan MHH-i çıxmaq lazımdır.

210 KİMDƏN ÖTRÜ? IV Hissə

III. XİDMƏT AMİLİ QİYMƏTİNİN

TƏYİN OLUNMASI Başqa qiymətlər kimi, xidmət amili qiyməti də tələb və təklif

əsasında müəyyənləşdirilir.

Tətəb Marjinal gəlir məhsuldarlığı anlayışı əsasən istənilən

firmanın tələbini müəyyənləşdirməkdə dəqiqiik yaradır. fərdi

(1) İstehsal vasitələrinin fiziki məhsuldarlığı Məhsuldarlıq aşağıdakılar vasitəsilə artırıla bilər: (a) əməklə

kombinə edilmiş əlavə kapitala - baxmayaraq ki, qısa müddətdə bəzi işçi qüvvəsi yerdəyişməyə məruz qala bilər; (b) texniki tərəq' qi və strukturun təkmilləşdirilməsi, məsələn, artırılmış əmək bölgü- sü və yenə də ola bilsin ki, bəzən başlanğır^a işsizlik ola bilər; (b) normal qidalanmayan və ya narazı işçilərin məhsuldarlığını artıran daha yüksək əməkhaqqı {yüksək əməkhaqqı iqtisadiyyatı).

(2) İstehsal vasitəsi yaradan məhsulun qiyməti Tələbin artması ilə nəticələnən məhsulun qiymətinin artması

əməyin məQİnal gəlir məhsuldarlığını artıracaq (səhifə 232-yə bax).

(3) Firma tərəfindən istifadə olunan digər dəyişən xidmət amilinin qiymətləri

Biz yuxarıdakı misalda fərz etdik ki, yalnız bir dəyişən istehsal vasitəsi olur. Ancaq bir çox firmalar hətta qısa müddətdə qoyulmuş sərmayədən maksimum gətir əldə etmək məqsədilə ixtisaslı işçilər, təcrübəsiz işçilər, yanacaq, xammal və s. kimi dəyişən istehsal vasitələrindən istifadə edir. Sahibkar özünün dəyişən İstehsal vasitələrini aşağıdakı şəkildə uzlaşdırmalıdır: MRP^ _ MRPH MRP,

B

PriceÄ PriceB PriceZ (10-cu fəslin son səhifəsinə bax). Buradan məlum olur ki, digər

xidmətlər, məsələn, B artarsa, A üçün (A xidməti B itə əvəz oluna bilərsə) tələb artımı sağa tərəf hərəkət edəcək. Eynilə B-nin qiyməti azalarsa, A üçün tələb əyrisi sola tərəf meyllənəcək.

Ancaq iki mürəkkəblikdən - təiəb əyrisinin formasından və tələb amilində inhisarçı rəqabətdən söhbət açmamışıq. Hər iki mövzuya növbəti fəsildə həmkarlar ittifaqının fəaliyyətirıi nəzərdən keçirəndə toxunacağıq.

1FƏSİL MARJİNAL MƏHSULDARLIQ NƏZƏRİYYƏSİ 211

Xidmət amili üçün sahənin tələb əyrisi ayn-ayn firmalann tələblərinin cəmidir. Əgər biz qəbul etsəydik ki, firmalar tərəfindən tələb olunan istehsal vasitələrinin sayı kimi məhsulun da qiyməti dəyişməz qalır, bu, hər bir verilmiş qiymətdə sadə və horizontal artım olardı. Lakin bunu aşağıdakı kimİ qəbul etmək daha real olardı; firmalar xidmət amilindən daha çox gəlir əldə etdikcə məhsulun təklifi artacaq və həmin məhsulun qiyməti aşağı düşəcək. Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, istehsal vasitələri üzrə sahənin tələb əyrisi ^rmaların mar^inal mədaxil hədd əyrilərinin birbaşa artımından alınmış əyridən daha kəskin şəkildə aşağı düşəcək.

T&k/if İstehsal vasitələrinin təklifi anlayışı altında biz təklif olunan elə bir

kəmiyyəti nəzərdə tuturuq ki, bu vaxt qazanc dəyişkən olur. Adətən biz təklifin genişlənməsi üçün başqa sənaye sahələrindən və peşələrdən cəlb edilənlərə yüksək əməkhaqqı təklif edə bilərdik. Beləliklə, təklif əyrisi soldan-sağa yuxarı qalxır (şəkil 64).

Bununla belə, təklif əyrisinin həqiqi təsviri təklifin elastikliyini əks etdirir və bu, aşağıdakılardan asılı olaraq dəyişir: (a) istehsal vasitəsinin xüsusiyyətindən və (b) cəlbolunma müddətindən. Hər sinfə məxsus olan istehsal vasitələn ayrı-ayrı bölüşdürülərək növbəti fəsildə müzakirə ediləcək.

Tələb, təklif və istehsal vasitəsinin qiyməti İstehsal vasitələrinin qiymətləndirilməsi şəraitində əməkhaqqı

tələblə təklifin bir-birinə təsiri nəticəsində təyin edilir. Beləliklə, şəkil 64-də tələb əyrisi D, təklif S, əməkhaqqı dərəcəsi OW formasında təsvir edilmişdir.

Ərmye toleb olunan tatəb va taklif

Şəkil 64. istehsal vasitslərinin qiymətlərinin müəyyanlsşdirilməsi

212 KİMDƏN ÖTRÜ? tV HİSSƏ

Məhsulun qiymətindəki istənilən dəyişiklik istəhsal vasitələrinin marjinal məhsuldarlığına təsir edəcək. Bu, tələb əyrisinin vəziyyətinin dəyişməsində özünü göstərəcək. Məsələn, tutaq ki, məhsulun qiyməti qalxır, yəni əməyin tələb əyrisi sağa doğru - D- dən Di-ə sürüşəcək. Nəticədə əməkhaqqı dərəcəsi — OW yüksək olacaq və cəlb olunmuş adamların sayı OM-dən OMrƏ çatacaq.

FƏSİL 16

ƏMƏK VƏ ƏMƏKHAQQI

L NƏ ÜÇÜN ƏMƏK İSTEHSALIN AYRICA BİR AMİLİ KİMİ ŞƏRH OLUNUR?

Əmək - istehsalda insanın yaratdığı əqli və fiziki fəaliyyətin cərnidir. Bu, insana xas oian vacib elementdir.

İnsən əməyini maşınla müqayisə edək. Maşın və avadanlıqlar lazımınca asan və tez istehsal etmək qabiliyyətinə malikdir və məhsulu avtomatik və dəqiq emal edə bilir. Eyni zamanda, maşın və avadanlıqları çətinlik çəkmədən bir yerdən başqa yerə aparmaq olar. Maşınlar tamamilə passiv olub İşİ davam etdirmək üçün başqa maşınlarla birləşmək imkanına malik deyildir. Nəhayət onlara tələb olmayanda, korlanmadan onları anbarlarda saxlamaq olar.

Ancaq bu deyilənlərin heç biri əməyə uyğun gəlmir. Maşınlardan fərqli olaraq, insanlar duyğuya və emosiyalara malikdir. Bu fərqlərdən əsası odur ki, işçi qüvvəsi əməkdən gələn gəlirdən asılı deyil. Valideyinlər neçə uşaqları olması qəranna gələndə başqa amillər daha vacib hesab edilir. İkincisi, əmək sərfi avtomatik qiymətləndirməyə gətirib çıxarmır. Həyatdan rəz< işçi həyatdan narazı işçidən fərqli olaraq daha yüksək istehsal etmə qabiliyyətinə malikdir; firmaya sadiqlik, yüksək ödəniş əməkhaqqı ilə çalışan işçidə iş vaxtından əlavə işləmək həvəsi yaratmaq üçün həlledici amil ola bilər. Başqa tərəfdən, ödəniş metodu əmək sərfinə təsir edə bilər, əməkhaqqı artırıldıqca əmək məhsuldarlığı aşağı düşə bilər. Üçüncüsü, ya vəzifəsindən, ya da coğrafi mövqeyindən əmələ gəlmiş əngəllər yüksək ödənişli işə dərhal başlamağa imkan vermir. Yerdəyişmənin mümkünsüzlüyü insanlar arasındakı sıx əlaqənin nəticəsidir. Dördüncüsü, işçilər birləşərək öz aralarında həmkarlar ittifaqları yaratmaqla və ya etiraz aksiyaları (tətillərlə) ilə daha əlverişli iş şəraiti əldə etməyə cəhd edə bilərlər. Nəhayət, işləməyən işçi öz təcrübə və bacanğını itirə bilər. İşsizlik problemi 26 və 27-ci fəsillərdə araşdırılır. Bu fəsildə biz əməyə məxsus başqa keyfiyyətləri araşdıracağıq.

214 KİMDƏN ÖTRÜ? ıv Hissə

II. ƏMƏYİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏ METODLARI Sahibkar üçün işləmək adətən "riski" aradan qaldınr

Bəziləri özlərinə işləyirlər - şüşətəmizləyənlər, suçəkənlər, vəkillər, həkimlər və s. Beləliklə, onlar əsl “iş adamlarıdır”. Onlara tələb böyük olsa da, onlann işsiz qalması ehtimalı də yüksəkdir. Əksər İşçilər riskdən qaçaraq özlərini əməqhaqqı ilə bağlayırlar. Əməklərinin məhsulunun satılıb-satılma masından asılı olmayaraq onlar əməkhaqqı alırlar. Hərdən "risk"lərin elementləri əməkhaqqının razılaşdınlmasında qeyd olunur: ödəniş komissiyası, mükafat sxemi, işçinin iş stajından və başqa xidmətlərindən asılı olaraq əldə olunan gəlirdə rolu. Eləcə də unutmamalıyıq kl, İşçi xüsusi iş sahəsində çalışırsa, onun həyəti yüksək dərəcədə həmin İşlə məhdudlaşır. Məsələn, sürücü- mexanik başqa sahədə aşağı ödənişlə də olsa, özünə iş tapa bilər. Əgər işçi həm coğrafi, həm də vəzifəsi ilə tam mobil deyilsə, 0, istənilən dinamik iqtisadiyyata məxsus iqtisadi riskdən qaça bilməz.

Əməkhaqqı və maaş (məvacib) Sahibkarla işçi arasındakı müqavilənin müddəti müxtəlif ola bilər.

Aparıcı tədqiqatçılar və menecerlər bir neçə ildən artıq müddətli müqavilələr əldə edə bilərlər. İnzibati işçi qrupu adətən aylıq maaş alır. Məmurlar, makinaçılar, yük avtomobili sürücüləri və bir çox əl işlərində çalışan işçilər həftəlik əməkhaqqı və ya tələb olunan işin qurtarmasına bir həftə qalmış bildiriş vərəqəsi alırlar. Başqa sənət sahələrində işləyənlərə ödəniş günəmuzd (məsələn, liman fəhlələri, bənnalar, rəssamlar) və ya saathesabı (məsələn, İşəmuzd kənd təsərrüfatı İşçiləri) ilə ödənilə bilər. Ancaq həftəlik minimum saat sayının artınimasına təminat verən razılaşmalar getdikcə genişlənir.

Əməkhaqqı dərəcəsi və gəliriər Növbəti mövzularda əsas etibarilə əməkhaqqı dərəcəsinə -

görülmüş işə görə sahibkarın öz öhdəsinə götürdüyü, İşçiyə veriləsi pul məbləğinə toxunulur. Bu, həm məvacibə, həm də əməkhaqqıya aiddir və əməkhaqqının vaxt hesabı ilə verilməsi tarifi ilə İşəmuzd tarif arasında fərq yaratmır.

Qazanc fəhlənin faktiki olaraq əlinə aldığı puldur vd burada sadəcə, tutulmaları (sığortaya, gəlir vergisinə görə tutulmalar.

16-CI FƏSİL ƏMƏK VƏ ƏMƏKHAQQI 215

qocalığa görə təqaüd) nəzərə almaq lazımdır. Praktiki olaraq əməkhaqqı çox zaman vaxta görə razılaşdınlmış tarifi aşır, ona görə ki, əsas ödənişin üzərinə iş vaxtından əlavə vaxtda görülən İşə görə ödəniş, işəmuzd və mükafatlandırma da əlavə olunur.

Günəmuzd və işəmuzd ödəniş dərəcələri Əməkhaqqı vaxta və ya işə görə və yaxud hər ikisinin

kombinasiyası əsasında hesablana bilər.

(1) Günəmuzd dərəcə Günəmuzd əməkhaqqı dərəcəsi işəmuzd əməkhaqqı

dərəcəsindən daha əlverişlidir. Bu, aşağıdakı səbəblərlə bağlıdır: (a) İşin yüksək keyfiyyəti əsas amil hesab olunur (məsələn,

avtomatik proqramlaşdırma); (b) İş heç cür sürətləndirilə bilməz, məsələn, avtobus sürərkən,

inək sağarkən; (c) İşin standart növü yoxdur, məsələn, avtomobil təmiri; (d) Həssas avadanlığa qulluq, məsələn, xəstəxana və tibbi

avadanlıqlar; (e) Ölçüyə gəlməyən məhsul, məsələn, tədris, polis xidməti;

(f) İnsan sağlamlığını poza bilən uzunmüddətli iş, məsələn,

camaşırxana;

(g) Əməkhaqqının görülən İşin kəmiyyətindən asılı olmaması, məsələn, dəftərxana və ticarət işçiləri;

(h) Müvəqqəti fasilə müddəti mümkündür, məsələn, bərpa İşləri ilə məşğul olanlarda.

Başqa tərəfdən, günəmuzd əməkhaqqı dərəcəsinin aşağıdakı

əlverişsiz tərəfləri var: (a) Yaxşı işçilər üçün stimulun olmaması; (b) İşçilər üzərində lazımi nəzarətin vacibliyi; (c) İşçilər işin gec yerinə yetirilməsi taktikasına əl ata və bununla da müqaviləni poza bilərlər.

(2) İşəmuzd əməkhaqqt dərəcəsi Məhsul ölçülən olanda və müəyyən dərəcədə sərf olunan əməklə

mütənasibdirsə, burada işəmuzd ödəniş mümkündür. Hər bir işçinin əməyinin ayrılıqda ölçülməsi vacib deyil. Onun daxil olduğu fəhlə qrupunun əməyinin ölçülməsi kifayətdir.


Işəmuzd ödənişin üstünlükləri: (a) Zəhmət stimullaşdırılır; (b) İxtisaslı işçilər nisbətən çox əməkhaqqı alırlar; (c) Daimi yorucu nəzarət lazım olmur; (d) Danxdıncı və standart işə maraq əlavə olunur; (e) jşçi işini özünəməxsus sürətiə davam etdirə bilir; (f) İşçilər kiçik qruplarla işləyərkən qrupda ruh yüsəkliyi yaranır; (g) Məhsulun keyfiyyətini artıran təkliflərə görə işçiləri

mükafatlandırırlar; (h) Sahibkarların xərclərinin hesabatı sadələşir; (i) Məhsulun sayı artır, uzunmüddətli xidmətə malik texnikadan

intensiv istifadə olunur. Yuxanda sadalananlardan bəlli olur ki, işəmuzd ödəniş həm

sahibkar üçün, həm də işçi üçün daha çox əlverişlidir. Bundan əlavə, aşağı qiymətlər tərəflərin gəlirlərinin artmasına gətirib çıxarır. Buna baxmayaraq, aşağıdakı səbəblərə görə həmkarlar ittifaqları işəmuzd ödənişlərə üstünlük vermirlər.

(a) jşçitər həddindən artıq qüvvə sərf edə bilərlər; (b) İşəmuzd əməkhaqqı yerli vəziyyətdən və ya başqa səbəblərdən

(məseiən, hər işçiyə düşən kapital, iş yerini dəyişdiyi yerlərdən asılı olaraq milli əməkhaqqı dərəcəsinin təyin edilməsi üçün aparılan danışıqlar və s.) mürəkkəbdir;

(c) Müxtəlif yerlərdə işəmuzd əməkhaqqı dərəcəsinin dəyişməsi ittifaqların həmrəyliyini pozur;

(d) İttifaqlar işçi qüvvəsi təklifləri üzərində nəzarəti itirə bilərlər ki, bu da tətillərin həyata keçirilməsini və ya işsizlik dövründə işin paylaşdırılmasını çətinləşdirir;

(e) İşəmuzd əməkhaqqı dərəcəsi anlaşılmazlıq mövzusudur, belə ki, sahibkar ən yaxşı avadanlıq tətbiq etməklə əldə edilən artımın çəkilən zəhmətdən asılı olmadığını iddia edərək əməkhaqqını azaltdığına görə mühakimə oluna bilər;

(f) Bəzi sahibkarlar hesab edirlər ki, işəmuzd əməkhaqqı dərəcəsinin işdə adi tapşırıqdan kənaraçıxmalar zamanı müqavimət göstərən işçilər üçün sərf etməyən tərəfləri var. Halbuki müəssisə bu kənaraçıxmalara və işin adi gedişinin dəyişməsinə möhtacdır. Bütün bunları nəzərə alaraq sahibkar belə hesab edir ki, işəmuzd əməkhaqqı dərəcəsi oniann işçi üzərində nəzarətini itirməsinə gətirib çıxarır və


çoxları yüksək günəmuzd tarif tətbiq etməklə bundan yaxa qurtarmağa üstünlük verirlər.

(3) Kombinə edilmiş əməkhaqqı ilə işəmuzd tarifin (əməkhaqqı dərəcəsi) uzlaşması

Əməkhaqqının məbləği ilə bağlı məsələ həll olunanda həm sahibkar, həm də İşçi müəyyən təminat arzusunda olur. İşçilər üçün minimum yaşayış standartı mövcuddur və onlar işin həcminin nəzarətdən çıxa biləcək dərəcədə dəyişməsinə qarşı özlərini müdafiə etmək niyyətindədirlər (məsələn, hava şəraitindən asılı olaraq). Başqa tərəfdən, sahibkar işçini bahalı avadanlıqla təmin edərək həmin avadanlığın tam istismarına təminat almalıdır. Son nəticədə işəmuzd tarif adətən müqavilə şəklində sənədləşdirilir və minimum əməkhaqqı təyin edilməklə minimum saathesabı razılaşdırılır.

III. ƏMƏYİN ÜMUMİ TƏKLİFİ Əməyin ümumi təklifi dedikdə, təklif olunan iş saatlan nəzərdə

tutulur. Burada iki ayrı problem araşdırılacaq: işçi qüvvəsi ilə ümumi təchizat və işçinin xüsusi sənaye sahələrində vəzifə və coğrafi yerləşməsi. Birincini nəzərdən keçirək.

İşçi qüvvəsi ilə ümumi təchizat aşağıdakılardan ibarətdir:

(1) Əhalinin sayı Əhalinin sayı işçi qüvvəsinin təklifinə bəlli bir limit qoyur. Ancaq

doğuş səviyyəsi və emiqrasiya kimi iqtisadi faktorlar buna təsir edir və bu iqtisadi amillər inkişaf etmiş iqtisadiyyatda şübhə doğurur.

(2) Əhalinin işçi qüvvəsi hesab edilən hissəsi İşləyənlər - əhalinin real işçi qüvvəsi hesab edilən hissəsi başlıca

olaraq yaş qrupları, sosial səviyyələri, təklif olunan əməkhaqqı, az dərəcədə qeyri-istehsaldan gələn gəlirlə yaşayan insan qrupu ilə təyin olunur. Böyük Britaniyada əhalinin 16-65 arası yaş qrupuna daxil olan hissəsi real işçi qüvvəsi hesab edilir. 16 yaşınadək məktəbə getmək məcburidir, 65 yaşı tamam olanları isə (qadınlarda 60 yaş) dövlət təqaüdlə təmin edir. Ödənişli işə daxil olan qadınların sayı, əsasən ərli qadınlar müəyyən qədər təklif olunan əməkhaqqının məbləğindən və eləcə də adət-


ənənələrdən, onların imkanlarından asılıdır. Beləliklə, ölkədən və hətta bir ölkənin müxtəlif zonalanndan asılı olaraq adət və imkanlar zaman keçdikcə dəyişə bilər. Nəticədə maddi təminat və gəlir bərabərliyi, vergi ödənişləri əldə edilir, işləmək istəyən insanların sayı sərbəst pul vəsaiti hesabına azalır.

(3) Hər bir işçi tərəfırıdən təklif olunan işin miqdarı Yüksək əməkhaqqı adətən işçidə iş vaxtından artıq işləmək həvəsi

yaradır, artan əməkhaqqı İşi istirahətlə əvəz etməyə həvəsləndirir. Ancaq bu. həmişə belə olmur. Əvəzetmə səmərəsinə əlavə olaraq burada həmçinin gəlir səmərəsi də vardır və axırıncı birincini üstələyə bilər (6-cı fəslə bax). Yüksək əməkhaqqı işçiyə ailəsini yüksək standartlar daxilində saxlamaq, istirahət vaxtını səmərəli keçirmək imkanı verir. Beləliklə, işçi qüvvəsi ilə təminat əyrisi şəkil 65 a-da göstərilib, bu əyri şəkil 65 b-dəki formanı da ala bilər.

a)ƏV9Zİ9tnə effekti

üstünlük teşkil edir

b)Gelir effekti üstünlük

teşkil edir

/

Şekii 65. Işlenmiş saatlarla aməkhaqqı darecesi arasında əlaqə

IV. AYRI-AYRI İSTEHSAL SAHƏLƏRİNDƏ,

VƏZİFƏLƏRDƏ VƏ YA ƏRAZİLƏRDƏ ƏMƏKHAQQI DƏRƏCƏLƏRİ

Nəzəriyyədə əməkhaqqı dərəcəsi vəzifəsinə görə, müəssisənin yerləşdiyi yerdən və ya 15-ci fəsildə göstərildiyi kimi, tələb və təklifdən asılı olaraq müəyyənləşir. Tələb MRP-dən (MMH), təklif isə əməkhaqqı dərəcəsindən asılıdır.

Praktikada bu, sadəcə, problemə birinci yanaşmamızı təmin edir, ancaq başqa anlayışları də nəzərə almaq lazımdır;


(1) Marjinal məhsuldarlıq müxtəlif növ əməyə tələb müxtəlifliyini izah etdikcə təklifin səviyyəsini aşağı salır. Bunu xüsusi profilli istehsalda əməyin təklifi, ixtisas və müəssisənin yerləşdiyi yer anlayışlarını nəzərdən keçirəndə müzakirə etmişdik;

(2) Yüksək səviyyəli həmkarlar ittifaqlarının stabilliyi və güclülüyü əməkhaqqının nisbi ölçüsünə təsir ədir;

(3) Dövlət özünün qiymət və gəlirlərin tənzimlənməsi siyasəti itə həmkarlar ittifaqlannın əməkhaqıların aşağı və yuxarı həddinə verdiyi təminata təsir edir.

Bu bölmədə mobilliyin olmamasının təsirini müzakirə edə bitərik. Növbəti iki bölmədə həmkarlar ittifaqlarının və dövlətin təsirini nəzərdən keçirəcəyik.

Əməkhaqqı dərəcəsi və işçi qüvvəsinin qeyri-mobilliyi Əməyin təklifi aşağıdakılardan asılıdır:

(1) Mövcud əməyin daha yüksək əməkhaqqı dərəcəsinə münasibəti Kiçik zamanda sənaye sahəsi əməyin təklif əyrisi ilə S əyrisinin

şəkil 65 b-dəki kimi bir-birinə uyğun gəldiyini aşkar edə bilər. Bu, kömürçıxarma sənayesində baş vermiş təcrübə idi, əməkhaqqı artımı zamanı şaxtaçılar işdən kənarlaşaraq istirahətə daha çox üstünlük verirdilər. Uzun müddət yüksək əməkhaqqı mövcud olan yerlər başqa sahələrdən buraya işçi qüvvəsi axını yarada bilər, bu da uzunmüddətli təklif əyrisinin S xəttinin bütün nöqtələrindən keçir.

(2) Alternativ istifadədən və yerdən cəib edilən əməyin qiyməti Əgər işsizlik yoxdursa, xüsusi tətbiqli eməyin təklifi ancaq

təklif olunan əməkhaqqının yüksək olması hesabına genişlənə bilər. Əu, başqa müəssisələrdən həmin ixtisasa və ona yaxın ixtisasa malik olan işçiləri özünə cəlb edəcək. Bu hal əks sahədə istehsal edilən məhsula olan tələbin elastiklik miqyasından asılıdır. Əgər tələb elastiki deyilsə, işin səviyyəsini saxlamaq üçün yüksək əməkhaqqı təklif olunur və bununla da əməyin təklifi əməkhaqqının artımına cavab olaraq genişlənməyəcək.

(3) Əməyin mobiHiyi Əmək amilinin qiymət artımı əks sahədən və ya başqa yerdən amili

özünə cəlb edə bilər. Bu, müəyyen qədər vaxt tələb edir və demək olar, uzun müddətə əldə olunur. Çətinliklə də olsa,


mövcud olan hərəkətin özünəməxsus problemləri var və onlar hərəkəti uzun müddət qeyri-müəyyən vaxtadək gecikdirə bilər. Belə problemlər bütün qiymət sisteminin işinə əngəl törədir. Bunlar aradan qaldırıla bilməyəndə, bir neçə yerə bölünmüş ixtisas bazarı səmərəsi və hər hissənin də ətrafında özünəməxsus bir probelm yaranır. Beləliklə, əyni ixtisaslı işçilərin əməkhaqlarının müxtəlif olması müxtəlif cür təkliflərlə izah edilir. Biz təkcə əmək bazan ilə razılaşma əldə etmirik, həm də müəyyən sayda müxtəlifliklərlə rastlaşırıq.

Başlıca problemlər nədir? MobiHiyin olmaması nə ilə bağlıdır? İşçidən bunlar tələb oluna bilər: (1) işini bir sahədən başqasına

keçməklə dəyişmək; (2) ixtisasını dəyişmək; (3) yaşayış yerini dəyişmək. Tez-tez bu üç şərtin üçünün də bir yerdə və bir vaxtda olması ilə müşayiət olunan təkliflər olur, ancaq bu elə də vacib deyil, İşçinin öz işini dəyişməsi cəhdlərinə bunlardan hər biri maneə törədir.

Müəssisalər arasında əng&Her İş yerinin dəyişdirilməsi hər zaman ixtisasın və ya ərazinin

dəyişdirilməsi ilə nəticələnmir, adətən işçi öz iş yerini bir sahədən başqasına asanlıqla dəyişə bilər. Məsələn, çox sahələrdə məmurlara, maşinistlərə, makinaçılara. satıcılara, hotel qapıçılarına rast gəlmək olar. Amma yaşlı işçilər və orta yaşlı İnsanlar çətinliklə təcrübə toplayırlar. Müəyyən sahələrdə xurafat və ya ənənə də əngəl törədə bilər. Məsələn, sürücü qadınlar üçün Londonda taksi sürücüsü İşləmək çətindir. Bundan başqa, işçinin işlədiyi firmaya sadiqliyi onun başqa yerdə iş axtarmasına mane olur - baxmayaraq ki, o, burada başqa yerdəkindən az əməkhaqqı alır. Təbii ki, əgər o işsizdirsə, bu hal nəzərdə tutulmur.

(2) İxtisas dəyişməsinə olan maneələr İxtisası dəyişərkən - həm köhnə ixtisasıla “vidalaşanda”, həm də

təzə ixtisasa yiyələnəndə maneələr ola bilər. Bunlar aşağıdakı səbəblərdən irəli gəlir:

(a) Hər bir müəyyən vəzifə yüksək qabiliyyət tələb edir; (b) Öyrənmək xərc tələb edir və va)d atır; (c) Müəyyən ciddi şərtlər istisna olmaqla, həmkarlar ittifaqı və ya

peşəkar assosiasiyalar yeni işə daxil olmağı qadağan edir; (d) Bəzi ixtisaslarda iş bezdirici və alternativ ola bilər. Məsələn,

kilsədə, incəsənətdə, teatrda iş o qədər xoşagələndir


ki, insanlar məmnuniyyətiə işləyirlər və öz ixtisaslarını hətta yüksək əməkhaqqı təklif olunsa belə dəyişmirlər;

(e) Yeni ixtisasa yiyələnmək üçün işçi çox yaşlı ola bilər; (f) İşçi alternativ vəziyyətdə işsiz qalmağı üstün tutar, nəinki özünü

minimum yaşayış həddindən aşağı əməkhaqqı ilə bağlayar; (g) Qanunvericİlikdəki qadağalara baxmayaraq, cinsinə, irqinə,

sosial təbəqəsinə və ya dininə görə sıxışdınlmalara ı;ast gəlinir; (h) İşçilərin başqa müəssisələrdəki əməkhaqqı və imkanlar barədə

təsəwürtəri yoxdur.

Yuxarıda sadalanan əngəllərə baxmayaraq, peşəkar mobillik üçün o, təbii imkan olaraq qalır, İxtisaslar arasında mobilliyir mümkünlüyünü qeyd edə bilərik. Ancaq liman fəhləsinin həkim olması mümkün deyil, ona görə ki, bu İxtisaslar arasında çox böyük fərq vardır; həm qabiliyyət cəhətdən, həm də tələb olunan təhsilə görə. Birinci vəziyyəti adətən üfüqi ixtisas mobilliyi termini ilə, rəqabətdə olmayan işçi qruplarının daxil olduğu ikinci vəziyyəti İsə şaquli mobillik adlandınrlar.

(3) Yaşayış yerinin dəyişdirilm&sine qarşı əngəllər Ölkənin bir yerindən başqa tərəfinə köçmək tazım gəldikdə, işçi

real psixoloji problemlərlə qarşılaşır. Bunlara aşağıdakılar daxildir: (a) Hər dəyişmə xərci əksər işçilər və hətta şəxsi evi olan işçi üçün

də nəzərəçarpacaq bir məbləğdir; (b) Başqa bir yerdə müqayisə ediləcək şərtlərlə yaşayış yeri əldə

etmək çətinliyi, xüsusilə səfirlər üçün; (c) Sosial əlaqələr; dostlar, klublar, ibadət yerləri və s.; (d) Ailə əlaqələri, məsələn, uşaqların təhsili; (e) Başqa yerlərdəki boş iş yerləri və ödənilən əməkhaqqı barədə

yanmçıq məlumat; (f) Ölkənin bəzi hissələrinə xas olan xurafat, insanların sənaye ilə

məşğul olan şimal hissədən fərqli olaraq cənub- şərq hissəsində yaşamağa üstünlük verməsi.

27-ci fəsildə biz peşəkar və coğrafi mobilliyin yoxluğunu azaltmaq üçün dövlətin gösterdiyi cəhdlərin bəzi yollarını müzakirə edəcəyik. Burada ancaq onun səmərəliliyini qeyd etdik. Hətta burada sahibkarlar arasında rəqabət mövcuddursa, təkliflərin müxtəlifliyi ixtisaslar arasındakı əməkhaqqı dərəcəsinin


fərqli olmasına gətirib çıxarır - ərazilər arasında hətta eyni ixtisaslar üçün. Beləliklə, vəkillər daha çox qazanırlar, nəinki mənnurlar. Çünki: (I) əgər tələbi nəzərdən keçirsək, görərik kİ, vəkilin xidmətinin qiyməti xeyli yüksəkdir; (II) əgər təklifi nəzərdən keçirsək görərik kİ, vəkillərin təklifi məmurların təklifi ilə çox az müqayisə olunur. Vəkil olmaq üçün anadangəlmə qabiliyyət və uzunmüddətli təhsil lazımdır.

V. HƏMKARLAR İTTİFAQLARI: KOLLEKTİV

MÜQAVİLƏNİN BAĞLANMA ÜSULU Həmkarlar ittifaqları bir çox funksiyalara malikdir. Onlara

aşağıdakılar daxildir: (1) İşçilərin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması; (2) Üzvlərə təhsil, sosial, qanunverici yardımlar; (3) İş standartlarının təkmilləşdirilməsi; (4) Kollektiv saziş üzvlərinin əməkhaqlannın artırılmasına nail çimaq; (5) İqtisadi siayəsətiə bağlı qanun layihələrinin müzakirəsi zamanı

hökumətlə əməkdaşlıq.

Bu fəsildə biz əsasən axırıncı iki funksiyaya toxunacağıq. İşçinin bilavasitə öz həmkarlar ittifaqları vasitəsilə İşə götürülmə şərtləri və işverənlə razılaşdırmağa nail olma prosesi kollektiv müqavilə adlanır. Ancaq inflyasiya səviyyəsi dəhşətli hala çatanda hökumət iki tərəf arasında könüllü danışıqlara mane olduğundan kollektiv müqavilə baş tutmur. Beləliklə, sakit iş üçün bu şərtlər həyata keçirilir: birincisi, o, ikitərəfli razılıqla yerinə yetirilir. Bu, işçi ilə işverən arasında yaxşı münasibət ənənəsinin əsası qoyulmuş müəssisələrə bir xeyli kömək edər. Yaxşı münasibət işin keyfiyyətinin artmasına təsir göstərir ki, bu da obyektiv göstəricilərin qəbul edilməsinə gətirib çıxanr (yaşayış səviyyəsinin indeksi, İşin səviyyəsindən və peşədən asılı olaraq ödənilən əməkhaqqı dərəcəsi, sahədən gələn mənfəət). Bundan sonra danışıqları razıtaşdınlmış nöqtədən başlamaq mümkündür. Qarşıdurma zamanı öz gücünə və İqtisadi şərtlərə arxalanaraq hər bir tərəf çalışır ki, mümkün olan ən yaxşı şərtləri olan razılaşma əldə etsin, ikincisi, kollektiv müqavilə ilə əldə edilən iş hər iki tərəf üçün o zaman qənaətbəxş hesab edilir ki, hər ikisini güclü təşkilat təmsil edir. Əgər sənayedə bütün işverənler bir assosiasiyada birləşib-


lərsə, onlar bilirlər kİ, əməkhaqqı dərəcəsini autsayderlər (inhisarçı birliklərə daxil olmayan müəssisə) aşağı salmayacaq, razılaşmaya hörmət qoyulacaq və ittifaq üzvləri aralanndakı intizamı qoruyacaq. Qeyri-rəsmi tətillər həmkarlar ittifaqlarının adına ləkə gətirir. bundan yaxa qurtarmaq üçün işvərənlə həmkarlar ittifaqları arasında müntəzəm olaraq sıx əlaqə saxlanılır, şikayətlərin sex səviyyəsində həll edilməsi üçün təcili araşdırmalar apan lir və bütün üzvlər başa düşürlər ki, mübahisələrin həlli proseduruna riayət etməlidirlər.

Beləliklə, işçi sisteminin koilektiv müqaviləsi -fərəffəra/asfnda sual doğuran sazişlər üçün qəbul olunmuş prosedur adlanan üçüncü mərhələyə gəlib çatdıq. Bu, əldən salacaq qədər də uzun olmayan və sülh yolu itə razılaşma üçün bütün mümkün imkanlar sona yetməyən bir proses ola bilər. Mübarizə aparmaq və ya lo- kaut (işverənin işçilərə qarşı mübarizə forması) elan edilməsi ancaq prosedur müddəti bitəndən sonra qərara alınır. Biz ardıcıl olaraq proseduru iki mərhələyə ayıra bilərik; (1) danışıqlar; (2) mübahisələrin tənzimlənməsi.

(1) Danışıqlar Ümumiyyətlə, danışıq mexanizmi üç qrupa bölünür; (a) Həmkarlar ittifaqlan ilə tşverənlərin (sahibkarlann) təşkilatlan

arasında könüllü danışıqlar. Ümumiyyətlə, hökumət aralarında danışıq aparmaq və mübahisələri tənzimləmək üçün müvafiq prosedur yaratmağı maraqlı tərəflərin üzərinə qoyub. Bu gün İngiltərədə bu könüllü təşkilatın aparatı 60 %-dən çox sığorta olunmuş işçini əhatə edir. Ona görə ki, həmkarlar ittifaqları aparatı nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişkəndir, xüsusilə köhnə əsaslı sənaye sahələrində tanınmış texnoloji üsullar sənayenin və ticarətin xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq fərqlidir, mühəndis və gəmiqayırma sahəsində olduğu kimi, bu texnoloji üsulların əməkhaqqı tələbi rədd olunanda arbitrajla razılıq əldə etmək imkanı olmaya bilər. Bir çox sənaye sahələri kənardan köməyi olmayan tamamilə azad milli birlik şuralarına malikdir ki, onlar işçilərin vəziyyətinə dair suallar üzrə razılıqlar (əməkhaqqı, iş saatları, bayramlar, iş şəraiti, nizam-intizam və müxtəlif ixtisaslar üzrə işlərin bölüşdürülməsi) əldə edirlər.

(b) Birgə istehsalat şuraları. Könüllü təşkilatçı aparatın apardığı danışıqların standart forması birləşmiş sənaye şuraları sistemi ilə keçirilir. Bu şuralar işçilərdən və işverənlərdən ibarətdir ki, onların vəzifəsi müntəzəm olaraq belə sualları, işləyən insanların əməli


bilik və təcrübələrindən necə yaxşı istifadə etmək, işçilərin vəziyyətini idarəetmənin əsas prinsiplərini (bu isa işçiləri sığortalamaq, qazancın daimlliyi, əməkhaqqı səviyyəsinin fiksasiyası, tənzimi və iş, işəmuzd tarif, texniki təhsil və treninq, istehsal sahələri üzrə tədqiqatlar, sənayeyə təsir edən proseslərin təkmilləşdirilməsi və təklif olunan qanunvericilik deməkdir) müzakirə etməkdir. Birləşmiş istehsalat şuralarının hökumət tərəfindən maliyyələşdirilməsinə baxmayaraq, onlar sənayeyə və sənayenin dəmir-beton emalı, mühəndis, gəmiqayırma və pambıq kimi çox vacib sahələrinə təzyiq göstərmir - belə ki, bu sahələrdə artıq özlərinə məxsus danışıq üsulları İnkişaf edib və birləşmiş istehsalat şuralan formalaşdırmağa ehtiyac yoxdur. 1976-cı ildə artıq 400-ə yaxın şura və uyğun vəzifələri yerinə yetirən təşkilatlar var idi.

c) Əməkhaqqı ilə bağlı şuralar. İşçilərin və işverənlərin təşkilatı otmadığı və ya əlverişsiz olduğu bir çox sənaye və ticarət sahələrində hökumət təşkilata tamamilə könüllülərdən ibarət aparat yaratmağa imkan vermək prinsipindən geri çəkilir. Hökumətin işə qarışması 1909-cu ildən başlanıb, yəni o vaxt ağır peşələrə (dərzilik, kağız qutuların düzəldilməsi, krujeva toxunması, ev quliuqçuluğu) minimum günəmuzd və işəmuzd tariflər təyin etmək üçün ticarət nazirliyi yaradılıb. O vaxtadək bu işlərdə çalışanlara həddindən artıq aşağı əməkhaqqı ödənilirdi. Bir müddət keçdikdən sonra bu nazirliklərin sayı artdı və 1945-ci ildə öz fəaliyyət dairəsi olan əməkhaqqı şuraları ilə əvəz olundu. 1976-ci ildə paltar, tekstll (toxuculuq), yeyinti, içkilər, metal emalı sənayesi, bölüşdürmə, xidmətgöstərmə, nəqliyyatla daşıma və başqa xidmət sahələrini əhatə edən 43 belə əməkhaqqı şuraları vər idi. Şuralar Məşğulluq Nazirliyi tərəfindən məsləhətləşmələrdən sonra 3 sərbəst üzvdən çox olmamaq şərti ilə bərabər sayda işvərənlərdən və işçilərdən təşkil olunmuş nümayəndələrdən təyin edilir. Onların vəzifələri minimum əməkhaqqı dərəcəsini, bayramların sayını, həftə minimumunu təyin etməkdən ibarətdir, bunlar nazir tərəfindən təsdiq olunandan sonra əməkhaqqının tənzimlənməsi barədə qanun nəşr olunur və həyata keçirilir. Əlavə olaraq onlar nazirə əmək qabiliyyətinə təsir edə biləcək problemlərə nəzər yetirməyi məsləhət edə bilərlər.

Kənd təsərrüfatında əməkhaqqı, əməkhaqqı şuralarına oxşar olan, xüsusi qanunvericiliklə təyin olunan təşkilatçı aparat vasitəsilə təsis edilir. Ümumiyyətlə, 15 % sığortalı işçi planlı


əməkhaqqının tənzimlənməsi, əldə olunmuş qanunvericiliklə əhatə olunur, qalan 65 % isə könüllülük əsasında razılaşır. {2) Mübahisələrin tənzimlənməsi

Bu vaxta qədər biz inzibati aparatın əməkhaqqı dərəcəsi və s. barədə, eləcə də sahibkarla işçilər arasında aparılan danışıqlarda istifadə olunan müxtəlif formaları müzakirə etmişik. İnzibati aparat razıiaşma təqdim etməzsə, bu, İşdayanmaları aradan qaldıran razılaşdırılmış prosedurların mövcud olduğu halda əlverişlidir. Belə hallarda 3 üsul tətbiq oluna bilər: barışıq (məsələn, həmkarlar ittlfaqlannın nümayəndələri ilə iş adamları arasında), arbitrdj ve ya xüsusi tədqiqat aparmaq.

(a) banşıq. 1974-cü ildə ABŞ-ın Məşğulluq Nazirliyi sənaye münasibətlərini qaydaya salmaqda təcrübəsi olan üzvlərdən ibarət şuralarla nəzarətdə saxlanılan müstəqil banşıq və arbitraj xidməti yaratdı. Normal prosedurların köməkliyi ilə mübahisələrin tənzimlənməsi mümkün olmayanda, bu xidmət əgər hər iki tərəfi maraqlandırırsa, barışığın əldə edilməsini təklif edir;

(b) arbitraj. Barışıq və arbitraj xidməti hər iki mübahisəli tərəfin birgə müraciəti əsasında arbitrlər ve ya sənayeçilərdən seçilmiş arbitraj kollegiyasıni təyin edir. O da razılaşdırmanın pozulma səbəblərini və hansı tərəfin günahkar olduğunu müəyyənləşdirir.

Məşğulluq haqqında qanunun şərtləri (1959>cu II) özəl işverənin qəbul edilmiş məşğulluğun şərtlərinə riayət etməməsinə imkan yaradır, daha doğrusu, bu menada sərbəstdır;

(c) xüsusi tədqiqat aparmaq. Məşğulluq naziri razılaşma əldə edilərkən yaranmış istənilən mübahisənin səbəbi və vəziyyəti barədə məlumat almaq hüququna malikdir. O, mübahisəni araşdırmaq üçün məhkəmə təyin edir və həmin məhkəmənin də öz növbəsində işə aid faktiar və sübutlar tələb etmə səlahiyyəti var. Beiə hərəkət tərzi həm parlamenti, həm də ictimaiyyəti böyük mübahisələrin səbəbləri haqqında məlumatlandırmaq üçün başlıca əhəmiyyətə malikdir. Bununla belə, məhkəmə üsulu yalnız razılıq əldə etmək mümkün olmadıqda seçilir. İctimaiyyətin marağı çox da geniş və iri həcmli olmayan məsələlərdə nazir məlumat toplama zamanı tədqiqat komitələrini yaradanda daha az rəsmiyyətçiliyə yol verə bilər.


VI. HƏMKARLAR İTTİFAQLARI VƏ ƏMƏKHAQQI Bizim cavab verməli olduğumuz sual belədir: necə və hansı

səviyyədə həmkarlar ittifaqları azad kollektiv saziş bağlamaqla öz üzvlərinin əməkhaqqını artıra bilər? Fərz edək ki, həmkarlar ittifaqları güclü üzvlüyə malikdir: praktiki olaraq 100 %. Belə halda işçilər kollektiv saziş əldə ede bitərlər. Nəticədə bir neçə sayda əmək tələbatçısı yaranır. Əmək bir-biri ilə rəqabət aparır, əməkhaqqı barədə razılaşma bir tələbatçıdan başqasına keçir və beləliklə, həmkarlar İttifaqları müəyyən növ əməyin satılmasında İnhisarçı olur. Geniş mənada deyə bilərik ki, həmkarlar ittifaqları əməkhaqqıda artıma üç yolla nail ola bilər;

(1) Əməyə tələbi artıran amillən dəstəkləmək olar. Əməyə olan tələbin artması MRP (Məhsuldarlığın Marjmal Hasilat

Həddi - MMHH) əyrisinin yuxarı qaixması ilə müşayiət olunur. Bu, ərzaq mallarının qiymət artımının, ya da işçilərin fiziki məhsuldarlığının artmasının nəticəsi olacaq. Beləliklə, şaxtaçıların milli ittifaqı bərk yanacağın mərkəzi istilik sistemində xeyrinin reklam kampaniyasını dəstəkləməkdən başqa həm də Milli Kömür Nazirliyinin şaxtaçıların əmək məhsuldarlığını yaxşılaşdırmasına inamını dəstəkləyir. Bu vəziyyət şəkil 66-da təsvir edilib.

Məhsuldarlığın maryinal hasilat həddində, yeni MRP-dən MRPrƏ, işçilərin zəhmət haqqı ON OW-dan OWı-ə qalxır. Alternativ olaraq burada işsizlər vardı, əlavə olaraq insanlar əvvəlki əməkhaqqı dərəcəsi ilə (NNı) işə cəlb oluna bilərlər.

Şəkil 66. Məhsuldarlığın maryinal hasilat həddində yaranan dəyişikliyin

əməkhaqqı dərəcəsinə təsiri


{2) Bu, &m&k təklifini məhdudlaşdıra bilər, ittifaq üzvlərinə mükafatlar təyin edilərkən sahibkəriaria azad rəqabət apanimasına imkan yaradar.

Həmkarlar ittifaqlarının daxilolmalan məhdudlaşdırmaq üçün lazımi gücü olduqda minimum əməkhaqqı ve ya tarifə şəri qoya bilər Texniki şərtlərinə görə su çəkənlərin və elektriklərin təklifi məhdudlaşır, ancaq çoxları öz hesablanna İşləyirlər, məsələn, vəkillər, həkimlər, cərrahlar, mühasiblər öz uyğun assosiasiyalarının təklif etdiyi həcmdə haqq alırlar, ancaq onları qəti şəkildə məcbur etmirlər.

Əməkhaqqının sadə tələb və təklif nəzəriyyəsi ilə artırmaq üsulunu təhlil edə bilərik (şəkil 67). Həmkarlar ittifaqlarının fəaliyyəti işçilərin təklifini məhdudlaşdırır, xüsusilə də S-dən Sı-ə qədər olan işlərdə əməkhaqqı dərəcəsi OW-dən OWı- ə qədər artır.

Şdkil 67. İşçi qüvvəsinin təklif olunmasında həmkarlar ittifaqlarının

qoyduğu məhdudiyyətlərin əməkhaqqı dərəcəsinə təsiri

(3) Bu, minimum əməkhaqqı səviyyəsini möhkəmlədə bifər. İşə daxilolmaları məhdudlaşdırmaqla əməkhaqqı səviyyəsinin

artınimasına nail olan həmkarlar ittifaqı adətən işçilərin ümumi sayı İlə iIgHənmir. Bu, sadə prinsip üzərində qurularaq təklifin dəyişməz olduğuna dəlalət edir və işçi qüvvəsinə olan yüksək tələb qiymətlərin artmasına gətirib çıxarır.

Ancaq bəzi həmkarlar İttifaqları daha çətin problemlə üzləşir. Onlamn işçilərini yüksək əməkhaqqı ilə təmin etməsi bir çox üzvlərinin işsiz qalması ilə nəticələnir. O zaman sual yaranır;


hansi şəraitdə həmkarlar ittifaqı iş^tərin sayını azaitmadan öz üzvləri üçün yüksək əməkhaqqı əldə edə bilər?

Rəqabət şərtlərini yenə də nəzərdən keçirmək lazım gəlir. (a) Əmtəənin satılmasında və İşçİ qüvvəsinin alınmasında xalis

rəqabət Qısamüddətli dövrdə, hətta xalis rəqabət şəraitində müəssisə sahibi normadan yuxan mənfəət əldə edə bilər. Burada güclü həmkarlar ittifaqı “işçi qüvvəsini saxlayacağam” tezisinə söykənərək sahibkara təzyiq etməklə əməkhaqqını elə nöqtəyədək yüksəldər ki, sahibkarın əldə etdiyi bütün mənfəət yoxa çıxa bilər.

Lakin bu hal daimi ola bilməz. Uzunmüddətli tarazlıq vəziyyətində normadan yuxarı mənfəət olmur və bu zaman əməkhaqqı dərəcəsi MRP-yə (MMM) bərabərdir. Daha yüksək əməkhaqqı xərclərdə artım nümayiş etdirəcək. Bəzi sahibkarlar fəaliyyətlərini dayandırmaq məcburiyyətində olacaq (12-ci fəslin III bölməsinin sonuna bax) və yerdə qalan firmalar əməkhaqqı dərəcəsi (MC) MMM-ə bərabər olanadək işçi qüvvəsinə olan tələblərim azaldacaq. Beləliklə, şəkil 67-də qəbul edirik ki, OW rəqabət vasitəsilə möhkəmlənmiş ilkin əməkhaqqı dərəcəsidir və ON isə həmkarlar ittifaqına üzv olan işçilərin sayıdır. Tutaq ki, həmkarlar ittifaqı OWı-i minimum əməkhaqqı kimi şərtləndirir. Bu halda uzunmüddətli dövr ərzində məşğulluq ONı səviyyəsinə enəcək, MMM əyrisi aşağıya sürüşəcək. Demək, həm məhsul satışında, həm də işçi qüvvəsinin alınmasında xalis rəqabət mövcuddursa, həmkariar ittifaqı məhsuldariığm artması şəraitində əməkhaqqının artmasına naii ota bilər. Artım olmadan bu işə müvəffəq olmaq ittifaqın üzvlərinin İşsiz qalmasına apanb çıxara bilər.

Bu cür artım nəticəsində yaranan işsizlik İşçi qüvvəsinə tələbin elastikllyindən asılıdır. Bunlar aşağıdakı səbəblərlə səciyyələnə bilər;

(i) Alternativ amilləri əvəz etmək üçün fiziki mümkünlük Bir İstehsal vasitələrinin qiyməti artdıqca, onunla müqayisədə başqa İstehsal vasitələrinin qiyməti düşür və oria görə də onları daha baha istehsal vasitələri ilə əvəz etmək tendensiyası müşahidə olunur. Əməkhaqqı artırsa, sahibkar çoxlu maşın və işçilərin əməyini əvəz edən dəzgahlardan istifadə etməyə çalışır. Beləliklə, əmək kapitalla əvəz edilir. Ancaq hərdən müxtəlif İstehsal vasitələrini bir-biri ilə əvəz etmək olmur və əvəzetmenln hüdudları məhdudlaşır. Doğrudan da onları düzgün təsbit edilmiş


proporsiyada qəbul etsələr, evəzetmə az dərəcədə və ya tamam lazım olmaz. Beşinci fəsildə qeyd etdiyimiz kimi, əvəzetmenin dərəcəsi tələbin elastikliyindən asılıdır.

Əvəzetmenin dərəcəsi marjinai məhsuldarlıq əyrisinin enişi ilə göstərilir. İşçi qüvvəsi ayrı istehsal vasitələrinə qatılsa, marjinai məhsuldarlıq pillə-pillə enəcək. Burada daha yaxşı əvəzedici olsa, marjinai məhsuldarlıq yumşaq formada enəcək. Şəkil 68 a-ya nəzər yetirsək görərik ki, işçi qüvvəsi torpağın düzgün əvəzedicisi deyil. Ona görə də işə götürülənlərin sayı artdıqca maqinal məhsuldarlıq pillə-pillə enir, işçi qüvvəsi tələbi elastiki deyil və əməkhaqqının WWı-dək enməsi NNı-dək işçi qəbul etməyə imkan verir. Şəkil 68 b ilə müqayisə etdikdə görərik ki, əmək və torpaq bir-birini yaxşı əvəz edən İstehsal vasitələridir. Burada həmin həcmdə əməkhaqqının enməsi daha çox işçi qəbul etməyə imkan verir.

fıi vnıvk pis avszetmsdir • becərtm arlıq intensivdir

B) smsk daha ywşt svsxebnədlr -

bccsrma artıq akstanslvdlr

Şakil 68. Əməklə torpaq arasında əvəz olunma

Qeyd etmək lazımdır ki, əvəz edə bilmənin imkanları günbəgün artır.

(ii) Attematfv istehsal vasitələri təklihnin elastiktiyi Xalis rəqabət şəraitində hansısa istehsal vasitəsinə firmanın tələbi artdıqca onun xərci də artmır (11-ci fəslin III bölməsinə bax). Ancaq müəssisə işçilərinin əməkhəqlannı təhlil etdikdə görürük ki, əməyi əvəz etmək üçün işverənin alternativ istehsal vasitələrinə tələbi artır. Belə yüksəlmiş tələb alternativ istehsal vasitələrinin qiymətinin artmasına təsir edir və sahibkar yaxşı təkliflər alməq üçün yüksək pul ödəyir. Bundan başqa, alternativ amllierin qiymə


tinin artması əvəzedidlik səviyyəsini məhdudlaşdırır. Alternativ istehsal vasitələrinn təklifi tam elastikidirsə, yalnız yuxarıdakıların müzakirəsi tələbə təsir edə bilər. O biri tərəfdən, təklif eiastiki olmasa, onun qiymətinin tez artması gələcəkdə əməyin sərfəsiz əvəzedicisi olacaq; alternativ amillər təklifinin elastikliyi nə qədər böyük olarsa, bir o qədər də çox müddətdə müzakirəyə ehtiyac olacaq.

Həmkarlar ittifaqı aşağıdaki iki şərt daxilində işçilərin sayını azaltmadan işsizliyi aradan qaldırmağa çətinlik çəkir: 1) Əməyin alternativ istehsal vasitələri və boş iş yerləri arasında yüksək dərəcədə əvəzediciliyinin olması - əsasən də ixtisas tələb etməyən işdə; 2) Alternativ istehsal vasitələrinin, boş iş yerlərinin təklifinin sonsuz elastikliyi. Bundan sonra həmkarlar ittifaqının fəaliyyəti işsizlik zamanı azalır.

(iU) Əmək xərclərinə nisbətdə ümumi xərclərin proporsiyası Əmək xərclərinin və ümumi xərclərin proporsiyasının 2 səmərəsi var. Birincisi, əmək xərcləri ümumi xərclərin az faizini təşkil edirsə, iş tələbi eiastiki olmayacaq və əvəzedicilərə ehtiyac qalmayacaq (5-ci fəslin III bölməsinə bax), ikincisi, əmək xərci ümumi xərclərin az faizini təşkil edirsə (məsələn, polad istehsalında olduğu kimi), əməkhaqqıda artım məhsulun təklif əyrisinin bir az sola sürüşməsinə səbəb ola bilər Qarşı tərəf hər iki hal üçün tətbiq oiunur

(İv) Marjinal məhsula olan tələbin elastikliyi Əməkhaqqı artımı həmin həcmdə məhsulun təklifinin azalması ilə nəticələnə bilər. Belə halda təklif əyrisi sola sürüşür. Nəticədə məhsulun bazar qiyməti artır Burada belə bir sual ortaya çıxır; qiymətin artması məhsul tələbini nə qədər azalda bilər? Və yenə də biz tələbin elastikiiyinin praktiki tətbiqinə qaytdırıq.

Tələb elastikidirsə (Tei), alınan məhsulların həcmi OM-dən OMı-ə qədər azalacaq və işçilərin sayı da azalacaq. O biri tərəfdən, tələb eiastiki deyilsə (Tqeyn-ei)> tələb edilən kəmiyyətdə yalnız OM-ə qədər yüksək azalma olmayacaq.

Burada istehlakçılar mal üçün yüksək qiymət ödəmək istəyirlər (OP2) və bu, əməkhaqqıda artımın ziyanının yerini dolduracaq. Başqa sözlə, əməyin maqinal mədaxil məhsuldarlığı artmış olur Tələbin elastikliyi əsasən əvəzediçinin olmasından asılıdır. Beləliklə, ixracat bazarında tələb yerli bazardan fərqli olaraq daha elastikidir Müxtəlif ölkələrin firmaları tərəfindən ixrac bazan üçün


çoxlu rəqabət aparan alternativ təklif mənbələri var. Bu səbəbdən müəssisə öz məhsulunun daha çox faizini xaricə ixrac edirsə (məsələn, yüksək keyfiyyətli alətlər və maşın hissələri), həmkarlar ittifaqını yüksək əməkhaqqı İlə təmin etmək imkanı məhdudlaşır.

Şəkil 69. Əməkhaqqı artımınin nəticəsi kimi məhsulun axalmasına elan tələb həcmi

(b) İnhisarçt rəqabət. Məhsulun satışında və ya fəhlələrin muzdla tutulmasında inhisarçı rəqabət varsa, müəssisə qeyri- normal gəlir əldə edir. Burada həmkarlar ittifaqı fəhlənin işi itirməməsindən ötrü sahibkardan daha yüksək əməkhaqqı tələb edə bilər. Həmkarlar ittifaqı əmək təklifində inhisarçı olduğundan sahibkardan bütün işçiləri işə götürməyi və yüksək maaş verməyi tələb edir. Beləliklə, müəssisə işçiləri müəyyən MRP = MC {Marginal Rəvenue Polnt ~ Marjtnal Mədaxil Hədd Nöqtəsi) M C {Marginaf Cost ~ Marjinal Xərc) nöqtəsindən sonra götürmeye məcbur ola bilər. Belə vəziyyət qeyri-normal gəlir əldə edən və "çörəyin olmamasından bir tikənin olması da bərəkətdir" prinsipiylə işləyən müəssisədə mövcud olur. Bu halda əməkhaqqı dərəcəsi İşçilərin qəbul edəcəyi minimum səviyyə ilə sahibkarların verməyə hazır olduqları maksimum səviyyə arasında dəyişəcək. Həmkarlar ittifaqının müvəffəqiyyəti aşağıdakı səbəblərdən asılıdır: (1) Öz inhisar mövqeyini təsdiq etmək səviyyəsindən, yəni işverərin həmkarlar ittifaqının üzvü olmayan işçilərin işə götürülməsinin qarşısını almaqdan; (2) Əvvəlcədən həmkarlar ittifaqı liderlərinin imkanları sahibkarla razılaşdırılmalıdır. Bir tərəfdən liderlər əməkhaqqının nə qədər qaldırılması dərəcəsini qiymətləndirir, başqa tərəfdən sahibkar işçilərin narazılığına səbəb ola biləcək vəziyyətdən yan keçərək daha az həcmdə


əməkhaqqı təsdiq edə bilər. Bunlar hər iki tərəfin gücündən asılı deyil. Danışıqlarda əsas rolu «blef» oynayır. Bahalı müasir avadanlığın işsiz durması və tətillər həmkarlar ittifaqının mövqeyini gücləndirə bilər. Tətilin baş verməsinin əsas səbəbləri hansısa tərəfin mövqelərinin lazımi qədər qiymətləndirilməməsidir. Tətilin nəticələri şübhə doğurandır. Tətil bir və ya hər iki tərəfə gələcək danışıqlarda üstünlük əldə etmək üçün "qantÖkmə"nin bir formasıdır.

VII. İQTİSADİ SİYASƏTİN İNKİŞAFINDA

HƏMKARLAR İTTİFAQININ HÖKUMƏTLƏ

ƏMƏKDAŞLIĞI İndiyədək həmkarlar ittifaqının əsas məqsədi öz üzvlərinin iş

şəraitlərini yaxşılaşdırmaq olaraq qalır. Ancaq tam məşğulluqla bağlı olaraq hökumətdən asılı olmayan dövrlər arxada qalıb. Ona görə də həmkarlar ittifaqı iqtisadi qanunlar barəsində hökumətlə məsləhətləşir və sənayenin məhsuldarlığını artırmaq üçün öz təkliflərini vərir. Doğrudan da Milli İqtisadi İnkişaf Şurası vasitəsilə hökumət, Britaniya Sənaye Konfederasiyası və Həmkarlar İttifaqları Kooperasiyası (TUC) arasında milli səviyyədə məsləhətləşmək üçün xüsusi mexanizmi ər mövcuddur.

Tam işgüzarlığı təmin etmək məqsədilə inflyasiyanı nəzarət altında saxlamaq üçün dövlət milli əməkhaqqı siyasəti işləyib hazııiayır. Hər ittifaq öz üzvləri üçün əməkhaqqının yüksəldilməsinə çalışır. Əməkhaqqı artımı məhsuldarlığın yüksəlməsi ilə müşayiət edilmirsə və gəlirin azalması ilə nəticələnərsə, belə vəziyyət onların istehsal etdiyi məhsulun qiymətinin qalxmasına səbəb ola bilər.

Əvvəlcə peşəkar işçilərin məvacibi artır. Yəqin ki, onlar gəlirlərinin bir qismini istehsal etdikləri malların alınmasına sərf edirlər. Ancaq bu. son deyil. Başqa sahələrdə işləyən fəhlələr ərriəkhaq- larında nisbi azalmadan əziyyət çəkir. Lakin əməkhaqqı yüksək olan sahədə malların qiymətindəki artım onların real əmekhaq- larındakı azalmanı göstərir. Nəticədə işçilər əməkhaqlarının artmasını tələb edirlər və bu, qiymətləri qaldırmağa imkanı olan sahibkar tərəfindən təmin olunur.

Beləliklə, bir-biri ilə kəsişən əməkhaqqı və qiymətlərin spiral formasını əldə edirik. Birləşmiş Krallıqda bu proses balans ödənişlərində çətinliklərlə nəticələnib. O vaxtdan Britaniya ixracatçıları dünya bazarlarında rəqabət apara bilmirlər və xarici


mallar ölkədə istehsal malları ilə müqayisədə ucuz satıldığından idxal malları artır. Buna görə də dövlət ardıcıl olaraq tədbirlər görür.

Əvvəllər həmkarlar ittifaqlarına bəzi məhdudiyyətlər qoyulurdu. Ancaq 1966-cı ildə Leyboristlər Partiyasının, 1972-ci itdə isə konservatorların hakimiyyətləri dövründə qiymətlərdə və gəlirlərdə artımı məhdudlaşdırmaq üçün bəzi qanuni tədbirlər görülmüşdü.

1974- cü ildə leyborist hökuməti əməkhaqqı ilə bağlı yenidən tərəflər arasında bağlanmış könüllülük sazişinə qayıtdı. Həmkarlar ittifaqları sosial müqavüələnn şərtlərinə uyğun olaraq böyük artımlara olan tələblərin məhdudlaşmasına tərəfdar çıxdı.

Qeyd edək ki, əməkhaqqının artırılmasına qoyulan məhdudiyyət siyasətini tətbiq edərkən “ədalət” elementi böyük rol oynayır. Beləliklə, etnik və sosial dəyərlər əsasında az əməkhaqqı alan işçilərə qarşı ayrı-seçkilik olur. Bu o deməkdir ki, bu gün dövlət nəinki əməkhaqlannın ümumi səviyyəsinə, həmçinin əməkhaqqının dərəcəsinə də güclü təsir edir. Bütün bu deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, tələb və təklif mexanizmi haqqında araşdırma hələ də açıqdır. Bu mövzunun müzakirə obyekti olması qaçılmazdır.

FƏSİL 17

KAPİTAL VƏ FAİZ DƏRƏCƏSİ I. KAPİTAL

Kapital nədir? Fərz edək ki, bir məktəb müəllimi həftədə 80 £ əməkhaqqı adır.

Həmçinin onun əmanət bankında hər il 20 £ və ya həftədə 38 pens dividend gətirən 400 £ əmanəti var. Buna əsaslanaraq demək olar ki, onun gəliri həftədə 80,38 £ və ya ildə 4180 £, kapital aktivləri isə 400 £-dir.

Göründüyü kimi, gəlir müəyyən vaxtda sərvət axınıdır, kapital isə hər hansı bir anda mövcud olan ehtiyatdır.

Lakin çox geniş məna kəsb edən kapitalın bu tərifi müxtəlif insanlar tərəfindən istifadə edilərkən müxtəlif mənalar daşıyır. Hər hansı bir şəxs kapitalı haqqında danışarkən buraya pul aktivlərini, qiymətli kağızlarını, evini və (bəzən istehlakçı kapitel adlandırılan) avtomobil, televizor, kinokamera və s. daxil edir. ]ş adamı yalnız öz həqiqi aktivlərini (zavod, avadanlıq, torpaq, əmtəə ehtiyatı və s.) deyil, həmçinin bankda saxlanılan hər hansı bir pul ehtiyatlarını (likvid kapital) və mülkiyyət sənədlərini də (səhmlər, vergidən azadolma şəhadətnamələri, dövlət qiymetii kağızlarıni buraya əlavə edir.

Lakin iqtisadçı kapitalı əsasən istehsala yönəlmiş sərvət formasında təsəvvür edir. Başqa sözlə desək, o, kapitalı ədi bir kağız parçası kimi deyil, real bir istehsal vasitəsi kimi səciyyələndirir. Onun üçün əsas əhəmiyyət kəsb edən səhmlər (xüsusi hüquqlar və ya onların bir hissəsinin əldə edilməsi hüququ) deyil, konkret zavod və avadanlıqlardır.

Bunun 2 xüsusiyyəti var. Əvvəla, kapitalın tərifini verərkən o, diqqətini bütün məhsulların və istehlakçının əlində olmayan hazır istehlak mallarının hər hansı bir yığını üzərinə yönəldir. İkincisi isə, milli kapitalı hesablayarkən o, ehtiyatlı olmalıdır. Kapital hüququnu verən səhmlər, bonlar, istiqrazlar, milli istiqrazlar, xəzinə vekselləri və başqa milli qiymətli kağız vahidləri istisna olunmalıdır. Səhmlər artıq hesablanmış zavodlar, avadanlıqlar və s. təşkil edir. Dövlət borcu çox az real avuarlar təşkil edir, çünki onun əsas hissəsi keçmiş müharibələr və mərmi, gəmi və təyyarələrə istifadə olunmuşdur. Onların əsas effekti vergilər

236 KİMDƏN OTRU? IV HİSSƏ

Sistematik otmaq məqsədilə şəxsi evlər bura daxildir, çünki belə evlər də daşınmaz əmlak şirkətlərinin sahib olduğu evlər hesab olunur.

Kapital İstehsal vasitəsi kimi İqtisadçı kapitala yalnız digər s&rvətiarin istehsah üçün insan

tərəfindən yaradılmış särvət nöqteyi-nəzərindən yanaşır. Bu, kapitalın istehsalın artımında və dolayısı ilə yaşayış səviyyəsində oynadığı mühüm rolla bağlıdır. Bundan sonra bu termin yalnız bu mənada İşlədiləcək.

Məhsul istehsalında artım baş verir, çünki kapitalın - cihazların, avadanlığın, suvarma sisteminin, kommunikasiya və s. insanlara işdə böyük faydası olur. Doğrudan da müasir elektron avadanlığı sayəsində əksər hallarda işin əsas hissəsini maşınlar görür. Kapital artımının üç mühüm faydası var. Birincisi, daha çox məhsul istehsal oluna bilər. 1966-1975-ci illərdə kənd təsərrüfotı, meşə təsərrüfatı və balığçılığın məhsuldarlığı 19 % artmışdır. Lakin həmin vaxt ərzində işçi qüvvəsinin sayı 31 % azalmışdır. Daha effektiv maşınlann istffadəsi ilə hər işçinin mehsuldarlığının bu qədər artması mümkün olmuşdur. İkincisi, sadəcə gündəlik tələbat malları istehsal etmək əvəzinə insanların başqa məhsullar istehsal etməsi üçün imkan yaranır. Və üçüncüsü, daha çox məhsula alternativ kimi insanların istirahət vaxtının artırılması da mümkündür.

Kapitalın toplanması Kapitalın bizim həyat şəraitimizin yaxşılaşmasında bu qədər böyük

təsiri varsa, nəyə görə biz onu artırmınq? Cavab çox sadədir, çünki kapitalın toplanması yalnız gündəlik xərclərin azaldılması sayəsində mümkündür. Sadə dillə desək, sabah çox yemək üçün bu gün az yemək lazımdır. Kapitalın toplanması zamanla gəlirin artmasını nəzərdə tutur - indi əldə olanı istifadə etməli və ya sonralar daha artığını? Bunu sədə bir misalla aydınlaşdırmaq olar.

Tutaq ki, adi bir fermer torpağı adi bir bellə şumlayır. O, gündə 12 saat işləməklə 2 akr torpaq şumlamağa qadirdir. Aydındır ki, onun öküzlə çəkilən bir kotanı olsaydı, bu ona çox kömək edərdi. Bəs kotanı necə əldə etmək olar? Bunun üç yolu var:

(1) O, şumladığı torpaq sahəsini akra qədər azalda bilər. Bu onun şumlamağa sərf etdiyi vaxtın 3 saatını kotan düzəltməyə ayırmasına imkan yaradır;

17-Cİ FƏSİL KAPİTAL VƏ FAİZ DƏRƏCƏSİ 237

(2) O ÖZ İstirahət vaxtınj 12 saatdan 8 saata qədər azalda bilər. Bu ona kotan düzəltmək üçün əlavə 4 saat qazandıracaq;

(3) O, artıq istehlak üçün hazır olan məhsulun bir hissəsini kotanla dəyişə bilər.

Qeyd etmək lazımdır ki, hər hansı bir metodun seçilməsi müəyyən bir qurban tələb edir. 1 və 3-cü hallarda daha az yeməklə o öz yaşayış səviyyəsini azaltmalıdır. 2-ci halda isə öz istirahət vaxtını azaltmalıdır. Qısası, o ya kəmərini bərkitməli, ya da çox işləməlidir. Lakin bu qurban kotan istifadə edildikdə mükafatlandırılacaqdır. Gündə 12 saat işləməklə o, 4 akrlıq sahəni şumlaya biləcək, beləliklə onun yaşayış səviyyəsi iki dəfə artır.

Bu misalın başqa bir tərəfi də vardır. Əgər torpağın becərilmək üçün əlverişsiz olması nəticəsində fermerimiz 2 akrlıq sahəni 16 saata şumlamalı olsaydı, o zaman kotanı əldə etmək onun üçün daha çətin olardı. Bu halda o, xərcinin yaşayış səviyyəsindən aşağı düşməməsi üçün diqqətli olmalıdır. Bununla yanaşı, onun kotan düzəltmək üçün gündəlik daha az vaxtı qalacaqdır. Başqa sözlə, torpaq nə qədər məhsuldar olarsa, gəliri artırmaq onun üçün bir o qədər asan olar. İqtisadiyyatda "pul pulu gətirər^ deyimi hər zaman özünü doğruldur. Beləliklə, yaşayış səviyyəsi aşağı olan ölkələr üçün bu səviyyəni qaldıran kapitalın əldə edilməsi çox böyük çətinlik doğurur və buna görə də kasıb ölkələrə göstərilən hər hansı bir kömək çox qiymətlidir.

Təbildir ki, bizim fermer kotanı düzəltmək üçün vaxt sərf etməlidir. Onun kapital ləvazimatı 4 hektarı şumlamağa imkan verdikcə, biz onun “səviyyəsini qoruduğunu” söyləyə bilərik. Bu avadanlıq daha çox sahəni şumlamağa imkan verəcək şəkildə artırılarsa və ya daha effektiv formada əvəz olunarsa, kapital “toplanılır”. Bunun edilmədiyi yerdə (müharibə dövründə olduğu kimi) kapital "azalır" və ya “düşür".

Praktikada eyni insanların həm İstehsalçı malları, həm də kapital istehsalı üçün bu qədər çox vaxt ayırmalarına təsadüf edilmir. Bunun əvəzinə istehsal əmək qüvvəsinin bölünməsi prinsipinin istifadə edilməsi ilə təşkil olunur - bəzi insanlar istehlak malları, bəziləri isə kapital məhsulları sayəsində ixtisaslaşır.

Beləliklə, əksər dövlətlərin investisiya və kapital istehsalı prosesini niyə dəstiəklədiyi bizə aydın oldu. İnvestisiyaya yönəlmiş istehsalın məhsuldarlığı azaldığı yerdə gələcəkdə yaşayış səviyyəsi üçün çox böyük təhlükə yarana bilər. Daha


əhəmiyyətlisi, əksər ölkələrin zəifliyi əsasən kapital qıtlığının nəticəsidir. Bunun üçün Rusiya, Çin, Hindistan və Kuba beşillik planlar çərçivəsində kapital inkişafını həyata keçirmək üçün cari xərclərini azaltmışlar.

n. FAİZ DƏRƏCƏSİ İnvestisiya, yəni kapital və ehtiyatlara əlavə əsasən likvid kapitalın

əldə edilməsini nəzərdə tutur. Maraq kim İ ifadə olunan faiz dərəcəsi isə bu likvid kapital üçün ödənilən qiymətdir. Burada biz müəyyən iş və ya sənayedə istifadəyə lazım olan likvid kapital üçün ödəniləcək faiz dərəcəsinin nə qədər olduğunu öyrənəcəyik. Biz iqtisadiyyatda faizin ümumi məzənnəsini nəyin müəyyən etdiyini müzakirə etməyəcəyik.

Likvid kapital tələbi kapitalın istehsalda istifadəsinin zəruri və əlverişli olmasından irəli gəlir. Payızda toxum səpib yayda məhsul alan fermer toxumdan kapitalın bir forması kimi istifadə edir. Eynilə İstehsalçının da zavod və maşınlar formasında olan kapitala ehtiyacı var, çünki yetərincə tələb mövcud olduqda İstehsalın bu üsulla aparılması daha ucuz başa gətir.

Əkinçinin kotan düzəltmək qərarını araşdırarkən, gördüyümüz kimi, kapitalın toplanması yalnız cari xərclərin azaldılması ilə mümkündür. Bunu istehsalçı özü edə bilər. Fermer öz toxumunu əvvəlki ilin məhsulundan əldə edə bilər; istehsalçı əvvəlki illərin - bəlkə də daha kiçik biznesin gəlirini ehtiyatla toplamaqla kapital yığa biiər. Lakin buna baxmayaraq, bu cür xərci özü ödəmək istəmir və ya ödəyə bilmirsə, bu zaman o, başqa insaniar tərəfindən bu şəkildə qorunmuş, məhsul satıldıqda pulunu qaytarmaq şərtilə, İstehsal üçün lazım olan ehtiyatı borc ala bilər. Fərz edək ki, fermerin hesabiamalarına görə, o, inəyə 200 E xərc çəkməklə öz gəiirini artıra biiər. Həmçinin fərz edək ki, onun fikrincə, 8 il sonra inək süd verməyi dayandırdıqda o, inəyi ətlik üçün 200 £-ə sata biləcək. Təsəvvür edək ki, gəlir artımı (artıq süd daha az emək sərf olunması və yemləmə qiymətlərindən qazanc) ildə 80 £ həcmindədir. Buna görə o, ödəyəcəyi faizin 80 £-dən yuxarı olmadığı təqdirdə, yəni 40 %-dən artıq olmayaraq inək almaq üçün borc istəyir. Digər inəyi aldıqda gəlirə 76 £, üçüncü inək üçün 72 £ və s. əlavə edilə bilər. Bunun üçün fermerin hər yeni inək aldıqda əldə edəcəyi qazanc artımının əyrisini çəkmək mümkündür. Biz bu əyrini kapitai məhsulunun maksimal milli gəlin əyrisi adlandıra bilərik və fermer faiz dərəcəsi

17-Cl FƏSİL KAPİTAL VƏ FAİZ DƏRƏCƏSİ 239

kapital məhsulunun maksimal milli gəlirinə bərabər olana qədər borc almağa davam edəcək. Buna görə müxtəlif faiz dərəcələrinə müxtəlif miqdarlarda kapital tələb olunacaq.

Oo/d; hw in9yin çlymtii 200 H-dir

Şəkil 71. Kapital tələbi və kapitalın maksimal illik

məhsul gəliri və faiz dərəcəsi

Beləliklə, şəkil 71-də faiz dərəcəsi OR olduqda, fermer 8 inək almaq üçün kapital borc alacaq. Məzənnə ORı-ə düşərsə, 11 inək almaq üçün kifayət qədər kapital olacaq. Bir cəhət xüsusilə qeyd olunmalıdır: istehsal nəzərdə tutulduğundan fermer kapitala olan tələbini onun istifadəsindən əldə etməyi planlaşdırdığı pul qazancına görə müəyyən etməlidir. Onun planları çox əhəmiyyətli olduğundan gələcəkdə bu mövzuya qayıdacağıq.

Sənayedə olan bütün şirkətlərin likvid kapital tələbi toplamının əyrisi, kapital ləvazimatı ilə istehsal olunan malların qiymətinin aşağı düşməsi ehtimalı da nəzərə alınmaqla, sənayenin tələb əyrisini əmələ gətirir.

Likvid fondların bir məqsəd üçün istifadə edilməsi yalnız alternativ istifadələrin qarşısını almaqla olar. O biri istifadələrə nisbətən bu miqdar üçün nə qədər Ödənilməsi aşağıdakılardan asılıdır;

(1) Borc verənin bu işin nə dərəcədə təhlükəli olması haqqında qərarından;

(2) Borcun qaytarılma müddəti. İnsanlar qısamüddətli borc verməyə üstünlük verirlər;

(3) Kapital digər işlərdə istifadə olunduqda məhsula tələbin elastikliyi.


Lakin ümumiyyətlə götürüldükdə, nə qeder çox likvid kapitalı əldə edilməsi gözlənilirsə, təklif olunan faiz dərəcəsi də o qədər yüksək olur. Ona görə də burada təklif əyrisi artandır. Dəməli, faiz dərəcəsi tələb və təklif əyrilərinin bir-birinə nisbətən vəziyyətlərindən asılıdır.

Bir daha qeyd etməliyik ki, bu, faiz dərəcəsinin müəyyən edilməsinin yalnız bir qismini izah edir. Burada, məsələn, 10 milyon £-in likvid kapital üçün nəyə görə 6 % və ya 14 % deyil, 10 % verilməsi izah olunmur. Bu, faiz dərəcələrinin ümumi səviyyəsindən asılıdır. Bu göstəricinin nəyə əsasən müəyyən edildiyini bilmək üçün biz pul və dövlət siyasətinin təbiətini tədqiq etməliyik.

FƏSİL 18

TORPAQ VƏ RENTA

I. “TORPAQ” VƏ “RENTA” ÜMUMİ TERMİNLƏR KİMİ

Torpaq və rentanın gänd&lik mənası İqtisadçı üçün torpaq və renta terminləri xüsusi məna kəsb edir.

Onların hər biri gündəlik həyatda müxtəlif mənalar daşıya bilər. Belə ki, məsələn, mən ferma üçün torpaq alıramsa, yəqin ki, buraya tikililər, hasarlar, su və drenaj sitstemləri daxil olacaq ki, bunların da hamısı kapitaldır. Eynilə mən də torpaqdan başqa, məsələn, ev, televizor, tikinti ləvazimatı və s. icarəyə götürə bilərəm. Bu mənada renta, sadəcə, hər hansı bir şeyin istifadəsi üçün vaxtaşırı ödəmə deməkdir. Bu, kommersiya rentası kimi ifadə oluna bilər. Lakin əksəriyyət etibarilə renta torpaq sahəsinin istifadəsi üçün ödənməlidir və torpaq və rentanı onların xüsusi iqtisadi mənasında işlətməmişdən öncə biz torpaq sahibinə nə qədər renta ödənilməsini neyin müəyyənləşdirdiyini soruşmalıyıq.

Fərdi istifadə üçün torpaq rentası Torpağa tələb digər faktorlar kimi eməklə gələn tələbdir və buna

görə də öz maksimal illik gəlir məhsuldarlığından asılıdır. Əyri soldan-sağa əsasən ona görə düşməkdədir kİ, torpaq məhsuldarlığı artdıqca məhsulun qiyməti düşür. Təklif baxımından torpaq da əmək qüvvəsi kimi müxtəlif məqsədlərlə istifadə oluna bilər “ ev və ya zavod tikintisi, buğda və ya arpa yetişdirmək, mal- qara və ya qoyun saxlamaq və s. üçün. Verilən torpaq sahəsi ən səmərəli iş üçün istifadə olunacaq. Əgər, məsələn, qaramalın qiyməti artarsa, buğdanınkı isə düşərsə, torpağın bir qismi tarladan otlaq yerinə çevriləcək. Qaramalın qiyməti artmaqda davam edərsə, daha çox torpaq sahəsi otlağa çevrilə bilər və s. Beləliklə, biz fərdi istifadədə olan torpaq üçün təklif əyrisini çekə bilərik. O, soldan-sağa yüksəlir. Tələb və təklif əyrilərinin kəsilməsi ödənilən renta məbləğini verəcək (şəkil 72).


t9İəb V9 təktif okınan sah9

Şakil 72. Torpaq sahəsinin icarəsinin müəyyən edilməsi

Əlbəttə, bu, aşağıdakılan nəzərdə tutur: (a) torpaq sahibi hər dəfə öz torpaq sahəsinə tələb və təklifi dəyişdikdə rentanı dəyişdirə bilər; və (b) torpaq çox böyük sürətlə başqa məqsədlər üçün istifadə oluna bilər, ilk fərziyyə torpaq rentalarının uzun illər müddətində dəyişilməz qalmağıyla mürəkkəbləşir. İkinci fərziyyədən isə belə nəticəyə gəlmək olar ki, bizim analiz uzun zaman dövrü üçün doğrudur. Bəs qısa müddətdə torpaq amili necə olmalıdır? Bu fəslin qalan hissəsində biz əsasən bu məsələ Hə məşğul olacağıq.

II. İQTİSADİ RENTA - TORPAQ VƏ RENTAYA İQTİSADÇININ BAXIŞI

Torpaq və renta haqqında Ricardonun fikri Müasir iqtisadçıların torpaq və renta terminlərinə verdikləri xüsusi

mənanı izah etmək üçün biz XIX əsrin klassik iqtisadçısı Ricardonun fikirlərini öyrənməliyik. O, müəyyən məqsəd üçün lazım olan torpaq rentası deyil, ümumiyyətlə torpaq rentası ilə məşğul olmuşdur. Bundan başqa, VI fəsildə olduğu kimi, biz torpağı “təbiət ehtiyatlan” kimi tərif etmişdik (bununla da insan tərəfyindən kapital qoyulması vasitəsilə dəyişiklik istisna edilir), Ricardonun vurğuladığı torpağın əsii və dağıdılmaz gücüdür. O göstərmişdir ki, bu cəhətdən torpaq təbiət tərəfindən bəxş edilib, onun total təklifi bir dəfə və hamı üçün baş vermişdir.

O söyləyir ki, torpaq bu baxımdan digər istehsal amilləri olan kapital və əmək qüvvəsindən fərqlənir. Kapitalın qiyməti artdıqda insanlar cari xərclərini azaltmağa məcbur ola bilər; kapital təklifi

18-Ct FƏSİL TORPAQ VƏ RENTA 243

artacaq. Eynilə də əməkhaqqı artımı uşaqlann təhsil alması və önə çəkilməsi üçün təkan vərəcək. Digər tərəfdən, kapital və əməyin qiyməti düşərsə, təklif azalacaq. Heç bir qiymət təklifi olmazsa, heç bir təklif də olmayacaq. Deməli, kapital və əməyin hər ikisinin təklif qiyməti vardır.

Lakin torpağa yer və təbii sərvətlər baxımından nə qədər qiymət kəsilsə də, miqdarca dəyişilməzdir. Qiymət artımı təklif artımına səbəb ola bilməz; digər tərəfdən, qiymət sıfra düşərsə, vəziyyət yenə dəyişməz. Beləliklə, torpağın ümumiyyətlə təklif qiyməti yoxdur.

Ricardonun dəlillərini qiymətləndirmək üçün biz onun malın qiymətinin mala sərf edilən əməkdən asılı olduğunu və onun maya dəyəri İlə müəyyən edildiyini sübut etməyə çalışmasını xatırlamalıyıq.

Əmək və kapitalın İstehsal edilmiş məhsulun qiyməti tərəfindən ödənilməsi nəzərdə tutulan dəyəri vardır. Bəs qiyməti olmayan torpaq necə olur? Ricardo görürdü ki, Napoleon müharibələrindən bəh buğdanın qiyməti xeyli artmışdır, bu artım əlbəttə ki, nə əməkhaqqı, nə də ki, faiz artımı ilə bağlı olmşdur. Axt digər faktor olan torpağın təklif qiyməti yoxdur.

Torpağın gəliri, sadəcə, məhsul qiyməti ilə əməkhaqqı və faizlərin ödənişi arasındakı fərqdən ibarətdir. Renta qalıqdır. Məhsul yüksək qiymətə satıldıqda renta ödəmək üçün pul çox qalır. Aşağı qiymətə satıldıqda isə renta az olacaqdır. İstehsal edilmiş məhsulun qiymətini renta təyin etmir. Bunun əvəzinə tam əksinə olaraq, renta qiymətlə tənzim edilmir.

Müasir iqtisadi nəzər/yyəcfe torpaq və renta Ricardonun təkəbbürlü mülahizələri üzərində çox dayanmağa

ehtiyac yoxdur. Birincisi, torpaq təklifinin yalnız qısa zamanda edilməsi mübahisəli məsələdir; uzun müddət arzində fermer texnikası və nəqliyyatın inkişafına yardım ilə iqtisadi istifadə üçün yararlı torpağın miqdarını artırmaq mümkündür. Göründüyü kimi, bu baxımdan torpaq və onun kimi uzun müddət ərzində artırıla bilən digər istehsal amilləri arasında çox az fərq var. Qısa zamanda, ay və il olursa-olsun, müəyyən zamandan sonra hamısının total təklifi təmin edilir. İkincisi, torpağın digər istehsal amilləri kimi alternativ istifadə imkanı vardır. O, müxtəlif bitkilərin əkilməsi və ya müxtəlif tikililər üçün istifadə oluna bilər. Onu bir tərzdə istifadə etməyin qiyməti başqa bir məqsəd üçün istifadə edilərkən eldə ediləcək qazanc qederdir. Beləliklə, hər hansı bir

244 KİMDƏN OTRU? IV HİSSƏ

məqsədlə onu əldə etmək üçün istehsalçı onun ən yaxşı alternativ istifadəsindən əldə edilən gəlirə müvafiq məbləğ ödəməlidir. İqtisadçıları maraqlandıran da torpağın bu şəkildə müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilməsi imkanlarının mövcudluğudur.

Qanşıq istehsal vasitəfərinin gəlirlərinin təbiəti Lakin Rİcardo mühüm həqiqəti üzə çıxarmışdı ki, təklifi təmin

olunmuş, yəni təklifi tamamilə sabit olan istehsal vasitəsi qiymət dəyişməsindən asılı olaraq deyişəcək. Biz bunu daha aydın olmaq üçün aşağıdakı sadə misalla izah edə bilərik.

Fərz edək kl, (a) yalnız kartof yetişdirilə bilən torpaq sahəsi var; (b) kartofun yetişdirilməsi üçün yalnız əmək və torpağın olması kifayətdir; (c) kartof yetişdirilməsi üçün lazım olan əmək təklifi işçi qüvvəsinin yalnız kiçik hissəsini təşkil etdiyindən kifayət qədər elastikidlr. Bu torpaq sahəsinin gəliri yalnız kartofun qiymətindən asılıdır. Bu, şəkil 23-dən görünür.

Əməyin illik marjinai-gəliri məhsulu QN əyrisi ile göstərildikdə, OM işçilərin sayı, ÖP isə əməkhaqqının məbləğidir, OMNP və torpaq sahəsinin gəliri PNQ-dir. İndi kartofun məhsulu artır. Şəkil 73-də QıNı_OMı+ insanlar artıq OMıNıP-ni əməkhaqqı ilə işlədirlər (hər işçi eyni OP əməkhaqqını alır, çünki bu əmək tipinin təklifi çox elastikidir). Lakin verilən torpaq sahəsinin gəliri RNıQı-ə qədər yüksəldilmişdir. Kartofun qiyməti düşərsə bunun əksi baş verəcək.

Şokll 73. Mshsulun qiymətinin dəyişməsinin torpaq icarəsinə təsiri

19-CI FƏSİL TORPAQ VƏ RENTA 245

Yuxarıdakı sadə analizdən hansı nəticəni çıxara bitərik? Birincisi, torpaq sahəsi yalnız kartof yetişdirdiyi üçün bu məhsul ümumi həcm əməkhaqqı məbləğini ödəməyə kifayət edənə qədər yetişdiriləcək. Digər sözlə, qiymətlər aşağı olduqda QPN-ə qədər birdəfəlik vergi məhsudlarlığı təsir etmədən ödənilə bilər. Bu, ən çox yayılmış torpaq vergisinin əsasıdır. İkincisi, yuxarıda analiz etdiyimz kimi, torpaq gəliri iqtisadi baxımdan renta - sadəcə əlavədir. Tərifə əsasən, bu onun üçün artmışdır ki. bizim torpaq sahəmiz yalnız bir məqsəd - kartof yetişdirmək üçün yararlı idi. Bu torpaq satış və renta üçün təklif edildikdə qiymət təklifə təsir etmir, sadəcə ona görə ki, heç kİm onu başqa məqsədlə istifadə edə bilməz. Qısaca, onun heç bir imkanı və ya dəyişmə qiyməti yoxdur.

İqtisadi renta Torpağın dəyişməz təbiətindən irəli gələn rentanın əlavə olması

prinsipinin daha geniş tətbiqi vardır. İqtisadçılar Rİcardonun torpaq konsepsiyasını bu və ya digər şəkildə təklifi sabit olan amillərin ən simvolik olanı kimi qəbul etmişlər. Bu cür amiliərin gəlirini, adətən iqtisadi renta və yanmrenta adı aitında müzakirə edirlər.

İqtisadi renta - hər hansı bir istehsal vasitəsinin öz təklif qiymətindən artıq və əlavə qazancını göstərir. Başqa sözlə desək, öz transfer, yəni digər gəiirli istifadəsi ilə əldə edilən, qazancından əlavə hər hansı bir qalıqdır. Bu, indi izah ediləcək.

İstehsal vasitəsilə nisbətdə, faktiki, mənfəət norması öz xidmətlərinin satılması müddətində qiymət sayılır. Tutaq ki, suvaqçının mənfəəti onun əməkhaqqıdır, məsələn, həftəlik 90 £- dir. Bəs onun imkan dəyəri nə qədərdtr? Sadəcə, indiki istifadəsini qorumaq üçün kifayət edən məbləğ, yəni en yaxşı alternativ istifadənin qarşısını almağa kifayət edən məbləğdir. Məsələn, götürək bizim suvaqçını. Bəikə də onun növbəti işi qazancı həftədə 45 £ olan hər hansı bir maaşla gösterməyə hazırdır.

Lakin ikinci suvaqçı həm de yaxşı bennalığı bacara bilər və bu şəkildə 60 £ əməkhaqqı alaraq razı qala biiər. Beləliklə, suvaqçınn sənaye üçün təklif əyrisi “imkan qiyməti”nin əyrisidir.


Şəkil 74. İqtisadi renta

İndi biz şəkii 74-ə tələb əyrisini də əiavə etsək, OM - suvaqçılann işiədiyi sənayedəki əməkhaqqı dərəcəsinin 90 £ oduğunu əidə edirik. Lakin bu əməkhaqqı dərəcəsini bütün suvaqçıiar aiır, yəni birinci suvaqçı 45 £, ikincisi 30 £ və s. Suvaqçıların aldığı ümumi iqtisadi rənta ştrixlənmiş sahə ilə göstərilmişdir.

İqtisadi rentanın məbləğini nə müəyyən edir? Hər hansı bir istehsal vasitəsinin iqtisadi rentasının həcmi onun

təklifinin elastikliyi və necə müəyyən edilməsindən asılıdır.

(1) Təklifin elastikliyi Təklifin elastikliyi əidə olan zaman müddəti və bəzən uzun müddət

aradan qaldırıla bilinməyən hərəkətsizliklə müəyyən olunur. Bunların hər ikisi iqtisadi rentaya təsir edir. Təsəvvür edək ki, qısa zaman üçün suvaqçıların təklifi sabitdir. Burada onlann başqa işə keçmələri və ya başqalarının bu işə daxil olmaları üçün vaxt məhduddur. Qısası, onlar üçün alternativ iş yoxdur - onlar ya suvaqçı kimi işləməli və ya heç işləməməlidirlər. Beləliklə, onların qazanclarının hamısı iqtisadi rentadır (şəkil 75 a).

Lakin uzun müddət ərzində digər işçilər suvaqçı sənətinə yiyələnə bilərlər və yaxud suvaqçılar başqa işə keçə bilərlər. Suvaqçıların öz yerində qalmaları üçün yetərincə imkan dəyərincə ödənilməlidir. Beləliklə, biz uzunmüddətli suvaqçı təklifi əyrisi əldə edirik və iqtisadi renta daha azdır (şəkil 75 b).

1B-Cİ FƏSİL TORPAQ VƏ RENTA 247

A X

Məhsul X

AKernaliv tələb xarclar ---------

►

n

■S q

Məhsul

Alternativ xərclər

təklif

tələh

Suvaqçılara olan

ı»l^ va ləAr/f

a)

Suvəqçr/anı olan tələb və təklif

b)

Suvaqçılara olan

tələb və təklif

C)

Şəkil 75. İqtisadi renta və təklirın əlastikliyi

Suvaqçı təklifi kifayət qədər olarsa, iqtisadi renta yoxa çıxacaq (şəkil 75 c). Beləliklə, iqtisadi renta sənaye üçün kifayət etməyən təklif əyrisindən asılıdır.

Bəzən müxtəlif istifadələr və ya peşələrin sabitlik dərəcəsi qeyri-müəyyən müddət ərzində dəyişməz qalır. Londonun City hissəsindəki ofislər üçün tikinti yerləri onların alternativ istifadəsi zamanı əldə edilə biləcək qazancla müqayisəedilməz şəkildə daha çox renta qazanır. Sadəcə ona gÖrə ki, belə sahələrin təklifi çox məhduddur, ofis yerləri üçün rəqabət bu yerlərin nentasını evlərin verə biləcəyindən daha çox yüksəyə qaldırmışdır. Beləliklə, onların qazanclarının böyük hissəsi iqtisadi rentaö\r.

Bəzən biz qabitiyy&t renfasına müraciət edirik. Əksər müğənnilər, kinoulduzlar, vəkil və cərrahların istedadı var kl, hərəsi öz sahəsində yeganədir, nadirdir və digərləri öyrənməklə bu istedadı əldə edə bilməzlər. Buna görə də onlar demək otar ki, bütövlükdə iqtisadi renta6\r.

(2) İstifadəetmənin tərifi və s. Əgər istehsal vasitəmizin, yəni ümumiyyətlə torpağın geniş tərifini

qəbul etsək, fərq yalnız onun istifadə edilməsi və ya İstifadəsiz qalmasındadır və beləliklə, onun bütün qazancı iqtisadi rentadır. Rlcardonun da fikri bu idi.

Lakin biz tərifimizi bir qədər daraltsaq, yəni torpaq müəyyən məqsəd üçün nəzərdə tutularsa (məsələn, buğda yetişdirilməsi), imkan dəyəri daha yüksək olacaq (tutaq ki, arpa yetişdirilməsi nə nisbətən) və iqtisadi renta daha az olacaq.

Buna uyğun olaraq, iqtisadi renta şirkət və ya sənaye nöqteyi* nəzərindən baxılmasından asılı olaraq müxtəlif olacaqdır. Sənayenin sabit təklif əyrisinin olması şübhə doğurur, bunun üçün


onun işlə təmin etdiyi amiiiər ödəməiərdə iqtisadi renta elementi olacaqdır. Lakin güclü rəqabətdə, şirkət təklifinin elastikliyi çox olacaqdır. Bu halda o, bütün amillərə transfer qiyməti ödəyəcək. Beiəlikiə, burada iqtisadi renta yoxdur.

Yanmrenta Sabit istehsai vasitələri, xüsusən də kapitai ləvazimatı üçün onları

əldə etmək məqsədilə şirkətin nə qədər pui ödəyəcəyi zaman müddətinə görə dəyişəcəkdir.

Tərifə əsasən qısa müddət üçün kapital təklifi sabitdir. Transfer qiyməti yoxdur. Kapital nə qədərsə artırıla, nə də mövcud ləvazimat məhv edilə bilməz. Gördüyümüz kimi, iş adamı kapitalı ümumi gəlirləri, müxtəlif amilləri ödəyənə qədər işlədəcək. Dəyişən qiymətlərdən əldə ədilən hər hansı bir qazanc sabit amillərin qiymətinə yardım edən əlavə təbiətlidir. Bu qalığın həcmi məhsulun satış qiymətindən asılıdır.

Bu, şəkil 41-ə baxdıqda dərhal görünür. Toyuq hinləri üçün tələbat artsaydı, qiymətlər, tutaq kl, 60 £-ə qədər artacaqdı və istehsal qiymətin maksimal dəyərə, yəni 100 vahidə bərabər olana qədər genişlənəcək. İstehsalın belə artmış qiyməti ümumi qiymət artımına, yəni 510 £-ə bərabər olacaqdır. Lakin ümumi gəlir 1950 £-ə qədər artacaq və beləliklə, sabit faktorlar əlavə gəlir -1440 £- ə bərabər qeyri^&bü gəlir artımı qazanacaq.

Lakin zaman baxmından biz “uzun müddət hərəkət edirik”. Məhsul yüksək qiymətlərlə satılacaqsa, kapital qazancı yüksək olacaq və bu, iş adamlarını əlavə ləvazimat istehsal etməyə və yerləşdirməyə məcbur edəcək. Məhsulun qiyməti aşağı olarsa, mövcud kapital ya başqa İstifadə sahəsinə yönəldiləcək, ya da sıradan çıxdıqdan sonra' dəyişdirilməyəcək. Bunun üçün uzun zaman müddətində sabit amillərin qazancı onların transfer dəyərinə bərabər olan sağlam rəqabətdir. Burada iqtisadi renta istisna edilir.

Bu və ya digər dərəcədə uzunmüddətli və zamanla yoxa çıxan iqtisadi rentatarı fərqləndirmək üçün iqtisadçılar çox zaman ikincisini yanmrənta adlandırırlar. Bu, sözün əsl mənasında renta deyil, çünki bu cür istehsal vasitələri tərəfindən əldə edilən yüksək qazanc onların təklifində artıma gətirir, bu da öz növbəsində onların qazandıqları iqtisadi rentanı məhv edir. Əsl renta yalnız sabit təklifi olan amillərə aiddir, hətta onların qazancları yüksək olsa da, oxşar faktorlar əmələ gəlir və buna görə də iqtisadi renta mövcuddur.

FƏSİL 19

SAHİBKARLIQ VƏ MƏNFƏƏT

I. SAHİBKARLIQ

Sahibkarttq və risketmənin oxşarfığı İstehsalın olması üçün torpaq, əmək (xammal da daxil olmaqla) və

kapital bir araya gətirilib işləd il m əlidir. Bu vəzifəni öhdəsinə götürən şəxs sah^kar adlanır. Lakin terminin daha dar tərifinin verilməsi iqtisadi analiz üçün daha faydalı olar.

Sahibkarlıq funksiyası 2 hissəyə bölünə bilər. Birincisi koordinasiya vəzifəsidir - istehsal amillərinin bir yerə cəmləş- dirilərək İşlədilməsi. İkincisi, burada gələcəkdə qeyri-müəyyən bir zamana qədər satılmayacaq məhsulların istehsalı üçün amillərin alınması və işlə təmin edilməsi riskinin qəbul edilməsidir, onlar satıldıqda isə qazanc maya dəyərini ödəməyə bilər.

Praktikada koordinasiya və riski ayırd etmək hər zaman asan oimur. Məsələn, fermer yalnız fermanın saxlanılması və idarə edilməsi ilə deyil, həmçinin nə istehsal edilməsi qərarının riskini qəbul edir. Digər tərəfdən, səhmdar cəmiyyətində koordinasiya işi muzdla çalışan, əsas rolu sədr və ya icraçı direktorun oynadığı direktorlar şurasına həvalə edilir. Hətta British Rait (Britaniya Demir Yolları) kimi ictimai korporasiyada menecer vardır. Səhmdar cəmiyyətində biznesin riskini adi səhmdarlar, ictimai qurumda isə sadə vergiödəyənlər daşıyır. Lakin nə səhmdarlar, nə də vergi verənlər biznesin idarə olunmasında, cüzi təsir istisna olunmaqla, İştirak edidər.

Buna görə koordinasiya funksiyası sabit əməkhaqqı olan muzdlu menecer tərəfindən yerinə yetirilə bilər. Bu baxımdan menecment sadəcə olaraq müstəsna dərəcədə yüksək bacarıq tələb edən əmək formasıdır. Bizim onu bu şəkildə qəbul etməyimiz uyğundur.

Bu o deməkdir ki, biz sahibkarlıq konsepsiyasını yalnız sahibkarlıqla əlaqədar olan biznesin riskini əhatə edəcək şəkildə yaratmalıyıq.

2S0 KİMDƏN ÖTRÜ? IV HİSSƏ

Riskin təbiəti İş adamı hər zaman yanğın, İşçilərin zədələnməsi, oğurluq və s.

kimi riskləNə üzləşə bilər. Lakin risk hesablana bilər. Məsələn, bir riyaziyyatçı bir il ərzində binanın yanğına məruz qalma ehtimalını hesablaya bilər. O, hansı binanın yanğın nəticəsində məhv olacağını deyə bilməsə də, ortalama olaraq bu yolla on min binadan birinin dağılacağını bilir. Buna görə bələ risklərə qarşı sığortalanmaq mümkündür. Bu yolla onlar normal xərclə başa gəlir və iş adamı mümkün riski azaltmış olur.

Lakin müəyyən risklərin hesablanması mümkün deyildir - onlar ortalama qanununa tabe edilə bilməzlər. Məsələn, heç kim gələn yay Britaniyada nə qədər soyuq içki satılacağını qabaqcadan deyə bilməz. Bu, hava şəraitindən asılı olacaq. Eynilə də düşünülə bilər ki, dördkünc qadın ayaqqabısı dabanlan gələcək altı ayda dəbdə olacaq. Lakin yenə də burada bunun belə olmayacağı ehtimalı var. Tələbin hesablandığından fərqli olması riski riyazi ehtimallarla hesablana bilməz. Bunun üçün də belə risklərə qarşı sığortalanmaq mümkün deyil. Bu risk tələbi qeyri-stabil olan mallann istehsalı ilə məşğul olan adamlar tərəfindən qəbul edilməlidir.

Sığortalanmayan risklər dinamik iqtisadiyyata əsaslanır. Müasir İstehsal metodları zaman tələb edir. İş adamı istehsal amillərini birləşdirirsə, bu İnam əvvəlcədən məhsula tələbatı düzgün qiymətləndirməsinə İnam deməkdir. Lakin tələb heç vaxt stabil ola bilməz. İnsanlar seçim haqqına malikdirlər və onların zövqləri dəyişə bilər. Tələbə təsir edən amillərin əksəriyyəti hətta qısa zaman ərzində dəyişə bilər. Bu, təklif baxımından da belədir. Texnika yerində durmur; rəqib tərəfindən kəşf edilmiş yeni metodlar sahibkarın məhsulu bazara çıxarana qədər rəqibin daha ucuz və ya daha keyfiyyətli məhsulu tərəfindən kənar edilməsi deməkdir.

Beləliklə, hər zaman bir qədər qeyri-müəyyənlik vardır ki, bu da riskin mövcudluğuna səbəb olur. Bu risk nəyin istehsal ediləcəyini öz pullan ilə dəstəkləyənlərin üzərinə düşür. Buna görə də əsl sahibkarlar qeyri-müəyyənlik riskini qəbul edənlərdir.

II. MƏNFƏƏT Mənfəəin təbiətinə görə digər mükafatlardan fərqi

Qeyri-müəyyənlikdə iş görməyin mükafatı mənfəətdir. Lakin mənfəət digər istehsal amillərinin qazanclarından fərqlənir.

19-CU FƏSİL SAHİBKARLIQ VƏ MƏNFƏƏT 251

Birincisi, mənfəət mənfi ola biiər. Əməkhaqqı, renta ve faiz işə qəbul zamanı bağlanmış müqavilənin bir hissəsi kimi Ödənilirsə, mənfəətin gələcəkdə əidə ediləcəyi gözlənilir. O da yalnız tələbim az və ya çox dərəcədə düzgün qiymətəlndirilməsi zamanı, sahibkariar çox nikbin otduqda baş verir. İkincisi, mənfəət digər mükafatlardan daha çox dəyişir. Dlgəriari sabit olduğu zaman, canlanma və enişlərin təsirini dərhal hiss edən mənfəətdir. Belə ki, canlanma baş verdikdə, mənfəət əməkhaqqı, faiz və rentadan daha tez artır. Enmə baş verdikdə isə onlar daha gec azalır. Üçüncüsü, müqavilə iiə sabit ödəmə olan əməkhaqqı, faiz və rentadan fərqli olaraq, mənfəət sadəcə əlavədir. Onun həcmi ən qeyri-müəyyəndir, çünki bu, məhsulun gələcəkdə necə satılacağından asılıdır.

Mənfəət təmininin məna fərqləri Biz mənfəət termininin 4 müxtəlif mənasını ayırmaq üçün diqqətli

olmalıyıq.

(1) Gündəlik işfəditən mənada mənfəət Mühasib üçün mənfəət, sadəcə olaraq, ümumi gəlirlə ümumi xərc

arasındakı fərq deməkdir (11-ci fəslin əvvəlinə bax). Lakin iqtisadçı qiyməti öncəki alternativlər baxımından müəyyən etdiyindən mühasibin mənfəət haqqındakı fikrinə aşağıdakıları əlavə edərdi; birincisi, sahibkarın bu kapitaldan əldə edəcəyi mənfəətin istənilən yerdə istifadə edilməsi, ikincisi, sahibkann alternativ biznes sahəsindəki işçi qüvvəsinin deyərinin nəzərə alınması.

(2) Sağlam rəqabət şəraitində nomai mənfəət Dinamik iqtisadiyyatda qeyri-müəyyənliyi aradan qaldırmaq

mümkün olmadığından insanların bu qeyri-müəyyənliyin məsuliyyətini qəbul etməsi üçün gəlir olmalıdır. Bu. hətta uzun müddət ərzində doğrudur. Beləliklə, sahibkarlığa olan tələb və təklifi bərabərləşdirən qiymət - mənfəətin məzənnəsi olmalıdır. Sağlam rəqabət şəraitində, uzun müddət ərzində mənfəətdən rentanın hər hansı bir elementi yoxa çıxır. Beləliklə, biz normat mənfeəf - yəni qeyri-müəyyənliyin təklifi mümkün olduqda ödənməsi lazfm olan məbləğ əldə etmiş oluruq.

İki modifikasiya qeyd olunmalıdır. Birincisi, qeyri-müəyyənlik dərəcəsinə görə sənaye sahələri fərqlənir. Məsələn, dəb və üsullar tez deyişən yerlərdə qeyri-müəyyənlİk daha çoxdur. Bu


beiə sənayelərdə normal mənfəətin hər hansı bir səviyyəsində sahibkarlığın təklifin azaimasına səbəb ola bilər və beləliklə, onlar üçün normal mənfəət daha yüksək olmalıdır. İkincisi, uzun müddət ərzində mənfəətdən renta elementinin yoxa çıxması sahibkarların bərabər bacarıqda olmalarını nəzərdə tutur. Praktikada bu belə deyil. Belə ki, hər zaman, hətta uzun müddət ərzində beiə bacanq rentası supemomtal mənf&at qazanan sahibkarlar olacaq.

(3) Qeyri-normal və ya supemormal mənfəət Sağlam rəqabət şəraitində sahibkar diger sahibkarların onunla

rəqabətə girə bilmədiyindən istifadə edərək bir müddət qeyri- normal mənfəət eldə edə bilər. Müəyyən amillərin təklifi sabitdir. Belə ki, işçilər gec dəyişəndir və beləliklə, müəyyən sahədə peşəkar operatorlar tapmaq çətinlik törədə bilər. Daha əhəmiyyətlisi, maşınların istehsalı vaxt tələb edir və bu zaman həmin maşınlara artıq sahib olan sahibkarlar qeyri-normal mənfəət qazanacaqlar. Buna görə belə mənfəət gerçəklikdə qısa müddətdə təklifi sabit olan amillərin gəliridir. Bir baxımdan onlar renta - yanmrenta təbiətlidir, çünki onlar sabit amillərin qazancıdırlar və uzun vaxt müddətində yoxa çıxırlar.

(4) inhisar mənfəəti İnhisarda rəqiblər aradan götürülə bilər. Müəyyən faktorlar,

məsələn, almaz karxanaları, now-how, patent və müəllif hüquqları inhisarçıya məxsusdur. Hətta uzun zaman müddətində rəqiblər bu cür amilləri əldə ədə bilmirlər, buna görə də qeyri- normal mənfəətlər mövcud olur. Beləliklə, inhisarçının mənfəəti yarımrentadan iqtisadi rentaya daha yaxındır.

Özəl mülkiyyət iqtisadiyyatında mənfəətin funksiyaları Mənfəət sözü tez-tez ittiham kimi işlədilir və yüksək mənfəət əldə

edən insanlar cəmiyyət tərəfindən rədd edilmiş sayılır. Adətən belə münasibətlərə bəraət qazandıran çox az olur, çünki mənfəət özəl mülkiyyət iqtisadiyyatının ayrılmaz bir hissəsidir və bu sistemi işlətmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Lakin bizim yalnız sağlam rəqabət şəraitində əldə edilən mənfəəti müzakirə etdiyimizi vurğulamaltyıq. Bu şəraitdə uzun zaman müddətində qeyri-normal mənfəət aradan götürülür (fəsil 11-ə bax). Yalnız qeyri-müəyyənlik şəraitində iş görməyin qarşılığı olan mənfəət qalır.

19-CU FƏSİL SAHİBKARLIQ VƏ MƏNFƏƏT 253

Başqa tərəfdən, İnhisar mənfəəti hətta uzun müddətə belə mövcud olur. İstehsal sahəsinə daxil olma azad deyil; dəməli, mənfəət rəqabətdən kənar qalır. Ola bilər ki, inhisar mənfəəti araşdırmaları dəstəkləyir və sənayenin İnkişafına imkan verir. Lakin süni qıtlığın yaradıldığı yerdə bunlar, sadəcə, İnhisarçı sahibkarlar tərəfindən istehlakçının hesabına qazandığı iqtisadi ren- tadır. Buna görə hökumət tədbirləri əksəriyyət etibarilə inhisar mənfəətlərini azaltmağa yönəldilir və biz irəlidə bu haqda artıq danışmayacağıq.

Sağlam rəqabət olan yerdə mənfəətin funksiyaları aşağıdakı kimidir:

(1) Normat mənfəətlər insanlara qeyri-müəyyənlik riskini qəbul etməyi təlqin etmək üçün vacibdir. Dinamik iqtisadiyyatda qeyri-müəyyənlik qaçılmaz olduğundan

sənayenin sahibkarlarla təklifim təmin etmək üçün mükafat tələb olunur. Belə mənfəət oimadıqda heç bir İstehsal olmaz. Beləliklə, bu da işçilərə ödənilən əməkhaqqı qədər vacib olan dəyərdir.

(2) Qeyri-normal mənfəət sahibkarlara hansı sənayelərin genişləndirilməsi, hansılanntnsa azaldılması zərurətini bildirir. Sahibkar istehlakçılar tərəfindən bəyənilən məhsul istehsal

etdikdə bu malın satış qiymətlərindən və dolayısı ilə onun mənfəətində özünü büruzə verir. Nəticədə o, normal mənfəətdən yüksək və çox olan qeyri-normal mənfəət əldə edir. Bu, istehlakçı istəyini qarşılamaq məqsədilə məhsuldarlığı artırmaq üçün istehsala daha çox amillərin cəlb edilməsinə işarədir.

Digər tərəfdən, sahibkar tələbi düzgün qiymətləndirməsə, itkiyə məruz qala bilər. İstehlakçılar bu məhsulu istəmədiklərini göstərmişlərsə, istehsal azaldılmalıdır.

(3) Qeyri-normal mənfəət sahibkarian məhsulun istehsalını artırmağa sövq edir. Mənfəət yalnız istehlakçının bu məhsuldan daha çox istədiyini

bildirmir; onlar sahibkarın bu məhsulların istehsalına inamını artınr. Fəsil 11-dən də gördüyümüz kimi, qeyri-normal mənfəətlər mövcud

şirkətlərin həcminin artması, digər sahibkarların isə sənayeyə daxil olması üçün təkan rolunu oynayır. Digər tərəfdən, itki baş verdikdə şirkətlər istehsalı dayandırır, sənaye isə kiçilir. Beləliklə, özəl mülkiyyət iqtisadiyyatının idarə olunmasında itkilər də mənfəət qədər əhəmiyyətlidir.


(4) Qeyri-normal mənfəər genişlənmə Üçän mənbə yaradır. Qeyri-normal mənfəətlər gələcəkdə genişlənmək üçün

faktorlar təmin edə bilər. İlkin olaraq mənfəətlər yeni kapital əldə etmək üçün İstifadə oluna

bilər və səhmdarlar yeni kapital istəyinə cavab verəcəklər. Eynilə də sənayeyə yeni şirkətlər daxil ola bilər, çünki investorlar mənfəət səviyyəsi nisbətən yüksək olan sənayedə iş görmək istəyən şirkətin səhm ve istiqrazlarını alacaq.

İkincisi, mənfəət genişlənən şirkətlərə, azalan sənayeyə nəzərən torpaq, iş qüvvəsi və kapKal üçün daha yüksək mükafatlar təklif edə bilir. Bu şəkildə istehsal amilləri istehlakçının istəyinə görə hərəkət edir. Nəticə etibarilə sağlam rəqabət şəraitində mənfəət rəqabət nəticəsində yox olur.

(5) Mənfəət istehsalın ən effektiv şirkət tərəfindən apanimasını təmin edir. Sağlam rəqabət olan sənayedə qiymətləri ən aşağı olan şirkət ən

çox mənfəət əldə edir. Onun istehsalı genişləndirmək stimulu olacaq və lazım olarsa, bunu etməkdən ötrü faktorlar üçün daha çox pul ödəməyə imkan tapa bilər. Effektivliyi daha az olan şirkətlər onun metodlarını təqlid etməlidir, əks təqdirdə amilləri əldə saxlaya bilməz. Onların vəziyyətini bir az pisləşdirən odur ki, daha effektiv şirkətin artmış məhsuldarlığı məhsulun qiymətinin düşməsinə səbəb oiacaq. Nəticədə effektiv olmayan şirkət mənfəətin mənfi olduğunu, itkinin baş verdiyini görür.

Beləliklə, gördüyümüz kimi, özəl mülkiyyət sistemində irəliləmə mənfəətlər və ziyan qorxusu nəticəsində mümkündür. Şəxsi qazanc istəyinin ən yaxşı motiv olduğu müzakirə edilə bilər. Lakin insan təbiəti olduğu kimidir və hələ de en effektivdir. Hər hansı bir dinamik iqtisadiyyatda bİr müəyyənlik mövcuddur və buna gÖrə də istehsalın özəl müəssisə və ya dövlət tərəfindən təşkil olunmasından asılı olmayaraq mənfəət üçün imkan olmalıdır. Burada belə bir sual yaranır: heç bir şəxsi qazanc və ya itki olmadıqda mənfəəti artırmaq və ya zərərdən qorunmaq istəyi eynidirmi?

Qeyd edilməlidir ki, sağlam rəqabət şəraitində mənfəətlər özünü məhv edir. Bundan əlavə, azalma prosesində sənaye daha effektiv olur.

Bunun üçün mənfəəti qeyri-əxlaqi bir şey kimi qiymətləndirmək düzgün deyil. İstisna təşkil edən, yoxa çıxmayan və istehlakçı İstəyini nəzərə alan bütün amillərin istehsalını motiv- ləşdirməyən inhisar mənfəətidir.

V HİSSƏ

PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI

FdSİL 20

PUL VƏ FAİZ DƏRƏCƏSİ

I. PULUN FUNKSİYALARI

Pul nədir? Məhsulları mübadilə vasitəsilə dəyişmək mümkündür. Lakin çox

zaman barter adlandırılan bu mübadilə müasir dövrdə elə də geniş yayılmayıb. “Exchange and Mart” jurnalında belə bir elan təsəvvür edin; ”£ver Rəady" batareyası iki yaşına qədər hər hansı bir itlə dəyişilir”. Belə mübadilə zamanı baş verə biləcək çətinlikləri təsəvvür etmək o qədər də çətin deyil.

Yüksək ixtisaslaşma səviyyəsi olan iqtisadiyyatda mübadilə tez və rahat baş verməlidir. Buna görə bizim bütün mallar üçün ortaq bölən olan pul - “arada gəzən” var. İxtisaslaşmanın əmək məhsulu satılır, yəni pulla dəyişilir və sonra bu pul lazım olan müxtəlif əmtəə və xidmətləri əldə etmək üçün istifadə edilir.

Pul mal almaq və borc ödəmək üçün hamı tərəfindən qəbul ediləndir. Onun dəmir pul və əskinaslardan ibarət olması vacib deyil. Mal-qara, duz, kəhrəba və pambıq geyimlər vaxtilə pul kimi istifadə olunmuşdur.

Faktiki olaraq, material, onun ölçü və forması əsasən adət- ənənə və istifadədə rahatlıqdan asılıdır. Lakin nə istifadə olursa- olsun, hər yerdə sorğu-sualsız və dərhal məl və xidmətlərin qarşılığında qəbul edilməlidir. Beləliklə, müəyyən bir əmtəənin istifadəsi adət halını şimalıdır və insanlar ona nisbətən məhdud olduğu üçün dəyərini qoruyacağına inanmalıdırlar.

Qanun/ ödəmə vəsaiti Bəzən qəbul edilməni qanunla təmin etməyə çalışırlar. Birləşmiş

Krallıqda pul əskinaslan kreditor tərəfindən borcun ödənilməsi üçün qəbul edilməli olması baxımından məhdudiyyətsiz qanuni ödəmə vəsaiti hüququna malikdir. Lakin istehlak malı-

256 PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI V HİSSƏ

nın pul olması üçün qanuni ödəmə vəsaiti olması vacib deyil. Almaniyada II Dünya müharibəsindən sonra mallar üçün ödəmədə Rüichsbankın markasından çox siqaretə üstünlük verilirdi.

Qiymətli metal pul kimi Keçmişdə pul kimi istifadə edilən istehlak mallannın çoxunun

xüsusilə də mübadilə iqtisadiyyatı inkişaf etdikdə qənaətbəxş olmadığı bəlli oldu. Çünki barter çətinlikləri tamamilə ortadan qaldırılmırdı. Məsələn, mal-qaranın daşınması çətin idi, vaxt keçdikcə keyfiyyətini itirirdi və saxlanılması xərc tələb edirdi. Bundan başqa, onların Ölçü və keyfiyyətinin müxtəlif olması ile yanaşı, kiçik həcmli malların alınması üçün asanlıqla bölünə bilirdi.

Tədricən qiymətli metallar pul kimi istifadədə digər malları əvəz etdi. Sonralar əməliyyatlan sadələşdirmək üçün metallar müxtəlif forma və çəkili dəmir pullar şəklinə salındı. İndi lazım olan pul məbləği çəkmək əvəzinə hesablamaqla müəyyən oluna bilirdi.

Kağız pu! İngiltərədə XVII əsrin ortalarına qədər pul kimi yalnız qiymətli

metallar və dəmir pullar istifadə olunmuşdur. Lakin 1640-cı ildə Karl tacirlərin London qülləsində saxlanılan 130000 E dəyərində qızıllannı mənimsədikdən sonra qızı) və gümüş külçələri zərgərlərin xüsusilə möhkəmləndirdiyi yerlərdə saxlanılırdı. Beləliklə, bu depozitlərin qəbzləri əmtəə əvəzinə qəbul olunurdu və bununla qızılla gümüşün həqiqi mənada istifadəsinə ehtiyac qalmadı.

Bu, əskinaslann təməlini qoydu və tezliklə Britaniya pulunun əksəriyyətini kağız valyuta təşkil etməyə başladı. Əskinaslann düzəldildiyi kağız onun məbləği ilə müqayisədə qiymətsizdir. Lakin bu əski nasları qəbul edən insanlar digərlərinin də onları qəbul edəcəyindən əmindirlər. Beləliklə, əskina^ar pulun əsas xüsusiyyəti olan hər kəs tərəfindən qəbutedilmə xüsusiyyətinə malikdir. Bu, 1931-ci ild^ bəri Birləşmiş Krallıqda İngiltərə Bankında əskinasla qızılın dəyişdirilməsi mümkün olmadığına baxmayaraq, doğrudur.

Pulun funksiyalan Əsasən qeyd edildiyi kimi, pulun 4 funksiyası var: (1) O, mübadilə vasitəsidir, müasir alqı-satqı mexanziminin yaxşı

işləməsini təmin edən yağa bənzəyir.

20-Cİ FƏSİL PUL VƏ FAİZ DƏRƏCƏSİ 257

(2) Bu, qiymət sisteminin işləməsi və mühasibatın aparılması, mənfəət və zərərin hesablanması və s. üçün avtomatik əsas yaradan dəyər ölçüsü və hesablama vahididir.

(3) Pul ödəmə standartıdır, dəyəri stabil olan elə bir vahiddir ki, edilən borclar, gələcək müqavilələr bu vahidlə bağlanılır. Pul olmasaydı, sığorta şirkətləri, tikinti kooperativləri, banklar və diskont evləri kimi borclarla işləyən qurumların işİ üçün təməl olmazdı. Borc ödəmək üçün standart olmaqla yanaşı, pul borc verib-almaq məsələsini xeyli asanlaşdırır.

(4) O yığım vasitəsidir, təcili ehtiyaclar üçün hər hansı bir gəliri yığmağın ən münasib yoludur. Bundan əlavə, pul mübadilə vasitəsi olduğundan bu formada yığılan dövlət həm də tamamilə tikviddir. Yəni müxtəlif mümkün yatırımlardan yalnız pul digər mallarla dərhal ödənişsiz çevrilə bilər. Beləliklə, pulun ən seçilən xüsusiyyəti likviddir və bu, pulun iqtisadiyyatın idarə olunmasında neytraldan daha çox aktiv rol oynamasıyla nəticələnir. Bunun üçün biz bunu tədqiq etməliyik.

II. PULA TƏLƏB

Pula tələb dedikdə nəyi nəzərdə tuturuq? Əksər insanlar xəsisə xəstə adam kimi baxır. Adi insanlar üçün pul,

sadəcə, hesablama və ya hərisliklə saxlanılması üçün deyil, qida, geyim, bayram, maşın və digər bahalı şeylərə xərcləmək üçün lazımdır. Qısası, elə görünə bilər ki, pul yalnız ondan can qurtararkən xeyirlidir.

Lakin onun bundan başqa da faydaları var. Pula borclann ödənilməsində hami tərəfindən qəbuledilən kimi tərif verilmişdir. Bəs niyə hamı tərəfindən qəbul edilən? Sadəcə olaraq ona görə ki, hər kəs inanır ki, onlar bir şey almaq istədikdə pulu dərhal qəbul edəcəklər. Biz gördüyümüz kimi, pul tamamilə likviddir.

Bundan başqa, sərvətin heç bir forması pul qədər likvld deyil. Bankın depozit hesabında saxlanılan yatırımların çıxarılması üçün 7 gün tələb ölünür. Adi aksiyalar və bonlar (istiqrazlar) satılmalıdır və buraya brokerin komission faizi və kapital itkisi ehtimalı də daxildir. Yaxud, ev, maşın və yə royalın başqa bir şeylə dəyişdirilməsi adətən əvvəlcə nağd pullu alıcının tapılması deməkdir, Yalnız pulun sərvətin istənilən formasına dəyişdirilməsi nə vaxt itkisi, nə də əlavə xərc tələb edir.

İnsanlar pul balansını onun tamamilə llkvid avuar olmasına görə istəyirlər. Bu mənada pulla “tələb", yəni tamamilə likvid


ehtiyatlar saxlamaq istəyi vardır. İndi biz insanların belə ehtiyatlan nəyə görə istədiklərini öyrənəcəyik.

İnsantann niya pula tələbatı var? Lord Kəynes pul saxlamağın 3 əsas səbəbini göstərir:

(1) Əməliyyat amili İstehlakçı və İş adamlarının hər ikisi pulu əpanlan əməliyyatları

yüngülləşdirmək üçün saxlayır. İstehlakçıların böyük hissəsi gəlirlərinin əsas hissəsini həftəlik və

ya aylıq alırlar. Digər tərəfdən, qida, səyahət və istirahət üçün ödəniş gündəlikdir. Beləliklə, gündəlik alış-veriş üçün pul gəlirinin bir hissəsi həftə və ya ay ərzində saxlanılmalıdır. Bu, hansı məbləğdə olmalıdır?

Təsəvvür edək ki, bir nəfər həftədə 60 £ qazanır ki, bunun da hamısını xərcləyir. O, 60 £-i həftənin başlanğıcı olan cümə günü alır və gələn cümə günü üçün onun pulu qalmır. Beləliklə, onun saxladığı ehtiyat 30 £-dır. Onun pulu aylıq ödənər, xərci isə dəyişməz qalarsa, onun ortalama pul ehtiyatı istər nağd pulla, istərsə də bank hesabında 120 £-ə qalxacaqdır. Buna oxşar olaraq, onun gəliri ikiqat artarsa, lakin yenə də tamamilə xərclənərsə, onun saxladığı pulun miqdan İkiqat artacaq.

Eynilə iş adamına əməkhaqqı vermək, xammal almaq və mövcud olan digər xərcləri ödəmək üçün pul lazımdır.

Əməliyyat motivləri üçün olan pula tələbatın qəflətən artmasının yalnız xüsusi səbəbləri ola bilər; məsələn, yeni il və bayram güniəriində əmtəə birjasında fəallıq artir. Əksəriyyət etibarilə əsas determinantlar kifayət qədər stabildir. İstehlakçılar üçün bunlar ardıcıl məvacib günləri arasındakı məsafə və gəlirlə qiymət səviyyəsidir; İş ədamı üçün bu, dövriyyənin həcmidir. Buradan göründüyü kimi, cəmiyyətin əməliyyat məqsədləri üçün pula tələbatı milli gəlirin həcminə tam proporsionaldır.

Qeyd etmək lazımdır ki, pula tələb olunan əməliyyatların həcmi milli pul gəlirindən çox böyükdür. Məsələn, eger bir mağaza sahibi üçün (mağaza xərcləri daxil olmaqla) malların qiyməti 100 £-dirsə və o bu malları 110 £-ə satırsa, o zaman onun bu əməliyyatından əldə eiədiyi gəiir 10 E-dir ki, bütün lazımi tədavülün edilməsi üçün 210 £ təiəb olunur. Bundan əlavə, əsasən gəiİr gətirməyən əməiiyyatlar, məsələn, sığortalanmaq və qiymətli kağızlar üçün də pul tələb olunur.

20-Cİ FƏSİL PUL VƏ FWZ DƏRƏCƏSİ 259

(2) Ehtiyat amili Müntəzəm olan gündəlik alış-veriş xərclərindən əlavə, pul ortaya

çıxa biləcək daha gözlənilməz təbiətli hadisələr, məsələn, xəstəlik, qəza, işsizlik, maşının təmiri, evdarlıq xərcləri və ya nağd müqavilə əldə etmək haqqında gözlənilməz qərarları keçirmək üçün lazım ola bilər. Buna görə də həm istehlakçı, həm de iş adamlannın əksəriyyəti "qara gün” üçün və ya əlverişli aiış-veriş üçün ehtiyatda bir qədər pul saxlayırlar. Saxlanılan məbləq əsasən fərdin görüşü ilə bağlıdır, onun hadisələr və ehtiyac əmələ gəldikdə qısa müddətdə borc pul tapa biləcəyinə nə dərəcədə nikbin yanaşmasından asılıdır. Lakin ümumiyyətlə cəmiyyəti götürdükdə normal vaxtlarda ehtiyat amili üçün saxlanılan məbləğ texminən milli gəlir səviyyəsinə qədər gəlib çıxır.

Keynes əməliyyat və ehtiyat amilləri ilə saxlanılan pulları “aktiv balans" adlandırır. Bu cür balansların həcmi əsasən gəlir səviyyəsindən asılıdır.

(3) Spekulyasiya amili Adətən mövcud olan pul miqdan aktiv balansların tələbatını

ödəyəcək məbləğdən az olur. Lakin hər hansı bir qatıq kimsə tərəfindən saxlanılmalıdır, çünki o, haradasa olmalıdır! Bununla belə, niyə insanlar “faydasız" balanslan saxlamaq istəsinlər?

Oxucu dərhal bu suala “niyə də olmasın?” deyə bilər. Gördüyümüz kimi, pulun daimi xərci (eləcə de yığma, qoruma) yoxdur və o, tamamilə likviddir. Bütün yatınmlardan yalnız pul tam manevr imkanına malikdir.

Lakin bütün sərvətin pul formasında saxlanılmasının gəlir gətirməsi kimi müsbət cəhəti də vardır (inflyasiya zamanı pulun dəyərinin düşməsi kimi bir mənfi cəhət də vardır ki, biz hələlik bu çətinliyi nəzərə alməyacəyıq). Mebel, daş-qaş, sənət əsərləri və s. həzz almağa xidmət edir; evdə yaşamaq və ya kirayə vermək mümkündür. Aksiyalar çox vaxt dividend gətirir: bunlann müəyyən faizi vardır. Beləliklə, likvid olmağın imkanı gəlirin olmasıdır, ^an olması üçün bu gəliri faiz dərəcasi adlandıraq.

Beləliklə, İnsanlar likvidlik arzuladıqda, həmçinin bunun xərci haqqında da düşünməlidirlər. Faiz dərəcəsi nə qədər yüksək olsa, likvid qalmağın xərci bir o qədər yüksək olacaq. Məzənnə artdıqca bu “qiyməti" ödəməyə hazır olan insanların sayı azalır; başqa sözlə desək, onlar pulu saxlamamağa məcbur ediləcəklər.


Beleliklə, faydasız balans teləbatı faiz dərəcəsi ilə sıx bağlıdır; məbləğ artdıqca pul saxlamağın xərci artır və bununla da daha az pul tələb olunur.

/Vıcaq ətraflı cavab daha mürəkkəbdir. Qiymətli kağızlann əksinə olaraq pulun saxlanması spekulyasiyaya imkan verir. Keynesin fikrincə, insanlann faydasız balansları saxlamasının əsas səbəbi spekulyasiya etməkdir. Spekulyasiyalar aşağıdakı kimi baş verir.

Hər hansı bir vaxtda bəzİ qiymətli kağızlann dəyərlərinin qalxması, bəzilərinin isə düşməsi yetərincə təbiidir. Lakin demək olar ki, bütün qiymətli kağızların az və ya çox dərəcədə eyni istiqamətdə hərəkət etdiyi vaxtlar da olur. İzahımızı sadələşdirmək üçün diqqətimizi müddətsiz dövlət bonları (sabit faizli qiymətli kağızlar) üzərində cəmləşdirək - bu, vaxt və risk çətinliklərini aradan qaldırır.

İnsanlar bonların qiymətlərinin qalxacağını fikirləşirsə, o zaman bon alacaqlar. Onların fikirləri təxminən doğru çıxarsa, kapital qazanacaqlar. Eynilə də onlar bonlann qiymətlərinin düşəcəyini düşünsələr, bonları satacaqlar. Bu dəfə onların qiyməti nə qədər aşağı düşsə, yuxan qalxmaq ehtimalı bir o qədər çox olacaq. Qiymətlər artdıqca, tədricən daha çox insan onların çox yüksəyə qalxdığından aşağı düşəcəyini fikirləşəcək. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bonlann qiyməti aşağı olduqda insanlar likvidlikdən daha çox bonlara üstünlük verirlər; bonlann qiyməti qalxdıqda isə onlardan yaxa qurtarırtar.

Lakin bonların qiyməti faiz məzənnəsinə proporsional, yalnız tərs mütənasib dəyişir. Belə ki, cari faiz məzənnəsi 2'/z-dirsə, 1O0 £ dəyərində 3VZ faizlik hərbi istiqrazın əmtəə birjasında qiyməti 140 £ olacaq, lakin məzənnə 7 % olarsa, onun qiyməti yalnız 50 £ olacaq.

Beləliklə, pula tələbat yalnız bonların qiymətilə deyil, həm də faiz məzənnəsi ilə əlaqələndirilməlidir. İnsanlar bonlann gələcək qiymətiylə spekulyasiya edərkən həm də gələcək faiz dərəcəsi ilə spekulyasiya edirlər. Buradan çıxış edərək biz ilkin fikrimizi belə formada ifadə edə biiərik: faiz dərəcəsi aşağı olduqda (bonlann qiyməti yüksəkdir) İnsanlar pulu saxlamağa üstünlük verəcəklər; faiz məzənnəsi yüksək olduqda (bonların qyiməti aşağıdır) İnsanlar pul saxlamaq istəməyəcəklər. Cari faiz dərəcəsi ilə faydasız balanslar arasındakı əlaqə şəkil 76-da göstərilib.

ao-ci FƏSİL PUL VƏ FAİZ DƏRƏCƏSİ 261

Ş«kj| 7$. Faiz məzannaal ilə pula tələbatın əlaqəsi

Qeyd edilməlidir ki, gələcək faiz dərəcəsi üzərindəki bu spekulyasiyada heç bir pis şey yoxdur. Qeyri-müəyyənliyin mövcudluğu şəraitində bonların sahibinin ixtiyannda olduğu müddətdə onların qiymətlerinin düşməsi və ya qalxması əhəmiyyətli olduğu yerdə spekulyasiya olmalıdır. O, gələcəkdə bondan qazana biləcəyi faizi onun ibpital dəyərində baş verə biləcək itki ehtimalı ilə müqayisə edir. Əgər ikinci daha çoxdursa, insan pul saxlamağa üstünlük verəcək. Əməliyyat və əhtiyat amilləri üçün pul tələbinə təsir ədən əsas səbəb gəlir səviyyəsi nisbətən sabit olanda möhtəkirlik amili üçün likvidlik müəy- yənləşdirilərək insanların faiz dərəcələrinin artımıyla bağlı ümidləri boşa çıxa bilər. Beləliklə, lord Keynesin faiz məzənnəsi səviyyəsinə əsas göstərdiyi möhtəkirlik budur.

III. PUL TƏKLIFI Pul təklifi aşağıdakılardan ibarətdir:

(1) Metal pullar Həcmcə çox azdır, 1976-cı ildə 462 milyon £ dəyərində idi. Kiçik

gündəlik əməliyyatlar üçün əlverişlidir.

(2) Əskinaslar XVII əsrdən etibarən kağız valyutası Britaniya pulunun artan

hissəsini formalaşdırmağa başladı. 1976-cı ilin oktyabrına olan


məlumata görə, dövriyyədə olan əskinaslann dəyəri 6,984 milyon £-dir, Banknot 1.575 milyon £-i keçərsə, Maliyyə Nazirliyi yeni qərar hazırlayaraq parlamentə təqdim edir. Parlamentin təsdiqlədiyi bu sənəd hər 2 ildən yeniləşir.

İngiltərə parlamenti qızıl dəyərinin artığı hesabına çap olunan əskinas, “ictimai etimad çapı” üzərində nəzarət səlahiyyətinə malikdir. Ancaq müasir dövrdə inflyasiyadan qorunmaq üçün əskinas çapına nəzarət edilməsinə elə də əhəmiyyət verilmir (23- cü fəslə bax). Bunun əvəzinə əskinaslar metal pullar kimi pul sisteminin kiçik tələbi hesab edilir. Beləliklə, pul cəmiyyətin praktiki rahatlığı üçün lazım olan miqdarda çap olunur.

(3) Bank depozitləri Gündəlik tələbat malları - meyvə-tərəvəz, siqaret, benzin və s.

alınarkən əsasən metal pullar və əskinaslardan istifadə olunur. Lakin bütün əməliyyatların 80 %-i çek vasitəsilə görülür. Bir şəxs çek yazdıqda öz bankını hesabda olan depozitlərdən borcu olan adama verilməsi üçün təlimatlandınr. Beləliklə, bank depozitləri pul kimi istifadə olunur.

Bu depozitlərin əsas hissəsi bank tərəfindən yaradılır. Bankların depozitləri necə yaratdıqlarını və onlara nəzarət haqqında növbəti iki fəsildə danışılacaq.

Başqa pul formalan Nəyin pul olub-olmadığı arasında müəyyən və mütləq fərq yoxdur.

Əsl pul sahibini tam likvidlik təmin edir və nəticə etibariə bunu təmin edən yalnız dövlət əskinaslan və soyerenleridir, çünki digər metal pulların dövlət təminatı məhduddur. İqtisadiyyatımızda nəyin pul kimi istifadə edilməsini müzakirə edərkən ən praktiki olan “pul pul funksiyasını yerinə yetirəndir” yanaşmasıdır. Əmtəənin ödənilməsi üçün qəbul edilirmi? Edilirsə, pul rolunu oynayır. Gördüyümüz kimi, bu səbəbdən bankdakı depozitlərdən başqa heç nəyi təmsil etməsə də, çeklər də puldur. İnkişaf etmiş iqtisadiyyatlarda çeklər istifadə olunan pulun əsas hissəsini təşkil edir.

Fikrimizi bu istiqamətdə inkişaf etdirək: istifadə baxımından “əsl" pul olmasa da. bəzi kredit vasitələri məhdud dairədə pul funksiyasını yerinə yetirir. Lakin biz onların pul təklifinə nə zaman necə əlavə olunduğunu bilmək üçün ehtiyatlı olmalıyıq. Depozitlər banklar tərəfindən yalnız ona görə “yaradılır” ki, onların klirinq


sistemi qənaət etməyə imkan verir (fəsil 22-yə bax). Bu baxımdan banklar yeganədir; digər kredit formaları pul təklifinə yalnız o zaman əlavə olunur ki, onların dəyəri faydasız şəkildə saxlanılan eyni məbləğdə nağd pulla ödənilir. Belə ki, bir fərd “ümumi fond"a daxil olmaq üçün barat aldıqda poçt onun tərəfindən ödənilən nağd pulu bizdən “ümumi fond” şirkətinə təqdim etməmişdən öncə tədavülə buraxa bilər. 6u baxımdan baratlar pul təklifinə əlavə rolunu oynayır. Çünki onlar pulun vəzifəsini yerinə yetirir. Bu. diger kredit vasitələri üçün de belədir; - veksel (“satılmış”, yəni borcun ödənilməsi üçün üçüncü tərəfə verilmiş), trentat krediti (şirkətlər arasındakı müqavilələr kreditləri ləğv etmək imkanı verdikdə və ya bu kreditin ödənilməsi hüququ üçüncü tərəfə verildikdə) və mühasibatda nağd pulu əvəz edən hesablaşmalar (məsələn, şiıiotlərin vertikal birləşməsi zamanı baş verdiyi kimi).

Pu! “əvəzi” Yuxardakı fikri bir az da genişləndirə bilərik. Nəticə etibarilə bütün

mövcud avuarlar pula çevrilə, beləliklə, təşkilati formasından asılı olaraq likvidilik edlə biər. Buraya dövlət qiymətli kağızları, İçtimai şirkətlərin səhmləri, sığorta polisləri və tikinti birliklərinin istiqrazları daxildir. Beləliklə, son illər trentat borclarının dərhal nağd pula satılması mümkün olan agentliklərin inkişafı nəticəsində topdansatışlar daha likvid olmuşdur. Avuarlar satıldıqda bezi kapital itkisi baş versə də, onlar sahibinə bir qədər likvidlik imkanı yaradır. Məsələn, birinci dərəcəli aksiyaları olan insan üçün ehtiyat amilinə görə o qədər də çox nağd pul balansı saxlamağa ehtiyac yoxdur. Çünki ehtiyac olduqda onların bir hissəsi İstənililən vaxt satıla bilər. Qısası, pul “əvəzinin" mövcudluğu “əsl” pula olan tələbatla müqayisədə az ola biləcəyi deməkdir.

IV. FAİZ DƏRƏCƏSİ Kiassik iqtisadçıların fikirfəri

Burada 17-ci fəsildə kənara qoyduğumuz məsələ ilə məşğul olacağıq; iqtisadiyyatda ümumi faiz dərəcəsini nə müəyyən edir? Sualı başqa cür də qoymaq olar: xalis faiz dərəcəsini nə müəyyənləşdirir?

Faiz dərəcəsi likvid kapitalı borc almaq üçün ödənilən qiymətdir. Beləliklə, klassik iqtisadçılar onu borc verilə bilinəcək fondların tələb və təklifi baxımından İzah edirlər. İnvestisiya gəlir

264 PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI V Hissə

gətirdiyi üçün işgüzar adamların investisiya fondlarına tələbatı var. Faiz dərəcəsi aşağı olduqca gəlirli investisiya layihələrinin sayı çox olur. Beləliklə, likvid kapitala ümumi tələb işgüzar adamların müxtəlif faiz dərəcələrinə tələbin cəmindən ibarətdir.

ükvid kapital təklifi gələcəkdə istifadə etmək üçün indi bəzi məhdudiyyətlərə gedən insanlar tərəfindən təmin olunur. İnsanların əksəriyyəti “soğan olsun, nağd olsun” prinsipini bəyənir. Bunun üçün klassik iqtisadçıların fikrincə, insanları dərhal istehlak etmək fikrindən daşındırmaq üçün faiz şəklində mükafat təklif olunmalıdır. Faiz dərəcəsi artdıqca cari istehlakı ertələmək fikri daha güclü olacaq və beləliklə, borc ala bilinəcək fondlann təklifi artacaq. Bununla da sağ İstiqamətdə yüksələn təklif əyrisini əldə etmiş oluruq.

Likvid kapitalın qiyməti faiz dərəcəsi, tələb və təklifdən asılı olaraq, iki əyrinin kəsişdiyi nöqtədə, onlann qarşılaşdırılması nəticəsində müəyyən olunur.

Klassik İqtisadçıların faiz dərəcəsinə verdikləri izahat çox bəsitdir. Birincisi, bu izahat faiz dərəcəsinin investisiya və əmanət həcminə

olan təsirini şişirdir. Gəlir səviyyəsi kimi başqa amillər daha əhəmiyyətlidir (26-cı fəslin t-lV bölmələrinə bax).

İkincisi, klassik iqtisadçıların mülahizələrinə görə, investisiya və əmanət stabil olur, bu zaman onların nəzəriyyəsi faiz dərəcəsinin baş verən qısamüddətli dəyişmələrini izah edə bilməz.

Üçüncüsü, son illər dövlətin faiz dərəcəsinə necə təsir göstərməsinə heç bir İzahat verilmir.

Və sonda, ən əsası, bu nəzəriyyəyə əsasən yığılan bütün gəlir İşgüzar adamlara borc verilir. Lakin pul yığmağı xoşlamaqla yanaşı, insanlar borc verməyi xoşlamırlar. Onlar öz avuarlannı pul formasında likvid şəkildə saxlamağa üstünlük verirlər. Faiz dərəcəsinin müasir izahı pulun likvid olması faktı üzərində qurulub.

Faiz dərəcəs/ puf fenomeni kimi Xərclənməyən gəlir qənaət adlanır. Lakin hətta gəlirinin bir

hissəsini qoruyub saxladıqdan sonra da insan hələ hansı avuarları əldə edəcəyini seçməlidir. Bu avuarlar xüsusilə də borc verənin risk, likvidlik və qazanc baxımından malik olduğu xüsusiyyətlərin fərqli olmasındadır.


Başqa şeylər dəyişməz qalmaqla, borc verənin riski artdıqca tələb olunan qazanc (faiz) da artır. Riskin müxtəlif növləri üçün qazanc arasındakı fərq bazarda müəyyən olunacaq. Biz bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün öz diqqətimizi faiz və kapitalın ödənilməməsi riski sıfır olan dövlət qiymətli kağızları üzərində cəmləşdirəcəyik.

Likvidllk və qazanc əsasən tərs mütənasibdir. Ukvidsizlik çox yüksək qazancla kompensasiya olunmalıdır. Yalnız pul tərəfindən təmin ədilən tam likvidlik qazancın tamamilə Itməsiylə nəticələnir.

Lakin likvidllk avuarın arzuedilən göstəricisi olduğundan, pula sərvətin saxlanılması üçün başqa faizli avuarlaria müqayisədə daha çox üstünlük verilə bilər. Bunun üçün fərd avuar portfelini faiz qazancıyla müqayisədə likvidiiyə verdiyi əhəmiyyətə görə bölüşdürməlidir. Bordann müxtəlif müddətli olması çətinliyini aradan qaldırmaq üçün bütün qiymətli kağızları bonlar adlandıracağımız müddətsiz dövlət ehtiyatı kimi təsəvvür edəcəyik. Beləliklə, fərdin sərvətini yığmaq üçün sahib ola biləcəyi 2 cür avuar vardır - bonlar və pul. Bonların qiyməti həmçinin hsksiz, müddətsiz qiymətli kağızların faiz məzənnəsini göstərəcək (şəkil 76-ya bax).

Kapital bazarında satışa çıxarılan bonların bəziləri əhalinin ehtiyatlannın bir hissəsidir, başqa yeni bonlar dövlətin yeni borc eləməsi nəticəsində ortaya çıxacaq. Kauçuk, qalay, yun, pambıq və hər hansı digər əmtəənin öz bazarında olduğu kimi, onların da qiyməti tələb və təkliflə müəyyən olunacaq.

Pulu olan insanlar kapital bazannda təklif olunan bonlara qiymət müəyyən edirlər. Onların nə qədər pula malik olması İqtisadiyyatdan, ümumi pui təklifindən və onların əməliyyat və ehtiyat amilləri üçün nə qədər pula sahib olmaq istəmələrindən asıiı olacaq. Bir günlük sövdələşmənin sonunda bütün bonlar sahiblərini dəyişə bilər. Əslində bu bələ olmamalıdır. Bonların qiyməti aşağı olarsa, satmaq istəyində olanların bəziləri bonları saxlamağa üstünlük verə bilər, digər tərəf den, bonların qiyməti yüksəkdirsə, almaq niyyətində olan alıcıların bir hissəsi öz pulunu saxlamağa qərar verə bilər.

Gündəlik sövdələşmələrin sonunda bu sövdələşmələrin bitirdikləri qiymət bəlli olacaq; heç kim bonlarla pulu və ya pulla bonları dəyişmək istəməyəcək. Bu qiymətdə bərabərlik əldc edilmişdir. Bu qiymət fəsil 17-də göstərilmiş "xalis" faiz məzənnəsinin tərsidir.

PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI V HİSSƏ

Keynesin təyinedici amillərə verdiyi əhəmiyyət Yuxarıdakılardan göründüyü kimi, bonlara nisbətən pula olan

tələbat dəyişdikdə, bu bonlar pul ehtiyatlarına təsirdən əlavə, fai2 dərəcəsinə dəyişikiik gətirəcək. Belə ki, pula sahib olmaq cəlbediciliyini itirərsə, faiz dərəcəsi düşəcək.

Pui və bonların nisbi miqdannda, yəni hər birinin ehtiyatı həcmində dəyişikiik baş verdikdə bu, həmçinin faiz dərəcəsinin də dəyişməsinə səbəb oiacaq. Məsələn, əgər puiun miqdan artar, pula tələb və bonların ehtiyatı dəyişməz qalarsa, bu, bonların qiymətinin qalxmasıyia nəticələnəcək. Buna alternativ aspektdən baxdıqda sərvət sahibləri mövcud faiz məzənnəsində bütün pul ehtiyatına sahib olmağa inandırılmamışlar. Beləliklə, burada pula sahib olmamaq inamının, yəni faiz dərəcəsinin azaiması baş vermişdir. Eynilə bonların da miqdarı artdıqda, onlara tələb və pul təklifi dəyişməz qaiarsa, bonların qiyməti düşəcək. Alternativ aspektdən baxdıqda bu o deməkdir ki, mövcud faiz dərəcəsi sərvət sahiblən bonların bütün ehtiyatına sahib olmağa inandınimamışdır. Praktikada da bəzi hallarda nə pul, nə də bon ehtiyatları böyük deyişiklerə məruz qalır.

Pul təklifinə dövlət tərəfindən nəzarət edilir (fəsil 23-ə bax). Bazara çıxarılan bonların təklifi əsasən mövcud olan köhnə bon ehtiyatlarından gəlir. Bununla müqayisədə bazara yəni axın kiçikdir. Beləliklə, mövcud dövlət borcu çox böyük olmadığı təqdirdə faiz dərəcəsinə çox az təsir edir. Keynesin fikrinə görə, faiz məzənnəsini qısa müddətdə dəyişməyə meylli pul tələbatı baxımından analiz edilməsi daha məqsədəuyğundur və burada o, möhtəkirliyin rolunu vurğulayır.

Bon bazarında daha çox onlann gələcək qiymətləri ilə maraqlanan insanlar olacaq. Gördüyümüz kimi, Keynesin fikrincə, spekulyativ amil bütün digər düşüncələrdən üstündür. Bu belədirsə, deməli, bonlara tələbat əsasən onlann cari qiymətlərinin nəticəsidir. Və ya pula tələb ilk növbədə faiz dərəcəsinin funksiyasıdır.

Beləliklə, faiz dərəcəsini bonların tələb və təklifi baxımından əldə etmək əvəzinə, alternativ avuar olan pulun tələb və təklifi baxımından əldə etmək mümkündür.

Pula tələb gəlir səviyyəsi (əməliyyat və ehtiyat amilləri) və faiz dərəcəsindən asılıdır. Spekulyativ amil müasir düşüncə baxımından tam ayrıta bilməsə də, faiz dərəcəsi yüksək olduqda insanlar

20-Cl FƏSİL PUL VƏ FAİZ DƏRƏCƏSİ 267

aktiv balanslara qənaət edə bilərlər. Aktiv balanslara (faiz dərəcəsi tərəfindən əsasən təsirə məruz qalnnayan) tələbi (faiz dərəcəsinin təsir etdiyi) faydasız balanslara tələbə əlavə edərək onların hər ikisini birgə tələb əyrisi şəklində birləşdirə bilərik.

Bu, şəkil 77-də göstərilib. Aktiv balanslar üçün pul tələbini tələb əyrisinin şaquli hissəsinin Y oxuna olan uzaqlığı göstərir. Beləliklə, gəlir Y-dən Yı-ə qədər yüksələrsə, aktiv balanslar üçün tələb artımı bu İkl nöqtə arasında olan üfüqi məsafəyə bərabərdir. Aktiv balanslara olan bu tələbə faydasız balanslara olan tələbat - əyrinin aşağı enən hissəsi əlavə olunmalıdr.

Pul tələbi dövlət və bank səlahiyyətləri tərəfindən müəyyən edilir (fəsil 23-ə bax). Tutaq ki, o, ON-ə bərabərdir. Gəlir səviyyəsi aşağıdırsa, Y aktiv balanslar üçün daha az, faydasız balanslara isə daha çox tələb var. Faiz dərəcəsi burada 4 %-dir. Daha yüksək gəlir səviyyəsi olduqda, Yı aktiv balansları üçün daha çox pul tələb olunur. Bu, faydasız balanslar üçün tələbi azaldır və faiz dərəcəsi 6 %-ə qalxır.

Pul təklifinin azalması, ON, Y-də 6 %-lik faiz dərəcəsi yaradacaq. Göründüyü kimi, gəlir səviyyəsi investisiya və əmanət səviyyəsindən təsirlənir. Əmanət və investisiya gəlir səviyyəsinə təsir nəticəsində faiz dərəcəsinə də təsir edə bilər.

Şskil 77. Faiz derəcəsinin müeyyanlaşdirilməsi


Faiz dərəcəsinin strukturu Biz sadələşdirmə üçün qəbul etdiyimiz yeganə qiymətli kağızın

bonlar olması şərtini ləğv etməliyik. Praktikada insanlar likvidlik və risk dərəcəsinə görə dəyişən müxtəlif qiymətli kağızlar ala bilərlər. Lakin bu qiymətli kağızların hər biri ham de dəyərinin əvəzedicisi sayıla bilər və onların hər birinin öz növünə olan tələb və təklifdən asılı olaraq gəlir səviyyəsi olacaq.

Bu səviyyələr bir-biri ilə əlaqədə olacaqlar, çünki onlar yaxın əvəzedici olduqlarından, bİr növ, qiymətli kağız üçün tələbə ona ən yaxın olan qiymətli kağızın gəlir səviyyəsinə təsir edəcək. Məsələn, qısamüddətli dövlət səhminin gəlir səviyyəsinin artması ona ən yaxın əvəzedici fondların (məsələn, xəzinə vekseli) onun istiqamətində yerdəyişməsinə səbəb olacaq. Bu, tarazlıq bərqərar olana qədər faiz dərəcəsinin bütün sistemində yerdəyişmə baş verməsinə səbəb olacaq. Əlbəttə, bu yerdəyişmə pula tələb və təklifin dəyişməsiylə asanlıqla baş verə bilərdi. Bu, ilk növbədə qısamüddətli (3 aylıq) qiymətli kağızlarda özünü göstərir və tədricən yalnız çox zaman keçəndən sonra baş verə bilməsinə baxmayaraq, uzunmüddətli səviyyələrə də təsir edir.

Ümumiyyətlə, mezənnədəki fərqlər ya likvidlik (borc müddəti) fərqləri, ya da borcverənin riskinin fərqləri və ya hər ikisni əks etdirir. Lakin qiymətlərin sürətlə qalxdığı vaxtlarda insanlar da bu qiymət artımının davam edəcəyini düşünürlərsə, sabit faizli qiyməti kağızlar sadə səhmlər üçün yaxşı əvəzedici kimi çıxış edə bilmir, çünki birincinin qazanc günü və beləliklə deyəri qiymət artımı baş verdikdə artmır. Beləliklə, sadə səhmlərə tələbat o qeder yüksək ola bilər ki, borcverənin riskini qiymətlərin artmasıyla kapital dəyəri artan qiymətli kağızlara sahibolmə inflyasiya səddinin verdiyi üstünlükdən daha artıq olar. Nəticədə birinci dərəcəli sadə səhmlərin {ətibartr səhmlər) gəlir məzənnəsi dövlət qiymətli kağızlarındakından aşağı ola bilər, beləliklə, 1953- cü ildən bəri mövcud olan və sadə səhm kuftu adlandırılan vəziyyət yaranar.

FƏSİL 21

PUL BAZARLAR) VƏ KAPİTAL BAZARI

17-ci fəsildə gördük ki, kapital istehsala yönəldiyi üçün tələb olunur. Bunun üçün istehsalçılara, fabrikantlara və dövlətə müxtəlif müddətli likvid kapital, yəni pul bordan lazım olur. Belə Fondlar yalnız gəlirlərinin 1 hissəsini qoruyub saxlayan deyil, həmçinin bu əmanətlərin hamısı və ya bir hissəsi borc verən insanlar tərəfindən təmin olunur.

Maliyyə müxtəlif məqsədlərlə, müxtəlif insanlar tərəfindən və müxtəlif müddətlər üçün lazım olur. Əmtəə ilə olduğu, alıcı və satıcıları bir yerə topladığı üçün bazarlar əmələ gəlmişdir.

Lakin biz bu məsələni aşağıdakı başlıqlar altında müzakirə edəcəyik:

(i) Qısamüddətli borclarla məşğul olan pul bazarları; (ii) Orta və uzunmüddətli kapitalın artırıldığı kapital bazan; (iii) İşlək kapitalın əsas mənbəyi olan və kredit yaratmaq

bacanqlan ilə sistemə böyük təsir göstərən səhmdar banklar; (iv) Dövlətin adından ümumi nəzarətə malik olan İngiltərə Bankı.

Bu fəsildə bunlann ilk ikisi ilə məşğul olacayıq. Rahatlıq üçün biz buraya əsasən mövcud olan qiymətli kağızların bazarı və yeni borciann əldə edilməsində yalnız dolayısı ilə iştirak edən əmtəə birjasının işinin təsvirini də daxil etmişik.

Pul bazarları və kapital bazarlarının heç birinin, alıcı və satıcıların müəyyən bir binada vaxtaşırı görüşü, biznes və məşğul olduqları formal təchizatı yoxdur. Bunun əvəzinə, pul bazarları baxımından veksel və qısamüddətli borclarla iş görmək üçün, kapital bazarı baxımından isə daha sərbəst orta və uzunmüddətli maliyyə ehtiyatlarının ehtiyacı olanlara yönəldilməsi üçün bir- birinə bağlı qurumlar vardır. Tam struktur çox sadələşdirilmiş formada şəkil 78-de göstərilmişdir.


Şəkil 78. Birləşmiş Krallıqda maliyyənin aidə edilməsi

I. DİSKONT BAZARI Diskont bazan - diskont banklar və “maklerlər”, aksept bankları,

kommersiya banklan və İngiltere Bankından ibarətdir. Bunların hamısı veksellərlə aparılan müxtəlif əməliyyatlarla bir-biri ilə bağlıdır (şəkil 80).

Biz xarici trentatdan kommersiya veksellərinin necə istifadə olunmasını göstərəcəyik.

Biznesin hər kəs tərəfindən qəbul edilən belə bir adəti var ki, idxalçıya əmtəə üçün ödəniş tələb olunana qədər 3 aylıq möhlət

21-Ct FƏSİL PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI 271

verilir. Bu, veksel vasitəsilə aşağıdakı kimi ümumi olaraq təmin edilir. Fərz edək ki, A şirkəti B üçün Londondan New Yorka 10 min £

dəyərində maşın ixrac edir (A öz maşınlarını göndərməyə hazır olduqda). Buna görə şəkil 79-da göstərildiyi formada veksel tərtib edilir. Bu, qayimə və sığorta polisi kimi digər göndəriş sənədlərinin surəti ilə birlikdə maşınlann doğrudan da gəmidə olduğunu təsdiq etmək üçün 6-yə göndərilir.

A-nın ünvanı e 10,000 25 aprel 1977-ci il

Bu tarixdən 3 ay sonra, mənə və ya mənim vəkilimə razılaşdırılmış on min £ödə.

(İmza) “A”

"B"-yə B-nin ünvanı

Şəkil 79. Kommersiya vekseli

Vekseli aldıqda B onu vekselin üzərində yazmaq və imzasını atmaqla “akseptləşdirir”, sonra A-ya qaytarır. B-nin vekseli akseptləşdirmesi maşınlann hüquqi sahibliyini verən, qayimənin əslinin ona verilməsi üçün şərtdir.

A indi 3 şeydən birini edə bilər: (I) Vekseli akseptləşdirdikdən sonra ödəmə vaxtı çatana qədər onu saxlaya bilər; (II) Onu aldıqdan sonra öz borcunu ödəmək üçün başqa bir tacirə verə bilər; Və ya (III) ehtiyatda pulu olması üçün vekseli kiməsə, əsasən diskont idarəsinə sata bilər.

Diskont idarələri

Böyük ehtimal ki, A sonuncunu seçəcək. Deməli, jiro etdikdən

sonra onu Londonun City hissəsindəki 11 diskont idarəsindən birinə

aparır. Burada o öz nominal qiymətindən aşağı alacaq, ödənilən məbləğ

ödəniş zamanının çatmasına nə qədər vaxt qaldığı, pul bazarlarında

olan qısamüddətli faiz məzənnəsi və diskont İdarəsinin B-nin maliyyə

vəziyyəti haqqındakı fikrindən


asılıdır. Tutaq ki, bu vekselin hələ 3 aylıq müddəti vardır və bazardakı bu

tipli veksellərin faiz məzənnəsi 8 %-dir, diskont idarələri onun üçün 9800 £ Ödəyəcək.

Şəkil 80. Diskont bazarının əməliyyatları

Bu prosesə diskonttama deyilir. Bu baxımdan veksel başqalarından daha üstündür. İxracatçı A vekseli satmaqla tezliklə likvidliyi yenə də əldə edə bilər.

Aksept idarələri Əgər B yüksək maliyyə durumlu tanınmış şirkətdirsə, akseptləşd iri

İmiş veksel risk baxımından demək olar ki, nağd pul kimidir. Lakin dünyanın hər yerində şirkətlər veksel tərtib edir və ola bilər ki. B-nin maliyyə vəziyyəti haqqında məlumat az olsun. Nəticədə diskont idarəsi ya vekseli diskont etməyə ehtiyat edəcək və ya bunu çox yüksək faiz məzənnəsi ilə edəcək. Buna baxmayaraq, bu çətinliyin öhdəsindən beynəlxalq miqyasda tanınmış şirkətin onu akseptləşdirməsi ilə gəimək oiar. Bu o deməkdir ki, B ödənişi edə bilməsə, tanınmış şirkət ödənişi öz öhdəsinə götürür. Bəiiidir ki, bu cavabdehliyi üzərinə götürən şirkət veksel üzərində

21-Cİ FƏSİL PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI 273

tərtib olunan tacirin krediti ödəmə qabiliyyəti haqqında məlumata malik olmalıdır. Tacir kimi başlayan, lakin sonradan dünyanın müəyyən yerlərində trentatı maliyyələşdirməkdə ixtisaslaşan Lazard\ar, Baringler və RothscMId\sT kimi əmanət bankları bu tip məlumatlara malikdir. Belə trentat banklar vekselləri akseptləşdirmək qabiliyyəti ilə tanındıqları kimi, aksept idarələri kimi də tanınırlar. Onlar öz xidmətlərinə görə 3/4 faizlik çox kiçik komission haqqı alırlar. Bu da vekseli diskontlamaq istəyən insan tərəfindən məmnuniyyətlə ödənilir. Çünki diskontlanmış “bank vekseli”nin (yəni üzərində aksept İdarəsinin adı olan) faiz dərəcəsi “trentat vekseli" (yalnız trentatçı tərəfindən akseptləşmiş veksel) və ya “yaxşı trentat vekseli”nin (trentatçının vəziyyəti çox yaxşı olduqda) məzənnəsindən daha aşağıdır.

Son illər akseptvermə fəaliyyəti zəifləyib. Bu, (a) beynəlxalq ticarətdə kommersiya vekselindən istifadə üzrə tələbatın aşağı düşməsi; (b) dünya ticarətində Böyük Britaniyanın səhmlərinin azalmasına səbəb olan, dünya ticarət mərkəzi rolunu oynayan və xarici ticarəti maliyyələşdirən London bazannın təsir dairəsinin zəifləməsi və müəyyən səbəblərdən ingilis valyutasına (£) inamın qırılması; və (c) kommersiya banklarının akseptvermə fəaliyyətində növbəti metodla geniş tətbiq olunan aksept-rambur krədit forması kimi İnkişaf edən rəqabətin artması itə İzah olunur. Belə ki, B idxalatçı New Vorkdakı bankını onun üçün Londonda aksept kreditinə təminat verməyə vadar edir, yəni o öz bankının Londondakı filialında və ya Londonda yerləşən istənilən bank və ya aksept kontorunda veksel yazmaq üçün A-ya tapşırıq verir, New York bankı bu vekselin ödənilməsi üçün məsuliyyəti öz üzərinə götürür və bunun da nəticəsi olaraq London bankı və aksept kontoru öz işini New York bankının maliyyə vəziyyətinə uyğun qurmağa məcbur olur. Bu sadə əməliyyat o nəticəyə səbəb olur ki, aksept-rambur-kreditləri çox aşağı tariflərlə verilir.

Xəzinə vekseli Veksel və aksept kontoriannın əməliyyatları inkişaf etmiş veksel

növü olan kommersiya vekseli ilə bilavasitə əlaqədar otduğu üçün eyni anlayış altında təsvir ədilir. Lakin məlum olduğu kimi, kommersiya vekseilerinden İstifadə 1994-cü üdən sonra azalmışdı və buna səbəb xəzinə vekselləri vasitəsilə hökumətin verdiyi borc (kredit) məbləğiərinin geniş şəkildə artması olmuşdu. Xəzinə vekseli adətən 3 ay müddətinə (91 gün) xəzinə tərəfindən yazılmış və təsdiq edilmiş vekseldir. Təsadüfi hallarda iki aylıq (63

274 PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI V HfSSƏ

gün) veksellər də verilir. Bu cür veksellər yalnız qısamüddətli borc sayıldığından, onlar borc faizi 13 %-dən çox olmamaq şərtilə hökumətin ən ucuz borclarını təşkil edir. Xəzinə vekselləri 50000 £ və daha yüksək məbləğlə banknot formasında buraxılır və minimum məbləğ 50000 £ qəbul edildiyindən bu veksellər əsas etibarilə institusional investorlar üçün nəzərdə tutulur.

Son inkişafın tasiri Bu sahədə son tədqiqatlar həm veksel kontorlarının, həm də

kommersiya banklarının fəaliyyətinə Öz tədrini göstərib. Dövlət qısamüddətli borclardan asılılığını azaldıb (29-cu fəslin I bölməsinə bax). Bundan əlavə, 1971-ci ilədək krediti ödəmə qabiliyyətinə təsir edən məhdudiyyətlərin azalması daxili kommersiya vekselləri, yerli orqanların vekselləri, depozit sertifikatları və s. kimi qısamüddətli borcların (kreditlərin) başqa növlərinin inkişafına gətirib çıxarmışdır. Xəzinə vekselləri üzrə sifariş verilməsinə baxmayaraq, İndi bu qısamüddətli istiqraz kağızları ilə əməliyyatlar veksel kontorlarının nəticə etibanilə əsas fəaliyyət dayaqlarıdır. Kommersiya banklarının funksiyası da, həmçinin, dəyişib. Akseptvermə, xəzinə vekselləri və ya borc alanın imici ümumilikdə birinci növ kimi tanındığından və ya qəbul edildiyindən yeni qısamüddətli istiqraz kağızlarının çoxu üçün tələb olunmur. Bundan başqa, kommersiya bankları yeni qiymətli kağızların buraxılmasını hazırlayır və bazarda yerləşməsinə təminat verir. Onlar əməliyyatlar üzrə məsləhətlər verir və ödəniş müddəti çatanda səhmdarlara dividendlər ödəyir. Ticarət bankları mütəxəssis hazırlanması sahəsində (məsələn, əmlakın idarəedilməsi) yerli bank işində rəqabət aparır. Həmçinin səlahiyyətli şəxs sifəti ilə çıxış edərək qiymətli kağız portfellərinin yerləşməsinə başçılıq ədir. Başqa funksiyalar xarici ticarət əlaqələrinin İnkişaf etməsi ilə təzahür olunur. Beləliklə, onlar qiymətli daşlar bazarında və həmçinin xarici valyuta bazarında əməliyyatlar aparır.

Kommersiya (ticarət) banklan Kommersiya bankları diskont bazarında İki əsas funksiyanı yerinə

yetirir: (1) veksel kontorlarını qiymətli kağızlar ilə təmin etmək; (2) ödəniş müddətinə qədər vekselləri saxlamaq. Veksel kontorları onlara təklif edilən ticarət və xəzinə veksellərinin hamısını almaq üçün kifayət qədər güclü maliyyə ehtiyatlarına malik deyillər, lakin nisbətən aşağı faizlə kommersiya banklarından pul borc almaqla bu problemi həll edirlər. Sonra

21-Cl FƏSİL PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI 275

vekselləri cüzi faizlə skonto etməklə mənfəət əldə edirlər. Kommersiya banklan aşağı faizlə kredit verməkdə maralıdır, çünki belə kreditlər qısamüddətli şərtlərlə (ən tezi bir günlüyə) verilir. Bu, aşağı gəlirli cüzi ödəmə sayılsa da, bank əməliyyatlannı daha çox balanslaşdırır. Bu da adi müştərilərin xüsusilə nağd pula böyük tələbatı olanda bir və ya bir neçə gün ərzində likvid aktivin olmasına imkan yaradır. Bununla ehtiyatda olan nağd pula qənaət edilir. Veksel kontorlannda bu mənada gündəlik veksellərin müddətinin uzadılması və ya uzadılmaması riski xəzinə vekselləri və ya birinci dərəcəli veksellərlə təminat verilərkən nisbətən aşağı faiz dərəcəsi ilə kompensasiya edilir. Belə qəbul edilib ki, banklar borcların geri qaytarılmasını tələb edərkən pulda “çatışmazlıq” hiss edilir və borcvermə prosesi geniş vüsət aldığı tədqirdə isə pul, necə deyərlər, “dəyərdən düşür”. Ticarət bankları malik olduqları valyutaların bir hissəsi üçün kommersiya və xəzinə vekselinə sahib olsalar, daha yüksək faiz qazana bilərlər. Baxmayaraq ki, müqavilə ilə onlar sifariş etməkdən özlərini saxlayırlar. Həqiqətən də ticarət banklarının xəzinə veksellərinin auksion vasitəsilə yerləşdirilməsinə heç bir səbəb yoxdur.

İngiltərə Bankı İngiltərə Bankı diskont bazarı strukturuna aşağıdakı kimi girir:

Birincisi, agent kimi hökumət onun vasitəsilə xəzinə veksellərini verir. Bu, (1) xəzinə veksellərinin dövlət müəssisələrində və digər təşkilatlarda müəyyən edilmiş qiymətlə yerləşdirilməsi və (2) xəzinə veksellərinin auksionun köməyi ilə yerləşdirilməsi metodları ilə verilir. Hökumət departamentləri, mərkəzi əmanət bankı, tənzimlənmiş valyuta hesabı, milli sığorta fondlan və London Bankının vekselvermə şöbəsi birinci metoda üstünlük verir. Bu qiymət çap edilmir. Veksel kontorlan, dövlət və xarici banklar timsalında hər bir hüquqi şəxs vekselləri xəzinə veksellərinin auksionun köməyi ilə yerləşdirilməsi metodu ilə əldə edir. Hər cümə günü İngiltərə Bankı vasitəsilə çıxış edən Böyük Britaniyanın Maliyyə Nazirliyi adətən 200 və 300 milyon E arasında müəyyən məbləğdə veksellərə yazılma üçün elan verir. 1971- ci ilədək veksel kontorları sindikat olaraq vahid stavka ilə təklif olunurdu. Yeni rəqabət və kredit nəzarəti polisinin tərkib hissəsi kimi onlar indi məsələnin hamısını “əhatə etməyə” razılıq versələr də, öz sifarişlərində açıq və ya gizli rəqabət aparırlar. İkincisi, İngiltərə Bankı böhran vəziyyətində sonuncu kreditordur (mərkəzi bank funksiyasını daşıyır). Ticarət bankları "tələbli


pullar"inı uzatmadıqları üçün veksel kontorları pul çatışmazlığı hiss edəndə İngiltərə Bankı rəsmi olaraq keçmiş bank stavkasını əvəz edən minimum borc faizi stavkası iiə onlara kredit verir. Lakin bu funksiyanın sonrakı müzakirələri İngiltərə Bankının vəziyyətinin mərkəzi bank kimi nəzərdən keçirilməsinə qədər təxirə salınsaydı, daha münasib olardı.

II. PARALEL PUL BAZARLARI

Ənənəvi maliyyə mənbələri (xüsusilə klirinq bankları) son illər maliyyə orqanları tərəfindən sürətlə məhdudlaşdınIdığından hətta qısamüddətli fondlara (vəsaitlərə) hazır tələbat yaranmışdı. Bununla bağlı London şəraite daha tez uyğunlaşdı. Mütəxəssis pul bazarlan xüsusi borc alan və borc alanların spesifik tələblərini qarşılamaq üçün inkişaf etmişdi. Doğrudan da bu cür bazarların mövcudluğu fondları qısamüddətli kreditlər verməyə həvəsləndirir: belə ki, bu, kredit verənlərə istədikləri vaxt likvidi geri almağa imkan verir. Aşağıdakı depozitlər nisbetən yeni yaradılmış bazarlann ən vacibi hesab edilir;

(1) Banklararası depozitlər Tələbli pul və veksellər həmişə İngiltərə Bankına likvid əmsalının

tərkib hissəsi kimi aksept edildiyindən klirinq banklar əsasən diskont bazan ilə bağlı olmağa meyllidir. Lakin 1971-ci ilədək digər banklar - Şotlandiya bankları, ticarət bankları, Britaniyanın xaricdə yerləşən bankları və xarici banklar likvid əmsalına şamil edilmirdi. Bankların tələbləri ilə müqayisedə və onun artıq fondlannın müqabilində, əldə edilmiş faiz dərəcəsinin diskont bazarında olan dərəcədən yüksək olmaq şərti iiə, bu fondları sata bilmək imkanı olan şəxslərə kredit verə bilmək ehtimalının özünü doğrultması brokerlərin belə məqsəd üçün bazar yaratmasına səbəb oldu. Hazırda qeyri-klirinq banklar əmsal tələblərini saxlamağa borcludurlar, çünki onlar da bazarda birbaşa iştirak etməyə başlayıblar.

(2} Yerli hakimiyyət orqanlanmn depozitləri Hazırda vəsaitlərinin çoxunu açıq bazarda əldə edən yerli

hakimiyyət orqanları qısamüddətli vəsaitlərdən istifadə etmək arzusundadırlar. Brokeıiər banklardan, sənaye və ticarət şirkətlərindən, xeyriyyə fondlarından və s. aldıqları bu cür

21-Cİ FƏSİL PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI 277

qısamüddətli vəsaitləri yerli orqanlar arasında yerləşdirir. Bu cür brokerlər həmçinin yerli orqanlara daha uzun müddətə istiqraz vərəqələri verməklə də məşğul olurlar. Bu gün bazar banklararası əməliyyatlar bazarı ilə daha sıx şəkildə birləşmişdir. Bu fondlar banklararası əməliyyatlar bazarında əvvəlkindən daha tez-tez depozitə qoyulur.

(3) Verilən əmanəf seriiffkatlan Əmanət sertifikatlan banklara 3 aydan 5 ilə kimi borc götürməyə

imkan verir. Onlar bankda öz-özünə verilən veksellərlə eynidir. Bu veksellərin adi və vedeli (müddətli) depozitdən üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, bank müştəriyə tələb olunan zaman, mümkün formada ikincini ödəmək üçün məsuliyyət hiss edir və bu da ortamüddətii borcun verilməsi işini buxovlayır. Baxmayaraq ki, inkişaf etmiş bazar hələ də onlan ödəniş qabliyyəti ilə təmin edir, onlar borcverənə daha yüksək faiz stavkası teklif edir. Bu bazar əsasən veksel kontorlarından və banklardan təşkil edilir. Bu, dollar sertifikatlarından başlanğıc götürmüşdü, lakin 1968-ci ildən sterlinq depozit sertifikatlan təqdim edilməyə başladı və bu gün bu bazann üçdə-iki hissəsini təşkil edir.

(4) Avrovalyuta balanslan Avrovalyuta depozitləri sadə fondlar olub ölkə xaricindəki banklarda

depozitə qoyulur, lakin yerli valyuta ilə ifadədə təyin edilir. Ən vacib avrovalyuta dollar olaraq qəbul edilib. ABŞ-ın davamlı passiv ödəniş balanslarının nəticəsi olaraq, Avropa banklarının filialları müştərilərə ixrac əməliyyatları üçün ödənildiyindən dollar aktivləri toplayıblar. Bu aktivlər London brokerlərinə təklif edilir (burada faiz dərəcələri New Yorkda qazanılandan yüksəkdir) və xarici ticarəti və investis'yanı maliyyələşdirmək üçün beynəlxalq ölçü üzrə əməliyyatlar aparmaqla, əsasən şirkət və banklarda yerləşdirilir (məsələn, Yaponiya şirkəti və banklarında). Dollar bazarda hegemonluq etsə də, digər Avropa valyutaları, əsasən də alman markı və İsveçrə frankı ilə də ticarət işi apanlır.

(5) Digər bazarlar Daha kiçik mütəxəssis bazarları möhlətli satınalmanı

maliyyələşdirmə üzrə şirkət depozitləri (maliyyə şirkətinin depozitləri) və şirkətlərarası depozitlər hesabına inkişaf edib. Maliyyə şirkətləri banklar və veksel kontorları tərəfindən aksept


edilən vekselləri verməklə vəsaitlər əldə edir. Eynilə kreditin çətinliklə verildiyi müddətdə şirkətlər maliyyə çatışmazlığı yarandığı zaman tələbi ödəmək üçün müvəqqəti fondları olan başqa şirkətlərə müraciət edirlər.

III. UZUNMÜDDƏTLİ KAPİTAL BAZARI

Pul bazarlarının vahid mexanizmi ticarəti və hökuməti tələb olunan qısamüddətli kreditlə təchiz etmək məqsədilə inkişaf etdirilib. Digər mənbələrin olmasına baxmayaraq, sənaye bir tərəfdən adətən xammal almaq, işçilərin maaşını ödəmək və kommersiya banklarındakı ehtiyatlarını saxlamaq üçün özünün qısamüddətli və yə "dövriyyə” aldivlərini əldə edir (bu haqda sonra danışılacaq) və hökumətin təqdim etdiyi bütün uzunmüddətli layihələrə maliyyəni uzunmüddətli kredit bazan vasitəsilə əldə edir. Şəkil 81-dən göründüyü kİmi, bu, bir tərəfdən uzunmüddətli kapitalın təhcizatçısından, başqa tərəfdən, bu cür kapitala tələbi olanlardan asılıdır.

Hər ikisi bir sıra peşəkar xüsusiyyətlərə malik vasitəçilərlə bağlıdır. Bu vasitəçilərin əksəriyyəti kitabın 6-cı fəslində kapitalın yüksəlməsi üçün metodlardan istifadənin müzakirəsi zamanı təsvir olunmuşdur. İndi isə gəlin başqa qurumların işinə qısaca nəzər salaq.

Sığorta şirkətləri Sığorta şirkətləri müxtəlif növ sığorta risklərinə qarşı tədiyələr

toplayır. Bunların bir hissəsi, məsələn, gəmi və əmlak sığortalarından alınan tədiyələrə nisbətən qısa müddət üçün saxlanılır və qazanılmış gəlirdən başqa zərərlərə qarşı yönəldilir. Lakin sığortanın başqa növlərində, məsələn, həyat, əmanətin sığortası, torpağın (renta) və ya təqaüdün sığortası və başqa tədiyələr sonuncu ödəniş ediləndən qabaq uzun müddət saxlanılır. Bu səbəbdən sığorta şirkətləri uzunmüddətli qiymətli kağızlara sərmayə qoymaq üçün külli miqdarda vəsaitlərə malikdirlər. Bu yatırımlar Britaniya hökumətinin və digər dövlət qiymətli kağızları, aksiyaları və müxtəlif şirkətlərin istiqraz vərəqələri, mülkiyyəti və girovu əhatə edir. Bu gün sığorta şirkətlərinə məxsus institusional investorlar daha böyük əhəmiyyət kəsb edir və qiymətli kağızların yeni buraxılışı üçün tələb olunan qənaətin böyük hissəsini təmin edir.

2B0 PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI V HİSSƏ

mənasında trast hesab olunur. Mülkiyyətin idarə edilməsi üçün etibarnamə qiymətli kağızların xüsusi növünə qoyulan yatınmlan təz-tez məhdudlaşdırdığından, etibarlı şəxs təyin edilir. Pay fondları indi metal və mineral, bank-sığorta, mülkiyyət, enerji ehtiyatları, kapital artımı, gəlir və s. sahələr üzrə öz holdinqlərində ixtisaslaşırlar. İkincisi, aqreqat holdinq aşağı nominal dəyər “vahidinə” parçalanır. Beləliklə, hətta kiçik həcmli yatırım qiymətli kağızları bütövlükdə əhatə edir. Bir çox pay fondlan həyat sığortası İlə bağlı yığım toplanması proqramına malikdir. Bu proqram mütəmadi və adətən aylıq üzvlük haqq əsasında həyata keçirilir.

Əmanət banklan (və ya kassalan) Mərkəzi və etimadlı əmanət banklan vəsaitləri ilə xüsusilə az gəlirli

şəxsləri təmin edir. Lakin əmanətlər adambaşına 10000 £ miqdarında olan cəmi ehtiyatla məhdudlaşdırılır. Səlahiyyətli şəxslər üçün depozitə qoyulmuş əmanətlər qiymətli kağızlar {əsasən dövlət və ya qeyri-dövlət qiymətli kağızları formasında) vasitəsilə investisiya qoyulur. Trast, təqaüd və həmkarlar ittifaqlan fondlan

Bütün bunlar dövlət qiymətli kağızları, əmlak və aksiyalar üçün yeni investisiyalara yönəldilən gəlirləri bir yerə toplayır.

Tikinti cəmiyyəti (özəl əmanət müəssisəsi) Bunlann xüsusi funksiyası var: istifadəçi üçün alınmış şəxsi yaşayış

evlərinin qiymətli kağızlanna dair uzunmüddətli kreditlərin verilməsi ilə məşğul olur (baxmayaraq ki, kreditlər bəzən kənd təsərrüfatı, sənaye və ya ticarət binalarına verilir). Onların fondlan (vəsaitləri) əsasən ümumi cəmiyyət tərəfindən investisiya şəklində qoyulmuş vəsaitlərdən yaranır, lakin onlann aksiyaları elan edilən vaxt nağd pul formasında olduğundan London Fond Birjasında satılmır. Onların likvid aktiv ehtiyatları adətən səlahiyyətli şəxslərin əmanətlərinə yatırılır.

Maliyyə korporasiyaları Sənayeni pul vəsaitləri ilə təmin etməkdə Sənaye və Ticarət

Maliyyə Korporasiyastnının (STMK) rolu haqqında artıq danışılıb (6-cı fəsil). Lakin vəsaitləri müxtəlif mənbələr tərəfindən yaradılan buna oxşar digər korporasiyalar var. STMK-dan daha geniş vəsaitlərə malik sənaye üzrə maliyyə korporasiyası, fermerlərə girov kreditləri verən korporasiya, milli televiziyanın maliyyələş

21-Ci FƏSİL PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI 281

dirilməsi korporasiyası, ticarət departaımentinin eksport kreditlərin qarantiyası şöbəsini və s. misal göstərmək olar. Kiçik şirkətlər üçün kapital həmçinin 1934-cü ildə yaradılmış Charter Haus Development LTD və Kredit for İndustry LTD şirkətləri tərəfindən də verilə bilər.

Maliyyə şirkətləri (kredit müəssisə tipi) Bu tipli şirkətlər istehlak mallarının, cihaz və avadanlıqların möhlətli

alış-veriş işini maliyyələşdirmək məqsədilə müştərilərdən borca əmanətlər götürür və banklardan kredit alır. Lakin malların möhlətli satın alınması işi məhdudlaşdırıldığından, bir çox maliyyə şirkətləri möhlətli alqını maliyyələşdirən kompaniyalar şəklində fəaliyyət istiqaməti götürüblər. Onların götürdükləri risklərin böyük olması ilə bağlı nisbətən kreditlərin stavkalan yüksək olur və eynilə bu səbəbdən də onların verdikləri kredit stavkalan yüksək olur. Bir çox səhmdar banklar möhlətli satınalmanı öz filialları olan maliyyə şirkətləri vasitəsilə həyata keçirir.

IV. LONDON FOND BİRJASI Mənşəyi

Buğda, çay, yun və pambıq kimi məhsullar alıb satmaq üçün yaradılmış istehsal bazarları ilə eyni formada təşkil edilmişdir. Bu bazarlar qiymətli kağızların alqı-satqısı, yəni kreditlərə və ya aksiyalara tələbat üçün tədricən yaranmışdı. Britaniyanın böyük şəhərlərinin hamısında fond birjalarının mövcud olmasına baxmayaraq, London Fond Birjası daha böyük əhəmiyyətə malikdir və bundan sonra “Fond Birjası” kimi burada qeyd olunacaq. Hər hansı gündəlik qəzetin maliyyədən bəhs edən səhifəsinə ötəri nəzər salarkən satışda olan qiymətli kağızlann təbiətini açıb göstərəcək mövzular əsasən Britaniya fondlanndan (dövlət qiymətli kağızları və milliləşdirilmiş sənaye şirkətlərinin aksiyaları), Birlik və xarici dövlət qiymətli kağızlanndan, ən iri Fond Birjası və ya ümumi dövlət müəssisələri sayılan (məsələn, Temza Su Təchizatı İdarəsi) korporasiyalar tərəfindən buraxılmış səhmlərdən (və ya bələdiyyələrin İstiqrazlan), sənaye və kommersiya şirkətlərinin buraxdığı istənilən növ qiymətli l^ğızlar və səhmlərdən ibarətdir. Bu, birgə səhmdar şirkətlərin əsrlərlə mövcud olmasına baxmayaraq, 17-ci əsrin 2-ci yarısında tanınmış fond birjalarının fəaliyyət göstərməsinə qədər bələ idi (məsələn, 1553-cü ildə İngiltərədə yerləşən Rusiya kompaniyası var idi. Bu şirkətlərin qiymətli


kağızları satılırdı və əlavə əməliyyatlar, məsələn, dövlətin sponsorluğu ilə buraxılan lotereya biletləri, dənizçinin ödəniş biletləri ve hər şeydən öncə zərgərlərdən 2-cl James və 2-ci Charles tərəfindən alınan borclar həyata keçirilirdi. Onlar tərəfindən borc alınmış pulların çox hissəsi heç zaman geri ödənilməzdi və bu, 1688-ci ildə III William tərəfindən rəsmi şəkildə tanınan 644 min £ dövlət borcunun təməlini qoydu. Həmin tarixdən etibarən əhəmiyyət daşımasının müxtəlifliyindən asılı olmayaraq, milli borc Fond Birjasının əsas maliyyə mənbəyi oldu. İlk daimi ofis binası 1773-cü ildə yaradılmışdı və qapısı üzərində vurulmuş "Fond Birjası” sözləri onun artıq rəsmi müəssisə olduğunu göstərirdi. Cape/Arbitrajının indiki yerləşdiyi sahə 1801- ci ildə tutulmuşdu və 1803-cü il ilk qiymət tarifləri artıq meydana gəldi.

London Fond Birjasınm üzvləri və onlann fyaliyyəti London Fond Birjası özəl mülkiyyət olmaqla və “sahibkarlar” öz

aralarında sahə, binalar və sonralar kreditin verilməsində əsasən kapitalı təmin edən səhmlərə malik olan üzvlər hesab edilirdilər. Bu gün London Fond Birjasının fəaliyyəti 36 üzvdən ibarət seçilmiş idarə heyətindən ibarətdir. Üzvlər ya "brokerlər”, ya da “jobberlər” (fond birjası makleri, dəllal və s.) olur, lakin onlara hər iki vəzifəni icra etməyə icazə verilmir. Fond birjası brokeri müştərilərin təlimatlarına müvafiq olaraq işi qəbui edib icra etməklə və həmin müştərilərin yatınmlarına dair məsləhətlər verməklə agent kimi çıxış edir. O, apardığı işə görə komission haqqı alır, təkin öz işini reklam edə bilməz. Faktiki olaraq o, qiymətli kağızları alıb-satmaq üçün sərmayə qoyan müştəri ilə faktiki diler və sonradan yenidən satmaq məqsədilə qiymətli kağızlar ehtiyatını saxlayan jobber arasında əlaqə rolunu oynayır. Brokerlə dəllal (makler) arasındakı fərqi izah etmək üçün aşağıdakılara baxın: məsələn, cənab A Unilevo’ LTD şirkətindən 800 ədəd 25 hissə adi səhm almaq istəyir. Buna görə də o, lazımi təlimatlar vermək üçün öz brokerinə (və ya bank adından çıxış edən brokerlə əlaqə yaradan bank menecerinə) zəng edir və ya yazılı formada məlumat göndərir. O ya alacağı səhmin maksimum qiymətini deyir, ya da mümkün qədər aşağı qiymətlə almaq üçün brokerə tapşırıq verir. Sonra broker almış olduğu bu və ya başqa təlimatları yerinə yetirmək üçün müvafiq “hausa” gedir. O, sənaye səhmləri sahəsində ixtisaslaşmış dəllalların toplandığı yerə gəlir. Broker dəllala yaxınlaşmaqla, 25p (hissə) adi Unilever

21-Cl F9SİL PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI 283

səhmlərinin qiymətini soruşur, lakin alqı-satqı barəsində mövzuya toxunmur. Təsəvvür edin ki, dəllal cavab verir: "4 60-a 4 66". Bu onu göstərir ki, o, aşağı qiymətə alıb, yuxan qiymətə satmağa özünü hazırlayıb. Bu iki qiymət arasındakı fərq məzənnə fərqi adlanır və bu fərq dəllalın gəlir mənbəyi hesab edilir.

İNVOYS Ns 1475 Kimə; c-b A.N. vs başqalan Müştəri Ne 436485

Kollektiv müqavilənin müddətinin və vergi maddəsinin nəzərdən keçirilməsi

Təlimattannıza görə sizə təşəkkür edirik və London Fond Birjasının

qayda və qanunlanna müvafiq olaraq sizin vədali almağınızı bildiririk

MƏBLƏĞ QİYMƏTLİ KAĞIZLAR VƏ YA SƏHMLƏR

QİYMƏT

800 Unilever Limitedin 25 hissə adi

səhmləri 466r (hissə) 3728 00 N

SƏHMİN VERİLMƏSİ HAQDA

İMZA VƏ MÖHÜR

75 00 N

MÜQAVİLƏ MÖHÜRÜ

60 N

KOMtSSİON PULUN 11 %-i

55 92 T

CemiƏ.D.V.® 8%

4 47

Ləvğetmə dövrünə qədər 28 aprel 1976 £ 3863x99

Spencer Thornton & Co. London Fond Birjasının üzvləri

BİZ TÖVSİYƏ EDİRİK Kİ, BU Göstərilmiş xidmətlərə görə tərəflərlə razılaşdırılmış arayış və vergi hesab-fakturasi SƏNƏD GƏLƏCƏK REFE-

RENSİYA ÜÇÜN SAXLANILSIN

Broker qiymeti qəbul edə, dəllalın qiymətini aşağı endirməyə və ya daha yaxşı qiymətlə əməliyyat aparmaq ümidi ilə digər dəllala yaxınlaşa bilər. Gəlin təsəvvür edək ki, broker 466p-ni qənaətbəxş hesab edir. O, sonra dəllala 500 aksiya almaq arzu-


sunda olduğunu bildirir, sövdələşmə baş tutur və broKeıiə dəllal hər ikisi əllərində olan sövdələşmə paketinə (brokerin və birja dəllalının əlində olan səhm paketi) qeydlərini edirlər. Broker əməliyyatı təşkil etdikdən sonra tərəflər arasındakı razılaşmaları c-b A- yə, ya da onun adından çıxış edən banka göndərir (növbəti səhifəyə bax). Səhmlərin köçürülməsi möhürü bütün səhm köçürməyə görə xərclənmiş gəliri (Britaniya hökumətinin kapitalından qiymətli kağızlar istisna olmaqia) göstərir. Bu, yalnız alış üçün xərclənir. Bütün sövdələşmələr dövlətin qiymətli kağızları və bələdiyyə istriqazlan “nağd" olmasına, yəni sövdələşmənin tez bir zamanda həyata keçirilməsinə baxmayaraq, hər yarım ay müddətində adətən bir çərşənbə axşamı gününə təsadüf edən növbəti "hesabat günü”ndə bağlanmalıdır.

İqtisadi funksiyalar Belə bir fikir geniş yayılmışdı ki, broker və maklerlər müştəri

hesabına alver etməklə pul qazanan həşəratlardır. Lakin məsələyə bu cür baxış London Fond Birjasının əsl iş fəaliyyətini bilməməzlikdən İrəli gəlir. Bu bir həqiqətdir ki, London Fond Birjasının təklif etdiyi xidmətlər spekulyasiya üçün biıja əməliyyatlarının başlanmasını təmin edir. Hesabat günlərinədək (və ya İikvid dövrünədək) 15 günlük tədiyənin ödəmə vaxtının uzadılması birjaçıya hesabatın əvvəlində qiymətli kağızlar almaq imkanı verir, heç bir pulun qiymətini qaldırmadan 14 gün müddətində onları yenidən satıb mənfəət (və ya zərər) əldə edir. Qİymətii kağızlar alan biıjaçı qiymətlərin qalxacağını əvvəlcədən gördüyündən "öküz” adlanır. Birjaçı bu mənada çox optimist hərəkət edir: səhmləri saxlamaq üçün deyil, satıb mənfəət əldə etməyə ümid edir. Digər tərəfdən o, pessimist birjaçıdır, yəni “ayı" ləqəbi ilə tanınır və hesabat müddətinin başianğıcında qiymətli kağızlan satır və əlində heç nə qalmır, çünki hesabat günlərindən qabaq qiymətlərin düşməsini gözləyir. Bəzən bir şəxsin hesabı brokerinkindən yuxarıdırsa və ya əgər o, qiymətli kağızların qiymətini qaldıra bilərsə, o zaman ona bİr fond birjasının hesabından digər fond birjasının hesabına (o birisinə) saldo keçirmək hüququ verilir. Belə sövdələşmə report və ya contango kimi tanınıb. Spekulyasiya ilə bağlı çətinlik ondadır ki, həm optimizm, həm də pessimizm anlayışları yoluxucudur və bazar mühiti çaxnaşmaya meyllidir. Həqiqətən də, optimistliyin və ya pessimistliyin İlk baxışdan səmərəliliyi qiymətlərin gözlənildiyi istiqamətdə kurs götürməsinə səbəb olmalıdır. Məsələn, qiymətli

21-Cl FƏSİL PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI 285

kağızların qiymətlərinin qalxmasını gözləyən şəxslər həmin kağızlara təklif verirlər və bununla da qiymətləri artmış formada göndərirlər. Bunun nəticəsində isə qiymətli kağızların və səhmlərin qiymətləri enib qalxanda, birjada xüsusilə də keçmişdə qəfil saysız-hesabsız enmələr və düşmələr (böhran vəziyyəti) olubdur. Lakin bu dəyişiklik təbii formada getmədiyindən heç biri qanuni gətir olmamış və bu İnamsızlıq və lovğalıq dalğası dünyanın böyük maliyyə mərkəzlərindən də yan keçməmişdir. Bu cür hay-küy 1720-ci ildə South Sea Bubble və 1729-cu ildə isə Wati Streetin iflası ilə nəticələndi. Sui-istifadəni yoxlamaq məqsədiiə London Fond Birjasının idarə heyəti əhəmiyyətli islahatlar işləyib hazırladığından, ümid edilir ki, gələcəkdə birja böhranı nisbətən az olacaq. Bununla belə, 1974 və 1976-cı illərdə səhmlərin qiymətləri aşağı düşüb. Həm də unutmamalıyıq ki, spekutyasiyanın müəyyən üstünlükləri var.

Ekspert dəlallar, məsələn, peşəkar tərəfdaşlar (j^berlər) səhmlərə sahib olmaqla qiymətləri sabit saxlamaq arzusundadırlar. Bu, həmçinin qiymətli kağızların istənilən vaxt alınıb-satılmasına imkan verməklə, onlann daha çevik formada pula çevrilmə qabliyyətini üzə çıxarır. Böyük çətinlik səhmlərdən gələn zərərli spekulyasiyanın müəyyənləşdirilməsi zamanı yaranır, çünki belə səhmdə müəyyən risk elementi var. Hər halda bu formada möhtəkirliyin həcmi həddən artıq şişirdilməməlidir. Əməliyyatın çox hissəsi investisiya trastları, sığorta şiıitətləri, ixtisaslaşmış əmanət müəssisələri və ayrı-ayrı fərdlər adından aparılan gerçək yatmmı əks etdirir.

“Təşkil edilmiş qiymətli kağızlar bazan kapitalist iqtisadiyyatı mexanizminin ayrılmaz tərkib hissəsidir"’ faktı danılmazdır. Bu, aşağıdakı səbəblərdən irəli gəlir:

(1) Dövlət və istehsal sahələh tərəfindən verilən borclan asanlaşdınr. Əgər insanlar qiymətli kağızlar almaqla sənaye sahələrinə /ə

hökumətə faiz qarşılığında pul borc verməyə həvəslənsələr, nəticə etibarilə sonralar saxlamaq istəmədikləri kapitalı asanlıqla sata bilmələrindən tam razı olmalıdırlar. Bu cür təminat London Fond Birjasının kifayət qədər tanınmış səhminə sahib olan hər hansı bir şəxsə verilir. Və bu da satıcı və alıcılan birləşdirən daimi bazar yaradır.

Beləliklə, London Fond Birjası dövlətə borc vermək və ya sənayeyə investisiya qoymaq üçün dolayı yolla əmanətçiləri


həvəsləndirir. Həqiqətən də yeni qiymətli kağızlar birjanın məzənnəsi ilə tənzimlənərsə, onun inkişaf ampluası xeyli genişlənər.

(2) Jobeılər qısamüddətli qiymətli kağıztann dəyəılərinin enib- qalxmasına kömək edir. Jober özü tez-tez alver etməsinə baxmayaraq, qısamüddətli

qiymətli kağızların satılmasında üçüncü şəxslərin möhtəkirliyində bufer rolunu oynayır. Bu ondan irəli gəlir ki, o, alıcı ilə satıcını "eyniləşdirmir”, lakin qiymətli kağızlar əldə edərək topdansatıcı rolunda çıxış edir. O, müəyyən qiymətli kağızların satışı sahəsində ixtisaslaşdığından bu sahədə dərin praktiki biliklərə nail olur. Beləliklə, müəyyən kütlə bədbin olanda o, optimist olmalıdır və hesab etməlidir ki, qiymətlərdə enmə çətin ki, həmişə davam etsin. Ona görə də o, qiymətli kağızları öz paketinə yazır. Eynilə kütlə onları tələsik alır və qiymətlərin ən yüksək nöqtəsinə çatdığını hesab edəndə onları satır. Hər iki halda səmərə qiymətlərdə enib-qalxmanı səciyyələndirir: birinci halda təklifə müvafiq olaraq tələb artır, ikinci halda isə əksinə, tələb artmaqla təklif də artır.

(3) Qiymətli kağızların kursunu reklam etdirir. London Fond Birjasının qiymətli kağızların qiymətlərinin cari olaraq

dərci onların haraya yatırılmasını görməyə və əmanətləri mənfəətlə işləyən müəssisələrə yönəltməyə imkan verir.

(4) İctimaiyyəti saxtakadıqdan qoruyur. London Birjasının məzənnə bülleteni (qiymətli kağızların

məzənnəsi) siyahıda olan qiymətli kağızların etibarlı olması üçün təminatdır, London Fond Birjasının idarə heyəti bu hesabla qane olmasa, heyət üzvlərinə onları satmağa İcazə verilmir və hər hansı bir şirkətin işlərinin aparılması haqda şübhələr yaranarsa, qiymətli kağızlar birjadan götürülə bilər. Lakin İdarə heyəti üzvlərindən yüksək standartlara müvafiq hərəkət etmələrində təkid edir. İstənilən üzv ödəmədən boyun qaçırdıqda, investor London Fond Birjasının kompensasiya fondundan təzminat alır.

(5) Ölkənin iqtisadi perspektivlərini əks etdiıir. Bazarın hərəkəti ölkənin iqtisadi perspektivlərini gösterən barometr

rolunu oynayır.

FƏSİL 22

SƏHMDAR-KOMMERSİYA BANKLARI

Kommersiya banklarının işinin böyük hissəsi bu gün "Böyük dördlük” tərəfindən həyata keçirilir. Beləliklə, başqa ölkələrin sistemlərindən fərqli olaraq (əksəriyyəti unitar kiçik banklardan ibarət olan ABŞ üzrə), Birləşmiş Krallıqda hər birinin ölkə daxilində filiallan olan yalnız bir nəçə böyük bank var.

Filiala malik bu bank sisteminin iki əsas məziyyəti var. Birincisi, daha geniş iş təsərrüfatı iri həcmli istehsalın üstünlüklərindən bəhrələnə bilər. İkincisi və ən vacibi odur ki, maliyyə ehtiyatları ayrı-ayrı rayonlar üçün iş aparan kiçik banklara nisbətən böyük bankda cəmlənəndə müflislik riski daha az olur. Həmin kiçik bankın taleyi də bu rayonun və ya yerin (xüsusilə də burada əsas məşğuliyyət növü fermer təsərrüfatıdırsa, dövri olaraq qiymət enib-qalxmaları müşahidə edilir) taleyindən asılıdır. Konkret olaraq, böyük bank vasitəsilə risklər coğrafi cəhətdən yayılır. Digər tərəfdən, əsas təsərrüfat idarəetmədə labüd olan çatışmazlıqdan əziyyət çəkməli olur. Çünki adətən istənilən ölçülü borclar baş ofis tərəfindən təsdiq olunmalıdır. Bu, lokal şərtlərin məlumatına əsaslanan mühakiməyə uyğun olaraq yerində hətta böyük borclar verən vahidin mövqeyi ilə aydın şəkildə ziddiyyət təşkil edir.

I. KREDİT VERİLMƏSİ Çek sistemi

Səhmdar-kommersiya bankları əslində səhmdarlarından ötrü mənfəət əldə etmək üçün mövcud olan şirkətlərdir. Onlar bu mənfəəti deponentlərüBn pul borc alıb onu yüksək faiz dərəcəsi ilə başqa şəxslərə yenidən borc verirlər. Borc verənlər fiziki şəxslər, şirkətlər, açıq tipli səhmdar cəmiyyətləri, pul bazan və hökumətdir. Bank nə qədər pul borc versə, bir o qədər də mənfəət əldə edər.

Bankda hesabı olan şəxslər öz borclarını çek vasitəsilə ödəyə bilər. Bu, ən münasib ödəniş formasıdır. Çeklər təhlükəsiz otaraq poçt vasitəsilə də göndərilə bilər. Bu da böyük məbləğdə pulların daşınmasının qarşısını alar.

288 PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLAR! V HİSSƏ

Çeklərdən istifadənin nəinki müştəriiər, həmçinin bankın özü üçün də üstün cəhətiəri var. Beləliklə, fəaliyyətlərini reklam etdirmək, müştərilərin nağd pulla deyil, çəklə ödəmələrinə nail olmaq və onların nağd pulları özlərində saxlamalarına sövq etmək məqsədilə bank əsas fəaliyyəti olan pul borc alıb-vermə işindən kənarda bir çox xidmətlər, məsələn, hesabatlar aparma, naryad (sifariş) ödənişləri, kredit köçürmələri vasitəsilə veksellər Ödəmə, qiymətli kağızların alınması, xaricdə işlərin aparılması, qiymətli kağızlann saxlanılması, icraedici kimi çtxişetmə və s. (çox vaxt pulsuz) təşkil edir.

Çek nağd putun əvəzedicisi kimi Çek sisteminin inkişafı nağd puldan istifadəni məhdudlaşdırmışdır.

Tessəvür edin ki, bank hesabıma 100 £ qoymuşam. Eyni zamanda başqa banka 50 £ borcum var. Mən sadəcə olaraq həmin məbləğin ödənilməsi üçün çek yazıram. Pulumu saxladığım bank borcumu ödəyir. Əməliyyatı tamamlamaq üçün hesabımdan 50 £ debet və başqa hesaba kredit olunur. Burada vacib məqam — borcun nağd pulla ödənitməməsi müşahidə edildi. Hər iki hesabda sadə mühasibat yazışmaları əməliyyatı başa çatdırdı.

Ola bilsin, mənim əsas bankım həftənin sonunadək fəhlələrin əməkhaqqını ödəmək üçün nağd pul çıxarır. Ancaq ödənişlərin bir qismi, məsələn, tikinti materialian, benzin, maşınlara xidmət çekiər vasitəsilə ödənilir. Eyniiə 50 £ hesabımda qaidıqca gündəlik xərciəri ödəmək üçün nağd pul götürə biiərəm. Bununia belə çek və ya hesabımdan kredit transferi vasitəsilə kluba üzviük, yarım illik tarif ödənişləri, maşınların alınması və kirayəsi, giroviann geri qaytarılması kimi ödənişləri həyata keçirə bilərəm. Əlavə edək ki, hətta nağd pul çıxarılarkən banka ödənilən başqa nağd pullar ödəniş sistemini tarazlayır.

Çek sisteminin inkişafıyla bağlı olaraq əməliyyatlar üçün tələb olunan nağd pulun proporsiyası aşağı düşüb. Fərz edək ki, kommersiya banklarında nağd ödənişləri həyata keçirmək üçün depozitlərin 10 faizinin ehtiyat kimi saxlanması kimi sadə modeldən İstifadə olunur. Qısası, mənim banka qoyduğum 100 £- dən 10 £ belə ehtiyat yaratmaq üçün saxlanılır.

Kreditin verilməsi Aydındır ki, menim pulumun qalan hissəsi, yəni 90 £ başqa hüquqi

və ya fiziki şəxslərə borc kimi verilir. Burada bankın həmin puldan çox qazanması da diqqətdən kənarda qala bilməz. Fərz

22-CI FƏSİL SƏHMDAR-KOMMERSİYA BANKLARI 289

edək ki, yalnız bir bank fəaliyyət göstərir və bütün borciar hamıya avans formasında ödəniiir. Kimsə bankdan borc alarkən borc alanın hesabına alınan məbləğ kredit edilir və ya burada alternativ yol da mövcuddur: onun hesabındakı qalıqlar göstərilən limitədək artır. Başqa söziə, bankdan borc aianın adına pul depozit edilir. Borc alan pulu xərcləyərkən çeklərdən istifadə edir. Bu halda nağd pula təcili ehtiyac oimur. 100 £ nağd puf depozitinin bankın borcvermə fəaliyyəti tərəfindən verilmiş daha böyük məbləğdəki depozitlər üçün təhlükəsiz nağd pui ehtiyatları formasında çıxış etməsinə heç bir səbəb yoxdur. Ancaq bank kreditləşməni şişirtməməlidir. Hər ehtimala qarşı modelimiz qəbul edilir, nağd pul həmişə ümumi depozitin 1/1 O-ni təşkil etməlidir. Bu o deməkdir ki, bank 900 £-ə qədər borc verə bilər. O, yeganə bank olduğundan çeklər başqa banka deyil, ona xidmət edəcək.

Kreditvermə prosesi şəkil 82-də göstərilmişdi. X adlı şəxs banka nağd 100 £ qoyur. Bu, banka imkan verir ki, B-ye 900 £ borc versin. Öz növbəsində B C və D-yə 400 və 500 £ borclarını çeklər vasitəsilə ödəyir. Bu çeklər banka qoyulur. C nağd 70 £-lik pulunu nisbətən gec çıxarır; ancaq bu, 20 £ çıxaran D tərəfindən kompensasiya olunur. X qoyduğu pulun 10 £-ni bankda saxlayır. Eyni vaxtda nağd pullar çıxarıldıqca başqa nağd pullar depozit edilir. Bu, 10 faizlik nisbəti tarazlaşdırır.

X

Mağdpul

£ 100

Bank krediti necə

verir Şəkil 82


Praktikada çoxlu banklar var və kreditin məqsədinə uyğun olaraq virtual bir bank yaradırlar. Çünki London lÖirinq Palatası vasitəsilə klirinq razılaşmaları ilə nağd pula böyük tələbi ödəyə bilirlər. Onlar 6 bankdan ibarət olur (“Böyük dördlüklər" üstünlük təşkil edir).

Başqa banklar öz klirinqini bir-birinin vasitəsilə həyata keçirir. Bundan əlavə, banklar kredit verilməsiylə bağlı əlaqə saxlayırlar. Tutaq ki, bir bank 6 faizlik kassa ehtiyatları norması saxlayır. O, bunu müştərilərinin başqa bankın müştəriləri ilə böyük məbləğdə əməliyyatlar aparmasına görə edir. Həmin bank müştərilərindən klirinqi günün sonunadək başqa banka debet ödənilməsini tələb edir. İngiltərə Bankındakı kassa ehtiyatlan o qədər aşağı düşə bilər ki, bu onun borc siyasətini modifikasiya etməyə məcbur edər.

Bankın balans borcu verməsinin səmərəsi Təsəvvür edək ki, 100 £-lik nağd pul alınması və B-yə borc

verilməsi bankın yeganə işidir. Biz səhmdar kapitalını inkar etsək, onun balansı aşağıdakı kimi olacaq;

Passiv E Aktiv £ depozitlər: Depozit hesabı 100 Nağd pul 100 Cari hesab 900 Avans 900

1000 1000 Kassa ehtiyatı normasının modifikasiyası B-ye verilmiş avans aktivdir; bu, ödənilməmiş borcdur. Başqa tərəfdən onun hesabına 100 £ kredit keçirilib. Buradan görünür ki, hər bir borc depozit yaradır.

II. BANKLARIN BORC SİYASƏTİNİN FORMALAŞMASININ TƏHLİLİ

Praktikada bank aktivlərinin strukturu yuxarıdakından daha fərqlidir. Bu, aşağıdakı şəkildə izah oluna bilər. Mənfəət xatirinə borc verməklə depozitlərin yaranması müəyyən risklər deməkdir. Bu, ilk növbədə geri ödənilməyə bilər. İkincisi və ən vacibi, bankdan nağd pul götürülə bilər və əsas depozitlər öz 100 £-ni geri istəyər və ya B, C və D arasında nağd pula kifayət qədər böyük ehtiyac yaranar. Bankın qarşılaya bilmədiyi tələblər üzrə istənilən təklif banka İnamın itirilməsinə gətirib çıxarar. Belə kİ,

22-Cİ FƏSİL SƏHMDAR-KOMMERSİYA BANKLARI 291

başqa depozitlər nağd şəkildə istənilə bilər və nəticədə bankın qapıları bağlanar.

Bundan əlavə, bankda həmişə kassa ehtiyatlan norması saxlanılmasına baxmayaraq, ikinci və üçüncü müdafiə xətti qurulmalıdır. Çünki fövqəladə hallarda bank nağd pulu asanlıqla və tez səfəriəər etmək məcburiyyətində qalır. Bu o deməkdir ki, bank avanslar vasitəsilə tam borc verməməlidir. Çünki borc alan tərəfindən 6 və ya daha uzun müddətə geri ödəniş tələb olunur. Bəzi borclar qısa müddətə, hətta bir günə də verilə bilər. Başqa tərəfdən, borc müddəti az olduqda faiz dərəcəsi də daha aşağı olur. Ancaq bank səhmdarlarının mənfəəti üçün faiz dərəcəsinin daha yüksək olmasına çalışır. Buna görə də bank borc siyasətini kəmiyyət və keyfiyyət nöqtəsinə nəzərən məhdudlaşdırır. Kredit likvld rezervlərln eyni tipli otmasıyla məhdudlaşmamalı, həmçinin müvafiq təhlükəsizlik, likvidlik və mənfəətlilik qazanmalıdır.

Təhlükəsizlik baxımından geriqaytarılma riski olduqda bank borc verməkdə maraqlı olmur. Bank menecerinin səhvi borcların defoltunda təzahür edir. Nə qədər ki, bank girov, məsələn, sığorta polisi, evin qeydiyyat sənədləri və səhm sertifikatlan qeyri-səmimi borc alandan pulu geri tələb etməkdə alət rolunu oynayır, girov doğrudan da likvidliyə kömək edir. Əgər defoltdan kənarda risk olsaydı, bank pul verməzdi.

Likvidlik və mənfəətlilik təhlükəsizliyin əks İstiqaməti kimi formalaşır. Borcun müddəti az olduqca, bank likvidliyi də böyük olur. Ancaq faiz dərəcəsi də aşağı olur. Çətinlik kompromis yolla həll edilir. Birincisi, borclar müxtəlif tipli borc alanlar arasında müxtəlif vaxt ərzində bölüşdürülür. İkincisi, borcun müxtəlif növləri ehtiyatla işlədilmiş proporsiyalara yaxın saxlanılır. Başqa sözlə, maliyyə fəaliyyətini genişləndirmək üçün bank aktivlərin "portfelini” saxlayır. Bir az sonra görəcəyik ki. pul və kredit qurumları likvid aktivlərin minimum faiz dərəcəsini diktə edir.

III. BANK AKTİVLƏRİNİN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ Praktikadan görürük ki, bank sterlinq aktivlərini öyrənməklə likvidlik

və mənfəətliliyin məqsədlərini qaydasına qoyur. Bu mümkündür. Çünki nağd pul, bina və rifah halından fərqli olaraq, borclar konkret aktivləri özündə təzahür etdirir. Sadəcə olaraq firmanın balansında aktiv tərəfdən müxtəlif debitorlar yarandığından banka ödənilməyən borclar onun aktivlərini səciyyələndirir. Bu hal şəkil 83 və 84-də göstərilib.

22-Cİ FƏSİL SƏHMDAR-KOMMERSİYA BANKLARI 293

məsuliyyəti kapital bazarındakı agentliklərin öhdəsinə buraxırlar. Ancaq son illərdə banklar əlavə fabrik binasının tikintisi, ferma və evlərin alınması kimi bəzi uzunmüddətli investisiya layihələrini maliyyələşdirməklə məşğuldur. Bu əsas vəsaitlər təhlükəsizlik tələb edir. Bununla belə, firmanın uğur qazanıb-qazanmaması bank üçün elə də maraqlı deyil. Xüsusi depozitlərlə bağlı 6-cı fəslə baxın.

Qeyd edək ki, nağd pul və bank tikililərindən fərqli olaraq bu aktivlər bank tərəfindən verilmiş kredit hesabına ödenilir. Məsələn, xəzinə vekselləri və dövlət qiymətli kağızları satıcılann hesablarını artıran çeklər vasitəsilə ödənilir. Əgər onlar yeni buraxılışdandırsa, dövlətin İngiltərə Bankındakı hesabına əlavə edilir. Köhnə otduqda isə həmin bank qiymətli kağızlan virtual olaraq dövlətə artıq borc ödəmiş şəxsdən qəbul edir. Bu çekləri yazanda bank onun məsuliyyətini artırır. Çünki bank depozitləri onlan ödəmək üçün yaradılmalıdır. Qazanılmış aktivləri əldə etmək və minimum likvid aktiv əsaslı 12,5 faizli borc almaq üçün verilmiş bu “kredit piramidası” şəkil 84-de göstərilib.


IV. KASSA EHTİYATI NORMASININ

MODİFİKASİYASI Dövriyyə vəsaitlərinin bütövlükdə əhəmiyyəti bankın krediti necə

verməsi modelimiz ənənəvi fəaliyyət növü üzrə inkişaf etmişdir; kreditin kassa ehtiyatları ilə daim əlaqəsi var. Bu nəzəriyyə ənlaşıqtılıq nöqteyi-nəzərindən ən asanıdır və toxunulan əsas prinsipləri əhatə edİr. Lakin nə qədər ki, kreditvermənin əsas prinsipləri hələ də mövcuddur, müasir bank praktikası üçün nəzərdə tutulan bəzi modifikasiyalar (dəyişikliklər) etmək lazımdır.

Bu gün banklar borcvermə siyasətini həyata keçirən zaman bir nömrəli məsələ sayılan nağd puldan çox ümumi satılma qabliyyətinə görə narahatlıq keçirirlər. Nağd pul tendensiyasının əhəmiyyətinin itirilməsi nəticə etibarilə dövlətin köməyi sayəsində nağd pul kimi funksiya daşıyan xəzinə vekselinin tətbiq edilməsi ilə bağlıdır. 21-ci fəsildə söhbət açdığımız paralel pul bazərlan kimi borclar üçün inkişaf etmiş bazarlar həmçinin satılma qabliyyətini artırır və bunun nəticəsində bu cür borclar “pula yaxın” olaraq təqdim oluna bilər.

Banklann borcvermə siyasəti üzrə əfavə şərtləri Həqiqətən də pul orqanları (yəni Böyük Britaniyanın ağenti kimi

çıxış edən İnğiltərə Bankı) indi nağd pulu, sadəcə, pul sistemində xırda dəyişiklik hesab edir və bu sistemi ticarətin ehtiyaclarına müvafiq olaraq fərqləndirirlər.

Bununla belə, bu nəticəyə gəlmək olar ki, hakimiyyət orqanları banklar tərəfindən yaradılan kreditin miqdarına nəzarət etmək istəyirsə, onlann məqsədi bankların malik olduqları ümumi vəsaitlərin həcminə yönəldilmiş olacaq.

FƏSİL 23

İNGİLTƏRƏ BANKI

1694-cü ildə parlament qanunu ilə təsis edilmiş İngiltərə Bankı 1946-cı ildə onun milliləşməsinə qədər birgə müəssisə olmuşdur. Özəl müəssisə kimi İşə başlamasına baxmayaraq, son 200 ildə İngiltərə Bankı öz şəxsi maliyyə maraqlarından əwəl Ölkənin bütövlükdə ehtiyaclarını ödəmək siyasətinə əməl etmişdir. Milliləşmə ilə İngiltərə Bankının mövqeyi sadəcə olaraq birgə səhmdar banklarının və digər maliyyə müəssisələrinin siyasətinə hökumətin adından yüksək dərəcədə nəzarəti həyata keçirən mərkəzi bank kimi formalaşdırılmışdı. Radciiffe Repoıtun sözləri ilə, “İngiltərə Bankı, ictimai sektor (aid olduğu) ilə özəl sektor arasında bazar işbazı mövqeyində durmuşdu". Onun əsas kapitalı hazırda dövlətə məxsusdur və bütün işləri Direktorlar Məhkəməsi tərəfindən nizamlanır, Direktorlar Məhkəməsi direktor, direktor müavini, kral hakimiyyəti tərəfindən təyin edilən 16 direktordan ibarətdir, hərçənd direktorlar yalnız dörd nəfərdən çox olmamaq şərtilə tam ştatlı məmur ola bilər. Məhkəmə maliyyə, sənaye və kommersiya işlərində tanınmış insanlardan təşkil olunurdu və əslində İngiltərə Bankında iş təcrübəsi olan tam ştatlı işçilərin peşəkar bankir kimi formalaşması elə də çətin deyildi.

I. İNGİLTƏRƏ BANKININ FUNKSİYALARI Bankın əksər funksiyalarına qısaca nəzər yetirək.

(1) İngiltərə Bankı banknotlar buraxır. İngiltərə Bankı özəl sektorun nağd pul əldə elə bildiyi yeganə ilkin

mənbədir. O, pulu kral xəzinəsindən alır, lakin banknotları özü buraxır. Banknot buraxılışı (bankın malik olduğu qızılın miqdarını ötüb keçməyə imkan verən məbləğdə banknot emissiyası) hər hansı uyğunluğu ləğv edir. 1939-cu ildən bankın qızıl ehtiyatlan Valyuta hesabında saxlanılırdı və beləliklə, bu gün buraxılan banknotlann demək olar ki, hamısı xəzinə vekselleri və digər hökumət qiymətli kağızları ilə maliyyələşir.

296 PUL VƏ MALİYYƏ QURUMLARI V HISSƏ

İngiltərə Bankı Scotland və Şimali ireland banklarını üz banknotları ilə təmin etməsinə baxmayaraq, onlar öz banknotlannı da buraxa bilirdilər.

(2) İngiltərə Bankı hökumət bankıdır. Dövlət həmişə İngiltərə Bankının ən mühüm müştərisi olmuşdur.

Bunun nəticəsi kimi bank mərkəzi bank funksiyasını əldə etmişdir (23-cü fəslin əvvəlinə bax). Lakin o, həmçinin, dövlət üçün normal bank - müştəri münasibətlərindən doğan çoxsaylı tapşırıqları da yerinə yetirir:

(a) İngiltərə Bankı əsas hökumət hesablarını (Konsolİdasiya Fondu və Milli Ssuda Fondu) və bir çox dövlət departamentlərinin hesablarını qoruyub saxlayır;

(b) Əgər hesab mənfəətsiz olursa, o, pul vəsaitlərinin axtarılmasının yollan və üsullan metodu İlə köməklik göstərir;

(c) İngiltərə Bankı xəzinə vekselləri və hökumət səhmiərl buraxmaqla hökumətin ssudalarını İdarə ədir. Buraya yeni emissiya və konversiyaların təşkil edilməsi, faizlərin ödənilməsi, reyestrlərin qorunub saxlanması və ötürmələrin qeydiyyatı daxildir;

(d) İngiltərə Bankı hökumətə maliyyə məsələlərində məsləhətlər verir.

(3) İngiltərə Bankı banklar bankıdır. İngiltərə Bankının başqa mühüm müştəriləri birgə səhmdar

banklarıdır. Londonun klirinq banklan öz nağd pullarının təqribən yarısını İngiltərə Bankında əmanət şəklində qoyublar və onlar bankdan daha çox onun bankının özəl müştərisi kimi istifadə edirlər. Xüsusən onlar;

(a) tələb olunduqda banknotları və pulian onların bankdakı balansından çıxarırlar;

(b) İngiltərə Bankında saxlanılan balansın çıxanlması yolu ilə klirinq in nəticəsi kimi digər banklara ödənilməli olan netto ödənişini kompensasiya edirlər;

(c) maliyyə məsələləri üzrə bankdan məsləhət alırlar.

(4) İngiltərə Bankı Valyuta tarazılaşdırma Hesabı idarə edir {33-cö feslin IV bölməsinə bax).

(5) İngiltərə Bankı qızıl və dollar ehtiyatlannı qoruyur: (a) O, minimum ssuda faizini müəyyən edir;

23-CÜ FƏSİL İNGİLTƏRƏ BANKI 297

(b) xarici valyuta kursuna nəzarəti həyata keçirir. Xarici valyutaya nəzarət haqqında 1947-ci ildə verilmiş qanuna əsasən Maliyyə Nazirliyi (xəzinə sistemi), sterlinqdən digər pul vahidinə olan ödənişlərə nəzarət edə bilər. Belə nəzarətin idarə olunması İngiltərə Bankında qaiır. Birgə səhmdar banklarına normativ aktların verilməsi ilə əsasən tapşırıq yerinə yetirilir. Beləliklə, bank müştərinin adından xarici valyutaya dəyişə bildiyi həcmdə sterlinqin məbləğini məhdudlaşdırtr;

(c) O, Birləşmiş Krallığın ehtiyatlarını möhkəmləndirmək üçün digər mərkəzi bankiardan ssuda alınmasını təşkii edir.

{6) İngiltərə Bankının beynəlxalq maliyyə öhdəlikləri vardır. (a) Əsasən beynəlxalq pul-kredit məsələlərinə daha çox stabillik

gətirmək məqsədilə İngiltərə Bankı mərkəzi banklar və digər ölkələrin rəhbər pul-kredit müəssisələri ilə sıx əlaqələri qoruyub saxlayır;

(b) O, sterlinq zonasına daxil olmayan ölkələrin mərkəzi banklarını bank xidmətləri ilə təmin edir, yəni onların sterlinq əmanətlərini saxlayır və idarə edir;

(c) Beynəlxalq Qarşılıqlı Hesablaşmalar Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Avropa Valyuta Müqaviləsi kimi müəyyən beynəlxalq maliyyə təşkilatlarında iştirak edir.

(7) İngiltərə Bankı hökumətin siyasətinə müvafiq olaraq Birləşmiş Krallığın pul-kredit sistemini idarə edir. İngiltərə Bankı Birləşmiş Krallığın pul-kredit sistemində mərkəzi

bankdır, ölkənin pul-kredit sisteminin hökumətin iqtisadi siyasəti ilə harmonik olaraq işləməsi nəzərə alınsa, onda təbii ki, bu, əhəmiyyətlidir. Geniş mənada bu, qiymətin dəyişməsi və kreditin mövcud olması deməkdir.

Əhalinin (sahibkarların və xüsusi şəxslərin) nisbətən asan şərtlərlə kredit ala bildiyi yerlərdə məhsula (həm istehsal, həm də istehlak məhsulları) olan tələbat normal olaraq artacaqdır. Əgər burada işsizlik varsa, bu, iqtisadiyyat üçün yaxşıdır, belə ki, iqtisadiyyat genişlənəcək və istifadə olunmayan resurslar işə cəlb olunacaqdır. Əgər artıq burada tam məşğulluq varsa, məhsul tədarükü genişlənə bilməz və qiymətlər artar.

Hərçənd, 'axırıncı sözü xəzinə deyəcəkdir, buna baxmayaraq, İngiltərə Bankı özü və xəzinə tərəfindən nəzərə alınan və üstünlük


təşkil edən yerdə kredit tədarükünü nizama salmaiıdır. Biz, bankm buna necə nail olduğunu iki mərhələdə tədqiq edəcəyik: (1) rəqabət və kreditə nəzarətin ümumi strategiyası; (2) istifadə olunan faktiki vasitələr. Baxmayaraq ki, qiymətlərin düşməsi birbaşa səhmdar banklarına təsir edir, bu, kreditlə alıb-satan maliyyə şirkətləri, sığorta şirkətləri, tikinti birlikləri və kommersiya krediti verən firmalar kimi digər kredit verən müəssisələr tərəfindən sınanmışdır.

II. 1971-Cİ İLƏ QƏDƏRKİ MONETOR SİYASƏT

Bu siyasətin səhmdar banktanna təsiri 1971-ci ilə qədər pul-kredit müəssisələri faiz dərəcəsinin ümumi

kredit təminatı limitindən çox olmasının qarşısını almağa daha çox fikir verirdi. Bundan başqa, həmişə onlann əmeliyyatiarı xüsusilə kreditin daha ümumi mənbəyi olan klirinq banklannda cəmləşirdi.

Bununla belə, hökumətin bu siyasəti nəticəsində klirinq banktarı tərəfindən qoyulmuş faiz dərəcəsi azad bazarda eldə oluna bilən tarazlıq dərəcəsindən adətən az olmuşdur. Beləliklə, burada bank ssudalannı "bölüşdürməyin” bəzi forması olmatıydı və bu, İngiltərə Bankının göstərişi ilə edilmişdir. Eksportyorlara üstünlük verildiyindən İngiltərə Bankının son vasitəsi onun banklara verdiyi təlimatları olmuşdur.

Yuxanda qeyd olunan strategiyantn zəif cəhətləri Seçilən kredit nəzarətinin bir üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, dövlət

siyasətinin məqsədlərini möhkəmləndirmək üçün diskriminasiya həyata keçirə bilər (məsələn, ixracın həvəsləndirilməsi). Ancaq real pul-kredit strategiyası kimi o, hər hansı qiymət nəzarətinin zəifliyindən doğur:

(1) İdarəetmə vasitələri və onlann idarəedilməsi məsuliyyəti Klirinq bankları başqa müştərilərə kredit verdikləri müddətdə

əlverişli müştərilərinə ssuda verməkdən imtina etməyi xoşlamırdılar. Hər şeydən əwəl onlar yoxlamışlar ki. digər kredit verənlərlə müqayisədə onlara qarşı diskriminasiya edilir. Beləliklə, kreditin hər dəfə sıxışdırıiması zamanı onlar əsas borcun azalmasından istifadə etməlidirlər.

23-CLI FƏSİL İNGİLTƏRƏ BANKI 299

{2) Sonuncu pozulmuş idarəetmə vasitələri Gördüyümüz kimi, burada əsl pulun bİr neçə çox yaxın əvəzedicisi

vardır (bu, nağd və klirinq bank depozitləridir). RadcIiffe Reportun (1959) göstərdiyi kimi, bu, sadəcə olaraq mövcud oian pul məbləği deyil, pul-kredit strategiyasına həqiqətən uyğun gələn iqtisadiyyatın ümumi likvid vəziyyətidir. Belə likvidliyə kredit və maliyyə müəssisələrinin bir çox növünün mövcud olması təsir edir. Faktiki olaraq, buna görə İngiltərə Bankının əsl pulu idarə etməsi oxşar pulun inkişafına gətirib çıxarırdı.

Bu genişlənmənin tək yolu xarici banklar (məsələn. C/iasə Manhattan və First National) tərəfindən onların fəaliyyətinin Birləşmiş Krallıqda inkişaf etdirilməsi olmuşdur. Bununla belə, çoxlu daxili maliyyə müəssisələri öz maliyyə əməliyyatlarını genişləndirmişlər. Beləliklə, sığorta şirkətləri polisə zidd olaraq borc verdikləri halda, depozit üçün banklardan daha yaxşı qiymətlər verməyi bacaran maliyyə şirkətləri nisyə satışdan fərqli olaraq kredit veımək imkanına malikdirlər. Bundan başqa, likvtdlik pul çapının geniş surətdə stimullaşdırıldığı digər valyuta bazarlarının inkişafı vasitəsilə təkmilləşdirilir.

Həqiqətən klirinq banklan əlavə agentliklərə, maliyyə şirkətlərinə malik olmaqla müdafiə işlərini öz üzərlərinə götürmüşlər. Beləliklə, əslində onlar bölünən strukturu idarə edirdilər. Depozitlərdə və "ənənəvi borc verilməsində” əsas biznes baş müəssisələr vasitəsilə, onların geniş yayılmış filialları vasitəsilə edilirdi. Yüksək faizli borcun daha az ənənəvi və daha müxtəlif formalı geniş həcmli depozitlerdəki rəqabətədavamlı biznesi adətən vahid ofisdən idarə olunan filialları tərəfindən təmin olunur.

Bu vəziyyət nəzarətetmə problemlərini labüd edir. Bu, başlıca olaraq onların ixtisaslaşmış əməliyyatlarına, xarici banklar və kredit nəzarətinin ənənəvi mexanizminə daha az məruz qalan digər maliyyə müəssisələrinə görə baş verir. Buna görə onlann ambrazura (gözətçi pəncərəsi) rolunu oynayan əməliyyatları kredit verilməsinə nəzarət etmək səlahiyyətinin və nəzarətə tabe olan klirinq banklarına ciddi surətdə məhdudiyyətlərin tətbiqim zərurlləşdirir.


III. RƏQABƏT və KREDİT NƏZARƏTİ

Kreditə nəzarət Səlahiyyətli orqanlar son nəticədə bu fikrə gəlmişlər ki, iqtisadiyyata

kapital qoyuluşunun ümumi dərəcəsinə nəzarət kü rinq bankları tərəfindən kreditlə təmined ilmən in sadəcə məhdudiaşdırılmasından daha çox əhəmiyyətli oiub. Əslində məhdudlaşma bütün agentliklər tərəfindən pul və kredit vasitələrinə olan təklifin ümumi həcminə tətbiq edilməlidir.

Beləliklə, İndi hökumət iqtisadiyyatda fəallıq dərəcəsini İstənilən zaman tənzimləməkdə yaradı hesab etdiyi kreditin ümumi iikvid dərəcəsini seçir. Sonra İsə müxtəlif kredit müəssisələri təklif olunan faiz dərəcəsi vasitəsilə kredit təklifi payı üstündə Öz aralarında rəqabətə yol veri dər. Başqa sözlə, burada daha effektiv bazar mexanizminə doğru dəyişiklik edilmişdir.

Rəqabət Yeni rəqabət polisinə görə, veksel kontorları müsabiqə əsasında

qiymət təklifi istisna olmaqla, sindikat kimi xəzinə vekselləri üçün həftəlik tenderə çıxmamağı razılaşdırmışlar. Buna baxmayaraq, onlar kollektiv surətdə təklif edilən bütün veksellərə hələ təminat verəcəklər. Həmçinin London və Scotlandın klirinq bankları da faiz dərəcəsinə dair onların kollektiv müqavilələrindən eynilə İmtina etmişlər. Hər bir bank hazırda öz siyasəti və bazar mülahizələri işığında onun yerini müəyyən edən əsas tariflə əlaqədar borc faiz tariflərini bildirir.

Bununla da köhnə “bank tarifi” ilə klirinq banklannın faiz dərəcəsi arasındakı uzunmüddətli əlaqəyə son qoyulmuşdur. Buna görə bu cür təsir daxildən təzyiq gösterən bank tarifi kimi əhəmiyyətli dərəcədə yox olmuşdur. Nəticədə 1972-ci ilin oktyabnnda minimum borc faizi tərəfindən sonuncu resurs faizi kimi yerləşdirilməli olan kredit müddəti azalmışdır (sonrakı səhifələrə bax).

Bununla belə, ola bilsin ki, kredit nəzarətinin yalnız əvvəllər olduğu kimi, klirinq banklarına tətbiq edilməsi əvəzinə bütün banklara tətbiq edilməsi qərarı rəqabətə dair qərardan daha mühümdür. Bundan başqa, veksel kontorları və maliyyə şirkətləri kimi digər maliyyə müəssisələri yeni polisin sərhədləri daxilində mümkün olur. Bu o deməkdir ki, bundan sonra klirinq bankları


digər borc verən müəssisələrlə tam sərbəst surətdə rəqabət apara bilərlər.

Biz indi ümumi kredit təklifinə nəzarət etmək üçün səlahiyyətli orqanlann istifadə etdikləri metodları xarakterizə edən bu yeni polisi daha yaxından tədqiq etməliyik.

IV. KREDİT TƏKLİFİNƏ NƏZARƏT ÜÇÜN

İNGİLTƏRƏ BANKININ İSTİFADƏ ETDİYİ

VASİTƏLƏR

(1) Rezerv aktivtarinin minimum nisbəti İngiltərə Bankının səlahiyyətində olan rezerv fondlanna

nəzarət edən kredit təklifinin bu məqsədlə istifadə etdiyi polisin yaradılması banklara və digər kredit müəssisələrinə onlann saxlamalı olduqları minimum likvid nisbətini göstərir.

Mər bir bank müva^q məsuliyyətə qarşı müvafiq rezerv aktivlərinm minimum rezerv nisbətinə (hazırda 12,5 %) əməl olunmasını tələb edir.

Müvafiq rezerv aktivlərinə daxildir: (a) İngiltərə Bankının xüsusi depozitlərdən fərqli olan

balansları; Xəzinə vekselləri; Şirkətin ehtiyat vergi aktivləri; London valyuta bazənndan hazır pul; İngiltərə Bankında təkrar hesablamalar üçün uyğun gələn yerli təşkilatların vekselləri; İngiltərə Bankında təkrar hesablamalar üçün uyğun gələn kommersiya vekselləri (maksimum 2 % müvafiq məsuliyyət); Britaniya hökumətinin birillik və ya daha az müddətli qiymətli kağızları.

(b) (C)

(d) (e)

(Ü

(9)

Bu siyahı klirlnq banklarının əvvəllər likvid aktivlərə verdikləri bəndlərlə eynidir. Lakin burada mühüm fərqlər də vardır. Misal üçün, bankdaki nağd pul daha əlverişli ehtiyat aktivi kimi hesab olunmur, eyni zamanda kommersiya veksellərinin maksimum qiymətinin 2 %-i bankın bu mənbədən likvid limiti almaq imkanını məhdudlaşdırır. Digər tərəfdən, birillik və ya daha az istifadə müddəti olan Britaniya hökumətinin qiymətli kağızları likvid akhV/ər sahəsində hələ yenidir.


Müvafiq məsuliyyətlər tam surətdə nətto bank depozitlərinə aiddir (valyuta depozitləri və ödənmə müddəti İki il olan depozitlər istisna olmaqla).

Bunu qeyd eləmək lazımdır ki, bu nisbət əvvəllər olduğu kimi, sadəcə, klirinq banklarına deyil, bütün banklara şamil edilir.

Digər bəzi müəssisələr qrupuna xüsusi təsnifat tətbiq olunur Veksel kontorları tenderdə təklif olunmuş məbləği örtmək üçün kifayət edən xəzinə veksellərinin ümumi məbləğini ödəməyi hər həftə tələb edirlər (onlar bunu həmişə əvvəllər etmişlər. İndi onlar ümumi, razılaşdırılmış qiyməti əvəz edən rəqabətədavamlı veksellərə vərdiş etdikləri kimi qiymət təklif etməlidirlər).

Maliyyə firmaları (5 min £-dən az borcu olan kiçik müəssisələr istisna olmaqla) minimum ehtiyat aktivlərinin 10 % nisbətilə müəyyən olunur (ümumilikdə 12,5 %-ə qarşı). Xüsusi depozit tələblərinin banklarda olduğu kimi eyni nisbətdə olması normaldır. Ancaq bezi hallarda bu. yüksək nisbətdə də ola bilər.

Bununla belə, hələ yeni qaydaya müvafiq olaraq, nəzarətə tabe olan maliyyə müəssisələri ilə nəzarətə tabe olmayan müəssisələr arasında fərqləndirici xüsusiyyətlər ayırd edilməlidir. Qəti müəyyən olunmuş şəkildə nə bank, nə də maliyyə firmalan olan bəzi müəssisələr borc verdikləri üçün müəyyən bank rolunu yerinə yetirə bilmirlər. Məsələn, müştərilərinə həyat sığorta polisinə əsasən borc götürməyə icazə verən sığorta şirkətləri. Belə müəssisələr köhnə normativ aktlardan kənardadır və onların genişlənən fəaliyyətlərinin həcminin artması kimi, ssudavermə əməliyyatlarının da bəzi aparıcı pul-kredit müəssisələrinə aidiyyatları vardır. Kredit verilməsi ciddi olanda yeni qaydaya müvafiq olaraq başqa bank/ar, maliyyə firmaları və sair müəssisələr arasında fərqlənmə böyük olmayacaq. Beləliklə, çox güman ki, sığorta şirkətləri kimi, maliyyə müəssisələrinin də tənzimedilmə problemləri hələ qalmaqdadır.

(2) Açfq bazar əm&kyyatlan Ehtiyat aktivlərin minimum nisbəti pul-krədit siyasəti üçün əsas

verdikcə, pul-kredit təklifini açıq bazar əməliyyatları tərəfindən nizamlamaq olar.

Banklar tərəfindən saxlanılan müvafiq ehtiyat aktivlərinin ixtisar edilməsi əsasındakı bu işlər 12,5 %-Iİk likvid dərəcəsi ilə, ümumi depozitlərin səkkiz dəfə azalmasına və əksinə, artmasına səbəb olacaqdır. Bankların likvid aktivlərinin dəyişməsi pul-kredit siyasətinin əsas konturudur.

23-CÜ FƏSlL İNGİLTƏRƏ BANKI 303

Bu, İngiltərə Bankının açıq bazarda alqı və ya satqı yolu ilə əldə etdiyi dövlət qiymətli kağıziandır. Məsələn, güman etmək olar ki, İngiltərə Bankı uzunmüddətli qiymətli kağızlar satır. Yekun təklifə qədər qiymətli kağızlann qiymətinin aşağı düşməsi (yəni, faiz dərəcəsi artır), yəni təklifin artması banklar və ya onların müştəriləri tərəfindən edilməlidir. Lakin nağd pulun onlara ödənməsi vacibdir. Beləliklə, banktann İngiltərə Bankındakı nağd pul balanslarının dəyəri aşağı düşür. Başqa sözlə, bankların saxladıqları ehtiyat likvid aktivlər azalır və onlar əvvəlcədən tamamilə borca verilibsə, ssudaları Ödəməyə məcbur ediləcəklər. Və yaxud, İngiltərə Bankı həftəlik tenderdə xəzinə veksel təklifinin həcmini dəyişdirmək yolu ilə bazarın qısa müddətdə sona çatmasına təzyiq edə bilər. Bu veksellərin əsasən banklardan kənarda alınmasını nəzərə almaqla, bank müştərilərinin nağd pul balanslarının, həmçinin bankların nağd pulunun da aşağı düşəcəyi güman edilə bilər.

(3) MaliyyəİBşdirmə Hökumətin qısamüddətli borcunu uzunmuddətli borca çevirən

düşünülmüş siyasəti maliyyəfəşdinnə kimi tanınır. Buna yuxanda təsvir olunmuş açıq bazar əməliyyatları nəticəsində uzadılmış müddət ərzində nail olunmuşdur. Xəzinə vekselinin tender təklifinin azalması nəticəsində nə baş verir? Hökumət agentlər vasitəsilə uzunmüddətli qiymətli kağızlann satışı ilə onların maliyyələşməsini artırır.

(4) Xüsusi depozitiər Kredit təminatında daha fundamental dəyişikliklər xüsus/

de/Toz/tlərə olan tələblər vasitəsilə əldə oluna bilər. Bu siyasət 1960-cı ildə meydana gəlmişdir. Banklardan tələb

olunur ki, onlar verilmiş ümumi müvafiq məsuliyyət faizlərini İngiltərə Bankında depozitə qoysunlar. Onların faizi cari xəzinə veksel kursu ilə ödəmələrinə baxmayaraq, bu xüsusi depozitlər onların likvid aktivlərinin bir hissəsi kimi hesablanmır.

Xüsusi depozit vasitələrinin müəyyən üstünlükləri var; (a) Xüsusi depozit faizi kifayət qədər yüksək ola I bilər. Bu zaman

bankların 12,5 % likvid nisbətini saxlamağı çətinləşəcək; (b) Banklar bu yolla ciddi intizam yaratdıqda açıq bazar

əməliyyatları və maliyyələşmə yolu İlə edilən kiçik nizamlaşdırma daha təsirli olur;


(c) Bankların likvidliyinin azalması genİş həcmli maliyyələşmə əməliyyatlarını pozmadan əldə edilmişdir;

(d) İngiltərə Bankı bazardan kənarda qaldıqda banklar qiymətli kağızların satışını həyata keçirə biiməz. Xüsusi depozitlərin təsiri nəticəsində banklar "avansları” azaltmalıdır.

(5) Əlavə depozitlər Pul kütləsinin, xüsusən bank kreditlərinin sürətli yüksəlişi zamanı

İngiftərə Bankı banklardan əlavə depozitlər tə\əb etməklə korset təmin edə bilər. İngiltərə Bankının hər bir hadisə üzrə polis qərarının nəticəsi olan xüsusi depozitlərdən fərqli otaraq, əlavə depozitləri bankın faizli depozitlərinin (cari bank hesabı depozitləri istisna olmaqla) müəyyən olunmuş kursdan daha tez yuxarı qalxması zamanı avtomatik ödənilə bilir.

İngiltərə Bankı tərəfindən korsetin fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində artımın məqsədli tempi vaxtaşırı müəyyən edilir. Buna görə artım tempi altı aylıq müddət ərzində 1973-cü ildə 8 %, 1976-cı ildə isə 3 % olmuşdur. Faiz depozitlərinin müddət ərzində məqsədli tempi ötüb keçməsi halında artıq nisbət əlavə depozitlər kimi İngiltərə Bankına qoyulmalıdır. Bu nisbət eksezin artım həddinə uyğun olaraq tədricən artır və 50 %-ə qədər yüksələ bilir.

Əlavə depozitlər xüsusi depozitlərdən fərqli olaraq heç bir faiz gətirmir. Bu o deməkdir ki, məqsədli artım tempi çox olduğu halda banka yüksək faiz tarifini ödəməklə pul vəsaitinin depoziti məqsədilə rəqabətə girmək əlverişsiz olur. Buna görə qısamüddətli faizin və bank ssuda faizinin əlçatmaz səviyyəyə çatmasını məcbur etmədən banknot buraxılışının tempi məhdudlaşır.

(6) Tələblər CCC polisinin iikin istifadəsi zamanı beiə görünə bilər ki, məqsəd

kredit paylanmasının bazar qüvvələri tərəfindən idarə olunmasına icazə verməkdir.

Lakin seçilmiş krediti idarəetmə vasitələrinden fərqli olaraq, bazar differensia! anlayış deyil - əhalinin balans qiymətini ödəməyə hazır olub-olmamasına müvafiq olaraq kredit asanlıqla yerləşdirilir. Əslində firmaların kapital investisiya mallarının gəlirli oiməsına dair ümidləri layihəçinin pul vəsaitləri üçün yüksək faizi ödədiyi müddətde sahibkarlann beiə malları almaq, pul vəsaitləri əldə etmək və mövcud tarazlıq faizini ödəməyə kifayət qədər


optimist deyil. Bu kapital investisiya mallarına sərf olunan investisiyadır ki, dövlet onun bərpasına çalışır. Buna görə hökumət müəyyən dərəcədə banklara göstərişlər verən və ssuda verilən zaman iayihəçilərin ayırd edilməsini onlardan tələb edən köhnə siyasətə qayıtmalı olur.

Bundan başqa, yeni siyasətə müvafiq olaraq faiz dərəcəsi yüksəlmiş, .tikinti birliklərində depozitarlar pul vəsaitlərini daha gəlirli satış bazarlanna yönəltmişlər. Pul vəsaitləri üçün rəqabətə girməyə görə tikinti birlikləri depozit faizlərini və ipoteka dərəcələrini yüksəltməyə məcbur olurlar. Hökumət mülk sahiblərinin üzərinə yüksək ipoteka dərəcəsi qoymaq istəməyəndə 1973-cü ilin sentyabrında banklara 10000 £-dən az olan ssudalar üçün 9,5 %-dən çox ödənilməməsi tapşırığını vermişdi. Bu, tikinti birliklərinə banklar ilə rəqabətə girməyə imkan verir, bununla belə, ipoteka faizi 11 %-ə qalxmış və 1976-cı ilin oktyabnnda 12,4 %-ə yüksəlmişdir.

{7) Direktivlər 1946-cı il tarixli İngiltərə Bankı haqqında qanunun 4(3)-cü bəndi ilə

İngiltərə Bankı xəzinə tərəfindən səlahiyyət verilibsə, özünün tələb və tövsiyələrinin əhəmiyyətliliyini təmin etmək məqsədilə hər hansı bank sahibinə göstərişlər verə bilər. Nə qədər ki, bu imkandan istifadə edilməmişdir, banklar İngiltərə Bankının tələblərinə məcburən tabe olmaqdansa onlara diqqətlə yanaşmağı üstün tuturlar.

(8) Minimal kredit faizi CCC təqdim edilərkən digər faiz dərəcələrinə münasibətdə oriyentir

kimi əhəmiyyətini itirmiş bank faizi 1972-ci ilin oktyabr ayında ləğv olunmuşur. Buna baxmayaraq, burada hələ də rəsmi olaraq “minimal kredit faizi" kimi tanınan son resurs faizi var ki, onun vasitəsilə İngiltərə Bankı veksel kontorlanna yardım edəcək. Adətən həftənin cümə günləri müəyyən edilən minimum kredit faizi xəzinə vekselləri üçün orta güzəşt kursundan 0,5 % çox, 0,25 %-ə qədər yuvarlaqlaşdınimışdır. Beləliklə də minimum kredit faizi köhnə bank faizindən daha az fəaldır. Bununla belə, yadda saxlanmalıdır ki, nə qədər hökumət xəzinə veksellərinə nəzarət edir, bu, müəyyən dərəcədə veksel uçot tarifinin orta faizinə təsir edə bilər. Beləliklə, hökumət ümumi istiqaməti göstərir. Onun vasitəsilə istədiyi qısamüddətli faizləri irəli sürür.


Həqiqətən rəhbər pul-kredit müəssisələri cümə axşamları minimal kredit faizini elan etmək hüququnu özlərində ardınca saxlamışlar (əvvəlki bank faizində olduğu kimi). Hər halda işin belə gedişi qeyri-düzgün sayılmalıdır. Bundan yalnız İngiltərə Bankının istəyi ilə qısamüddətli pul vəsaiti axınını Birləşmiş Krallığın hüdudlarından kənarda azaltmaq və ya pul təklifinin artırılması üçün faiz dərəcəsinin yüksəldilməsi məqsədilə istifadə olunmuşdur.

Nəticə Bir vasitə digərini gücləndirdiyi üçün pul-kredit siyasətinin həyata

keçirilrnəsində tək bir vasitədən istifadə ediləcəyi az güman olunur. İngiltərə Bankının direktoru bankların məqsədlərini aşağıdakı kimi şərh etmişdir: “Bank aktivlərinin bir neçə dəfə məhdudlaşması və ya genişlənməsinə nail olmaq üçün minimum aktiv nisbəti və xüsusi depozit mexanizmindən istifadə edilməsi gözlənilmir. Bizim məqsədimiz, daha doğrusu, likvidlik üzərindəki nəzarətdən (getdikcə güclənən) faiz dərəcəsinin strukturuna təsir etmək üçün istifadə etməkdən ibarətdir. Gəlir normasındakı dəyişikliklər həm ictimai, həm də bankların aktivlər portfelində dəyişikliklərə səbəb olacaqdır” (İngiltərə Bankı, Rüblük icmal, iyun, 1971-ci il).

Cari İldə pul-kredit siyasətinin rolu daha ətraflı olaraq 36-cı bölmədə təsvir olunmuşdur.

VI HİSSƏ

DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT

FƏSİL 24

MİLLİ GƏLİR

ikinci fəsildə dövlət siyasətinin müxtəlif vəzifələrindən bəhs etmişdik. Ancaq bunlardan bəziləri, məsələn, müəyyən sahələrin inkişafı, inhisara nəzarət və ya ağır sənaye sahələrində işçilərin mühafizə olunması və s. iqtisadiyyatın xüsusi hissələrinə müdaxiləsi ilə əldə oluna bilər. Başqa geniş vəzifələr isə, məsələn, işlə tam təminat, sabit qiymət səviyyəsi, kəsirsiz tədiye balansı və lazımi səviyyədə artım iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tam tənzimlənməsini tələb edir.

Bununla belə, uğur əldə etmək üçün belə tənzimləmə lazımi məlumata əsaslanmalıdır. Nəticədə müxtəlif maddələrdən parametriər hazırlanır və “Milli gəlir və xərclər haqqında” illik dərgidə çap edilir. İqtisadiyyatın planlaşdın İmasında bunlardan necə istifadə olunması haqqında bir az sonra söhbet açacağıq. Hazırda isə bizi ümumi göstərici - milli gəlirin səviyyəsi maraqlandırır.

I. MİLLİ GƏLİRİN HESABLANMASININ

ƏSAS PRİNSİPİ Göründüyü kimi, gəlir müəyyən müddətdə sərvət axınıdır (mallar və

xidmətlərdir). Əgər gəlirimiz artırsa, çoxlu mallar və xidmətlər əldə edə bilərik.

Lakin malların əldə olunması üçün istehsal vacibdir. Millətlərin gəliri əsasən müəyyən müddətdə onun istehsal etdiyi məhsul ilə eyni olur. Beləliklə, milli gəlir ölkənin bir il ərzində istehsal etdiyi malların və xidmətlərin pula olan dəyərinin cəmidir. Buradan belə bir sual yaranır: bəs bu pulun dəyərini necə ölçə bilərik?

Problemi dəyər cədvəlində araşdırmaq üçün müxtəlif üsulların tədqiq olunmasına bax.

308 DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT VI HİSSƏ

Pera/c«rd9saft$ ücaratçisi

£8

f ödəniş ^ 0/əsitəfərii

Masa istehsalasf

£3 / Ödaniş V ^;VGSftətən/j 'mmmm

Topdansatış masa

£5 maiamU

£2

£3

^ Ödəniş Ç İ/vəsitətəm, Bağban

Ağac £3 f Ödəf?»ş '1 Wasitaleni •mdmmih

ŞəHit 85

Sö-ci şəkildən aydın olur ki, lövhənin əsas dəyərini son məhsulun göstəricisini {10 £) götürməklə və ya istehsalın müxtəlif mərhələlərində hər bir firmaya aid rəqəmləri toplamaqla əldə etmək olar. Belə ki, ağac istehsaiçısının gəliri onun ağacın satışından əldə edəcəyi puldur (3 £). Bundan da 2 £ istehsala yönələcəyini nəzərdə tutacağıq. Deməli, 1 £ onun gəliridir. Frezerin gəliri onun taxta üçün alacağıdır (5 £) və bu onun ağac üçün ödədiyi puldan azdır. Bu yolla biz löhvənin dəyərini - ağac istehsalçısının qiymətini, frezer və lövhə istehsalçısının qiymətlərini və pərakəndə satışın qiymətini toplamaqla əldə edə bildik.

Biz bu fərdi qiymətləri diger bir üsul ilə də toplaya bilərdik. Onları sənaye kateqoriyalanna bölmək əvəzinə ödəniş amillərinin növünə görə - ödəniş, maaş, kirayə və ya gəlir növlərinə görə toplaya bilərdik. Bu bizə dəyər ölçüsünün gəlir metodunu verir.

Beləliklə, biz heç bir dövlət vergisi və ya məsrəfini və xarici iqtisadi əlaqələri nəzərdə tutmasaq, milli gəliri ya il ərzində son məhsulun dəyərini toplamaqla, ya da ona bərabər olan, mallara və xidmətlərə hər bir firma tərəfindən verilmiş ekstra dəyəri toplamaqla eldə edə bilərik. Həmçinin bu zaman il ərzində müxtəlif ödəniş amillərim - əməkhaqqı, icarə və s. göstəricilərdən də istifadə edə bilərik.

Ancaq bununla yanaşı, milli gəlirin hesablanmasının başqa metodu da mövcuddur. Şəkil 85~dəki lövhənin dəyəri ona sərf olunanları göstərir. Əgər lövhə yalnız 9 £-ə satılsaydı, bu, sonuncu gəlirin dəyəri olardı. Sonuncu ödəniş amili pərakəndəsatışda mənfəət yalnız 1 funt olardı (əgər topdansatışın qiymətlərinin dəyişməz olduğunu nəzərə alsaq). Nəticədə biz il

24-CÜ FƏSİL MİLLİ GƏLİR 309

ərzində son məhsullann xərclərini toplamaqla milli gəliri əldə edə bilərik. Qeyd edək ki, əmtəənin pula dəyəri, gəlir və xərclər eynidir.

Sadəcə, milli gəlir müxtəlif üsullarla ölçülür. Bu, özünü belə bir faktla da sübut edir ki, lövhə 10 £ əvəzinə 9 £-ə sattlanda ödəniş amilləri avtomatik 1 £ azalır. Bu, sonradan xərclərə baxışda İncəliklərinə qədər göstərilə bilər.

Fərz edək ki, milli məhsul (geniş tələbat mallan və istehsal vasitələri) 1 milyard £-ə bərabərdir, ödəniş amillərr (əməkhaqqı, icarə, gəlir) də ona görə 1 milyard £-ə bərabər olmalıdır. Güman edək ki, ailənin geniş tələbat mallarına (istehlak) xərclədiyi və firmalann istehsal vasitələrinə (investisiya) sərf etdiyi hər birinin aldığı gəlirə bərabər olmur. Nəticədə birjalar firmalar tərəfindən qeyri-beynəlxəlq investisiyalara əlavədir, onların məhsullarının az hissəsini almalıdır.

Yekun olaraq qeyd etmək olar ki, milli gəlir milli məhsuldur və ölkədə il ərzində istehsal edilən mallar və xidmətlərin tam dəyərinə bərabərbir. Bunu aşağıdakı kimi razılaşdıra bilərik:

(1) İstehsal etmək üçün istehsalın bütün amillərinin qazanc kimi ifadə olunan milli məhsulunun qiyməti (əməkhaqqı, icarə, gəlir);

(2) İl ərzində istehlak və investisiya məqsədilə son məhsullara və xidmətlərə sərf olunan ümumi məbləğ;

(3) İl ərzində müxtəlif sənaye sahələri, hakimiyyət orqanlan və s. tərəfindən istehsal olunan mallar və xidmətlərin dəyərinin cəmi.

Bu üç eyniliyin həqiqi ölçü prosesini daha dəqiq tədqiq etməzdən əvvəl ilk növbədə meydana çıxan bəzi ümumi çətinliklərə və onların necə aradan qaldırılmasına nəzər yetirək.

II. PRAKTİKADA MİLLİ GƏLİRİN

HESABLANMASI Ümumi çətinliklər

Milli gəlirin bütün hesablamalannda çətinliklər aşağıda qeyd olunanlara görə meydana çıxır;

(1) Şərti tə^natlaın läzumluluğu (a) İstehsal. Milli gəlirin hesablanmasında, adətən, yalnız ödənilən

mallar və xidmətlər götürülür. Çünki hesablamalar pul vahidləhylə edilməlidir və buraya başqa xidmətlər və malların


daxil edilməsi də şərti hesablama dəyərinə aid olacaq. Lakin sərhədi haradan çəkməliyik? Əgər hər hansı bir şəxsin özü üçün gördüyü müəyyən işə - bağda tərəvəz əkməyə, maşının təmizlənməsinə, evinin ağardılmasına qiymət verirsinizsə, onda niyə onun üzünü qırxması, ayaqqabılarını təmizləməsi, işə maşın sürüb getməsi və s. kimi işləri bura daxil etməyəsiniz?

Başqa tərəfdən, insanın özü üçün etdiyi hər hansı işi təcrid etmək milli gəlirin ümumi göstəricisinin təhrifinə təsir göstərə bilər. Əmək bölgüsü inkişaf etdiyindən mübadilələrin sayı artıb və deməli, ölkənin milli gəliri də arta bilər; baxmayaraq ki, həqiqi gəlirə heç bir əlavə olmaya bilər (bu fəslin III bölməsinə bax).

Şərti hesablanmış dəyər şəxsin gəlirinin əsl hissəsi kimi tanınan ödənişləri özündə ehtiva edir, məsələn, fermer tərəfindən istehsal olunan istehlak malları; fəhlələr və ev qulluqçuları üçün ərzaq və s.

(b) Uzunmüddətli istifadə üçün olan istehlak mallan tərəfindən göstərilən xidmətlərin dəyəri. Stol, televizor, qabyuyan maşın, avtomobil və s. mallar uzun illər xidmət göstərir. Elə isə, belə xidmətlərə illik dəyər verməməltyikmi? Bir daha biz yuxarıda qeyd olunan "şərti hesablanmış dəyər və sərhəd haradadır" kimi məsələlərdə çətinliklərlə üzləşirik. Diş fırçası, qazan və tavalar nə qədər mümkünsə (bütün həyatları boyu) xidmət göstərir. Ona görə də belə mallar alınanda tam dəyərlərinə aid edilir və sonrakı xidmətlərə əhəmiyyət verilmir.

Daha bir müstəsna hal kimi evləri göstərə bilərik. Burada vergi üçün nəzərdə tütülmüş məbləğ şərti hesablanmış dəyərin əsasını təşkil edir. İcarə haqqının daxil edilməsi sahibli evləri kirayə verməyə icazə üçün xüsusi mülkiyyət sırasında saxlayır və milli gəlirin aşağı düşməsinin qarşısını alır, çünki ev sahibləri getdikcə çoxalır.

(c) Dövlət xidmətləri. Təhsil və səhiyyə xidmətlərinin dövlət tərəfindən təmin edilməsinə baxmayaraq, bəzi şəxslərin eyni xidmətlər üçün ödədiklərindən demək olar ki, fərqlənmir. Nəticə etibarilə onlar dəyərlərinə görə milli gəlirə aid edilirlər. Lakin qanunçuluq, inzibati idarəetmə işlərində çalışan və ya müdafiəyə xidmət edən şəxslərin işinə necə baxmalıyıq? Məsələn, polis işçisi küçəni keçən uşağa kömək göstərəndə istehlakçı xidməti göstərir. Lakin gecə onun əsas tapşırığı bankları və zavodları oğrulardan mühafizə etmək ola bilər və bunu edərkən o, həqiqətən də istehsal prosesinə kömək göstərir. Ona gÖrə də burada ciddi surətdə ikiqat hesablamadan boyun qaçırmaq üçün


bu hissə gəlir hesablamalarından təcrid olunmalıdır. Bundan əlavə, təcrübədə bu iki fəaliyyəti bir-binndən fərqləndirmək mümkün deyil, bütün polis xidmətləri və əlbəttə ki, hökumət xidmətləri (müdafiə işləri də daxil olmaqla) dəyərinə görə milli gəlirə aid olunur (bu fəslin III bölməsinə bax).

(2) Düzgün otmayan məlumat Məlumat alınan mənbələr xüsusi olaraq milli gəlir hesablamaları

üçün məlumat verilməsinə planlaşdırılmayıb. Belə ki, yalnız gelir vergiləri kiçik gəlir qruplarını əhatə etməkdə uğursuzluğa məruz qalmır, onları azaltmaqda da səhv edirlər. Eləcə də istehsal sahələrinin siyahıyaalınması, ticarət və iaşə xidmətləri sahələrinin siyahıyaalınması təxminən beş ildən bir həyata keçirilir. Nəticə belədir kl, bir çox rəqəmlər sadəcə olaraq nümunələrə əsaslanan qiymətlər olmalıdır.

Məlumatlar natamam ola bilər. Gəlir vergiləri gəlirin dövlət mülkiyyətindən və ya bələdiyyə korporasiyalarından gələn gəlir olduğunu göstərməyəcək. Lakin bu, gəlirin aşağı düşməsidir və şirkətlər tərəfindən verilən rəqəm və s. üçün böyük problem yaradır. Həqiqi azalma üçün heç bir dəqiq rəqəm yoxdur və beləliklə bu, milli gəlirdən daha çox ümumi daxili məhsula istisna olan praktikadır (87 və 88-ci şəkillərə bax).

(3) İkiqat hesablama təhlükəsi Milli gəliri toplayarkən əsas diqqəti transfer gəlirlərinin təcrid

olunmasına yönətlmək lazımdır (“Milli gəlir^’ yanmbaşlıqlı səhifəyə bax). Milli məhsulu hesablayarkən ("Daxili (milli) xərcləf yanm- başlıqlı səhifəyə bax) başqa firmalar tərəfindən edilən yardımların təcridinə, daxili xərcləri (“Daxili (milli) xərclər" yanmbaşlıqlı səhifəyə bax) hesablayarkən isə bilavasitə vergilərə diqqət yetirilməlidir.

İkiqat hesablamanın baş verə biləcəyi dördüncü yol biqa qiymətləndk. Əgər qiymətlərin ümumi səviyyəsində artma varsa, xammalın və malların birja dəyəri də qalxır. Bu, belə birjalan saxlayan kompaniyalann gətirinə əlavə olunarkən xalis məhsulda heç bir artım təmsil olunmur. Ona görə də belə qazanclar gəlirdən və istehsal rəqəmlərindən çıxılmalıdır.

(4) Digər ölkələrlə əlaqələrdən yaranan çətinliklər Milli gəlirin hesablanması metodlan beynəlxalq ticarət və

beynəlxalq borcları da nəzərə almalıdır.

312 DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT VI Hissə

(a) Ticar&t Xaricilər Britaniya malları aldıqları halda britaniyalılar öz gəlirlərinin bir hissəsini xarici mallara sərf edirlər. Ona görə də daxili xərcləri hesablayarkən idxal olunan mal və xidmətlərin dəyərini çıxmalı, ixrac olunan mallar və xidmətlərin dəyərini isə əlavə etməliyik.

(b) Borc. Əgər ailədə ata oğlunun cib xərcliyini artınrsa, bu, ailənin gəlirini artırmır. Əvəzində bu, yalnız milli gəlirə təsir edir, atanın gəliri azalır, oğulunku isə çoxalır. Lakin oğulun gəliri qəflətən həmişə onu nəzərdə saxlayan varlı xalası tərəfindən artırılırsa, onda ailənin gəliri də artır. Eləcə də milli gəlir; transfer gəlirlər milli gəliri artırmadığı halda, xaricilər tərəfindən ödənişlər artırır. Bu ödənişlər əsas etibarilə xaricdən olan investisiya və kreditlərdən olan faiz və dividəndlerdən yaranır. Onlara britaniyalılara məxsus, lakin xaricdə yerləşən faktorlara olan ödənişlər kimi baxmaq olar. Məsələn, Kanadada və ABŞ-dakı Bowater Corporation kağız fabrikləri. Eləcə də faiz və dividend Britaniyaya investisiya qoyan xaricilərə də ödənilməlidir. Ona görə də xaricdən olan xalis gəlir həm xərclərə, həm də məhsula əlavə edilməlidir.

Əgər hesablanma gəlir metodu ilə aparılmışsa, xarici getir və ödənişlər yəqin ki, artıq gəlir vergilərinə daxil edilmişdir. Lakin "Milli gəlir və xərclər haqqında kitab”ın adətən ayırmalar etməlidir ki, hansı halda xaricdən olan xalis gəlir ölkə daxilində istehsal olunan gəlirə əlavə olunur və buna xüsusi diqqət yetirilməlidir.

Milli gəlir üçün rəqəmlər gəlir, xərclər və qazancın mərhələlərindən götürülür. Nəticələr eyni olmur, çünki məlumatlar tam deyil, lakin ekstensiv sehv də kiçikdir. Praktikada xərclər üçün rəqəm məlumat kimi götürülür və bununla gəlir və məhsul üçün olan rəqəmlər arasındakı fərqə qalıq səhvi kimi baxılır.

Hər hansı bir qeydin hesablanmaya daxil edilməsini qərara aldıqda tələbələr əsas prinsipi yadda saxlamalıdırlar; bu il ərzində Birləşmiş Krallığın istehsal faktorları tərəfindən istehsal olunmuş mallar və xidmətlərdən olan gəliri, yoxsa xərclərdən qazanılan gəliri təmsil edir?

(1) MHİi gəlir Milli gəlir il ərzində ölkədə müəssisələr və şəxslərin əldə etdikləri

bütün gəlirlərin cəminin dəyərlə ifadəsidir. Belə gəlirlər əməkhaqqı, maaş, icarə haqqı və ya mənfəət formasında ola bilər.

24-CU FƏSİL MİLLİ GƏLİR 313

Praktikada gəlir göstəriciləri əsasən gəlir vergilərindən alınır, lakin kiçik gəlirlər üçün smetanın nəzərə alınması vacibdir. Buraya iki əsas düzəliş edilməlidir:

(a) Transfer geliriən. Bəzi vaxtlar gəlir mallar və xidmətlərin istehsalına heç bir yardım olmadan əldə edilir. Məsələn, işsizliyə görə İanə, istefaya gedərkən verilən pensiya, tələbələrin təqaüdü, daxili borclara olan faiz və bir şəxsdən digərinə pul dotasiyaları (məsələn, qohumlara kömək). Baxmayaraq ki, belə gəlirlərin əksəriyyəti gəlir vergisinə cəlb edilir, onlar həqiqətən də ölkə daxilində, əsasən vergi ödəyiciləri ilə qəbul edənlər arasında yalnız gəlirin yenidən bölüşdürülməsini təmsil edir. Ona görə də transfer gəlirləri çıxılmalıdır. Əks təqdirdə tibbi sığortaya kömək, ailə dotasiyalarını və s. qaldırmaqla milli gəlirin ölçüsünü artırmaq olar və biz çox gülməli vəziyyətdə qalarıq.

(b) Dövlət fəaliyyətindən daxil olan gəlirlər. Şəxsi gəlirlər və şirkətlərin gəlirləri vergilərdən əldə oluna bilər. Lakin dövlət də özünün əmlakından gəlir əldə edir və dövlət koqx>rasiyaİarı kimi belə mənbələrdən xeyir götürür. Eləcə də yerli orqanlar özlərinin ixrac dəyərlərini artıra bilərlər - su təklifi, evtikmə, nəqliyyat, liman və doklar və s. Dövlət orqanları tərəfindən bu cür müxtəlif yollarla əldə olunmuş gəlir toplanmalıdır.

(2) Milli xərc Milli xərc il ərzində istehlak mallarına və xidmətlərə sərf olunmuş

məbləğin cəmİ və istehsal vasitələrinə və ehtiyatda olan xalis ödənişdir. Milli xərcin həsablanması üçün göstəricilər müxtəlif mənbələrdən

götürülür. Məsələn, ticarət və iaşə müəssisələrinin siyahıyaalnıması mağazada satılan malların dəyərini qeydə aldığı halda, istehsal sahələrinin siyahıyaalınması istehsal olunan və ehtiyata əlavə edilən malların investisiya dəyərini verir. Lakin bu siyahıyaalmalar hər il aparılmır və ona görə də qiymətləndirmə Milli Ərzaq Planı tərəfindən verilən məlumatlara, qiymətlər və tələbatın mühafizəsi tərəfindən toplanan pərakendəsatış dərəcəsinə, Ailə Xərcləri Planına və s. əsaslanmalıdır.

İdxal və ixrac üçün lazımi düzəlişlərə artıq istinad olunub (24- cü fəslin II bölməsinə).

Ancaq bu yolla toplanmış bazar qiymətləri bilavasitə vergi tərəfindən ya şişirdilir (ƏDV və neft, avtomobillər və siqaretlərə olan seçmə vergilər), ya da subsidiyalar tərəfindən azaldılır (məsələn, xeyriyyəçilik, mənzil tikintisi və s). ölçməyə çalışdığımız


(qazanclar da daxil olmaqla} uyğun gələn milli xərcin dəyəridir. Bu, faktor dəy&ıins görə daxili xərc kimi tanınır və bazar qiymətləri dəyərində daxili xərclərə əlavə olunan subsidiyalardan və onlardan dolayısıyla tutulan vergilərdən əldə olunur.

(3) Daxiii məhsul Daxili məhsul ölkənin il ərzində istehsal etdiyi istehlak malları,

xidmətlər və İnvestisiya mallannın (əlavə ehtiyatlar da daxil olmaqla) ümumi cəmidir. Bu, ya il ərzində istehsal olunan mal və xidmətlərin dəyərini toplamaqla, ya da hər bir firma tərəfindən, yəni tək mülkiyyətçidən dövlətə kimi hər bir müəssisənin mal və xidmətlərə əlavə dəyərini toplamaqla hesablanır. Hər iki metodun oxşar olduğu şəkil 85-də göstərilmişdir.

Ümumi daxili məhsu! vs milii gəlir İstehsal dövründə texnika köhnəlir və ehtiyatlar tükənir. Bu,

deslnvestisiyanı və ya kapitalın azalmasını göstərir. Əgər buna heç bir yardım etməsək, sadəcə istehsal olunan yeni investisiya mallarının dəyərinə əlavə etsək, ümumi daxili məhsulu əldə etmiş oluruq. Lakin ümumi məhsulun hesablamalarında dəqiqlik üçün biz yalnız xalis İnvestisiyanı daxil etməliyik, yəni yeni investisiya mallannın və ehtiyatlann dəyəri çıxılsın mövcud kapital və tükənmiş ehtiyatlar. Bu da bizə il üçün həqiqi milli gəlir olan xalis milli gəliri verir (şəkil 87).

Vergi tutulduqdan sonra şəxsi gəlir Bəzi məqsədlər üçün, məsələn, xalqın hazırkı yaşayış

standartlannı göstərmək, vergi tutulduqdan sonra oian şəxsi gəlirin hesablanması, yeni müxtəlif düzəlişlər baş verəndən sonra


əhalinin nə xərcləməsi çox vacibdir. Şəkil 88-də vergilər tutulduqdan sonra qalan şəxsi gəliri əldə etmək üçün ümumi daxili məhsula düzəlişlər göstərilmişdir.

Xarid cələn

akfivldrdən

xalis gəlir

Tutulma

ir

Fiziki

şəxslərin

gəlir vergisi,

əlavə gəlir

^ vergisi, mənfəət vergisi, sosial sığorta

Tutulma T y Tutulmal

Dövlət müəssisəlarinin

mənfəət və rentası

Bölüşdürülməmiş mənfəət və

amortizasiya

Əlavə DÖVLƏT

TRANSFER ÖDƏNİŞLƏRİ

Şəkil 88

Cədvəl 6. Birləşmiş Krallığın milli (daxili) gəlirinin hesablanması

A. GƏLİR milyon £-lə

Məşğulluq gəliri 68,181 Fəridi məşğulluq gəliri 8,705 Dövlət müəssisələrinin və özəl şirkətlərin gəlirləri 13,339

İcarə

Ümumi milli gəlir çıxılsın ehtiyat mallarının qiyməti Qalıq Xaricdən xalis əmlak gəliri

Ümumi Daxili Məhsul çıxılsın əsas kapitalın amortizasiyası Mllll gəlir

7,144

97,429 - 5,203

920 949

İ4,095 10,907 83,188


B. XƏRCLƏR milyon £-lə

İstehlak xərci Dövlət orqanlarının əmtəə və xidmətlər

63,373

üzrə cari xərcləri 22,907 Ümumi kapital qoyuluşları (Ölkədə) 19,161

Qiymətli kağızların artımı daxil olmaqla Bazar qiymətlərilə Ümumi Daxili Xərc üstəgəl + 105,441 ixrac malları və xaricdə əldə edilən gəlir çıxılsın -33,177 idxal malları və xaricdə ödənilən gəlir çıxılsın -34,383 vergi xərcəlri üstəgəl -14,046 subsidiyalar 3,906

Ümumi Milli Məhsul (istehsal

vasitələri xərcləri itə) 94,095 minus - -10,907

Əsas kapitalın amortizasiyası Milli gəlir 83,188

MƏHSUL milyon £-lə

Kənd təsərrüfatı, meşəçilik və balıqçılıq 2.527 Mədən qazıntısı və daş karxanası 1,645 İstehsal 26,726 Tikinti 6.411 Qaz, işıq və su 2,866 Nəqliyyat 5,753 Rabitə 2,809 Parakəndə və topdansatış ticarət Sığorta, bank və maliyyə

9,159

(daşınmaz əmlak daxil olmaqla) 4,104 Dövlət idarəetməsi və müdafiə 7.107 Digər xidmətlər 10,430 Yaşayış binalarına sahiblik 5,535

Ümumi Milli Məhsul 92,226 Qalıq 920 Xaricdən xalis əmlak gəliri 949

İstehsal vasitələri xərcinə görə ümumi

daxili məhsul minus -94,095 əsas kapitalın amortizasiyası -10,907

Milli gəlir 83,188

318 DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT Vt HİSSƏ

III. MİLLİ GƏLİR STATİSTİKASININ İSTİFADƏSİ (1) Əhalinin yaşayışının tam standarllannı göstənnək üçün

Xoş güzəran var - sərvətilə eyni deyit, lakin sərvətin onunla çox yaxın əlaqəsi var. Buna görə də var-dövlət axını olan gəlir xoş güzəranın ən yaxın göstəricisidir.

Milli gəlir yalnız nominal dəyər kimi qəbul edilə bilməz. Belə ki, Birləşmiş Krallığın milli gəlirinin 1960-cı ildə 21 milyard £, 1975-ci ildə 83 milyard E olmasına baxmayaraq, bu o demək deyil ki, həmin müddət ərzində hamının yaşayışı 4 dəfə artmışdır. Aşağıdakı şərtlər nəzərə alınmalıdır;

(a) Bir ildən digərinə keçid zamanı qiymətlərin ümumi səviyyəsində artım məqsədilə bəzi nəzerəalınmalar edilməlidir. Hətta biz düzəlişlər etmək üçün pərakəndəsatış qiymətlərinin indeksinə müraciət etsək belə, bu, problemi tamamilə həll etmir, çünki indeks rəqəmləri ilə bağlı xeyli sayda çətinliklər mövcuddur (28- ci fəslin sonuncu səhifəsinə bax);

(b) Nəzərə almalıyıq ki, əhalinin sayının artdığı yerlərdə istehsalçılar da artır və təbii ki, milli gəlir də qalxacaq. Buna görə də adambaşına düşən orta gəlir göstəricisi ümumi rəqəmdən daha yaxşıdır;

(c) İnsanın yaşayış standartı onun aldığı istehlak malları və xidmətlərdən asılıdır. Lakin milli gəlirin artması tamamilə istehsal vasitələrinin artımı ilə də bağlı ola bilər (Çində olduğu kimi). Bu mallar gələcəkdə yaşayış standartını daha yüksəyə qaldıra biləcəyi halda, bugünkü güzəranı yaxşılaşdırmır. Bu səbəbdən vergi tutulduqdan sonra orta şəxsi gəlir hazırkı yaşayış standartlan üçün ən yaxşı göstərici ola bilər - baxmayaraq ki, uzun müddətə yaşayış standartı üçün adambaşına düşən mllii gəlir daha məqbuldur;

(d) Milli gəlirin artımı ixracın idxaldan artıq olması ilə də alına bilər. Bu xarici investisiyaları və c bəndində qeyd olunanları təmsil edir;

(e) Adambaşına düşən gəlir rəqəmi yalnız statistik rəqəmdir. Bu, artmış milli gəlirin necə paylanıldığını göstərmir; bu, ola bilsin ki, tamamilə bir nəçə varlı şəxsin cibinə getsin (Yaxın Şərqdə neft əmirliklərində olduğu kimi), digərlərinə yaxşı heç bir şey qalmasın və ya hətta lap pis olsun;


(f) Milli gəlirin artması iş saatlarının uzadılması, İş şəraitinin pisləşdirilməsi, şəhərlər böyüdüyü üçün işə məsafənin uzadılması (narahatlığın artması) və ya evdar qadınlann çoxunun işləməsi (evdə rahatlığın azalması) nəticəsində de ola bilər;

(g) Dövlətin xərcləri milli gəlir hesablamalarının maya dəyərinə aid olduğu üçün müdafiə xərcləri, istehlak mallan və xidmətlərə olan xərclər arasında heç bir fərq qoyulmur Nəticədə, məsələn, sosial xidmətlər yenidən silahlanma proqramına ödənişlə əlaqədar azaldıla bilər, lakin milli gəlir dəyişməz qalacaq;

(h) Milli gəlir rəqəmi insanların əvvəllər özləri gördükləri işləri indi başqaianna gördürüb haqq ödəməli olduqları halda şişirdilir. Belə kİ, ərli qadın yenidən müəllimlik işinə qayıdır, lakin o, başqa bir qadına ev işlərinin görülməsi üçün haqq ödəyir. Bununla da eyni vəsait milli gəlirə iki dəfə əlavə edilir: baxmayaraq ki, yeganə xalis gəlir onun müəllimlik xidmətindən yaranır;

(i) Milli gəlir göstəriciləri şəxsi xərclərə və gəlirlərə əsaslandığından, sosial xərclər və gəlirlər hesaba daxil olmur. Belə ki, elekbrik dayağının qurulması maya dəyərinə aid edilə bilər, landşaftın korlanmasının sosial xərclərini heç bir şey nəzərdə tutmur.

{2) Müxtəlif ölk&lərin yaşaytş standartlarını müqayisə etmək üçün Müxtəlif ölkələrin milli gəlirlərinin kifayət qədər dəqiq müqayisələri

daha tez-tez təcrübi məqsədlər üçün lazım olur. Kasıb ölkələrə varlı ölkələr tərəfindən nə qədər köməklik gösterilməlidir? Hansı ölkələr çox kasıb ölkələrdir? BMT kimi beynəlxalq təşkilat maliyyə vəsaiti tələb edirsə, ölkə tərəfindən nə cür yardım göstərilməlidir?

Lakin müxtəlif ölkələrin yaşayış standartlarını müqayisə etdikdə milli gəlir rəqəmləri 1 bənddə qeyd olunanlardan əlavə şərtlərdən asılı olmalıdır.

(a) Çünki rəqəmlər müxtəlif valyutalar ilə ifadə olunur, onlar ümumi məxrəcə gətirilməlidir. Valyuta məzənnəsini bu məqsəd üçün istifadə etmək tam məqbul deyil, çünki kurs valyutaların münasib daxili alıcı qüvvəsinə təsir etməyə bilər (32-ci fəslin “Nisbi qiymətlər^ yarımbaşlığına bax);

(b) Müxtəlif adamların müxtəlif zövqləri var. Hindistanlı ucuz mahud paltarı ingilisin bahalı kostyumu xoşladığı kimi


xoşiaya biiər. Eləcə də kanadalı yeməyə nigeriyalının xərclədiyindən çox xərcləməli olur. Təbii ki, nə kanadalı, nə də ingilis bu məsələdə o birilərindən yaxşı yaşayırlar - baxmayaraq ki, milli gəlir rəqəmləri malları maya dəyərinə görə qiymətləndirərkən elə görünür ki, onlar yaxşı yaşayırlar;

(c) Müxtəlif ölkələrin müdafiəyə sərf etdikləri milli gəlir nisbəti müxtəlifdir. Bu məsələyə az pul xərcləyən ölkələr əvəzinə istehlak malları ala bilər, lakin orta milli gəlir fərqi göstərmir;

(d) Ölkələr orta İş həftəsinin uzunluğuna, işləyən qadınlar, camaatın özü üçün gördüyü işlərin nisbətinə, pula mübadilə olunan malların dərəcəsinə və vergi tutulmalarının dəqiqliyinə görə fərqlənirlər. Bu amillərin hər biri nəzərə alınmalıdır.

(3) Milli gəlirin artım dərəcəsini hesablamaq üçün Milli gəlir artırmı? Milli gəlir sürətlə artmalı olduğu kimi artırmı?

Digər ölkələrin milli gəlirləri daha sürətlə artırmı? Gələcək yaşayış standartını saxlamaq üçün kifayət qədər investisiya varmı? Bu suallara və bunlara bərabər suallara cavablar milli gəlirin rəqəmlərini müqayisə etməklə alına bilər, baxmayaraq ki, yuxanda göstərilənlərdə diqqətli olmaq lazımdır.

(4) Dövlətə /qf/sacf/yyaffn planlaşdınimasında kömək göstəımək İndi hətta kapitalist Ölkələri belə tam işlə təmin olunma, stabil

valyuta və müvafiq artım kursu əldə etmək üçün əsas kimi bəzi mərkəzi hökumət planlaşmaları ilə hesablaşırlar.

Lakin müvəffəqiyyətli planlaşma qərarını qəbul etmək üçün kifayət qədər dəqiq göstərişlər tələb olunur. Milli gəlirin müxtəlif komponentlərinin nisbi ölçülərini bilmək vacibdir ki, onu keçmiş illərlə müqayisə etmək olsun. Buna görə də "Milli gəlir və xərclər haqqında kitab" çox illər üçün; tələbə və investisiyaya şəxsi və dövlət xərclərini; Birləşmiş Krallığın dünyanın digər ölkələri ilə sövdələşmələri; hər bir sənaye sahəsinin daxili məhsula yardımı; transferlər və vergi tutulmalarından sonra şəxsi gəlir; şəxsi gəlirin vergidən əvvəl və sonra paylanılması; investisiyanın maliyyələşməsi; iqtisadiyyatın sahələri tərəfindən kapital formalaşması; kapital formasiyasının növləri və dövlət müəssisələrinin xərclərini göstərir. Planlaşmada bu rəqəmlərdən necə istifadə olunması barədə sonrakı fəsillərdə bəhs olunacaq.


IV. ÖLKƏNİN MADDİ YAŞAYIŞ STANDARTLARINI

TƏYİN EDƏN AMİLLƏR Bu fəsli öikənin yaşayışının maddi standartiannı təyin edən əsas

amiliərə qısa baxışla tamamlayacağıq. Əwəlkl hissələrdə adı çəkilən

şərtlərə görə, bu, əhalinin adambaşına düşən milli gəliri ilə təyin oluna

bilər. Dünyanın digər Ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri olan ölkələr üçün amillər daxili və xarici amillər kimi təsnlf oiuna bilər.

Daxili amillar (1) Orijinal təbii ehtiyatlar

Təbii ki, təbii ehtiyatlar mineral ehtiyatlar, yanacaq və elektrik mənbələri (kömür və hidroelektrik), iqlim, torpağın məhsuldarlığı və sahil boyu balıqçılığı əhatə edir. Buraya rabitəni asanlaşdıran coğrafi üstünlükləri - gəmiçiliyə yararlı dənizləri və ya gölləri və torpağın hamarlılığını əlavə etməklə genişləndirmək də olar.

Təbii üstünlüklərin azalmasına görə milli gəlirdə dəyişikliklər baş verə bilər. Digər tərəfdən, yeni texnika əvvəllər boş qalan təbii ehtiyatların istifadəsinə kömək edə bilər. Ölkə iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatının üstünlük təşkil etdiyi yerlərdə havadakı dəyişiklik ildən-ilə milli gəlirdə qeyri-sabitlik yarada bilər.

(2j Əhalinin, xüsusilə də işçi qüvvəsinin təbiəti Əməyin keyfiyyətinə və kəmiyyətinə təsir edən amillər artıq

müzakirə olunub. Digər şeylər - əhalinin ümumi sayına görə işçilərin çox və iş saatları uzun olduqca, yaşayış standartı da yüksək olacaq.

İşçi qüvvəsinin təbiətinə insanlann orijinal keyfiyyətləri də təsir edəcək - onlann sağlamlığı, enerjisi, uyğunlaşması, novatorluğu, mühakiməsi və özlərini təşkil etmək və istehsalda əməkdaşlıq etmək bacarığı.

(3) Əsasavadanbq Təbii ehtiyatların və işçi qüvvəsinin istifadəsinin effektliliyl demək

olar ki, tamamilə onların əlaqələndirilə biləcəyi əsaslı avdanlıqdan asılıdır. Belə ki. daş kömür və mineral ehtiyatlara onları torpaqdan çıxarmaq üçün texnika lazımdır, lakin şəlalədən hər hansı bir fayda almaq üçün turbin genəratoru qurulmalıdır. Eləcə də hər bir fəhləyə düşən məhsul ona lazımi avadanlığı


verməklə artırıla bilər. Əlbəttə ki, texniki tərəqqinin yeganə ən böyük səbəbi kapitala əlavədir.

(4) İstehsa! vasitələrinin təşkili istehsal tələbinə cavab verən nadir istehsal vasitələri ölçülərdə,

yerlərdə və istehsal sahələrində düzgün birləşdirilməlidir. Bizim hər bir işçi üçün düzgün proporsiyada texnikamız varmı? Xüsusi malların istehsalının ən yaxşı mümkün yerləşdirilməsi həyata keçirilirmi? İstehsal vasitələri zavodun özünün daxilində nisbətən yaxşı üstünlüklərinə görə qnjplaşdınla bilirmi? İstehsalı təşkil edən insanların cavab verəcəyi suallar bunlardır.

(5) Texniki bilik Texniki bilik tədqiqat və kəşflərin nəticəsidir. Hər ikisi investisiya

xərcəlrinə aiddir. Burada nəzərə alınmalıdır ki, artıq öyrənilmiş texnikanın tam istifadəsi tez-tez lazımı kapitalın olmasını tələb edir. Belə ki. bizim nüvə enerjisi üzrə hazırkı biliyimizi işlətmək üçün kapitalın daha yüksək inkişafı tələb olunur. Lakin Birləşmiş Krallığın yaşayış standartının son əsrdə belə sürətlə inkişafı buxar maşınları, daxiliyanmə mühərrikləri, neftdən və elektrikdən olan enerji kimi yeni texnikanın inkişafı nəticəsində mümkün olmuşdur.

(6) Siyasi təşkilat Stabil dövlət İnamı artırır və bunun köməyi İlə də uzunmüddətli

investisiya layihələrinə kapital qoymağa ruhlandırır. Ona görə də istehsal yüksək olur.

Xarici amillər (1) Xarici kreditlər və investisiyalar

Xarici kredit və investisiyalardan gələn xalis gəlir o deməkdir ki, kredit verən ölkə borc alan ölkədən mallan və xidmətləri əvəzinə mal və xidmətlər vermədən əldə edə bilər. Eləcə də o ölkənin ki xarici aktivlərdən gəlirində kəsirlər var, kəsiri aradan qaldırmaq üçün mallar və xidmətlər ixrac olunmalıdır. Lakin bu mənbədən olan maddi güzəran yalnız uzun müddətdə dəyişəcək.

(2) Ticarət şərtləri Ticarət baxımından fiuktuasiyalar qısa müddətdə maddi

güzərandakı dəyişiklikdən daha vacibidir; xüsusilə də idxal və ixracın yüksək səviyyədə olduğu Birləşmiş Krallıq kimi ölkədə.


Ticarət şertieri dedikdə biz xalqın öz məhsuNannın sayı əvəzinə digər bir ölkədən aidiğı məhsuilannın sayını nəzərdə tuturuq, yəni xalq verdiyi məhsulun həcminin əvəzini atır. Belə ki, ticarət şərtləri xalqın xeyrinə olanda, o, ixracın əvəzinə çoxlu sayda idxal alır. Bu ona görə baş verir ki, idxal olunan malların qiyməti ixrac olunan mallara nisbətən aşağı düşüb. Məsələn, gəlin təsəvvür edək ki, hər hansı bir Ölkə yalnız avtomobil ixrac edir və yalnız taxıl idxal edir. Əgər o, 10000 avtomobili hər bir maşının qiyməti 500 £ olmaqla ixrac edirsə, ixracın ümumi məbləği 5 milyon £ olacaq. Əgər taxılın bir buşelinin qiyməti 5 £- dirsə, o, 1000000 buşel idxal edə bilər. Fərz edək ki, avtomobilin qiyməti dəyişməz qalır, lakin taxılın qiyməti hər buşel üçün 4 £ aşağı düşür. Nəticə belədir ki, indi həmin sayda avtomobilə 1250000 buşel taxıl idxal etmək mümkündür. Və ya eyni həcmdə taxıl əvvəldə idxal oluna bilərdi, lakin yalnız 8000 avtomobilin ixracı lazım idi. Beləliklə, ölkədə ya 25000 buşel taxıl, ya də 2000 avtomobil qala bilər. Lakin qeyd olunmalıdır ki, bu, məhsuldarlıqda artım vasitəsilə yox, yalnız ona görə ki, ticarət şərtləri avtomobil istehsal edən ölkənin xeyrinə yönəlmişdir.

Beləliklə, 1973-cü ildə neftin qiymətində olan artım idxal edən ölkələrin yaşayış standartını aşağı salmış, neft istehsal edən ölkələrinkini isə qaldırmışdır.

(3) Xarici dotasiyalar Müharibədən bəri Amerika Birləşmiş Ştatları müxtəlif ölkələrin

iqtisadiyyatına və müdafiəsinə kömək məqsədilə qrantlar verir. Belə dotasiyaların yardım əlan ölkələrin yaşayış standartının inkişaf etdirilməsinə və qorunmasına təsiri olub.

FƏSİL 25

TAM MƏŞĞULLUQ: PROBLEMİN TƏDQİQİ

I. İŞSİZLİYİN TƏBİƏTİ

Problem 1930'CU illdrin əvvəllərində əhalinin beynində müharibə

qorxusundan daha çox işsizlik kölgəsi yer tuturdu. 1922-1939*cu illər arasında Birləşmiş Krallıqda ən azı 1 milyon fəhlə işsiz qaldı. 1932-ci ildə isə bu rəqəm 3 milyona çatmış, işsizlik ən yüksək zirvəyə qalxmışdı və bu vaxt işsizliyin orta həddi işləyən əhalinin 22,1 faizini təşkil edirli. Ancaq burada müəyyən istehsal sahələrinə başqalanna nisbətən daha çox zərbə dəyməsi faktları gizlədilirdi. Beləiikiə, işsizliyin dərəcəsi Monmouthshirede 36,5 faiz, gəmiçilik sənayesində ümumiyyətlə 62,5 faiz təşkil edirdi.

Bu müddət ərzində maşınlar, torpaq və binalar da boş qatmışdı. Milli gəlir və yaşayış standartı olduğundan qat-qat aşağı düşmüşdü.

Bu işsizliyin əsas bəlası insanlann kasıbçılığa, əzab-əziyyətə düçar olmasındadır. Uzun illər işsiz qalan insanlar nə vaxtsa iş tapacaqlanna ümidlərini İtirirlər. İşsizlik uzandıqca insanların bacanqlan da tükənir. Ailələr minimum vəsaitlə yaşamağa məcbur olur. Beləliklə, işsizlik problemi adətən yalnız iş baxımından müzakirə olunur.

Ümid olunur ki, Birləşmiş Krallıq bir daha işsizliyin bu cür yüksək dərəcəsi ilə üzləşməyəcək. Bütün dövlətlərə həvalə olunur ki, işlə təminolunmanın yüksək və stabil səviyyəsini qoruyub saxlasın. Ancaq praktikada buna nail olmaq mümkün olmayıb. İndi onlar işsizliyin səbəblərini aradan qaldırmaq barədə nisbətən çox bilirlər. Bununla belə, 1930-cu illərin təcrübəsi təkcə onu göstərmədi ki, ölkə işlə tam məşğulluğa görə öz məsuliyyətini yerinə yetirməsə nə baş verə bilər. Bu, həmçinin müharibədən sonra Britaniya iqtisadiyyatında da öz izlərini qoydu. Xüsusilə də nisbətən yaşlı həmkarlar ittifaqı üzvlərinin arasında işlə tam teminolunma heç bir əsas olmadan özünün son həddinə gəlib çatdı. Ancaq işsizlərin olduğundan daha çox boş iş yerlərini əldə etmək məqsədi həddindən artıq iş yerlərini sıxışdırdı və bunun

25-C! FƏSİL TAM MƏŞĞULLUQ 325

nəticəsində inflyasiya yarandı, ödəniş balanslannda çətinliklər, işçi qüvvəsinin axını, bacarıqlı işçilərin qıtlığı və milli gəlirin qeyri- qənaətbəxş artıın dərəcəsi (sonradan bu problemlərə qayıdacağıq) yarandı.

Tam məşğulluq dedikdə nəy/ nəzərdə tuturuq? İşsizlik o vaxt meydana çıxır ki, qabiliyyətli və ya İşləmək arzusunda

olan insanlar görəcəkləri işə uyğun ödənişli iş tapa bilmirlər. Lakin sonradan müzakirə edəcəyimiz səbəblərə görə həmişə işsiz olan insanlar olacaq. Tamamilə tam məşğulluq yalnız əməyin istiqaməti ilə əldə oluna bilər Sual belədir; işsizliyin neçə faizi tam məşqulluğa uyğun gəlir? Son halda sualın cavabı iqtisadçılardan daha çox siyasətçilərə aiddir. Lakin iqtisadçıların fikirlərinin çəkisi olmalıdır.

Bəzi iqtisadçılar, xüsusilə prof. F.W. Paish belə nəticəyə gəlib ki, işsizlik (hazırda müəyyən olunduğu kimi) təxminən 3 faiz vacibdir: (1) İnsanlara iqtisadiyyatın tələbinin yeni şərtlərinə uyğun sahələrində işlərini dəyişməyə imkan vermək üçün; (2) hər bir işçiyə düşən yüksək məhsuldarlığı təmin etmək üçün; (3) stabil qiymət səviyyəsini saxlamaq üçün; (4) daxili məhsulun daim artım dərəcəsini əldə etmək üçün. Bu, mübahisəli məsələdir ki, işsizliyin dərəcəsi aşağı saiınsa, ümumi istehsai çoxalacaq. Bununla da işləməyəniərə yüksək dövlət ianələri veriləcək.

Beiə bir fikir müzakirəyə verilir. Mər haida bunun nə psixoloji, nə də sosioloji əsasları var ki, lazım olduğundan daha çox fəhləni işsizliyə mühakimə edəsən, hətta bu, qısa bir vaxt davam etsə də. Buna görə xüsusilə həmkarlar İttifaqının üzvləri hətta 3 faiz işsiziiyi bəiə uzun müddətə qəbui etmək istəmirlər. Nəticə etibarilə 1972-ci ilə kimi Britaniyada işsizlik 3 faizdən aşağı salınmışdı, yəni bir çox digər Qərb ölkəiərindəki dərəcədən aşağıydı. Lakin bu, yüksək inflyasiya dərəcəsinə görə əldə olunmuşdu, Tədiyə balanslannda çətinliklər yarandı və düzgün "dayan-ireli" (“slop-go") siyasəti zəiflədi. Nəticədə 1975-ci ildə hökumət inflyasiyanın nəzarətə götürülməsini özünün əsas məqsədi hesab etməli oldu və işsizlik oktyabra kimi artdı, 1976-ci ildə bu artım 1377000-də dayandı ki, bu da işləyən əhalinin 5,8 faizi demək idi.

İşsiziiyə əvvəl verdiyimiz tərifə görə müəyyən müddəalar açıqlanmalıdır.

(1) İşsizlik könüllü olmamalıdır; tətil edən şəxslər işsiz kimi sayılmır;


(2) İşə yararlı olan şəxsiər əqli və fiziki cəhətdən işə yararlı olmayanlardan ayrılmalıdır. Digər tərəfdən, işə yararsız olanlar (işləyə bilməyənlər) adətən iş axtaran işsizlərin qrupunda olurlar, o yerdə ki iş azdır, bu onların xeyrinədir - fərz eləsək kİ, minimum əməkhaqqı qanunları bunun qarşısını almır;

(3) Tam məşğulluq o demək deyil ki, işçilər heç vaxt öz işlərini buraxa bilməzlər. Lakin işsizliyin səviyyəsi aşağı olan yerlərdə belə dəyişmələr asan və sürətlə olur.

II. İŞSİZLİYİN SƏBƏBLƏRİ İşsizlik müxtəlif səbəblərdən ola bilər və lazımi tədbirlər görülməsi

üçün onlan blr-blrindən fərqləndirmək lazımdır. Ona görə də işsizliyi aşağıdakı kimi təsnif edirik:

(1) Normal və ya keçid İqtisadiyyat nə qədər ki, tam stabil deyil, işlərini dəyişən çoxlu

sayda insanlar həmişə olacaq. Bəziləri sadəcə işlərini dəyişmək arzusunda olurlar və ölkənin başqa bir hissəsinə köçmək istəyirlər. Müəyyən işlərdə, məsələn, ağır əl əməyi kimi işlərdə fəhlələri adətən bir nəfər işə götürmür. Xüsusi müqavilə sona yetdikdə (məsələn, avtomobil yolunun çəkilişi qurtarırsa) iş də qurtanr. Eləcə də zavod yenidən qurulanda fəhlələr İşdən azad olunurlar. Bütün bu hallarda digər bir İş tapana klml bir və yə iki həftəlik İşsizlik baş verir.

Bu müddət ərzində fəhlələr adətən yerli əmək birjalarında qeydiyyata düşürlər. Orada onlar emək birjası və ya fondu yaradırlar ki, İşəgötürənlər onlardan boş yerlər üçün istifadə etsinlər. Və iqtisadiyyatın digər sahələrindəki kimi, birja tələbatın şərtlərində dəyişiklik edə bilir və güclü təsirləri azaldır.

Lakin bu əmək ehtiyatı nə qədər olmalıdır? Əgər bu, həddindən artıq olarsa, fəhlələr uzun müddət işsiz qalarlar və onların istehsal edə biləcəkləri itirilər. Əgər həddindən artıq az olarsa, onda iqtisadiyyatda yerdəyişmə olur. Boş yerləri tutmaqda çətinliklər meydana çıxır: işəgötürənlər hazırda ehtiyac duymadığı işçi qüvvəsini saxlayırlar. İşçi qüvvəsinin axını həddən artıq çox olur, çünki insanlar işlərini yalnız rəngarənglik xatirinə dəyişirlər; əməkhaqqının artırılmasına tələbat məhsuldarlıqdakı artımları ötüb keçir.

25-CI FƏSİL TAM MƏŞĞULLUQ 327

(2) Mövsümi Bəzi sənaye sahələrində, məsələn, tikinti, meyvə yığımı və istirahət

evlərində qulluq və s. kimi işlər mövsümi xarakter daşıyır. Çətinlik burasındadır ki, müxtəlif mövsümi işlər üçün tələb olunan bacarıqlar bir-birinə uyğun gəlmir. Məsələn, mehmanxana işçisi milad bayramı ərəfəsində necə satıcı ola bilər? Bəzi vaxtlar qiymət sistemi problemin həll olunmasına kömək edə bilər. Belə ki, qeyri-mövsümi tarifləri azaltmağı təklif etməklə istirahət zonalarında yerləşən mehmanxanalar payız konfransları üçün istifadə oluna bilər.

Mövsümi işsizlik tamamilə aradan qaldırıla bilməz. Lakin əgər kiçik işçi qüvvəsi mövsüm dövründə işdən əlavə vaxtlarda iş görürsə və bununla tələbə və evdar qadınlara (hansılar ki, normal işləyən əhalinin tərkibini təşkil etmirlər) gərgin iş dövründə onlara qoşulmağa İcazə verilərsə, bunu azaltmaq olar.

(3) Müvəqqəti işsizlik Müvəqqəti işsizlik o hallarda olur ki, ölkənin bir hissəsində xüsusi

işlər üçün (tələblərə cavab verən) işçilər çoxdur, digər hissəsində isə eyni vəzifəli işçilər çatışmır. Belə ki, bu gün İngiltərənin şimalında bacarıqsız və əl əməyi işçiləri çoxluq təşkil etdiyi halda, London ərazisində boş İş yerləri doldurulmayıb.

Bu növ işsizlik üçün iki əsas səbəb göstərilə bilər - mümkün imkanlardan məlumatı olmamaq və əməyin durğuntuğu. Belə deyirlər kİ, İnsanın yükünü daşımaq bütün yükləri daşımaqdan çox çətindir. Ailəli işçilər yerdəyişmə (köçmə) üçün qiymətlərin çox yüksək olduğunu hesab edirlər və ya öz evlərini tərk edə bilmirlər ki, yeni ərazidə özlərinə uyğun yaşayış yeri tapa bitməzlər. Əgər şəxsin icarəyə verilən evlərə nəzarəti varsa, çətinlik daha çoxdur.

İşçiləri köçməkdən çəkindirən başqa maneələr də var - dostlarını və əlaqələrini itirməmək İstəyi, sosial və mədəni bağlılıq üzrə yeni qonşuluğu xoşlamamaq. Eləcə də unutmamalıyıq ki. İşsizliyə görə sığorta və əlavə kömək də işçiyə özünün yanlış fikrinə üstün gəlmək cəhdini azaldır. (4) Beynəlxalq işsizlik

İxracın həcmində azalma üzündən olan işsizlik beynəlxalq ticarətdə müstəqil olan Birləşmiş Krallığın xüsusilə ağrılı yeridir. Belə azalma iki əsas səbəb üzündən meydana çıxa bilər:

(a) Britaniya mallannın qiymətləri dünya bazarında rəqabət aparmaq üçün çox yüksəkdir. İxrac qiymətlərinin iki komponenti var: (1) daxili qiymət, (2) daxili valyutanın xarici valyutaya

32S DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT VI HİSSƏ

məzənnəsi. Belə ki, məsələn, əməkhaqqıdakı artıma görə daxili qiymət qalxırsa, ixrac bazarına yəqin ki, ciddi zərbə dəyəcək. Əvəzedicilər! rəqabət aparan ölkələrdən almaq mümkün olduğu üçün ixraca tələb adətən çox elastiki olur. Məşğulluğun təsiri 89- cu şəkildə təsvir edilmişdir. Əməkhaqqıdakı artım əyri xətlə S-dən Sı təklifinə doğru hərəkət edir.

Şəkil 89. ixracatda tələb və təklif olunan maliarm həcmi

Təiəb burada elastiki olduğu üçün OM-dən OMı-ə qədər mala olan tələbdə nəzərəçarpacaq dərəcədə enmə var. Sənaye və məşğulluq buna görə də aşağı düşür.

Eləcə də, əgər daxili valyutanın mövcud məzənnəsi xarici valyutalara nisbətən həddən artıq bahadırsa, valyutası yüksək dəyərli ölkədən idxal olunan mallar ixrac olunan ölkələrə baha başa gələcək. Burada valyutanın məzənnəsinin bir az aşağı salınması lazımdır.

(b) Əsas idxal ölkələrinin gəliri&ri ticarət şərtlərində azalma və ya zəifləmələrə görə aşağı düşə bilər (VII hissədəki 8-ci cədvələ bax).

Əgər idxal edən ölkələrin gəlirləri aşağı düşürsə, onların Britaniya mallarına, xüsusilə yüksək gəlir elastikliyi olan mallara tələbatı da azalacaq. Belə hal 1973-cü İldə (36-cı fəslin I bölməsinə bax) neftin qiymətlərində böyük artım olanda baş vermişdi.

(5) Struktur işsizlik Struktur işsizlik də müvəqqəti işsizlik kimi əməyin durğunluğu

nəticəsində yaranır, lakin burada səbəb tələb və təkliflərin şərtlərində uzunmüddətli dəyişikliklərə görə olur. Buna görə də

25-Cİ FƏSİL TAM MƏŞĞULLUQ 329

jqtisadiyyatdakı əsas dəyişikliklər xüsusilə də ixrac sənayeləri ndəki dəyişikliklərlə əlaqəli olur.

Tələbin şərtlərinə təsir göstərən amillərin hər birində dəyişi kük ola bilər. Əvəzedici vasitələrin qiyməti aşağı düşə bilər (Dundeə Jute məhsulları artıq plastiklə əvəz olunub) və ya xarici alıcılar rəqabət aparan ölkələrin mallarına diqqət göstərə bilərlər. Təklif tərəfindən yeni texnika və ya mineral ehtiyatların tükənməsi işçi qüvvəsinin artıq olmasına gətirib çıxanr. Avtomatik iş sistemi İmperial Kimya Sənayesi sahələrinin Sfockfonda olan işçilər üçün tələbatı azaltdı; yaxşı kömür qatının tükənməsi Cənubi Walesd& və Mərkəzi Scotlantlda kömür mədənlərinin bağlanmasına gətirib çıxardı.

O yerdə ki sənaye xüsusi bir ərazidə yaxşı yerləşdirilib, işsizliklə nəticələnmə xüsusilə ciddi olacaq. Belə ki, gəmiqayırma sənayesindəki tənəzzül Scotlandda 1976-cı ilin oktyabrında işsizlik dərəcəsinin orta hesabla 5,8 faiz olması ilə müqayisədə, regiona hökumət tərəfindən Xüsusi İnkişaf Ərazisi kimi yanaşılmasına baxmayaraq, 7,5 faizə qalxdı.

(6) Dövri işsizlik Dövri İşsizlik ticarət dövriyyəsi ilə əlaqələnən işsizlikdir. İkinci

dünya müharibəsindən yüz il əvvələ məxsus sənaye sahələrinin fəaliyyətində ticarətdə vaxtaşın uğurlar və aşağı enmələr olub. Bu, 1930-cu illərdə yüksək işsizliyin ən əsas səbəbi idi.

Lakin 1930-cu illərlə müqayisədə müharibədən sonra tənəzzül zəifləyib və bu, "enişlər'’ kimi ifadə olunur. Bunun üçün biz mərhum lord Keynesə borcluyuq. Onun “Məşğulluq faizi və pul" nəzəriyyəsi (1936) dövlətlərə tam məşqulluğu təmin etmək üçün gəlirin lazımi səviyyədə qorunub saxlanılmasını öyrədir. Onun fikir strategiyaları bugünkü iqtisadi rəy üçün çox əhəmiyyətlidir. Onlar haqqında 26-cı fəsildə daha ətraflı bəhs olunur.

(7} Ümumi xarakter daşıyan davamlı işsizlik Ümumi xarakter daşıyan davamlı işsizlik əslində uzun ticarət

mərhələləri tərəfindən yaranan işsizliyin bir formasıdır. Çünki hətta ticarətdə uğurlarən yüksək zirvəsində olanda belə bir sıra adamlar işsiz qalırlar. Fəaliyyətin zirvə ili olan 1937-ci ildə belə Birləşmiş Krallıqda 1400000 işsiz var idi.

Yuxarıda qeyd olunanlar göstərir ki, işsizliyin səbəbləri azaldıla bilər: (a) iqtisadiyyatın tam məşğulluğunun saxlanmasına


Ümumi tələbatın natamam olması; (b) xüsusi sənaye sahələrində, işlərdə və ya yerlərdə tələbatın çatışmazlığı, çünki ümumi tələb iqtisadiyyat boyunca düzgün yayılmamışdır. Birincisi iqtisadiyyatı tam əhatə edən ümumi eynilik nəzəriyyəsi tərəfindən izah olunur (fəsil 26). İkincisi isə əsasən ziddiyyətlərin nəticəsidir - qiymət sistemini qeyri-mükəmməl işləməyə sövq edən əmək durğunluğudur. Burada xüsusi əmək bazarında tələb və təkliflərə əsaslanan tamam olmayan tarazltq yanaşması izahedid ola bilər (fəsil 27),

FƏSİL 26

GƏLİRDƏ VƏ MƏŞĞULLUQDA DÖVRİ TƏRƏDDÜDLƏR

I. XƏRCLƏR VƏ İSTEHSAL ARASINDA ƏLAQƏ

İqtisadiyyatda işsizlik ümumi xarakter daşıyanda, biz mallara olan tələbə milli gəliri ölçdüyümüz kimi, yəni tam şəkildə baxmalıyıq. Xərc, ehtiyat, sərmayə, əməkhaqqı, gəlir və s.-yə cəm halında baxılmalıdır.

Gəlir və xərclər arasındakı oxşarlığı təkrarlamaqdan başlayaq. Gəlin sadə bir misal götürək. Müəllim dülgərdən bir stol alır. Aldığı puldan dülgər taxta alverçisinə ağac almaq üçün verir. Bəs müəllim stol almaq üçün əsas pulu haradan alır? Cavab belədir: dülgərdən, taxta alverçisindən və meşədə ağac doğrayandan. Onların hər biri Öz növbəsində əldə etdikləri gəlirin bir hissəsini müəllimə uşaqlarının təhsili üçün verirlər. Eləcə də müəllimin aldığı digər mallar üçün. Beləliklə, burada gəlirin dövriyyəsi baş verir - bir şəxsin xərcləri digərinin gəliri olur. Ona görə də xərclər qazanc üçün çox vacib amildir.

Eyni hal bütünlükdə iqtisadiyyata da şamil edilə bilər. İstənilən vaxt xərclər gəlirə bərabər olur. Məsələn, fərz edək ki, İqtisadiyyatda bütün məhsul torpağın və xam materialın sahibi olan və işçi qüvvəsini işlədən nəhəng bir firmanın əlindədir. Firmanın gəliri öz məhsulunun satışından əldə etdiyidir. Torpağa və xam materiala sahiblik etdiyindən bu gəlirlər onun əməkhaqqına verdiyi və qalan xeyirdən ibarətdir. Bu, 24-cü fəsildə verilmiş milli gəlirin ölçüsünü göstərən prinsipdir.

Mallara sərf olunan vəsait firmaların gəlirini və xeyrini təyin etdiyindən bunun sahibkarlar üçün çox mühüm əhəmiyyəti var. Gəlin şəkil 4-ə bir daha müraciət edək. Burada iqtisadi sistemin çox sadə bir forması təsvir olunmuşdu, lakin gəlin fikirlərimizi faktorların və malların hərəkəti üzərində deyil, faktorlar üçün firmalar tərfəindən ödənilən pul və mallar üçün ailələrə!n ödədikləri pul üzərində cəmləşdirək. Bu pul ödənişləri şəkil 90-da təsvir olunur.

332 DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT V) Hissə

Əgər mallar və xidmətlərə olan xərclər qorunub saxlanırsa, onda ödəniş faktorları da qorunub saxlanıla bilər. Başqa sözlə, istehsalla məşğul olan finnalarda mənfəət dəyişməz qalır və beləliklə, məhsulu fərqləndirməyə lüzum olmur. Hansısa səbəbə görə xərclər aşağı düşərsə, firmalar tərəfindən İstehsal olunan malların bəziləri satılmayacaq və ehtiyat toplanacaq. İstehsal o qədər də mənfəətli olmur və nəticədə məhsul ixtisar olunur. Digər tərəfdən, rnallara və xidmətlərə olan xərclər artarsa, ehtiyat azalacaq. İstehsal daha mənfəətli olacaq və nəticədə məhsul artacaq.

Buna qədərki müzakirələrdən 3 əsas müddəa irəli çıxır; (1) İqtisadiyyatda müvazinət şərti sadədir - mallara və xidmətlərə

olan xərclər istehsal faktorları üzrə sahibkarların (gəlir də daxil olmaqla) xərclərinə bərabərdir. Bərabərlik ona görə mövcuddur ki, İstehsalın ixtisara salınmasına və ya genişləndirilməsinə stimul olmur;

(2) Buna görə de İstehsal səviyyəsi və məşğulluq xərclərin səviyyəsi ilə sıx əlaqəlidir;

(3) İstehsal vasitələrinin hamısı məşğul olanda xərclərin səviyyəsinin istehsal səviyyəsi ilə bərabərləşdirilməsinə kifayət edəcəyinə heç bir təminat verilmir.

Təyinetməfər və vezifəl&r Xərclərdə dəyişikliklərin necə baş verməsini göstərməzdən əvvəl

biz öz modelimizi müəyyənləşdirmək və məsuliyyətləri sadələşdirməklə möhkəmləndirməliyik.

2&CI FƏSİL DÖVRİ TƏRƏDDÜDLƏR 333

BİZ xalis gəliri ümumi gəlir kimi, yəni qiymətlərin düşməsi üçün tutulmalar çıxılmaqla müəyyənləşdiririk.

Fərz edək ki:

aşagı

(1)

(2)

(3) (4)

(5)

(6)

Qiym&tl&rin aşağı salınması üçün bütün tutulmalar əslində investisiyanın əvəz olunması üçün xərclənir. Belə ki, gələcəkdə biz investisiyadan danışdıqda, bu yalnız əsas kapitala və ehtiyatlara olan əlavələrə aid olur ki, bu da xalis investisiyadır; Bütün xalis gəlirlər riskli kapital sahiblərinə bölünür. Bu o deməkdir kİ, firmaların heç bir ehtiyatı yoxdur; Dövlət vergi və yə xərcləri yoxdur. Xariclə heç bir iqtisadi əlaqə yoxdur. Bu, bir növ, “qapalı" iqtisadiyyatdır. Yuxarıdakı məsuliyyətlərdən sonra aşağı- dakılar gəlir (a) 24-cü fəsildə göstərildiyi kimi, ödəniş faktorlannın cəmi milli gəlirə bərabərdir (daxili məhsula bərabərdir), (b) gəlir vergi tutulduqdan sonra qalan gəlirə bərabərdir: Qiymətlərin səviyyəsində heç bir dəyişiklik yoxdur. Milli gəlirin pül dəyərləri daimi qiymətlərdir; beləliklə, pul dəyərindəki hər hansı bir dəyişiklik həqiqi məhsula təsir göstərir; Məşqutluğun səviyyəsi məhsulun səviyyəsi ilə düz mütənasibdir. Təcrübədə bu özünü qəti doğrultmaya da bilər; məsələn, mövcud texnika əlavə işçi qüvvəsi olmadan əlavə məhsul istehsal edə bilər. Lakin sadələşmə məşquliuğun səviyyəsinə milli gəlirin səviyyəsi ilə birbaşa bağlılığına imkan verir.

II. AQREQATİV TƏLƏBDƏ

DƏYİŞİKLİKLƏRİN SƏBƏBLƏRİ

Aqreqativ tələb Qarşımızda duran vəzifə milli gəlirdə (bundan sonra mətndə Y kimi

işarə olunacaq) dəyişikliklərin nə üçün baş verməsini araşdırmaqdan ibarətdir. İndicə qeyd etdiyimiz kimi, Y xərclərin səviyyəsindən asılıdır, sonradan biz buna tam tələbat kimi istinad edəcəyik (mətndə AD kimi işarə olunacaq). Beləliklə, biz AD-nin nə üçün deyişdiyini araşdırmaqla Y-də dəyişikliklərin nə üçün baş verdiyini ayırd edə bilərik.


Aqreqatİv tələbdə dəyişikliklər Gəlin bir daha müəllimlə bağlı olan misalımıza qayıdaq. Təsəvvür

edin ki, o, göstərilən üdə 4000 £ qazanır. Bu məbləğin çox hissəsi İstehlak mallarına və xidmətlərə xərclənir - lakin hamısı yox. Ola bilsin ki, bir az “qara gün” üçün kənara qoyula bilər. Gəlirin xərclənməyən hissəsinə deyə bilərik ki, "qənaət olunub”. Bu pulun başına nə gəlir? Pul döşəyin altında gizlədilə bilər; bu halda pul “kənara qoyulmuş” adlanır və təbii ki, gəlirin dövriyyəsində itmiş olur. Lakin çox güman ki, müəllim bunu banka qoymuş olardı, təhlükəsizlik üçün yox, faiz qazanmaq üçün. Bu yenə də gəlir dövriyyəsində itmiş olur.

Bu vaxta qədər biz yalnız istehlak mallarına olan xərclərdən danışmışıq. Lakin xərclər eyni zamanda istehsal vasitələrinə və ehtiyatlara də aiddir, adətən investisiya kimi tanınır. Gördüyümüz kimi, sahibkarlar öz banklarına gedirlər (və digər müəssisələrə) ki, istehsal vasitələri almaq üçün borc götürsünlər. Beləliklə, müəllim tərəfindən depozitə qoyulmuş pul investisiya olunmaqla gəlir dövriyyəsinə qayıtmaq üçün yaxşı imkan yaranır, əlavə istehsal vasitələrinə və ehtiyatlara sərf olunur. Əgər dövlət tərəfindən qənaət edilmiş eyni məbləğ sahibkarlar tərəfindən investisiyaya sərf olunarsa, AD-nin səviyyəsi qorunub saxlanılır (şəkil 91) və Y dəyişməz qalır.

Lakin gətin fərz edək kİ, qənaət edilmiş gəlirin məbləği sahibkarların investisiya qoymaq arzuları ilə uyğun gəlmir. Bu ya sərmayə qoyulmuş məbləğdə dəyişiklik və ya istehlakçılar tərəfindən sərf olunmuş vəsaitin məbləğində dəyişikliklər ilə nəticələnə bilər.

Gəlin əvvəlcə belə fərz edək ki, istehlakçılann xərcləri dəyişməz qalır. İndi sahibkarlar investisiya üçün borc götürdükləri məbləği azaltsalar, AD azalır. Digər tərəfdən, əgər sahibkarlar investisiyalarını artırsalar, AD böyüyəcək. Və gördüyümüz kimi, AD-nIn ölçüsündəki əsas dəyişiklik yəqin ki, investisiyanın səviyyəsində olan ilkin dəyişiklikdən qat-qat çox olacaq (26*cı fəslin V bölməsinə bax)

Eləcə də istehlak mallarına sərf olunan gəlirin məbləği də dəyişə bilər. İndi fərz edək ki, sərmayə dəyişməz qalır. Burada əgər verilən gəlirdən çox xərclənirsə, AD artacaq, az xərclənirsə, AD azalacaq.


İstifadə olunmayan həmin hissəsi artıq q&naət kimi müəyyən olunub. Buna gÖrə də Y=C+S. Eləcə de, C=Y-S və S=Y-C. Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki. qənaətə fəal xərclər təsir göstərə bildiyi halda, məxaricə fəal qənaət qərarları (ehtiyatlılıq, tədbirlilik) təsir gösterə bilər.

C və S sadəcə eyni pulun müxtəlif üzləridir. Belə kİ, harada C və ya S-i nəzərdən keçiririksə, xərclərə və ehtiyatlılığa təsir edən amilləri teyin etməliyik.

Xərclə bağlı qərarlar qısa müddətdə daha vacibdir, çünki insanın birinci marağı yaşayış standartını qoruyub saxlamaqdır. Onlara aşağıdakılar təsir göstərir:

(a) Gətirin ölçüsü. Kiçik gəlir qənaət üçün yer qoyur. İnsan yalnız özünün əsas ehtiyacları ilə kifayətləndikdə, gəlirin bir hissəsinə qənaət olunacaq. Əlbəttə ki, hazırkı gəlir bu səviyyədən aşağı düşərsə, o özünün qənaət etdiyindən bir az xərcləyə bilər və ya adət etdiyi həyat tərzini saxlamaq üçün borc götürə bilər.

Ancaq bir az da qabağa gedək. Gəlir artdığı üçün xərc nisbəti azalmağa doğru gedir.

Yuxarıda qeyd etdiklərimizin nəticələri şəkil 92-də diaqram şəklində təsvir edilmişdir.

Şəkil 92. Məxaric və gəlir arastnda əlaqə

OD-dəki gəlirdən aşağıda qənaət yoxdur. OD-dəki bütün gəlir xərclənir; buna "break-even", başqa sözlə, "itkisiz gəlir'’ deyirlər. Nisbətən yuxan gəlirlərdə xərclər nisbəti aşağı düşür (nisbət yüksəlmənin vəziyyətini saxlayır), istehlak edilən və azaian meyllilik istehlak əyrisinin azalan sürüşkənliyi ilə göstərilmişdir;

26-CI FƏSİL DÖVRİ TƏRƏDDÜDLƏR 335

Yadda saxlanılmalı vacib məsələ budur ki, iqtisadiyyatda insaniann öz gəlirlərini İstədikləri kimi yerləşdirdikləri yerlərdə və sahibkarlar İnvestisiya qərarlannı özləri qəbul etdikləri hallarda qənaət olunmuş gəlirin məbləğiylə (insanların xərcləmək istəmədikləri pul) sahibkarların investisiya qoymaq arzusunda olduqları məbləğ arasında fərq asanlıqla meydana gələ bilər. Ona görə ki, Öz xərclərində ailələr və firmalar müxtəlif səbəblərə görə və çox vaxt bir-birindən asılı olmadan hərəkət edirlər. Buradan iki sual meydana çıxır: (1) istehlak matlarına və ona qənaət olunan xərcləri nə müəyyən edir? (A vəziyyətində); (2) İnvestisiya xərclərini nə müəyyən edir? (B vəziyyəti).

Bizim araşdırmalarımızda məxaric, yəni istehlak mallarına ve xidmətlərə olan xərclər C ilə işarə olunacaq, qənaət, yəni İstehlak mallarına xərclənməyən gəlir S ilə, investisiya, yəni istehsal vasitələrinə və ehtiyatlara xalis əlavələrə olan xərclər İ ilə işarələnəcək.

III. MƏXARİC VƏ QƏNAƏT (1} Ev təsənüfattnda məxaric və qənaət: şəxsi qənaət

Gəlir əməkhaqqı və ya maaş, kirayə haqqı, faiz ve mənfəətlərdən əldə olunur. Bu gəlirlə ailələr onlara lazım olan istehlak mallarını alır. Lakin gəlirin hamısı buna xərclənmir. Gəlirin


gəlirdəki istənilən artım, xərclərin əlavə məbləği bir-birinİn ardınca yavaş-yavaş böyüyür.

(b) Məsrəf vertf/ş/ərimn tənzimlənməsində geriləmələr. Gəlir artdıqca yaxşı imkan və ona qənaət arzusundan başqa, gəlir artımının sərf olunması azala bilər, çünki gəlir artdıqca insanın yaşayış standartının tənzimlənməsi xeyli vaxt aparır. Buna görə də qısa müddət ərzində qənaət çoxalır.

Yüxarıdakı iki amil sürüşkən məxaricin formasını - gəlir dəyişdikcə xərclərin necə dəyişdiyini izah edir. Lakin biz hələ də qraf i kin vəziyyətini nəzərə almalıyıq - göstərilən gəlir nisbətindən hansı xərclənmişdir (eyni tipli problemlə biz tələbin qraf ikini öyrənərkən rastlaşmışdıq; tələbin müəyyən olunmuş qiymətiylə marjinal faydalılıq onun forması vasitəsilə öz vəziyyətini müəyyənləşdirir).

Verilən gəlirdən xərclənən vəsaitin məbləği aşağıdakılar nəticəsində fərqlənə bilər (buna görə də sürüşkən məxaricin vəziyyəti dəyişə bilir);

(c) Vergi tutulduqdan sonrakı gəlirdə dəyişikliklər. Biz belə fərz etmişdik ki, firmalar özlərinin bütün xalis gəlirlərini paylayırlar və bunda heç bir dövlət vergisi və ya transferi yoxdur. Praktikada hər iki mənfəət bölgüsü, dövlət fəaliyyəti vergilər tutulduqdan sonra qalan gəlirin ölçüsünə və beləliklə də xərclərə təsir edir. Məsələn, birbaşa artım vergi rüsumu vergilər tutulduqdan sonra qalan gəliri azaldır və beləliklə çəpəki məxarici aşağı salır (şəkil 92).

(d) Dövlət siyasəti. Özünün maliyyə siyasəti ilə dövlət sərf olunmuş gəlirin nisbətinə təsir göstərə bilər. Məsələn, ƏDV-nİn yüksək səviyyəsi və ya başqa vergilər İnsanlara hazırda xərclərdən imtina etməyə meyl yaradır. Digər tərəfdən, dolayı vergilərin daha proqressiv fiziki şəxslərin gəlir vergisi ilə əvəz edilməsi qənaətcillərdən daha çox, xərcləyənlərdən İsə az götürəcək, beləliklə, məxaricin artınimasına təsir göstərəcək.

(e) İctimaiyyətdə sərvət bölgüsü. Qənaət olunmuş vəsaitin nisbəti adətən gəlir artdıqca artdığından gəlirlərin nisbətən yüksək tarazlığını və ümumi milli gəlirdə tam qənaət olunmuş məbləği azaldacaq. Buna gÖrə də redistributiv vergi ümumi məxarici artırmağa meyllidir.

(f) Yeni istehlak mallannın kəşfi. Son illərdə ev maşınları, televizorlar, tranzistorlar, səsgücləndirici avadanlıqlar, maqnitofonlar, mərkəzi qızdırıcılar və qabyuyan maşınlar bütünlüklə xərclərə həvəs yaradır, xüsusilə də intensiv reklam olunanda.


(g) Kreditəafma və digər kredit müəssisələri, İlkin depozitdə azalma ve ya ödəmə müddətində uzadılma yeni məsrəflər etməyə ruhlandırır. Bu səbəbdən də kreditəalma şərtləri tez-tez dövlət tərəfindən tənzimlənir. Nisbətən yüngüi bank krediti də məsrəflər etməyə ruhlandırır.

(h) Pul dəyənndə nəzərdə tutulan dəyişikliklər. Əgər insanlar malların qiymətlərinin qalxacağım nəzərə alsaiar, onlar çox güman ki, öz məsrəflərini gələcəyə saxiamaqdansa indi edərlər.

(i) Əhalinin yaş strukturu. Əksər qənaətlər 35 yaşdan yuxarı insanlar tərəfindən edildiyindən yetkin əhali məxaric payını bütünlükdə azaltmağa həvəs göstərir.

Uzun müddət insanların gələcək yaşayış standartlarına marağı olur və ehtiyatlılıq tədbirləri gəiirdən vergi tutulmasına böyük təsir göçtərir.

Ehtiyatlılığı müəyyənləşdirən əsas amillər aşağıdakılardır: (a) Gəlirin ölçüsü. Artıq göstərildiyi kimi, gəlir artdıqca qənaət artma

sürətinə görə artır. (b) Faiz dərəcəsi. Klassik iqtisadçılar belə hesab edirdilər ki,

insanlan gələcək zövqə görə bugündən imtina etməyə həvəsləndirmək üçün faiz formasında kompensasiya ödənilməlidir. Faiz dərəcəsi nə qədər yüksək olarsa, insanlar bir o qədər çox qənaət edəcəklər.

Ancaq bu fikir bugünün iqtisadçıları tərəfindən rədd edilir. Yüksək faiz insanların qənaət etməyini sürətləndirə bildiyi halda, həqiqi qənaətə qənaət etmək bacarığı (gəlirin ölçüsü) və ətraf mühit amilləri daha çox təsir göstərir (aşağıya bax). Belə ki, RadcIiffe Komitəsi belə hesab edirdi ki, 1905-ci illərdə hər ikisini - faizi və qənaəti artırmaq üst-üstə düşüb; digər amillər, əsasən müharibədən sonra bərpa proseslərinə az xərclər çox böyük rol oynayıb. Hər halda yadda saxlamaq lazımdır ki, çox qənaət müqaviləlidir, məsələn, sığorta və girov ödənişləri vasitəsilə.

O yerdə ki insanlar gələcəklərini təmin etmək üçün qənaət və faiz dərəcəsinin qalxmasını ola bilsin ki, daimi olacağını hesab edirlər, onlar öz qənaətlərini azalda bilərlər. Beləliklə, insanlar hazırkı məxariclərindən imtina etdikdə artırılmış qənaətdə az və çox dərəcədə tarazlaşdırma baş verir.

(c) Psixoloji münasibətlər. Bəzi icmalar xəstəliyə, İşsizliyə, qocalığa və ailə üzvlərinin təhsilinə qarşı təbiətcə digərlərinə nisbətən daha ehtiyatlıdırlar. Müəyyən adamlar hətta bu ehtiyaclardan əlavə də qənaət edirlər. Bu onlara güclü olmaq


hissi, müstəqillik və ya təhlükəsizlik hissi verir, ya da onlar öz varislərinə nə İsə qoyub getmək arzusunda olurlar.

Başqa tərəfdən, özünüöymə - “qonşuya baxıb, özünü oda yaxma” arzusu xərclərin yüksək dərəcəsinə motiv verə bilər.

(d) Sosial mühit Qənaətə təsir edən ümumi münasibətlərdən əlavə, digər vasitələrdə mühit əsas faktor ola bilər. Əmanətlərin dövriyyəsi, milli əmanət bankları, etibarlı əmanət bankları, tikinti cəmiyyətləri, sığorta şirkətləri, yardım fondları və s. kimi müəssisələr adi ehtiyatlılığa həvəsiəndirirldr ki, gəlirdən olan qənaətin çox hissəsi müqaviləli olsun.

Siyasi vəziyyətlər də qənaət vərdişlərinə təsir göstərir. Daim müharibə və inqilabla hədələnən ölkələr ehtiyathlığa həvəsləndirmə üçün lazım olan daimi şəraiti təmin edə bilmirlər.

(e) Dövlət siyasəti. Dövlət insanların qənaət etmək münasibətlərinə müxtəlif yollarla təsir edə bilər. Qana kimi ölkələrdə qənaət məcburi olduğu halda, Birləşmiş Krallıq kimi ölkələr, şəxsi qənaəti faiz, təbliğat, gəlir vergisində güzəştlər vasitəsilə (məsələn, milli və etibarlı əmanətlər üzrə ilk 50 £ faiz) və xüsusi üsullarlə (əmanət sertinkatlan, Britaniya əmanət istiqrazlan, uduş istiqrazları və SAYE indeksli) stimullaşdırmağa cəhd edirlər.

Başqa tərəfdən, bunu da yadda saxlamaq lazımdır ki, geniş sosial sığorta və pensiya sxemi və ya inflyasiya həqiqi şəxsi qənaəti azalda bilər.

Bizim sadə fərziyyələrimizə görə, xalis gəlirin hamısı bölüşdürülür və buna heç bir dövlət rüsumu və ya xərci qoyulmur, bütün qənaət hamısı ailələr tərəfindən edilir. Əslində isə qənaət resursların hazırkı məxaridərdən gələcəkdə zavod və fabriklərin tikintisinə, texnikaya və s. sərf olunması üçün buraxılmasını təmsil edir. Təcrübədə resursların bu cür istifadəsi gəlir dövriyyəsində digər məsələlərdə də baş verə bilər (o yerdə ki, gəlirin bir hissəsi qalır və xərclənmir). Bunları nəzərdən keçirmək üçün müvəqqəti olaraq yuxarıdakı iki fərziyyədən bir az aralanaq. İndi qənaət biznes və dövlət tərəfindən əldə oluna bilər.

Birləşmiş Krallıqda 1975-ci ildə əmanətin bölgüsü şəkil 93-də təsvir olunmuşdur. Bu, müharibədən bəri dəyişən şəxsi əmanətdir.

340 DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT VI HtSSƏ

ÜMUMİ QƏNAƏT XALİS QƏNAƏT

10 354 Fiziki şəxslar

ÖZƏL

21 771 SEKTOR

9994 Müquqj şəxslər

Açıq səhmdar cəmiyyədəri mərkəzi hakimiyyət

XALİS

DÖVLƏT 1512 QƏNAƏT

SEKTORU

1308 Bolədiwələr 1 1397 r

Şəkil 93.1975-ci ilda Birlsşmiş Krallıqda qənaət (azalmanı

təmin etməzdən əwəl ehtiyat qiymətləri və qalıq səhvi).

Rəqəmlər milyonlarla £-dlr.

Milli gəlir və xərclər haqqında kitab, 1976*cı il

(2) Biznes qənaəti Biznes tərəfindən qənaət (həcmcə kifayət qədər sabit) il ərzində

əldə olunan bütün gəlirin səhmdarlara bölüşdürülməsi ilə əldə olunmur. Xalis gəlirdən bir az saxlanılır. Bu ya biznesin genişləndirilməsi üçün "gəri qaytanlır^, ya da tətil və ya verginin qaldırılması, ticarətin aşağı düşməsi hallannda dividendlərin saxlanılması və yaxud da vergiləri ödəmək üçün saxlanılır. 1975- ci ildə biznes qənaəti ümumi qənaətin təxminən 43 faizinə bərabər idi.

Bu növ qənaətə təsir edən əsas amillər aşağıdakılardır; (a) Geiifiər. Direktorlar nə qədər gəlirin ehtiyata gedəcəyini qərara

alanda, onlara demək olar ki, tamamilə hazırda qazanılan geliılərin ölçüsü bələdçilik edir. Birincisi, gəlir istənilən qənaətə təsir etmək üçün lazımdır. Gəlir nə qədər çox olarsa, qənaətə bir o qədər çox yer ayrılar. İkincisi, gəlir yaxşı olanda, direktorlar yəqin ki, ehtiyatı kənara qoyacaqlar ki, biznesi genişləndirsinlər.

Praktikada buna görə şirkətin qənaəti aqreqat tələbin səviyyəsi ilə müəyyənləşir və bunun üçün gəlirlərin əsasən asılı olduğu daxilolmaları təmsil edir.

26-CI FƏSlL DÖVRİ TƏRƏDDÜDLƏR 341

(b) Subyektiv amillər. Maliyyə ehtiyatlılığı və enerji, genişlənmə ilə əlaqədar direktorla nn fikidəri və müəssisələr ehtiyatda saxlanılmış gəlirin investisiya qoyulmasına təsir göstərəcək. Belə ki, bəzi direktorlar likvid ehtiyatları saxlaya bilər, ona görə yox ki, onlar biznesi genişləndirməyi fikirləşirlər, ona görə ki, qeyri-məhsuldar ildə dividendlərin saxlanıla bilməsi üçün bir mənbə kimi istifadə olunsun, həmçinin səhmdarların tənqidindən qaçmaq mümkün olsun.

(c) Gələcək qiymətlərin smetası. Qiymətlərin qaldırılması gəlirin və beləliklə, nikbinliyin artıniması üçün edilmir, sadəcə, hazırkı gəlirdən investisiya vasitələrinin sonradansa indi alınması üçün qənaət edilməsinə bir maraqdır.

(d) Dövlət s//ə5əf/. Mənfəət bölgüsü üzrə artırılmış vergi və ya dondurulmuş dividend ola bilsin ki, şirkətin qənaətini artırsın. Başqa tərəfdən, investisiya nəzarəti (məsələn, Qiymətli Kağızlar Komitəsi tərəfindən) ola bilsin ki, bunun əks təsiri olacaq, çünki investisiyanın mümkün olması gəlirin saxlanmasında kiçik bir sual kimi meydana çıxacaq.

(3) Dövlət qənaəti Mərkəzi dövlət qənaəti əsas etibarilə büdcə artımı, hazırkı dövlət

xərclərini üstələyən illik gəlir vasitəsilə əldə olunur. Artım aşağıdakılar üçün lazım ola bilər:

(a) Dövlətin özünün sərmayəsini və girovunu yerli müəssisələr və ailələr üçün təmin etmək;

(b) Kapitalı əsasən dövlət xəzinəsi tərəfindən təchiz olunan milli sənayelərin ehtiyaclarını ödəmək üçün;

(c) Şəxsi və biznesdən olunan qənaətilə ümumi qənaətin bütün investisiyanı əhatə edəcəyinə əmin olmaq ki, aqreqat tələb inflyasiya olmadan tam məşğulluğu təmin etsin (26-CI fəslin “Monetar” yarım başlığı na bax).

Büdcə artımından əlavə, qənaət digər formalarda da baş verə bilər, məsələn, milli sığorta, pensiya və yardımlar hazırkı ödənişləri ötüb keçərsə.

1975- d ildə mərkəzi dövlət xərcləri o qədər yüksək idi ki, qənaət (ehtiyat) mənfi 1397 milyon £ idİ; yəni qənaət yox idi.

Dövlət korporasiyalan bir çox yerlərdə adi bizneslə eynidir. Lakin onların fəaliyyəti daha çox birbaşa dövlət nəzarətində olduğundan və onların kapitalının çox hissəsi dövlət xəzinəsi tərəfindən təmin edildiyindən onların qənaəti və investisiyası dövlət sektoruna daxildir.


Yerfi müəssisələrdə də büdcə artımı ola bilər. Lakin təcrübədə onlar ümumi ehtiyatın yalnız 6 faizini təşkil edirlər. Onların kapitalı əsasən Dövlət İşlərinə Yardım Komitəsi tərəfindən və açıq bazarda dövriyyə kreditləri vasitəsilə şəxsi qənaətlərdən təmin olunur.

Beləliklə, dövlət sektorunda xərclər əsas etibarilə dövlət siyasəti, iqtisadiyyat və siyasət tərəfindən müəyyənləşir.

Nəticə özəl sektorda xərclər {və ehtiyat) gəlirin səviyyəsindən, (a) yəni

AD-nin ölçüsündən, (b) gəlirdən xərclənən məbləğə təsir edən digər faktorlardan asılıdır. AD-dəki dəyişikliklərlə müqayisədə digər belə faktorlar xeyli stabildir. Burada məxaric xərclərində qısamüddətli dəyişikliklərə təsir edən əsas faktor AD- nin ölçüsüdür.

Buna görə də biz AD-nin (tam təiəbatın) dəyişmə səbəbini tapmalıyıq. Bu, xərclərin diger formasının müqayisəli dəyişkənliyində - investisiyada tapılmalıdır.

IV. INVESTISIYA XƏRCLƏRI İnvestisiya dedikdə nəyi nəzərdə tuturuq?

İnvestisiya müəyyən müddət ərzində əmtəə və istehsal vasitələrinin istehsalına (evlər, zavodlar, texnika və s.) və ya ehtiyatlara (xammal və material, istehlak malları və s.) xalis əlavələrə sərf olunan vəsaitdir.

Adətən investisiya dedikdə küçədə gedən bir adamdan nəyə jstinad etdiyi iiə bu tərif arasındakı fərqi ayırd etmək vacibdir. İqtisadçıya görə, investisiya istehsal vasitələrinə və ehtiyatlara həqiqi xalis əlavələr olduqda baş verir. Bunu banka pul qoymağa və qiymətli kağızlar almağa şamil etmək olmaz. Bu da bir həqiqətdir kİ, yeni qiymətli kağızlar alınmasına aid belə bir güclü fərziyyə var; pul zavodlara investisiya və texnika üçün tələb olunur.

Qeyd edək ki, yuxandakı tərif əsas kapitalın qiymətdən düşməsinə heç bir düzəliş etmədiyi üçün ümumi investisiyarv əhatə edir. Lakin artıq izah olunduğu kimi, biz milli gətir baxımından (xalis milli məhsul) ümumi daxili məhsulu təhlil etmirik, Bizim modelimizdəki investisiya buna görə də xalis investisiya çərçivəsində olmalıdır, yəni ümumi investisiya çıxılsın azalmalar.


İqtisadiyyatın özəl sektorunda sərmayə özəl sektorda mənzil şəraitinin yaxşılaşdırılmasına olan sərmayə

qarajlar, otaqlar və s. mənzil sahibləri tərəfindən öz əmlaklarına yönəldiyi halda, biznesdən, xüsusilə birgə səhmdar şirkətləri tərəfindən olan sərmayənin məbləği o qədər də nəzərəçarpan olmur.

Biznesdən olan sərmayənin səviyyəsi qiymətə, texnikada və istehlak mallarının kursunda dəyişikliyə və dövlət siyasətinə nisbətən nəzərdə tutulan gəlirilə idarə olunur.

(1) Xərcə nisbətən nəzərdə tutuian gəiir Sahibkarlar xərcin illik gəlirə bilavasitə təsir edən əlavələr

tərəfindən Özünü doğruldacağını fikirləşəndə yeni istehsal avadanlıqlarına pul xərcləyirlər. Bİr sözlə, marjinal İllik gəlir məhsuldarlığı ən azı marjinal xərcə bərabər olmalıdır.

Son illik gəlir məhsuldarlığı əməyə görə kifayət qədər hesablana bildiyinə baxmayaraq, kapitatia bu belə deyil. İstehsal avadanlıqları uzun müddət işlənir və gəlir gətirir. Bu, qeyri- müəyyənlik yaradır. Mala tələb dəyişəcəkmi? Rəqabət aparanlar bazara daxil olcaqlarmı? İstehsalın hazırkı metodları köhnələcəkmi? Buna görə də davamlılıq müddətində istehsal avadanlığına qayıdış, sahibkarlann mühakiməsinə görə, illik gəlirlərə nisbətən daha çox qeyri-müəyyən ola bilər. Adətən bu gəlirləri özlərinin hazırkı dəyərinə görə güzəşt edirlər və qiymət fərqi ilkin qiymətə görə ifadə olunur. Bu fərqə sərmayənin matjinai hədd əmsalı kimi istinad olunacaq (“MEl” işarəsi).

Bu terminə sadə bir misalla daha dəqiq izahat verə bilərik. Fərz edək ki, maşının qiyməti 1000 £-dir. Onun işə yararlıtıq müddəti 4 ildir. Həmin müddət ərzində sahibkar ümid edir ki, bu onun gəlirinə hər il 400 £ əlavə edəcək. Biz güzəştin xüsusi bir qiymətini tapa bilərik ki, birinci il ərzində alınan 400 £ üstəgəl ikinci il alınan 400 £ üstəgəl üçüncü il alınan 400 £ və üstəgəl dördüncü il alınan 400 £ ilkin 1000 £-ə bərabər olsun. Güzəştin bu tarifi sərmayənin son hədd əmsalıdır (bizim misalda bu, təxminən 22 faiz edir). Əgər son hədd sərmayə əmsalı faizin dərəcəsindən böyük olarsa (orijinal 1000 £ borcun dəyərindən), sahibkar maşını alacaq, kiçik olarsa almayacaq.

Yuxarıdakı misalda biz xüsusi bir maşının son hədd əmsalının necə təyin olunduğunu göstərmişik. Bəs ümumilikdə yeni kapitalın son hədd əmsalı necə təyin olunur? Bu, cəmiyyətin istehsal avadanlığının artmasını və azalmasını necə aşkar edir?


İki səbəbə görə marjinal hədd investisiya əmsaiıntn cəmiyyətin səhm kapitalı artdıqca azaia biiəcəyinə ümid etmək oiar. Birincisi, daha çox maşınlar istehsai oiunduqca, bu maşıniar tərəfindən istehsai oiunan məhsuiiar təklifdə arttım edəcək. Beləiiklə, həmin məhsuiların qjyməti düşür və maşına nəzərdə tutuian gəlir də aşağı düşür. İkincisi, daha çox maşın istehsalı həmin maşınlan istehsal edən istehsal faktorlarına tələbatı artıracaq. Bu həmin faktorların qiymətini qaldıracaq və beləliklə də maşınların təklif qiyməti maşınlann istehsalı çoxaldıqca artacaq. Birincidən biz nisbətən az gəlirə, ikincidən istehsal artdıqca nisbətən çox ilkin təklif qiymətinə ümid bəsləyirik. Hər ikisi nisbətən az güzəşt tarifinə - yəni istehsal artdıqca nisbətən az son hədd investisiya əmsalına aparıb çıxarır.

Başqa sözlə, marjinal hədd investisiya əmsalını sağdan-sola investisiya əyrilərinin səviyyəsinə aid olan maili xətlər göstərir (şəkil 94-ə bax).

Son hədd investisiya əmsalı MEI maili xətti ilə göstərilmişdir. OR məsafəsindəki qiymət, investisiya səviyyəsi OM olacaq.

İnvestisiyanın səviyyəsi (a) nəzərdə tutulan dəyərdə dəyişiklik və ya (b) faizin qiymətindəki dəyişikliklər vasitəsilə dəyişə bilər. Belə ki, əgər nəzərdə tutulan gəlir MElrƏ qalxarsa, İnvestisiya OM1-Ə qalxacaq. Digər tərəfdən, faizin kursu OR2-yə qalxarsa, investisiya OM^-yə düşəcək. Ona görə də biz indi nəzərdə tutulan gəlirdəki dəyişikliklər tezliyinin mümkün dərəcəsini tədqiq etməliyik və aydınlaşdırmalıyıq ki, bu dəyişikliklər faizin kursundakı dəyişikliklərə kölgə salacaqmı.

Şəkil 94. investisiyanın səviyyesinin müeyyənləşdirilmssi


Gəlin əvvəlcə (A) nəzərdə tutulan gəlirə baxaq. Artıq göstərmişdik ki, buna qeyri-müəyyənlik kölgə salır. Çünki sahibkar öz malına tələbdə dəyişiklikləri qiymətləndirmək və istehsal metodlarında mümkün dəyişikliklərə icazə vermək üçün gələcəyə baxmalı olur. Bu qiymətləndirmələrində o nəyə əsaslana bilər?

Sadə cavab bundan ibarətdir ki, davam etmək üçün onun az yüstünlüyü var. Onun sərmayənin gəlirgətirmə qabiliyyətini qiymətləndirməsi deyək ki, növbəti 5 il üçün yalnız ilkin qiymətləndirmə ola bilər və nəzərdətutmalar isə dəqiqliyi ilə onda olan ümidlərə görə olmalıdır. Onun qərarına təsir edən başlıca amillər aşağıdakılardır: hazırkı gəlirin səviyyəsi; Birja Fondu qiymətlərinin kursları; gələcək qiymət səviyyəsi; və dövlət siyasəti. Gəlin bunların hər birinə ayrı-ayrılıqda nəzər salaq.

Öz qiymətləndirmələrini edəndə sahibkar çox güman ki, müəyyən biliyi olan sahədən başlayacaq, yəni hazırkı vəziyyətdən. Onun mallarına olan tələbat hazırda yüksəkdirsə, uzun müddət belə olubsa, əlbəttə ki, gələcək perspektivlər ümid doğurur. Digər tərəfdən, hazırkı tələbat aşağıdırsa, o özünün istehsal gücünə əlavələr etməzdən əwəl iki dəfə fikirləşməli olacaq. Lakin bütünlükdə mallara olan tələbat əsas etibarilə tam tələbatın hazırkı vəziyyətindən asılıdır. Ona görə də tam tələbat yüksək olan yerlərdə investisiya da yəqin ki, yüksək olacaq.

Nəzərdə tutulan gəlirin qiymətləndirilməsində qeyri- müəyyənlik o deməkdir ki, sərmayə qərarlarına nezereçarpacaq dərəcədə nikbin və ya bədbin əhval-ruhiyyənin üstünlük təşkil etməsi təsir göstərir. Sahibkar görsə ki, Birja Fondu qiymətləri biznesi, xüsusilə də İşinə bərabər biznesi onun xeyrinə qiymətləndirmir, çox güman ki, zavodunu genişləndirməyə can atmaz. Baxmayaraq ki, belə qiymətləndirmə biznesin potensial fərdi gəlirinə uzunmüddətli təsir etməyə də bilər, lakin səhmlərin qısamüddətli qiymət hərəkatından alverçilərin xeyir qazanmaq üçün axtarışda olmaq fikrinə təsir ədə bilər. Lakin Birja Fondundakı əhval-ruhiyyə bir növ keçicidir və qiymət dövriyyəsi nəticəsində investisiya səviyyəsinə müəyyən təsirilə böyüyürlər.

Qiymət səviyyəsinə gəldikdə İsə, sahibkar fikirləşsə kİ, qiymətlər gələcəkdə artacaq, o, daha çox bu gün sərmayə qoyar. Ona görə yox ki, zavodun və ya maşının dəyəri yüksək olacaq, ona görə ki, nəzərdə tutulan gəlir məhsulun qiymətinin artmasına görə çoxalacaq.


Siyasi qeyri-sabitlik və dövlət siyasətində dəyişikliklər də qeyri-müəyyənliyə əlavə olunur. Birincisi, sərmayə qoyuluşuna həvəsi azaldır, xüsusilə də ölkədə çalışan xarici şirkətlər tərəfindən. İkincisinin imkanı sahibkarın ümidlərini nəzərə almalıdır Korporasiyanın gəlirinə qoyulan vergi rüsumu artacaqmı? ödəniş balansındakı çətinliklər hökuməti deflyasiyanı həyata keçirmək üçün gələcək qiymətlərin artın İması na sövq edəcəkmi?

Bunlar bizi (b) faiz kursuna gətirib çıxarır. Bu, sərmayənin dəyərini təmsil edir. Əgər bu qalxarsa, son layihələr həyati qabiliyyətini dayandırar və sərmayənin səviyyəsi aşağı düşər. Bu, hətta maliyyə vəsaiti daxili ehtiyattann hesabına alternativ qiymət üçün olanlara da şamil olunur - ən yaxşı alternativ üzrə gəlir, məsələn, dövlət qiymətli kağızları nəzərdə tutulmalıdır. Ona görə də, Keynesə görə, sərmayə səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində başlıca amil uzunmüddətli faiz qiymətidir.

Lakin 1Ə59-cu ildə Radcliffe Komitəsi bunun mahiyyətinə şübhə ilə yanaşırdı. Faiz qiymətinə üstün gəlmə gələcəkdə gəlirlərini artıran layihələr üçün əhəmiyyətli olmasına baxmayaraq (məsələn, ev və ofis bloklan, kiçik şirkətlərin sərmayə qərarlan üçün, xüsusilə də topdan və pərakəndə satış üçün), bunlar qaydadan daha çox planlara oxşayırdı.

Bir tərəfdən investisiya qərarlan xüsusilə də böyük şirkətlər üçün uzunmüddətli planlaşdırmanın nəticələridir. Faiz qiymə- tindəki dəyişikliyə görə planların hər hansı bir dəyişikliyi bütün proqramda dəyişikliyə səbəb ola bilər. Digər tərəfdən, sərmayə haqqında qərar qəbul etdikdə firmalara nəzərəçarpacaq dərəcədə təhlükəsizlik limitinə icazə verilir ki, ola bilsin, növbəti 5 il ərzində öz xərcini geri qaytarmağı planlaşdırsınlar. Bu limit faiz qiymətində nisbətən kiçik artımları özünə çəkmək üçün kifayətdir. Mətta faizin kursu və səhmlərin saxlanılması belə təsir göstərməyə bilər. Mənfəətin yəqin ki, minimum qalması qərara alınacaq. Hər halda, faiz kursu səhmlərin saxlanması dəyərinin, anbar İşlərinin yalnız kiçik bir hissəsi ola bilər.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, Radcliffe Komitəsi faiz kursunun hökumət tərəfindən rəqabət bazarının kursunun aşağı saxlanıldığı müddəti nəzərdən keçirir. 1971-ci ildə rəqabət və kredit nəzarəti siyasəti faizin kursunun bazar qiymətinə qalxmasına icazə verəndə bir çox investisiya layihələri belə yüksək qiymətə dözə bilmədi. Ona görə də faiz kursu siyasəti investisiyanın səviyyəsinə nəzarətdə Radcliffe Komitəsinin fikirləşdiyindən qat-qat təsirlidir.


Hətta bədbin gümanlardır ki, bu, son illərdə investisiya aclığına gətirib çıxarmışdır. Qiymətlər kodu şirkətlərə məhsullarının qiymətlərinin artırılması vasitəsi və artırılmış dəyərlərindən yalnız bir hissəsini götürməyə icazə vermişdir. Bundan başqa, 1973-cü ildə dünyada neftin qiyməti aşağı düşdü. Hər şeydən əvvəl Britaniyanın inflyasiyaya nəzarət etməyə nisbi bacarığı gələcək deflyasiya ölçülərini göstərdi. Belə bir iqtisadi iqlimdə faizin aşağı kursunun investisiyada əhəmiyyətli artıma nail olacağı şübhə doğurur.

Güman olunur ki, sahibkarların planları ilə müqayisədə faizin kursu investisiyanın səviyyəsinin müəyyənləşməsində ikinci dərəcəli rol oynayır. Bundan başqa, burada qeyri-müəyyənlik nəzərdə tutulan gəlirin tez-tez qiymətləndirilməsidir. Başqa sözlə, ptanlardakı dəyişikliklər investisiyanın son hədd əmsalının maili xəttinin belə tez-təz dəyişməsinə səbəb ola bilər və bununla da faiz kursu hərəkatının investisiya səviyyəsinə təsirini ötüb keçər. Şəkil 94-də bunu təsvir edə bilərik. OR məsafəsindəki faiz kursu və son investisiya əmsalı maili xətti - OM-dəki investisiya səviyyəsini verir. Faiz kursundakı ORj-yə artım OMryə olan investisiyanı azaltmalıdır. Lakin belə fərz olunur ki, MEI maili xəttinin vəziyyətində heç bir dəyişiklik yoxdur. Məsələn, faiz kursu ORryə qalxırsa, düzəlişlər edilmiş planlar MEI əyrisinin MEh-ə hərəkətinə səbəb olursa, investisiya OM-də qalır. Planlar kəskin surətdə aşağı düşə bilər, faizin aşağı kursu investisiyaya əz təkan verdiyi halda, gözlənilməz müvəffəqiyyətin yüksək faizi bunu ruhdan salmaz. Bu, biznes planlarının dəyişkənliyidir ki, bu da məşquHuğun səviyyəsininin müəyyənləşdirilmesində sərmayəyə mərkəzi rol ayırır.

(2) Texnikada dəyişikliklər Yeni texnikanın inkişafı, belə ki, daxiliyanma mühərrikləri, atom

enerjisi, avtomatika və Şimal dənizinin neft və qazı investisiyaya əlavə stimul verir. Digər tərəfdən, yadda saxlamaq lazımdır ki, yeni texnikanın mövcud köhnəlmiş istehsal vasitələrinə yardım üçün marjinal hədd investisiya əmsalını hesablayarkən sahibkarın razılığı olmalıdır.

(3) İstehlak kursunda dəyişikliklər: akselerətor Bizim yuxarıdakı (1) nəticəmizdə investisiyanın səviyyəsi AD- nin

(tam tələbatın) ölçüsü ilə sıx surətdə əlaqəlidir və sonradan təkmilləşə bilər. İnvestisiya səviyyəsindəki dəyişikliklər istehlakın


mütləq səviyyəsinə görə yox, istehlak kursundakı dəyişikliklərə görə bir-biri ilə sıx əlaqədardır. Sadə bir misalla buna izahat verək.

Fərz edək ki, velosiped şinləri istehsalı üçün 1000 maşın tam məşğuldur və hər bir maşının Ömrü 10 ildir. Bu o deməkdir ki, hər il 100 maşın əvəz olunmalıdır və bu növ istehsal mallarını istehsal edən sənaye sahəsinin illik tutumu 100 olmalıdır.

indi də fərz edək ki, velosipedlərə tələbat 10 faiz artır. Əgər şinlərin istehsalı üçün artıq istehsal gücü yoxdursa, əvəzolunma tələbatından əlavə 100 maşının dərhal lazım olduğunu görmək olar. Bu bir ildə şin istehsal edən 200 maşın istehsal olunmalıdır. Beləliklə, baxmayaraq ki, istehlak mallarına olan tələb artımı 10 faiz idi, bu, maşın istehsalının istehsal gücünü iki dəfə artırdı.

Əgər velosipedlərin istehlakı yeni səviyyədə sabit qalsa, maşınlann istehsalı o vaxtadək kəskin suretdə aşağı düşməli olacaq ki, 10 ildə əlavə maşınlar işlənsin və yalnız illik 100 maşının əvəz olunması tələb olunsun.

Bu misaldan 3 nəticəyə gəlmək olar: (a) istehlak kursunda müxtəliflik investisiyada artıq dərəcədə dəyişikliklər edəcək. Adətən istehlakdakı dəyişikliklər AD-dəki dəyişikliklərə görə baş verir (bu gün böhran və dirçəlmə kimi tanınır). Lakin onlara həmçinin kreditəgötürmə müəssisələrində dəyişikliklər, kreditə- götürmədən uğur qazanmaq üçün yenidən ödəniş olana kimi iki- üç il böhranın olması kimi amillər də təsir edə bilər; (b) Məhsul səviyyəsinin dövriyyəsi istehsal vasitələri sənayesində istehlak malları sənayesinə nisbətən qat-qat böyükdür. Maşın əvəz olunanadək ne qeder çox davam gətirərsə, dövriyyə də bir o qədər böyük olar. Beləliklə, bizim misalımızda şin istehsal edən maşınlar 20 il davam gətirsə, velosipedlərə olan tələbatda 10 faiz artım şin-maşın sənayesinin həcminin üçqat artmasını zəruriləşdirəcək; (c) İstehlak səviyyəsində hər hansı bir dəyişiklik qurulmuş mexanizm yarada bilər, necə ki. investisiya seviyyesindəki dəyişikliklər nəticədə kifayət qədər fasilələrlə təkrarlanır.

Göstərdiyimiz misallarda güman olunan fərziyyələrə nəzər saldığımıza baxmayaraq, bu, özünün dəqiqliyini bir az itirir. Birinci yerdə biz göstərdiyimizə baxmayaraq, şin istehsalı sənayesinin heç bir artıq gücü yoxdur, əksinə, fərz olunurdu ki, şin-maşın istehsalı sənayesində tələbatda 100 faiz artım əlavə 100 maşının istehsalı ilə qarşılaşacaq. Əgər əlavə şinlər ikinövbəli iş və ya boş maşınlann istifadəsi nəticəsində istehsal oluna bilərsə, onda


maşınların sayının artırılmasına heç bir lüzum yoxdur. Digər tərəfdən, şin-maşın istehsalı sənayesində artıq güc yoxdursa, velosipedlərə olan tələb artımı sadəcə Özünün çıxış yolunu qiymətlərin artırılmasında tapacaq və investisiya artmayacaq. İkinci tərəfdən, model sahibkarların ümidlərini doğrultmur. Velosipedlərə olan tələb artımı anbarlar tikmək və ya ehtiyatda artıq güc saxlamaqla nəzərdə tutula bilərdi. Digər tərəfdən, belə fikirləşmək olardı ki, tələbdə artım daimi olmayacaq və həmin halda isə artıq maşınlar alınmayacaq.

Praktikada həvəsləndirici investisiya yalnız istehlakdakı artım nəticəsində deyil, investisiyada "muxtar artım"dan ola bilər. Beləliklə, sadəcə demək olar ki, akselemtor tam tələbatdakı dəyişikliklərdən daha çox asılıdır, nəinki sadəcə istehlak səviyyəsindəki dəyişikliklərdən.

(4) Dövlət siyasəti Bitkinlik olması üçün yenidən fərz edək ki, bizim fərziyyələrimizdə

dövlət rüsumu və xərcləri yoxdur. Dövlət siyasəti birbaşa şəxsi investisiyaya təsir edə bitər. Müharibədən sonra müəyyən məbləği ötüb keçən investisiya xərcləri qiymətli kağızların nizamlanması üzrə komitə tərəfindən sübut olunmalı idi, hərçənd kİ, belə nəzarət artıq qurtarıb, banklara göstəriş verilib ki, müəyyən növ investisiyalar üçün vaxtaşırı kreditləri məhdudlaşdırsınlar. Bu şəxsi investisiyanı da stimullaşdırmaq arzusunda olarsa, hökumət subsidiyalar (məsələn, yerli hakimiyyət tikintisi üçün, köhnə evlərin yenidən qurulması və ya kənd təsərrüfatı tikintisi), böyük investisiyaya qrant və ya vergi qiymətləndirmələrində nəzərdətutmaların azaldılması və öz investisiyasını artırmaqla sahibkarların nikbinliyini bərpa etməlidir.

Dövlət sektorunda investisiya yalnız mərkəzi hökumətin kapital xərclərini deyil, eyni zamanda milliləşdirilmiş sənaye sahələri və yerli hakimiyyət orqanlannı da əhatə edir.

Mərkəzi dövlət investisiyasının çox hissəsi kifayət qədər stabildir və əsas etibarilə öhdəliklər siyasətindən - yol tikintisi, ev və ya məktəb binalannın tikintisindən asılıdır. Həmin məsələ müəyyən dərəcədə milliləşdirilmiş sənayelərin kapital xərcləri üçün də doğrudur, çünki öz istehsal güclərini genişləndirməyi qərara alarkən onlara maliyyə vəziyyətlərinə görə daha çox sosial öhdəlikləri bələdçilik edəcək. Beləliklə, işsizlik zamanı onlar öz investisiyalarını artıra bilərlər.


Lakin yerli hakimiyyət orqanının investisiyası faiz kursundakı dəyişikliklərə təsir edə bilər. Yeni evlərin, məktəblərin, yolların, körpülərin təklifi üçün majiyyə vəsaitinin çox hissəsi açıq bazarda əldə edilməlidir. Yeni evlərə olan xərclər xüsusilə faizin kursuna görə fərqlənə bilər. Dövlət qrantlarına müraciətdən sonra borcların dəyəri gəlirləri əhatə etmirsə, fərq qiymətlərdən aşkar edilməlidir.

Lakin qiymətlər verginin yüksək forması olmadığı üçün faiz qiymətlərindəki dəyişikliklər nisbətən yüksək gəlirlərdən olmalıdır. Əlbəttə, faiz dərəcəsinin yüksək olması yerli hakimiyyət orqanının mənzil tikintisini xarabalıqların təmizlənməsi tələbini məhdudlaşdırmaq üçün azalda bilər.

Şəkil 95. Birləf miş Krallıqda İnvestisiya. 1975-ci il (milyon £*lə) (Xalis

əsas kapital və ehtiyatlarda və fəaliyyətdə olan işdə fiziki artımlann

dəyəri)/

(Mənbə: Mİllİ gəlir və xərclər kitabs, 1976-cı il)

Dövlət İnvestisiyasının əsas əhəmiyyəti birbaşa dövlət nəzarəti ilə bağlıdır. Nəticədə ümumi investisiyanın arzuolunan səviyyədə qorunub saxlanılması asanlıqla tənzimlənə bilər. Əgər şəxsi investisiya çatışmasa, hökumət Özünün istehsal layihələri üzrə xərclərini artıra bilər. Lakin hökumət öz investisiyasını şəxsi investisiyanın səviyyəsinin yüksək olmasına görə azaltmaq


İstədikdə çətiniiklə üzfəşəcək. Bir çox layihələr, məsələn, yüksək prioritetli yeni yol tikintisi kimi layihələr sonraya saxlanılmalıdır.

Nəticə Planlara təsir etməklə gəlirin hazırkı səviyyəsi şəxsi

investisiyanın müəyyən edilməsində müəyyən rol oynayır. İnvestisiya gəlirin dəyişmə qiyməti ilə də əlaqəlidir.

Lakin təhlillərimizi sadələşdirmək üçün investisiya və gəlirin səviyyəsi arasındakı bu əlaqələrə əhəmiyyət verməyəcəyik və fərz edək ki, bütün investisiyalar özləri idarəolunandır. Başqa sözlə, sahibkarların investisiya qərarları çoxlu sayda müzakirələrə əsaslanır və investisiyadakı dəyişikliklər gəlir dəyişiklikləri tərəfindən avtomatik təsirə məruz qalmır.

V. GƏLİR SƏVİYYƏSİNDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR VASİTƏSİLƏ TARAZLIQ Tarazlığın bərpa olunması

Biz indi bəzi səbəblərdən qənaət və investisiyanın qeyri- bərabərliyi təklif olunduqda nə baş verdiyini izləməliyik. Sadə hesablama misalı bizə kömək edəcək. Fərz edək ki:

(1) Y= 10000; Gəlirin bu səviyyəsində istifadə olunmayan resurslar var; Ailələr tərəfindən istehlak xərcləri gəlirin (vergi tutulduqdan sonra qalan gəlir) bütün səviyyələrində 6/10- dır (təcrübədə istehlak vergi tutulandan sonra qalan gəlirin təxminən 90 faizini təşkil edir, lakin bizim fərziyyəmiz diaqramı daha aydın edəcək); Gəlirdəki hər hansı bir artım gəlir böigüsündəki dəyişikliklər tərəfindən istifadə olunan paya təsir etmir; Şirkətlər tərəfindən İstifadə olunan investisiya özü İdarəolunandır, yəni gəlirin səviyyəsindən asılı deyil. İlkin olaraq / = 4000; Bütün rəqəmlər milyon £-lədir.

Başlanğıc 0 müddətində İqtisadiyyat aşağıdakı tarazlıqda olacaq:

AD = C +/ = 6000+4000 = 10000 Y = C+S = 6000+4000 = 10000

İndi fərz edək ki, 1 il müddətində investisiyanın səviyyəsi 2000 dən 6000-e qədər artır. AD indi 12000, sahibkarların gəliri 12000-ə çatır və malların ehtiyatı azalır. Sahibkarların məhsulu artırması nəticəsində ödəniş faktoru 12000 = Y olur (müddət 1). Gəlirin bu

(2)

(3)

(4)

(5)

(6}


artımı yalnız investisiya planlaşdınlmış xərclərdən çox olduğundan mümkün olmuşdur.

Multiplikator Lakin bu, artımın sonu deyil, Gəlirdeki 12000 artım daha çox

adamın işlə təmin olunacağı deməkdir və onların da xərcləməyə öz gəlirləri olacaq. Beləliklə, C = 6/10(12000) = 7200.

İnvestisiya ilə birlikdə İ = 6000, bu da 13200 yeni AD-ni verir. Və belə davam edir. Biz prosesin Nevil Shute Ruined City-öən real həyatda necə işlədiyini təsvir edə bilərik. Uzun illər İşsiz qaldıqdan sonra gəmiqayırma zavodu üç tanker üçün sifariş alır. İqtisadi inkişafdan kiçik bir gəlir həmin ərazidə diqqətsiz qalmadı. Uzun müddət bağlı olan dükan yenidən açılır və piroqlar, hisə verilmiş ət, kolbasa və kiçik dəlikateslər satmağa başlayır. Və o, yeni il bayramı vaxtı çox gözəl alver edir.

Bizim misalda proses yalnız gəliri Y = 15000 qədər artanda sona yetəcək. Gəlirin bu səviyyəsində S = 6000-nin / = 6000-ə uyğun gəlməsi üçün kifayətdir. Çünki S = /. Bu, Y (gəlir) səviyyəsinin yeni tarazlığıdır.

Yuxarıdakı uzlaşma aşağıdakı cədvəldə və şəkil 96-da təsvir edilmişdir.

İN\^STİSİYA SƏVİYYƏSİNDƏ VƏ DƏRƏCƏSİNDƏ

ARTIMIN GƏLİRİN Y SƏVİYYƏSİNƏ TƏSİRİ

Müddət C 1 S Y 0 6000 4000 4000 10000 1 6000 6000 4000 12000 2 7200 6000 4800 13200 3 7920 6000 5280 13920 4 7920

6000 5280 13920

n 9000 6000 6000

15000

Qeyd olunacaq kİ, gəlirdəki artım investisiyadakı orijinal artımdan böyükdür.

AD-öa artım

7 - də ilkin artım


nisbəti muitipiikator kimi tanınır. Multiplikatorun ölçüsündəki dəyişikliyin nədən asılı olduğunu

görmək üçün biz C, S və Y-də dəyişikliklər üzrə fikirlərimizi cəmləşdirməliyik. Dəyişikliklərə istinad etməyimizi ifadə etmək üçün biz A işarələrdən istifadə edəcəyik. Bu dəyişikliklər şəkil 97-də təsvir olunub.

Şəkil 97 aşağıdakı kimi izah olunur. A İ (investisiyada ilkin dəyişiklik) Y-də artıma apanr. Bu əlavə ödəniş amilləıinin proporsiyası (məsələn, əvvəlcə işsiz olan fəhlələrdən alınan) gəlirin istifadə olunan hissəsinə görə xərclənir (6/10). İstifadə olunmayan proporsiya qənaət olunur (4/10).

Şəkil 96. Gətirin səviyyəsi üzrə investisiya dəyərində artımın təsiri

Bu əlavə xərc AD-nt artınr və buna görə də Y artır. Beləliklə, proses təkrarlanır, C-dəki əlavə artımlar AD-də ümumi artımları böyüdəcək və Y də artacaq.

Bunlann cemi hər bir sütunun aşağısında göstərilmişdir. Hər biri həqiqətən a+ar+ar^ formasının həndəsi proporsiyasıdır. Burada Y gəlirin istifadə olunan hissəsinə bərabər olur. İndi r i


dən az olanda həndəsi proporsiyanın sonsuziuq məbləği a/{i-r)-ə bərabər olur. Buradan:

M Cəmi dəyişikliklər AT = -------------------------------------------

/-gəlirin istifadə olunan payı Gəlirin istifadə olunan payı nə qədər çox olsa, gəlirdə ümumi artım

bİr o qədər artıq olacaq. Biz multiplikatoru A Y/A / kimi müəyyən etdiyimizdən bu misalda onun dəyəri aşağıdakı kimidir;

i / i - c = i /( i -6/10) = 2.5

Period

1

2

3

4

Ay 1000 2000

4

1 0

— (2 0 0 0 ) » 8 0 0

10 + 6 1 0

— f—1 1 0 1 0 J

(2 0 0 0 ) « 1 4 6 0

2 +

2 0 0 0 • : s s

+

9 0 0

6 1 0 1 0

n müddətlərinde ümumi artım

Şəkil 97. İnvestisiyanın qiymətinin artırılması nəticəsində istehlak, qənaət

və gəlirdə artımlar

Bu, diaqramdan da aydın görünə bilər. Belə ki, ştrixlənmiş ərazi gəlirdə ümumi artıma bərabərdir. Əgər istifadə olunmuş gəlirin proporsiyası Va-ə düşərsə, ştrixlənmiş ərazi kiçiləcək. Bizim təhlillərimiz bunun səbəbini göstərir. İstifadə olunan gəlirin hissəsi aşağı düşərsə, nisbətən yüksək proporsiyaya qənaət olunacaq. Beləliklə, gəlir investisiya xəttinə bilərəkdən qənaət olunması üçün bu qədər artmamalıdır.

Bu da bizə gəlirqayırma prosesində qənaət və investisiya arasında əsas fərqi verir. İnvestisiyada artım olmasına baxmayaraq, ona bərabər digər şeylər qənaəti avtomatik artıracaq, qənaətdən əlavə investisiyada artıma aparmağa ehtiyac yoxdur; qənaət arzusu qənaət olunan investisiyaya bərabər olanadək azalır.

Gəlirin tarazlıq səviyyəsindəki dəyişikliklərinin diaqramla izahı

26-CI FƏSİL DOVRI TƏRƏDDÜDLƏR 355

BİZ fərz etmişdik ki, məşğulluq birbaşa gəlirin səviyyəsindən fərqlidir (AD), bu da öz növbəsində istehlak və investisiya xərclərindən asılıdır. Əgər bu xərclərin cəmi gəlirə bərabər olarsa, sahibkarlar heç bir İtkiyə yol verməzlər və eyni işçi qüvvəsini İşlə təmin etməyi davam etdirərlər. Xərclərin cəmi gəlirdən az olarsa, sahibkarlar itirirlər, çünki onlar istehsal xərclərindən az gəlir götürürlər və istehsal azalır. Əgər ümumi xərclər artarsa, onda sahibkarlar öz planlarını həyata keçirirlər və İstehsal genişlənir. Bu. şəkil 98-də təsvir olunub.

Gəlir-xərc xətti 45 dərəcəli bucaq altında xərclərin gəlirə bərabər olduğu bütün nöqtələri göstərir (eyni şkala X və Y bucaqları üçün də seçilmişdir). Buna görə də bu xətdə İstənilən nöqtə gəlirin tarazlıq səviyyəsini təmsil edəcək.

C xətti gəlirin müxtəlif səviyyələrində istehlak xərclərini göstərir. Bizim misalda C = 6/16Y. Buna biz gəlirin bütün səviyyələrində 4000 investisiya xərcini əlavə etməliyik. Beləliklə, C+/ xətti gəlirin bütün səviyyələrində C xəttindən yuxarıda 4000


vertikal uzaqlıqdadır. Tarazlıqda Y = AD = C+/. Bunun baş verə biləcəyi yeganə nöqtə C+İ xəttinin 45 dərəcəlik xətti kəsdiyi yerdir. Burada AD = Y = 10000.

İnvestisiyanın 6000-ə artdığı yerdə C+İ xətti 12000-ə çatır və gəlir də belə olur. Bu gəlirdən C = 7200, /= 6000 ilə o dəməkdir ki, və Y artıb 13200-ə çatır. Bu genişlənmə prosesi AD və Y 15000-ə artana qədər davam edir.

Gəlirin marjinal payının azalma aəmərəsi Bu vaxtadək gəlirin İstifadə olunan hissəsinin gəlirin bütün

səviyyələrində sabit olduğunu fərz etmişdik. Ancaq hətta gəlirin istifadə olunan hissəsi gəlir artdıqca artırsa, multiplikator sistemi eyni qalır. Yeganə fərq hesablamalarin daha mürəkkəbliyindədir. Çünki hər artma müddəti üçün nisbətən kiçik multiplikatora müraciət etməliyik, çünki gəlir artdıqca istifadə olunan hissəsi də artır.

YI.İSTEHLAKDAKI DƏYİŞİKLİKLƏRİN SƏMƏRƏSİ İstehlakda özöidarəolunan dəyişikliklər Özüidarəolunan investisiyada artım olanda AD-də nə baş verdiyini

artıq təhlil etmişik, istehlakda da özü idarəolunan artım olarsa, nəticə tamamilə eynidir, investisiya dəyişməz qalır.

Fərz edək ki, məsələn, C gəlirin bütün səviyyəiərində 2000 ədəd artır. Yəni C = 2000 + 6/10 Y. Bu, sadəcə o deməkdir kİ, C+İ əyrisi (şəkil 98) vertikal vəziyyətdə C+/ vəziyyətinə doğru 2000 ədəd hərəkət edəcək (çünki investisiyada özüidarəolunan artım 2000-ə bərabərdir).

Qenaəf paradoksu Gəlirin istifadə olunan hissəsində azaima olduqda, yəni qənaətdə

artım olanda vəziyyət necə olur? Bunu qənaəf paradoksu adlandıraq. Qənaət o zaman baş verir ki, gəlirin hamısı istehlaka xərclənmir,

insanlar istehlak mallarına olan tələblərini məhdudlaşdırırlar. Dəqiq dəsək, deyirlər ki, hazırda onlar istehlak üçün malların istehsalından amilləri azad edəcəklər kl, onlar istehsal vasitələri istehsal etsinlər (evlər, yollar, zavodlar, elektrik stansiyaları, maşınqayırma və s.). 16-cı fəsildən gördüyümüz kimi, kapitalın alınması hazırkı xərclərdən imtinanı təklif edir. Bu baxımdan qənaət üstünlük təşkii edir.


Lakin bizim kəndli fermer hazırkı istehlakı özü üçün kotan düzəltmək xatirinə azaldanda (17-ci fəslin I bölməsinə bax), o, avtomatik olaraq investisiyanı öz ixtiyannda olan vaxtda həyata keçirir. Müasir iqtisadiyyatda qənaət etmək və investisiya qoymaq üçün qərarlar iki müxtəlif qrup şəxslər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün həyata keçirilir. Bunlar ailələr və şirkətlərdir.

Planlaşdırılmış qənaət investisiyadan çox olanda, hazırkı istehlak üçün olan malların istehsalından azad olunan amitlərin hamısı istehsal vasitələrinin istehsalı üçün istifadə olunmur. Bəziləri işsiz qalır. İctimaiyyətin fikrinə görə, qənaət yalnız istehsal mallarında və ya ehtiyatlara əlavələrdə ola bilər. İstehsal vasitələri işsiz qalanda həqiqi qənaət olmur - onların İstehsal edə biləcəyi ictimaiyyətdən ötrü həmişəlik itirilir.

Göründüyü kimi, gəlir gəlirdən planlaşdınlmış qənaət sadəcə investisiyaya bərabər olana qədər aşağı düşür. Beləliklə, əlavə qənaət əlavə investisiyaya uyğun gəlmirsə, qənaət xeyir gətirmir. Çünki faktorlar işsiz qaldığından və az istehlak matlan istehsal olunduğundan, bu, yaşayış standartlarının azalmasına gətirib çıxarır.

Əlbəttə, istehlakda enmə yəqin ki, sahibkarlann planlanna passiv təsir göstərəcək. Ona görə də investisiya özü aşağı düşür və hətta gəlirin daha çox düşməsinə səbəb olur. Beləliklə, qənaətin həqiqi paradoksu budur, bu şərtlərdir, biz bunu əvvəldə başladığımıza nisbətən az qənaətlə qurtara bilərik.

Xülasə Məşğulluq AD-nin (aqreqat tələbin) səviyyəsindən asılıdır. Bu,

istehsal olunan mallara sərf olunan pulun məbləğidir. AD planlaşdırılmış qənaət və investisiya arasında olan əlaqəyə görə dəyişir, belə ki, nəticədə həqiqi qənaət investisiyaya bərabər olur.

(1) AD artır, əgər; (a) İnvestisiya arıb qənaət dəyişməz qalsa; (b) qənaət azalıb investisiya dəyişməz qalsa.

(2) AD azalır, əgər: (a) İnvestisiya azalıb, qənaət dəyişməz qalırsa; (b) Qənaət artıb, investisiya dəyişməz qalırsa.

Praktikada investisiya qənaətə nisbətən daha tez-tez dəyişir. Sahibkarların planlannın yeni şəraitə yüksək dərəcədə həssas olmasına baxmayaraq, insanların pul xərcləmək adətləri kifayət qədər sabitdir.

3S8 DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT VI HİSSƏ

VII. DÖVLƏT XƏRCLƏRİ VƏ VERGİQOYMA İndi dövlətin fəaliyyətinin olmaması barədə öz fərziyyələrimizi bir

tərəfə qoyaq. Hökumət vergiləri qaldırır (T ilə işarə olunur). Vergilər qənaət kimi gəlir dövriyyəsindən çıxanlır.

Lakin dövlət xərcləri (G ilə işarə olunur) AD axınında bir inyeksiya rolunu oynayır. Buna görə də AD = C+/+G. Bu, 99-cu şəkildə tesvir olunub.

Şəkil 99. Gəlir dövriyyəsi, dövlət xərcləri və vergi

Dövlət xərcləri diger xərc növləri kimi rol oynayır. Dövlət xərclərində hər hansı bir artım rnultiplikatora görə olacaq. Bu. şəkil 98-dən də görünür. Əgər /-dəki (invnestisiyadakı) artımın əvəzinə AD-dəki artım dövlət xərclərinin G = 2000-ə bərabər olduğu formanı götürərsə, C+/ və Y-nin (gəlirin) yeni səviyyəsi G+C+İ hələ də 15000 olacaq.

Verginin effekti təhlil üçün bİr az çətinlik törədir. Lakin biz fərziyyə ilə ifadə edəcəyik: (1) vergilər gəlirə aid edilmir (yəni hökumət tərəfindən ümumi məbləğ kimi müstəqil tutulur); (2) ailələr vergi səviyyəsində hər hansı bir dəyişikliyi istehlak və qənaət arasında bölüşdürürlər.

Gelin fərz edək ki, AD = C+/+G=9000+4000+2000=15000=Y; Eləcə də fərz etsək ki, heç bir vergi yoxdur, beləliklə, vergi tutulduqdan sonra qalan gəlir hələ də Y C=9000 və S=6000 olacaq. İndi hökumət belə qərara gəlir ki, vergini 2000 artırsın. Bu o deməkdir ki, gəlir təzədən 10000-ə düşəcək? Cavab belədir:


yox. Vergi tutulduqdan sonra qalan gəlir Y-T-yə bərabər olacaq; yəni 13000-ə enəcək. Nəticədə C (6/10x13000) 7800-ə enəcək. Lakin C-dəki bu enmə multiplikatora görədir; beləliklə, gəlirdəki ümumi enmə 1200x4/10 = 3000-ə bərabər olur və bu da C=6000, /=4000 və G=2000 ilə Y=12000-i verir. Gəlirin niyə 10000-ə düşməməsi səbəbi T xərclərinin bir hissəsinin S üzərinə düşməsindəndir. Belə ki, S gəlir dövriyyə axınının azalmasıdır.

Şəkil 100. Vergi tutulduqdan sonra gəlirdə və xərclərdə artımın təsiri

Şəkil 100 yuxarıdakıları diaqram şəklində göstərir. 2000 rəqəmi vergi tutulduqdan sonra qalan gəliri azaldır. Buna görə də xərc gəlirin bütün səviyyələrində vergi tutulduqdan sonra qatan gəlirdə 2000 rəqəm az olacaq. Beləliklə, C maili xətti Co-dan Cı-ə 1,2 dəfə aşağıya doğru vertikal hərəkət edir.

Qeyd olunmalıdır ki, hökumət 2000 büdcə kəsirindən büdcə balansına hərəkətdə gəliri 3000 azaltmışdır. Eynilə Y=12000-dən 2000 büdcə kəsiri gəliri 3000 artıracaq. Göründüyü kİmi, büdcə siyasəti. inflyasiya ilə mübarizədə və məşqulluğun tam təmin olunması üçün vacib silahdır.


VIII. XARİCİ TİCARƏTİN SƏMƏRƏSİ İndi biz qapalı iqtisadiyyat haqqındakı farziyyətarimizi bir kənara

qoyaq. Fərz edək ki, istehlak və investisiya maliannın istehsalı göstərilən

səviyyədədir və burada işsizlik mövcuddur, indi təsəvvür edin ki, Britaniya şirkətləri 2000 £ dəyərində istehsal avadanlıqlarını ABŞ-a ixrac etmək üçün sifarişlər alıblar. Nəticədə Britaniya iqtisadiyyatında AD və Y ilkin olaraq 2000 ədəd artır; sahibkarlardan maaşları, əməkhaqları və gəlirləri əhatə etmək üçün borc götürülən pul ödənilir.

Ancaq bu hələ hamısı deyil. İlkin 2000 artımdan 1200 xərclənəcək, 800-nə isə qənaət olunacaq. İşlənən 1200 indi başqalarının gəliri olur və onlar da öz növbələrində 720-ni xərcləyir və 480-i saxlayır. Vəziyyət eynilə investisiyada olduğu kimidir - xaricdə şəxslər tərəfindən Britaniyadan ixrac olunan mallara xərclərin gəlirin istifadə olunan hissəsindən asılı olaraq çox təsiri var. Bu halda ixrac olunan mallara 2000 ilkin əlavə xərclər nəticəsində aqreqat tələb 5000 dəfə artır.

idxal olunan mallara artırılan xərclər, yuxanda qoyulmuş işsizlik şərtləri qarşı tərəfdə yaxşı işləyir. İndi xarici mallara olan xərclər çoxalır, Britaniya mallarına olan xərclər azalır. Nəticədə xarici fəhlələr Britaniya daxili bazannı malla təchiz etməyə üstünlük verirlər. Daxildə istehsal olunan mallara az xərc o deməkdir ki, Y dövriyyədən götürülür və AD azalır. Əvvəllər olduğu kimi, gəlirin ilkin itkisi gəlirin istifadə olunan hissəsinə görə çoxalır.

Bu vəziyyəti aşağıdakı kimi yekunlaşdıra bilərik: İxrac xərcləri investisiya olunan əlavənin ekvivalentidir - gəlir daxili bazarda tapılmayan malların istehsalında yaranır. Başqa tərəfdən, idxal xərcləri istehlakın azalması kimi gəlir dövriyyəsindəki dəyişikliklərlə bağlıdır. Ona görə də biz investisiyadakı dəyişikliklər üzrə AD effektini ixrac və idxala aşağıdakı kimi birləşdirə bilərik.

AD-dəkı artım = / - dəki artım + ixrac - idxal

/-C

Lakin yuxarıdakı şərh ixrac və idxalın müstəqil olduğunu fərz edir, yəni onlar gəlirin səviyyəsi iiə heç bir əlaqədə deyil. Bu

26-Ct FƏSİL DÖVRİ TƏRƏDDÜDLƏR 361

fərziyyələri ixracla davam etdirəcəyik, hərçənd bunlar gəlir artdıqca azalır. Çünki indi daxili bazarda satış asanlaşır.

Lakin idxal yəqin ki, istehlak xərclərinin bir hissəsini yaradacaq. Beləliklə, fərz etsək ki, idxal 1/6C yaradır, deyə bilərik ki, gəlirə meyllilik 1/10Y-dir. İndi bu idxal axınına qənaətdə olduğu kimi baxa bilərik. Gəltrdəki ilkin artımın səbəbi budur ki, artınlmış gəlirin bir hissəsi qənaət olunur və idxala xərclənir. Beləliklə, m idxalın son həddini göstərərsə, aşağıdakını alırıq:

^D-dekı artım - ^dəyişiklik + ixracda dəyişiklik i-c + m

Fərz edək ki, gəlir 10000 tarazlığındadır. Heç bir xarici ticarət yoxdur və C=6000 S=4000-dir. Bundan yuxan istənilən gəlirdə idxala son meyllilik 1/6C=1/10Y-dir. Əgər indi 2000 idxal varsa, gəlirdəki artım 2000 i/(4/10+1/10)=4000.

Bu bölmənin təhlili göstərir ki, nə üçün 1930-cu illərdə bir çox Ölkələr öz işsizlik problemlərini ixracı müdafiə etmək (gəliri və məşqulluğu artırır) və idxala mane olmaqla (gəliri azaldır) həll elməyə çalışırdılar.

Lakin bir az fikirləşəndən sonra görmək olar ki, belə bir məhdudiyyət siyasəti işsizliyi yalnız digər ölkələrə "ixrac" edir. Bu gün biz dərk edirik ki, ölkələr işsizliyə qarşı mübarizədə bir-birləri ilə əmkdaşlıq etməlidirlər (30-cu fəslə bax).

IX. TİCARƏT DÖVRİYYƏSİNİN İZAHI Bura qədər bu fəsildə AD-dəki dəyişikliklərin necə baş verməsinin

modelini qurmaqla maraqlanmışıq. İndi isə biz ticarət dövriyyəsi və bununla əlaqələnən işsizlik fenomenlərini izah etmək üçün bu modeldən istifadə etməliyik. Xüsusilə də aşağıdakı suallara cavab verilməlidir; (a) qalxmalar və enmələr nə ilə bağlıdır? (b) Onlar nəyə görə birləşirlər? (c) Onlar nə üçün nəticədə başa çatır və istiqamətlərini dəyişirlər? (d) Nə üçün tam məşğulluqdan əvvəl gözlənilməz uğurda fasilə olur? (e) İstehsal vasitələri və ixrac sənayeiərinin daha sərt zərbəyə məruz qaimasının səbəbi nədir? (f) Niyə ticarətdə qiymətlər gözləniiməz uğurda qalxır, tənəzzüi zamanı aşağı düşür? (g) Dövriyyənin 5 ildən 9 iiə kimi davam etməsi nə iiə bağlıdır? Biz fikirlərimizi özəl sektor üzrə cəmləşdirəcəyik.

362 DÖVLƏT VƏ IQTISADIYYAT VI HİSSƏ

Qalxma Gəlin tənəzzülün aşağısından başlayaq. İndiyədək orada qarşılıqlı

enmələr olub. Qalxmaya səbəb nədir? Nə üçün AD (aqreqat tələb) qalxmağa başlayır?

Göründüyü kimi, AD aşağıdakı səbəblərə görə qalxa bilər: (a) qənaət deyil, investisiya artır; (b) investisiya deyil, qənaət azalır; (c) ixrac qiymətdə idxala nisbətən artır. Bütün bu üç dəyişiklik yəqjn ki, gəlirin düşdüyü səviyyədən aşağı olacaq.

İnvestisiya bir çox səbəblərə görə canlana, ehtiyatlar aşağı düşə bilər. İstehsal avadanlığı köhnəlir və əvəzolunma qeyri- müəyyən vaxta təxirə salına bilməz. Vaxt keçdikcə, yeni texnika və ya yeni sənayelər inkişaf edir, gəlirli investisiyaların əlavə sahələri də meydana çıxır.

Qənaət ona görə azalır ki, gəlirin istifadə olunan hissəsi gəlir aşağı düşdükcə artır. İnsanlar yaşayış standartlarını saxlamaq üçün hətta sonuncu qənaətlərini də xərcləyə bilərlər. İdxal azalmağa, ixrac isə artmağa meyl edəcək. Bu, aşağıdakılara görə baş verir: (a) aşağı gəlir idxal üçün tələbin aşağı düşməsi deməkdir; (b) işsizlik nəticəsində aşağı əməkhaqları və xərclər qiymətlərin aşağı düşməsinə aparır və ona görə də xarici ölkələr tərəfindən ixraclara tələbat artır.

Ancaq bu hələ hamısı deyil, investisiya artanda AD-də ilkin effekt multiplikator tərəfindən böyüyür. Lakin iqtisadiyyatın bir hissəsindəki canlanma, ola bilər, sahibkarları nikbin etsin. Bu zaman onlar yenidən sərmayə qoymağa başlayacaqlar. Qalxma qarşılıqlıdır.

Əlavə stimullar akselerator tərəfindən təmin edilir. Buraya kimi sahibkarlar texnikalarını əvəz etməyə həvəssiz olublar. Beləliklə, istehlak mallarına tələbatda artım məhsuldarlıq tutumunda aşağı düşür. Sürətlənmə prosesi İstehsal vasitələri sənayesi üzərində bunun nəzərəçarpan təsiri olduğunu göstərir. Canlanma yayıldıqca geniş inkişafa qayıdışa güc toplayır.

Gözlənilməz uğurda fasilə Müvəffəqiyyətdə fasilə nə ilə bağlıdır? Səbəbi budur ki, AD-də

artım səviyyəni bərabərləşdirir. Bu həm gəlirin istifadə olunan hissəsinin, həm de investisiyanın nəticədə aşağı düşməsinə görə baş verir.

Gəlir artdıqca istifadə olunan hissə azalır. Gəlir artdıqca insanlar təkcə öz gəlirlərinin az hissələrini xərcləmirlər, lakin o, gəlirin çox hissəsi gəlirin öz maaşlarından da az hissəsini


xərcləyən ianə alanlara gedir. Nəticə belədir ki, investisiya gəlir artdıqca artan qənaətə uyğunlaşa bilənə qədər artmayınca, gəlirdəki artım sona yetə bilər.

İnvestisiya artırsa belə, bunun AD-nin artma dərəcəsini saxlaya bilməsi üçün kifayət etməsi şübhə doğurur. Əgər kifayət etməsə, onda akselerator fəaliyyətə başlayacaq. Ondan sonra investisiyanın səviyyəsi yalnız əvəzetmə məqsədləri üçün kifayət edən səviyyəyə düşəcək, əlavə heç bir tutum tələb olunmayacaq. Bundan əlavə, investisiyanın yeni sahələrinin, məsələn, yeni texnikaların icad olunması və ya yeni sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi vasitəsilə köhnələcəyini gözləmək olar. Buna görə də investisiyanın azalmasına səbəb ola biləcək ənənəvi mexanizm var.

Bununla belə, investisiyanın bütün növləri sahibkarların nikbinliyinin azalması ilə aşağı düşə bilər. Adətən bu, göstərilən səbəblərin zəifləməsi nəticəsində olur. Ancaq işdə başqa amillər də var. İnvestisiya yüksək səviyyəyə çatanda, sahibkarlar kiçik enmələrə belə inanmır. Kapital gözlənildiyindən daha az xeyir verir. Çünki rəqabət aparan məhsullarda buna müxtəlif sahibkarlar tərəfindən sərmayə qoyulmuşdur ki, ümumi tələblə əlaqədə investisiya çoxluğu alınır. Və ya hökumət inflyasiyanın yaranacağından qorxaraq faizin kursunu qaldırır.

Lakin bunun böyük şirkətlərə birbaşa təsiri azdır - onlar əlavə xərclərə dözür və ya öz likvid ehtiyatlarını genişləndirir - onlar bunun öz məhsullarının alınmasına necə təsir edəcəyini mütləq biləcəklər. Lakin müharibə vaxtı fəaliyyət səviyyəsindəki dəyişikliklər dövriyyəsi mübahisəli olur, Dövlət İkinci dünya müharibəsindən bəri tam məşquiluğu kifayət qədər qoruyub saxlamaqda uğur qazandığı vaxt sahibkarların gümanları həmişə dəyişikliklər istiqamətində bugünkündən daha zəif olub.

Nəhayət, uğurun hər hansı bir mərhələsində ixracın qalxmasına və ya aşağı düşməsinə səbəb olan faktorlar meydana gələ bilər, (a) Gəlir artdıqca, təkcə idxala tələb çoxalmır, həmçinin ixrac malları daxili bazara yönəldilir; (b) Ölkə tam məşqulluğa nə qədər çox yaxınlaşsa, qiymətlərin və xərclərin qalxmasına tendensiya bir o qədər böyük olar (28-ci fəslin II bölməsinə bax). Buna görə də onun ixracı az rəqabətli olur; (c) İxracın əsas istehlakçıları tənəzzüldən əziyyət çəkə bilərlər. Nəticədə tələb aşağı düşür. Bu, xüsusilə Birləşmiş Krallıq kimi beynəlxalq ticarətdə müstəqil olan ölkələr üçün daha ciddidir. Bu halda AD aşağı düşür - qəfil enmə '‘idxal” olunur {96-cı şəklə bax). Beləliklə, həm tənəzzül, həm də uğur öz məhvolmalannın toxumlarını daşıyır.


Enmələr Uğurdakı fasilə qəfil enmələrlə müşayiət olunur. İqtisadiyyatın bir

hissəsində xərclərin aşağı düşməsi hər yerdə xərclərin azalmasına aparır, ^/jultiplikator əks istiqamətdə işləyir. Buna görə də sahibkarların bədbin gümanlan təsdiqlənir və tənəzzülün sona enməsi kəskinləşir. Faiz siyasəti də effektiviiyini doğruitmayacaq. Lakin faizin kursunun qalxması uğurda fasilə yarada bilər, enmə yəqin ki, tənəzzülü dayandırmayacaq. Sahibkarların ümidləri getdikcə bədbinləşdiyi üçün MEI əyrisi sola düşür və bu, investisiyanın bərpa oiunması məqsədilə olan faiz kursunun istənilən azalmasını üstələyir (26-ci fəslin IV bölməsinə bax).

Lakin nəticədə yuxarda göstərilən səbəblərə görə sona çatır və tsikl yenidən başlayır. Dövretmə həm vaxta, həm də kəskinliyinə görə fərqlənir.

X. DÖVRİ İŞSİZLİYİN NƏZARƏTİ Dövri işsizliyi aradan qaldırmaq üçün AD lazımi səviyyədə

saxlanılmalıdır. Aşağıdakı səbəblərə görə bunun üçün məsuliyyət hökumətin üzərində qalmalıdır. Birincisi, yalnız dövlət öz potensialından istifadə edə bilər, xüsusilə də tələblərə cavab verən planlaşma ilə əlaqədar lazım olan statistika və məlumatlann toplanmasında. İkincisi, dövlətin istehlak və investisiya mallarına olan xərcləri, yəni AD-nin böyük payı (çox hissəsi özəl sektordakı fərqləri balanslaşdirmaq üçün) İstifadə oluna bilər. Üçüncüsü, tam məşğulluq siyasəti haqqında dövlətin məlumatı dövri dəyişikliklərin başladığı qeyri-müəyyənliyin çox hissəsini aradan qaldıracaq.

Məsələnin qısa təhlili İzahatımızı sadələşdirmək üçün biz qapaiı siyasəti fərz etməiiyik. Məşğuliuq miili gəiirin səviyyəsindən (Y) asıiı olur. Əgər AD- nin

səviyyəsi həddindən artıq aşağıdırsa, iqtisadiyyat Y-nin tam məşqulluğun səviyyəsindən aşağı olduğu yerlərdə tarazlıqda olacaq. Tam məşğulluğu yaradan AD səviyyəsini hesablamaq və AD-nin artan səviyyəsini təşkil etmək dövlətin işidir.

Şəkil 99-a görə bu 9 deməkdir ki, dövlət inyeksiyaların ölçüsünü artırmalıdır - C, / və axınların ölçüsünə görə - S və T. AD milli gəlirə bərabər olanda multiplikator yeni tarazlığı yaratmaq üçün istənilən dəyişikliyi artıracaq. 8u, tam məşğulluq olmalıdır.


Eyni tələb 45 dərəcə diaqram üzrə də göstərilə bilər (şəkil 101). Tam məşğulluq milli gəlirin OE-yə bərabər olmasını tələb edir. C+/+G" tərəfindən göstərildiyi kimi, AD tarazlığı Y=OF=OZ olan yerdə yaradacaq. Əgər biz vəziyyətə Y-nin tam məşquiluq səviyyəsindən baxsaq, AD-nin LM-ə bərabər olması üçün çatışmazlıq - deflyasiya boşluğu var. Dövlət AD maili xəttini C+/+G səviyyəsinə qaldırmalıdır.

AD-nin tam məşqulluğu təmin etməsi üçün lazım olduğundan çox otarsa, onda orada deflyasiya boşluğu olur. Məhsul OE-dən yuxarı qalxa bilmədiyi üçün qiymətlər qalxır. Dövlət AD-nin maili xəttini C+/+G” səviyyəsinə aşağı salmalıdır (inflyasiyanın həqiqi mənzərəsi 36-01 fəsildə verilmişdir).

Döyl&t fəaliyyətinin mənzərəsi İqtisadiyyata nəzarətdə dövlətin rolunu şəhərdə avtomobil

sürücüsünün roluna bənzətmək olar. Heç vaxt avtomobil istiqamətsiz öz yolu ilə gedə bilməz və avtomobildəki daim lazımi tənzimləmə etməlidir. Vaxtaşırı o, daha müəyyən dəyişikliklərlə maraqlanır, sürətləndiricini fərqləndirir və maşının dişli çarxını dəyişir. O, həmçinin nəqliyyat basırıqlanndan yaxasım qurtarmaq üçün dövrə vurmaqla öz marşrutunu dəyişdirir.

Lakin bütün bu manevrlərdə müxtəlif sürücülər müxtəlif cür hərəkət edirlər. Bəziləri sürəti dəyişdirdikdə akseieratordan daha çox dişli çarxın qolundan istifadə edir. Digərləri fikirləşir ki, dolayı


yoldan istifadə etdikdə nəqliyyat basırığı pis deyil. Lakin eyni adam eyni işləri hər gün eyni cür görmür. O işləmək üçün müxtəlif yollar bilir və çevik olduğu üçün onlardan fikirləşdiyi kimi istifadə edir.

Dövlətdə də belədir. Yol boyu nəqliyyat basırığını fikirləşən sürücü kimi, hökumət də tam olmayan məlumatdan yaxşı nəticəni əldə etmək üçün AD-də hansı dəyişikliyin lazım olduğunu və bu dəyişikliyi etmək üçün hansı tədbirlər görülməli olduğunu işləməlidir. Onun iki növ nəzarəti var - monetar və fiskal. Lakin hökumət bunların hər iksini adətən müxtəlif yollarla birləşdirməli olur. Yalnız təkcə biri o birisini möhkəmlətmir, eləcə də müasir vəziyyətin tələblərinə cavab vermək üçün müxtəlif vaxtlarda hər birində müxtəlif xüsusi əhəmiyyət yerləşdirilməlidir. İqtisadiyyatda sürətli dəyişiklik tələb olunanda dərhal İşləməyə başlayan tədbirlərə daha çox əhəmiyyət verilməlidir. Məsələn, istehlakı qaldırmaq arzu olunarsa, buna vergiləri azaltmaqla daha tez nail olmaq olar, nəinki faizin kursunu azaltmaq və ya qənaəti azaltmaq yolu ilə.

(1) Monetar siyasət Valyuta ölçüsü xərcləri fərqləndirmək və kreditin mümkünlüyü

məqsədini daşıyır. Kreditin dəyəri ödənilməli olan faiz dərəcəsidir. 23-cü fəsildən

göründüyü kimi, müasir siyasət hakimiyyət orqanları üçün kreditin ümumi təminatını fikirləşməlidir. Hakimiyyət orqanları təminatın hansının iqtisadiyyata uyğun olmasını və sonra bu təminatın faizin bazar qiyməti tərəfindən iddialı borcgötürənlər arasında ayrılmasını da araşdırmalıdır.

Lakin əvvəllər gördüyümüz kimi, investisiyaya təsir etməkdə faiz siyasətinin səmərəliliyi ilə bağlı şübhələr var. Bununla yanaşı, səmərəsizlikdən başqa, aşağıdakı səbəblərə görə faiz siyasəti arzuolunmaz ola bilər;

(a) Faiz dərəcəsinin artması (xüsusilə qısamüddətli) xaricdə Britaniyadan götürülən borcların dəyərini qaldırır, bunun vasitəsilə də görünməzlər üzərində ödənişləri qaldırır;

(b) Faiz dərəcəsinin yüksək olması daxili borcların həcmini artırır, bunun vasitəsilə də daxili borca xidmət edən vergi yükünə əlavələr edilir;

(c) Faiz dərəcəsinin artması dövlət səhmlərinin sahiblərini kapital itkisinə cəlb edir, bunun vasitəsilə də aşağı düşən


zaman kreditləri yeniləşdirmək də dövlət üçün çətinliklər yaradır;

(d) Faiz dərəcəsi öz əməliyyatında aşağıda sadalananlar arasında fərq qoymamalıdır; (1) məhsullarının çox hissəsini ixrac edən və ixrac etməyən şirkətlər arasında; (2) yüksək sosial dəyərli layihələr (məsələn, böhranın aradan qaldırılması) və az üstünlükləri olanlar arasında (məsələn, kazinolar).

Hətta belə olsa da, faiz siyasəti iqtisadiyyatın tənzimlənməsi üçün bir silah kimi tamamilə atıla bilməz. Baxmayaraq ki, uğurun yüksək mərhələsində və ya tənəzzülün aşağı mərhələsində effektiv olmaya bilər, bu iki son hədd arasında həm psixoloji effektlərlə, həm də müəyyən layihələrdən tutduğu yüksək dəyərlə əlaqədar faydalı rol yerinə yetirə bilər, məsələn, uzunmüddətli investisiya.

Bundan əlavə, bu, sürətlə və yaxşı dərəcədə qəbul edilir. Tez qəbul olunanda hakimiyyət orqanlarının planlarına əvvəlcədən xəbərdarlığı təmin edir.

Bəzi vaxtlarda da qısamüddətli faiz dərəcəsini fərqləndirərkən (minimum borc faizi vasitəsilə) xarici kapitalın axarını dəyişmək lazım gəlir.

Bu bizə faiz siyasətinin iki əsas zəif xüsusiyyətindən xəbər verir: (a) Dünya faiz dərəcəsinin ümumi səviyyəsində müstəqil siyasət

apara bilməz. Əgər, məsələn, Britaniya dünyanın digər yerlərində olan aşağı faiz dərəcəsini saxlasa, balansda itkilər olar;

(b) Dövlət sektorunun borc tələbi də o qədər yüksək ola bilər ki, yüksək faizli kreditlər cəlb etmək lazım gələr (fəsil 36- ya bax).

Kreditin mümkünlüyü həm ləğvolmanın ümumi səviyyəsi, həm də hansı nəzarət formasının seçilməsi ilə bağlıdır. Birincisi daxili kredit genişlənməsi faizi vasitəsilə pul ilə də əlaqəlidir (bax: fəsil 36); ikincisi əsas etibarilə bank avansları və alqı-satqı vasitəsi ilə həyata keçirilir.

Bankdan “xahiş olunur” ki, müxtəlif növ borcgötürəniər arasında fərq qoysun; məsələn, ixrac biznesinə kredit verməyi davam etdirmək, əvəzində mülkiyyət inkişafı ilə bağlı firmalara kreditdən imtina etmək.

İstehlak mallarına, xüsusilə də maşınlar, mebel, soyuducular və paltaryuyan maşınlar kimi davamlı mallara olan xərcləri


tənzimləmək üçün alqı-satqı şərtləri müxtəlifdir. Bu siyasət tez hərəkət edəndir və adətən inflyasiya nəticəsində çox böyüyən sənaye sahələrinə zərbə vurur. Lakin onun dəyəri aşağıdakı nezerəalmalara görə məhdudlaşır:

(a) Bu, demək olar ki, xüsusən dar sahəli sənaye sahələrinə düşür. Bu, ədalətsizlikdir, çünki xərclərin digər formaları, məsələn, xidmətlər üzrə olan xərclər bu yolla cərimə olunmur;

(b) Bu, sənaye sahələrinin müasir məhsullarını düzgün yerləşdirmir və hələlik inkişaf üçün planlaşdırmanı çətinləşdirir. Bu sənaye sahələrindən çoxu inkişaf edən sənaye sahələridir və öz məhsullannın çox hissəsini ixrac edir. Bununla yanaşı, onlar azalan xərc şərtləri altında nə qədər tez-tez işləsələr, məhsulun azalması hər bir mal üçün yüksək xərclərə apara bilər. Daxili tələbatda enmə bazar ixracı üçün yüksək qiymətlərlə nəticələnə bildiyi üçün bu çox ciddi nəticə verə bilər;

(c) Bu, qısa müddət üçün istehlakı azaltmaqda effektiv ola bilər, lakin artan tələbi silib atmaq üçün heç bİr şey etmir. Bu tələb uzun müddət digər mallara və xidmətlərə yönəlir;

(d) Bəzi vaxtlar satıcılar qaydalardan yan keçmək üçün üsullar ixtira edirlər;

(e) ödənişlər tamamlandığından və yeni mallar alındığından, bu, üç ildən bir təkrarlanan alqı-satqı öhdəliklərinin Ğr yerə yığılmasına gətirib çıxara bilər. Nəhayət, hökumət hətta lisenziyalaşdırma ilə istehsal layihələrini də azalda bilər. Bu, müxtəlif vaxtlarda tikinti sənayesinə tətbiq olunmuşdur.

Seçilmiş nəzarətin əsas zəif cəhəti onların yalnız həqiqi səmərəliliyi və fəaliyyətin tam məşqulluq səviyyəsi ətrafında olması İlə bağlıdır. Çünki onlar rahatlığı yalnız insanların etmək istədiklərini edə bilmələrində fərqləndirirlər. Tənəzzüldə onlar xərclərin canlanması üçün çox az iş görürlər.

(2) Fiskal siyasət Fiskal siyasət bilavasitə vergi rüsumlarının növünü dəyişməklə özəl

İstehlaka və investisiyaya təsir edir. Beləliklə, birbaşa vergidən dolayı vergiytə əvəzlənmə istehlakın artmasına meyl edəcək, çünki bu, daha kasıb İnsanlar üçün böyük xərc deməkdir (gəlirin istifadəsi yüksək olanlar üçün). Eləcə də şirkətlər üzrə


vergi hərəkatından uzaqlaşma investisiyanın artmış mənfəət vasitəsilə artmasına gətirib çıxaracaq.

Xərclərə daha çox birbaşa büdcə siyasəti tərəfindən təsir oluna bilər. Bu gün büdcəyə il üçün hesablanmış xərclərə cavab vermək üçün illik gəlirin artırılması vasitələri kimi deyil, həmçinin, mümkün mənbələrdən istehsal oluna bilən məhsulla özəl xərcləri tənzimləmək üçün silah kimi də baxılır. Vergilərin azaldılması təmiz gəliri artıracaq. Bu artımın hamısına qənaət olunmazsa, xərclər artacaq (multiplikatora görə artan gəlir). Şəkil 100-ün şərtlərinə görə, G maili xətti qalxacaq. Beləliklə, əgər hökumətin xərcləri dəyişməz qalarsa, maili xətt C+İ+G qalxacaq (şəkil 101). Burada diqqət "əgər hökumət xərcləri dəyişməz qalsa” ifadəsinə yönəldilməlidir (Büdcə siyasəti dövlətin əlində vergilər və xərclər arasındakı əlaqəni tənzimləmək üçün əsasdır). Göründüyü kimi, vergiləır dövlət tərəfindən şəxsi gəlirin bir hissəsinin mənimsənilməsini təmsil edir. Belə mənimsənilən məbləği gəlir dövriyyəsində saxlanılır. Bu, dövlət tərəfindən xərclənənə qədər davam edir. Buna görə də AD vergilər dövlət xərclərindən azdırsa qalxacaq və ya əksinə (əvvəllər büdcə balanslaşmışsa, indi büdcə çatışmazlığı olacaq və ya əksinə).

Belə siyasət Özünün çətinlikləri olmadan mövcud ola bilməz. İllik büdcə müqavilələri əsas tənzimləmənin vaxtını diktə edir. Lakin “mini“ büdcələr də mümkündür, “tənzimləyici” maliyyə nazirinə bəzi vaxtlar ƏDV-ni 25 % və digər hallarda isə dolayı vergiləri 10 % fərqləndirməyə icazə verir. Lakin vergiiərin azaldılmasının effektiv olması inzibati çətinliklərə görə vaxt tələb edir. Məsələn, PAYE ilə yeni vergi cədvəlləri paylanılmalıdır. Beləliklə, güzəştlər tez-tez əlavə alıcı qüvvəsini təcili istehlakçılara çatdırmaq üzərində cəmlənməlidir; məsələn, daxili sığorta yardımlarının və dolayı vergilərin azaldılması ilə. Vergilərin də həmçinin aqreqat tələbi tənzimləməkdən başqa digər məqsədləri var (məsələn, gəlirin yenidən paylanması). Lakin vergilərdə artıma dolayı vergini adırmaqİa da nail olmaq olar. Beləliklə, siyasətlər bir-birinə zidd gedə bilər. Büdcə siyasəti işsizliyin yüksək olduğu rayon və istehsal sahələrinə tələbi istiqamətləndirməyi çətinləşdirir, Burada ayrı-ayrı vəziyyətlərin ehtiyadarına tətbiq edilən müxtəlif tədbirlərin həyata keçirilməsi zərurəti meydana gəlir.

Bununla belə, büdcə siyasəti milli məhsulun nisbi üstünlüklərinə görə özəl və kommunal ehtiyaclar arasında bölünməsinə imkan verir. Müəyyən vəzifələr Özəl müəssisələr


deyil, dövlət tərəfindən həyata daha yaxşı keçirilir. Dövlət milli məhsulun proporsiyasını seçməlidir. Yəni onların yolların çəkilməsinə, səhiyyə, sosial müdafiə və s.-yə xərclənməsini seçməlidir. Əgər tam məşğulluq varsa, fərdi tələb dövlət sektorunun ehtiyaclarını qarşılamaq üçün qeyri-səmərəli ehtyatlan saxlayır. Beləliklə, vergi dərəcələri artınimalı və ya dövlət xərci azalmalıdır. Başqa tərəfdən, fərdi tələb dövlət sektoru tərəfindən tələb olunmayan tam ehtiyatlardan istifadə etmək üçün səmərəsizdir. Bu mənada vergi azalmalıdır. Belə prinsip ehtiyatlan istiqamətləndirmədən tam məşğulluğun əldə edilməsi deməkdir. İqtisadi sahədə dövlət sektorunun əsas iddialan qarşilanıbsa, milli məhsulun qalan hissəsi qiymət sistemi vasitəsilə istehsal olunmalıdır. Beləliklə, həmin sistemin əsas üstünlüyü mənfəət motivi, fərdi seçim, istehlakçının tələblərinin dəqiq ölçülməsi və saxlanılan istəklər üçün şərtdən meydana gələn səmərəlilikdir.

FƏSİL 27

REGİONAL VƏ PEŞƏ İŞSİZLİYİ

I. ƏMƏYİN HƏRƏKƏTSİZLİYİNİN SƏMƏRƏLƏRİ

Problemin xarakteri İşsizlik mövcud olduqca hslə bir çox iş yerləri olacaq. Məsələn,

1976- cı ilin oktyabr ayında işsizlərin sayı 1.377.000 təşkil edirdi və ona müvafiq olaraq 139 800 iş yerləri mövcud idi.

Səbəb tələb və təklifin dəyişməsi şərtlərindən İrəli gəlir: insanlann zövqü dəyişir, gəlirlər qalxır, xarici rəqiblər daha ucuz məhsul istehsal edirlər və s. Nəticədə bəzi mallara tələb yüksək, digərilərinə isə az olur.

Cədvai 7 Rayonlar üzrə işsizfik səviyyəai, oktyabr 1976-cı il

%-lə

Böyük Britaniya 5.8

Rayonlar:

South East 4.3

East Anglia 4.9 South Wesf 6,6 West Midlands 5,7 East Midlands 4,7 Yorks and Humber 5,5 North West 7,0 North 7,8 Wales 7.6 ScoUand 7,3 N. Ireland 10,6

Mənbə: Məşğulluq İdarəsi

Təklif nöqteyi-nəzərindən texnoloji dəyişiklik istehsal həcminin artmasına gətirib çıxarır. İkinci dünya müharibəsindən bəri Birləşmiş Krallıqda istehlak mallarına, iaşə xidmətlərinə, elektron


avadanlıq və cihazlara, maşınlara və s. məhsullara qarşı böyük tələb, kömürə, pambıq məhsullanna, dəmir və polad, gəmi və s. məhsullara isə az tələb vardı. İstehsal vasitələrinə tələb törəmə tələbdir; əgər əmtəəyə olan tələb azalırsa, həmin malları istehsal edən fəhlələrə də tələb, həmçinin, azalacaq.

Bundan başqa, sahələrin lokallaşması səbəbindən resurslarla bağlı tələbdəkiı bu fərqlər rayonlara köçürülür. Bununla da bəzi rayonlarda iqtisadi fəallıq yüksək, başqalarında isə aşağı olur. Bu vəziyyəti 7-ci cədvəldə aydın görmək olar. Cədvələ görə bəzi rayonlarda İşsizlik səviyyəsi milli orta səviyyə dərəcəsindən yüksəkdir.

Qiymət sistembin xalis əməliyyatları üzrə mübahisələr Nəzəri cəhətdən qiymətlər sistemi işsiz fəhlələri digər işlərə

keçirməlidir. Tələbin azalması ilə əlaqədar məhsulun qiymətinin aşağı düşməsi nəticə etibarilə bu məhsulları istehsal edən fəhlələrə olan tələbin azalmasına və onlann əməkhaqlarında nisbi ağırlaşmaya gətirib çıxarır. Digər tərəfdən, tələb yüksək olduqda əməkhaqiarı da yüksəlir (məcmu tələblərin bütövlükdə iqtisadiyyat üçün məqsəd əmüvafiq olması nəzərdə tutulur). Nisbi əməkhaqlannda olan bu dəyişikliklərin iki təsiri olmalıdır: (a) fəhlələrin əməkhaqqının aşağı olduğu sahələrdən əməkhaqqı yüksək olan sahələrə köçürülməsi; (b) sahələrin zəhməthaqqının yüksək olduğu rayonlardan az maaşlı rayonlara köçürülməsi.

Bu köçürmələrin vaxtaşın baş verməsi ehtimalına görə, praktikada həmin köçürmələr qiymətlər sistemində sərbəst əməliyyatların həddən artıq qeyri-qənaətbəxş olmasını sübut edənə qədər vaxt aparacaqdır. Peşə hərəkətsizliyi səbəbindən işçi bir sahədən digərinə asanlıqla keçə bilmir. Həmçinin coğrafi hərəkətsizliyə görə işçi tenəzzüllü rayondan kənara çıxa bilmir. İşsizlərin lazımi peşə, bilik və vərdişləri olmadığından və ya əməkhaqqıdan tutmaların əsas bazarlardan asılı olmayan yüksək xərclərin kompensasiya edilməsi üçün kifayət olmamasına görə, eləcə də yerləşmənin digər üstünlüklərinin itirilməsi ilə bağlı olaraq sahələr depressiya rayonlarına köçə bilmir.

Əslində milli əməkhaqqıya dair müqavilələrdə bir sahə ilə digəri arasında ödənməli olan əməkhaqqı dərəcələri kiçik fərqi nəzərdə tutur. Əməkhaqqının ödənilməsi üzrə fərqlərdəki bu istisna qiymətlər sistemini hərəkətə gətirən amilləri aradan qaldırır.

27-Cİ FƏSİL REGİONAL VƏ PEŞƏ İŞSİZLİYİ 373

II. DÖVLƏT SİYASƏTİ Ümumi müddəaiar

İşçi qüvvəsinin hərəkətini artırmaq üçün xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməsində dövlət aşağıda göstərilənləri nəzərə almalıdır;

(1) işçi qüvvəsinin hərəkətsizliyindən dolayı yaranan işsizliyi aradan qaldırmaq İşsizliyin tsiklik xarakter daşıması şəraitindəkin- dən daha çətin olur, İşsiz İnsən iş tapacağına əmin olduğu şəraitdə öz vəzifəsini dəyişməsi və ya yeni əraziyə köçməsi daha çox ehtimal oluna bilər. Lakin tsiklik işsizlik yüksək işsizlik dərəcəsi doğurduğu zaman hətta nisbətən daha əlverişli rayonlarda belə buna zəmanət verilmir. Buna görə 1932-ci ildə Londonda işsizlik səviyyəsinin milli əməkhaqqı dərəcəsindən 8,6 faiz aşağı olmasına baxmayaraq, bu rəqəm normadan 13,5 faiz yüksəkdir.

(2) Bəzi hallarda qiymət mexanizminin sərbəst fəaliyyətinə dövlətin müdaxiləsi işçi qüvvəsinin hərəkətsizliyi problemini daha da artıra bilər. Gəlin aşağıda bir neçə misalı nəzərdən keçirək. Gəlir vergisinin yüksək dərəcəsi hər hansı pul stimulunu rəndələyir. İşsizlik üzrə yardım yüksək olduqca, işsizin digər yerdə İş axtarmaq stimulu azalır. İcarəyə verilən azad bazarın olmaması tənzimləmənin həyata keçirilməsində çətinliklər yaradır. Bir çox həmkarlar ittifaqları tərəfindən israrla tələb edilən vahid ümummilli əməkhaqqı dərəcələri işsizliyin yüksək olduğu rayonlarda fabriklər tikilməsini planlaşdıran firmaların aşağı əməkhaqqı stimulunu nəzərə almır. Hökumət qiymət sistemindən bir silah kimi istifadə etmək üçün onun həcmini müəyyənləşdirməlidir, belə ki, bu, hökumətin bəzi sosial siyasəti ilə ziddiyyət təşkil edə bilər.

(3) Adətən işçi qüvvəsinin yalnız az bir qismi İşsizliyin yüksək olduğu rayondan kənara hərəkət edir. Yeni-yeni sahələr yerdə qalanları işlə təmin edə bilər. Daha cavan və hərəkətli işçilər yerdəyişməsinin öz rayonlannı tənəzzülə uğratmasına baxmayaraq, lazım olduqda, hərəkət etməyə meylli hesab edilir.

(4) Həm məşğulluq sahələrində, həm də rayonda “pulsasiya" tipli çoxlu dəyişikliklər baş verir. Misal olaraq, kənd təsərrüfatı işçisi, öz növbəsində, tikinti sahəsinə keçirilən Ireland fəhləsinin əvəzinə yol inşaatı tikintisinə keçirilə bilər.

(5) Dövlət tədbirlərinin effektivliyi üçün müəyyən vaxt lazımdır. Təbii olaraq, İşsizlik problemi yaranan kimi xüsusi tədbirlərə ümid etmək əvəzinə, əsasən bir ve ya iki sahədən asılı olan rayonlara böyük dəyişikliklər gətirən siyasəti davam etdirmək lazımdır.


Peşə dinamikasının təkmiifəşməsi üçün xüsusi tədbiilər Dövlətin birinci dərəcəli vəzifəsi peşə dinamikasının

yaxşılaşdırılması olmalıdır. Müəyyən peşələrə giriş asanlıqla başa gəlməlidir. Bu zaman dövlət digər sahələr və peşələr üzrə İmkanlar barəsində məlumat verə bilər və bu imkanlardan həmkarlar ittifaqlarının xidmət göstərməli olduqlan peşə təliminin müddətinə və hər II təlimə götürülə bilən şagirdlərin maksimal sayına dair onların nizamnamələrini müəyyən etməyə inandırmaq üçün onlara təsir edə bilər.

Bununla belə, əsas məqsəd ağır sənaye sahəsinə qarşı yüngül sənaye tərəfindən tələb olunan yeni peşə vərdişlərini əhalinin öyrənməsindən ibarət olmalıdır. Dövlət İşsizliyə görə 50- dən çox hökumət treninq mərkəzləri təsis etmişdir. Pul gəlirləri ile əlaqədar əməkhaqqı səfər və mənzil xərcləri İlə birlikdə artıq verilmişdir. Bununla belə, adətən işsiz bu kurslardan özü üçün az istifadə edir. 1966-cı ildə təqdim olunan artıq ödənişlərin ümumi məbləğinin əsas məqsədi işçiləri onlann xüsusi peşə vərdişləri lazım olmadığı zaman öz peşələrini dəyişdirməyə həvəsləndirməkdir. Daha uzun müddətə problem məktəb məzunlarının peşə perspektivinə dair bilikli olmasını nəzərə almaqla və onların genişlənməkdə olan sənaye sahələrinə dair tam təlim keçməsini təmin etmək yolu ilə həll oluna bilər. 1964-cü ildə qəbul edilən sahələr üzrə treninq qanununa gəlincə, bu qanun sahələr üzrə təlim komitələrinə özlərinin müvafiq sahələrində treninqi nəzərdən keçirməyi, təsdiq olunmuş kurslara vəsait ödənilməsini və qiymətləri bölüşdürmək üçün işçilər üzərinə vergi qoyulmasını təmin edir.

Hökumətin Treninq Xidmətləri Agentliyi hazırda sahələr üzrə treninqin inkişafı üçün məsuliyyət daşıyır.

Coğrafi hərəketsizHyə qarşı tədbirlər Coğrafi dinamiklik qarşısında yaranan əngəlləri aradan qaldırmaq

daha çətindir. Bütün rayonun ”depressiya”ya uğradığı yerlərdə dövlət gəmilər üzrə müqavilələri yerləşdirməklə və onları əsasən ictimai işlər üzrə proqramlara məktəblərin, yeni yolların, xəstəxanaların və sair proqramların mükafatlandırılması yolu ilə ilk yardım göstərə bilər. Hərçənd ki, uzun müddət ərzində hökumət ələ tədbirlər görməlidir ki, onlar bir tərəfdən fəhləni başqa yerə hərəkət etməyə həvəsləndirsin, digər tərəfdən isə buna çətinlik çəkən fəhlələri işə götürmək üçün firmaları razı salsın.


Birinci qrup tədbirlər fəht&ləhn iş& götürülməsiĞir və o, xərclərin yerinin dəyişdiriiməsinə göstəriiən maliyyə yardımından, dikənin digər hissələrində olan imkanlara dair məlumatla təmin edilməsindən və evlə təminatdakı çatışmazlıq kimi süni maneələrin aradan qaIdınlmasından ibarətdir. Hazırda evdə kirayənişinlər saxlayan fəhlələr ay üçün xərcləri çatdıra bilirlər. Həmçinin fəhlənin yaşadığı şəhərdən iş yerinə getməsi üçün yol haqqı pulsuz ola bilər və şəxsi evi olan fəhləyə evin satışı və alışı üçün köməkçi vəsaitlər də verilə bilər.

İkinci siyasət işin fəhləyə çatdınimasKİiT. Bu siyasətə məsələnin real uzunmüddətli həlli kimi baxılır. Bu siyasət fəhləni yaşadığı rayondan başqa yerə hərəkət etməyə məcbur etmir. Orta və Cənub-Şərqi İngiltərədə əhalinin artan sıxlığını azaldır və sosial kapäal itkisinin olduğu şimal bölgələrində əhalinin azalmasının qarşısınnı alır. Bütün bunlardan başqa, bu onu xatırlatmalıdır ki, bu amil (əvvəlki fəsildə nəzərdən keçirmişdik) ölkələrdə olduğu kimi, rayonlara da eyni yoila təsir edir. İşsiz fəhlələrin və onların ailələrinin depressiyaya uğramış rayonlardan kənara, başqa yerə bələ hərəkəti həmin rayonda xərcləri, pərakəndə ticarətdən gələn gəlirləri azaldır. Beləliklə, biz hələ də depressiyada olan rayonun dəyişilməsi üçün çoxlu işləməliyik.

Digər tərəfdən, yadda saxlamaq lazımdır ki, bu hal firmalan daha böyük xərclərə sala bilər. Firmaların cənub-şərqdə müəssisə yaratmaq istəyi təcrübəli fəhlələrlə təmin olunması və ya Avropada müştəri ilə müqavilə bağlamaq kimi lokallaşmanın üstünlüklərini qorumaqdan ibarətdir.

Genişlənən gənc firmaların depressiya rayonlarına hərəkət etməsi üçün dövlət həm stimuldan, həm də “böyük dəyənək", yəni “həm şirin qoğal vermək, həm də qamçılamaq" siyasətindən istifadə edə bilər. Baxmayaraq ki, burada planlı tələblər vasitəsilə bəzi dolayı məcburiyyətlər olmuşdur, hələlik bu, layihəçi üzərində cəmləşdirilib.


ildə verilən sahələr haqqında qanun dövlət tərəfindən sahənin inkişafının stimullaşdınİması üçün subsidiya ayrıimtş rayonların sayını artırdı (şəkil 102).

Dövlət tərəfindən subsidiya ayrılan rayonlar üç müxtəlif kateqoriyaya bölünür; inkişaf etməkdə olan xüsusi ərazilər (iqtisadi inkişafa ehtiyacı olan rayonlar) - burada işə olan tələb daha kəskindir, inkişaf etməkdə olan rayonlar və orta səviyyədə inkişaf etmiş rayonlar. Bütün bu rayonların inkişaf səviyyələrinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların hər üçü də eyni bir problemdən əziyyət çəkir. Müxtəlif kateqoriyalı rayonlarda yeni sənaye sahələri layihələri üçün edilən maliyyə yardımının ölçüsü ehtiyaca uyğun olaraq müxtəlifdir. Kömək göstərilən rayonlardan birində yerləşən firma geniş maliyyə stimuluna müvafiqdir. Belə maliyyə stimullarından ən mühüm olanları aşağıdakılardır:

(1) Rayonlann inkişaf etdirilməsinə yönəldilən subsidiyalar.

Zavodlar, mexanizmlər və dağ-mədən işləri Binalar

(%) (%) jnkişaf etməkdə olan xüsusi rayonlar 22 22 İnkişaf etməkdə olan rayonlar 20 20 Orta səviyyədə inkişaf edən rayonlar 20

Bu yeni subsidiyalar emal sənayesində, tikinti və dağ-mədən sənaye sahələrindəki xüsusi fəaliyyətlər üçün nəzərdə tutulub. Bu subsidiyalar məşğulluq yaradan layihələrlə bitmədiyindən, onlardan təkmilləşmə və modernləşdirmə üçün də istifadə edilə bilər. Bundan başqa, bu vəsaitlər vergi ödənişləri məqsədilə amortizasiya norması üçün müəyyən olunmuş kapital xərclərinin aşağı düşməsi kimi təqdim olunmur.

(2) İnkişaf etməkdə olan xüsusi rayonlara və ya inkişaf etməkdə olan rayonlara köçürülən müəyyən xərclər üçün 80 faizə qədər olan subsidiyalann ləğv edilməsi.

(3) İşsizliyi azaldan layihələr üçün əlverişli tarifləri və ya faizli işsizlik vəsaitləri olan ssudalar.

(4) Əlverişli şərtlərlə alış ve ya satış üçün dövlət zavod və fabrikləri. (5) Yeni zavod tikilişi üçün zəruri olan əsas aparıcı fəhlələrin köçürülməsinə yardım edilməsi.


Göstərilənlər istehsala kapital qoyuluşunun stimullaşması üzrə tədbirlərə əlavədir və onlar bütün ölkə boyunca sənaye sahələrinin inkişafına xidmət edir. Buraya birinci il zavoda kapital qoyuluşu və mexanizmlər üçün 100 faiz amortizasiya xərcləri və yeni sənaye tikililəri üzrə 54 faiz vergi xərcləri daxildir.

1975-ci ildə təsis edilmiş AİB-in Avropa Regional İnkişaf Fondundan də yardım alınmışdır, həmçinin, əlverişli şərtlərlə Avropa İnvestisiya Bankından, Avropa Kömür və Polad Birliyi tərəfindən ssudalar verilmişdir.

Böyük Britaniya Sənaye Nazirliyi İngiltərədə hökumət tərəfindən sponsorluq edilən sənaye zonalarına nəzarət edən Sənaye Zonalan Korporasiyasına rəhbərlik edir. Scotlənd və Walesdə sənaye zonaları korporasiyaları Scotland və Wafes inkişaf agentliklərinə, həmçininmüvafiq olaraq Scotland və Wales üçün Dövlət Bürosuna gÖrə məsuliyyət daşıyır.

Şimali İreland da müstəqil qanunvericiliyə müvafiq olaraq bütün stimullara cəlb olunub.

Planlaşdırılmış səlahiyyətləri vasitəsilə hökumət dolayısı ilə bəzi güc vasitələri tətbiq edə bilər. Yerli qanunvericilik orqanlarının razılığı istənilən hər hansı yeni binanın tikintisi üçün və ya artıq mövcud olan tikiliyə əlavə etmək üçün vacibdir. Sahəsi 10000 kvadrat futdan çox olan (Cənub-Şərqi İngiltərədə 15000 kvad. fut və ya orta səviyyəli inkişaf rayonlarında 15000 kvad. fut) sənaye istehsal sahəsinin yaradılması da daxil olmaqla, yerlərdə (həmçinin təchizatın sənayenin ona xas olan bölüşdürülməsinə və xüsusən də regionda məşğulluq səviyyəsinə müvafiq olması nəticəsində) Sənaye Nazirliyi tərəfinden sənayenin inkişafı sertifikatı teləb edilir. Bu sertifikatlar bir qayda olaraq orta səviyyədə inkişaf edən rayonlarda sərbəst əldə edilir, lakin xüsusi inkişaf rayonlannda və ya inkişaf rayonlarında zəruri deyil,

Buna oxşar nəzarət hazırda firmalann inkişafı üçün Cənub- Şərqi İngiltərədə 5000 kvadrat futdan çox olan regionda fəaliyyət göstərir. Sənaye müəssisələrinin səpələnməsi üçün hökumət mümkün olan zaman nümunə yaradır. Beləliklə, Newcastleäa Səhiyyə və Sosial Təminat Nazirliyi yerləşir, Dövlət Xəzinəsinə Büdcədaxili Mədaxillər DepartamentİnIn filialı isə Walasa köçürülmüşdür. Ofis bürosunun rəsmi ünvanı yeni ofİs tikintisi ilə maraqlanan rayonların üstünlükləri barədə müştəriləri məlumatla təmin edir.


Regional planlaşdırma inkişaf etməkdə olan rayonun siyasəti əiavə yardıma ehtiyacı olan

xüsusi bölgələrə dair məsələləri həll edərkən, bütün ölkə on regiona bölünmüşdür (səkkizi İngiltərə üçün, Scotand və Wales üçün hər birində bir region olmaqla), bunlardan hər biri işçi qüvvəsinin bölüşdürülməsi üzrə sənayenin çoxşaxəliliyi və artım sürəti üzrə geniş həcmli planlaşdırma aparır. Yalnız milli iqtisadiyyatın planlaşdırılması üçün deyil, həm də regional inkişaf üçün olan əsas məsuliyyət Sənaye Nazirliyinə aiddir.

Nazirliyin regional təşkilatı da möhkəmlənmişdir, Sənayenin regional inkişafı komitələri maksimal kömək tələb edən 70 rayonda təsis edilmişdir. Bu komitələr adətən öz rayonlarında sənayeni inkişaf etdirməyə seçilmiş maliyyə yardımı göstərmək üçün müraciətlərə daİr məsləhə;tlər verir.

Hər bir regionun hələlik İqtisadi Planlaşdırma Bürosu və iqtisadi Planlaşdırma Komitəsi vardır. İqtisadi Planlaşdırma Bürosu sənaye, kommersiya və yerli dövlətçilik təcrübəsi olan, yaxud universitetlər və sair İlə birgə fəaliyyət göstərən insanlardan ibarətdir. Büronun vəzifəsi regionun resurslarına aid olan regional planların hazırlanmasına köməklik göstərməkdən və milli isqisadi siyasətin regional əhəmiyyətinə dair məsləhətlər verməkdən ibarətdir.

İqtisadi Planlaşdırma Komitəsi regional planlaşdırma ilə bağlı əsas departamentlərindən olan dövlət qulluqçularından ibarətdir. Komitənin vəzifəsi planların hazırlanmasında büroya yardım göstərməkdən və dövlətin əlaqədar müxtəlif depaıtamentləri ilə işi koordinasiya etməkdən ibarətdir. Mümkün olduğu qədər üzvlər bir binada yerləşirlər.

Hazırkı siyasət, göründüyü kimi, hər birində keyfiyyətli infrastrukturu və genişmiqyaslı sənaye strukturu olan daha geniş rayonlar üçün planlaşdırmanı hazırlamaqda bölgələrə kömək etmək ideyasından uzaqdır.

FƏSİL 28

QİYMƏTLƏRİN SƏVİYYƏSİ

Gördüyümüz kimi, teləb və təklifin dəylşməsiylə malların qiyməti də bir-birinə nisbətdə qalxır və düşür. Bəzən onların nisbi qiymətlərində dəyişikliklərdən asılı olmayaraq, bütün mallann qiymətlərində ümumi düşmə və ya artım müşahidə olunur. Bu zaman biz deyirik ki, qiymətlərin ümumi səviyyəsinin artması və ya düşməsi, yaxud buna oxşar olan pulun dəyərinin artması və ya düşməsi baş verir. Bu, ticarət dövriyyəsini müzakirə etdiyimiz zaman toxunduğumuz qiymətlərin ümumi səviyyəsi problemidir. Buna görə də biz aşağıdakı suallara yenidən qayıtmalıyıq: nəyə görə canlanma zamanı qiymətlər artmağa və tənəzzül zamanı azalmağa meyllidir? Nəyə görə işlə tam təminolunma əldə edilən kimi qiymətlər artmağa başlayır? Biz klassik iqtisadçıların fikirlərindən başlayacağıq.

I. PULUN SAY NƏZƏRİYYƏSİ Keçmişdə bir sıra hallarda qiymətlərin ümumi səviyyəsinin

qalxması pu! təklifinin artmasıyla əlaqələndirilmişdir. Bu sədə əlaqədən - qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dəyişilməsinin dövriyyədə olan pulun sayı ilə əlaqədar izah edilməsi cəhdindən pul miqdarı nəzəriyyəsi yaranmışdır.

Ən sadə formasında nəzəriyyə sadəcə olaraq qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dövriyyədə olan pul məbləğindən asılı olduğunu bildirir. Artım qiymətlərin qalxmasına, azalma isə düşməsinə səbəb olacaq. Lakin əksər hallarda daha irəli gedilərək qiymətlərin ümumi səviyyəsinin dövriyyədə olan pul məbləği nisbətində və pozitiv dəyişməsini mütləqləşdirir. Yəni dövriyyədə olan pul iki dəfə artırsa, qiymətlərin ümumi səviyyəsi də müvafiq olaraq iki dəfə artacaqdır.

Fİsher tənliyi Lakin nəzəriyyənin sadə versiyası pulla mübadilə olunan malların

həcminin dəyişə bilməsini və verilmiş müddət ərzində eyni pul məbləğinin müxtəlif əqdlərini maliyyələşdirmək üçün

28-CI FƏSİL QİYMƏTLƏRİN SƏVİYYƏSİ 381

İstifadə edilə bilməsini nəzərə almır. Məsələn, 10 £-lik ümumi məbləğin hər 1 £-i müəyyən müddət ərzində orta hesabla 10 dəfə istifadə edilərsə, o zaman praktikada bu 10 £ hər 1 £ bir dəfə istifadə olunmaqla 100 £-in işini görmüş olur.

Bu incəlikləri əhatə etmək üçün professor İrving Fisher XX əsrin əvvəllərində nəzəriyyəni daha dəqiq formada ifadə etmişdir: sabit əmtəə həcmi və pul dövriyyəsinin sabit olduğu məzənnə təmin edilərsə, pul miqdarındakı artım və azalma mütənasib olaraq qiymətlərin ümumi səviyyəsinin artması və ya azalmasına səbəb olacaq.

Bu nəzəriyyə əsasən Fisher tənliyi şəklində ifadə olunur. Əgər müəyyən müddət ərzində M - ödəmə üçün uyğun olan pul (metal pul, əskinas və bank depozitləri) məbləğini; V - əməliyyatların aparılmasında hər bir pul vahidinin ətdən-ələ keçməsini göstərən vaxtın orta miqdarı olan dövriyyə sürətini; T - mübadilələrin həcmini, pulla dəyişilən əmtəə və xidmətləhn ümumi miqdarını və P - qiymətlərin ümumi səviyyəsini təmsil edərsə, o zaman biz, P = MV/T tənliyini almış olarıq.

Fisherin tənliyin tənqidi cəhətdən təhlili Biz Fisher tənliyinə faktın göstərilməsi kimi baxsaq, burada tənqid

ediləsi bir şey yoxdur, çünki bu, sadəcə, taftalogiyadır. Tənlik MV = PT şəklində də yazıla bilərdi, yalnız bu bizə çox az şey deyir. Tərifə əsasən hər İki tərəf bərabərdir. PT - əmtəələrin ortalama qiymətinin əmtəə həcminə vurulması, sadəcə olaraq, satıcıların əldə etdiyi məbləğdir. Lakin alınmış əmtəələrin xərcləri satılmış əmtəələrdən əldə olunmuş məbləğlə eyni olmalıdır. Beləliklə, MV və PT sadəcə olaraq eyni şeyin müxtəlif ifadə vasitələridir.

Tənlik taftaloji olmasına baxmayaraq, qiymət səviyyəsinin müəyyən edilməsində vacib olan 3 dəyişənə (kəmiyyət) diqqətimizin yönəlməsi və cəmlənməsi baxımından faydalıdır.

Lakin tənlik yuxarıda göstərildiyi kİmi, bir az da irəli gedərək, qiymət səviyyəsindəki dəyişmələri izah edən nəzəriyyə formasına salındıqda əsaslı tənqidə məruz qalır. Onu nəzəriyyə kimi ifadə etmək yalnız V və T cabit hesab edildiyi tədqirdə mümkündür. Biz bunu təsəvvür edə bilərikmi? Əgər təsəvvür etmiriksə, bu zaman nəzəriyyə qüvvəsini itirir.

Əgər biz 25 il və ya daha artıq, yetərincə uzun zaman müddətindəki dəyişmələrlə məşğul olsaq, bu zaman demək olar ki. sabit ortalama V-ni və T-deki tədrici artma yönündə olan


hərəkəti müəyyən edə bilərik. Beləiiklə, nisbi sabitlik əldə edilərək, M-də olan dəyişikliklər qiymət səviyyəsinin tarixi hərəkətini izah edə btiər.

Lakin qısa zaman müddətində və qiymət səviyyəsinin dəyişməsi ticarət dövriyyəsi tlə əlaqədar olduqda nə etməli? Burada biz yenə də ticarət dövriyyəsinin müxtəlif fazalarında V və T-nin hər ikisinin fərqli şəkildə dəyişməsi çətinliyi ilə üzləşirik.

Böhran dövrünü keçirən iqtisadiyyatı təsəvvür edək. Dövlət bank məzənnəsini aşağı salaraq açıq bazardakı qiymətli kağızları almaqla məsrəfləri dəstəkləməyə cəhd edir. Bu gedişlərin təsiri faiz dərəcələrini azaltmaq və bankların nağd pul ehtiyatlarını artırmaqla daha çox kredit əldə etməkdir. Yalnız M-də olan bu artım doğrudan da iş adamlarının məsrəflərin artmasına səbəb olurmu? Cavab; yalnız onlar yetərincə optimistdirlərsə və depressiya zamanı hər hansı bir faiz məzənnəsi ilə borc istəməyə bilərlər. Belə olan halda M-in artımının heç bir effekti olmur. Miqdar nəzəriyyəsinin şərtlərinə görə, baş verən daha çox istifadəsiz pul olduğundan V-nin düşməsi hadisəsidir. MV dəyişməz qalır və beləliklə. P-də heç bir artım baş vermir.

Lakin bu çətinliyə göz yumaraq fərz edək ki, açıq bazar əməliyyatları nəticəsində bankların daha çox və ucuz kredit verməsiylə iş adamları öz borclarını artınr. M və eləcə də MV {ümumi xərc) artmışdır. Lakin P artacaqmı? Yenə də mütləq deyil. İqtisadiyyatda əhəmiyyətli dərəcədə istifadə olunmamış resurslar (insan və maşınlar) olduqda, məsrəf artımı qiymətlərdən çox məhsuldarlığı stimullaşdıracaq. Miqdar nəzəriyyəsinə əsasən MV artdıqda T artır, beləliklə, P dəyişməz qalır. Onun artması bütün resursların tam istifadəsi zamanı mümkün ola bilər. Belə ki, M, V və P-nİn artımları arasında hər hansı bİr yaxın əlaqənin olması üçün tam işlə təminolunmanın mövcud olması vacibdir.

Hətta bu zaman da çətinliklər əmələ gələ bilər. İndi biz M artdıqda V-nin sabit qalmasını fərz edə biiərikmi? Yox! Tam işlə təminolunma əldə edildikdə, P-də artımı əmələ gətirən M-in hər hansı bir artımı V-ni o qədər artıra bilər ki, bu, P-nin daha da artmasıyla nəticələnər. Yəni P M-ə nisbətən daha çox artır. Bu dəfə vəziyyət hiperinflyasiyaya çevrilə bilər.

Beləliklə, belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, miqdar nəzəriyyəsi ticarət dövriyyəsi ilə əlaqədar olan qiymət səviyyəsinin qısamüddətli deyişmələrini adekvat şəkildə izah edə bilmir. Onun zəifliyi bundadır ki. pul miqdarı ve qiymətlərin səviyyəsi arasındakı əlaqəni göstərməyə çalışarkən hər şeyi həddən artıq sadələşdirir.

28-Cİ FƏSİL QİYMƏTLƏRİN SƏVİYYƏSİ 383

Birincisi, diqqəti pul təchizatı üzərində cəmləşdirməklə ona olan tələbatı nəzərə almır. Nəticədə V ‘dəyişməz kimi qəbul edilə biiərmi” sualını verə bilmir. İkincisi, fəallıq səviyyəsinə yetərincə diqqət yetirməməklə işlə tam təminat və təminatın tam olmadığı şərtləri arasında fərqləndirmə apara bilmir. Nəhayət, siyasət baxımından düzgün deyil. Pul miqdarının dəyişmələrinin qiymət səviyyəsinə təsiri mütləq ləşdirməklə, nəzəriyyəyə görə, antiinfjyasiya siyasəti sadəcə olaraq pul təchizatına nəzarətlə kifayətlənə bilər. Bu dəfə hökumətin pul təchizatını artırması təhlükələri vardır ki, bunlar da professor Milton Friedman tərəfindən vurğulanmışdır. Lakin qiymət səviyyəsi üçün doğrudan da əhəmiyyətli olan mövcud pul miqdarı deyil, bir müddət ərzində əmtəə qarşılığında təklif edilən pul məbləğidir - digər sözlə desək, AD-dir.

Bu o deməkdir ki, artan və azalan qiymətlər fəallıq səviyyəsində dəyişikliklərin göstəriciləridir. Beləliklə, qiymət səviyyəsində dəyişmələrin hər hansı bİr İzahına pula tələbat və istehsal həcminin səviyyəsi daxil olmalıdır. Burada bİz Keynesin fikrini (metodunu, baxışını) Öyrənəcəyik, yeni modifikasiyalar fəsil 36-da nəzərdən keçirilir.

II. AQREQAT TƏLƏBİN, FƏALLIQ VƏ QİYMƏT SƏVİYYƏSİNİN ƏLAQƏLİLİYİ

İştə tam təminotunma alda edildikda qiymat qalxır Keynes qiymətlərin ümumi səviyyəsini (26-cı fəsildə bəhs edilib)

məşğulluq səviyyəsinin müəyyən edilməsi nəzəriyyəsinin bir hissəsi kimi izah edir. Məşğulluq səviyyəsinin müxtəlif mərhələlərində qiymət səviyyəsi müxtəlif şəkildə dəyişir.

AD-nin (aqreqat tələb) aşağı saviyy^ə olduğu vəziyyətdən başlayaq. Burada işsizlik dərəcəsi yüksəkdir və qiymətlərin, xüsusilə də təklifi elastiki olmayan ilkin məhsulun (yeyinti məhsulları və xammal) qiymətinin enməsi mümkündür.

Lakin emal olunan malların da qiyməti düşə bilər. İşçilər istehsalı daha səmərəli qurur, xammal daha ucuzdur, mübadilə gücünün azalmasıyla pul müavinətləri düşə bilər. Bundan əlavə, istehsalçılar qiymətlərin maya dəyərindən çox az fərqlənən şəraitdə istehsal etməyə məcbur ola bilər.

AD artdıqca, bu təsirlər tam əks istiqamətə yönələcək və qiymətlər tənəzzüldən öncəki səviyyəsinə qalxa bilər. Lakin ümumi mənzərə istifadəsiz resursların istehsala gəlməsiylə artan


məhsuldarlıqla əlaqədar olan artan xərc şəklində olacaq. Beləliklə, qiymət səviyyəsi sabit qalmağa meyllidir.

Bu vəziyyət tam məşğulluğadək davam edir. İşsizlik səviyyəsi təxminən 5 %-dən aşağı düşdükdə məhsuldarlıq AD-nin artdığı dərəcədə artmır, çünki bir tərəfdən daha az effektiv olan işçi qüvvəsi və kapitaldan İstifadə olunur, digər tərəfdən, istehsal vasitələrinin hərəkətsizliyi nəticəsində çətinliklər yaranır. Sonuncu çox vacibdir; xammal və komponentlər çatışmır, ixtisaslaşmış işçi qüvvəsinin hazırlanmasına vaxt tələb olunur. Çətinliklər o deməkdir ki, azalan gəlir qanunu işə düşür və maya dəyəri kəskin artır, AD-yə nəzərən məhsuldarlığın aşağı düşməsi daha yüksək qiymətlərlə nəticələnir və İşsizlik dərəcəsi azaldıqca qiymət qalxması dərəcəsi artır.

İnflyasiya Lakin tam işlə təminolunma əldə edildikdə tamamilə başqa şərait

yaranır. İndi, tərifə görə, AD hər hansı bir artım və heç bir əlavə məhsuldarlığa səbəb ola bilməz. Yalnız AD artımı haradasa öz təcəssümünü tapmalıdır və o sadəcə olaraq qiymətləri qaldırır. Bu mərhələdə Keynes söyləyir kİ, əsl inflyasiya baş verir - AD mövcud qiymətlərdə tam məşğulluğı almaq üçün tələb olunandan daha artıqdır.

İnflyasiya səbəblərini müəyyən etmək üçün biz AD-nin nəyə görə məşğulluq səviyyəsindən daha çox artmasını bilməliyik. Sonra indi AD səviyyəsinə dövlət cavabdeh olduğundan, onun artmasının qarşısını almağa nəyə görə çətinlik çəkir? Əsas səbəblər məsrəf qərarlarını qabaqcadan bilməyin mümkünsüzlüyü və həmkarlar ittifaqlan tərəfindən edilən təzyiqlərdir.

Məsrəflər təsərrüfatçılar tərəfindən istehlak mallarına, firmalar tərəfindən sərmayə və hökumət tərəfindən ola bilər. Təsərrüfatçılar öz xərclərini pul balanslarından istifadə etməklə, kredit əldə etməklə və ya verginin azalması nəticəsində artıra bilərlər.

28-Cİ FƏSİL QİYMƏTLƏRİN SƏVİYYƏSİ 385

Şəkil 103. Aqreqat tələblə qiymətlər səviyyəsi arasında əlaqə

Şirkətlər oz investisiya xərclərini ümidiərinin doğrulduğu və ya kredit əldə edəndə artıra biiərlər. Gördüyunnüz kimi, sahibkarlann qərariarını proqnoziaşdirmaq xüsusilə çətindir. Dövlət öz məsrəflərini artırmaq üçün dövriyyəyə yeni əskinaslar buraxa bilər. Əgər tam məşğulluq əldə edilmişsə və (müvafiq olaraq dövlətin xərcləri azalmadan) xüsusi məsrəflər etməkdə davam edirsə, əlavə AD, sadəcə, qiymətləri qaldırır. Biz qiymətlərin əlavə AD tərəfindən artırılan təiəb-artım inflyasiyası əldə etmiş olarıq.

Lakin son illər AD artımı həmçinin mütəşəkkil işçi qüvvəsi tərəfindən əməkhaqqı artımı tələbi ilə də fərqlənməyə başlayıb. Məşğulluğun yüksək səviyyəsi həmkarlar ittifaqlarının mövqelərini gücləndirir. Bu gün hətta məhsuldarlıqda heç bir artım olmadan belə erkən məvacib artımları gözlənilə bilər. Ümumiyyətlə, işverənlər belə tələbləri rədd etmirlər, çünki bu artımı daha yüksək qiymətlər üzərinə keçirə biləcəklərini hiss edirlər. Praktikada onların bu ümidləri həyata keçir, çünki dövlət maaş artımının maliyyələşdirilməsinə nəzarət etmədikdə daha yüksək maaşlar sahibkarların daha artıq xərclərini doğruldur. Burada xərc artımı adlandırılan inflyasiyanı əldə etmiş oluruq kİ, qiymətlər İlkin dəyərin qalxmasıyla artırılır. Alternativ olaraq xərc artımı inflyasiyası idxal edilən yeyinti məhsulları və xammalın qiymətinin artması vasitəsilə ola bilər və yaxud tələb və təklifdə olan


dəyişikliklər nəticəsində və ya devalvasiya vasitəsilə baş verə bilər. Bu cür inflyasiya şəraitinin təbiəti şəkil 101-də göstərilmişdir. Əgər

ümumi xərc C+l+G əyrisilə göstərilmişsə, AD QG-yə bərabər olur. Lakin işlə tam təminatı təmin etmək üçün yalnız LE lazımdır. Beləliklə, NL-ə bərabər olan inflyasiya fərqi vardır. Dövlət öz İstehlakı, investisiya və xərclərini 45°-Iİk xettiylə L nöqtəsində kəsişən C+l+G əyrisinə qədər azaltmışdır.

İnflyasiya bir proses kimi Yuxarıdakı analiz tam məşğulluq, AD artmasında çox mühüm rol

oynayan nöqtəni vurğuiamaqla yanaşı, inflyasiya problemini çox sadələşdirir. O, tam məşğulluq və sabit qiymət səviyyəsi kimi məqsədlərin eyni zamanda çox böyük çətinliksiz əldə edilə bilinməsi fikrinə meyllidir. Siyasət, sadəcə, AD-nin tam məşğulluq səviyyəsini təyin etməyə və onun genişlənməsinin qarşısını almağa yardım etməlidir. Lakin praktikada tam məşğululq bir nöqtə deyil, bir zona olur. Dəyər artımı tələb artımından fərqli olaraq, qiymətlər artrnağa başladıqda əsas təkanverici qüvvə rolunu oynaya biler. İlkin qiymət artımı sahibkarlar tərəfindən ödənilən daha yüksək məvacib və s. kimi formalarda AD-nin artmasına səbəb olur.

Beləliklə, inflyasiya spiralı davam edir. İnflyasiya tam məşğulluq səviyyəsində artıq tələb şərti olmaq əvəzinə bir prosesdir və II Dünya müharibəsindən sonra Birleşmiş Krallığın təcrübəsi kimi, məsələ artıq piyi ortadan götürmək üçün sadə cərrahiyyə əməliyyatı etməkdə deyil, xərçəng təbiətli artımın qarşısını almaq üçündür (fəsil 36-ya bax).

III. QİYMƏT SƏVİYYƏSİNDƏ DƏYİŞİKLİKLƏRİN

SƏMƏRƏLİLİYİ II Dünya müharibəsindən sonra Birləşmiş Krallıqda bu, adi hal

olduğu üçün diqqətimizi qalxan qiymətlərin təsirləri üzərində cəmləşdirəcəyik.

Bir zamanlar tədricən yüksələn qiymət səviyyəsinə çox da pis baxılmırdı. Bu, özəl sektora investisiya şəraitini yaxşılaşdırırdı və beləliklə, AD-ni dövlətin daha az müdaxiləsi İlə müəyyən etməyə yardım edir, bundan əlavə, daxili borca xidmətin mövcud həddini azaldırdı. Məsələn, fərz edək ki,.ödənilən faiz məbləği ildə 2000 milyon £-dir. Milli gəlir 60 milyard £ olduqda onu ödəmək üçün

28-Cl FƏSİL QİYMƏTLƏRİN SƏVİYYƏSİ 367

vergilər vasitəsilə bu məbləğin yalnız 1/30 hissəsi toplanılarsa, kifayət edər. Əgər inflyasiya milli gəlirini 80 milyard £ qədər artırarsa və Ödəniləcək faiz dəyişməz qalarsa, bu zaman yalnız 1/40 hissə kifayətdir. Alternativ olaraq dövlət vergi dərəcələrini qaldırmayaraq Öz xərclərini artıra bilər.

Lakin problem ondadır ki, qiymətlər qalxmağa başladıqda onu dayandırmaq çox çətindir. Əvvəlcə bu, gözdən ilməz daxili, həm də xarici nəticələr əmələ gətirdiyi üçün narahat olur. Zaman keçdikcə inflyasiya dərəcəsi artır. Bu zaman məsələ çox ciddiləşir, çünki bu meyli geri çevirmək daha çətindir.

Daxili təsirlər Daxildə inflyasiyanın aşağıdakı mənfi cəhətləri vardır; (1) O, gəliri ədalətsiz şəkildə yenidən bölür. Bu, yalnız sabit gəlirli

insanların, məsələn, pensiyaçılann yaşının səviyyəsini aşağı salmır, həmçinin borc alanlara xeyir, borc verənlərə İsə ziyan gətirir. Beləliklə, bütün borcvermə və almanın asılı olduğu sabitlik şübhə altına alınır;

(2) Faiz dərəcələri qalxır, ona görə ki, dəyəri azalan pulu borc vermək üçün insanlar daha yüksək mükafat tələb edir, həm də ona görə ki, dövlət inflyasiyaya qarşı tədbirlər görməyə məcbur olur. Nəticədə dövlət borcu artır;

(3) Dövlətin antiinflyasiya siyasəti investisiyaya mənfi təsir göstərir. Dəyər artımı inflyasiyası baş verən yerdə bu, əsasən qiymətlər və gəlirlər siyasəti formasında olur. Bu zaman qiymətlər üzərindəki nəzarət xərclər, xüsusilə də məvacib üzərindəki nəzarətlər daha effektiv olur. Bu, mənfəətin azalmasına və investisiya qoyuluşuna istəyin olmaması ilə nəticələnir;

(4) O, pul saxlamağı sərfəsiz edir. Çünki istehlakın sonraya saxlanılması, sadəcə, əmtəənin sonralar daha baha olacağı deməkdir;

(5) O, effektivliyi salır. Dəyişkən satış bazarı rəqabətin itməsi deməkdir, çünki daha yüksək qiymətlər hətta effektiv olmayan şirkətlərə rəqabət aparmağa və mövcud olmağa imkan yaradır;

(6) O, sənaye nizamsızlığını artınr. Artan qiymətlərə görə həmkarlar ittifaqlarında illik məvacib artımı xahiş etmək xasiyyəti yaranır. Çox zaman gələcək qiymət artımını qabaqlamaq və ya milli gəlirdən daha böyük hissə əldə


etmək məqsədilə, yəni daha zəif qrupların hesabına yaşamaq İstəkləri inflyasiya faizindən artıq olur;

(7) İnflyasiya faizi artmağa meyllidir. Burada hər zaman hiperinflyasiya, yəni valyutanın tamamilə gözdən düşməsi ehtimalı vardır.

Xarici təsiriər Britaniyanın son 30 ildə gördüyü kimi, inflyasiya beynəlxalq

ticarətdən asılı ölkələr üçün ciddi çətinliklər törədə bilər. Daxili qiymətlərin səviyyəsi, xarici təqiblərin dünya bazarındakı qiymətlərə nisbətdə artdığı yerlərdə bu, ödəmə balansına təsir edir. Istehlak mallarının idxalı artır, çünki onların daxili əmtəə ilə rəqabət gücü artır və ona görə də pul gəlirləri artır. İxrac nisbətən bahalı olduğuna və istehsalçılar üçün qeyri-stabll daxili bazarda satış asan olduğu üçün sərfəli olmur. Bu, ödəniş balansında çətinliyə gətirə bilər və dövlət inflyasiyanı dayandırmaq üçün tədbir görməlidir. Britaniya Krallığı baxımından bu tədbirin təbiəti fəsil 36-da müzakirə olunur.

IV. QİYMƏTLƏRİN ÜMUMİ SƏVİYYƏSİNDƏ DƏYİŞİKLİKLƏRİN ÖLÇÜLMƏSİ BARƏSİNDƏ QEYD

Qiymətlərin ümumi səviyyəsinin (yəni pulun dəyərinin) ölçülməsindəki çətinliklər müxtəlif cür qiymətlərin - topdansatış qiymətləri, pərakəndəsatış qiyməti, idxal qiymətləri və s. - müxtəlif cür dəyişməsindəndir. Bütün qiymətlerdəki dəyişmələri ölçməyə cəhd etsək, vəzifəmiz çox böyük olar. Bundan əlavə, bunun praktiki əhəmiyyəti çox az olacaq. Məsələn, fərz edək ki, kağızların qiyməti çox artmış, digərləri isə dəyişməz qalmışdır. Ümumi qiymət səviyyəsinin ölçülməsi artımı göstərsə də, bu, qiymətli kağızları olmayan sadə işçi üçün maraqsız olacaq.

Bunun üçün pulun dəyərinin dəyişmələrini ölçərkən əsasən daha çox ümumi əhəmiyyət daşıyan malların, bir çox insanlar tərəfindən alınan malların qiymətinin dəyişməsinə diqqət yetirmək lazımdır, çünki əslində yaşayış səviyyəsi onların qiymətindən asılıdır. Puiun dəyərindəki dəyişikliklərin ölçülməsi metodu

Biz əsasən bu və ya digər tarixlər arasında pul dəyərinin nə dərəcədə dəyişməsində maraqlı olduğumuzdan bu. indeks rəqəmi vasitəsilə nisbi dəyişiklik şəklində ölçülə bilər. Mərhələlər aşağıdakı kimidir:

28-Cl FƏSİL QİYMƏTLƏRİN SƏVİYYƏSİ 389

(a) Bazis ili seçilir; (b) Verilmiş müddətdə eyni malların qiymətləndirilməsini təmin

etmək üçün "tipik" ailənin (indiki zamanda ailə başçısının ümumi gəliri həftədə 110 £-dən aşağı olan) cari xərclərinin xüsusiyyətlərinə əsaslanan əmtəə "zənbili" seçilmişdir;

(c) Zənbil bazis ilinin qiymətləri ilə dəyərləndirilir və 100 rəqəmi ilə ifadə olunur;

(d) Eyni zənbil cari qiymətlərlə dəyərləndirilir; (e) Cari zənbilin dəyəri bazis ilinin faizi kimi göstərilir. Belə ki,

yaşayış səviyyəsi 5 % artarsa, cari ilin indeksi 105 olacaqdır. Praktikada seçilmiş malların qiymətləri müqayisə edilir, onalnn faiz

dəyişmələri bazis ilində müəyyən çeşiddə olan nisbi xərcə əsasən "ölçülür". Məsələn, fərz edək ki, gəlirin xərcləndiyi yalnız iki çeşid çörək və ət vardır. İki İl arasındakı indeks aşağıda göstərildiyi kimi hesablanır. İkinci ildəki qiymət birinci ildəki qiymətin faizi şəklində verilir. Bundan sonra o, ölçülmüş qiymət nisbətini müəyyən etmək üçün müəyyən çəkiyə vurulur. Bu çəkilmiş qiymət nisbətləri toplanır və yeni indeks rəqəmi əldə etmək üçün çəkilərin cəminə bölünür.

Çörək Ət

lil II il

Qiy mət Alman

vahid sayı

Xarc Çəki Qiymət IIH İ İlin faizi kimi

Çəkilmiş qiymət nisbəti

lOp 5 50p 10 15 p 150 1500 50p 11 550 p

110 120

60p 120 13200 120)1470

0 122,5 indeks

I il (bazis) II il

100 122,5

İndeksin hesablanmasmdakt çətinliklər Yuxarıda göstərilən pul dəyərindəki dəyişmələrin hesablama metodunun müəyyən çətinlikləri:

(1) Şərti məbləğ və çəki dəqiq ortalama deyildir. Müxtəlif gəlirli qrupların çox fərqlənən müxtəlif zənbilləri vardır, hətta eyni qrup daxilində hər məhsula xərclənən məbləğ fərqlənir. Beləliklə, Yaşayış Xərci İndeksində (rəsmi olaraq Pərakəndəsatış Qiymətlərinin İndeksi) olan dəyişmə bütün insanlara eyni dərəcədə təsir etmir.


(2) Bazis ilindən uzaqlaşdıqca zənbil daha qəyıi-reallaşır. Məsələn, gəlir artımı fərqli xərcləmə yerinə imkan yaradır, yeni mallar istehsal edilir, malların keyfiyyəti dəyişir və xərcləmə müvafiq qiymət fərqlərinə uyğun olaraq dəyişir.

Pərakəndəsatış Qiymətləri İndeksi hər yanvar ayında ötən ilin Ailə Xərclərinin T^qiqatı əsasında qurulan çəkilərin yoxlamasını aparmaqla bu qüsuru aradan qaldırmağa cəhd edir. Sonra ilin indeksi cari qiymətlərlə hesablanır (yanvar = 100) və sonra əsas bazis tarixə (15 yanvar 1974-cü il) "bağlanır"',

(3) Bazis ilinin seçilməsində, həm də məlumat toplanmasında texniki çətinliklər yarana bilər. Məsələn, bazis ili xüsusilə yüksək doğum faizinə görə qeyri-normal ola bilər ve yaxud super- marketlərin tikilməsi standart qiymətlərin toplanılması metodlarına təsir edə bilər.

Beləliklə, Pərakəndəsatış Qiymətlərinin İndeksi əsasən yaşayış dəyərində olan dəyişmələrin göstəricisidir. Lakin onun məhdud tərəflərini nəzərdə saxlasaq, pul dəyərlərinin dəyişməsinin ən faydalı ölçməsidir.

FƏSİL 29

DÖVLƏT MALİYYƏSİ

I. DÖVLƏT

XƏRCLƏRİ Dövlət xərclərinm hüdudtan

Bu gün vergilər ümumi milli məhsulun 40 %-ni əhatə edir ki, bu da son 60 ildə çox böyük artımdır. Hətta 1910-cu ilin Lloyd Georgesin məşhur büdcəsi belə yalnız milli gəlirin 10 %-ni 200 milyon £ əldə etməyi nəzərdə tuturdu. Hər zaman dövlətə daha az deyil, daha çox xərcləmək üçün təzyiqlər olur; bu günlərdə insanlar dövlətdən bir çox tələb edirlər.

Lakin bu o demək deyil ki, dövlət xərclərini davamlı artırmaqla elektorata yaltaqlanmaq olar. İqtisadiyyatda əmtəə və xidmətlər məhduddur. Belə ki, təcrübədə dövlət hər hansı başqa bir şəxslə eyni vəziyyətdədir. O, yalnız özəl sektora daha az əmtəə və xidmət ayırmaqla daha çoxunu qazana bilər.

Dövlət xərcinin obyektlərinin əksəriyyəti, məsələn, pensiyaya çıxma, daxili borcun faizləri, yerli hakimiyyət orqanlarına qrantlar qaçılmazdır. Təbiətinə görə onlar əsasən müqavilərlərlə bağlıdır. Buna görə elə görünə bilər ki, dövlət əvvəlcə öz xərcini qiymətləndirməli və sonra onu ödəmək üçün vergilər qoymalıdır. Lakin bu belə deyil. Dövlət xərcinin müqaviləli tərəfləri şəxsi fəaliyyətə - kirayə, yemək, yanacaq və s. oxşadıla bilər. Yeni televizorun alınması, baha başa gələn tətil və ya daha böyük maşın kimi şeylərə xərclərdə "yorğanına görə ayağını uzatma" baş verir. Dövlətdə də bu belədir. Mədəniyyət şurası üçün nə qədər ayıra bilərik? İdmana nə qədər verə bilərik? Universitet təhsili bu il genişləndirilə bilərmi? Milli sığorta yatırımlannı azalda bilərikmi? İqtisadi problemlərlə hər kəs qarşılaşır - sadə insanlar da, dövlət də. Nəticə etibarilə milli məhsulun ictimai və özəl sektorlar arasında hansı şəkildə bölünməsi siyasi qərardır.

Dövlət xərclərinin bölgüsü Dövlət xərcləri aşağıdakı maddələr altında təsnif edilə bilər:


(1) Müdafiə. Müdafiəyə ayırmalar bu günlərdə əsasən müqavilə razılaşmaları ilə prioritet təşkil edir. Məsələn, NATO, SEATO. Buraya yönələn xərclər bütün dövlət xərclərinin 1/7 hissəsini təşkil edir.

(2) Daxili təhlükəsizlik. Buraya polisə, güc strukturları və yanğınsöndürənlərə olan ayırmalar daxildir.

(3) Sosial öhdəliklər. Vətəndaşların kifayət qədər təhsil alması üçün tədbirlər görülməli, xəstəlik, işsizlik və yaşlı lığın verdiyi zərərlərdən qorunmaq üçün səhiyyə xidmətiəri. işsizlik müavinətləri və pensiyalar şəklində tədbirlər görülməlidir.

(4) İqtisadi siyasət. Bu siyasət indi işlə təminatın yüksək və stabil səviyyəsini yaratmağı və milli məhsulun tədricən artmasını təmin etməyin məsuliyyətini daşıyır. O, kənd təsərrüfatı və sənayeyə maddi yardımlar ayınr, yüksək işsizlik bölgələrinə kömək edir, işsizlərə təlim verir və emək biqaları təşkil edir. Milliləşdirilmiş sənaye sahələrinin kapital ləvazimatlarının əksəriyyəti Maliyyə Nazirliyi tərəfindən təmin edilir.

(5) Müxtəlif. Bu maddələrdən ən böyüyü daxili (milli) borcun faizidir. Lakin burada həmçinin müstəmləkələrə və konsulluq xidmətlərinə xərclər, yerli hakimiyyət orqanlarına qrantlarda daxildir.

Dövlət ayırmalan necə maliyyələşdirilir. Firmaların həm dəyişkən, həm də sabit faktorlar üçün ödənişləri

kimi, dövlət də yalnız cari, birdəfəlik əmtəə və xidmətlər üçün deyil, həm də xidmətlərindən uzun müddət ərzində istifadə edilən əmtəələrə də vəsait ayrılmalıdır. Birləşdirilmiş Fonddan olan müntəzəm illik ayırmalar müntəzəm illik gəlir hesabına ödənilməlidir. Lakin yollar, istiqraz buraxılması, müstəmləkələrin inkişafı və s. kimi maddələrə olan (Milli İstiqraz Fondundan ödənilən) ayırmalar daha çox borc almaqla maliyyələşdirilir. Bu layihələr uzun illər ərzində xidmət edir və onların tamamlandığı ildə ödənilməsi düzgün olmazdı. Bunun əvəzinə onlar borc almaqla maliyyələşdirilsələr, faiz və kapital gələcəkdə geri ödənilə bilər ki, bu da onun ağırlığının onlardan mənfəət əldə edən bütün şəxslər arasında bölüşdürülməsinə imkan verərdi.

Cari xərclər iki əsas mənbələrdən ödənilir; (1) Müxtəlif gəlirlər, əsasən istiqraz faizləri, kral ailəsinin

torpaqlarının icarəsindən, əmtəə və xidmətlər (reseptlər və diş müalicəsi üzərindəki vergilər kimi) vergilərindən ibarətdir.

(2) Sonradan ətraflı izah ediləcək vergilər.

29-CU FƏSİL DÖVLƏT MALİYYƏSİ 393

Kapital qoyuluşlan müharibədən sonra büdcə xərclərinin daha böyük hissəsini təşkil etməsinə baxmayaraq, əsasən dövlət borcalmas) hesabına Ödənilir.

Dövlət borcalması aşağıdakı şəkildə olur; (1) Qisamüddatli istiqrazlar. Bu istiqrazlar əsasən əmtəə

veksellərinin satışı ilə əldə edilir. İlkin olaraq əmtəə vekselləri xərclər və vergilərdən gələn gəlir arasındakı zaman fərqini qapamaq üçün istifadə edilirdi, lakin sonralar onlar dövlət borcalmasının əsas vasitələrindən birinə çevrildi, çünki uzun müddətdənsə qısamüddətli borc almaq daha ucuz başa gəlir. Buna baxmayaraq, İnflyasiya təsirləri nəticəsində son illərdə dövlət mümkün olduğu qədər qısamüddətli borcu uzunmüddətliyə çevirməklə fondlaşdırma siyasəti yürütmüşdür (fəsil 23-ə bax).

(2) Orta və uzunmüddətli istiqrazlar. Bunlar ən azı beş il müddətli səhmlə təmsil olunur. Buraya 1951-ci ildən faiz məzənnəsinin qalxması ilə dəyəri azalan 3,5 faizlik müharibə istiqrazı kimi digər müddətsiz səhmlər daxildir.

(3) Milli əmanət şəhadətnamələri, ödənişli əmanət istiqrazları və s. və Miili Əmanət Bankı, ictimai etimad əmanət banklarının depozitiəri vasitəsiiə alınan geyri-bəzar bordan.

II. VERGİ QOYULUŞUNA MÜASİR BAXIŞ Vergi qoyuluşu və dövlət siyasəti

XIX əsrin sonlarına qədər dövlətin funksiyaları əsasən müdafiə və qanun-qaydanın təmin olunması ilə əlaqədar idi. Ticarəti tənzimləyən vergilərin keçən əsrdə ləğv edilməsindən sonra vergilər əsasən qazanc məqsədilə yığılırdı.

Son 50 ildə çox böyük dərəcədə artan dövlət xərclərini ödəmək üçün daha yüksək vergi məzənnələri müəyyən edilmiş və yeni vergilər qoyulmuşdur. Bu əlavələr, görəcəyimiz kimi, iqtisadi və ictimai siyasətin inkişafı üçün yenİ imkanlar təmin etmişdir. Qısası, dövlət öz maliyyə tedbirfəri ilə;

(1) İqtisadiyyat üzərində ümumi nəzarət təşkil edə bilər, əsasən tam məşğulluq təminatı məqsədilə. Bunun üçün dövlət;

(a) İstehlək, əmanət və investisiyaya təsir etmək üçün fərdi vergilər qoyur;

(b) Büdcə artığı və ya kəsiri vasitəsilə öz xərci və qazancı arasındakı əlaqəni dəyişir.

Hər ikisi fəsil 26-da müzakirə edilmişdir.


{2} İqtisadi yüksalişi inkişaf etdirir - vergi məqsədiiə çox yaxşı investisiya imkanları yaratmaq kimi tədbiriərle.

(3) Qiymət sisteminin təsirini azaldır (a) Yeni sənaye sahələrini müdafiə edir; (b) Mühüm sənaye bölmələrini inkişaf etdirir; (c) Tələb və təklif şərtlərinin əsaslı dəyişmələrinin sənayeyə

təsirini azaldır; (d) AİB ilə ticarəti artırır; (e) Təklifi tələbdən daha az elastiki olan mallar üzərində idxal

vergisi qoyaraq ticarət şəraitini yaxşılaşdınr; (0 Məhdud idxal mallarına vergi qoymaqla ödəniş balansını

yaxşılaşdırır. Bu bəndlər 30'CU fəsildə müzakirə olunur. (g) Sosial xərcləri və sosial qazancları ödəmək üçün, məsələn,

siqaret üzərinə aksiz vergisi qoymaqla sağlamlığı qoruyur. (4) Sərvətin və gəlirin bölgüsünün daha ədalətli olmasını təmin

edir. (5) Dövlət qarşısında fərdi məsuliyyətin artırılması (hamının vergi

ödəməsi vasitəsilə) kimi kiçik məqsədlərə zəmanət verir.

Yaxşı vergi sisteminin atributları "Millətlərin sərvəti" əsərində Adam Smit öz vergi prinsiplərini 4 sadə

qaydaya əsaslandırmışdı. Qısaca qeyd edilsə, onlar aşağıdakılardır; insanlar vergiləri bacarıqları müqabilində ödəməlidirlər; vergi hamı üçün dəqiq və aydın olmalıdır; ödəniş baxımından ödəyənin rahatlığı öyrənilməlidir; gəlirə nəzərən yığım dəyəri kiçik olmalıdır.

Bu gün hər hansı bir verginin əsas məqsədi pul toplamaq olduğundan, verginin əlavə istifadələri Adam Smitin qaydalarını yetərsiz etmişdir.

Lakin qazancdan başqa diger məqsədlər də üstünlük təşkil edə bilər. Belə ki, 1940-cı ildə dolayı alış vergisi qoyularkən ilk növbədə ayırmanı azaltmaq və yalnız ikinci növbədə qazanc əldə etmək məqsədini güdürdü. Buna görə müasir verginin müxtəlif göstəriciləri olmalıdır. Bunlar aşağıdakılardır:


xərcini ödəməlidir. Təcrübədə yüksək qazandı vahid vergi hər birinin xırda qazancı olan bir neçə vergidən daha yaxşıdır, çünki ikincisi vergi sistemini mürəkkəb və çətinliklə anlaşılan edir. Əslində kanslerin vergidən gələn qazancı çox dəqiqliklə hesablaya biiməsidir. Bu, büdcədən ümumi tələbatı qaydaya salmaq məqsədilə istifadə edilməsi zamanı xüsusilə vacibdir. Buna görə də kansler üçün bəzi vergilərin dərhal qazanc gətirməsinin qaydaya salınması İmkanının verilməsi faydalı olardı.

[2) Vergi ödəyənlər üçün aydın olmalıdır. Vergi verən yalnız vergini harada və necə öd əyəcəyini

bilməməlidir, həmçinin vergidən yayınma da onun üçün çətin olmalıdır. Bu baxımdan dolayı vergilər çox yaxşıdır.

("S) Ödəyən üçün rahat olmalıdır. Vergiödəmə insanların gəlirlərini aldığı və xərclədiyinə uyğun

vaxtda və tərzdə keçirilərsə, borclar və yayınma hallan azalar. Belə ki, gəlir vergisini PAYE (maaşdan ödəmə) sistemi vasitəsilə, dolayı vergini isə mallar alındıqda ödəmək rahatdır.

(4) Hamı üçün eyni, ayn-seçkisiz olmalıdır. Eyni vəziyyətdə olan bütün insanlar eyni vergini ödəməlidir. Bələ ki,

siqaret çəkməyən tütün üçün vergi ödəmədikdə bunu bütün siqaret çəkənlər ödəyir. Düzdür, burada dolayı vergilərin əsasən tütün, spirtli İçkilər və maşınlar üzərində cəmləşməsi baxımından ayrı-seçkilik vardır. Belə ki, öz istirahətinin əsas hissəsini velosipedlə gəzmək və başqa yerdə yeməklə keçirən insan dövlət xərcindən siqaret çəkən, maşın sürən və içən qonşusunun ödədiyindən daha çox xeyir götürür. ƏDV-nin qoyulmasının məqsədlərindən biri vergi fazasını genişləndirməkdir.

(5) Uyğunlaşan olmalıdır. Vergi siyasət dəyişmələrindən asılı olaraq yuxarı və ya aşağı

istiqamətdə uyğunlaşan olmalıdır.

(6) İqtisadiyyatın stabilləşməsində avtomatlik olmalıdır Dövlət xərci və qazancı arasındakı əlaqənin dəyişdirilməsi ikili

xarakter daşıyır - sabit qiymət və tam məşğulluq səviyyəsi yaratmaq. Belə ki, vergi yığılmasının gəlir toplamaqdan başqa əsas məqsədi dövriyyənin məbləğini dəyişməkdir. Əksər hallar


Xəzİnədariıq kanslerin büdcəsində xüsusi düzəlişlər etməli olur, lakin vergilər istənilən istiqamətdə avtomatik istifadə edilə bilsəydi, bunun çox köməyi olardt.

Bu belədir. Pul gəlirləri artdıqda həm gəlir vergisi, həm də ƏDV>dən gələn gəlir artır. 6u, inflyasiyanın qarşısını alma təsirini daşıyır. Pul gəlirləri azaldıqda bunun əksi baş verir.

{7) Zərərsiz cəhd və təşəbbüs üçün Birbaşa vergilərin artması ilə bu göstəricinin əhəmiyyəti də

artmışdır. Məsələn, gəlir vergisinin yüksək məzənnəsi vergi ödəyəni öz gəlirini məzuniyyət gəliri şəklində almağa məcbur edə bilər və ya hazırlıq keçmək və ya vəzifədə irəliləmə istəyini azalda bilər.

Praktiada bu baxışa aid çox az statistik məlumatlar vardır. İnsanın sabit pul öhdəlikləri olduqda, məsələn, kreditlə alqı ödəmələri, girovun ödənilməsi, təhsil haqqı və sığorta ödəmələri, gəliri azaldıqda onlan ödəmək üçün daha çox çalışmağa məcbur ola bilər. Bundan əlavə, yüksək gəlir vergisinin çalışma təşəbbüsünü azaltdığını fərz ediriksə, bu zaman insanların hər zaman işə xoşagəlməz, İstirahətə isə xoşagələn alternativ kimi yanaşmasını nəzərdə tutmuş oluruq. Bu, əksəriyyət üçün doğru ola bilər, lakin yüksək gəlirli qruplar arasında öz işindən ləzzət aldığı üçün işləyənlər var. Son olaraq unutmamalıyıq ki, insanların çoxu əlavə İş saatları istisna olmaqla öz işlərini dəyişdirmək İqtidarında deyillər. Normal iş həftəsi milli zəmində həmkarlar ittifaqları və sahibkarlar birlikləri arasında olan razılaşmadan asılıdır.

Mənfi təsir əsasən bir gəlir səviyyəsi ilə başqa səviyyə arasında vergi məzənnəsinin ani yüksəlişi baş verdikdə ola bilər. İnsanlar daha yüksək vergili gəlir səviyyəsində öz cəhdlərini azaldırlar. Bu, fizioloji reaksiyadır, çünki onlar vergi məzənnəsində ümumi artım olduqda yaşayış səviyyəsinin aşağı düşə biləcəyini ehtimal etməyə məcbur edilmirlər. Başqa sözlə, həvəsdən düşmə, maksimal vergi məzənnəsi ortalama məzənnəni keçdikdə baş verir.

Hətta dolayı vergilərdə belə maşınlar, paltaryuyan maşınlar, soyuducular və s. kimi müəyyən "həvəsləndirici mallara" onları əldə etmək üçün əlavə işləmək məcburiyyətində olacaq şəkildə vergi qoyulmasına diqqət yetirilməlidir.

Yüksək birbaşa vergilər həmçinin müəssisənin effektivliyinə də təsir edə bilər. Daha yüksək pul mükafatı çox zaman insanları hazırlıq və təhsilə vaxt ayırmağa və ya vəzifədə yüksəlmə itə


əlaqədar yaşayış yerinin dəyişməsinə təkan verir. Buna görə ixtisaslaşmış və qeyri-ixtisaslı əmək məvacibi arasındakı fərq gəlir vergisi tərəfindən siiindikdə, təşəbbüs bunun nisbətində azalacaq. Beləliklə, birbaşa vergilər işçilərin təşəbbüsü və işgüzar adamların riskə getmə istəkləri üçün əyləc rolunu oynayır.

Digər tərəfdən, qazanc və gəlirə yüksək vergi qoyulması o deməkdir kt, əffektivsizliyin məsuliyyəti tamamilə səhmdarların üzərində deyil, çünki bunun böyük hissəsi qazancın itkisi vasitəsilə dövlətin üzərinə düşür.

(8) Dövlət siyasətinə uyğun olmalıdır. Vergi sistemlərinin tez-tez dəyişmələrə məruz qalmasıyla yanaşı,

fərdi vergilər müntəzəm yoxlanmalıdır ki, onların dövlət siyasətinin dəstəklənməsində nəcə istifadə olunmasını öyrənmək olsun və ya uyğunluqdan kənara çıxmasının qarşısı alınsın, öz məqsədinə çatmaq istəyərkən gözlənilən gəlirin hər hansı bir qazanc İtkisinə yol verməmək üçün dövlət mənfəət balansını diqqətə almalıdır. O, bu problemləri nəzərdən qaçırmamalıdır: ixracatçılan hansı vergidən azad etməlidir? Öz şəxsi qarajlarını tikməklə yol hərəkətini yüngülləşdirən insanlar üçün məzənnələr aşağı salınmalıdırmı? Təşəbbüsü dəstəkləmək üçün işdən gələn gəlirə qoyulan verginin məzənnəsi investisiyadan gələnə nəzərən aşağı salınmalıdırmı? Dolayı vergi yaşayış xərcini artırmaqla maaşın yüksəlməsi inflyasiyanı artıracaqmı?

Dolayı vergilər siyasətin xüsusi məqsədlərinə uyğunlaşdırıla bilər, məsələn, siqaretlər üçün xüsusi vergi müəyyənləşib və ixraca ƏDV sıfırdır.

(9) Ehtiyətlann optimal bölgüsünə təsiri minimal olmalıdır. Müəyyən bir əmtəəyə dolayı verginin qoyulması ehtiyatların

istehlakçıların real istəklərinə tam uyğun olmayan şəkildə bölgüsü ilə nəticələnir. Uzun müddət sərbəst rəqabət şəraitində malın istehsal dəyəri insanların qiymətləndirmələrinə bərabərdir - heç bir qeyri-normal mənfəət əldə edilmir. Bundan əlavə, istehlakçılar xərclərini Öz istəklərinə əsasən bölmüşlər, belə ki, maksimal tayda bütün cəhətdən malın qiymətinə bərabərdir. Bir əmtəəyə qoyulan vergi tarazlığı pozur, çünki təklif tamamilə qeyri-elastiki olmasa, malın qiyməti artır. Bu, istehlakçıiann xərcinin ve beləliklə, istehsal vasitələrinin yerində bölgüsü ilə nəticələnir. Əlavə olaraq əlaqədar sənayedə miqyası tələbatın elastikliyindən asılı olan nizamsızlıqlar əmələ gələcək (bu fəslin sonuna bax).


Nəticədə seçmə dolayt vergilər istehlakçı üçün eyni məbləğli gəlir vergisindən daha çox itkiyə səbəb olacaq. Gəlir vergisindən fərqli olaraq, seçmə dolayı vergilər mallann nisbi qiymətini dəyişir. Bu o deməkdir ki. istehlakçı öz xərc sistemini yenidən qurmalıdır. Bu azalma bir az narazılığa səbəb olur.

Dolayı vergilər də sənaye üçün faktorların, xüsusən də kapitalın təchizatına təsir edə bilər. Yüksək vergilər əmanət cazibədarlığını azalda bilər; bu, saxlanc gücünü mütləq azaldır. Bu, böyük şirkətlər üçün ciddi problem deyil. Lakin kiçik özəl müəssisələr və sahibkar üçün əsas kapital mənbəyi öz gəlirindən əldə edilən şəxsi ehtiyatlardır. Əslində ən böyük qazanc əldə edən şirkətlər daha da genişlənmək istəyəcəklər. Beləliklə, gəlir və korporasiya vergiləri kiçik riskli, lakin çox zaman inkişafda olan şirkətləri çox tələb olunan kapitaldan məhrum edir.

Yalnız bu deyil, həm də yüksək birbaşa vergi xarici kapitalı özündən uzaqlaşdıra bilər. Dividendlərdən alınan gəlir vergisi bərpa edilsə də, şirkət qazancdan (52%-lik) korporasiya vergisi ödəməlidir. Bunun üçün səhmdarlara çatan məbləğ daha azdır, buna görə də verilən dividend daha kiçikdir. Beləliklə, kapitaldan yüksək qazanc əldə edilməsi gəlir effektivliyinin daha yüksək olması sayəsində deyil, sadəcə olaraq ödənilən vergilərin daha aşağı olmasının, işləyən şirkətlərə investisiya qoymağa üstünlük verilməsinin nəticəsidir.

(10) Vergi yükünün bərabər böfgüsü Vergilər şəxsi gəlirdən tutulan hissəyə görə təsnif edilə bilər: (a) Reqressiv vergi kasıb insanın gəlirinin varlıya nisbətən daha

böyük hissəsini tutur. Məsələn, gəlirdən asılı olmayan sabit məbləğli doiayı vergilər (məsələn, televiziya lisenziyası);

(b) Proporsional vergi gəlirin müəyyən hissəsini tutur. İlk vergi qoyula bilinən məbləğ 5000 £ üçün indi gəlir vergisi proporsionaldır, hərfuntun 35%-i vergiyə ödənilir;

(c) Proqressiv vergi gəlirlər artdıqca gəlirin daha çox hissəsini tutur (şəkil 105). Yenə da 5000 £-dən yuxan gəlir vergisi proqressivdir. Sondakı 500 £ üçün 40 % vergi ödənilir və məzənnə 20000 £-dən yuxan gəlirdən tutulan 83 %-ə (maksimuma) qədər tədricən artır. Vergi məzənnələrini dərəcələrə bölən kapital köçürməsi vergisi də həmçinin proqressivdir.


Şəkil 105. Reqre&slv, proporsional vs proqressiv

vergilər arasındakı lərqlər

Daha varlı insana kasıb insana nisbətən yüksək vergi qovuimasını doğruidan bu fikirdir ki, faydanın azalması qanunu əlavə gəlirə aiddir və artıq 50 £ kasıb insana nəzərən varlı insana daha az məmnunluq hissi verir. Şələ ki, varlıdan almaq kasıbdan almaq qədər çətinlik törətmir. Ümumiyyətlə, bu, həqiqət kimi qəbul edilə btlər, lakin biz heç zaman əmin ola bilmərik, çünki şəxsi məmnunluğun dəqiq ölçüsü yoxdur.

III. VERGİQOYMANIN STRUKTURU Vergiqoymanın bəzi məqsədləri öz aralarında ziddiyyət təşkil

etdiyindən heç bir vergi mükəmməl deyil. Deməli, elə bir vergiqoyma quruluşu olmalıdır ki, dövlətin müxtəlif məqsədlərə verdiyi əhəmiyyət dəyişdiyi zaman ona uyğun olaraq deyişə bilən bir sıra vergilər olsun.

Vergilərin aşağıdakı təsnifatı ödəmə üzərində qurulmuşdur: (!) Birbaşa vergilər

Bu vergiləri insan şəxsən müvafiq gəlir orqanlarına ödəyir - Dövlət Vergi Departamenti və ya yerli hakimiyyət orqanlanna.

(a) Gəlir vergisi. Gəlir vergisi ilk dəfə 1799-cu ildə tətbiq olunsa da, İVafer/oodan sonra ləğv edilmişdi. 1842-ci ildə isə yenidən qaytarıldı.

Vergi sistemini sadələşdirmək məqsədilə 1973-cü ildə yeni birləşdirilmiş gəlir vergisi sistemi köhnə gəlir və əlavə gəiir vergisini əvəz etmişdir. Əsas məzənnə vergi tutulan gəlirin 35 %-i olmaqla, qalan məzənnələr yuxanda verilmişdir, Vergi tutulan gəlir maddi vəziyyətdən, himayədə olan uşaqlar və digər şəxsi şərtlərdən asılıdır. İldə 1000 £~dən artıq olan investisiya gəlirindən


10 faizlik, 2000 £-dən artıq olandan isə 15 %-lik əlavə vergi tutulur. (b) Korfjorasiya vergisi. 1965-ci ildə mənfəət vergisi korporasiya

vergisi ilə əvəz olundu. 1973-cü ildə qəbui ediimiş köçürmə sisteminə görə, dividendiəri

ödənilən və ya diger mənfəətlərdən eyni məzənnəli {52 %) vergi alınır. Bir hissəsi (35 %-lik gəlir vergisinin 35/65-i) səhmdarların üzərinə düşür və dividendiər ödənildikdə əvvəlcədən tutulur. Bu əvvəlcədən ödəmə 52 % korporasiya vergisinin ödənilməsi zamanı nəzərə alınır, səhmdarlar üçün isə gəlirin aşağı olmasından gəlir vergisinin ödənilməsi mümkün otmadıqda bərpa edilə bilən vergi krediti kimi hesablanır.

(c) Kaoital qazandannın vergisi. Kapital qazancından vergi 30 %-lə yerləşdirilmiş bütün avuarlara qoyulur. 1000 £-dən aşağı olan şəxsi evlər, avtomobillər, milli əmanət istiqrazları, əmtəələr və daşına bilən əmlak istisna edilir.

Vəziyyətdən asılı olaraq şəxslər daha az faiz ala bilərlər və avuarlann yerləşdirilməsindən gələn gəlir hər hansı bir ildə 500 £- dən artıq deyilsə, heç bir vergi ödənilmir.

(d) Kapital tiansferi vergisi. Kapital transferi vergisi 1974-cü ildə mülkiyyət vergisini əvəz etmişdir. Birincinin ikinciyə nisbətən vergi məzənnəsinin yalnız yarısını daşıdığına baxmayaraq, bu vergi ömürlük hədiyyələr və varisliyə aiddir. Vergi məzənnəsi proqressivdir və transferin həcmindən asılı olaraq dəyişir. 15000 £-lə 20000 £ arasındakı məbləğlərdə 10 % tutulur və bu məbləğ 2 milyon £-dən yuxarı olduqda 75 %-ə qədər artır.

(e) Başqa vergil&r. Buraya (maliyyə müqavilələri zamanı ödənilən) möhür vergiləri, avtomobil vergiləri, neft gəlirinin vergisi və mineral ehtiyatlar hüququnun vergisi daxil olsa da, yalnız ilk ikisi vacibdir. Avtomobil vergisindən başqa hamısı Dövlət Vergi Departamenti tərəfindən toplanılır.

Rayon şuralan tərəfindən qoyulan yerli məzənnələr də birbaşa vergidir. Əsas əhəmiyyət ondadır kİ, proqressiv olmaqla və şəxsin fərdi şəraitinə uyğun olaraq qoyulmaqla onlar ən ağır yüklərin ən enli kürəyə qoyulmasını təmin edir. Onların proqressiv xarakteri "daxili slabilizator" rolunu oynamalarına əlavə əhəmiyyət verir. Böyük mənfi cəhəti isə ondan İbarətdir ki, vergi məzənnəsi yüksək olduqda, müəyyən təşəbbüsü azalda bilər. Nəticədə dolayı vergilər də yığılır.

(1) Dolayı vergilər. Mallar və xidmətlər üzərindəki dolayı vergilər ona görə belə adlanır ki, gömrük orqanı (Gömrük və Aksiz


Departamenti) onlan satıcıdan toplayır, o isə öz növbəsində bu vergini malın son satış qiymətinə daxil etməklə, mümkün olduğu qədər verginin ağırlığını istehlakçının üzərinə qoymağa çalışır (bu fəslin sonuna bax). Onlar xüsusi (yəni malın dəyərindən asılı olmayan sabit məbləğ) və ya ad vatorem (yəni malın dəyərinin müəyyən faizi) ola bilər.

Dolayı vergilər aşağıdakılara bölünə bilər: (a) AİB xaricindəki ölkələrdən gələn mallar EES məzənnələri ilə

ödəniləcək şəkildə idxal olunan malların gömrük haqqı; (b) Daxildə istehsal olunmuş mallar və xidmətlərin, məsələn, pivə,

viski, yanacaq, siqaret və kazinonun aksiz haqqı; (c) Əlavə dəyər vergisi (ƏDV): alış vergisi və seçici işlə təminat

vergisinin əvəzinə 1973-cü İldən istifadə edilməyə başlanan “dəyər vergisi" vergisidir. O, mal və xidmətlərin çoxundan istehsalın hər mərhələsində bazis məzənnə ilə tutulur, müəyyən zinət əşyalarından daha çox olmaq şərti ilə. Belə ki, şəkil 85-dəkini misal kimi götürsək, istehlakçının dükanda masa üçün ödədiyi 10 % ƏDV 1 £ təşkil edəcək ki, bu da ümumi alış qiymətini 11 £-ə çatdıracaq. Lakin ƏDV istehsalın hər mərhələsində aşağıdakı şəkildə ödənilə bilərdi: ağac əkən 30 p; ağacı doğrayan 20 p; masa düzəldən 30 p; pərakəndəsatış ticarətçisi 20 p. Təcrübədə hər istehlakçı gömrük və aksizə materialların təchizatçısının fakturasında göstərilən ödənilmiş ƏDV-ni çıxmaq şərti İle tam 10 %-lik vergi ödəyir. Belə ki, məsələn, satıcı gömrük və aksizə əslində ona ödənilən 80 p-llk ƏDV-ni çıxmaqla 1 £ verir kl, bu da 20 p-dir.

Bəzi mallar, məsələn, yemək, kömür, qaz, elektrik enerjisi, blnalann tikilməsi, kitablar, qəzetlər və s. sıfır məzənnəlldir. Bu o deməkdir kl, son satıcı heç bİr ƏDV ödəmir və yalnız aradakı istehsalçıların fakturalaşdırdığı ƏDV-nIn ödənilməsini istəyə bilər. Digər mallar, məsələn, rentalar və tibbi xidmətlər bundan "azaddır". Burada son satıcı tərəfindən heç bir ƏDV tutulmur, lakin vasitəçi tərəfindən ödənilən ƏDV-nin (məsələn, binanın təmiri üçün) geri ödənməsi tələb edilə bilməz.

AİB dolayı vergi sistemi ilə uyğun olmasından başqa ƏDV-nin əsas cəhətlərindən biri onun keçmiş alqı vergisindən daha geniş bazisli olmasıdır. Sonda sıfır məzənnəli ƏDV-li İxracla ixracatçılara imkan yaratmışdır, çünki onlar seçici işlə təminat

29-CU PƏSİL DÖVLƏT MALİYYƏSİ 403

vergisini (ƏVD-dən əvvəlki vergi) daxiii bazar istehsalçıiarı tiə eyni faizlə ödəyirdilər.

Digər tərəfdən, aşağı gəlirlərə pis təcir göstərdiyindən xərclərə qoyulmuş ümumi verginin reqressiv olması şübhə altına alına bilər. Lakin bunun təsiri ilk tələbat mallarınin sıfır məzənnəli olması ilə azaldılır.

Dolayı vergilər vasitəsilə bütün vətəndaşlar dövlət xərcləri üçün nə isə ^əylr ki, bu da məsuliyyəti artırır. Bu cür vergilər aydındır və çox zaman dərhal qazanc gətirir və dövlət siyasətinin xüsusi məqsədlərinə yönəldilə bilər. Digər tərəfdən, ağırlığın əsas hissəsi cəmiyyətin daha kasıb təbəqələri üzərinə düşdüyünə görə reqressiv olmaqla, onlar birbaşa vergilərin yenidən bölüşdürmə təsirlərindən bəzilərini qüvvədən salır.

IV. VERGİ QOYULUŞUNUN FƏALİYYƏT SAHƏSİ Biz verginin "əhatə dairəsi” dedikdə nəy/nəzəndə tuturuq?

İndiyə qədər biz yalnız verginin formal şəkildə qoyuluşu - vergini müxtəlif ödəyənlər arasında necə bölüşdürüldüyü ilə məşğul olmuşuq. Belə ki. birbaşa vergilərin ağırlığı daha yüksək gəlir qrupları üzərinə daha çox düşdüyündən proqressivdir. Digər tərəfdən, dolayı vergilər əslində vergi Gömrük və Aksiz Departamentinə istehsalçı ve satıcılar tərəfindən ödənilsə də, istehsalçılar baxımından reqressivdir.

Lakin iqtisadçılar effektiv bölüşdürmə - bütün səmərəsi iqtisadiyyatda hiss olunduqdan sonra vergi yükünün necə bölüşdürülməsi ilə məşğuldur.

Əsas vergilər məsələsindən göründüyü kimi, bəzi dəyişikliklərlə hər ikisi - gəlir və korporasiya vergiləri təşəbbüs, sahibkarlıq və risketmə kimi proseslərə mənfi təsir göstərir (əvvəlki səhifələrə bax).

Gəlir vergisinin artması yalnız təzminatlar hesabına öz məvaciblərini artıra bilən İşçilər tərəfindən qəbul edilə bilər. Bunun üçün onlar çox əlverişli sövdələşmə vəziyyətində olmalıdırlar. Müəyyən şərtlər olmalıdır (16-cı fəslin IV bölməsinə bax), onlardan ən əsası istehsal etdikləri məhsula tələbat qeyri-elastiki olmalıdır. Daha yüksək məvaciblər hesabına olan məhsulun qiymət artımı əsiində zəif sövdələşmə vəziyyətində olan işçilər - istehsalçıların üzərinə düşəcək.

Eynilə də təklif lazımınca qeyh-elastiki olduqda, mənfəət vergisinin artmasının ağırlığı əsasən istehsalçıların üzərinə


düşəcək {75-ci şəklə bax). Lakin uzun müddətdə bəzi sahibkarların (vergilərin ən çox təsir etdiyi) riskli müəssisələrdən yerdəyişməsi baş verdikdə, malların nisbi təklifində dəyişiklik olacaq və verginin bir hissəsi tələbatın elastikliyinə görə istehsalı ən çox risk tələb eləyən malların istehsalçıları üzərinə düşəcək.

Lakin inhisar mənfəətlərindən tutulacaq vergi haqqında danışmalıyıq. Tələbt və ya təklif əyrilərində heç bir dəyişiklik baş verməmiş və inhisarçı artıq öz gəlirini maksimum şəkildə istehsal edir. Bunun üçün o, tutaq ki, 20 %-lik vergi ödəməli olsa, onun vəziyyəti dəyişməyəcək; maksimum mənfəətin 4/5-ü yenə də hər hansı daha az qazanan 4/5-dən yaxşıdır.

Dolayı vergilərdən effektiv bölgü daha dəqiq analiz edilə bilər. Dolayı vergi ümumi və ya xüsusi ola bilər. Bütün mallar və xidmətlər üzərinə qoyulan standart məzənnəli sabş vergisi ümumi dolayı vergi olacaq. Britaniya sistemində ƏDV bu cür vergiyə ən yaxınıdır, çünki əksər mallar və xidmətlər üzərində bazis məzənnə ilə qoyulmuşdur. Mühüm nöqtə ondan ibarətdir ki, nisbi qiymətlər dəyişməz qalır və istehsalçı vergi daşımadığına görə nisbətən daha ucuz olan əvəzediciyə keçə bilmir. Əgər dövlət ehtiyatların paylanma mərkəzini dəyişmək istəsə, bunu müəyyən sənaye sahələrinə maliyyə yardımı etmək üçün vergi gəlirindən istifadə edərək və ya istehlakını azaltmaq istədiyi mallar, məsələn, tütün üzərinə əlavə aksiz haqları qoymaqla və ya məsələn, yanacaq, gümüş və elektrik mallan üzərindəki ƏDV məzənnəsini qaldırmaqla həyata keçirə bilər. Müəyyən mallar üzərinə daha yüksək məzənnə ilə qoyulan hər hansı bir vergi xüsusi vergi adlanır.

Vergi xüsusi olduqda ortaya suallar çıxır: xüsusi vergi qoyulmasının müəyyən sənayenin həcminə təsiri nədir? Bu cür verginin ağırlığı ən sonda İstehsalçı və istehlakçı arasında necə bölüşdürüləcək?

Biz verginin qoyuluşunun diaqram vasitəsilə necə göstərildiyini izah etməklə başlayırıq.

Verginin diaqramla təqdim olunması Nəzəri cəhətdən verginin təsiri həm tələb, həm də təklif baxımından

analiz edilə bilər. Hansının seçilməsindən asılı olmayaraq, nəticədə qiymətlə istehsal həcmi arasında eyni yeni müvazinət vəziyyəti alınacaq. Sonralar müəyyən problemin analizindən asılı olaraq, hər hansı bir metoda üstünlük verəcəyik.


Fərz edək ki, xüsusi vergi alıcılar üzərinə qoyulmuşdur. Vergisiz OP qiymətində OH tələb olunub, indi isə t-yə bərabər vergi qoyulmuşdur. Əgər eyni OH miqdan tələb olunarsa, qiymət vergi miqdarı qədər Ot-yə düşməlidir. Biz eyni proseduru hər müxtəlif qiymət üçün edə bilərik. Deməli, verginin təsiri tələbat əyrisini şaquli olairaq D tələbat əyrisindən vergi miqdarına bərabər məsafədə yerləşən Dı-ə azaltmaqdır (şəkil 106 a).

(a) (b) (C)

Şəkil 106. Verginin təqdim olunması

Eynilə vergi istehsalçılann üzərinə qoyularsa, eyni məbləğ OH (şəkil 106-b) yalnız qiymət vergi miqdarı qədər Ot-yə artarsa, təklif edilə bilər. Belə ki, tələbdə olduğu kimi, yeni təklif əyrisinin Sı S əyrisinə şaquli istiqamətdə, yalnız soldan vergi məbləği qədər məsafəsi var,

(a) ilə (b) ni birləşdirdikdə, görmək olar ki, verginin təsirinin təklif və ya tələb tərəfində göstərilməsinin fərqi yoxdur (şəkil 106c). t vergisi nəticəsində hər ikisi - tələb və təklif ON-dən azalaraq yeni ONi, məhsul tarazlıq həcmi eynidir. Ümumi xərc ONQW-dən ONıKT-yə dəyişir, lakin ikincisinə vergi gəlirləri PVKT daxildir.

Dolayt verginin sənayenin ölçüsünə təsiri Tələb və təklifin elastikliyi artdıqca, verginin istehsalın azalmasına

təsiri artır. Bu mütənasibliyin sübut edilməsi kitabın məqsədlərindən kənara çıxır, lakin biz tələb və təklifdən istifadə edərək diaqram şəklində bunun doğru olduğunu göstərəcəyik.

406 DÖVLƏT VƏ İQTİSADİYYAT

(1) Tələbin elastikliyi

VI HİSSƏ

Şəkil 107. Əmtəəyə vergi qoyularkən istehsalla tələbin elastikliyi

arasında əlaqə

Vergi qoyulduqdan öncə ümumi istehsal həcmi OM-dir (şəkil 107). Verginin təsiri təklif əyrisini S-den Sr® qaldırmaqdır. Da OP qiyməti baxımından Db-dən daha az elastiki olmaqla iki tələb əyrisi göstərilmişdir. Verginin təsiri tələbin Oa olduğu yerdə istehsal həcminin OMrƏ, Db olduğu yerdə isə OMz-yə enməsidir. İkinci vəziyyətdə istehlakçılar əvəzedicilər almağa başlayırlar.

{2) Təkli^n elastikliyi

Şəkil 108. Əmtəəyə vergi qoyularkən istehsalla təklifin elastikliyi

arasında əlaqə

Vergi qoyuluşundan öncə ümumi istehsal həcmi OM-dir (şəkil 108). Verginin təsiri tələb əyrisini D-dən Dı-ə salmaqdır. OP

29-C J FƏSİL DÖVLƏT MALİYYƏSİ 407

qiymətindən Sa S^-dən daha az elastiki olmaqla 2 təchizat əyrisi göstərilib. Verginin təsiri təklifin Sa olduğu yerdə istehsal həcmini OMı-ə, Sb olan yerdə isə OMj-yə azaltmaqdır. İkinci vəziyyətdə istehsalçılar alternativ malların istehsalına keçə bilərlər.

Bu nəzəriyyənin mühüm praktiki tətbiqləri vardır: (a) Dövlət sənayenin istehsalını və beləliklə də işlə təminatı artırmaq məqsədilə (təklif əyrisinin sağa çəkilməsiylə göstərilən) yardımdan istifadə edə bilər. Təsir tələb və təklifin çox elastiki olduğu yerdə daha yaxşı hiss olunacaq; (b) Verginin təsiri istehsalı azaltmaq olduğundan hətta müvəqqəti vergi sənaye üçün zərərli ola bilər. Bu, xüsusilə daxili tələbin elastiki olduğu və istehsal xərclərinin azaldığı şəraitdə artacaq. Belə ki, avtomobillər üzərindəki xüsusi vergi yalnız daxili tələbi azaltmayacaq, həmçinin iqtisadi göstəriciləri itirəcək və beləliklə, daxili və xarici bazarlarda qiymətləri qaldıracaq. Hətta sonra vergi götürüldüyü zaman da xarici bazarların geri qaytanla biiinməməsi ehtimalı var, çünki vacib xidmətlər göstərən satış təşkilatlarının hamısı ciddi zərər çəkə bilər.

Dolayı verginin ağııiığının İstehlakçılar və istehsalçılar arasında bölüşdürülməsi

Əmtəədən xüsusi vergi tutularsa, o demək deyil ki, onun qiyməti tam vergi miqdarı həcmində artacaq. X çeşid üçün aşağıdakı tələb və təklif cədvəlini nəzərdən keçirək.

əti (pens) Tələbat (1000 funt) Təklif (1000 funt) 12 60 150

11 70 130 10 80 110 9 90 90 8 100 70

Tarazlıq qiyməti 9 p-dir. İndi fərz edək ki, X-in hər bir vahidi üzərinə 3 p-lik vergi qoyulub. Qiymət 11 p-ə qalxır (11 p-də bazara təklif olunan miqdar 70000 funtluqdur, çünki istehsalçı əslində hər vahid üçün yalnız 8 pens alır. Alternativ olaraq hər qiymət üzrə tələb olunan kəmiyyət qiyməti 3 pens artıq olandır).

Beləliklə, biz görürük ki, alıcı 2 pens artıq ödəyir və təchizatçı hər vahid üçün 1 pens az alır. Bu, şəkil 109-da diaqramda göstərilmişdir.


Talab va taklif (000 funtla)

Şokil 109. Alıcı və satıcı arasında verginin bölüşdürülməsi

İstehiəkçılarin üzərinə düşən vergi məbləği istehsalçının üzərinə

düşənlə müqayisədə təchizatın elastikliyinin tələb elastikliyinə tamamilə

proporsionaldır.

İstehlakçıların vergi payı _ təklifin elastikliyt

İstehsalçı larin vergi payı tələbin elastikliyi

Bu nisbətin doğru olması aşağıdakı dəlildən görünür. Vergi tətbiq edildikdə, istehsalçının istəyi onun ağırlığını istehlakçının çiyinlərinə, istehlakçının da eynilə istehsalçının üzərinə qoymaqdır. Kim qalib gəlir? Sadəcə olaraq əlverişli sövdələşmə vəziyyəti daha yaxşı olan. Bu, qiymət düşdükdə əvəzedici istehsalına keçmək qabiliyyətinin qiymətlər artdıqda əvəzedici almağa keçmək qabiliyyətlindən asılıdır.

İndi təklif və tələbin elastikliyini təyin edən əsasən əvəzetmə imkanlandır. Belə ki, istehsalçı və istehlakçılar tərəfindən ödənilən verginin ağırlığının nisbəti təklif və tələbin elastikliyinin nisbətindən asılıdır.

Bu teorem aşağıdakı şəkildə həndəsi üsulla isbat edilir. Vergi nəticəsində qiymət OP-dən OPı-ə qalxır və tələb və təklif olunan miqdar OM-dən OMı-ə düşür.

29-CU FƏSİL DÖVLƏT MALİYYƏSI

409

OP-də təklifin elastikliyi =

OP-də tələbin elastikliyi - OM

OP

Təklifinelastikljyi ^pp Tələbin elastikliyi Ji^ =

= istehlakçı üçünqjymətartımKveroi ağırlığı) istehsalçı üçün qiymət azalması (vergi ağırlığı)

Bu teoremin bir sıra praktiki istifadəsi vardır: (a) Tələbi qeyri- üzərindəki vergi əsasən

istehlakçıya duşur; (b) Təklifin tələblə müqayisədə qeyri-elastiki olduğu yerlərdə vergi istehsalçı üzərinə düşür. Belə ki, Orta (Yaxın) Şərq ölkələrində dövlətlərin birinin neftdən istifadə haqqını qaldırdıqda bunun yükünü müvafiq məvacibii şirkətlər daşıyır; (c) Uzunmüddətli təklif qısa müddətə nəzərən daha elastiki olmağa meylli olduğu üçün, vaxt keçdikcə istehlakçılann verginin daha böyük hissəsini daşıması arzu olunduğundan qiymətlər artıma meylli olacaq; (d) Belə ki, İstifadə edilməyən evlər varsa, məzənnə artımı əsasən əmlak sahibləri üzərinə düşəcək; (e) Vergi tutulması nəticəsində qiymət artımı təklifin elastikliyinin tələb elastikliyinə olan münasibətinə əsasən dəyişəcək. Təklif elastikliyinin tələb elastikliyinə nəzərən daha yüksək olmasıyla qiymət artımı da yüksək olacaq.

Vli Hissə

BEYNƏLXALQ TİCARƏT

FƏSİL 30

BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN MAHİYYƏTİ

I. GİRİŞ Beynəlxalq ticarət necə yaranır?

Beynəlxalq ticarət ölkələrin əmtəələrə tələb və onlann istehsal bacarığı fərqindən yaranır.

Tələb baxımından bir ölkə müəyyən əmtəə istehsal edə bilər: lakin tələb olunan miqdarda olmaya bilər. Digər tərəfdən, nə Zambiya, nə də Küveytin hər birinin öz istehsal etdiyi mis və neftin hamısına ehtiyacı var. Beynəlxalq ticarətsiz onların depozitlərinin böyük hissəsi istifadəsiz qalardı.

Təklif baxımından artıq göstərdiyimiz kimi, həm insanlar, həm də bölgələr hər hansı bir əmtəənin istehsalında başqalarından yaxşı vəziyyətdədirlər. Onlara məxsus olan üstünlüklər asanlıqla transfer edilə bilməz. Beləliklə, məlum olur ki, onlar nisbətən daha çox üstünlük əldə etdikləri əmtəənin İstehsalında İxtisaslaşırlar və düzəltdikləri bu əmtəələri istədikləri bütün digər şeylərlə dəyişirlər.

6u, ölkələrə də aiddir. İstehsal vasitələri bütün dünyada bərabər şəkildə bölünməmişdir. Bir ölkənin torpağı bol ola bilər; digərinin ixtisaslaşmış işçi qüvvəsi. Müxtəlif ölkələr kapital, neft, mineral ehtiyatlar uzrə ixtisaslaşmış emək və tropik iqlim kimi digər faktorlara müxtəlif dərəcədə sahibdirlər.

Həmçinin bu vasitələr asanlıqla bir ölkədən digərinə köçürülə bilməz. İqlim, torpaq və mineral ehtiyatlar təbii ki, səciyyəvidir. İşçi qüvvəsi beynəlxalq səviyyədə milli sərhədlər daxilində olduğundan daha çox hərəkətsizdir. Çünki qarşıya əlavə maneələr çıxır - dil fərqi, immiqrasiya qayda və məhdudiyyətləri, imkanların dəyərləndirilməməsi, həmkarlar ittifaqlarının xarici işçilərə vurduğu ziyan, tanış olmayan adət-ənənələr və yaşayış tərzi. Kapital da daha çətin hərəkət edir; bəzi ölkələrdə siyasi stabilliyin olmaması və sadəcə, imkanların dəyərləndirilməməsi

30-cu FƏSlu BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN MAHİYYƏTİ 411

sərmayədarları fondları xaricə aparmaqdan çəkindirə bilər. Bundan əlavə, dövlətlərin çoxu Kapitalın hərəkətini məhdudlaşdırmışdır, çünki o, ödəmə balansına gərginlik gətirir.

İstehsal vasitələrinin yerdəyişməsi çətin olduğundan buna alternativ olan faktorlarla düzəldilən əmtəələrin hərəkəti qəbul edilmişdir. Beləliklə, ticarət şəraiti uyğundursa, ölkələrin ən yüksək müqayisəli üstünlüyü əldə etdikləri əmtəələrin istehsalında ixtisaslaşması və onlan başqa ölkələrin əmtəələri ilə deyişməsidir. Beləliklə də beynəlxalq ticarət yaranır.

Beynəlxaiq ticarət niyə aynca öyrənilməlidir? Bunadək biz prinsipcə ölkə daxilində olan şəxslər və bölgələr

arasında olan ticarətdən fərqli heç bir şey söyləməmişik. Stul düzəldən dülgər onu qiymət mexanizmi vasitəsilə yemək və digər tələb etdiyi əmtəələrə dəyişir. Eynilə də Oksfordda düzəldilən avtomobillər Cənubi Walesöə düzəidilən paltaryuyan maşınlarla dəyişidir. O zaman niyə daha uzun məsafələrin olması fərqindən başqa. Britaniyada düzəldilən avtomobillərin Avstriyada istehsal olunan yunla dəyişdirilməsini ayrıca öyrənirik?

Cavab budur ki, əyni nəzəri prinsiplərdən istifadə edilsə də, beynəlxalq ticarətdə fərqli problemlər ortaya çıxır. İxracatçıların xarici bazar haqqında biliyi məhduddur, tələbin qabaqcadan müəyyən edilməsində daha böyük çətinliklər çəkirlər, dil, çəki və ölçülər, dövlət qaydaları və valyuta dəyişməsində fərqlərlə qarşılaşırlar. Bu cür amillər beynəlxalq ticarətin həcminin azalmasına səbəb oiur. Hamısından əlavə, əmtəələr sərhədləri keçməli və satıldığı ölkənin valyutası ilə ödənilməli olduğundan, beynəlxalq ticarət həm iqtisadi, həm də siyasi səbəblərdən dövlətlər tərəfindən tənzimlənə bilər (30-cu fəslin IV bölməsinə bax). Bunun üçün bizim məqsədimiz beynəlxalq ticarətdən gələn nəzəri faydaları və nəzəri əsasla nmızın praktikada nəyə görə fərqləndiyini göstərməkdir.

II. BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN ÜSTÜNLÜKLƏRİ (1) Bu, ölkələrə ixtisaslaşma mənfəətini əldə etmək imkanı verir.

ölkələrin İxtisaslaşması daha çox müxtəlif növlü və daha çoxsaylı əmtəələrin İstehlakı imkanını yaradaraq, hamı üçün heyat səviyyəsini yaxşılaşdırır.

(a) Aydındır ki, beynəlxalq ticarətsiz əksər ölkələr bəzi müəyyən məhsullarsız qalacaqlar. Məsələn, Icelandıyanın,

412 BEYNƏLXALQ TİCARƏT VII Hissə

kömürü yoxdur, Britaniyanın qızıl və alüminiumu yoxdur, İsveçin isə nefti.

{b) Daha əhəmiyyətlisi, daxildə istehsai olunsaydı, yainız varlıların imkanı çata biləcəyi bir çox maliar olardı. Britaniyada bu, banan, ədviyyat, portağal və digər idxal olunan mallara aid oluna bilər. İqtisadçılar bu yolla beynəlxalq ticarətin insanlara necə fayda verə biləcəyini əsasən müqayisəii dəyəriər qanunu kimi tanınan üsulla izah edirlər. Bu göstərir ki, ölkələr müəyyən çeşidlər üzərində ixtisaslaşma və ticarətindən o zaman qazanc əldə edə bilərlər ki, bu çeşidlərin nisbi İstehsal xərcində bezi fərqlər olsun. Aşağıdakı misallar bunu İzah edəcək.

Fərz edək kİ, İki ölkə, A və B, yalnız iki çeşid-buğda və avtomobil istehsal edir. Hər ikisinin eyni kapital məbləği və eyni işçi sayı var, lakin A-nın B ilə müqayisədə yaxşı iqlimi və zəngin torpağı var. Diger tərəfdən, B-nin işçiləri daha çox bacarıqlıdır. Bütün istehsal vasitələrindən tam istifadə olunmur.

Hər iki ölkə öz faktorlarını buğda və avtomobil istehsalı üçün bərabər şekildə böldükdə, aşağıdakıları istehsal edir:

Ölkə A

B Ümumi istehsal

Buğda (vahid) 500 100 600

Avtomobillər (vahid) 100 500 600

Lakin A buğda, 6 isə avtomobil istehsalında ixtisaslaşsa, ümumi istehsal 1000 buğda və 1000 avtomobil olardı. Beləliklə, onlar arasında bölüşdürüləcək 400 buğda və 400 avtomobil təmiz qazanc olacaqdır (33-cü fəsfin Vİ bölməsinə bax).

Burada qazanclar aşkardır, çünki A buğda, 6 isə avtomobil istehsalında daha yaxşıdır. Lakin fərz edək ki, A-nın da ixtisaslaşmış işçi qüvvəsi və kapitalı var və o, aşağıdakı kimi, həm buğda, həm də avtomobillərin istehsalında daha yaxşıdır.

Ölkə Buğda (vahid) Avtomobillər (vahid) A 500 300 B 400 100

Ümumi istehsal (ixtisaslaşma yoxdur) 900 400

Burada yenidən ixtisaslaşma ilə əldə edilən gəlirlər vamıi? Avtomobiliəri buğda iiə dəyişmə məzənnəsinin müəyyən sərhədləri olsa (33-cü fəslin VI bölməsinə bax), cavab “bəli"

30-CU FƏSİL BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN MAHİYYƏTİ 413

olacaq. Səbəb budur ki, A-nın avtomobil istehsalındakı üstünlüyü buğda istehsalındakı üstünlüyündən daha çox hiss olunur. Birincinin istehsalında o, üçqat artıq effektivdir, ikincidə isə yalnız 1,5 dəfə. Vacib olan tam deyil, nisbi üstünlükdür. Nəticədə A B-yə buğda istehsalını verərək, avtomobil istehsalında ixtisaslaşir ki, ümumi istehsal 800 buğda və 600 avtomobil olacaq.

Fərz edək ki, dünyada olan tələb və təklif şəraiti elədir ki, 2 buğdaya 1 avtomobil dəyişilir, yəni avtomobilin qiyməti buğdanın qiymətinin ikiqatıdır. İndi A 200 avtomobili 400 buğda ilə dəyişir ki, bu da ona 400 buğda ilə 400 avtomobil, B-yə isə 400 buğda və 200 avtomobil verir.

Beləliklə, görünür ki, ixtisaslaşmaya görə B 100 avtomobil ge- ridədir. Lakin ixtisaslaşma A-nın vəziyyətini yaxşılaşdınrmı? indi onun 400 avtomobili və 400 buğdası var, yəni 100 avtomobil qazanc, lakin 100 buğda itkisi var. Qazandığı avtomobillərin istehsalı üçün istehsal faktorlarının 1/6-ini istifadə edir, buğda itkisi isə faktorların yalnız 1/10-ni təmsil edir. Buna görə, nəticədə ixtisaslaşma B-nİn istehsal həcmini artırmışdır. Alternativ olaraq söyləyə bilərik kİ, B 100 buğdanı istehsal etməsəydi, öz əməyi ilə yalnız 60 avtomobil əldə edə bilərdi, mübadilə yolu ilə isə 100 avtomobil əldə edir.

Yuxarıdakı sübut mümkün olan xərclər baxımından da öyrənilə bilər. İxtisaslaşma otmasaydı, A 5 vahid buğda istehsal etmək üçün 3 avtomobildən keçməli idi. Lakin beynəlxalq bazarda dəyişmə şərtləri elədir ki, 3 avtomobilə 6 vahid buğda əldə etmək olar. Bunun üçün A-ya avtomobil istehsalında ixtisaslaşmaq və buğdasını mübadilə yolu ilə əldə etmək sərf edəcək. B ilə də eynilə. Öz əməyi ilə 4 vahid buğda ilə o, yalnız 1 avtomobil əldə edə bilərdi. Dünya bazarında o, 2 avtomobil əldə edir. Bunun üçün ona buğda istehsalında ixtisaslaşmaq ve avtomobili mübadilə yolu ilə əldə etmək sərf edəcək.

Vurğulanmalıdır ki, müqayisəli xərclər qanununa əsasən təchizat imkanları göstərir ki, onların mümkün olan xərcləri fərqləndikdə sərf etmək üçün hansı şəkildə ixtisaslaşma apara bilərlər. Lakin mübadilə şərtlərini bilməyənə qədər ixtisaslaşmanın olacağını və ya hansı dərəcədə olacağını dəqiq söyləyə bilmərik.

ölkənin özünün istehsalı üçün əlverişli mövqedə olmasına baxmayaraq, əmtəəni ölkələr arasında hərəkət etdirən nisbi qiymətlərdəki fərqlərdir. Böyük daxili tələb və beləliklə də nisbətən yüksək qiymət ölkənin bu əmtəənin idxalçısı olması deməkdir (ABŞ-da neftlə olduğu kimi). Həmçinin unutmaq olmaz

414 BEYNƏLXALQ TİCARƏT VII HİSSƏ

ki, istehsalda yalnız çox az üstünlüklər uzunmüddətlidir. İqlim və çox zaman mineral ehtiyatlar dəyişir, lakin yeni metodlar faktorları daha məhsuldar edə bilər. Necə ki, indi Hindistan Britaniyaya pambıq məhsulları ixrac edir. Hər halda yuxarıdakı izahat genişlendİrilməlİdİr ki, bu imkanlar yaransın;

(i) Daşınma xərcləri müqayisəli xərclər qanununun müəyyən etdiyi qazancları azaldır və beləliklə, daha az ixtisaslaşmaya səbəb olur. Belə ki, daşıma xərclərinin A-nın avtomobil istehsalı üstünlüklərini üstələyə bilməsi və beləliklə, B-nin özünə tələb olunanları istehsal etməsinin yaxşı görünməsiyiə bağlıdır.

(ii) Beynəlxalq ticarətdə iştirak edən çoxlu ölkə və əmtəələrin real şərtləri.

(iiİ) Millətlərin əmtəələrin sərbəst hərəkətinə gömrük haqlan, normalar, tibbi yoxlama və sairlə mübadiləsi (növbəti səhifəiərə bax).

(iv) Əmtəə istehsaiının artmasıyia gəiiriərin azalması ehtimalı. Qeyd edildiyi kimi, nəzəriyyəyə görə, istehsalın bütün mərhələlərində, A və B-nin hər ikisi tərəfindən hər zaman avtomobil əvəzinə müəyyən nisbətdə buğda istehsal edilə bilər. Belə ki, hər hansı bir istehsal hecminde, A 3 avtomobil yerinə 5 buğda, B isə 1 avtomobili 4 buğda ilə əvəz edə bilər. Lakin B buğda istehsalını artırdıqda, azalqn gəlirlərin işə düşməsi baş verəcək, çünki daha keyfiyyətsiz torpaq və işçi qüvvəsindən istifadə olunmalıdır. Belə ki, 1 avtomobilin əvəzində 4 əlavə buğda əldə etmək əvəzinə yalnız 3, daha sonra yalnız 2 və s. əldə edəcək. Eyni şey həmçinin A avtomobil istehsalını artırdıqda baş verir. Bunun üçün tədricən ixtisaslaşma artıq serfəll olmur. A buğdanı dünya bazanndan almaq- dansa, özü istehsal etməklə daha ucuz əldə edə bilər və eyni hal B üçün avtomobillərə də aiddir. Azalan gəlirlər və beləliklə, artan xərclər, mümkün olan xərclər ticarət şərtləri ilə təklif olunanlardan aşağı olduğu nöqtəyə qədər yalnız qismən ixtisaslaşma mövcudluğu deməkdir. Bundan sonra ölkə üçün əmtəəni özünün istehsal etməsi daha yaxşıdır. Əslində əksər ölkələr eyni mallan həm istehsal, həm də idxal edir (məsələn. Birləşmiş Krallıq kənd təsərrüfatı məhsulları).

(2) Bazan genişləndirməklə beynəlxalq ticarət böyükmiqyəslı istehsaldan mənfəət əldə etmək imkanı yaradır.

İstehsalın artması iiə azalan gəlirlərin işə düşdüyü malların əksinə olaraq, azalan xərclər şəraitində istehsal edilən bir çox məhsullar vardır (təyyarə, avtomobillər). Burada daxili bazar böyükmiqyaslı istehsalın üstünlüklərindən tamamilə istifadə etmək


üçün çox kiçikdir. Bu, əsasən İsveçrə kimi kiçik öikəiərə aiddir. Bu hailarda beynəlxalq ticarət hər istehsal vahidi üçün xərci azaldır.

(3) Beynəlxalq ticarət rəqabəti artınr və istehsalın effektivliyinin artmasına təkan verir, xüsusən də daxiii bazara nəzarət inhisarçının əiine keçə bilərsə.

Gördüyümüz kimi, bazarın həcminin hər hansı bir məhdudlaşdırılması bir satıcının nəzarəti ələ almağını asanlaşdırır. Dövlət daxili sənayeyə tariflər və s. vasitələrlə müdaxliə edərkən hər zaman inhisarçılığın inkişafı riskini nəzərə almaq lazımdır.

(4) Beynəlxalq ticarət ölkəiər arasında mənfyətli siyasi əlaqələrin yaradılmasına təkan verir.

Buna Qərbi Avropadakı Ümumi bazan nümunə göstərmək olar.

III. TİCARƏTİN ŞƏRTLƏRİ Mübadilə məzənnəsinin lİmitİ

Bizim misalımızda A avtomobil istehsalında, 5 isə buğda istehsalında ixtisaslaşır, öz qüvvəsi ilə A 3 avtomobil və 5 buğda əldə edə bilər. Təbii kİ o, mübadilə vasitəsilə bundan daha az buğda əldə edərsə, avtomobillər də ixtisaslaşmayacaq. Eynilə də B 1 avtomobil üçün 4 buğdadan artıq verməli olsa, buğdanın istehsalında ixtisaslaşmayacaq.

Belə ki, ixtisaslaşmanın həm A, həm də B-yə sərfəli olması üçün buğdanın avtomobillə dəyişmə məzənnəsi haradasa 5/3-lik yuxan limitlə ən aşağı limit olan 4 arasında olmalıdır.

Mübadilə məzənnəsinin təyin edilməsi Bəs cari (2 buğdaya 1 avtomobil fərz etdiyimiz) mübadilə

məzənnəsi necə yaranmışdır? Cavab çox sadədir. 2 buğda 1 avtomobillə dəyişilir dedikdə, əslində

nisbi dəyərlən müqayisə edirik. Belə ki, avtomobilin qiyməti buğdanın qiymətindən 2 dəfə çoxdur. Onların nisbi qiymətləri bütün digər qiymətlər kimi bazarda tələb və təkliflə təyin olunacaq. Biz sadələşdirilmiş misalımızı bazarda genişləndirərək aydınla^ırma aparaq.

Fərz edək ki, ticarət edən yeganə 2 ölkə A və B-di.r və istehsal olunan yalnız iki çeşid buğda və avtomobil var. İxtisaslaşma neticəsinde, lakin mübadilədən öncə A-nın 600 avtomobili, B-nin isə 800 buğdası var. Buğda və avtomobillərin nisbi qiymətləri deyişdiyindən biz aşağıdakı tələb və təklif sxemlərini eldə edərik.

416 BEYNƏLXALQ TİCARƏT VM HİSSƏ

Qiymət (mübadilə

A B

nisbəti) Buğda: Tələb Təklif olunan Tələb olunan

avtomobillər Təklif

Avtomo billər

olunan buğda

avtomobillər olunan buğda

3:1 1500 500 100 300 2W:1 900 400 240 540 2:1 650 325 325 650 m;1 350 200 400 700

Göründüyü kimi, yuxarıdakı sxemdən tələb və təklif şəraitində yalnız 2 buğdaya 1 avtomobil qiymətində bazar tarazlığı yaranır. Misal 2-dən artıq ölkə və çeşid təmsil olunacaq şəkildə genişləndirilə bilər

A və 6 üçün buğdanın avtomobillə mübadilə məzənnəsi ticarəti şərtləndirir. Əgər tələb və təklif 1 avtomobil üçün daha artıq buğda verilməsi şəklində baş verərsə, ticarət şəraiti A üçün yaxşılaşır, B üçün pisləşir. Digər tərəfdən, avtomobil üçün daha az buğda verilsə, ticarət şərti B üçün yaxşılaşır, A üçün isə pisləşir.

Ticarat şərtində dəyişikliklər Beləliklə, ticarət şərti idxalın ixracla mübadilə etdiyi məzənnədir.

Əmtəələrin ticarəti beynəlxalq olarsa, bu zaman məzənnə dünyada olan tələb və təklif şərtləri ilə müəyyən edilir. Buradan elə bir nəticəyə gəlmək olar ki, ticarət şərtindəki hər hansı bir dəyişmə tələb, ya da təklifdə olan dəyişmələrdən irəli gəlir. Belə ki, bizim misalımızda A-nın buğdaya tələbində böyük artım olarsa, buğdanın qiyməti ən yüksək hüdud olan 5/3:1-ə yaxınlaşır. Eynilə də A-nın buğda tələbi azalarsa, qiymət ən aşağı limitə - 4:1-ə yaxınlaşacaq. Və ya təklif şəraiti elə dəyişə bilər ki, A 600 avtomobil əvəzinə 100 avtomobil istehsal edə bilər, bu zaman yəqin ki, o, verilən buğda miqdarı əvəzinə daha çox avtomobil təklif etmək istəyər və beləliklə, buğdanın qiyməti ticarət şərtinin B-nin xeyrinə hərəkət edəcək şəkildə artacaq. Digər tərəfdən, A-nın ixtisaslaşmış işçi qüvvəsi immiqrasiya etsə və ixtisassız əməklə əvəz olunmağa çalışılsa, o, 600 avtomobil əvəzinə yalnız 500 avtomobil istehsal edə bilər və avtomobillərin qiyməti qalxar. Nəticədə ticarət şəraiti A-nın xeyrinə yaxşılaşar.

Ticarət şərtinin dəyişmələrinin real dünyada necə əks olunması nümunələri bunlardır:


(1) Tələbat şərtindəki dəyişikliklər (a) Texnoloji inkişaf sahəsində tələbat arta biiər. Belə ki, neftə

olan tələbin artması bütün İxracçı ölkələrin ticarət şəraitini yaxşılaşdırmışdır:

(b) Istehsaldakı müvafiq artım olmadan dünyada yeyinti məhsullarına tələb artarsa, Birləşmiş Krallığın ticarət şəraitini pisləşdirər;

(c) Emal edilmiş malların istehsalında azalma nəticəsində xammal təklifi eiastiki olmayanda azalarsa, bu, böyük qiymət düşümünə səbəb olar. Bu, Birləşmiş Krallığın ticarət şərti xeyli yaxşılaşdığı 30-cu illər depressiyası zamanı baş vermişdi.

(2) Təklif şərtindəki dəyişmələr (a) Texniki inkişaf təklifi artıra bilər, məsələn, 1930-cu və 1950-ci

illərdə kənd təsərrüfatında olduğu kimi. Nəticədə tələbat eiastiki olmayan yerdə əmtəənin qiyməti xeyli düşür.

(b) Əmtəənin əsas istehsalçısı olan ölkədə, məsələn. Çilidə olan siyasi və əmək qüvvələrinin narazılığı və ya müharibə dünya qiymətlərini qaldıra biiər və beləliklə, digər böyük istehsalçı ölkələr, məsələn, Zambiya üçün ticarət şəraiti yaxşılaşar.

(c) Müəyyən əmtəənin İstehsalçıları satış inhisarları formalaşdırmaqla öz məhsullannın qiymətlərini qaldıra bilərlər. Belə ki, OPEC 1973-1976-cı illər arasında neftin qiymətinin dördqat artmasına nai) olmuşdur.

Ticarət şərtlərinin ölçülməsi Ticarət şərti ixrac və idxal məhsullannın qiyməti arasındakı əlaqəni

ifadə edir. Lakin təcrübədə bizim diqqətimiz hər hansı bir vaxtda olduğu kimi deyil, zamanla necə dəyişməsi kimi mərkəzləşir. Bunun üçün bir dövrlə digər dövr arasındakı ticarət şəraitinin nisbi dəyişmələri ölçülür.

Ölkələr çoxlu əmtəələr idxal və ixrac etdiklərindən və müxtəlif malların qiymətləri müxtəlif istiqamətlərdə və fərqli miqdarlarda hərəkət etdiyindən biz bir tam otaraq ixrac və idxal qiymətinin dəyişmələrini indeks rəqəmləri vasitəsilə ölçəcəyik və unutmaq olmaz ki, burada müəyyən qüsurlar mövcuddur (28-ci fəslin son səhifəsinə bax).

418 BEYNƏLXALQ TİCARƏT Vll HİSSƏ

Beləliklə, təcrübədə ticarətin şərtləri aşağıdakı kimi ölçülür;

İxrac məhsullannın ortalama qiymət indeksi l QO

İdxal məhsullarının ortalama qiymət indeksi I

Son 11 İldəki rəqəmlər cədvəl 8-də vəriimişdir. Ölkənin ixrac məhsuiian idxai məhsulları ilə müqayisədə daha ucuz

olduqda müəyyən idxal məhsullarının miqdarı əvəzinə daha çox əmtəə verməyə məcbur olacaq. Bu zaman ticarət şertiərinin “pisləşdiyi", "ona qarşı hərəkət ətdiyi", “daha əlverişsiz olduğu” söylənilir. Bunun əksi baş verdikdə ticarət şərtlərinin “yaxşılaşdığı", “onun xeyrinə dəyişdiyi" və ya “daha əlverişli olduğu” söylənilir. Cədvəl 8-dən görünür ki, bəzi tələb dəyişiklikləri xaricində ticarət şərti 1973-cü ildə baş vermiş neftin qiymətindəki böyük artım nəticəsində kəskin pisləşməyə qədər Birləşmiş Krallığın xeyrinə hərəkət etmişdir.

Cədvəl 8

Birləşmiş Krallıqda ticarət şərti, 1965-75

(Bazis ili -1970}

İllər

İxrac vahidi - dəyər indeksi (1)

İdxal vahidi -dəyər indeksi

(2)

Ticarət şərti (1M2)

1965 79,3 81.3 97.6 1966 82.2 82.6 99,6 1967 83,4 828 100.8 1968 90.0 92,7 97.1 1969 93,0 95,6 97,3 1970 100.0 100,0 100,0 1971 105,6 104,7 100,9 1972 111,1 109,7 100,3 1973 126,0 139,7 90,2 1974 162,7 218,0 74,6 1975 198,5 245,7 80,8

Ticarət şərtlərində dəyişmələrin nəticələri ölkənin ticarət şərtlərinin yaxşılaşmasının birbaşa təsirləri

mənfəətlidir. Birincisi, müəyyən ixrac məhsullarının miqdarı əvəzinə daha çox idxal məhsulları əldə edilər (24-cü fəslin son səhifəsinə bax). İkincisi, onun ödəmə balansı yaxşılaşa bilər.


Məsələn, fərz edək ki, Britaniyanın idxai və ixrac məhsulları öz dəyərləri baxımından bərabərdir. İdxal məhsullarının sterlinqlə olan qiyməti düşür, lakin sterlinqlə olan Britaniya ixrac məhsuilennın qiyməti dəyişir. Əgər Britaniyanın idxal məhsullarına tələbi elastiki deyilsə, onun ticarət balansı yaxşılaşacaq, çünki idxal məhsullarına daha az £ xərclənəcək.

Lakin dolayı nəticələr ticarət şərtlərində yaxşılaşmaya səbəb ola bilər; xüsusilə də inkişaf etmiş ölkələrdə. Lakin bu, daha arzuədilməz görünür.

Birincisi, ticarət şərtləri pisləşən ölkələrin ticarət şərtləri yaxşılaşan ölkələrdən İxrac məhsulları almağa imkanı olmaya bilər. Məsələn, fərz edək ki, 1 buşet buğdanın qiyməti 5 £-dən 4 £-ə düşüb. Lakin ixrac edən ölkə tələbatın 900000 buşelden yalnız 950 000 buşelə qədər artdığını görür. Beləliklə, buğdaya olan ümumi xərcləmə 450 000 £-dən 3 800 000 E-ə düşür. Lakin məsrəflər təxminən öz məhsulunun əsas hissəsini ixrac edən fermerlərin gəlirinə bərabərdir. Gəlirin azalması nəticəsində onların Birləşmiş Krallıq kimi bir ölkədə idxal məhsullarına olan tələbatı düşəcək.

İkincisi, gəlir azalması həmçinin onun daxili istehsal əmtəələrinə daha az xərclənəcəyi deməkdir. Bu, daxili sənaye sahələri üzrə mənfəətlərin azalması deməkdir və beləliklə də ölkəyə əcnəbilər, məsələn, Birləşmiş Krallıq tərəfindən qoyulan kapitalın dividendlərini azaltmaqla görünməz qazandan kiçildəcək.

Üçüncüsü, inkişaf etməmiş ölkələrdə gəlirlərin düşməsi nəticəsində dəymiş ziyan verilən yardımın məbləğinin artırılması ilə aradan qaldırılmalıdır.

Dördüncüsü, iqtisadiyyatı xarici ticarətdən asılı olan ölkələr ticarət şəraitində hərəkətlənmələr baş verdikdə çox sıx tənzimləmələrə məruz qala bilərlər. Məsələn, xam yun üçün tələbat elastiki deyilsə və onun qiyməti dəyişsə (qiyməti yüksək olduqda) Avstraliyada gəlirlər yüksək olacaq, qiyməti aşağı olsa, az otacaq. Bunun gəlir, və işlə təminat səviyyəsinin olması siyasətinə çox dərin təsiri vardır.

IV. AZAD TİCARƏT VƏ PROTEKSİONİZM Azad ticarətin üstüntükiəri

Müqayisəli xərclər nəzəriyyəsi əmtəə istehsalında əmək bölgüsündən istifadə etməklə daha yüksək həyat səviyyəsini necə qazanmağı göstərir. Nəzəri baxımdan buradan elə nəticəyə


gətmək olar ki, ticarət mümkün olduğu qədər azad olmalıdır, çünki müqayisəli səmerəlillik qanununa əsasən yalnız bu zaman maksimum İxtisaslaşma baş verə bilər Lakin praktikada görürük ki, bütün ölkələr nisbi qiymətlərin fərqinə görə əmtəələrin sərbəst hərəkətinin qarşısını bu və ya digər dərəcədə alan siyasət yeridir.

Beynəlxalq ticarətə nəzarət metodlan (1) Gömrük rüsumlan

Gömrük rüsumları, məsələn, Ümumi bazann ümumi xarici tarifləri həm qazanc toplamaq üçün, həm də himayəediçidir. Onlar İdxal edilən malın eyni daxili istehsal malından daha yüksək məzənnəsi vergi alındıqda himayəədici olur

(2) Dotasiyalar Tariflər və Ticarət üzrə Əsas Razılaşmanı (GATT) imzalayan

Ölkələr ixraca birbaşa dotasiyalar verməklə demfxnq siyasətini yürüdə bilməsələr də, beynəlxalq ticarətin həcm və strukturuna digər vasitələrlə dolayı təsir göstərə bilərlər, məsələn, gəmiqayırma sənayesinə dövlət yardımı. Daha az hiss edilən, çoxuşaqlı ailələrə yardım kimi yüksək rifah halı əmək xərclərini aşağı səviyyədə saxlamaqla bir ölkəyə digərinə nisbətən istehsalın həqiqi xərcini ödəməyən qiymət üstünlüyü verə bilər.

(3) Kvotalar Tələb elastiki olmazsa, gömrük rüsumlarının alınması nəticəsində

baş verən qiymət qalxması idxal olunan miqdara çox az təsir edəcək. Beləliklə, dövlət əmtəənin idxalını müəyyən miqdara qədər azaltmaq istədikdə normalar qoya bilər. Belə ki, əcnəbi filmlər Britaniya filmləri ilə müəyyən nisbətdə göstərilə bilər. Rüsumlarla müqayisədə normaların 2 böyük mənfi cəhəti var: (a) Təklifin süni şəkildə azaldılması nəticəsində qiymət əcnəbi təchizatçı və ya idxalçı tərəfindən qaldırıla bilər. Beləliklə, dövlət qiymət nəzarəti qoyana qədər qazanan ictimaiyyət deyil, onlar olur; (b) Normalar iqtisadiyyatı sərtləşdirir, çünki onlar əsasən müəyyən müddət ərzində olan idxal həcminə əsaslanan formulalarla hesablanır ki, onlar da zaman keçdikcə köhnəlir. Bu, genişlənmək istəyən effektiv şirkətlərə İmkan vermir.

(4) Valyuta nəzarəti İdxal edilən mallara xərclənən məbləğə daha yaxşı nəzarət etmək

üçün normalar xarici valyuta İlə müəyyən edilməlidir. Bu,


valyuta nəzarətinin (23-cü fəslin I bölməsinə bax) bir formasının olmasını vacib edir. Bütün xaric: valyuta gəlirləri və rüsumları dövlətə və ya onun təmsilçisinə (Birləşmiş Krallıqda olduğu kimi, məsələn, İngiltərə Bankı) təslim edilməlidir və yalnız o, idxal məhsulları üçün, xarici səyahət və kapital transferini ödəmə məqsədilə bu fonddan pul götürməyə icazə verə bilər. Mallar yalnız lisenziya ilə idxal edilə bilər. Beləliklə, azad bazar deyil, dövlət idxal məhsullarının şərtlərini müəyyən edir.

(5) Fiziki nəzarət Müəyyən malların idxal və ixracına tam qadağa - embarqo qoyula

bilər. Belə ki, "dəmir pərdə" ölkələrinə strateji matların ixracı qadağandır, narkotiklər isə idxal edilə bilməz. Eynilə də canlı heyvanların (məsələn, it və tutuquşuların və s.) idxal olunması ilə bağlı müəyyən qaydalar ticarəti çətinləşdirir.

Dövlətin beynəlxalq ticarətə nəzarət səbəbləri Ümumiyyətlə, ticarətə ona görə nəzarət edilir ki, dövlət beynəlxalq

baxımdan çox milli nöqteyi-nəzərdən fikir yürüdür və iş görür. Ticarətin məhdudlaşdınimasından bütövlükdə hamı zərər çəksə də, ayrı-ayrı ölkələr qazana bilər.

Nəzarətə bəraət qazandırmaq üçün bir sıra səbəblər irəli sürülür. Bəzən onların bəraətləri məntiqəuyğun olur; daha çox isə onlar üstünlük əldə etmək kimi dar maraqlar üzərində qurulur.

(1) Qeyririqtisadi arqurrjentlər (a) Strateji əhəmiyyətli əmtəənin istehsalını dəstəkləmək üçün. Bir

millət strateji əhəmiyyətli əmtəə baxımından digərindən asılı olduğu yerdə müharibə baş verdikdə onun təchizatının kəsilməsi ehtimalı vardır. Belə ki, Birləşmiş Krallıqda təyyarə istehsalının dotəsiyaiaşdınlmasının səbəblərindən biri zavod və ixtisaslaşmış işçi qüvvəsinin qorunmasını təmin etməkdir.

(b) Siyasi əlaqələrin yaxınlaşmasını dəstəkləmek üçün. Birləşmiş Krallıq 1932-ci ildə birlik dövlətlərini imtiyazlı məzənnələrlə təmin etmək üçün bir çox idxal malları üzərinə tariflər qoymuşdur.

indi isə AİB (Avropa İqtisadi Birliyi) üzvü kimi siyasi və iqtisadi birliyə doğru hərəkətin bir hissəsi olaraq Britaniya ümumi xarici tariflər qoymalıdır.

(c) Siyasi məqsədlərin həyata keçirilməsi. Ticarət xarici siyasətin silahı ola bilər. Məsələn, Rhodesiaya qarşı sanksiyalar.

422 BEYNƏLXALQ TİCARƏT VI( HİSSƏ

(d) Sosial siyasətin inkişaf etdirilməsi. Baxmayaraq ki. keçmişdə Britaniya öz kənd təsərrüfatını əsasən strateji məqsədlərlə dotasiyalaşdırırdı, bu gün məqsədlər ictimaidir - kənd yerlərində depressiyanın və onsuz da çox əhalisi olan şəhərlərə hərəkətin qarşısını almaqdır.

(2) Əsaslı iqtisadi arqumentlərin səbəbləri (a) Ticarət şərtlərinin yaxşılaşdırılması. Xüsusi verginin ağırlığı

təklif və tələbin nisbi elastikliyinə əsasən istehsalçı və istehlakçı arasında bölünür (109-cu şəklə bax). Bunun üçün əmtəəyə olan tələb təklifdən daha elastiki olduqda dövlət ticarət şərtlərini yaxşılaşdırmaq üçün vergi qoya bilər, çünki dövlət vergidən gəlir əldə etsə də, qiymət artımı əsasən istehsalçı tərəfindən yaradılmışdır. Praktikada bu aşağıdakıları təiəb edir; (i) istehsalçı ölkənin təkliflərini asanlıqla həyata keçirə biləcəyi alternativ bazarların olmaması; (ii) onun istehsal vasitələrinin çox az alternativləri var; (ili) xaricdəki satışlarının azaldığını görən ölkələrin gəlir İtkisi tərif qoyan ölkənin idxal tələbinə təsir etməməlidir.

(b) "Gənc sənaye”n/ himayə, ölkədə sənaye sahəsi qurmaq yalnız onu gənc dövründə genişmiqyaslı istehsalı olan güclü rəqiblərdən qorumaqla mümkündür. Təmin olunmuş daxili bazann onun dişçıxarma çətinliklərinin öhdəsindən gəlməsinə imkan verməsi və onun dünyanın qalan hissəsi ilə bərabər şərtlərlə rəqabət apara bilməsi üçün vaxtında güclənəcəyi şübhə altına alına bilər. Məsələn, Britaniyanın avtomobil sənayesi bu cür himayədən faydalanmışdır.

Çətinlik ondadır ki, sənaye sahələrinin çoxu bu himayədən istifadə etdiyindən, tariflər heç vaxt ləğv edilmir, məsələn, emal edilmiş mallara XVIII əsrdə qoyulmuş Amerika vergiləri bugünə qədər mövcuddur. Bundan əlavə, əksər hallarda himayəsiz ya^ma şansı olmayan sənaye sahələri dəstəklənir. Bu, ölkə ehtiyatlarının düzgün bölüşdürülməməsinə aparır.

(c) Sənayenin tədricən azalmasını təmin etmək üçün. Əmtəəyə olan tələbin köklü dəyişməsi sənayeyə çox ağır zərbə vurur. Məsələn, 1975-cü ildə Britaniyanın pambıq sənayesnin taleyi belə idi. idxal məhsulları üzərində məhdudiyyətlər şokunu azaltmaqla sənayeyə kiçilmək üçün daha çox vaxt qazandıra bilər.

(d) Müvəqqəti ödəmə balansında pozuntulann bərpası. Qızıl və xarici valyuta ehtiyatlarının müvəqqəti azalmasını idxal


məhsullarına nəzarət etməklə dayandırmaq olar. Lakin ehtiyatların tükənməsinin əsaslı səbəbləri varsa, başqa tədbirlərdən istifadə olunmalıdır (fəsil 33-ə bax).

(e) ’'Dempİnq’'in qarşfsırun alınması. Mallar xaricdə daxili bazarlarda ktndan daha aşağı qiymətlə satıla bilər. Bu, aşağıdakılara görə mümkün olur; (a) istehsalçılara ixrac dotasiyaları verilir: (b) pozucu inhisar (13-cü fəslin VI bölməsinə bax) və ya (c) bu istehsalçıya azalan xərclər üstünlük əldə etməyə imkan verir. - İdxalçı ölkə vətəndaşları daha aşağı qiymətlərdən birbaşa mənfəət əldə edirlər. İxracçı daxili istehsalçıların aradan götürülməsinə çalışır, lakin İnhisar əldə etmək istəyirsə, daxili bazarı bir qədər himayə etmək lazımdır,

(3) Çox az əsası olan iqtisadi səbəblər (a) Digər ölkənin tariflərinə qarşılıq vərilməsi. Qarşılıqlı tarif hədəsi

digər ölkənin məhdudlaşdırıcı siyasətini dəyişdirməsində qorxu kimi istifadə edilir. Belə ki, 1963-cü ildə idxal edilən Amerika quşçuluq məhsullarının üzərinə qoyulan haqlan azaltmağa məcbur etmək üçün ABŞ bir sıra Ümumi bazar əmtəələrinin üzərinə daha yüksək idxal haqlarını qoyacağı ilə hədələmişdir. Burada bəzi güzəştlər əldə edildi, lakin çox zaman bu cür tədbirlər təsirsiz qalır, çünki əksər hallarda ölkələr hamının itirəcəyi şəkildə daha da yüksək tariflərin qoyulması ilə qarşılıq verirlər.

(b) Durğunluq dövründə daxili işlə təminat. Dünya ticarətində ümumi durğunluq olduqda ölkələrin iş təminatına təsir edən gəlirin daxili istehsal vasitələrinə xərclənməsini sığortalamaq üçün idxala məhdudiyyətlər qoymağa çalışırlar. Çətinlik ondadır ki, digər ölkələr dünya ticarətinin hər yerdə azalmasına gətirib çıxaran cavab tədbirlərinə əl atır. Tarif və Ticarət üzrə Ümumi Razılaşma bunun baş verməsinin qarşısını almağa çalışır.

(c) Daxili istehsal sahələrinin "ədalətsiz" xarici rəqabətdən qorunması. Britaniya işçilərinin ucuz, “şirələnmiş" xartci işçi qüvvəsi ilə rəqabətdən qorunmaq tələbləri çox təz-tez səslənir. Bəzən bu, iqtisadiyyat haqqında az bilinən emosional insanlardan, lakin daha çox rəqabətlə üzləşən sənaye və onun işçilərinin dər maraqlarından irəli gəlir. Lakin iqtisadi analiz bu mülahizənin çox az əsaslı olduğunu göstərir və sənayeni digər zəminlərdə qorumaq lazımdır, məsələn, daxili işçilər digər ixtisas və ya sənaye sahələrinə keçə bilməzlər.

424 BEYNƏLXALQ TİCARƏT Vlt Hissə

(İ) Bu, ölkənin en böyük nisbi üstünlük əldə etdiyi yerə ixtisaslaşması olduğunu söyləyən müqayisəli xərclərin bütün prinsipinə ziddir. Bu üstünlük torpaq, kapital, tropik iqlim, minerallar və ya ucuz işçi qüvvəsinin çoxluğu ola bilər;

(ii) Buradan çıxan məntiqi nəticəyə görə, ABŞ Britaniyada məvaciblər daha aşağı olduğundan, Britaniya avtomobillərini idxal etməkdən imtina etməlidir;

(iü) Məvaciblərin az olmasının heç də kiçik işçi qüvvəsi xərclərini göstərməsi vacib deyil. Məvaciblərin az olması əməyin effektsizliyi, yəni məhsuldarlığın az olmasından da olur. Bizim baxmalı olduğumuz istehsalın hər vahidinə düşən məvacib xərcdir. Belə ki, Amerika İşçi qüvvəsinin dünyada ən yüksək ödənişli olmasına baxmayaraq, Birleşmiş Krallığa emal edilmiş əmtəələr İxrac edir, təhdid edilən sənayedə məhsuldarlığın artırılması və beləliklə də hər vahidə düşən məvacib xərclərini azaltmaqla rəqabət apara bilər;

(iv) Ucuz işçi qüvvəsi olan kasıb ölkəyə qarşı vergi ölkəni daha kasıb, onun işçi qüvvəsini isə daha uzuc edir. Məvacibləri (və eləcə də istehsal edilən malın qiymətini) artırmağın yolu xarici bazarlardakı tələbi artırmaqdır;

(v) Kasıb ölkələrdən idxal məhsullarını məhdudlaşdırma- sıyla yanaşı başqa yardımlar edilməlidir. Onlar 'ticarətdən- sə yardım"a üstünlük verirlər;

(vi) Daha kasıb ölkələrin gəlirini azaltmaqla edilən himayə onlann Britaniya ixrac məhsulları üçün daha az pulu olması deməkdir;

(vii) Siyasət əks təsir doğurur; (viii) Malları istisna edilən ölkə nəticədə başqa bir yerdə daha

aqressiv rəqabət aparmağa məcbur edilməklə himayədarlıq edən ölkə üçün xaricdə satışı çətinləşdirə bilər. Yaponiyanın Britaniyanın əksər xarici pambıq malları bazarlarını ələ keçirməsinin bu səbəbdən olması mümkündür.

Nəticədə vurğulamalıyıq ki, ticarətin hər hansı bir məhdudlaş- dırılmasının daha aşağı həyat səviyyəsi olan ictimai xərci vardır. Lakin burada digər iqtisadi, siyasi və sosial mənfəətlər ola bilər. Çox zaman iqtisadi qazanclar şübhəlidir. Digərləri ölçülə bitməzlər və üstünlük balansının harada olduğuna qərar vermək imkanı


siyasətçilərə verilməiidir. Lakin həmişə xatırlanmalıdır ki, himayə son yeni dəyişikliklərə imkan verməyən artan maraq yaradır.

Tarif vəTİcarət üzrə Əsas Razılaşma (QAÄT) 1947-cİ ildə Cenevrədə 23 ölkə Tarif və Ticarət üzrə Əsas

Razılaşmaya imza atıb. Burada məqsəd bunlar idi; (a) mövcud olan ticarət maneələrini azalhmaq; (b) beynəlxalq ticarətdə ayrı- seçkiliyi azaltmaq; (c) millətləri birtərəfli hərəkət etməkdənsə məsləhətləşməyə çağırmaqla yeni ticarət maneələrinin yaranmasının qarşısını almaq. Bu, aşağıdakı kimi işləyir.

Üzv ölkələr müntəzəm olaraq tariflərin azaldılmasınin növbəti mərhələsi üzərində razılaşma əldə etmək üçün toplaşırlar. Burada “ən çox üstünlük verilən millət" prinsipi işləyir. Bu o deməkdir ki, əgər bir ölkə digər ölkəyə tərif azaldılması imkanı verirsə, bu, avtomatik olaraq bütün iştirakçı ölkələrə aid olur. Belə ki, əgər AİB onun lif materiallanna olan Amerika tarifinin 5 % azaldılması qarşılığında Amerika avtomatik ticarət maşınlarına olan tarifini 5 % azadtmağa razılıq verirsə, bu zaman hər İki güzəşt Tarif və Ticarət üzrə Əsas Razılaşmanın digər üzvünə tətbiq oluna bilər.

1976-cı ildə beynəlxalq ticarəti təmsil edən 100-dən çox üzv ölkə vardı. Təşkilat vasitəsilə mövcud tariflərin proqressiv azalmasına nail olunmuşdur və beynəlxalq ticarət problemlərinin müstəqil birtərəfli tədbirlər əvəzində birlikdə müzakirə edərək həll etmək prinsipi qəbul edilmişdir. Lakin çətinliklər əmələ gəlmişdir; (a) qarşılıq prinsipi aşağı tarifli ölkelerin daha pis sövdələşmə vəziyyətində işə başlamağa məcbur olması deməkdir və beləliklə də onların edə biləcəkləri güzəştlər məhduddur. Bunun üçün belə ölkələr Ümumi bazar kimi aşağı tarifli regional quruma üstünlük verə bilərlər; (b) müəyyən şəraitdə "ən çox üstünlük verilən millət” prinsipi ölkəni digər ölkə üçün tarif azaltmasını etməkdən çəkindirə bilər, o səbəbdən ki, bu, hamıya tətbiq edilməlidir; (c) bir sıra hallarda imkan vermək üçün razılaşma müddəalannın təsiri dayandırılır - ödənişlər balansındakı çətinliklər, Amerikanın öz kənd təsərrüfatına himayəsi, Birleşmiş Krallığın birlikdən etdiyi idxal, inkişaf etməmiş ölkələrdə gənc sənaye sahələrinin qurulması və Avropa İqtisadi Şurasının ayrı-seçkilik xarakteri.

FƏSİL 31

TƏDİYƏ BALANSI

I. İDXALIN ÖDƏNİLMƏSİ

Valyuta fərqləri Bəzən bir ölkənin digər öikənin bir qədər məhsutu əvəzinə öz

məhsulunu verməyə razılaşmasıyla beynəlxalq ticarət barter mübadiləsi formasını alır. Lakin əslində mübadilələr nisbi qiymətlərə əsasən malların idxal və ixracının sərfəli olub- olmadığına qərar verən özəl tacirlər tərəfindən təşkil olunur, çünki hər ölkənin öz valyutası var - İspaniyanın (peseta), Fransanın (frank), ABŞ-ın (dollar), Birləşmiş Krallığın (funt sterlinq) və s. Hətta valyutaların adı eyni olsa da, yenə də müxtəlifdirlər. Belə ki, Misir, Suriya və Birləşmiş Krallığın funtlan bir-birindən fərqlidir. Bu fərqlənmə beynəlxalq iqtisadiyyatda 2 səbəbdən əhəmiyyətlidir: (a) idxalatı ödəmək üçün yetərincə xarici valyuta əldə olunmalıdır; (b) bir valyutanın digər valyutaya çevriləcəyi məzənnə müəyyən olunmalıdır. Birincisi haqqında burada danışılacaq, ikincisi haqda növbəti fəsildə, lakin heç biri bir-birindən müstəqil deyillər.

İdxal necə ödənilir? Bu suala ən yaxşı cavabı ilk növbədə fərd tərəfindən, məsələn,

evdar qadın missis Jonəs tərəfindən edilən alışları incəiəməklə verə bilərik. Hər həftə o, bir sıra müxtəlif mallar alır. Heç bir mağaza sahibi ona bu mallan havayı verməz. Bu mallar üçün pul ödənməlidir. Lakin bizim məqsədimiz üçün mühüm olan onun ödəmə üçün pulu əldə etməyə ən azı 7 mənbəyinin olmasıdır.

Birinci və ən adi mənbə həftəlik qazancdır. O və həyat yoldaşı öz məvaciblərindən hər həftə pul ayıra bilərlər və missis Jones mağaza sahibinə bu pulla dərhal ödəmə edir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, əslində missis Jonesun etdiyi onun ərinin istehsal etdiyi məhsulları tələb olunan bütün digər mallarla mübadilədir. Belə ki, əgər mister Jones dərzidirsə, onun tikdiyi kostyumlar

31-Cİ FƏSİL TƏDIYƏ BALANSI 427

satılır və missis Jonesun istədiyi malları aldığı pullar bu yolla əldə olunur. Bundan əlavə, bəzən pul mal istehsal etməklə deyil, xidmət göstərməklə də qazanılır. Beləliklə, missis Jones həftədə bir gün mağaza sahibi üçün hesablarını göndərmək və məktublarına cavab vermək şəklində işləyərək məvacib ala bilər. Ən sonda, əmanətlərinin faizləri cari gəlir gətirə bilər. Bütün həftəlik xərclər bu qarışıq həftəlik gəlirlə eyniləşirsə, biz deyə bilərik ki, Joneslər ailəsi “özünü ödəyir”.

Lakin ola bilər ki, missis Jonesun xərci cari həftəlik gəlirlə ödənilə bilinməsin. Bu, məsələn, ona görə baş verə bilər ki, həftəlik xərcə o, bahalı əmtəə, paltaryuyan maşın və s. alıb. Bu vəziyyətdə missis Jones pulu digər mənbələrdən əldə etməli olacaq. Birincisi, o, pulu öz milli əmanət hesabından və ya özünün hər hansı bir digər "ehtiyatından” götürə bilər. İkinciçi, o, hazırda daha az tələb olunan piano və ya televizor kimi evdarlıq ehtiyatından olan mallardan birini sata bilər. Üçüncüsü, o, dostundan borc ala bilər və ya bununla eyni şey olan, mağaza sahibindən ödəmə vaxtının gecikdirilməsini xahiş edə bilər. Ən sonuncusu, bəxti gətirsə, o, deyək ki, atasının verdiyi cehiz şəklində pul hədiyyəsi ala bilər. Mal üçün bu cür ödəmə üsulları onun əlamətlərinin tədricən yenidən tamamlanması, satılan avuarların eyni dəyərli avuartarla əvəz olunduğu və ya əmtəənin istifadə edildiyi müddətdə borcun qaytanlması şərtiylə qənaətbəxş olar. Lakin əgər həftəlik gəlirdən lazımınca ehtiyat ayırmaq qeyri- mümkündürsə və ya artıq xərcləmə tez-tez baş verdiyindən əmanət və avuarların belə əvəz olunması borcu ödəmirsə, bu zaman biz deyəcəyik ki, missis Jones “özünü ödəmir”. Bir vaxt onun ehtiyatları bitəcək, evi satılacaq və o, mağaza sahibindən borc və ya kredit ala bilməyəcək.

Ümumi mənada desək, digər millətlərlə ticarət edən millət missis Jo/ıeslə eyni vəziyyətdədir. Ona idxal etdiyi əmtəələrin əvəzini Ödəməkdə eyni alternativlər açılır. Əsas mənbə cari ixracın satışından əldə edilən puldur. Şəkil 110 ixracın xarici valyutanı necə qazandığını göstərir. Adi vaxtlarda idxal və ixrac şirkətlər tərəfindən edilir, ödənişlər isə onların bu valyutanın lazımi ehtiyatlanna malik olması şərtiylə bir ölkənin valyutasını digər ölkələrininkinə dəyişən banklar tərəfindən edilir.

428 BEYNƏLXALQ TİCARƏT VII HtSSƏ

I Fflial A-ya

17.000$ ödəyir

1

-► 17.000 $ dəyaftndo pambıq ■

ABŞ-dakı filiala

xabər göndarir

■+■ X

i Banka

10.000 C ödeyir

i Ehtiyatlar 17000$ azalır

Ehtiyatlar 10.000 £ artır

Ehtiyatlar 17.0W $ artır

Ehtiyatlar 10.000 £ azalır

t Banka . Birlaşmiş

f . Banka

17.000 S ödəyir

f

Krallıqdakı Banka 10.000 £ ödəyir

t B*- 10.000 E dayənndə idman avtomobilləri 4-

Şəkil 110. İxrac mailan idxal mallarını necə ödəyir

Ferz edək ki, 1 sterlinq 1,70 dollara dəyişilir və heç bir valyuta məhdudiyyəti yoxdur. Tutaq ki. Britaniya taciri X ABŞ-da olan A- dan 10 000 £ dəyərində pambıq idxal etmek istəyir. Bütün Ödəmələrinin, məsələn, İşçilərinin maaşlan dollarla edilməli olduğuna görə amerikalı İxracatçı ödəməni dollarla tələb edir. Beləliklə, İdxalçı öz bankına gedir, 10 000 £ ödəyir və “əsaslı kredit" tərtib edir. Bank New Yorkdakı filialı ilə əlaqə saxlayaraq A-nın lazımi sənədləri, məsələn, konossament təqdim etməsi ilə müvafiq ödənişin edilməsi sərəncamını verir (bankların əksəriyyətinin xarici paytaxtlarda filialı var; olmadıqda yerli banklarla onların işini yerinə yetirmək üçün əlaqə yaradırlar). Bəs filialın köçürmə vekselini ödəmək üçün dolları hardandır?

Biz bunu digər Y Britaniya fıtmasının ABŞ-dakı B idxalçısına 10 000 dəyərindəki idman avtomobilləri satdığını təsəvvür etsək, görə bilərik. Bu firma ödəməni funt sterlinqlə istəyir. Beləliklə, amerikalı avtomobil idxalçısı öz bankına 17 000 $ ödəyir və eyni əməliyyat təkrar olunur. Göründüyü kimi, 2 əməliyyat bir-birini tamamlayır; ABŞ-dan pambıq alınması və Britaniyadan idman avtomobillərinin satılması. Britaniya bankının filialı dollar ödəməlidir. Amerikadakı bank isə sterlinq. Britaniya bankı £ aldı, Amerika bankı $. İkisi bir yerə gəlsə, tələbləri üst-üstə düşər (praktikada onların öz tələbatlarının xarici valyuta birja bazarları vasitəsilə qarşılaması ehtimalı daha çoxdur). Beləliklə, pambığın pulunu ödəmək üçün lazım olan dollarlar idman avtomobillərinin

31-Cİ FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI 429

satılması ilə əldə edilmişdir və ya tərsinə. Qısası, ixrac malları

idxal mallarını ödəyir.

İxrac mətlən daha geniş mənada Bu baxımdan ixrac malları termini təsnifat tələb edir. Missis

Jonesin çəklərini göndərdiyinə görə aldığı ödənişlə eyni olaraq, millət ödəməni yalnız ixrac etdiyi əmtəələr üçün deyil, həm də digər ölkələrə göstərdiyi xidmət üçün də ala bilər. İxrac edilən əmtəələr görünən adlanır, çünki onlar ölkələr arasındakı sərhədləri keçərkən görünə və qeyd oluna bilər. Digər ölkənin insanları üçün göstərilən xidmətlər görünməz ixrac məhsullan adlanır, çünki onlar sərhədləri keçərkən nə görünə, nə də qeyd oluna bilərlər. Buna baxmayaraq, hər ikisi - həm əmtəələr, həm də xidmətlər üçün idxalçı və qəbul edən ölkələrin insanları tərəfindən ixracatçı ölkənin insanlarına ödənildiyi üçün onların hər ikisi daha geniş mənalı /xracdır.

Görünməz gəlir və ödəmələrin əsas mənbələri bunlardır: (1) Dövlətin xaricdəki xərci, məsələn, xaricdəki qarnizonlar,

diplomatik xidmətlər; Gəmidaşıma xidmətləri, məsələn, amerikalının II Kraliça Elizabeth'm gəmisində səyahət etməsi və britaniyalı tacir tərəfindən gəmidaşıma ixracı; Mülki aviasiya; Səyahət; məsələn, amerikalı turistə Londonu ziyarət edərkən xərcləmək üçün sterlinq lazımdır; Digər xidmətlər, məsələn, kitab və lentlərin müəllif hüquqlarından gələn gəlirlər; Xarici sərmayələrdən gələn faİz, mənfəətlər və dividendlər, Şəxsi transferlər, məsələn, xaricdəki qohumlara pul köçürmələri.

Yuxandakı əməliyyattann hər hansı biri ödəmək üçün digər ölkənin valyutasına mübadilə tələb edir. Beləliklə, valyuta onları ödəyən ölkə üçün idxal, ödənən ölkə üçün isə ixracı təmsil edir.

(2)

{3} (4)

(5)

(4)

(7)

II. TƏDİYƏ BALANSI Ölkələrin çoxu dünyanın qatan hissəsi itə etdiyi pul əməliyyatlarının

illik pul hesabatını aparır. Təqdim edilən hesabatlar ödəniş balansı kimi tanınır. Birləşmiş Krallığın 31 dekabr 1975-ci itdə bitmiş il üçün tədiyə balansı cədvəl 9-da


verilir. Aşağıda verilən izahat 1969-cu ildə qəbul edilən teqdimat forması haqqındadır.

Cari hesab Cari hesab bir tərəfdən il ərzində idxal edilən əmtəələr və

görünməz maddələrə xərclənən xarici valyutanı, digər tərəfdən isə əmtəə və görünməz maddələrin ixracı ilə qazanılmış xarici valyutanı göstərir.

Cari hesabın yalnız idxal və ixrac olunmuş əmtəələrin göstərildiyi hissəsi ticarət balansı adlanır. İxrac olunan malların dəyəri idxal olunan mallannkından üstün olduqda görünən balansın müsbət olduğunu söyləyirik. Bunun əksi baş verdikdə, görünən balans mənfidir. Lakin “müsbət" və "mənfi” terminlərlə çox şey görmək olmur. Bu terminlər ölkənin dövlətin müsbət ticarət balansından asılı olduğunu düşünən XVI əsr merkantilistlərindən götürülmüşdür. İlk növbədə mənfi balansın səbəblərini bilməliyik. Bu, məsələn, sonradan emal edilmiş əmtəələr şəklində ixrac ediləcək xammalların tələbatının artması nəticəsində ola bilər. İkincisi, müsbət və ya mənfi görünən balansda görünməz maddələr nəzərə alındıqda balans xarakterini dəyişir.

Görünən balansın görünməz müddəalardan gələn ödənişlər və gəliri əlavə etdikdə cari balansı əldə etmiş olanq. Bu müddəalar cədvəl 9-da göstərilib.

Hər hansı bİr ilin 1 yanvar - 31 dekabr arasında ixrac edilən əmtəə və görünməz maddələrin qazancının bu müddət ərzində İdxal olunan əmtəələr və görünməzlərin xərcinə bərabər olması üçün heç bir xüsusi səbəb yoxdur. Faktiki olaraq beiə olsa, bu, qeyri-adi təsadüf olar. Həftə ərzində qazandığın məbləğ xərclədiyinlə neçə dəfə tam üst-üstə düşür?

Bunun üçün cari hesab qazanc və xərc arasındakı fərqi göstərir. İxrac edilən əmtəələr və görünməzlərin dəyəri idxal ədilən əmtəə və görünməzlərin dəyərini üstələyirsə, deyirik kl, burada artıq cari balans var; bunun əksi baş verdikdə deyirik kl, kəsirli cari balans var. Lakin yenə bu "artıq" və "kəsir" terminlərinə çox əhəmiyyət vermək olmaz, Cari hesab millətin xarici maliyyə əməliyyatlannın yalnız bir hissəsini əhatə edən ifadəsidir. Kapital axınları həmçinin yaxından öyrənilməlidir. Göründüyü kimi, cari kəsir ehtiyacı məhsuldar istifadə ediləcək borc olmaqla ödənilə bildikdə həyəcana səbəb olmamalıdır. Digər tərəfdən, cəri əlavə qısa və uzunmüddətli kapitalın xaricə hərəkəti nəticəsində

31-Cl FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI 431

ehtiyatlarda olan ağır itkini ödəmək üçün yetərli olmaya bitər, ödəniş balansı ifadəsi bir tam anlayış kimi öyrənilməlidir.

Sərmayə və digər kapital axınian Əgər cari hesab əməliyyatlan ölkənin dünya ilə yeganə sazişi

olmuşsa, ödənişlər balansı hesablamaları sadədir. Məsələn, 100 milyon £*lik artıq ehtiyatlann məbləği ya ehtiyatlara əlavə olunacaq, ya da ölkəyə bu məbləği xaricə qoymağa imkan verəcək. Eyni zamanda Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) digər arid kreditorlara olan qısamüddətli bordan qaytarmağa da imkan verəcək. 100 milyon £ kəsir isə ya ehtiyatları bu məbləğ qədər azaldacaq və ya sərmayənin götürülməsi ilə, yaxud da xaricdən qısamüddətli borc almaqla maliyyələşdiriləcək.

Lakin onun ehtiyat yığmaq və ya dövlət borclannı ödəmək qabiliyyətinə təsir edən ölkəyə gələn və ya ölkədən gedən digər pul axınları da vardır. Bunlar Britaniyanı sərmayə qoymaq və ya borc vermək üçün tərk edən və həmin məqsədlərlə Britaniyaya kapital axınlarıdır. Beləliklə, Birləşmiş Krallıqda yaşayan fərdi insanların xaricdə yerləşən zavod və fabriklərə (istər birbaşa, istərsə də səhmlərin alınması vasitəsilə) investisiya qoyması və ya Britaniya hökuməti tərəfindən inkişaf etməmiş ölkəyə borc verməsi kapitalın xaricə axınına və xarici valyutanın xərclənməsinə gətirib çıxarır. Eynilə hökumət, yerli hakimiyyət orqanları, milüləşdirilmiş sənaye sahələri və şirkətlərin xaricdən borc alması xarici kapitalın və xarici valyuta gəlirinin daxilə axınına gətirb çıxaracaq. Cari hesab il ərzindəki qazancları və xərcləri əhatə etdikdə, investisiya və digər kapital axınlan kapitalın ölkəyə və Ölkədən hərəkəti İlə əlaqədardır.

1969-cu ilə qədər bazis balansı kimi tanınanı əldə etmək üçün cari balansa uzunmüddətli investisiya balansını əlavə etməklə Birləşmiş Krallıq ümumi ödənişlər balansını hesablamada qısa və uzunmüddətli investisiya arasında fərq qoymuşdur. Bu bazis balansı Birləşmiş Krallığın daha uzun müddət ərzindəki vəziyyətinin yaxşı göstəricisi olmağına baxmayaraq, kəsir olduqda ehtiyatlar üzərindəki təzyiqin çoxu artmağa meyl etmişdir və bu, sterlinqin xaricdəki etibarına ciddi zərər gətirə bilərdi.

İş bundadır ki, Britaniya xarici investisiyalarının çox hissəsi xaricilərdən borc alınmış qısamüddətli kapital tərəfindən maiiyyələşdiriiib. Məsələn, Londonda yığılmış artan avrodollann ümumi fondundan. Bunun baş verdiyi müddətdə həqiqi xarici valyuta çıxarı yoxdur. Faktiki olaraq, Britaniyanın mənfəət əldə


etmək üçün xarici investisiya qoyuluşu özəl biznes müəssisəsinə bənzəyir. Və dükan sahibinin yeni il qabağı ehtiyatların saxlanılmasını ödəmək üçün Öz bankında borc aldığı kimi. Birləşmiş Krallıq xaricdəki zavodlara, plantasiyalara, neft quyularına, mədənlərinə investisiyanı maliyyələşdirmək üçün borc alır.

Birləşmiş Krallığın ticarət şərttərindəki hesabatlarının yeni forması qısamüddətli borc almağa imkan verir. Bu, Britaniya üçün doğrudan da vacib olan ~ qızıl və xarici valyutalar ehtiyatlarına valyuta axınlarının bütövlükdə nə dərəcədə tədr etməsinin üzərində diqqətini cəmləşdirir. Bu, ümumi valyuta axınında göstərilmişdir.

Ümumi valyuta axını Ümumi valyuta axını aşağıdakıları ödəməyin lazım olduğunu

göstərir: (a) cari balans: (b) investisiya və digər kapital axınları; (c) balans maddəsi.

Balans maddasi aşağıdakı kimi ortaya çıxır. Qeydə alınmış kapital əməliyyatlarına cari balans əlavə edildikdə alman məbiəğ İngiltərə Bankı tərəfindən qazanılan və ya itirilən xarici valyuta məbləğinə heç vaxt tam uyğun gəlmir. Məsələn, xaricdəki hökumət xərclərini istirahətlərini xaricdə keçirən insanların xərclərindən dəqiq qeyd etmək daha yüngüldür. Həmçinin ixrac xaricə dekabrda gədə bilər, lakin onlar üçün ödəmə gələn fevralda gəlir.

Buna görə balansiaşdına müddəa qeyd olunmuş əməliyyatların ümumi dəyəri ilə İngiltərə Bankı tərəfindən aparılan dəqiq hesablar arasındakı fərqləri ortadan götürmək üçün əlavə olunur. Əgər 1975-ci ildə olduğu kimi balanslaşdırıcı müddəa dirsə, bu o deməkdir ki, əslində ölkəyə əməliyyat dəyərləndirmələrinin göstərdiyindən daha çox xarici valyuta daxil olmuşdur. Balanslaşdırıcı müddəa olduqda bu halın əksidir.

Rəsmi maliyyələşdirmə Əgər temlz valyutanın İtkisi baş vermişsə, o zaman lazımi ödənişlər

edilməlidir. Məsələn, gəlirlər hələ qazanılmasa da, idxal məhsulları ödənməlidir. Rəsmi maliyyələşdirmə bunun necə əldə edildiyini göstərir.

Eynilə təmiz valyutanın artımı varsa, rəsmi maliyyələşdirmə hesabı balansın necə xərcləndiyini göstərir.

Bu baxımdan biz deyə bilərik ki, ödənişlər balansı (ticarət şərtləri) həmişə tarazlanır.

31-Cİ FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI 433

Fərz edək ki, təmiz valyuta itkisi vardır. Bu, valyuta orqanları tərəfindən aşağıdakılar alınmaqla ödənilə bilər;

(a) Beynəlxalq Valyuta Fondu və ya digər ölkələrin valyuta orqanlarından rəsmi borc almaqla;

(b) Birleşmiş Krallığın qızıl və valyuta ehtiyatlarından vəsait götürülməklə.

Fəsil 33-də görməyimiz kimi, təmiz valyuta itkisi sonsuz davam edə bilməz. İtkini bərpa etmək üçün əsasən də bunun səbəbi cari balansın davamlı kəsiri olduqda, tədbirlər görmək lazım olacaq.

Eynilə də təmiz valyuta artımı orqanlara imkan verir ki; (a) rəsmi bordan qaytarsın; (b) Birləşmiş Krallığın qızıl və xarici valyuta ehtiyatlarına əlavə

etsin. Burada lazım olan hər hansı bir bərpa tədbirləri daha ağrılıdır.

Çünki böyük həcmli artım xaricə olan investisiya və kapital axınlarını artıracaq.

Birləşmiş Kraftığın 1975-ci il tədiyə balansrrun öyrənilməsi Yuxarıdakı izaha Birləşmiş Krallığın 1975-ci il üzrə tədiyə balansının təhlili iiə aydınlıq gətirilə bilər.

Cədvəl 9 Birləşmiş Krallığın tediya balansı, 1975 (milyon £ ilə)

CARİ HESAB Görünən ticarət

İxrac məhsulları (f.o.b.) +18768

İdxal məhsulları -21972

Görünən balans -3204

Görünməz maddələr (təmiz) Dövlət -1025

Gəmidaşıma +12

Mülki aviasiya +110

Səyahət +239

Digər xidmətiər +1334

Faizlər, mənfəətlər və dividendlər +949

Fərdi transfer -88

Görünməz balans +1531

Cari balans -1673

FGSİL 32

XARİCİ VALYUTALARIN MƏZƏNNƏSİ

Valyuta məzənnəsi necə müəyyən ediiir? Gördüyümüz kimi, ölkələr arasındakı ticarət onların valyutalarının

dəyişdirilməsini vacib edir. Bəs bir valyutanın digəri ilə dəyişdirildiyi məzənnə necə müəyyən ediiir? Nəyə görə 1,70 Amerika dolları, 4,15 İsveç frankı, 8,40 fransız frankı və s. əldə etmək üçün 1 funt verməliyik?

Sadə cavab ondan ibarətdir ki, £-in qiyməti bütün digər qiymətlər kimi tələb və təklif gücləri ilə müəyyən edilir; bu halda bazar xarici valyuta bazan adlanır. O, heç yerdə yerləşmir, lakin xarici valyutalar alan və satan bütün növ banklar, dilerlər və brokerlər - bütün insan və təşkilatlardan ibarətdir. Xarici valyuta bazarı bütün dünyadakı dilerlərin bİr-biri ilə müntəzəm telefon əlaqəsində olduğu dünya bazandır.

Fərz edək ki, bizim sərbəst dəyişən valyuta məzənnələrimiz vardır. Yəni məzənnələr dövlətlər tərəfindən müəyyən edilmir, yalnız tələb və təklif dəyişmələrindən asılı olaraq gündən-günə sərbəst şəkildə deyişir. Valyuta məzənnəsinin necə dəyişməsini öyrənmək üçün biz xarici ödənişlər mexanizminə yenə də nəzər salmalıyıq.

Britaniya taciri ABŞ-dan pambıq idxal etmək istədikdə (31-ci fəslin I bölməsinə bax) o, dəməyə lazım olan dollar üçün öz bankına getmişdi. Biz şahid oluruq ki, bu dollar onun ABŞ-dakı filialından əldə edilmişdi və bu filial öz növbəsində pulu Britaniya avtomobil şirkətinə ödəmək üçün £ əvəzinə onlan ödəyən idman avtomobillərinin Amerika idxalçısından almışdır. Fərz edək ki, mövcud valyuta məzənnəsi 1,70 $-dır və alqı -satqı elədir ki, eyni dollar miqdarı tələb və təklif olunur.

Təsəvvür edək ki, indi vəziyyət dəyişir. ABŞ-dan olan pambıq idxalırıın həcmi artır, lakin idman avtomobillərinin ixracı dəyişməz qalır. İndi daha çox dollar tələb olunduğundan bank ehtiyatlarının tükəndiyini görür. Qısası, dollara olan tələb təklifi üstələyir. Bank xarici valyuta bazarında sterlinqdən çox dollar olan bank və diler tapa bilər. Lakin onun keçirdiyi hal bütün bazar üçün tipikdirsə.

32-Cİ FƏSİL XARİCİ V/'U.YUTALARIN MƏZƏNNƏSİ 437

yəni funta nisbətən dollara olan tələb artmışsa, bu zaman o öz dollar ehtiyatını yalnız əvəzində daha çox £ təklif etməklə bərpa edə bilər. Beləliklə, dolların dəyəri qalxır, deyək ki, 1 funta 1,68 $ (sonralar görəcəyimiz kimi, bu, əsas etibarilə ixrac dəyəri ilə idxal dəyəri arasındakı balansın pozulması ilə əlaqədar olaraq, özünü- tənzimləmə mexanizmini işə salacaq).

Arbitraj Biz öz diqqətimizi dollar və funt arasındakı dəyişmə məzənnəsi

üzərində cəmləşdirmişik. Lakin həmçinin funtla alman markı, fransız frankı və s. arasında da dəyişməz məzənnə vardır; və bütün bu məzənnələr bir-biri ilə bağlıdır. Əgər, məsələn, 1 £ = 3 $ və 1 $ = 2 mark, bu zaman 1 £ 6 marka bərabər olmalıdır. Belə olmazsa, xarici valyuta di lerləri tərəfindən arbitraj əməliyyattan kimi tanınan məzənnələrin eyniləşdirilməsi baş verəcək. Fərz edək ki, Londonda 1 funta 7 mark əldə edilə bilər. Di ler Londonda funtlara mark alacaq, New Yorfrda onlan dollara satacaq və dollarları funtlarla dəyişməklə əməliyyatda 16 p qazanc əldə edəcək. Bu, çox sürməyəcək, çünki xarici valyutanın dünya bazarı o qədər mükəmməldir ki, Londonda marka artmış tələbat tezliklə qiyməti dünya qiyməti ilə bərabərləşdirəcək.

Xarici valyuta üçün tələbir} va təklifin asılı olduğu amillər hənstlardıı^ Görünə bilər ki, Britaniyada insanlann dollara artmış tələbi dollar

üçün təklif edilən sterlinqə olan təklifin artması ilə eyni şeydir. Dollar üçün artmış tələb amerikalılar tərəfindən sterlinq üçün tələbin artması ilə, yəni artmış dotlann təklifi ilə neytrallaşa bilər. Sadəlik xatirinə biz diqqətimizi amerikalıların sterlinqə olan tələbini artıran amillər üzərində cəmləşdirəcəyik. Bu amillər aşağıdakılardır:

(1) Britaniyada olan əmtəə ixracını ödəmək üçün; (2) Görünməz maddələri ödəmək üçün, məsələn, Britaniyaya

səyahət. Britaniyadakı qoşunlara dövlət xərcləri və s.; (3) Britaniyaya kapital hərəkətini ödəmək üçün; uzunmüddətli

kapital hərəkəti bu formalan ala bilər: (a) Britaniyada yaşayan insanların sahib olduğu qiymətli kağızlann açıqlanması; (b) Britaniyanın sahib olduğu şirkəti almaq; (c) Britaniya hökumətinə borc verilməsi. Bu məqsədlərin hər hansı biri üçün sterlinq tələbatı sterlinqin dəyərini artıran təsiri göstərəcək. Qısamüddətli kapital çox zaman bunları ödəmək üçün hərəkət etdirilir; (a) qısa

43S BEYNƏLXALQ TİCARƏT VII HİSSƏ

müddətli borc vermə, burada borc vermək üçün fondları olan insanlar onlan N«w Vonfrdan burada təklif olunan daha yüksək faizin üstünlüyündən istifadə etmək üçün Londona hərəkət etdirirlər; (b) spekulyasiya, £-in dəyərinin qalxmasını ehtimal edən diler sterlinq və ya müəyyən nominal sterlinq dəyərli qiymətli kağızlara sahib olmaq istəyəcək; (c) Amerika ixracının Britaniya idxalı üzərindəki artıq dəyəri, burada amerikalı ixracçı Britaniya idxalçısına kredit verməklə sterlinq balanslannt artırır. Sonuncu misalda artmış tələbi qarşılıq üçün doltann dəqiq təklifi mümkün olub və beləliklə, məzənn^ə dəyişikliyə ehtiyac yoxdur.

Xarici valyutanın təi&b və təMifinə təsir edən əsas iqtisadi amiilər hansılardır?

İndiyədək sadəcə xarici valyutanın tələb və ya təklif olunacağı maddələri göstərmişik, indi bu maddələrin hər birinin nə qədər böyük olacağını müəyyən edən iqtisadi qüvvələri öyrənəcəyik. Bunlar aşağıdakılardır:

(1) Nisbi qiymətlər Həm görünən, həm də görünməz ticarətə təsir edən əsas amil

xaricdəki eyni malların qiyməti ilə müqayisədə daxili istehsal vasitələrinin qiymətidir. Əgər, məsələn, Amerika qiymətləri yüksəkdirsə, amerikalılar daha ucuz Britaniya mallarını almaq istəyəcəklər, britaniyalılar isə daxili istehsal məhsullanna Amerika məhsullanndan daha çox üstünlük verəcəklər. Azad valyuta bazarındakı sterlinqə yüksək tələb £-in deyərini elə qaldıracaq ki, tədricən Britaniya mallarının qiymətləri “yüksək xərcli" amerikalı istehsalçı la n n kılarla bərabərləşəcək.

Bəzi iqtisadçılar, xüsusən prof. Gustav Cassel 1922-ci ildə bu mülahizəni daha da genişləndirilmişdir. O, Alıcıiıq qabiliyyətinin paritet nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür ki, xarici valyutanın digər valyuta ilə məzənnəsi əsasən bu iki valyutanın öz ölkələrində alıcılıq qabiliyyətindən asılıdır.

Məsələn, fərz edək ki, yalnız bir mal növü vardır - maşın və bu maşın Britaniyada 20 E, ABŞ-da isə 36 S-a satılır; bu zaman mübadilə məzənnəsi 1 funta 1,80 $ olacaq. Əgər indi Britaniyadakı qiymət 24 £-ə qalxırsa, dəyişmə məzənnəsi 1 funta 1,5 $ olacaq. Beləliklə, ümumi qiymətlər səviyyəsindəki artım nəticəsində valyutanın daxili alıcılıq qabiliyyətinin düşməsi onun xarici valyuta dəyərinin azalması ilə nəticələnəcək və ya riyazi olaraq, sözügedən nəzəriyyə deyir ki:

32-Cl FƏSİL XARİCİ VALYUTALARIN MƏZƏNNƏSİ 439

£-in valyuta mezennəsi (məsələn, $-la)

ABŞ-da qiymət səviyyəsi

Britaniyada qiymət səviyyəsi

Uzun müddətdə bu nəzəriyyə müəyyən dərəcədə düzgündür. Əgər, misal üçün, ABŞ-a nisbətən Britaniyada qiymətlərin inflyasiyası varsa, Britaniya ixracına tələb daba az, Amerika idxalı üçün isə daha yüksək olacaq. Nəticədə dollar baxımından £-in qiyməti düşür. Lakin xüsusən qısa müddətdə alıcılıq qabiliyyətinin valyuta məzənnəsini idarə edən yeganə amil olduğunu demək çox yanlışdır. Nəzəriyyə aşağıdakı cəhətlərdən qüsurludur:

(a) Bütün mallar beynəlxalq ticarətə daxil olmur. Çox zaman, məsələn, hind paltarları yerli və şəxsi tələbatlan təmsil edir. Digərləri, məsələn, evlər, qaz və elektrik enerjisi, saç düzümləri üzrə, fərdi və professional xidmətlərin digər ölkəyə daşınması asan deyil. Belə malların qiyməti ixracın qiymətləri dəyişməsə de qalxa bilər. Tədricən ixrac sənaye sahələrini rəqabət nəticəsində daha yüksək məvacib ödəməyə və s. məcbur edə bilər. Lakin bazarın hərəkətsizliyi və mükəmməl olmamasından bunun baş verməsi çox uzun müddət çekə bilər. Ümumi qiymət səviyyəsinin statistik artımına baxmayaraq, bu, valyuta məzənnələrinə təsir etməyəcək;

(b) Birbaşa vergilər, dotasiyalar və daşıma xərcləri kimi amillər ölkə daxilində mallann qiymətini dəyişdirə bilər, lakin bu, valyuta məzənnələrinə nəzəriyyənin söylədiyi şəkildə təsir etməyəcək. Fərz edək ki, tələbi tamamilə qeyri-elastiki olmayan mühüm idxalın üzərinə 100 %-lik tarif qoyulub. Daxili bazardakı qiymət artacaq, lakin ona daha az xarici valyuta xərcləndiyindən valyuta məzənnəsi yaxşılaşacaq;

(c) Valyuta məzənnəsinin dəyişməsi daxili qiymət səviyyəsi ilə tamamilə əlaqəsi olmayan amillərdən İrəli gələ bilər. Məsələn, milli gəlir artdıqda idxalın ixraca nisbətən dəyəri artır. Nəticədə valyutanın xarici dəyəri düşəcək. Eynilə də ticarət şəraitindəki dəyişmə valyuta məzənnəsinə təsir edə bilər. Məsələn, fərz edək ki, texnikanın İnkişafı neft təchizatını artırmışdır və beləliklə də onun dünya qiymətinin düşməsinə gətirmişdir. Əgər neftə təiəb


elastiki olmasa, Küveyt kimi ölkə daha az xarici valyuta qazanar ve onun Öz valyutasının xarici valyuta bazanndakt dəyəri düşərdi;

(d) Nəzəriyyə xüsusən qısamüddətli dÖvr ərzində mühüm təsiri olan (növbəti səhifəyə bax) kapital yerdəyişmələrinin valyuta məzənnələri üzərindəki təsirini hesaba almır.

Beləliklə, Alıcılıq qabiliyyətinin pahtet nəzəriyyəsi valyuta məzənnələrini nəyin müəyyən etməsinin tam izahı deyil. Lakin bu o demək deyil ki, nəzəriyyənin heç bir dəyəri yoxdur. İdxal və ixrac ölkənin ödəniş balansının əsas maddələri olduğundan, o bizim diqqətimizi uzun müddətə valyuta məzənnələrinə ən çox təsir edən - daxili qiymət səviyyəsinə nisbətən necə hərəkət etməsinə yönəldir. Əslində valyuta məzənnəsi ilə spekulyasiya məqsədləri üçün kapital yerdəyişmələri arasında çox yaxın əlaqə var, çünki İkinci ödənişlər balansındakı cari hesabdan irəli gələn valyuta məzənnələrinin dəyişməsinə təkan verir,

Daxili qiymət səviyyələri İlə valyutaların xarici dəyəri arasındakı əsas əlaqə yalnız Britaniyanın İkinci dünya müharibəsindən sonrakı təcrübəsi ilə çox açıq şəkildə göstərilib.

(2) Nisbi pul gəlirləri Ölkənin pul gəlirləri artdıqda onun idxal tələbatı artır. Potensial

ixrac da daxili bazara yönəlməyə meyl edir.

(3) Uzunmüddətli investisiya imkanlan İnsanlar xarici ölkələrə kapital qoyuluşunu ya xarici dövlətlərin

bonlarını (İstiqrazları) və ya orada olan şirkətlərin sadə aksiyalarını almaqla edə büər və ya Birləşmiş Krallıq şirkətlərinin xaricdə öz zavodlarını tikməklə, bu cür investisiya qərarlanna təsir edən ən mühüm səbəbdən (başqa harada qazanc İmkanı əldə edə bilinəcək yerlə necə müqayisə edildiyindən) asılıdır, lakin müvafiq ölkələrin valyuta siyasəti və siyasi risklər nəzərə alınmalıdır.

(4) Faiz dərəcəsi Qısamüddətli kapital bir ölkədən digərinə bu ölkələrdə təklif olunan

faiz dərəcələrində dəyişikliklər baş verməsindən asılı olaraq hərəkət edir. Beləliklə, hökumət xarici kapitalı cəlb etmək və yə uzaqlaşdırmaq məqsədilə özünə sərfəli şəkildə faiz dərəcələri qoya bilər.

32-Cİ FƏSİL XARİCİ VALYUTALARIN MƏZƏNNƏSİ 441

(5) Valyuta məzənnəsinin göstərilən gələcək hərəkətləri ölkədəki inflyasiya onun valyutasına sahib olan əcnəbilər

tərəfindən valyutanın həm də xarici dəyərinin düşəcəyi kimi qiymətləndirilə bilər. Bunun ardınca həmin ehtimalın doğrulmasına yardım edən valyutanın satılması baş verir.

(6) Dövlət xərci indi əcnəbilər üçün müəyyən valyutaların {məsələn, Amerika

dolları və funt sterlinq) təklifini təmin edən əsas mənbələr hərbi xərclər və xarici ölkələrə iqtisadi yardımdır.

(7) Siyasi amillər və dövlət siyasəti Bunların hər ikisi kapital yerdəyişmələrinə böyük təsir göstərə bilər. Beləliklə, valyuta məzənnələrinin yalnız hər hansı bir amildən asılı

olmadığı ehtimal oluna bilər. Əminliklə edilə biləcək yeganə ümumiləşdirmə bu ola bilər ki, valyutanın dəyəri onun valyuta bazarındakı alışı və ya satışına səbəb olan bütün qüvvələrdən asılıdır.

FƏStL 33

TƏDİYƏ BALANSI NATARAZLIĞININ

ARADAN QALDIRILMASI

I. ALTERNATİV YANAŞMALAR

Deqiq tədbirier nə zaman zəruri h&sab olunur? Ümumiyyətlə, tədiyə balansı mütləq tarazlıqda olmalıdır. Xaricdəki

ödənişlər üçün zəruri olan xarici valyuta hansı sahədən İsə əldə olunmalıdır (Əgər ixrac və başqa əməliyyatlardan əldə olunan gəlir qeyri-qənaətbəxşdirsə, tədiyə balansı qızıl və sərbəst dönərli valyuta ehtiyatlarından istifadə etməklə və yaxud kredit almaq yolu İlə tarazlaşdırılmalıdır).

Qısa vaxt ərzində ehtiyat fondlarından çıxarılma qeyri-ciddi görünə bilər. Əgər bu, dekabr ayının 31-dək baş veribsə, adətən xammal məhsullarının idxal mənbəyinin yüksək tariflərinin qüvvədə olması nəzərə alınaraq hesablar tərtib olunur. Beləliklə, bu xammal məhsullarından İstehsal olunan mallar xaricə satıldıqdan sonra ehtiyat fondları artırılır (qızıl və sərbəst dönərli valyuta ehtiyatlarının əsas vəzifəsi dövriyyədə olan mədaxilin müvəqqəti olaraq çatışmadığı zaman xarici borcları ödəmək üçün “qara gün”ə yığılan pulla təmin etməkdir. Hətta fiziki şəxslər - gəlir və xərc arasında olan kəsiri aradan qaldırmaq üçün adətən ehtiyatda nağd pul saxlayırlar).

Alternativ qayda üzrə, inkişaf etməkdə olan ölkə üçün bir neçə il boyu ödənişin passiv balans şəkli etibarlı sayıla bilər. Kəsir isə ehtiyat fondlarından istifadə etməklə deyil, kreditalma yolu ilə ödənilir. Kreditlər (borclar) əsas təchizatın (kapital avadanlığının) alınması üçün istifadə olunur Nəticədə bu avadanlığın köməyi ilə məhsulun ixracına imkan yaranır, bu da öz növbəsində öncə kreditin faizinin qapanması və nəhayət, borcun bütövlüklə qaytıraiması deməkdir. Bir daha dəmək lazımdır ki, tədiyə balansında kəsirin olması mənfi hal kİmi qiymətləndirilməməlidir, bu, həmçinin bankdan kredit almağa nail olan hər hansı bir firma üçün yaxşı əməliyyatdır.

33-CÜ FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI NATARAZLIĞ! 443

Lakin illər boyu ölkənin tədiyə balansında kəsir olduğu bir şəraitdə vəziyyət fərqlidir və bu meylin aradan götürülməsinin mümkünlüyü çox da inandırıcı deyil. Məxaric və mədaxil arasında olan bu natarazılığın sonra "fundamental mahiyyət" daşıdığı qeyd olunur. Səhvə yol verilərsə, ehtiyat fondları qüvvədən düşər (31-ci fəslin I bölməsinə bax). Başqa ölkələr də öz növbəsində bu ölkənin çətinliyə düşdüyü zaman borclannı nə vaxtsa qaytarmaq iqtidarında olmasına şübhə ilə yanaşaraq kredit verməkdən imtina edəcəklər.

Məs&fənin geniş şəkilds təhlili Belə hallarda tədiyə balansında davamlı olan kəsiri ixracdan

qazanılan gəlir vasitəsilə və ya idxal üçün ödəniş haqqını təxirə salmaq yolu ilə bərpa etmək mümkün olardı. Əsas yol ixracı xaricilər üçün daha da ucuzlaşdirmaq, idxalı isə öz alıcıları üçün bir az da bahalaşdırmaqdan ibarətdir, indi biz buna necə nail olmağın yolunu araşdıracağıq.

Daha sadə və real olsun deyə, biz öz təhlilimizi İngiltərənin ABŞ-a ixracının artmasına həsr olunan xüsusi bir məsələyə yönəldirik. Başqa sözlə, ehtimal etmək olar ki, tədiyə balansında olan kəsiri ləğv etmək üçün ən sərfəli yol dollar gəlirlərini artırmaq və dollarla xərcləri azaltmaq kimi tədbirlərdir. Bu kəsir aktiv Ödəniş balansına yönəldən ən sadə nailiyyətdir. Lakin ehtimal etmək olar ki, müzakirə olunan əks tədbirlər işə salınarsa, aktiv ödəniş balansı məsələsi həll oluna bilər. Bunu 2 yolla həyata keçirmək olar. Əwəla, əsas kəsir bunu həll ətməlidirsə, aktiv ödəniş balansına görə narahat olmağa dəyməz.

Əlbəttə, öz valyutasında islahat apanimasını daha məqsədəuyğun hesab edən Beynəlxalq Valyuta Fondunun eyhamına baxmayaraq, ölkənin qızı) ehtiyatlarını artırmağa hazır olmaqla və ya daha əlverişli bir variant kimi xaricə kredit verməklə aktiv ödəniş balansını bir neçə il ərzində həll etmək olar. İkincisi, əsrin son 25 ili tədiyə balansında olan kəsir Birləşmiş Krallığın daifTii problemi olmuşdur.

İxrac qiyməti iki komponentdən ibarətdir: (a) daxili qiymət funt sterlinqlə; (b) funt sterlinqi dollara qarşı dəyişdirən məzənnə. Beləliklə, bu iş ixrac qiymətlərini aşağı salmaqla hər hansı və ya hər iki tərəfi əldə etmək mümkündür.

Nəzəri cəhətdən daxili qiymətləri aşağı salmaqla tədiyə batansındakı kəsiri tarazlaşdırmaq otarsa, qtzıl standartı daimi mexanizm təşkil edər. Digər tərəfdən, tarazlaşdırmaya valyuta


məzənnəsinin nizama salınması yolu ilə nail olunursa, xarici valyuta bazarında azad şəkildə fəaliyyət göstərmək eyni rolu təşkil edir. Praktikada demək olar ki, hər iki metodun ciddi çatışmazlığı var və bu gün daha çox ölkələr qarşılıqlı güzəşt forması ilə razılaşaraq beynəlxalq fəaliyyət tədbirlərinin daha məqsədəuyğun olmasının tərəfdarıdır.

Beləliklə, biz bu iki yolun hansı ardıcıllıqda, yəni mexaniki tarazlaşdırmalann deflyasiya ya amortizasiya yolu ilə baş vərə biləcəyini müzakirə edirik. Biz sonra idarə olunan çevikliyin Bretton Wöods sazişinə uyğun nə cür işləməsini təsvir edəcəyik, bu bölmə indi də saxlanılmaqdadır, çünki Bretton Woods xüsusi şərtlərinin fəaliyyətdə olmasına baxmayaraq, Avstraliya və Avropanın 'Valyuta ilanı”nı təşkil edən (Qərbi Almaniya, Hollandiya, Belçika, Lüksemburq, Danimarka, İsveçrə və Norveç) ölkələr indiyə qədər valyuta məzənnəsini tənzimləmək tərəfdarıdırlar. Hazırkı beynəlxalq arenanı qısa icmalla tamamlayırıq (fəsil 36-ya bax).

II. DEFLYATOR: QIZIL STANDARTI “Qızıl standaıfınin menası

“Qızıl standartı üzərində" olan ölkə özünün standart pul vahidinin qızıla sabit tarif və məhdudiyyətsiz mübadilə oluna biləcəyi ötkə sayılır. Beləliklə, 1941-cİ ildə funt sterlinq 113.0016 qranula (ölçü vahidi) xalis qızıl nisbətində, Amerika dolları isə 23.22 qranula nisbətində mübadilə ola bilmişdir. Nəticədə, (a) ölkənin valyutası əslində qızıla bərabər olmuşdur; (b) hər ölkənin valyutasının o birisində də mübadiləyə yararlı ola bilən məzənnəsi onların ümumi qızıl əlaqəsinin möhkəmlənməsi yolu ilə mümkün olmuşdur; (c) qızıl dünya valyutası olmuşdur; (d) tədiyə balansındakı tarazlığın pozulmasını bərpa edən mexanizm yaranmışdır.

Qızıl standartı mexanizmi Fərz edək ki, Britaniyanın ABŞ-da olan idxalının dəyəri ixracının

dəyərindən artıqdır. Həmin idxalın ödənilməsi üçün dollara ehtiyac olacaq və xarici valyuta bazarında dolların funta qarşı nisbi qiyməti artacaq.

İndi 1 funt sterlinq 113 qranula xalis qızıl almaq iqtidanndadır və öz növbəsində qızılın bu həcmi 4,86 ABŞ dolları nisbətində mübadilə edilə bilər.

33-CÜ FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI NATARAZLIĞI 445

Beləliklə, 1 funt sterlinq 4,86 dollara bərabərdir. Əgər valyuta bazarında Britaniya idxalçısı funta qarşı 4,70 dollar əldə edə bilər- sə, bu, sterlinqi sabit qiymət dəyərində qızıla çevirib aldığı məlumatın qiymətini ödəmək üçün Amerika ixracatçısına göndərməkdən daha ucuz başa gələrdi. Praktikada 1 £ demək olar ki, alınan və Amerikaya (1/2 faizdən yuxan) göndərilən qızılın dəyərini də çıxmaq şərtilə, 4,86 dollardan aşağı mübadilə ola bilməz. Həmçinin, ixracın dəyər qiyməti idxalın dəyər qiymətindən yüksəkdirsə, 1 £ heç zaman alınan və Amerikadan göndərilmiş qızılın qiymətini də toplamaqla, 4,86 dollardan yuxarı mübadilə edilə bilməz. Beləliklə, funt ilə dollar arasında olan valyuta mübadiləsi yalnız qızılın ən son qiymətinə uyğun olaraq dəyişə bilər. Qətl müəyyən edilmiş valyuta mübadilələrinin beynəlxalq ticarət həcminin əlverişli təsiri var. Lakin tədiyə balasındakı kəsiri həll etmək üçün qızılın ixrac olunmasından hansı nəticələri eldə etmək olar?

Qızıl alıcıları kommersiya banklarının verdiyi qəbzlərə əsasən hesablaşırlar. Kommersiya bankları qızılı İngiltərə Bankından alaraq, öz növbəsində kassa qalığını aşağı salaraq ona sahib olur. 6u onun ehtiyat payını endirir və İngiltərə Bankı qiymətli kağızlar alaraq öz mövqeyini açıq bazarda möhkəmlətməzsə, kommersiya bankları kreditvermə əməlliyatlannı azaltmalıdırlar.

Nəhayət, İngiltərə Bankının veksellər buraxmaq hüququ onun qızıl ehtiyatı və yardımçı emissiyaları tərəfindən məhdudlaşdırılır.

Qızıl ehtiyatı ölkədən çıxarıldığından veksel buraxılışını azaltmaq lazım gələcəkdi. Yardımçı emissiyanı artırmaq üçün görülən hər cür tədbirlər anlaşılmazlığa gətirib çıxara bilərdi. Bundan sonra isə qızıl ehtiyatla nnı qorumaq üçün açıq bazarda həyata keçirilən kredit əməliyyatla n siyasətini dəstəkləyərək bank faizini artırmış olur. Digər faiz dərəcələri, başlıcası, diskont dərəcəsi (məzənnəsi) uyğun olaraq artıb-azalır.

Bunun iki təsiri var. Birincisi, yüksək qiymət təyinetmənin mənfəəti Londonda güzəştli qiymətlə satılması üçün göndərilən veksel axınını aşağı salmışdır. Beləliklə də qısamüddətli kapitalın ixracı azalmışdır. İkincisi, indi artıq əldə edilən nisbətən yüksək faizlər yalnız Londonda saxlanılan qısamüddətli balansları, ticarət hesablaşmalarını rentabelli etmədi, həmçinin mümkün qədər yüksək mənfəət axtaran qısamüddətli xarici borcları özünə cəlb etdi. Hər ikisi bir yerdə götürüldükdə isə, qızıl axınının ləğv olunması və dayandarılması təxirə salınmazsa, təcili təsir göstərir. Bundan başqa, idxalın xərclərilə müqayisədə ixracın ümumi gəlirinin azalmasının əsas səbəbini kənar etmək üçün iqtisadiyyatda


fundamental dəyişikliklərin aparılması vacib olmuşdur. Bu, aşağıdakı kimi həyata keçirilmişdir.

Yüksek uçot faizləri ölkə daxilində həm qiymətli kağızlar ehtiyatının, həm də kapital qoyuluşunun azalmasına gətirib çıxardı. Bu isə idxal edilən xammal tələbinin - daha bir kifayət qədər yaxın mənfəətin aşağı düşməsinə səbəb oldu. Amma sərmayənin azalması eyni zamanda əmsal nəticəsində (multiplikator vasitəsilə) ölkə gəlirlərinin bütünlükdə azalmasına gətirib çıxardı. Güman edilir ki, bu. qiymətlərin proporsional şəkildə düşməsinə, beləliklə də daxili qiymətlərin enməsinə gətirərdi, bu isə ixracı asanlaşdırardı. Lakin təcrübədə heç də hər şey gözlənildiyi kimi olmadı. Qiymətlər, xüsusilə maaşiar vəziyyətin yaxşı olmadığını göstərdi. Tədiyə balansındakı natarazlığı ixracı artırmaqla və gəlirlər azaldığından idxalı azaltmaqla bərpa etmək mümkün oldu. Lakin son anda deflyasiyanın nəticəsi olan işsizlik öz təsirini göstərdi. Əməkhaqqı düşdü, xərclər azaldı, malların qiymətləri endi, xarici mallara nisbətən ixrac ucuzlaşdı və ticarətin axını məhdudlaşdırıldı. Tam mexanizm şəkil 113-də göstərilib.

(1)

(2)

(3)

(4)

B.K.- Tədiyə Balansı (->

Dollara olan tələb,

bununla da qiymət düşür

I Bununla da qızıl itkisi olur

I Bank dərəcəsi qalxır

I Yüksək faiz darəo^əri A) XARİc/KAPİTALIN

DAXİLİ AXINI Daxili gəlirm deflyasiyası

B) AZALMIŞ İDXAL TƏLƏBİ Əməkhaqqı dərəcəsinin və

qiymətlərin düşməsi, bununla da ixraan ucuzlaşması

I C)ABŞ-1N B.K-NIN İXRAC

MALLARINA B.K.-NIN ARTMIŞ TƏLƏBİ

(1)

(2)

(3)

t4)

ABŞ Tədiyə Balansı (+} funt sterlinqə olan təklif,

bununla da qiymət qalxır I

Bununla da qızıl qazanılır I

Bank dərəcəsi enir

1 Aşağı faiz dərəcələri

h A) XARİCİ KAPİTALIN

XARİCİ AXINI Daxili gəlirin inflyasiyası

B) ARTMIŞ İDXAL TƏLƏBİ Əməkhaqqı dərəcəsinin və

qiymətlərin qalxması, bununla da ixracın bahalaşması

C) ABŞ İXRAC MALLARINA AZALMIŞ TƏLƏB

[5) tarazlığı pozulmuş tədiyə balansı (Bax: səh. 493. İxrac və idxal üçün tələbin əlasükliyi)

Şəkil 113. Qızıl standartı mexanizmi


Qıztl Standartı mexanizminin uğursuziuğu Qızıl standartı mexanizminin ən böyük xidməti ondan ibarət idi ki, o,

sabit birja kurslannın qorunub saxlanmasında beynəlxalq ticarətə imkan yaratdı. Nəzəriyyədə avtomatik, təcrübədə isə onun idarə olunmasının yöndəmsiz olması bu mexanizmin əsas çatışmazlığı idi. Bu mexanizm o qədər yöndəmsiz idi ki, ölkələr onu işlətmək imkanında deyildi.

Birinci, qızılın xaricə (ve ya daxilə) axını həmişə xərclərin və daxili qiymətlərin qalxmasının (və ya düşməsinin) nəticəsi olmuşdur. Qızıl axını optimizm və pessimizm dalğalarının təsirinə məruz qalan ehtikar (spekulyativ) kapital axını nəticəsində yaradıla bilərdi. Bütünlükdə iqtisadiyyata pozuçu təsir göstərən qızıl standartı mexanizmindən istifadə etmək, kapital axınında belə dəyişiklikləri kompensasiya etmək qoz sındırmaq üçün dəmirçi çəkicini götürmək kimi bir şey idi.

İkincisi, əgər mexanizm uğurla idarə olunmalı idisə, ölkələrin “qızıl standartının qaydaları” kimi tanınmış qaydalara tabe olması vacib idi. Qısa şəkildə bunlar aşağıdakılardır; (a) ticarətin diktəsinə uyğün olaraq qızılın sərbəst hərəkətinə imkan verilməlidir; (b) qızılın daxilə axını faizlərin artırılması nəticəsində inflyasiya siyasəti İle davam etdirilməlidir; (c) ticarət əlaqələri nisbi qiymətlərdən asılı olmalıdır və süni şəkildə kvotalar, tariflər, valyuta nəzarəti və s. ilə məhdudlaşdınimamalıdır. XX əsrdə bu qaydalardan yalnız qismən istifadə olunub. Qızıl atan ölkələr onlann ixracla bağlı sənaye sahələrində (ixrac sahələrində) işsizliyə səbəb ola biləcək inflyasiya siyasətini heyata keçirməyə ehtiyat edirdilər. Daxilə qızıl axınının məhdudlaşdınlması əvəzinə qızıl ehtiyatlan toplanmış və dondurulmuşdu. Qızılı itirən ölkələr bununla da tariflər və s. vasitəsilə idxalı məhdudlaşdırmaq məcburiyyətində qalmış, beləliklə də beynəlxalq ticarətin həcmi aşağı salınmışdı.

Üçüncüsü, tam mexanizm daxili qiymətləri aşağı salmaqla ixracın nisbətən ucuzlaşdınlmasından asılı idİ. Lakin bunun çətin olduğu məlum olmuşdu. Xərcləri aşağı salmaq asan deyildi, icarə və tədiyə faizləri adətən müvafiqdir və kartellər, İnhisarlar qiymət düşümlərini məhdudlaşdırmaq üçün birləşirlər. Bütün bunlardan əlavə, bu, aşağı maaş alan fəhlələri əhatə edirdi. Bunlar həmişə işsiz qalmamaq üçün ticarət ittifaqlarının məhdudlaşdırılması nəticəsində əldə edilir. Qısa şəkildə, qızıl standartı mexanizmi ticarət ittifaqı siyasəti İlə ziddiyət təşkil edirdi. İdxala sərf olunan pulun miqdarı yerli rəqabətə davamlı olması nəticəsində deyil


öikedəki işsizlik milli gəlirlərin aşağı düşməsinə səbəb olduğundan idxal edilən mallara tələbatın azalması nəticəsində aşağı düşdü (26-ci fəslin VIII bölməsinə bax). Uzun sürən ağır işsizlikdən sonra ixrac yenidən canlandı. Bu arada deflyasiya kəskin itkilərə səbəb oldu. Bundan da əlavə, Birləşmiş Krallıq və bir çox başqa ölkələr son nəticədə 1931-ci ildə qızıl standartı mexanizmindən əl çəkdilər.

III. DƏYƏRSIZLƏŞMƏ: SƏRBƏST DƏYİŞƏN

VALYUTA MƏZƏNNƏSİ Valyutantn dəyərsizləşməsi necə işləyir?

Qızıl standartı mexanizminin ən böyük çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, ölkə tam məşğulluğu təmin etmək üçün müstəqil daxili valyuta siyasəti yürüdə bilmir. Hətta qısamüddətli kapital yerləşdirmələrinin belə qızıl axınına təsiri nəticəsində bu siyasət zəifləyə bilər. Daha vacib olanı isə budur kİ, əgər xaricdə işsizlik varsa, ölkənin ixrac mallarına aşağı düşmüş tələb tədiyə balansı kəsirləri nəticəsində qızılın ölkədən çıxmasına səbəb olur. Beləliklə, deflyasiya süni şəkildə ölkə daxilində həyata keçirilir və bu da işsizliyə gətirib çıxarır.

Xaricdə tam məşğulluq qorunub saxlandıqda Birləşmiş Krallıq kimi iri ixracçı öz ölkəsində tam məşğulluğu qorumağa sadəcə ümid edə bilər.

Digər tərəfdən, valyuta dəyərsizləşməsi ölkə daxilində qiymətləri və gəlirləri olduğu kimi saxlayır, lakin ölkə valyutasının xarici dəyərini endirməklə ixrac mallarını daha ucuz, idxal mallarını isə daha baha edir. Dəyərsizləşmə adətən xarici valyuta birjasının əməliyyatları nəticəsində başqa valyutalara nisbətən ölkə valyutasının dəyərinin enməsi deməkdir. Devalvasiya adətən qızıla nisbətdə süni şəkildə saxlanan məzənnənin nizamlanması, dövlətin düşünülmüş qəran vasitəsilə valyutanın dəyərinin endirilməsidir. Praktikada hər ikisinin nəticələri eyni yolla analiz edilə bitər.

Gəlin bir daha fərz edək ki, Britaniyanın ABŞ ilə tədiyə balansında kəsiri var. Funt sterlinqə görə dollara tələbat vardır və valyuta məzənnəsi ABŞ-ın xeyrinə olaraq dəyişir. Britaniya idxalçıları Amerika məhsullarını almaq üçün ona lazım olan dolları almağa daha çox funt sterlinq verməlidir. Britaniya alıcısına görə Amerika məhsullannın qiymətləri qalxır. Eyni zamanda da, Amerika alıcısına görə Britaniya maltannın qiymətləri aşağı düşür.

33-CÜ FƏSİL TƏDİYƏ BAIANSI NATARAZLIĞI 449

Tutaq ki, birlikdə - həm ixrac, həm də idxal mallarına tələbat kifayət qədər elastikidir (növbəti bölməyə bax). Britaniyanın tədiyə balansındakı natarazlıqda düzəliş olacaq.

Tədiyə bafanst natarazlfğını aradan qafdıran vasitə kimi vatyuta dəyərsiziəşməsinin üstün və çatişmayan cəhətləri

Valyuta dəyərsiziəşməsinin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, tədiyə balansındakı natarazlıq deflyasiyaya yol vermədən aradan qaldınlır. Bunun əvəzinə Ölkə özünün daxili valyuta siyasətini yürüdə bilər - hətta inflyasiya vasitəsilə, əgər İşsizliyin yaxın zamanda olacağı güman edilmirsə (Britaniyada müharibədən sonrakı illərdə olduğu kimi, tədiyə balansı kəsiri vardısa, bu, çətin baş vərir).

Bundan əlavə, sərbəst qalxıb-enən valyuta məzənnəsinə (valyutanın dəyəri "üzəndə") düzəliş birja məzənnəsi süni şəkildə dəyişməz qaldıqda tez-tez zəruri olan nəzarət olmadan əldə edilir (növbəti bölməyə bax).

Təəssüf ki, sərbəst qalxıb-enən valyuta məzənnələrinin özləri də çatışmazlıqdan xali deyil. Birincisi, ixrac və idxala tələbat o qədər qeyri-elastiki ola bilər kİ, tədiyə balansının natarazlığı dəyərsizləşmə nəticəsində yaxşılaşmaq əvəzinə daha da pisləşə bilər (növbəti bölməyə bax).Təklif də o qədər qeyri-elastiki ola bilər ki, ölkə öz valyutasının birja dəyərindən aşağı düşməsi nəticəsində ucuzlaşan ixracının genişlənməsindən faydalana bilməz (növbəti bölməyə bax). Lakin bir şeyi də xüsusi qeyd etmək (azımdır ki, real həyatda əvvəl-axır belə bir vəziyyətin baş verrrıəsi mümkündür.

İkincisi və daha vacib olanı isə budur ki, valyuta məzənnələrinin sərbəst olaraq qalxıb-enməsinə imkan yaratdıqda yalnız möhtəkirliyə yol açılmır, eləcə də pul axını daha mütəmadi və qaçılmaz olur. Funt sterlinqin qiymətdən düşməsinə ümid bəsləyən Britaniya malları İdxalçıları malların pulunu mümkün qədər ləngitməyə çalışır. Xarici malların Britaniya idxalçıları İsə öz ödənişlərini bacardıqca tez edirlər.

Üçüncüsü, dəyərsizləşən valyuta məzənnəsi idxal mallarının qiymətini qaldırır və bununla da xərclərin səbəb olduğu İnflyasiyaya nəzarəti çətinləşdirir.

Bunlardan başqa, yalnız ticarət deyil, həmçinin ölkələr arasında kapitalın ötürülməsi valyuta məzənnəsinə təsir edir və bu, xüsusilə valyuta sahibinin gələcək dəyəri qiymətləndirməsinə uyğun olaraq yerləşdirilən valyutaya aiddir. Gördüyümüz kimi, bu


yerləşdirmə valyuta məzənnəsinin, gözlənildiyi kimi, ya qalxmasına, ya da enməsinə səbəb olur.

İxracçılar öz mallannın haqlarını alana qədər valyuta məzənnəsi o qədər dəyişmiş ola bilər ki, onun gözlənilən mənfəəti zərərə çevrilər. Belə şəraitdə o, başqa bir ölkədə ticarət etməməyi üstün tutacaq. Həmçinin “forvard valyuta”nı təmin etmək üçün biıjaçı ilə razılaşma əldə edilir (yəni göstərilən vaxtda, razılaşdırılmış qiymətdə əldə edilə bilər). Bununla belə, çəkilən əlavə xərclər nəticəsində ticarət sərfəli olmır.

IV. İDARƏ OLUNAN ÇEVİKLİK Çevik valyuta kursfan və Valyutanı Tarazlaşdırma Fondu

IQSI-ci ildə Britaniya qızıl standartlanndan uzaqlaşdıqdan sonra çevik birja kursları siyasəti yürütməyə başladı. Funt sterlinqin xarici dəyəri xarici valyuta bazarında tələb və təklif qüvvələrinin azad əməliyyatlan ilə müəyyən edilməyə başladı. Nəticədə 1932-ci ilədək funt sterlinq üçün dolların məzənnəsi (4,86) köhnə nominal dəyərdən düşərək 3,17 oldu, lakin sonradan funt sterlinq yenə də əvvəlki dəyərinə yüksəldi.

Bununla belə, hökümət birja kurslarında, xüsusən möhtəkirlik məqsədilə köçürülən qısamüddətli kapital axını nəticəsində yaranan qeyri-sabitliyi aradan qaidırmaq üçün Valyutanı Tarazlaşdırma Fondu təsis etdi.

Bu fond əsasən qiymət qanunlarının sadə tətbiqi ilə idarə olunurdu. Onun qızıi və xarici valyutalar fondu var idi (daha çox xəzinədarlıq veksellərinə zİdd olaraq borc alınmış) və bu fond qısamüddətli kapitalın Londona gətirilməsi və ya oradan çıxarılmasına uyğun olaraq ya artır, ya da bazara təklif olunurdu. Kapitalın Londona axını funt sterlinqə olan tələbatı artırır və onun qiymətini qaldırırdı. Fond bu artımın qarşısını dollar dəyişmələrində funt sterlinq təklif etməklə ala bildi. Funt sterlinqin deyəri dəyişmirdi, lakin fond dollar təklifini artırırdı. Digər tərəfdən, kapitalın Londondan çıxarılması baş verdikdə, funt sterlinqə olan tələbat azalır və onun qiyməti de düşürdü. Bu halda fond funt sterlinq dəyişmələrində dollar təklif edirdi - başqa sözlə, bu, funt sterlinqin doiiara nisbətində ona olan tələbatı artırırdı. Funt sterlinqin dəyəri yenidən sabit qalırdı, lakin bu zaman hesab özünün funt sterlinq ehtiyatını artırmaqla dollar ehtiyatını azaltmış olurdu. Bu funt sterlinqlər kiçik faiz miqdarının ödənilməsinə

33-CCl FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI NATARAZLIĞI 451

İmkan yaratmaq üçün adətən xəzinədarlıq vekselləri şəklində saxlanılırdı.

Birjada qeyri-sabitliyi tənzimləyən belə bİr fondun mövcudluğu haqqında biliklərin olması funt sterlinqin qiyməti üzərində möhtəkiriiyin qarşısını almağa kömək etdi. Lakin fond öz İmkanları daxilində dəyərin qaldırılmasına və ya endirilməsinə yol verə bilirdi.

idarə olunan çeviklik Sərbəst qalxıb-enən valyuta kurslarının başlıca nöqsanı ondan

ibarətdir İd, onlar beynəlxalq ticarəti sarsıdır. Bir çox ölkələr təsdiq edirlər ki, 1930-cu İllərin əvvəllərində ticarətin canlanmasına imkan verməyən səbəblərdən bİrİ bu sistem olmuşdur. Hətta onlar daxili gəliri nizamlayan qızıl standartına birdəfəlik arxa çevirmişdilər.

İdarə olunan çeviklik məsələnin kompromis həlli idi. Tələb və təklifin üstünlük təşkil etməsi şərtlərinə uyğun olaraq valyuta kurslannın sərbəst şəkildə dəyişməsinə imkan vermək əvəzinə ölkələr uzun müddət öz valyutalarının birja dəyərini stabllləşdirmək haqqında razılığa gəldilər. Bu, Britaniya modelinə əsasən Valyutanı Tarazlaşdırma Fondunun təsis edilməsi sayəsində əldə edildi. Qızıl ehtiyatlarından və xarici valyuta birjasından (və bəzən birbaşa nəzarətdən) onların valyutalarına tələbatda yaranan qısamüddətli dəyişmələri kompensasiya etmək üçün istifadə olunurdu. Belə bir rəsmi müdaxilə vasitəsilə valyuta kursu çox məhdud çərçivədə süni şəkildə dəyişməz (sabit) saxlanmışdı.

1944-cü ii Bretton Woods raztlaşması Valyuta kurslarının sərbəst dəyişməsi və idarə olunan çevik

mexanizm arasında bələ bİr fərqi müşahidə etmək olar ki, birincidə kurs günbəgün dəyişir, ikincidə isə uzun müddət sabit qalır və yalnız ölkənin valyuta-maliyyə dairələrinin düşünülmüş qəran ilə dəyişdirilir. Belə dəyişiklik ehtiyatların həddən artıq yığılması və ya tükənməsi zamanı çox vacibdir.

Lakin qarşılıqlı müharibə şəraitində valyuta kurslannın idarə olunması mükəmməl deyildi (inhisar şəraitində). İxrac ucuz olduqda daxili xidmətləri davam etdirmək asanlaşdığı halda hökumətlər tez-tez valyutalarının birja deyərini azaltmağa təhrik edilirdi. Bu da rəqabət əsasında devalvasiya İlə nəticələnirdi.


Bündan əlavə, bir çox ölkələrin ehtiyatlan uzun çəkən gərginlik dövründə kursu qoruyub saxlamağa imkan vermirdi.

Beləliklə, 1944-cü ildə ABŞ-ın Bretton Woods şəhərində müharibədən sonrakı dövrdə dünyanın yenidən dirçəlməsi yollarını arayıb axtarmaq məqsədilə konfrans çağırıldı. Konfrans beynəlxalq pul əməliyyatları (əmsalı) kodeksini tərtib etdi. Beynəlxalq Valyuta Fondunun və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankının (Dünya Bankı) əsasını qoydu. İdarə olunan çeviklik Beynəlxalq Valyuta Fondunun rəhbərliyi altında aşağıdakı qaydada işləyir:

(1) Hər bir üzv ölkə qızıla nisbətdə öz valyutasının nominal dəyərini bəyan edir. Bununla da bütün valyutalar arasında valyuta kursunu sabitləşdirir. Beləliklə, funt sterlinq ve dollar arasında birja kursu əvvəlcə 4.03 ABŞ dolları olmuşdur, lakin sonra bu, dolların xeyrinə dəyişdirilmişdir.

(2) Ölkələr kifayət qədər məhdud miqdarda (1971-ci ildə razılaşdırıldığı kimi, 2,25 faizdən yuxarı və ya aşağı) bəyan edilmiş dəyərinə uyğun olaraq cari əməliyyatlarda öz valyutalannın azad dönərliliyint davam etdirmək haqqında razılığa gəlirlər.

(3) BVF ölkəni qısamüddətli kəsir dövründən çıxarmaq üçün qızıl və valyuta fondlarını təqdim edəcək. Bu məqsədlər üçün saxlanılan ehtiyatları, əvvələr hər bir üzv kvota bazisi əsasında abunə yazılmışdı, öz valyutasının dəyişdirilməsi zamanı ölkə fonddan başqa bir üzv ölkənin valyutasını onun illik kvotasının 25 faizi qədər satın ala bilər. Amma bu vəziyyət ölkə valyutasının fond mülkiyyətinil onun dəyərləndirməsini iki dəfə üstələmədiyi halda mümkündür.

(4) Valyutanın birja dəyənndə nizamlamanın zəiflədilməsi vacib olduqda, devalvasiyanın rəqabətə davamlı olmasına mane olmaq üçün müəyyən qaydalar tətbiq edilir. Ölkə sadəcə olaraq fonda bildirməklə 10 faizə qədər devalvasiya apara bilər, lakin daha böyük və sonrakı dəyişiklik üçün idarəedici orqanın razılığı tələb edilir.

(5) Beynəlxalq ticarətin məhdudlaşdırılmasının qarşısını almaq üçün fond üzv öikelerə tövsiyələr verə bilər. Valyuta “qıt” elan edilməklə rasionallaşdınla biler və hətta belə hesab edilir kl, ölkəyə yenidən dəyərləndirmə etmək xahişi ilə müraciət oluna bilər. Həmçinin, idxalın həcmini qoruyub saxlayan siyasət yürütmək haqqında sorğu göndərilir (26-ci fəslin VIII bölməsinə bax).


Britaniya onun ehtiyatlan tahlüke altında olarkən fonddan borc alıb və baxmayaraq ki, Bretton Woods sazişini imzalayan ölkələrin çoxu bu gün ən yüksək səviyyəyə çatıb. Beynəlxalq Valyuta Fondu hələ də onların beynəlxalq maliyyə məsələlərində əməkdaşlığını təmin etmək üçün yardım və köməyini əsirgəmir (fəsil 36-ya bax).

Beynəlxalq Yenidənqurma ve İnkişaf Bankı (Dünya Banta) Beynəlxalq Valyuta Fondu müvəqqəti tədiyə balansı kəsirini

ödəmək üçün qısamüddətli kapital tətbiq etdiyi halda, Dünya Bankı yenidənqurma və inkişaf məsələləri üçün yollar, layihələr, elektrik stansiyalan, irriqasiya və s. üçün xüsusən inkişaf etməmiş ölkələrdə uzunmüddətli maliyyə vəsaitləri təmin edir.

Pul vəsaitləri aşağıdakı yollarla əldə edilir: (1) hər bir üzv ölkə öz təxmini milli gəlirlərinə uyğun şəkildə kvota, ya abunə yazılır; (2) istiqrazların buraxılması ilə beynəlxalq bazarda borc alınması kvota üzvləri tərəfindən kompensasiya edilir. Bundan əlavə, fərdi borcverməni həvəsləndirmək üçün 0,5-dən 1 faizə qədər kiçik mükafatlar verməklə borcun ödənilməsinə zəmanət verir.

İqtisadi cəhətdən səmərəli layihələri olan, lakin fərdi mənbələrdən əlverişli aşağı faiz miqdarı ilə borc almaq imkanı olmayan Ölkələr təxminən 4 İldən 25 ilədək müddətə bankdan borc ala bilər.

V. İDARƏ OLUNAN ÇEVİKLİK ƏSASINDA

TƏDİYƏ BALANSI KƏSİRİNİN ARADAN

QALDIRILMASI İdarəetmənin məqsədləri

İdarə olunan ^vlklik sistemi valyuta kurslarının qızıl standartı mexanizminin üstünlüyünü sabit qoruyub saxlayır, lakin inflyasiya və deflyasiyanın avtomatik mexanizmi İlə kursun qorunub saxlanmasını tələb etmir. Əksinə, o, ölkəyə öz xarici valyuta kursunu qoruyub saxlamağa və hətta lazım gəldikdə kursu dəyişməyə imkan verən müxtəlif tədbirlərdən istifadə etməyə icazə verir. Lakin o təsdiq edir ki, hər belə bir addım beynəlxalq aləmə öz təsirini göstərir və elə buna görə də ölkələr arasında əməkdaşlıq vacibdir. Nəticədə tədiyə balansında natarazlığın aradan qaldırılması zamanı ölkələr Bretton Woods sazişinə əsasən müvafiq sazişlər və tariflərə uyğun olaraq götürdükləri öhdəliklərə əməl etməlidir, hərçənd bu, heç də həmişə olmur. Tutar ki, ölkənin tədiyə balansının hesabında mütəmadi kəsirlər


yaranır (çünki tədiyə (ödəniş) gəlirdən, xarici valyutaya olan teləb isə təklifdən yüksək olur). Deməli, mövcud valyuta kursunu qoruyub saxlamaq üçün Valyutanı Tarazlaşdırma Fondu öz ehtiyatlarını tükəndirmək məcburiyyəti qarşısında qalır. Buna görə ehtiyatları qoruyub saxlamaq üçün tədbirlər görülməlidir. İlkin mərhələdə belə bir artım kreditlər cəlb etmək məqsədi güdürsə, son nəticədə bu. ixracın dəyərində artımı və ya idxalın dəyərində azalmanı, yaxud da hər İkisini təmin etməlidir. Tədbirlər 2 cür olur: (a) mövcud kursu qoruyan; (b) devalvasiya.

Mövcud birja kursunu qorumaq üçün görülən tədbirlər (1) Təcili yardım tədbiriəri

Birləşmiş Krallıq 2 təcili yardım tədbiri görə bilərdi; (a) minimum borcvermə faizləri artınlır; (b) ehtiyatlar Beynəlxalq Valyuta Fondundan və digər mərkəzi banklardan borc almaqla gücləndirilir. Birinci qızıl standartı mexanizmində olduğu kimi, Londona vəsaitlər cəlb edir (bu fəslin II bölməsinə bax), ikincisi isə funt sterlinqə olan inamı bərpa edir.

(2) İdxal rüsumlan və kvotalar Tariflər idxal qiymətərini artırmaq üçün qoyula bilər. Əgər tələb

elastiki deyilsə, bu, qida məhsulları və xammal üçün yaxşı ola bilər, lakin idxal malları sarsıntıya məruz qala və ya onlara çəkilən məsrəflər aşağı düşə bilər. Buna görə də bəzən həcmlə bağlı idxal kvotası təyin edilir ki, ona əsasən artıq idxala İcazə verilmir. Nəticədə sərbəst ticarət İxtisar edilir, halbuki ölkə sənayesinin xarlcİ rəqabətdən uzaqlaşdıniması onun səmərəliliyinə ziyan vura bilər. Bundan əlavə, tariflər digər ölkələri narazı sala bilər.

(3) Valyuta nəzarəti Valyuta nəzarəti (30-cu fəslin IV bölməsinə bax) aşağıdakı

məqsədlər üçün istifadə oluna bilər: (a) İdxal mallarına sərf edilən xarici valyutanın miqdarını

məhdudlaşdırmaq üçün; (b) Valyutaları “möhkəm" olan (yəni, sadəcə olaraq, ixrac etməklə

alına bilməyən və valyutalan “yumşaq” olan ölkələrə yardım etmək üçün (çünki onlar maraqlı ölkələrdən əksport məhsullan alırlar);

(c) Əhəmiyyətli və əhəmiyyətsiz malların fərqləndirilməsi üçün; (d) Kapital ixracına nəzarət etmək üçün.


Ölkənin valyutası yüksək qiymətləndirildiyi halda, yəni onun valyuta kursu xarici vaiyuta bazarında tələb və təklifə uyğun olaraq müəyyən edilə biləcəyi həddən artıq olduqda valyuta nəzarəti çox vacibdir. Bu, əslində xarici valyutaların bazar qiymətlərindən aşağı dəyərləndirilməsi dəməkdir və beləliklə, onlar rasioniaşdırılmalıdır.

Amma kursun süni şəkildə yüksək səviyyədə saxlanması bunda marağı olan ölkələr üçün faydalı ola bilər, xüsusən də idxal mallarına olan təklifi qeyri-elastiki olan ölkələr üçün. Belə şəraitdə ölkənin tədiyə balansı valyutanın xarici dəyərini azaltmaqla xalis formaya gətirilə bilməz (növbəti səhifələrə bax).

Bu, Birləşmiş Krallığın müharibədən sonra üzləşdiyi vəziyyət idi. Qida mehsuliarının və xammalın idxalı əhəmiyyətli idi, lakin onun istehsal qabiliyyəti sifariş əsasında bütün ixrac mallannı göndərməyə İmkan vermirdi. Çünki xarici valyuta qıt idi və bunun üçün məqsədlər diqqətlə araşdınimalı idi. ABŞ və İsveçrə kimi möhkəm vaiyuta bölgələrindən malların idxalı kəskin şəkildə dayandırılmışdı. Xarici səyahətlərə və s. əhəmiyyətsiz şeylərə sərf olunan xərclər xeyli məhdudlaşdırılmışdı. Hətta bu gün də valyuta nəzarəti müəyyən kapital yerdəyişmələri üçün keçəri idir.

Amma valyuta nəzarəti rasionlaşma ilə əlaqədar bir çox ziyanlar çəkib. Qeyri-məhsuldar daxili firmalar xarici rəqabətdən müdafiə olunmurdu. Onlar tənzimləmələrdən uzaqlaşdırılırdılar və valyutanın "qara bazarı” meydana gəlirdi. Başqa sahələrdə daha səmərəli istifadə edilə biləcək rəhbər işçilərə ehtiyac var idi. Bundan əlavə, belə bir vəziyyət beynəlxalq ticarətdə qeyri-müəyyənliyə gətirib çıxara bilər. Ölkələrin müntəzəm bazan bağlanar və firmalar möhkəm valyuta bölgələrindən lazımi xammalı satın almaq məsətəsindəki anlaşılmazlıqlar üzündən gələcək planlarını qura bilməzlər. Daha sonra, onlann pul vəsaitlərini ölkədən çıxarmasını qadağan etmək cəhdləri olarsa, xaricilərin inamı zəifləyər. Nəhayət möhkəm valyuta bölgələrindən mal alınmasına əngəl törədilməsi insanlan başqa yerdən daha baha qiymətə və ya keyfiyyətsiz mal almağa məcbur etmək məqsədi güdür.

(4) Mü/əyfm deflyasiya Qızıl standartı mezanizmini öyrənməklə gördük ki, deflyasiya tam

məşğulluğu siyasətin tərkib hissəsi kimi inkar ədir. Buna görə də dövlətlər ona riayət etməyə meyl gösterirlər. Digər tərəfdən, müharibə, Britaniya daxil olmaqla, bir çox ölkələri çıxılmaz vəziyyətdə qoyduğundan ölkə daxilində artan qiymətlərin


qarşısının alınması tədiyə balansındakı çətinliklərin əsas səbəblərindən biri idi. Bu məqsədlə tədiyə balansı böhranı dövründə ölkə ixrac malları üzərində deflyasiya tədbirləri həyata keçirə bilər. Gəlirlərin azalması idxal mallarına tələbatı aşağı salır və ixrac bazan üçün malları sərbəst buraxır. İxrac mallarını dünya rəqabətə davamlı etməklə dəyər və qiymətlər sabitləşdİrilə bilər.

(5) İxracın geniştənm&sinə təsir edən tədbirlər Dövlətlər ixracı genişləndirmək üçün güclü siyasət yeridə bilər.

Beləliklə, Britaniya hökuməti Xarici Kreditlər üzrə Zəmanət İdarəsi vasitəsilə ödənişlər üçün zəmanət verir və xaricdə bazan genişləndirmək Imkanlan haqqında məlumatlar yayır. Bundan əlavə, borcların təqdim olunmasında mal İxrac edənlər üçün daha əlverişli bankların ayrılması tapşırılır. GATT-ın şərtlərinə uyğun olaraq, birbaşa vergi güzəştlərinin təqdim edilməsi mümkün olmasa da, stimullar dolayı vergilərdə, məsələn, ixrac matları üzərində 0 dərəcəli əlavə dəyər vergisində ümumiləşdirilə bilər. İxraca, həmçinin, qiymətlənn dondurulması zamanı gəlirlərin nəzarətdən azad edilməsi ilə də köməklik göstərmək olar.

Devalvasiya Tədiyə balansında daimi kəsirlə üzləşən zaman ölkə valyuta

kursunu aşağı endirə bilər. Devalvasiya qiymətdəndüşmədən fərqli olaraq, hökumətin düşünülmüş qərarı ilə ölkə valyutasının elan edilmiş qızıl dəyərində birdəfəlik aşağı endirilməsidir. Bu o deməkdir ki, valyutanın valyuta dəyəri digər valyutalara nisbətdə aşağı salınır. Deməli, devalvasiya da qiymətdəndüşmə kimi daxili qiymət səviyyəsini aşağı salmaqla deyil, digər valyutalara görə mübadilə kursunu endirməklə işləyir.

Fərz edək ki, Birləşmiş Krallıq yalnız ABŞ ilə ticarət əlaqələri saxlayır və onun tədiyə balansında daimi kəsirlər olur. Buna görə də ölkə funt sterlinq üçün qiyməti 2,40 $-dan 2 $-a endirməyi qərara alır. Belə devalvasiyanın uğurlu olub-olmayacağı isə aşağıdakı suallann cavabından asılı olacaq.

(1) İxrac və idxal mallanna tələbin əlastikliyi nədir? Devalvasiyanın təsiri Britaniya ixrac mallarını $-a nisbətdə Amerika

alıcısı üçün ucuz, Amerikadan idxal mallan isə Britaniya alıcısı üçün £-ə nisbətdə daha baha edəcək.

Əvvəllər ABŞ-da 2,40 $-a satılan Britaniya malları indi yalnız 2 $ dəyərində qiymətləndirilə bilər. Əgər tələbin əlastikliyi onun


vahidindən böyük olsaydı, qiymətlərin düşməsi Britaniya mallanna olan tələbi artırardı, onda daha çox dollar qazanılardı. Uyğun olaraq, əvvələr 2,40 dollar dəyərində qiymətləndirilən Amerika ma İlan Britaniya alıcısı üçün 1 £ olur. Devalvasiyadan sonra qiymət 1,20 £-ə qalxacaq. Lakin bu o deməkdirmi ki, biz idxala daha çox dollar xərcləməyəcəyik? Cavab belədir; xeyr. Tutaq ki, siz Fransada səyahətdəsiniz və £-in kursu aşağı düşür. Sizin qidalandığınız çörək, düşərgə xərcləriniz və s. qiymətləri dəyi- şirmi? Mümkün olan ən pis vəziyyət idxal mallanna olan tələbin tamamilə qeyri-elastiki olmasıdır; sonra idxal mailannın eyni kəmiyyətinə tələb artacaq və onlara eyni miqdarda dollar sərf olunacaq. Əks halda tələbin bir qədər azaldılması baş verəcək (çünki £-ə nisbətdə qiymət qalxıb) və sonra dollar xərcləri azalacaq.

İdxal və ixrac mallarına olan tələbin 2 elastikiiyi bir yerdə nəzərdən keçirilməlidir. Hətta idxal mallarına tələb tamamilə qeyri-əlastikldirsə (onlara eyni miqdarda xarici valyuta xərcləndiyi üçün) tədiyə balansı pisləşməyəcək, bir şərtlə ki, ixrac mallanna aümış tələbatdan xarici valyuta qazancı əldə edilsin.

İdxal və ixrac mallarına tələbim elastikiiyi ilə bağlı Birləşmiş Krallıq üçün real dünyada hansı vəziyyət ehtimal edilir? İdxal mallarına olan tələb, çox güman ki. kifayət qədər qeyri-elastikidir. Britaniyanın idxal etdiyi əsasən ilkin tələbat mallan, ərzaq məhsulları və xammaldır. Həqiqətən də, əgər ölkənin İxracı genişlənsə, onun xammal tələbi artır. Bu, Britaniyanın cah-cəlala və böyük xərclər sərf olunan xarici səyahətlərə tələbinin aşağı düşməsi və yerli məhsulların, səyahətlərin indi daha çox rəqabətə davamlı ola bilməsi ilə kompensasiya edilir.

Digər tərəfdən, çox güman ki, Britaniyada ixrac mallanna olan tələb bütünlükdə elastikidir. O, yalnız maşın, elektrik cihazları və s. sahələrdə rəqiblərinə nisbətən qiymətləri aşağı salmırdı, həmçinin, devalvasiya nəticəsində aşağı düşmüş ixrac qiyməti əvvəllər potensial ixrac mallannı həqiqi ixrac mallanna çevirirdi. Bundan əlavə, turizm kimi məsələlərdə çox güman ki, devalvasiyanın tam yekunu ixrac edilən malların qiymətini aşağı salmayacaq. İdxal edilmiş xammaldan hazırlandığı halda onların daxili qiyməti qalxacaq.

(2) ABŞ devalvasiya keçirməklə kəsirləri ödəyə biləcəkmi?

Əgər ABŞ kəsirləri ödəyə bilsə, o, Britaniyanın üstünlüyünə son qoyacaq, Artıq bizə məlum olduğu kimi, BVF-in qaydaları belə re- qabətli devalvasiyanın qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulmuşdu.


(3) İxrac maiianna o/an təklifin elastikfiyi nədir? Uğurlu devalvasiyanın üzləşdiyi ən böyük maneələr daha çox

təkliflə bağlıdır. İxrac mallarının qiymətinin aşağı düşməsi tələbin genişlənməsinə gətirib çıxaracaq, ancaq ixrac mallarına olan təklif artırılmırsa, bu, mənfəətli olmayacaq.

İki mühüm sualı cavablandırmaq lazımdır: (a) devalvasiyanı labüd edən ölkə daxilində 'qiymətlərin qalxmasımı idi? Əgər belədirsə, məhsuldarlıq artmayınca ixracı yalnız malları daxili bazardan yayındırmaqla artırmaq olar. Buna yalnız fiziki nəzarət - vergi qoyulması yolu ilə daxili qiymətlərin qaldırılması və ya deflyasiya siyasəti yürütməklə gəlirlərin azaldılması vasitəsilə nail olmaq olar. Buna görə də tam məşğulluq şəraitində devalvasiya bu tədbirlərdən biri və ya hamısı hesabına müşayiət olunmalıdır; (b) devalvasiya keçirən ticarət ittifaqlarının reaksiyası necə olacaq? Bilavasitə gəlirlərə, hər hansı bir verginin əlavə edilməsilə bərabər idxal mallarının dəyərinin artması yaşayış dəyərini de qaldıracaq. Beləliklə, əməkhaqqı artımlarını tələb etmək meylləri də yaranır. Bundan başqa əmək çox güclü mövqeyə malik otur, çünki devalvasiyaya uyğun olaraq ixraca tələb də çox yüksək səviyyəyə qalxır. Əgər həmkarlar ittifaqları öz mövqelərini işləyib hazırlayıblarsa, nəticədə qalxan əməkhaqları tezliklə Britaniyanın devalvasiya nəticəsində əldə etdiyi dəyər üstünlüyünü aradan qaldirir. Bu halda devalvasiya özünü sarsıda bilərdi, çünki ölkə ilkin mövqeyə - idxalı ödəmək üçün kifayət etməyən ixrac vəziyyətinə qayıdardı.

Lakin qeyd etməkl lazımdır ki, Britaniya üçün ixrac mallarına tələbin qeyri-etastikl olduğu yerdə təklifin qeyri-əlastlkllyi ziyanlı ola bilməz. İxracı təmin edəcək daha yüksək qiymət xarici idxalçılar tərəfindən ödənəcək və Britaniyanın xarici valyuta qazancları azalmayacaq.

(4) İdxal maiianna olan təklifin elastikliyi nədir? Əgər xaricilər Britaniya bazarından asılıdırsa və təklif qeyri-

eiastikidirsə, onda onlar öz qiymətlərini aşağı salmağa hazır ola bilərlər. Bu, İdxalın həmişə böyük həcmdə olmasına baxmayaraq, Britaniyanın xarici valyuta məsrəflərini azalda bilər.

(5) Britaniya və Amerika investorlannın xüsus/yyətf nədən ibrətdir? Fərz edək ki, Britaniya investorları Amerika kompaniyalarında

daha çox səhmdar kimi fəaliyyət göstərir. Gəlirlər dollarla əldə ediləcək və beləliklə, devalvasiyadan sonra heç bir xarici valyuta itkisi olmayacaq.

33-CO FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI NATARAZLIĞI 459

Digər tərəfdən, əgər Birləşmiş Krallıqda Amerika investorları funt sterlinqə nisbətdə müəyyən edilmiş faizli səhmdar cəmiyyətinə daxiidirsə, Amerika Britaniya devalvasiyası nəticəsində itkilərə məruz qalacaq. Çünki o, əvvəlki gizli qazanda müqayisədə daha az dollar əldə edəcək.

(6) ölkələr devalvasiyaya birdəfəlik tədbir kimi yanaşacaq, yoxsa növbəti devalvasiyalardan ehtiyat edəcək?

Britaniyanın həyata keçirdiyi devalvasiya xariciliər üçün saxlanılan funt sterlinq ehtiyatlarının, eləcə də Londondakı funt sterlinq balanslarının deyərini azaldır. İlk növbədə bu, bank işinin mərkəzi kimi Londonun mövqeyinə xələl gətirməklə funt sterlinqə inamı alt-üst edə bilər. Bu zaman kommersiya fəaliyyəti hara isə başqa bir yerə yönəldilir və görünməz qazanc itirilir. Bundan əlavə, devalvasiya yarana biləcək inflyasiyanı aradan qaldırmaq üçün müsbət tədbirlərlə müşayiət olunursa (əməkhaqqı siyasəti daxil olmaqla), xaricilər növbəti devalvasiyadan ehtiyat edərək öz kapitallarının Londondan çıxarılmasını sürətləndirəcəklər. Bu, ehtiyatların daha çox tükənmisinə gətirib çıxarmaqla yeni devalvasiyanı qaçılmaz hala gətirəcək.

Yuxanda nəzərə çatdırılan dəlillər gəstərlr ki, Britaniya kİmİ ölkə yalnız son vasitə kimi devalvasiyaya qayıdacaq. Devalvasiya yalnız etimadın itməsinə deyil, eləcə də ticarət əlaqələrinin zəifləməsinə, tədlyə balansında kiçik nailiyyət əldə etmək üçün daha böyük miqdarda əlavə ixraca gətirib çıxara bilər. Doğrudan da, devalvasiyanın tədiyə balansında daha artıq pisləşməyə səbəb olacağı ehtimalı var. Bu halda ölkə valyuta nəzarətinə müraciət etməlidir. Hətta bunun xarici valyuta bazarı mexanizmi vasitəsilə baş verməsinə baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, yuxandakı analizin böyük qismi funt sterlinqin qiymətdən düşməsinə aiddir. Belə ki, 1971-ci ildən funt sterlinq xarici valyuta bazarında amortizasiya nəticəsində başqa valyutalara nibətən 44 faiz devalvasiya edilmişdir.

VI. SON BEYNƏLXALQ MONETAR

ARAŞDIRMALAR Sreffon Woods sazişinin zəif cəhətləri

Bretton Woods sazişi 25 il davamlı olaraq yaxşı işlədi. Bundan əlavə, əsas ticarət ölkələri onlara həmişə əməl etsə də, onun özündə təcəssüm etdirdiyi prinsiplərə hələ bu gün də diqqət


yetirilmir. Beynəlxalq ticarətlə məşğul olan ölkələr arasında yeni razılaşma işlənib hazırlanmayınca Bretton Woods sazişindən qalan hər nə varsa, hələ də çox qiymətlidir.

Bretton Woods sazişinin əsas 2 zəİf cəhəti var idi: (1) Valyuta tənzimləməsi zamanı kreditor dövlətlərdən (yenidən

dəyərləndirmə İlə onlar çətinliklərin bir qismini yüngülləşdirə bilirdi) daha çox debltor dövlətlər (onlar qiymətləri aşağı salmaq məcburiyyətində qalırdılar) təzyiqə məruz qalırdı;

(2) Bretton Woodsa aid Kəynesin gətirdiyi dəlillərə baxmayaraq, İnkişaf etməkdə olan dünya ticarətinə kömək üçün vacib olan beynəlxalq satışin gerçəkləşməsinə az yardım göstərilmişdi.

Bunların hər birini biz ayrılıqda nəzərdən keçirə bilərik.

Valyuta t&nzimfəməsi Birləşmiş Krallığın, sonra isə ABŞ-ın daha tez-tez “daimi debitor"

dövlət olduğu müddətdə Almaniya və Yaponiyanln öz valyutalanni yenidən dəyərləndirməyə meylləri yoxdur. Onlar nəticədə İxrac mallarının qiymətlərinin qalxmasından və bunun onları dünya bazarında rəqabətə dəvamsız edəcəyindən ehtiyatlanırlar.

Nəticədə mövcud valyuta kursunu qoruyub saxlamaq üçün xüsusən Birləşmiş Krallıq tədiyə balansında çətinliklər yarandığı halda öz iqtisadiyyatını deflyasiya etməli oldu. Müəyyən mənada belə hesab etmək olar ki, bu, iqtisadiyyatı xeyli genişləndirdiyi zaman yaranmış qiymət artımının qarşısını almaqda aciz qaldığı üçün ölkənin ödəməli olduğu cərimə idi. Hətta başlıca kreditor ölkələr yenidən qiymətqoymaya razı olsaydılar belə Birləşmiş Krallıqda qəti "dayanma" prosesinə ehtiyac olmayacaqdı. Və aşağıda göstərildiyi kimi, funt sterlinq ehtiyat valyuta kimi saxlanıldığından onda olan hər hansı bir zəiflik sürətlənəcək.

1972- ci ilin iyun ayında Britaniya iqtisadiyyatı genişləndiyindən funt sterlinq bir daha yeni təzyiqə məruz qaldığı zaman həlledici addım atıldı. İndi süni şəkildə kursu qorunub saxlanan funt sterlinq nəzarətsiz buraxıldı. Bunun əvəzində dəyəri xarici valyuta bazarında gündəlik tələb və təklifə uyğun olaraq müəyyən edildiyindən funt sterlinqə sərbəst qalxıb-enmək - “üzmək” imkanı verildi. Əvvəllər, 1973-cü ilin yanvarında Britaniya Ortaq bazara daxil olarkən "üzən" kurs göstərmək üçün müvəqqəti bir tədbir kimi həyata keçirilməyə başlamışdı və buna əsasən o, yenidən


süni şəkildə saxlana bilərdi. Lakin funt sterlinq İtaliya lirəsiylə birgə qeyri-müəyyən şəkildə ‘'üzmə”ni davam etdirdi. Britaniya hökuməti aydınlaşdırdı ki, iqtisadiyyatın genişləndirilməsi birincilik qazandırmalıdır və təsbit edilmiş valyuta kursunu qoruyub saxlamağa mane olan səbəblər onun qarşısını almamalıdır. Beləliklə, əsas ticarət dövləti 28 il ərzində böyük zəhmət hesabına qurulmuş Bretton Woods beynəlxalq əməkdaşlıq sistemindən imtina etdi. O vaxtdan bəri bir çox ölkələrin valyutalarına “üzmək" imkanı verilib (həmçinin fəsil 36-ya bax).

Beynəlxalq likvidlik Cibimizdəki və ya bankdakı pullar bizim gündəlik bazarlığımızı

maliyyələşdirmək üçün lazım olduğu kimİ, beynəlxalq bazarda ticarət edən insanların da beynəlxalq ticarəti maliyyələşdirmək üçün münasib formada ehtiyatları olur.

Həmişə münasib olan formadan biri qızıldır. Təəssüf ki, qızılın təklifi dünya ticarətinin (daha böyük ehtiyatlara uyğun) genişlənməsi və qızılın qiymətli ehtiyat kimi saxlanılması arzusu ilə ayaqlaşa biləcək sürətlə artmır. Keçmişdə çətinliklər başqa valyutalar - dollar və funt sterlinq ehtiyatı saxlamaqla aradan qaldırılıb. Bunları qızıla dəyişmək mümkün idi və ehtiyat valyuta kimi tanınırdı. Qızıl əvəzinə ehtiyat valyuta saxlanmasının əlavə üstünlükləri var idi. Bu da ondan ibarətdir ki, faiz qoyuluşu ilə qazanc əldə edilirdi, halbuki qızıl saxlanılmasından heç bir gəlir əldə edilmir.

Amma ehtiyat valyuta saxlamaq istəyi ehtiyat valyutanın az da olsa devalvasiya edilmək ehtimalı olana qədər davam edir. Daimi tədiye balansı kəsirləri maraq doğuran valyutaya inamı alt-üst edir və ehtiyat valyutadan ayrılmaq meyli yaranır. 1972-1 Ə73-cü illərdə əvvəlcə funt sterlinq, daha sonra isə dollara münasibətdə məhz elə bu baş verdi.

Məsələn, beynəlxalq satış qabiliyyətinin qıtlığı “10-lar qrupu"nun mərkəzi bankında və BVF-də pul tənzimləmələri vasitəsilə ehtiyatlara qənaət etməklə müəyyən qədər aradan qaldırılıb. Lakin 1942-ci ilin iyun ayında, hətta bu tənzimləmələrin funt sterlinq əleyhinə möhtəkirlikdə kifayət etmədiyi və yeni ehtiyat formasının əhəmiyyətli olduğu məlum oldu.

1967-ci ildə görünürdü ki, güya yeni forma əldə ediləcək. Sonra BVF-in üzvü olan ölkələr, nəhayət ki, SDR (xüsusi hesablaşma vahidi) yaradılması haqqında razılığa gəldilər. Əvvəlcə SDR məhdud miqdarda - 1970-ci ildə təqribən 3,5 milyard $, sonrakı 2 ildə - 1971-1972-ci illərdə isə 3 milyard $


həcmində yaradılmalı idi. Bu pullar BVF-ə üzv olan ölkələrin kvota bazisinə əsasən kredit verilməli idi və kreditor ölkələrlə kəsirləri aradan qaldtrmaq üçün istifadə edilə bilərdi. Dollar qızıla konversiya edilə bildiyindən “qızıl kağız" kimi tanınırdı.

SDR-in dəyəri likvid vasitələri təmin etmək üçün çox cüzi olsa da, mühüm bir prinsipin əsası qoyulmuşdu. Başqa sözlə, dünya ticarətini maliyyələşdirmək üçün beynəlxalq kr^itdən istifadə etmək olardı. Ümid edilirdi ki, dənizin o tayına yardım kimi onları inkişaf etməmiş ölkələrə kredit verməklə SOR-in imkanlannı genişləndirmək mümkün olsun. Lakin qızılın dövriyyəyə buraxılması haqqında danışıqların tələsik apanidığı üzə çıxdı. 1973-cü ildə dollar və funt sterlinqə inamın itməsi azad bazarda qiyməti iki dəfə artmış qızıl axınına gətirib çıxardı. Bundan əlavə, 1972-ci ildə heç bir SDR yaradılmadı. Buna görə də beynəlxalq likvldlik problemi bu günə qədər də öz həllini tapmamışdır.

Funf sterlinqin əhate dairəsinin gələcəyi Funt sterlinqin əhatə dairəsinə öz valyutalarını sabit kursla funt

sterlinqə bağlamaqda davam edən ölkələr, əsas etibarilə Birlik ölkələri daxil İdİ. Bunun müəyyən üstünlükləri var idi:

(1) Əhatə dairəsində valyuta kursunun sabitliyi üzvlər arasında ticarəti genişiəndirirdi;

(2) Funt sterlinq valyuta nəzarətindən azad şəkildə üzvlər arasında konversiya edilirdi. Bu, ticarətə və kapital axınına şərait yaradırdı;

(3) Bütün qızıl və xarici valyuta gəlirləri mərkəzi Valyutanı Tarazlaşdırma Fonduna daxil olurdu. Ehtiyatların ümumi fonda toplanması əhatə dairəsində olmayan ölkələrlə geniş ticarətə imkan yaradırdı;

(4) Bu, Britaniyaya nisbətən aşağı faiz dərəcəsi borclanmağa (balansların böyük hissəsi xəzinə vekselləri ilə investisiya edilənədək) və bank əməliyyatlarına, sığorta və əmtəə birjasının fəaliyyətinə gətirib çıxardı.

Funt sterlinqin əhatə dairəsi səmərəli fəaliyyət göstərə biimədi, çünki üzv olmayan ölkələrlə ticarətdə nisbətdə qızıl və konversiya edilən valyuta ehtiyatları çox idi. Üzv olmayan ölkələrdən idxala həddən artıq pul xərcləndikdə Britaniya ehtiyatlan qorumaq üçün deflyasiya - “dayan" (stop) siyasətinin əsas yükünü daşımalı oldu. Nağd xarici vaiyuta sahibləri ümid etdikləri miqdarda kapital borcu əldə edə bilmədilər. Bu, əsasən Britaniyanın kifayət qədər geniş tədiyə balansı bolluğu yarada bilməməsi idi.

33-CÜ FƏSİL TƏDİYƏ BAUVNSI NATARAZLIĞI 463

Buna görə də funt sterlinqin əhatə dairəsinin faydalı olması ilə bağlı bezi şübhələr var idi. Bundan əlavə, bir çox üzvlər (məsələn, Avstraliya) aşkar etdi ki, onların üzv olmayan ölkələrlə (xüsusən Yaponiya və ABŞ) ticarət əlaqələri əhatə dairəsinə daxil olan ölkələrlə müqayisədə daha sürətlə artır.

Əslində funt sterlinqin əhatə dairəsinin fəaliyyətinə son qoyan nisbətən son dövrlərdəki əməliyyatlar oldu. Ümidləri alt-üst edən birinci cəhət hətta 1967-ci il devalvasiyasından sonra belə funt sterlinqin zəif olması idi, ölkələr öz valyutalannı daim qiymətdən salınan funt sterlinq ilə bağlamaq istəmədiklərindən, 1968-ci ildə funt sterlinq balanslannın dəyişdirilə biləcəyi minimum qiymətlərə zəmanət verildi (dollara nisbətdə). Lakin bu zəmanət funt sterlinq sahəsini bir obyekt kimi qoruyub saxlamaq üçün deyil, daha çox Britaniyadan funt sterlinqin çox sürətlə çıxarılmasının qarşısını almaq üçün verilmişdi. Praktikada bu zəmanətin çox baha başa gəldiyi aşkar oldu və 1973-cü ildə sona yetdi.

Britaniyanın Ortaq bazara daxil olması funt sterlinqin əhatə dairəsinə daha bir zərbə vurdu. Bununla Britaniya ticarətinin gələcəyi sadəcə olaraq, Avropa İqtisadi Birliyinə bağlanmadı, həmçinin, Fransaya ehtiyat valyuta kimi funt sterlinqin rolunun mərhələləşdiriləcəyi vəd edilmişdi. Beiəlikiə, 1972-ci İldə funt sterlinqin kursu sərbəst dəyişəndə dünyanın qalan hissəsində artıq tətbiq edilmiş bəzi valyuta nəzarətlərinin funt sterlinq dairəsinə qoyulması üçün də imkan əldə edilmişdi.

Nəticədə 1976-cı ildə neft ölkələrinin təsiri ilə yaranmış kəskin enmələr Britaniyanı f jnt sterlinqin ehtiyat fondu kimi roluna son qoyan yolları axtarıb tapmağa vadar etdi. Buna 1977-ci ildə aşağıdakı vasitələrlə nail oldular: (a) artım hallannda funt sterlinq ehtiyatlarının doldurulması üçün 3 milyard $ həcmində ehtiyat krediti formasında etibarlı xalis gəlirlə təmin edən mərkəzi banklar vasitəsilə; (b) funt Sı*>r1inq balanslarının rəsmi sahiblərini onları təxmini aşağı faiz qoyuluşu ilə xarici valyutaya (xüsusən dollara) denominasiya edilmiş ortamüddətli istiqraza dəyişməyə dəvət etməklə. Bu yolla balanslar daha aşağı qiymətə maliyyələşdirilə bilərdi və Britaniya tərəfi bildirmişdi ki. saxlanılan funt sterlinq balansları gələcəkdə təqdir edilməyəcək. Yalnız istisna təşkil edə bilərdi, belə ki, onlar ticarət məqsədləri üçün saxlanılırdı. Onların mümkün artımları nəticəsində funt sterlinqin stabiİliyinin pozula bilməsindən ehtiyat etməsi Britaniyanın aşağı faiz qoyuluşu ilə qısamüddətli borclardan əldə etdiyi gəliri artırdı.

FƏSİL 34

AVROPA İQTİSADİ BİRLİYİ

I. AİB-in keçdiyi yoi

MOharfbələnn qoyduğu miras XX əsrin birinci yarısında baş vermiş İkinci dünya müharibəsinin

törətdiyi soyğunçuluq Qərbi Avropada dövlət xadimlərini inandırdı ki, siyasi birlik naminə millətçilik meyllərinə son qoyulmalıdır. İlk ideya ondan ibarət idi ki, dövlətlərin müəyyən bir federasiya forması yaradıimaiıdır. Beləliklə, 194Ə-cü ildə Strasburgda əsası qoyulmuş. Avropa Birliyi yaradıldı. Bu qurumun Avropa Parlamentinin əsasını qoyacağına ümid edirdilər.

Lakin onun gerçək nailiyyətlərləri olan, müəyyən funksiyalan yerinə yetirən Avropa Şurasından daha məhsuldar olduğu aşkar oldu. 1948-d ildə Amerikaya yardım məqsədilə iqtisadi sahədə Avropa İqtisadi Əməkdaşlığı yaradıldı. 1961-ci ildə o, iqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı kimi yenidən təşkil olundu. Ticarətin liberallaşdırılması, dinc məqsədlər üçün nüvə enerjisinin inkişafı, sənayedə məhsuldarlığın artırılması və inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardımın düzgün müəyyən edilməsi məqsədləri daşıyan Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (1949) və Qərbi Avropa İttifaqı (1954) vasitəsilə müdafiə sahəsində də əməkdaşlıq əidə edilmişdi.

Ali milli təşkilatlar Yuxarıda adı çəkilən təşkilatlar əməkdaşlıq və eləcə də maraqlı

ölkələr arasında “ver və al” təcrübəsini ifadə etməsinə baxmayaraq, onlar, sadəcə olaraq, üzv dövlətlərə qoşulmaq və öz seçimlərinə əsasən kənarlaşmaq İmkanı olan könüllü assosiasiyalar idi. Federasiya müstəqil hakimiyyətin ali milli təşkilatlara ötürülməsini və beləliklə də federal orqanların maraqlarına uyğun olaraq siyasətlərin inteqrasiya edilməsi üçün imkan yaradılmasını nəzərdə tuturdu.

34-CÜ FƏSİL AVROPA İQTİSADİ BİRLİYİ 465

Federasiyanı müdafiə edən Qərbi Avropa dövlət xadimləri başa düşməyə başladılar ki, o, yalnız funksional bazis əsasında tədricən öz işini davam etdirə bilər. Bu istiqamətdə ilk addım 1951-ci itdə Avropa Kömür və Polad Birliyinin (AKPB) yaradılması oldu. Bu. altı üzv ölkənin - Fransa, Qərbi Almaniya, Belçika, Hollandiya və Lüksemburqun bütün dəmir, polad, kömür ehtiyatlarına nəzarət edən ali milli təşkilat idi. Beləliklə, daxili milli maraqların yaratdığı bölgü dağıdıldı.

AKPB-nin uğurları 1957-ci İldə Atom Enerji Birliyinin - AVROATOM (atom enerjisindən dinc məqsədlər üçün istifadə edilməsi üçün oxşar təşkilat) və Avropa İqtisadi Birliyi (altı üzv ölkə arasında Ortaq bazan İnkişaf etdirmək üçün təşkilat) yaradıldı. Hər üç birlik AİB-in tərkibinə daxil edilib.

Britaniyanın AİB-ə münasibəti Baxmayaraq ki, cənab Winston Curchilt Avropa konfederasiyasının

ilk tərəfdarı olmuşdu, AKPB, AVROATOM və AİB-ə üzv olmaq haqqında təklif aldıqda Britaniya bu təklifi rədd etdi. O həm də fikirləşirdi ki, birlik ölkələri ilə əlaqələri və ABŞ ilə xüsusi qarşılıqlı münasibətləri vasitəsilə təkbaşına hər şeyin öhdəsindən gələ bilər. Britaniyanın AİB-ə qoşulması yalnız birlik ölkələri ilə əlaqələrin zəifləməsi ilə deyil, həmçinin onun iqtisadiyyat və müdafiə sahəsində müstəqil siyasət yeritmək hüququndan məhrum olması demək olardı. Bu isə Britaniyanın ürəyincə deyildi.

Beləliklə, Britaniya digər altı ölkə ilə birlikdə Avropa Azad Ticarət Zonasını (AATZ) yaratdı. Həmçinin, güman edilirdi ki, son nəticədə öz xüsusi maraq və mövqeiərinə uyğun şərtlər əsasında AİB-ə üzv qəbul edilməsinə imkan yaratmaq üçün sövdələşmələrdən vasitəçi kimi istifadə edilə bilər.

Britaniya AİB-ə qoşulmaq üçün müraciət edir Britaniyanın gözlədiyinin əksinə olaraq, AİB güclənirdi, çünki onun

rəhbərlərinin bu Birliyi uğurlu etmək kimi nəzərə alınmamış böyük istəyi qarşıya çıxan bütün çətinliklərin həll edilməsinə imkan verirdi. Bundan əlavə, tariflər aşağı düşdüyündən AATZ ölkələri arasında ticarət əiaqələrinin artmasına baxmayaraq, Britaniyanın AİB-lə ticarət əlaqələri daha sürətli sərmayələr əsasında artırdı. Başqa sözlə, Britaniya malları (AATZ Ölkələrinə nisbətən) AİB ölkələrinin iqtisadiyyatına daha çox yaxınlaşmağa meyl göstərirdi.

466 BEYNƏLXALQ TİCARƏT Vtl HİSSƏ

Bütün bunlardan başqa, prezident De Gaulle AlB-ə üzv ölkələri siyasi ittifaqa sövq etmeye başlad r, Amerika ilə soyuq və Rusiya ilə yenidən yaxınlaşma xarici siyasətini yürüdən Fransa bu işdə hakim mövqe tutacaqdı. Digər tərəfdən, Britaniya belə əməliyyatlarda təsirinin az olduğunu anladı. Buna görə də 1961-ci ildə Britaniya AİB-ə qoşulmaq şərtlərini müəyyən etmək məqsədilə danışıqlara başladı.

Danışıqlar uzanırdı. Bu, daha çox prezident De Gaullun müqaviməti nəticəsində baş verirdi və elə hər iki səbəbdən də pozuldu. Lakin Britaniya ərizəsini heç vaxt geri götürmədi. Prezident De Gaulle siyasətdən uzaqlaşdıqdan sonra danışıqlar yenidən başladı ve Britaniya baş naziri Edward Heatin qane edən əlaqələr yaradıldı. Beləliklə, 1973-cü il yanvarın 1-də Birləşmiş Krallıq AİB-ə daxil oldu.

II. AVROPA İQTİSADI BİRLİYİ İNSTİTUTLARI 1957-ci il Roma Müqaviləsi AKPB və AVROATOM-un daxil oiduğu

AİB-i yaratdı. Artıq göründüyü kimi, bu birliyin, əvvəllər müqavilədə Öz əksini tapmamış Avropa xalqlan arasında daha sıx İttifaqın əsasının qoyulması kimi siyasi məqsədi də var idi.

Lakin geniş siyasi məqsəd dəqiqləşdikcə ona nail olmaq üçün uzun zaman lazım olduğunu başa düşdülər. Belə ki, təcrübə yalnız spesifik iqtisadi sahələrdə əmekdaşlıq yolu ilə əldə edilir.

Əsas məsələni şərtləndirən bu idi ki, Roma Müqaviləsi her hansı bir üzv ölkədən daha böyük bir "birlik" yaratmışdı. Bundan əlavə, onun hökuməti və institutları vardı və bu, köhnə AKPB əsasında yaradılmışdı. Birləşmiş Krallıq AİB-ə qoşulanda belə bir əsas prinsip razılaşdı nimişdi ki, Britaniya institutların işində Fransa, İtaliya və Almaniya ilə bərabər mövqeyə malik olsun. AİB-də 4 əsas institut fəaliyyət göstərir;

(1) Komissiya AİB-in en vacib orqanı olub, 13 üzvlə (2 nəfər BK-dan } 4 il fəaliyyət

gösterir. Lakin bir dəfə seçilmiş komissiya üzvləri onların namizədliyini irəli sürmüş ayrıca bir dövlətin nümayəndələri kimi deyil, birliyin maraqları naminə müstəqil orqan olmaqla bir vahid kimi fəaliyyət göstərir.

Komissiya Nazirlər Şurasına qəbul, siyasi təkliflər hazırlamaq, birliyin maraqlarının təmin olunmasına şərait yaratmaq, milli baxışlarda barışığa nail olmaq və birliyin qərarlarını yerinə yetirmək kimi məsuliyyətlər daşıyır.


{2) Nazirlər Şurası Hər bir üzv ölkə Nazirlər Kabinetinin üzvünü (adətən xarici işlər

nazirini) Nazirlər Şurasına göndərir. Bu, ali qanunverici orqandır. Onun vəzifəsi üzv dövlətlərin arzusu ilə komissiyanın siyasətini uyğunlaşdırmaqdan İbarətdir. Beləliklə, komissiya birliyin siyasətini işləyib hazırlasa da, onlar həyata keçirilməzdən əvvəl şura tərəfindən bəyənilməlidir. Təşkilatın ilk vaxtlarında üzvlərə əsas səsvermə hüququ verməklə onun qərarlarının majoritar üsulla qəbul olunmasını təmin etmək məqsədi güdülürdü. Əslində bu gün çox zəruri milli maraqlara təsiı edən çoxluq ilə bağlı qayda belədir ki, qərarlar yekdil olmalıdır. Belə olarsa, hər bir üzv zəruri hesab etdiyi maraqlara təsir göstərəcək təkliflərə veto qoya bilər.

Bu vaxta qədər birlik daxilində verilən qərarlar, demək olar ki, məqsədyönümlü və uğurlu olub. Bu nailiyyət şura və komissiya arasında təklifləri və kompromis planlan mübadilə edən sistem vasitəsilə əldə edilib. Şura çıxılmaz vəziyyətdə qaldığı hallarda komissiya müqavimət göstərən ölkələrin bəzi və ya bütün tələblərini yerinə yetirmək məqsədilə təklifi təkrar nəzərdən keçirir.

(3) Ədalət Məhkəməsi Bu məhkəmə üzv dövlətlər arasında razılığa əsasən 6 il müddətinə

təyin edilmiş 10 hakimdən ibarətdir. Onun vəzifəsi müqaviləni şərh etmək, üzv dövlətlərdən, şəxsi müəssisələrdən və ya institutlann özündən şikayətlər olarsa, onlar haqda qərar çıxarmaqdır. Onun qaydaları üzv ölkələrə, birlik institutlanna və fərdləre şamil edilir.

(4) Assambleya və ya Avropa Parlamenti Bu, 9 milli parlamentdən cəlb edilmiş 198 üzvdən (36 üzv BK- dan)

ibarət orqandır. Namizədliyi verilmiş bu üzvlər milli tərkibinə görə deyil, partiya mənsubiyyətinə uyğun olaraq burada iştirak edir. Assambleya ilə məsləhətləşirlər və o, birliyin bütün əsas siyasət məsələlərini müzakirə edir, eləcə də birliyin büdcəsini yoxlayır və təsdiq edir. O, 2/3 səs çoxluğu Hə komissiyanı buraxa bilər.

(5) XÜSUSİ institutlar Yuxarıda adı çəkilən 4 institutdan əlavə, müəyyən siyasətlərlə

əlaqəsi olan xüsusi institutlar, məsələn, İqtisadi və Sosial


Komissiya, Avropa İnvestisiya Bankı, Avropa Sosial Fondu, Avropa Valyuta Əməkdaşlığı Fondu və s. də vardır.

Hİ. AİB-İN İQTİSADİ VƏZİFƏLƏRİ Göründüyü kimi, üzv ölkələrin siyasətlərinin inteqrasiyası AKPB,

AVROATOM və AİB-tn diqqət mərkəzində deyildi. Biz Ortaq bazar kimi istinad edilən sonuncuya xüsusi fikir verəcəyik. Bütünlükdə iqtisadi siyasətin inteqrasiyası 2 başlıca prinsipə əsaslanır: (1) Gömrük İttifaqı; (2) Ortaq bazarı yaratmaq üçün siyasətin müəyyən aspektlərinin uzlaşdırılması.

(1) Gömrük İttifaqı Biz Azad Ticarət Zonası ilə Gömrük İttifaqını bir-birindən

fərqləndirməliyik. Birincisi, sadəcə olaraq, üzv ölkələr arasında tarif sədlərini aradan götürür və eyni zamanda da hər bir üzvə öz şəxsi rüsum miqdarım başqalarına qəbul etdirməyə imkan verir. Gömrük İttifaqı daha irəli gedib. Onun azad daxili ticarətə malik olmağına baxmayaraq, eyni zamanda bütün üzv ölkələrin ümumi xarici tariflər qoymasına qərar verir.

Sonuncu AIB ilə bağlı bir mövqedir. Doğrudur, inteqrasiya etmiş Ortaq bazar üçün Gömrük ittifaqı vacibdir, belə ki, əks təqdirdə mallar bazana aşağı tarifli ölkələr vasitəsilə daxil olardı və daha yüksək tarif ölçüləri olan üzvlərin bazarlannda yenidən satıla bilərdi.

(2) Ortaq bazar Mahiyyət etibarilə AİB-in Ortaq bazarı malların və istehsal

vasitələrinin qiymət sistemi əməliyyatı vasitəsilə birlik daxilində tamamilə azad şəkildə hərəkət etməsi deməkdir. Yalnız bu yolla geniş bazarın tam mənfəəti {bir qədər sonra görəcəyimiz) əldə edilə bilər. Buna görə də bütünlükdə məqsəd birlik daxilində de ayrıca bir ölkədə olduğu kimi, ticarəti azad etmək idi.

Lakin bu, çox geniş məqsəd olduğundan onun tamamilə uğurlu olması üçün dəf edilməli müəyyən çətinlikləri var. Üzv ölkələr öz fərdi vergilərini, rifah mənfəətlərini, inhisarla bağlı siyasətlərini, tədiyə balansındakı natarazlığı aradan qaldırmaq metodlarını, tam məşğulluq siyasətlərini və s. inkişaf etdirmişlər. Əgər belə müxtəlifliklərin qorunub saxlanmasına İmkan verilsəydi, onlar qiymət sisteminin İşləməsinə mane olmağa can atmazdılar, çünki bu müxtəliflik bəzi birlik üzvlərinə digərləri üzərində üstünlük


qazandıracaqdı. Bunu iki sadə nümunə iiə aydınlaşdıra bilərik. Tutaq ki, AİB-ə qoşulmaqla Britaniya binokllara olmayan alış vergiləri ilə müqayisədə soyuduculara alış vergilərini saxladı. Bu, Almaniyanın xeyrinə olaraq (binokl istehsalında nisbətən üstünlüyə malik ölkə kimi) İtaliya əleyhinə (radioqəbuledicilər istehsalında nisbətən üstünlüyə malik olan ölkə kimi) ticarətin imkanlarını artırardı. Bunun nəticəsində isə bəzi ölkələrin müqayisədə üstünlüyü hər cür professoinal xidmətlərin ekspertizasına məruz qalır. Adətən bu, alıcılann olduğu yerdə (məsələn, əmlak tikintisi iiə bağlı New-know) xidmətlər göstərilməsi deməkdir. Ona görə də bazar daxilində (məsələn, mülkiyyət əməliyyatçılan üçün) əməyin mütəhərrikllyi olmalıdır. Beləliklə, bir çox ayrıca iqtisadiyyat sahələrinin birləşdirilməsi üçün uyğunlaşdırma prinsiplərinə xüsusi diqqət yetirilib. Belə ki, Britaniya bu bazara qoşulanda onun iqtisadi siyasətinin müəyyən aspektlərinin Aİ6-in ilk üzvlərinin mövqeyinə uyğunlaşdırılması üçün hazıriıq görülməli idi.

İndi biz Ortaq bazar siyasətinin ən vacib xırdalıqlannı qeyd edəcəyik.

IV. ORTAQ BAZAR SİYASƏTİNİN MƏQSƏDLƏRİ (1) Ortaq xarici tariflər (OXT)

Bütün üzvlər üzv olmayan ölkələrdən idxal edilən mallara eyni miqdarda tariflər qoyacaq. 1974-cü il yanvarın 1-dən başlayaraq Britaniya üçün 4 II müddətinə nizamiama həyata keçiriləcək.

(2) Üzv ölkələr arasında azad ticarət Bu, üzv ölkələrin azad ticarət yaratmaq məqsədilə bütün

rüsumların, kvotalann və başqa maneələrin aradan qaldınlmasını əhatə edir. Britaniya buna tədricən nail olur. 1973-cü il aprelin 1- də birinci 20 faiz endirimi etməklə sənaye malları üzərində tariflər 4 il keçid müddətine aradan qaldıntıb.

(3) Ortaq aqrar siyasət (OAS) Kənd təsərrüfatı mallarına tələbat qeyri-elastikliyə m.eyl

göstərdiyindən təklif şərtlərində olan dəyişikliklər fermerlərin gəlirlərinə bilavasitə təsir edə bilər. Bununla da ərzaq mallarının qiymətlərini aşağı salan bol məhsul bir qayda olaraq daha az ümumi mədaxillə (adətən, fermerlərin gəlirləri) nəticələnəcək. Buna görə də bütün ölkələr öz fermerlərinə yardım göstərir.


Ancaq bu, müxtəlif yollarla həyata keçirilir. Keçmişdə Britaniya ucuz qida məhsulları siyasəti aparmışdır. Bu siyasət qida məhsulİannın gömrükdən azad ölkəyə daxil olmasına və bazar qiymətləri ilə razılaşdırılmış zəmanətli qiymətlər arasındakı fərqi aradan qaldıran gəlir tədiyələri vasitəsiiə fermerlərə dotasiya verilməsinə imkan yaradırdı.

OAS daxili bazarda yüksək qiymətlər vasitəsilə fermerlərin gəlirlərinin qorunub saxlanması əsasında işləyir. Bu, idxal edilən mallar üzərinə idxal vergiləri qoymaqla əldə edilir. Hər bir məhsul üçün üç qiymət təsbit edilir:

(a) Planlı qiymət onun normal il ərzində kifayət qədər gəlir gətirəcəyi deməkdir;

(b) Tələb olunan (və ya satıcının qoyduğu) qiymət - bundan idxal malları üzerinə qoyulan vergiləri qiymətləndirmək üçün bazis ktmi istifadə olunur və onların bu qiymətdən aşağı qiymətlə AİB-ə daxil olmayacağına təminat verir;

(c) Müdaxilə qiyməti - buna uyğun olaraq artıq ehtiyatlar (məsələn, bol məhsul) müxtəlif agentlər tərəfindən qeyri- rəsmi bazarda hökmranlıq etmək üçün müəyyən olunur. 1973- cü İldə SSRİ-ye satılmış kərə yağı misal ola bilər.

Göründüyü kimi, OAS istehsal sahəsindən daha çox asılı olan ölkələrlə müqayisədə kənd təsərrüfatının vacib olduğu ölkələrdə (məsələn, Fransada) daha böyük səmərə gətirir. Biz bu problemə bir qədər sonra qayıdacağıq.

(4) Vergilər sisteminin tənzimlənməsi Artıq məlum olduğu kimi, ticarət sahəsində mövcud olan hər hansı

“gizli” maneələri aradan qaldırmaq üçün vergi qoyulması metodlarının standartlara uyğunlaşdıniması çox mühümdür. Bu, xüsusilə dolayı verginin əsas ölçüsünün olması və əyni miqdarda bütün ölkələr tərəfindən qoyulacağı güman olunur.

Gəlir vergisinin uyğunlaşdıniması ilə bağlı heç bir təklif mövcud deyildi, lakin bir çox ölkələr gəlir vergisinin "pripiska” sistemini qəbul edib.

(5) Kapitalla insanların azad hərəkəti Bu gün kapital və insanların öz ölkələri daxilində hərəkət etmək

imkanı olduğu kimi, birliyin bir hissəsindən digər hissəsinə hərəkət etmək imkanı da olmalıdır.


(6) Başa çatmış maliyyə inteqrasiyası 33-cü fəsildə gördüyümüz kimi, ölkələr beynəlxalq miqyasda

satılan malların qiymətlərini öz valyutalarının birja kursunu dəyişməklə tənzimləyə bilərlər. Əgər AIB daxilində belə bir imkan yaradılsaydı, bu, digər üzv ölkələrə nisbətdə öz valyutasının qiymətini aşağı salmaqla üzv ölkəyə rəqabətədavamlılıq üstünlüyü əldə etməyə imkan verərdi. Buna görə də razılaşdırılmışdı ki, üzv ölkələrin valyutaları yalnız kiçik tənzimləmələrlə müəyyən edilmiş birja kursuna uyğunlaşdın lir. Son məqsəd London, Cardiffe və Edinburghda olduğu kimi, London, Paris, Bonn və Romada da birvalyutalı ortaq valyuta sistemi yaratmaqdır.

Mərkəzi bankların sahibləri tərəfindən idarə olunan Avropa Maliyyə Əməkdaşlığı Fondu üzv ölkələr arasında pul axınına qarışmaq üçün və beləliklə də valyuta dəyərlərində qeyri-sabitliyin həddini azaltmaq və uzunmüddətli inteqrasiyaya təsir göstərmək üçün yaradılıb.

Birləşmiş Krallığın funt sterlinq üçün AİB-ə daxil olarkən qoruyub saxlayacağı birja kursunu bəyan edəcəyi güman edilirdi. O zaman funt sterlinq “üzən” kurs idi və onun üçün yüksək kursun müəyyən edilməsindən və bununla da digər üzv ölkələrlə müqayisədə Britaniya mallarına sərfəli olmayan qiymətlərin qoyulmasından qorunmaq lazım idi. Bu, daimi hal hesab edilməsə də, funt sterlinq Britaniyanın AİB-ə daxil olmasından sonra da “üzən" olaraq qaldı.

(7) Ortaq regional siyasət Bir dövlət təzyiq altında plan sahələrin mövcud olmasına İmkan

verə bilmədiyi kimi, AİB-in də işsizliyin yüksək olduğu regionlara yardım edəcəyi gözlənilirdi. Şimali Irletand və Cənubi İtaliya belə regionlardır. Lakin Regional İnkişaf Fondu yaradılandan bəri sənayenin inkişafı üçün müxtəlif metodlann problemli sahələrə inteqrasiyası üçün çox az iş görülmüşdür.

fSJ Ortaq nəqliyyat siyasəti Yük rüsumları, lisenziyalar, vergi qoyuluşu və əmək şərtləri ilə bağlı

məsələləri yoluna qoymaqla AİB nəqliyyat idarələrinin bərabər şəraitdə rəqabət aparacağına təminat verilməsinə nail ola bilər. Xüsusi yük rüsumlarından gizlədilən hər hansı mənfəət yenidən bazar daxilində malların azad axınını təhrif etməyə can atacaq.


(9) Ortaq rəqabət qaydaları Birlik ölkələri arasında ticarət sahəsindən rəqabətin təhrif

oiunmasının qarşısını aimaq məqsədilə qiymətlərin sabitləş- dirilməsi, bazarların bölüşdürülməsi və patent hüquqlar məsələlərini əhatə edən vahid nizamnamə təqdim olunmuşdur

(10) Birliyin büdcəsi İdarəetmə xərclərinin ödənilməsi kollektiv xərc tələb edən siyasətin,

məsələn, ortaq aqrar siyasət və regional siyasətin əsas sahələrini idarə edən pul vəsaitlərinin (fondların) təmin edilməsi üçün Ortaq büdcə çox mühümdür. İanələr dövlət tərəfindən iki əsas mənbədən toplanır - idxal rüsumları və birfaizii əlavə dəyər vergisi vasitəsilə. 1973-cü ildə Britaniya beş il ərzində 18,92 faizə qaldırmaqla ümumi büdcənin 8,64 faizini ödəməyə razılaşdı.

V. AİB ÜZVLÜYÜNÜN ÜSTÜNLÜKLƏRİ Ortaq bazan yaratmaqla ölkələrə yığıla bilən mümkün mənfəəti

aşağıdakı kimi yekunlaşdırmaq olar:

(1) İxtisaslaşmanın artan imkanlan 7-cİ fəsildə göstərildiyi kimi, əmək bölgüsünün səviyyəsi bazarın

ölçüsü ilə məhdudlaşdırılır. AİB ABŞ-da otduğundan daha geniş - 260 milyonluq bir bazarı təmin edir. Bu, xüsusilə yüksək ilkin tədqiqat məsrəfləri tələb edən insan zəkasının məhsulları, məsələn, kompüter, nüvə reaktorlan, supertonlu təyyarə və müasir müdafiə silahları ilə bağlı genişmiqyaslı iqtisadi sahələrin işləməsinə imkan verir. Hətta AİB-ə qoşulmamışdan əvvəl Britaniya tədqiqat xərclərini ödəmək üçün digər Avropa ölkələri ilə, məsələn, Conkorde təyyarəsinin inkişafı əsasında Fransa ilə birləşməyə məcbur olmuşdur.

(2) Geniş bazarda rəqabət yolu ilə artmış rentabellUik Ortaq bazar daxilində gəlirsiz firmaları əslində müdafiə edən heç bir

ticarət sədləri yoxdur. Azad ticarət mal və xidmətlərin bazarın müxtəlif sahələrində azad şəkildə rəqabət apara bilməsi və istehsal faktorlarından daha səmərəli şəkildə yalnız Ölkə daxilində deyil, eləcə də ölkələr arasında istifadə edilməsi deməkdir. Beləliklə, bizim əsas iqtisadi prinsipimiz nadir ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə etməklə bolluğun maksimum səviyyəyə qaldırılması yalnız 56 milyon deyil, 260 milyon əhali üçün nəzərdə tutulan iqtisadiyyat daxilində fəaliyyət göstərir.


(3) Daha süroOi artım temp/ Son 15 il ərzində AİB-in ilk altı üzvünün ümumi milli məhsulun

(ÜMM) Birləşmiş Krallıqda olduğundan iki dəfə artıq sürətlə inkişaf edib. Həqiqətən də, İtaliyadan başqa bu ölkələrin hər biri adambaşına indi Birləşmiş Krallıqda olduğundan daha yüksək ÜMM-ə malikdir.

Çox güman ki, artımın yüksək tempi inkişaf etmiş genişmiqyaslı iqtisadi sahələrin və Ortaq bazann yaratdığı rəqabətin nəticəsi idi. Lakin bu artımın bazann doğurduğu əhvali- ruhiyyə ilə yaranması da istisna edilmir.

(4) Siyasi üstüniüklər Artıq izah olunduğu kimi, Avropa əməkdaşlığının ilkin

müdafiəçilərinin son məqsədi siyasi birliyin bir formasını yaratmaq idi. Öz sözünü deyə bilən Qərbi Avropa digər nəhəng dövlətlər, xüsusən ABŞ və SSRİ (indi keçmiş SSRİ - red.) ilə əlaqələr zamanı xüsusi mövqeyə malik ola bilərdi. Bundan əlavə, müdafiə qüvvələrinin inteqrasiyası və strategiyası onlara daha böyük təhlükəsizlik təminatı olardı. Ona görə də siyasi və iqtisadi üstünlükləri bir-birindən ayırmaq mümkün deyil, çünki onlar bir-biri ilə sıx bağlıdır.

VI. AİB ÜZVÜ KİMİ BOYUK BRİTANİYANIN

ÜZLƏŞDİYİ PROBLEMLƏR AİB-dən kənarda qalmaqla Britaniya daha böyük bazarda olmağın

mümkün üstünlüklərindən özünü məhrum etmiş olardı. O, Ortaq bazarın inkişaf yollarına da öz təsirini göstərə bilməzdi. Amma üzv kimi heç olmazsa, onun fikirləri ilə hesablaşacaqdılar.

Müdafiə sahəsində Britaniya Qərbi Avropa ilə sıx bağlıdır və son illərdə onun AİB-dən kənarda qalmasına baxmayaraq, xarici ticarətinin istiqaməti bu istiqamətli idi. Onda nəyə görə Britaniyanın üzvlüyünə qarşı bu qədər müqavimət var idi? Biz 6 əsas çətinliyi qeyd edə bilərik.

(1) OXT (SET) AİB-in səmərəiifiyi az oian istehsalçılanna

qarşı ticarət ayn-seçkiliyi aparırdı. Gömrük İttifaqı tərəfindən qoyulmuş gömrük haqları Ortaq bazara

daxil olan şirkətlərə xaricdə daha məhsuldar şirkətlərlə qiymət rəqabətinə girməyə imkan verə bilər. Tutaq ki, məsələn.


eyni mal həm ABŞ, həm də Almaniyada istehsal edilə bilər, lakin Amerika firması daha məhsuldar olduğundan, onun istehsal etdiyi maşın da 10 faiz ucuzdur. Belə olan şəraitdə Britaniya Birləşmiş Ştatlardan mal idxal edərdi. Lakin AİB-in üzvü kimi Britaniya OXT- ni, deyək ki, 20 faiz mənimsəməklə Amerika qiymətlərinə qarşı diskriminasiya etməli olacaqdı. Bu, alman maşınlannı daha ucuzlaşdırardı və beləliklə, ticarət əlaqələri məhsuldarlığı aşağı olan istehsalçılara doğru yönəldildi.

Bunun Britaniya üçün yaratdığı əsas problem qida məhsullarıdır, çünki bu məhsullar Britaniyaya gömrük haqqından azad daxil olub. Nəticədə, məsələn, Yeni Zelandiyanın süd məhsulları (xüsusən, yağ) Avropa istehsalçıları ilə rəqabət aparmağa qadir olub. Yeni Zelandiyaya qarşı tarif tətbiq edilməsi süd məhsullarının ticarət modelini dəyişərdi.

(2) Bİrİəşmiş Krallıq üçün OAS-ın müəyyən çatışmazlığı var. OAS-ın dörd əsas tənqidi cəhəti var: (a) Birlik daxilində fermerlər üçün qiymətlərin qorunub

saxlanmasından ötrü qida məhsulları üzərinə qoyulmuş idxal vergiləri Britaniyanı xüsusilə möhkəm vurdu. Qida məhsulları ehtiyatının bir hissəsinin idxal edilməsində müstəqil olduğundan onları daha məhsuldar istehsalçılardan almaq, aydın məsələdir ki, Britaniya üçün xeyirli idi.

Digər tərəfdən, OAS istehsalçılardan Britaniyanın qida məhsullarını bazar daxilində daha baha idxal etməsini tələb edə bilərdi. Belə olduğundan o, əlavə dotasiya ödəməli olardı, belə ki, bu, başqa ölkələr üçün qeyri-məhsuldar təsərrüfatçılıq metodlarıdır.

(b) Yüksək istehsala şərait yaratmaq üçün (yağ məsələsində olduğu kimi) Ortaq bazar tələbi deyil, yalnız təklifi dəstəkləyir.

(c) Qida məhsullarının yüksək qiymətləri aşağı gəlirli ölkələr üçün daha böyük zərbə İdi; yəni Birləşmiş Krallığın köhnə gəlir tədiyələr sistemi ilə müqayisədə OAS daha reqrəssiv idi.

(d) Qida məhsulları sahəsində beynəlxalq ticarətin normal modelinin təhrif edilməsi inkişaf etməkdə olan dövlətlərə böyük ziyan vura bilər, belə ki, onlar daha çox qİda məhsulları istehsalçılarıdır. Beləliklə, bu vəziyyət inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasındakı gəlir fərqini genişlindirə bilər.


(3) Birləşmiş Krallığın birlik ölkələri ilə ticarət əlaqələri qurban

verilib. Həm Britaniyanın keçmiş AATZ (EFTA) tərəfdaşiarına, həm də

birliyin inkişafda olan dövlətlərinə AİB-lə xüsusi əməkdaşlıq mənfəəti təklif olunub. Ancaq Yeni Zelandiyanın süd məhsullarına qarşı idxal qadağası yalnız 5 II müddətinə tədricən tətbiq edilməlidir. Lakin Avstraliya, Kanada, Honkonq və başqa sənaye mallan ixrac edən ölkələr əvvəllər istifadə etdikləri himayədarlıq münasibətindən məhrum olacaqlar. Həqiqətən də OXT onlann əleyhinə işləyəcək.

Son 20 ildə Britaniya ilə birlik ölkələri arasındakı mühüm ticarət əlaqələrinin zəiflədiyi təsdiq edilməli olsa da, keçmişdə ticarət birlik ölkələri arasrnda çox böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir.

(4) Ortaq bazar nizamnaməsinin güzəştləri müəyyən istehsalçılara xüsusilə zərbə endirəcək.

Keçmişdə bostançılığın bəzi sahələri (məsələn, pomidor və meyvələr) qitə istehsalçılarından kvota müdafiəsinə malik olub. Bu, Britaniyanın AİB-ə daxil olması İlə başa çatacaq. Bundan əlavə, 1984-cü ilə qədər ərazi sularının bütün üzv ölkələrin balıqçılıq donanması üçün açıq olacağı təklif olunur. Bu cür ayrı- ayrı istehsalçılara bir neçə güzəşt edilib.

(5) Britaniyanın birlik büdcəsinə yardım etməsi öz tədiyə balansında güclü gərginlik yarada bilər.

Əvvəlcədən son nəticədə Britaniyanın birlik büdcəsinə böyük miqdarda yardım göstərəcəyi haqqında smeta tərtib olunmuşdu. Əslində isə bu gün o “xalis benefisiardır”. "Himayə altında olan bölgələrə” yalnız birlik qrantları kömək etmirdi, həmçinin, milli “yaşıl funt sterlinqə" nisbətdə kalkulyasiya edən kənd təsərrüfatı qiymətləri sistemi vasitəsilə o, dotasiya alırdı. 1976-cı ildə bu, 500 milyon £ həcmində idi.

(6) Vergi qoyuluşunun uyğunlaşdtnlması və Ortaq Maliyyə Sisteminin qəbul edilməsi iqtisadi suverenliyin itirilməsinə səbəb olur

Vergi qoyuluşu məsələsinə gəldikdə, 2 nümunə verilə bilər: (a) kənd təsərrüfatı gəlir vergisindən çox idxal vergiləri vasitəsilə müdafiə olunur. Bu, istehlakçının və vergi ödəyənlərdən çox birlik fermerlərinin gəlirlərinin qorunması deməkdir. Faktiki olaraq buna görə dotasiyaların qoruyucu rüsumlara dəyişdirilməsi mahiyyətcə

476 BEYNƏLXALQ TİCARƏT VII HtSSƏ

reqressivdir; (b) əlavə dəyər vergisinin atış vergisi iiə əvəz olunması da reqressivliyə çox meyllidir, belə ki, köhnə alış vergiləri zinət əşyaları üzərinə daha yüksək vergilər qoymuşdu.

Məhz ortaq maliyyə siyasətinin qəbul edilməsi Britaniyanı əsas iqtisadi siyasətdə hərəkət azadlığını itirmək təhlükəsi qarşısında qoyur. İxrac etdiyi malların qiyməti endirilən daxili qiymətlər (köhnə qızıl standartı mexanizmi) və ya endirilən birja kursu (birja devalvasiyası, ya da amortizasiya) dəyərində aşağı düşəndə bunun qarşısını almaq üçün beynəlxalq miqyasda ticarət edən Ölkənin (öz idxal mallannı rəqabətə davamlı etmək üçün) opsionu vardır. Sonuncu vasitədən Ortaq Maliyyə Siyasəti altında olan Britaniyaya istifadə etmək imkanı verilməyəcək. Birja kursu məhdud çərçivədə saxlanmalı idi. Onda ixracın canlanması daxili qiymətlərin aşağı salınması ilə əldə edilməli olardı və bu da işsizliyə gətirib çıxarardı. Beləliklə, əgər Britaniya malları rəqabatedavamlı olmasa idi, o, AİB-də daim təzyiqə məruz qalardı.

Bunun əksinə olaraq, bəzi iqtisadçılar belə fərziyyə irəli sürə bilər ki, bu, Britaniya üçün heç bir problem yaratmayacaq, bİr şərtlə ki, o, ölkədəki inflyasiyanı nəzarət altında saxlaya bilsin. Belə olduqda, ortaq valyuta ehtiyacı zəruri qanun-qaydanı qəbul etdirəcək.

Nəticə Britaniyanın Ortaq bazara üzvlüyü burada həyat tərzinin hərtərəfli

inkişafı üçün imkan yaradır. Lakin mənfəətə yalnız Bntəniya geniş bazarda rəqabət aparmaq iqtidarında olduğu halda təminat verilə bilər. Britaniya 2 əsas problemlə üzləşir; (a) sənayəyə kapital qoyuluşunun tempindəki inkişaf; (b) ölkə daxilində inflyasiya tempinə nəzarət edilməsi. Əgər Britaniya AİB- də və dünya bazarlarında qiymət rəqabətinə davamlı oimalıdtrsa, bunların hər ikisi çox mühüm xarakter daşıyır.

vnt hissə

BİRLƏŞMİŞ KRALLIĞIN BƏZİ CARİ İQTİSADİ PROBLEMLƏRİ

FƏSİL 35

BÖYÜK BRİTANİYANIN ƏHALİSİ Ev təsərrüfatlarını, hazır məhsul istehlakçılarını, istehsal vasitələri

istehsalçılannı təşkil edən Britaniya əhalisini əvvəlki fəsildə bir çox vasitələrlə araşdırmaq qənaətbəxş olmuşdur. Lakin sadə təsvirə keçmək üçün iqtisadiyyatın müəyyən prinsiplərinə müraciət etmək vacibdir və buna görə də əvvəlcə onları nəzərdən keçirək.

Biz əhalinin tərkibi, sayi, sənaye və coğrafi yerləşməsi məsələlərinə toxunacağıq. Lakin bunun son 200 İldə necə inkişaf etdiyi haqda qisaca təsəvvür yaratmalıyıq.

I. ƏHALİ ARTIMI Artım dərəcəsində dəyişikİİklər

10-cu cədvəl 1801-ci İldən Britaniyanın əhalisinin necə artdığını əks etdirir Buradan görünür ki, 19-cu əsrdə o, hər 50 ildən bir kortəbii şəkildə İkiqat artmışdır; lakin 20-ci əsrin I yarısında 1/3-den az artmışdır. Faktiki olaraq artım dərəcəsi 19-cu əsrdə hər onillikdə 13 faizə yaxın və yalnız 20-cl əsrdə 5 faiz olmuşdur.

Beləliklə, cavab verilməli 3 əsas sual var: (a) XIX əsrdə əhalinin durmadan artımı nə ilə bağlı idi? (b) Nəyə görə XX əsrin I yarısında artım tempi son dərəcə aşağı düşdü? (c) XX əsrin sonrakı illərində əhali ilə bağlı nə baş verəcək?

Cədvəl 10 Əhali (min nafərla) 1801-1971-ci İllər

TARİX Böyük Britaniya (İngiltərə, Wales, Scotland)

Şimali İreland

1801 10501 -

1851 20816 1443 1901 37000 1237 1951 48854 1371 1971 53832 1528 1975 54425 1537

478 CARj İQTİSADİ PROBLEMLƏR VIII HİSSƏ

Artım tempində dəyişikliklərin səbəbləri Əhali sayının dəyişmələrinə təsir göstərən amillər şəkil 114-də

göstərilib. Bir tərəfdən biz təbii artımı - doğum hallannın ötüm hallarını üstələməsini, digər tərəfdən isə miqrasiyanı - imiqrasiya və emiqrasiya arasındakı balansı müşahidə edirik.

ƏHALİ

DOĞUM ÖLÜM MİQRASİYA

Evlənmələrin sayı

Ailənin tərkibi

İmmiqrasiya Emiqrasiya

Şəkil 114. Əhali sayına tasir göstərən amillər

Əslində 1931-1941 və 1951-1971-cı illərdən başqa. Böyük Britaniya miqrasiya nəticəsində hər onillikdə orta hesabla bir milyon yarım adam itirmişdir. Artım tempindəki dəyişikliklər təbii artımdakı dəyişikliklərin nəticəsidir.

XIX əsrdə yüksək artım tempi doğum tempinin yüksək qalması ilə yanaşı, ölüm tempinin xeyli aşağı düşməsi ilə izah olunurdu. Bu, tibbi biliyin inkişaf etməsi, sanitariya şəraitinin yaxşılaşdırılması, su təchizatı və xüsusən kənd təsərrüfatı və sənaye inqilablarından sonra həyat səviyyəsindəki ümumi tərəqqinin nəticəsi idi.

Lakin XX əsrdə vəziyyət dəyişdi. Ölüm tempinin sürətlə aşağı düşməsi baş vermədi. Daha vacib olan doğum tempi xeyli aşağı düşdü. Buna səbəb ailə üzvlərinin sayının orta hesabla - beş və altı uşaqdan ikiyə düşməsi ilə azalması oldu. Buna müxtəlif amillər səbəb oldu. Bunlar aşağıdakılardır;

(i) İnkişaf etdirilmiş metodlar və doğuma nəzarətin sosial olaraq qəbul olunması;

(ii) Valideynlərin, məsələn, tədricən qaldınlən məktəb yaşı və s. İlə bağlı artan iqtisadi çətinlikləri;

(iii) Uşaqların rifahı naminə, bir qayda olaraq, valideynlərin nail olmaq istədikləri daha yüksək standartlar;

(iv) Uşaqlar üçün tətillər, xarici səyahət, kino, avtomobil kimi rəqabət aparan alternativlərin artımı;

(v) Qadınların siyasi, iqtisadi və sosial cəhətdən, daha sonra isə evə bağlılıqdan azad olmaq istəyinin yaranması;

35-Cİ FƏSİL BÖYÜK BRİTANİYANIN ƏHALİSİ 479

(vi) Nə vaxtsa kiçik ailələrə doğru hərəkat başlayanda, sosial nümunə, daha kiçik evlər və reklamın təmin etdiyi təkan. Bəs gələcəkdə necə olacaq? 1941-cu ildə hesabat verən London Əhali Komissiyası vəziyyəti qiymətləndirərək bildirmişdi ki, insanların ailənin tərkibi məsələsinə münasibəti dəyişməzsə, nəzərəçarpacaq səviyyədə immiqrasiya olmazsa, əsrin sonuna qədər Britaniya əhalisinin sayı tamamilə azalacaq.

Düşünmək olar ki, belə bir azalma baş verməyəcək. İnsanlar yavaş-yavaş daha böyük ailələr qurmağa başlayırlar. Bunun bir çox səbəblərini göstərmək olar: daha gənc yaşında evlənmələr, daha böyük iqtisadi çiçəklənmə, hökumətin ailə başçısına artan köməyi, cavan analara işə bərpa olunmaq üçün daha çox imkanlar yaradılması. Ancaq bununla belə, əhalinin planlaşdırılması son 30 İldə arası kəsilmədən azalıb. Ailənin tərkibi kiçilməkdədir, bu da daha çox, güman ki, evli qadınların durmadan tam məşğulluğun üstünlüklərini axtarması ilə əlaqədardır.

Nə qədər ki, ailənin planlaşdırılması fərziyyələrin etibarlılığından, xüsusən də doğum halları və miqrasiyadan asılıdır, belə hesab etmək olar ki, əsrin sonunda Böyük Britaniyanın əhalisi 57 milyona yaxın olacaq.

II. ƏHALİNİN YAŞ BÖLGÜSÜ XX əsrdə əhalinin artım tempinin aşağı düşməsi yüz illər əvvəl ilə

müqayisədə Böyük Britaniya əhalisinin yaş həddində dəyişikliyə səbəb oldu. Bu, şəkil 115-də göstərilir.

70 p

60 “

50 -

40 -

30 -

20 -

10 -

0 “

15-cten aşağı

m Şj r- 00 OT ö> <J)

15-64

65-tlan yuxan

1- S ® OT cn O)

Şəkil 115. Böyük Britaniya əhalisinin yaş böigüsündə dəyişikliklər

480 CARI İQTİSADİ PROBLEMLƏR vm HİSSƏ

Əhalinin yaşlaşmasına səbəb olan 2 amil mövcuddur: (a) öiüm səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxaran müxtəlif

amillər nəticəsində ömrün uzanması; (b) XIX əsrin sonunda doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi və

daha sonra 1911-1941-cİ illər arasında hər il doğum sayının azalması.

Bu meyl 1975-ci ildə 15-64 yaş qruplu əhalinin 63 faizini, 15 yaşa qədər və 65 yaşından yuxarı uyğun olaraq 23 və 14 faizini təşkil edənə qədər davam etdi. Bundan sonra əsrin sonuna qədər işçi yaş qrupu ümumi əhalinin daha böyük hissəsini (65 faiz) təşkii etməlidir. Lakin 1964-cü üdən sonra doğum səviyyəsinin aşağı düşməsi nəticəsində 15 yaşa qədər yaş qrupu yalnız 20 faiz, 65 yaşdan yuxan yaş qrupu isə 15 faiz təşkil edəcək.

Əhalinin yaşlaşmastmn iqtisadi nəticələri Qeyd etmək lazımdır ki, bu tendensiya qismən ölüm hallarının

azalması və normal inkişafla bağtı İdi. Buna görə də biz müəyyən qədər bu dəyişmə hallanna uyğunlaşmaq məcburiyyətindəyik və doğum tempində sürətli artım vasitəsilə onun qarşısını almağa çalışsaq, əhalinin sayını da artıracağıq. Bu isə sonrakı problemlərin (bunlarla bir qədər sonra tanış olacağıq) yaranmasına səbəb olacaq.

(1) Təqaüdçülərin işləyən əhalidən asMğının artması Gündəlik tələbatlar yalnız gündəlik istehsal vasitəsilə təmin edilə

bilər. Əhalinin yaşlaşması istehlakçılara nisbətən istehsalçıların sayının aşağı düşməsi deməkdir. 1851-ci ildə 65 yaşdan yuxarı hər adama 12 fəhlə düşürdüsə, 1975-ci ildə bu rəqəm 3-ə düşdü. Bir çox təqaüdçülər say etibarilə daha az yardımçı tərəfindən müdafiə olunduğundan, bunun bir fövqəladə nəticəsi təqaüdlərlə bağlı çətinliklərin artması olacaq.

(2) İstehlakın dəyişən modeli Əhalinin yaşlaşması uşaq arabalan əvəzinə vanna otağı stullarının,

xokkey ağacları əvəzinə çəj iki ərin, süd əvəzinə çaya tələbatın artacağını nəzərə alıb təcili ölçülərin götürülməsi deməkdir. Bu “istəklərin” bir çoxu qabaqcadan araşdırılmalıdır. Məsələn, ev təminatı ilə bağlı proqramın hazırlanmasında ailəsiz yaşlı insanlara xüsusi qayğı göstərmək kimi.


(3) Əməyin aşağı mütəhənikliyi Keçmişdə çətin kİ, yaştı insanlara öz köklərindən uzaqlaşmaq və

ya yeni texnikanı öyrənmək lazım gəlib. Genişlənən istehsal sahələri universitet, kollec və ya məktəb qurtaranlar, yaxud təzəcə əmək fəaliyyətinə başlayanlar ilə təmin edilib və tənəzzülə uğrayan istehsal sahələri kifayət qədər sakit rədd edilib. İndi ölçüsünə görə dəyişməz işləyən əhalisi olan genişlənən istehsal sahələri tənəzzülə uğrayan istehsal sahələrinin daha yaşlı fəhlələrinin əmək tələbatlannı Ödəmək üçün onlara doğru yönəldilməlidir.

(4) Bitliyin mütərəqqi olmayacağı ehtimaiı Yaşlı insanlar daha dözümlü, daha təcrübəli və geniş

dünyagörüşlü olsalar da. cavanlar enerjidə, təşəbbüskarlıqda, işgüzarlıqda və yeni şeyləri öyrənməyə uyğunlaşmaq qabiliyyətində onları üstələyir.

m. ƏHALİNİN ÖLÇÜSÜ 1Ə75'Ci İldən əsrin sonuna qədər Birləşmiş Krallığın əhalisinin 4

faiz, yəni 58 milyona qədər artacağı gözlənilir. Bu yaxşıdır, yoxsa pis? Bəzi mətləbiəri açıqlamaq üçün mühüm əhali nəzəriyyələrinə qısa nəzər yetirsək, bunun bizə köməyi olar.

Əhali artımının Malthus nəzəriyyəsi XVIIl əsrin ortalarına qədər Britaniyanın əhalisi yavaş-yavaş artdı.

Daha sonra bu artım sürətləndi və 1798-ci ildə Tomas Maithusun “Cəmiyyətin gələcək inkişafına təsir edən əhali prinsipi" haqqında birinci oçerki bunu əsas müzakirə mövzusuna çevirdi.

Əvvəlcə Malthus onun fikrincə, gələcək sivilizasiya haqqında çox optimistik fikir yürüdən bəzi filosoflara, sadəcə olaraq, cavab vermək arzusunda idi. Lakin bu araşdırmalar əvvəlki 50 ilin sürətli əhali artımı davam etməli olduğu halda yarana biləcək nəticələri araşdırmağa doğru istiqamətlənirdi. Onun fikirlərinin oyatdığı maraq Malthusu irəli sürdüyü dəlilləri inkişaf etdirməyə və tədqiqat aparmağa sövq etdi. Nəticədə 1803-cü ildə bu problemlə bağlı daha mükəmməl bir oçerk çap edildi və bizim müzakirə edəcəyimiz də burada irəli sürülən dəlillərdir.

Malthus iki əsas şərtdən başlayır: (a) cinslər arasında ehtiraslar vacibdir və təxminən öz indiki vəziyyətində qalacaq; (b)

482 CARİ İQTİSADİ PROBLEMLƏR VIII HİSSƏ

insanların varlığı üçün qida vacibdir. Qoyulmuş bu iki şərt və dəlillər onu belə bir nəticəyə gəlməyə məcbur edir ki; (a) qarşısı alınmasa, əhali hər 25 ildən bir iki dəfə artacaq; (b) maksimal şəraitdə yaşamaq üçün vəsait yalnız hər 25 ildən bir eyni məbləğdə arta bilər. Başqa sözlə, əhali həndəsi silsilə ilə çoxaldığı halda, ərzaq ehtiyatları ədədi silsilə ilə artır.

Birinci nəticə Malthusun müxtəlif ölkələrin əhalisi haqqında topladığı məlumata əsaslanmışdı. Lakin ikinci nəticə hər hansı bir sübut-dəlilə əsaslanmırdı. Bunu sübuta yetirmək üçün Malthus "ölkənin bəlli xüsusiyyətlərinə" müraciət etmişdi. Burada o, virtual formada düşən gəlirlər qanununu göstərirdi (bu qanun 1845-ci ilə qədər yox idi, yalnız sonradan John Stuart Mitl tərəfindən kəşf edildi).

Bu iki nəticə belə vacib bir qənaətə gəlməyə əsas verdi ki, əhalinin artım gücü dünyanın insanın yaşayışı üçün istehsal gücündən qeyri-müəyyən dərəcədə böyükdür. Xülasə, əhalinin yaşayış vəsaitini qabaqlamaq meyli həmişə olacaqdır. Burada belə bir şeyi də qeyd etmək vacibdir ki, Malthus bunu nə vaxtsa gələcəkdə baş verəcək faciədən daha çox həmişə bizimlə olmuş bir meyl kimi qiymətləndirmişdi.

Malthus qarşıya belə bir sual qoymuşdur: əgər insan yeməksiz yaşaya bilmirsə, əhalini onun yaşayış vəsaiti çərçivəsində saxlayan nədir? Cavabı o, 2 müxtəlif nəzarafdə tapır.

Birinci müsbət nəzarətlərdir. Bunlar adıq, rTiühanbə, xəstəlik, epidemiyalar kimi bədbəxtlikləri əhatə edir. İkincisi profilaktik nəzarətlərdn. Yalnız biri istisna olmaqla, bunlar "çatışmazlığı" - anlaşılmaz münasibətlər, süni ehtiraslar, nikahın pozulması və qeyri-müntəzəm əlaqələrin nəticəsini gizli saxlamaq üçün düzgün olmayan vasitələri əhatə edir. Beləliklə, Malthus hamiləliyin qarşısının alınmasını da nöqsan sayırdı. Çatışmazlığı əhatə elməyən yeganə profilaktik nəzarət exlaqi möhkəmlik idi və bu da düşünülmüş şəkildə İnsanların erkən yaşlarında evlənməkdən çəkinməsi demək idi. Sivilizasiya yalnız bu qərarların qəbul edilməsi ilə bu səfalət və çatışmazlıqlardan xilas ola bilərdi. Nə qədər ki, belə bir şərait yox idi, Malthus elə qənaətə gəlmişdi ki, əhalinin artımı da bəşəriyyətin xoşbəxtliyə doğru inkişafı yolunda böyük bir əngəldir.

Malthusun "kor nöqtələri" XX əsrin əvvəllərində Malthusun fikirləri geniş şəkildə qəbul edilsə

də, aclığın son faciəsi, onun iki məntiqi nəticəsi hələ də

35-CI FƏSİL BÖYÜK BRİTANİYANIN ƏHALİSİ 483

Birləşmiş Kratlda reallaşmayıb. Bəs Malthus harada səhvə yol vermişdi?

Birincisi, qeyd etməliyik ki, onun gətirdiyi dəlil müəyyən dərəcədə qeyri-məntiqi idi. çünki o, həmin dövrdə hamıya məlum bir fakta cavab vermədi. Belə ki, əvvəlki 50 ildə əhalinin sürətli artımına baxmayaraq, insanlar orta hesabla daha pis vəziyyətə düşməmişdi. Bu onu göstərdi ki, yaşayış vəsaitləri heç olmasa, nisbətən artmalıdır, ölkənin gec-tez özünü göstərəcək fiksasiya edilmiş ümumi təchizatı haqqında gətirdiyi dəlilləri əsaslandıra bilməsi üçün Malthusur\ azalaıı gəlirlərlə bağlı dəqiq formalaşdırılmış qanunu vardımı? İkincisi, Malthus insanları istehlakçı kimi qəbul etmişdi. O bir şeyi nəzərdən qaçırmışdı ki, istehlakçı hem də istehsalçıdır. Çünki “hər bir ağız ilə Allah bir cüt əl göndərir". Burada onun fiksasiya edilmiş amilə əsaslanan azalan gəlirlər qanunu yenə də bu etirazın öhdəsindən gəlmiş olardı. Üçüncüsü, Malthus dəyişikliyi əvvəldən görə bilməmişdi. Bir tərəfdən emiqrasiya axınının güclənməsi, digər tərəfdən ailə tərkibinin kiçil m əsi nəticəsində Britaniya əhalisinin həndəsi silsilə ilə artımı baş vermədi. Bundan əlavə, təkmilləşmiş kənd təsərrüfatı texnikası və idxalda böyük artım Britaniyanın ərzaq ehtiyatlarının ədədi silsilə ilə artımının məhdudlaşmadığı demək idi. Xülasə, azalan gəlirlər qanununun işləməsi üçün lazımi şərtlər yerinə yetirilməmişdi.

Beləliklə, Malthusun dəlilləri yalnız çox uzun dövr ərzində ölkənin fiksasiya edilmiş amillə qarşılıqlı təsirdə olduğu qəbul edilən zaman tutarlı olur. Məsələn, Uzaq Şərqdə Malthus vəziyyətinə gətirilmiş məhdud torpağ fondu, göründüyü kimi, Britaniyanın da çəintiklərini artırır, çünki Britaniya öz ərzaq mallarının daha böyük hissəsini ölkə daxilində istehsal etməyə məcbur olur.

“Optimal əhali’’ konsepsiyası Say artımı yaşayış vəsaitini təzyiq altında saxladığından və həyat

səviyyəsini aşağı saldığından Malthus bunu mənfi hal kimi qiymətləndirirdi. Lakin XIX əsrin ortalarına doğru onun fikirləri özünü doğrultmadı, çünki sənaye inqilabının kapital qoyuluşu səmərə verməyə başlayan kimi həyat səviyyəsinin əhali artımı ilə ayaqlaşdığı məlum oldu.

Həqiqətən həyat səviyyəsindəki inkişafla əhali artımı arasında bilavasitə hər hansı bir əlaqənin mövcudluğu haqqında suallar yarandı. Lakin J.$. Mili belə hesab edirdi ki, artan istehsal yalnız


daha çox kapital qoyuluşundan istifadə edilməsinin nəticəsi idi. Hətta orta həyat səviyyəsi hələ yüksək olduğu halda əhali az olsaydı belə, bu cür investisiya qoyuluşu mümkün idi.

Lakin əsr dəyişəndə professor Edwin Kannan göstərdi ki, əhalinin sayı çox az ola bilər. Bunun baş verdiyi yerdə mövcud texniki biliklərdən böyük mənfəət əldə edilmədi və nəticədə vəsaitlərdən kifayət qədər istifadə etmək mümkün olmadı. Məsələn, əmək bölgüsündən, ixtisaslaşmış maşınlardan, texniki kəşflərdən daha çox fayda əldə edildiyindən böyük əhali böyük həcmdə istehsala əsaslana bilər.

Əhali böyük və ya kiçik ola bildiyindən, məhz bunun düzgün olduğu ortaq bir məxrəc olmalıdır. Optimal əhali verilən mövcud texniki biliklərin, kapital qoyuluşunun, orta hasilatın maksimum səviyyədə olduğu əhalidir. Beləliklə, əgər biz 10-cu fəsildəki 2-ci cədvələ istinad etsək, verilmiş nümunəyə görə 4 fəhlə optimal əhali ola bilərdi. Bu o deməkdir ki, əgər ölkə əhalisi optimal səviyyədən çox və ya az olarsa, orada uyğun olaraq daha çox və ya az əhali məskunlaşa bilər.

Lakin optimal əhali anlayışının da çətinlikləri var. İlk növbədə “mövcud texniki biliklər, kapital qoyuluşu və mübadilə imkanları" şəraitinə müraciət etmək və sonra əhali daha böyük və ya kiçik olduğu halda istehsalın necə ola biləcəyi haqqında fərziyyələr irəli sürmək yolverilməzdir. Əhali müxtəlif yolla artmış olsaydı, bu dəyişmələrin özü də müxtəlif olmuş olardı. J.S. MiHin fərziyyələrində də eyni nöqsan özünü göstərir. O iddia edirdi ki, əgər baş verən inkişafla əhali daha da məhdudlaşdırılsaydı, dünyada vəziyyət daha yaxşı olardı. Lakin həqiqət bundan ibarətdir ki, belə inkişaf baş verə bilməzdi, çünki daha çox və sürətlə artan əhali bilik və təklifi daha kiçik olan və ya zəif artan əhaliyə nisbətən fərqli şəkildə toplayır. Hətta praktiki nöqteyi-nəzərdən vacib olan budur ki, bu anlayışın böyük köməyi dəymir. Ölkənin can atdığı istənilən optimal əhali yalnız texniki biliklər və s. dəyişmədikdə optimal qala bilər. Aydın məsələdir ki, optimallıq əldə edilənə qədər bəzi yeni rəqəmlər onun yerini tutmuş olardı. Bütün bunların edilə bilməsi üçün əhalinin indiki tərkibinə diqqət yetirilməli, onun nəticəsi kimi əhali haqqında qabaqcadan fikir söylənilməli, daha sonra isə bu əhalinin yuxarıdakı dəyişmələri güman edilən dəyişikliklərlə əlaqələndirilməlidir.

Bu prinsipləri Britaniya əhalisinin öyrənilməsinə tətbiq edək.

35-Cl FƏSİL BÖYÜK BRİTANİYANIN ƏHALİSİ 485

Artan ahatinin Böyük Britaniya üçün üstünlüyü Artan əhalinin inkişafı stimullaşdıran müəyyən üstünlükləri vardır.

(1) O, daxili bazan genişləndirir. Daha böyük əhali üçün lazım olan əlavə hasilat aşağı düşən

qiymətlər şəraitində işləyən sənaye sahələrinə (məsələn, təyyarə, kompüter, nüvə reaktoru) mənfəət gətirməlidir. Lakin bir şeyi də qeyd etmək lazımdır ki, bu, yalnız əlavə hasilatın istehsala daxil olan əlavə firmalar deyil, mövcud firmalar tərəfindən təmin edildiyi halda mümkündür.

(2) O, bazann mütəhərrikliyi üçün imkan yaradtr. Əhalinin artımı şəraitində əməyin qeyri-miitəhərrikliyinin nəticəsi

olan işsizliyin həlli çox çətin bir problemdir. Çünki inkişaf edən istehsal sahələri əlavə işçi qüvvəsini - tənəzzülə uğrayan istehsal sahələrinin yaşlı fəhlələrini yenidən hazırlamaqla deyil, daha çox işçi qüvvəsinə yeni qoşulanlardan əldə edə bilər.

(3) O, İnvestisiyaya stimul yaradır. Artan əhali İnvestisiya qoyuluşlannın səviyyəsini qoruyub

saxlamağı asanlaşdırır. Bundan əlavə, artıq istehlakçı tələbatı maşınqayırmada, zavodlarda, məktəblərdə, ev tikintisində, nəqliyyatda və s. əlavə İnvestisiya qoyuluşunu tələb edir. Bu, təkmilləşmiş avadanlığa marağı artırır, bununla da mövcud avadanlığın dəyişdirilməsini sürətləndirir.

(4) O, həyat qabiliyyətini artınr Yaş bölgüsü gənclərin xeyrinə apanimaqla, artan əhali təqaüdə

çıxanların sayına görə daha çox fəhləni təmin edir və yeni ideyalar qəbul etməyə imkan yaradır.

Qeyd etmək lazımdır ki, azalan əhalinin zərərli cəhətləri yuxanda göstərilən 4 üstün cəhətin tam əksi kimi qeyd edilə bilərdi.

Artan əhalinin zərərli cəhətləri Artan əhalinin mövcud həyat səviyyəsini qaldırmağa çətinlik törədə

bilən müəyyən zərərli cəhətlərini də qeyd etmək vacibdir. Kapital təklifinə əlavə edilməsində istehlak mallarının istehsalı və ya mövcud tikililərin inkişafı əvəzinə ehtiyatlardan istifadə edilməsidir. Müharibədən sonra Britaniyada artan əhali kiçik

486 CARİ İQTİSADİ PROBLEMLƏR vm HİSSƏ

daxmaların uçurulması ve yeni evlərə köçürmə planlarının həyata keçirilməsini ləngidirdi, çünki artan əhali üçün yeni evlər tikilməli İdi. Köhnə məktəblər ve geniş sinif otaqları da eyni məqsədlər üçün tələb olunurdu.

Hər şeydən əlavə, əhalinin artması Britaniyada mövcud olan ölkənin təsbit edilmiş təminatı üzərində təzyiqi artırır, "Allah hər yeyən ağızla bir cüt əl göndərir” məsəli əsas faktı nəzərdən qaçırır. Birincisi odur ki, heç də hər bir şəxs istehsalçı deyil; ələ vaxt olur ki, "əlavə ağızlar’' işləyən qrup tərəfindən ərzaq, təhsil və s. ilə təmin edilməli olur. İkincisi daha vacibdir - fermer və kənd təsərrüfatı işləri İlə məşğul olanların sayının artması azalan gəlirlər qanununun işə düşməsinə və nəticədə yaşayış səviyyəsinin aşağı düşməsinə gətirib çıxara bilər.

Artıq bizə məlum olduğu kimİ, Malthusun ciddi şəkildə tədqiq etdiyi də məhz say artımı probleminin əsasında duran azalan gəlirlər problemi idi. Uzaq Şərq ölkələrində bu daha aşağı hasilatla nəticələnir, belə ki, artıq əhali öz dolanacağını ölkənin əsas torpaq fondlarından edir. Lakin Britaniyada bu problem özünü bir qədər başqa cür göstərir. Onun əlavə ərzaq ehtiyatları daxildə texnikanı inkişaf etdirməklə istehsal edilir. Lakin Britaniya əsas etibarilə tələb olunan ət, dənli bitkilər, meyvə və s. üçün, maşın avadanlığı, maşınlar, elektrik cihazları və s. ixrac etməklə ərzaq mallarını öz emalatxanasında istehsal edir. Daha böyük əhalinin nəticəsi olan artıq idxalı ödəmək üçün ixrac malları kifayət qədər artırıla bilərmi? Qısası, ölkə əgər əhali artırsa, onun həyat səviyyəsinə heç bir ziyan vurmadan sağlam tədiyə balansı vəziyyətini qoruyub saxlaya bilərmi? Britaniya hökuməti qarşısındakı əsas problem budur.

XIX esr ərzində Britaniya bunun mümkün otduğunu sübut etdi. Doğrudur, tədiyə balansı bolluğu yavaş-yavaş xaricə investisiya qoymağa imkan yaradırdı. Lakin o vaxtdan bəri xarici bazarların tapılması və saxlanması problemi daha da kəskinləşib. Rəqabət aparanlar əvvəllər, demək olar kİ, bütünlükdə Britaniya tərəfindən təchiz edilən bazarlara müdaxilə edib. Onun ixracının mühüm hissəsini təşkil edən pambıq və kömür kimi məhsullar üçün əvəzedicilər inkişaf etdirilib; kənd təsərrüfatı ölkələri sənayeləşdiriiib; ticarət sədləri aradan qaldırılıb. Bundan əlavə, iki müharibənin nəticəsi olaraq, ölkə xaricdən daxıl olan gətirlərinin çox hissəsini itirib.

Həmçinin qeyd edilməlidir kİ, əgər həyat səviyyəsi qorunub saxlanmalıdırsa, əhalinin göstərilən artımı ixracın daha böyük


həcmdə artımını labüd edir. Britaniyada mövcud ərzaq məhsuiları istehsalının istənilən genişlənməsi gəlirlərin sürətli azalması ilə qarşılaşa bilər. Buna görə də tələb olunan artıq qida məhsullarının böyük hissəsi idxal edilməli olardı (mövcud hissənin yalnız yarısı deyil). Bundan əlavə, idxal artıq əhalinin istifadə edə bildiyi digər məhsullar üçün də tələb olunur. Nəhayət, ixrac artırılmalıdırsa, bir çox xammallar da idxal edilməlidir, Bu, Britaniyanın ticarət əlaqələrində hər hansı pisləşməni nəzərə almır. İnkişaf etməmiş ölkələrdən onların sənayeləşdirdiyi və gəlirlərini inkişaf etdirdiyi qədər xammal və qida məhsulları daxil olacaq, yoxsa Britaniya ixrac malianna tələbin artması müşahidə olunacaq?

Nəhayət, əhali artımı nəticəsində ətraf mühitlə bağlı problemlər intensivləşir. Şəhərdə əhali daha sıx yerləşdiyindən evlər, yollar salınması, istehsal üçün daha çox boş sahələr tələb olunduğundan ekoloji problemlər daha da aktuallaşır.

Nəticə Yuxarıda qeyd olunan sualların bir çoxunun cavabı hadisələrin

gedişindən asılı olacaq. Hazırda Britaniya həyat səviyyəsini inkişaf etdirməklə yanaşı say artımını müdafiə etmək iqtidarındadır.

Uzaq Şərqdə isə vəziyyət gərgindir. Doğum səviyyəsi yüksək qalır, lakin müasir tibbi kəşflər nəticəsində ölüm səviyyəsi aşağı düşür. Problemin dörd mümkün həlli var: (a) təkmilləşmiş kənd təsərrüfatı texnikası; (b) doğuma nəzarətlə ailə tərkibinin məhdudlaşdırılması; (c) ixracla bağlı istehsal sahələrinin inkişafı; (d) xaricdən iqtisadi yardım.

IV. FƏAL ƏHALİNİN İSTEHSAL SAHƏLƏRİ

ÜZRƏ BÖLGÜSÜ Fəal əhali

1975-ci ildə Britaniya əhalisinin 54 milyon 425 min nəfər olduğu bildirildi. Bunlardan 25 241 000 nəfəri (15 735 000 kişi və 9 508 000 qadın) Əmək Departamenti tərəfindən fəal əhali kimi qeyd olunur.

Fəal əhali məktəb yaşından sonra əməkhaqqı üçün işləyir və ya özlərini belə işlərə qadir insanlar kimi qeyd etmək üçün işləyənlərə deyilir. Buna görə də buraya aşağıdakılar daxil edilir: (a) mülki işdə olanlar, hətta əgər onlar təqaüd yaştndadırlar və ya qismən məşğuidurlarsa; (b) Silahlı qüvvələrdə xidmət edənlər və ya istefada olanlar; (c) işsiz kimi qeydə alınanlar. Təyinata əsasən

48S CARI İQTİSADI PROBLEMLƏR VII [ HİSSƏ

İstisna edilənlər bunlardjr: (a) 16 yaşına qədər uşaqlar və 15 yaşından yuxarı olub tam təhsil alanlar; (b) evdar qadınlar kimi işləməyən şəxslər; (c) şəxsi vəsaitləri olduğundan (məsələn, investisiya və ya bəxşişlər) işləməyə ehtiyacı olmayanlar; (d) təqaüdçülər.

Fəal əhalinin istehsal sahələri üzrə bölgüsündə dəyişikliklər Cədvəl 11 1901 və 1975-ci illərdə fəal əhalinin istehsal sahələri

üzrə bölgüsündə baş vermiş aşağıdakı başlıca dəyişiklikləri göstərir: (a) Mühüm sənaye sahələrində - kənd təsərrüfatı və mədən

sənayesində məşğul olan əhalinin faizindəkl yüksək azalma; (b) İkinci dərəcəli sahələrdə - emal və tikinti sahələrində

çalışanların faizindəkl nisbətən kiçik azalma; (c) Üçüncü dərəcəli istehsal sahələrində - pərakəndə ticarət,

ictimai idarəetmə və xidmət sahələrində xidmətçilərin nəzərəçarpan istisnası ilə nisbətən yüksək inkişaf.

Bu böyük dəyişikliklərin əsas səbəbini bu müddətdə real gəlirlərin artması (iki dəfədən artıq) ilə izah etmək olar. Bununla əlaqədar, dəyişikliklər sadəcə olaraq əvvəlki əsrdə mövcud olan meyllərin davamı idi. Gəlirlər artdıqca, insanlar onun çox az hissəsini qida məhsuilanna, böyük hissəsini isə əyləncəyə və cah-cəlala sərf etməyə meyl göstərirlər. 1901-cİ ildə, məsələn, zəhmətkeşlər orta hesabla öz gəlirlərinin 60 faizini qida məhsullarına sərf etmişdir. 1975-ci itə qədər bu, 23 faizə endi. İndi əməyin istehsal sahələri arasında bölgüsü daha çox insanların öz gəlirlərini necə xərcləmələrinin təzahürüdür. Beləliklə, kənd təsərrüfatının mühüm sahə olduğu nisbətən inkar olunduğundan, fəhlələrin yeni müasir istehsal sahələrinə, xüsusen müxtəlif xidmətləri təmin edən sahələrə axını baş verdi.

Lakin əməyə başqa təsirlər, xüsusilə bu geniş qrup daxilindəki dəyişikliklərin izahında vacib olan təsirlər olub. Qısa şəkildə aşağıdakı təsirləri göstərmək olar;

(1) İxracda (məsələn, dağ sənayesi) və ya İdxalda (məsələn, kənd təsərrüfatı) dəyişikliklər;

(2) Təkmilləşmiş texnika və maşınlardan İstifadənin artması (məsələn, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, dağ sənayesi);

(3) Birjada artım (məsələn, sığorta, bank işi və başqa xidmətlər;


Cədvəl 11 İşləyən əhalinin sənaye sıxlığı, 1841-1975-el İllər

Faizlə bölgüsü Sayı (min

İngiltərə nəfərlə)

Wales Böyük Britaniya

B.B.

(1) (2) (3) (4) 1841 1901 1975 1975

Kənd təsərrüfatı, meşəçilik və balıqçılıq 22,8 9.0 1.5 388 Dağ, mədən sənayesi İstehsal (qaz, elektrik və

3,0 5.8 1,4 350

su təchizatı daxil olmaqla) 35,4 32,6 30,4 7677 Tikinti 6,1 8.1 5,1 1273 Nəqliyyat və rabitə Pərakəndə ticarət

2.9 9,3 5,9 1496

Maliyyə, ixtisaslaşmış və elmi xidmətlər 8.5 15,4 18,0 4553

İctimai idarəetmə Mədəni xidmət və məişət

0.6 1,4 6,4 1609

xidmətləri 18,7 15,3 3.2 816 Qarışıq xidmətlər 1.2 2.0 5,3 1341 Silahlı qüvvələr 0.8 1.1 1.3 336 Qeydə alınmış işsizlik 3,3 828 Sahibkarlar və özünə xidmət edənlər

7.4 1864 CƏMİ: 100,0 100,0 100,0 25241

(4) Dövlət işlərində (dövlət və yerli orqanlar tərəfindən idarəetmədə) inkişaf;

(5) Yüksək əməkhaqlan ilə qadınları ev işlərindən ayıraraq özünə cəlb edən sənaye və kommersiya sahəsinə onların işçi qüvvəsi kimi qəbul edilməsi.

V. ƏHALİNİN COĞRAFİ BÖLGÜSÜ Coğrafi nöqteyi-nəzərdən Böyük Britaniyanın əhalisi iki fərlqi

xüsusiyyəti ilə üstünlük təşkil edir: əhali təmərküzləşmişdir və urbanizasiya səviyyəsi yüksəkdir.

35'CI FƏSİL BÖYÜK BRİTANİYANIN ƏHALİSİ 491

Əhalinin təmərtfüzləşməsinin mahiyyati Sənaye inqilabı nəticəsində istehsal sahəsi Midland və İngiltərənin

şimal hissəsində yerləşən kömür mədənlərinə tərəf hərəkət etdi. Və hətta bu gün də istehsal sahəsinin kömür mədənlərində yerləşməsinə görə elektrikdən məhrum olmasına baxmayaraq hələ də sənaye (və əhali) üçün vacib mərkəz olaraq qalır (şəkil 116-ya bax). Bunun əsas iki səbəbi var: birincisi, bir çoxi istehsal sahələrində qazanılmış üstünlüklərin, xüsusilə də əməyin olması hesabına qalır. İkincisi, yeni istehsal sahələrinin rayonlarda İnkişaf etdirilməsi siyasəti üzrə dövlət tərəfindən qayğı göstərilir.

İkinci dünya müharibəsindən bəri təbii genişlənmənin əsas rayonları Midland (orta hissə) və Cənub-Şərqi İngiltərəni (xüsusilə də London və yerli qraflıqlar) əhatə edirdi. Müqayisədə kömür sənayesi və kənd təsərrüfatı sahələri zəifləmişdir. Buna səbəb yüngül sənaye və elektrik mallarına, nəqliyyat vasitələrinə, istehlak mallarına, hər cür müxtəlif növ xidmətlərə olan tələbatın artması olmuşdur. Ağır sənaye və kənd təsərrüfatı sahələrinə olan tələbat isə nisbətən düşmüşdür. Bu gün nüfuzun 55 faizi sıx bir ərazidə (Cənubi Lancashire, Yorkshire, Londonun cənubunda və daha böyük mərkəz hesab edələn Midland rayonunda) yaşayır.

İngiltərə və Waies<ia əhalinin 80 %-i şəhərdə məskunlaşıb. Bundan əlavə, Böyük Britaniya əhalisinin 30 %-i 7 konurbasiyada (davamlı olaraq tikinti işləri aparılan rayon) cəmlənib. Buraya Böyük Londonun, Lancashirmin cənub-şərqi {Manchoster), Cənubi Midland {Birmingham), Mərkəzi Ctydasİde (Glasgow), Qərbi Yokshire {Leeds və Bradford), Merseyside (Uverpool) və 7ynes/de {Newcastle) daxildir.

Ancaq əhali dəyişikliyi əsas mərkəzlərdə baş verir. Şəhərlərin izdihamlı olması və ya yaşayış standartlarının yaxşılaşması, yaxud ofislərin yaşayış binalarını zəbt etməsinə görə adamlar mərkəzlərdən şəhərkənarı zonalara və ya daha uzaq yerlərə köçürlər və müntəzəm olaraq şəxsi avtomobil və ictimai nəqliyyatdan İstifadə edirlər.

FƏSİL 36

TƏDIYƏ BALANSI. ARTIM VƏ İNFLYASİYA

II Dünya müharibəsindən bəri dövlət iqtisadi siyasətinin məqsədləri aşağıdakılar olub: (1) tam məşğulluq; (2) kəsirsiz tədiyə balansı; (3) qaneedici artım norması; (4) sabit qiymət səviyyəsi. Bütün inkişaf etmiş ölkələrin gəldikləri nəticə budur ki, bütün bu məqsədlərə eyni vaxtda nail olmaq mümkün deyil.

Bu kitabda irəli sürülmüş nəzəri tədqiqatlar göstərir ki, bu məqsədlər müəyyən dərəcədə bir-birinə əksdir və onların birinin inkişafı digərinin inkişafında çətinlik yaradır. Tam məşğulluq, məsələn, ümumi tələbin adekvat səviyyəsindən asılıdır. Ümumi tələb artdıqca idxal mallarının alış qiyməti də yüksəlir və ölkədə istehsal edilən əmtəə ixrac oiunmadan yerli bazarda satılır. Beləliklə, ödəniş balansının, mövqeyi azalır. Tam məşğulluq həmçinin o dəməkdir ki, az səmərəli İşçi qüvvəsi istifadə edilməlidir və çatışmazlıqlar müəyyən istehsai vasitələrinin təklifində baş verir. Həmkarlar ittifaqları əməkhaqlarının artırılması üçün danışıqlar aparmaqda daha güclü mövqeyə malikdir. Beləliklə, xərclərə gəldikdə, tam məşğulluq əldə edilən zaman qiymətlərin artmasına təsir edən amillər yaranır.

Mahiyyətcə dövlət havada 4 topu datma saxlamağa çalışan fokus göstərənə (jonqlyora) bənzəyir. Hər an o toplardan biri yuxarı qalxır, ikincisi ən yüksək nöqtəsinə çatır, üçüncüsü aşağı enməkdədir, dördüncüsü isə yuxan atılmaq üçün bİr əldən digerinə ötürülür.

Buna baxmayaraq, başqa inkişaf etmiş ölkə təsərrüfatlan da eyni vəziyyətdədir. Aydındır ki, onların çoxu əsasən bu məqsədlərə nail olunmaqda - Qərbi Almaniya, Yaponiya və Birləşmiş Ştatlarda işsizliyin səviyyəsinə diqqət yetirilməsi istisna olmaqla - Britaniyanı geridə qoyublar. Hətta burada, Britaniyada işsizlik uzun müddət davam etmişdir (fəal əhalinin 2 faizi), bu say artmaqda idi və əsasən 1969-cu ildən qızılın, dönərli valyutanın və mübadilə kursunun inkişafı üçün təsərrüfatı azaltmaq lazım idi.

36-Cl FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI. ARTIM VƏ İNFLYASİYA 493

Bu, Britaniyanın cari perspektivlərinə dair bizim tədqiqatımızın başlanğıc nöqtəsi ola bilər.

1. BRİTANİYANIN MÜHARİBƏDƏN SONRAKI TƏDİYƏ BALANSI

Britaniyanın tədiyə (ödəniş) balansının vəziyyətindəki zəiflik müxtəlif səbəblərdən irəli gəlir.

Əsrin əvvəlindən digər ölkələr sənayeləşdiyindən və onunla rəqabət apardığından Britaniya üçün İxrac bazarlarını saxlamaq daha çətin olmuşdu. Birinci dünya müharibəsi zamanı bazarlar geriləmişdi, çünki xaricdən gələn vəsaitlər müharibə üçün ödənilməli idi. Bundan əlavə, daxili müharibə dövründə dünya ticarətindəki depressiya əsasən Britaniya ixrac mallannın asılı olduğu ağır sənaye sahələrinə ziyan idi.

İkinci dünya müharibəsi Britaniyanın üzləşdiyi çətinlikləri daha da dərinləşdirdi. 1 milyard £ dəyərində olan xarici sərmayələr gerçəkləşdirildi: əlavə 3 milyard £ dəyərində xarici borclar yığıldı. Xaricdən gələn xalis gəlirdə nəzərəçarpacaq dərəcədə enmə müşahidə edilirdi. Bundan başqa, müdafiə öhdəlikləri xaricdə ağır dövlət xərclərini əhatə edirdi. Müharibədən sonrakı ilk on il ərzində ticarət şərtləri Britaniya üçün dözülməz oldu. Ən sonda isə qeyd etmək lazımdır ki, Britaniya sənayesi sərmayənin olmamasına və kiçik həcmli olmasına görə dünya bazarlarındaki rəqabətdə iştirak üçün pis təchiz olunmuşdu.

Bu cür uzunmüddətli dəyişikliklər Britaniyanın beynəlxalq ticarətdə yerini zəiflətdi. Onun qızıl və dönərli valyuta ehtiyatları da ticarət həcminə nisbətən kiçik idi və buna görə də Britaniya sterlinqin sabitliyi pozulan zaman yaranan qısamüddətli zərbələrə davam gətirə bilməmişdi.

Davamlı olaraq tədiyə balansında kəsir sterlinqə olan tələbata səbəb ola bilmədi. Çünki nağd sterlinq sahibləri gördülər ki, uzunmüddətli zaman kəsiyində qızıl və valyuta ehtiyatlan hesabına belə tip kəsir örtülə bilmirdi. Ürküdücü devalvasiya Londondan pu! vəsaitlərini çıxarmağa başladı. Qısamüddətli kapitalın artıb-azalması ehtiyatların çatışmazlığını artırdı. Sterlinqə İnam deflyasiya və ya sterlinqin aktiv devalvasiyası vasitəsilə bərpa edilməli idi.

İkinci dünya müharibəsindən sonra Britaniyanın əsas ehtiyacı cari hesabda tədiyələr balansını saxla, naq idi. Bu, ona qızıl və dönərli valyuta ehtiyatlarını yaratmağa, xaricdə sərmayələr

494 CARİ İQTİSADİ PROBLEMLƏR VIII Hissə

qoymağa və bu vəsaitlər hesabına inkişaf etməkdə oian dövlətiərə yardım etməyə imkan vermiş oiardı. Əvəzində o, dövri olaraq kəsir problemiəriyiə üziəşdi. Əsasən ona görə ki, ixrac lazımi qədər inkişaf etməmişdi. Britaniyanın ölkə daxilində qiymətlərin qalxmasına nəzarət edə bilməməsi o demək idi ki, ixrac malları dünya bazarında öz rəqabətini təsdiq edə bilməyib. Əslində 1949-1967-ci illərdə inflyasiya tezliklə devalvasiya ilə təmin olunmuş qiymətdə qazanılmış üstünlükləri məhv etdi.

Ancaq Birləşmiş Krallığın tədiyə balansında yeni ən böyük çiçəklənmə 1973-cü ildə neftin qiymətinin artması ilə oldu. Bu artım illik idxalın üstünə 900 miiiyon £ əlavə etdi. Bundan başqa, neft ixrac edən ölkələr eyni vəziyyətdə olduğundan başqa mallara daha az vəsait ayırırdılar. Əgər neft istehsal edən ölkələr inkişaf etmiş ölkələrdən aldıqları mallara vəsait xərcləsəydilər, gəlir eyni vəziyyətdə saxlanıla bilərdi. Praktikada “təkrar dövretmə” qismən faydalı idi. Neft istehsal edən əhalisi az olan ölkələr öz gəlirlərindən istifadə etmək üçün idxala lazım olan xərci tam ödəyə bilmirdilər. Dünya səviyyəsində qiymətlər aşağı endiyinə görə Britaniya üçün ixrac mallarını artırmaq daha da çətinləşdi. Daim tədiyə balansında yaranan kəsir əsasən xarici dövlətlərdən və Beynəlxalq Valyuta Fondundan alınmış kreditlə aradan götürüldü (fəslin sonuna bax).

II. IQTISADI ARTIM “Artım"fn mənası

İqtisadi artım, kobud desək, əhalinin adambaşına düşən Ümumi Milli Məhsulunun artması ilə ölçülür. Bu. tam məşğulluqdan bir az aşağı səviyyədə başlaya bildiyinə gÖrə, iqtisadi artım adətən elə istiqamətdə gedir ki, onda məhsul istehsalı uzunmüddətli genişlənməkdə olur. 6u, tam məşğulluq əldə edilənə qədər davam edir.

Hətta resurslardan tam şəkildə istifadə olunursa, milli məhsulun real hüdudlarda inkişafı təxminən ildə 3 %-ə bərabər olur. Bu cür inkişafın əsas səbəbləri kapitalın artması (bu, təhsil və işçi qüvvəsinin hazırlığını özündə birləşdirir) və eyni texniki vəsaitlərin istifadəsidir. Lakin bu həm də fəal əhalinin artması (daha çox işləyən ailəli qadınlar), təbii resursların üzə çıxması (Şimal dənizindəki qaz və neft) və xarici ticarətlə məşğul olan ölkələr üçün ticarət şəraitinin yaxşılaşdırılmasıdır (neft ixrac edən, yəni OPEC ölkələri).

36-CI FƏSİL TƏDİYƏ BALANS!, ARTIM VƏ İNFLYASİYA 495

Əgər illik artım normasının 3 %-dən yuxarı olması arzu edilirsə, investisiyanın yüksək səviyyəsi əsas götürüiür. Buna çatmaq üçün məxarici azaltmaq lazımdır. Şəxsi seçim azadlığının mövcud olduğu özəl müəssisədə yaşayış standartlarının aşağı düşməsinin məqbul olması gözlənilmir. Buna baxmayaraq, dövlət investisiya üçün ehtiyatları ödəniş xərclərindən azad etmək məqsədilə pul və fiskal siyasətilə qənaətləri artıra bilər.

“İndikativ" planlaşdırma İnvestisiya dərəcəsinin sabitliyini saxiamaq və artım normasını

təkmiiləşdirmək üçün əvvəicə 1960'Ci ildə Milli İqtisadi İnkişaf Şurası, 1964-cü ildə isə İqtisadi işlər Departamentİ vasitəsilə dövlət tərəfindən iqtisadi planlaşdırma təqdim edildi.

İndikativ planlaşdırmanın mənası budur ki, iqtisadiyyat hətta tam məşğulluq səviyyəsində işləsə də, özəl müəssisə sistemi müəyyən dərəcədə sınaq və səhv metodla işləyir. İstehsal əvvəlcə natamam məlumat üzərində qurula bilər. Nəticədə müxtəlif istehsal sahələrinin planları bir-biri ilə uyğunlaşmır. Məsələn, maşın istehsalı artsa, dəmir və enerjiyə daha çox ehtiyac duyulacaq. Ləkin bu sahələr tələb olunan gücə malikdirmi? Əgər az olarsa istehsal gücsüzlüyü, çox olarsa resursların İtkisi müşahidə ediləcək. Uzunmüddətli zaman kəsiyində qiymət sistemi lazımi düzəlişlər edir (qiymət dəyişikliklərini qəbul edir), lakin başqa sahələr öz planlarını qabaqcadan bildirsələr, onların planları bir-bİri ilə daha çox uyğunlaşacaqdı. Beləliklə, səlahiyyətli dövlət orqanının planlaşdırma funksiyaları 3 hissəyə bölünür:

iqtisadiyyatın ümumən əldə edəcəyi artım normasını seçmək; iqtisadiyyatın həm özəl, həm də dövlət sektorlannda gələcək

planlarını tədqiq etmək: sağlam artım norması səviyyəsini artırmaq yollarını təklif etmək və

axtarıb tapmaq. Dövlətin qərar verdiyi satış tapşırıqları üzrə mərkəzi planlaşdırma

İlə müqayisədə kalkulyasiyalara (və ya məhsul buraxılışı xərcləri) - müəssisə sahiblərinin özlərinin apardıqları müzakirələrə əsaslanır. Bu iki planlaşdırma forması arasındakı fərqləri yol sisteminə bənzətmək olar. Yoldan istifadə edənlər yalnız dövlət planlaşdırma orqanının göstərdiyi vaxtda, istiqamətdə və üsulda hərəkət edə bilər. Azad müəssisə indikativ planlaşdırma ilə dövlət yol qaydalarını, yol işarələrini və s. təşkil


edir; pianlaşdınlmış sistemin təşkil etdiyi şərtlərə müvafiq hərəkət etməyə icazə verir.

1965-ci ilin Dövlət planında hər II üçün 4 faiz artım tempi qarşıya məqsəd kimi qoyulmuşdu. Lakin 1966-cı ildə tədiyə balansının kəsirinə görə məhdud qərarlar tətbiq edilməli oldu. Bu, planın bir çox proqnozlarını gücdən salmaqla reallıqdan kənarlaşdırdı.

Britaniyanın müharibədən sonra artım tempi Praktikada Britaniya illik 3 %-İik artım tempinə çatmayıb. Bunun 2

əsas səbəbi var; (1) Tədiyə balansı probiemləri səbəbindən "Dayan” (Stop) siyasəti vacib (Omuşdur.

İqtisadiyyatda inkişaf başladıqca idxal mallanna tələb artırdı, bununla belə, yüksək gəlirlərin əldə edilməsi naminə bəzi mallar ixrac edilirdi.

Bundan əlavə, inflyasiyanın tempi artmağa meylli idi. Tədiyə balansında çətinliklər həm funt sterlinqin mübadilə kursunun amortizasiyası və həm də rezervlərə artan tələbatın və daha çox onların hər ikisinin birləşməsi nəticəsində yaranıb. Vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün dövlət devalvasiya siyasətinə “son" qoyub. Devalvasiya tədbirlərinin mənası ondan ibarətdir ki, gəlirlərin azalması idxal məhsullarına olan tələbatı azaltmaqla daha çox məhsulun ixrac bazarlarına çıxması deməkdir. Həmçinin bu, qiymətlərin yuxan qalxmasına mane olacaq. Tədiyə balansı kəsirsiz vəziyyətə gələn kimi inkişaf reflyasiya tədbirləri aparılmalıdır.

Lakin reflyasiya ilə xarakterizə edilən deflyasiyanın nəticəsi odur ki, milli məhsul sabit templə inkişaf etmir. Bu, əsas etibarilə 1973-cü ildən tətbiq olunmuş “Dayan” dövründən bəri davam edir. 1976-cı ildə işsizlik müharibədən sonrakı dövrün rekord nöqtəsinə çatmaqla 1,3 milyon işçini əhatə etmişdi. (2) Sərmayə qoyuluşlan zəifləyib.

Qiymətlərin periodik aşağı düşməsi sahibkarları pessimistliyə yönəltdi. Bu, yalnız qiymətlər üzərində nəzarət qazanclar üzərində olan nəzarətdən çox olduğuna görə deyil, həm də faiz dərəcəsinin yüksək olmasına görə idi: investisiya iayihələrinin özlərini ödəmək üçün 15 % gəlirə ehtiyac var idi. Bundan başqa, özəl investisiya yeniləşə bilmirdi və bu, Britaniya sənayesinin modernləşdirilməsini ləngidirdi.

35-Ci FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI, ARTIM VƏ İNFLYASİYA 497

İnflyasiyanın saxlanılması artımın canlanması üçün birinci şərtdir. Lakin bununla iş bitmir. Bir çox tənqidçilər mübahisə edirlər ki, Britaniya yüksək inkişaf prosesinin mənfi cəhətlərini hiss etmədən, sakit həyatı qurban vermədən və bərkimiş münasibətlər mövqeyində dəyişiklik etmədən yüksək artım tempi əldə edə bilməz. Bu, aşağıdakı suallann ortaya çıxmasına səbəb olur.

Biz istifadəsi artırılmış əmtəə və xidmətləri dəyişməyə əminikmi? Ehtiyatların çox hissəsini istehsala sərf etmək əvəzinə dövlət sektorlarına vərə bilərikmi?

İnhisar və məhdudlaşdıncı tədbirlər idarəetmə və əmək vasitəsilə həti ediiəcəkmi? Qeyri-rəsmi nümayişlərin keçirilməsinə icazə veriləcəkmi? Bütün işçilərə illik əməkhaqqı onların çalışdıqlan sahələrin inkişafından asılı olmayaraq eyni dərəcədə verilməlidirmi? Yaşlı insanlara professional hazırlıq keçməyə hazırda mane olan köhnəlmiş qanunlan qəbul ətməliyikmi? Bu bizim üzləşdiyimiz bəzi suallardır.

Britaniyanın çətinliklərinin əsas səbəbi isə inflyasiyadadır. Bu məsələ dərindən tədqiq edilməlidir.

III. INFLYASIYA Metodoloji çətinliklər

Göründüyü kimi, İnflyasiya prosesi Keynesin tam məşğulluq vəziyyətinin əldə edilməsindən qabaq başlanır. Bu onu göstərir ki, dövlət işsizlik səviyyəsinin artmasını yalnız artan qiymət kursunun dəyərləri ilə ala bilər. Həqiqətən də bu yaxın zamanlara qədər elə təsəvvür yaranmışdı ki, işsizlik və inflyasiya strategiyalan arasında tam stabil əks əlaqələr var. Dövlət siyasəti nöqteyi- nəzərindən bu, bir çox çətinliklərin yaranmasına səbəb oldu; işsizlik və qiymət səviyyəsinin arasında seçim olmalı idi.

1970-ci ilədək dövlət siyasəti Stratəji qərarlara gəldikdə, iqtisadçılar əsas iki məktəbə bölünüriər.

Birincilər hesab edirdilər ki, məşğulluğun yüksək səviyyəsi bir məqsəd otmalıdır. Etik baxışlardan fərqli olaraq hesab olunurdu ki, istehsal amillərindən nə qədər istifadə olunarsa, milli məhsul istehsalı bir o qədər böyük olar.

İkincilər göstərirdilər ki, inflyasiya çətinlikləri iqtisadiyyatın çox yüksək istifadə səviyyəsinə doğru yolda olması ilə əlaqədardır. Artıq tələb müəyyən sektorlarda istehsal amillərinin təklifinin

498 CARİ İQTİSADİ PROBLEMLƏR VIII Hissə

qeyri-elastikliyi vasitəsilə inkişaf edir. Nəticədə yüksək əməkhaqqı ödənilir və bu. dövlət əməkhaqqı müqavilələri tərəfindən bütün iqtisadiyyata yayılır.

Bundan əlavə, əməkhaqqıya olan tələb artır. Bu iqtisadçılar fərz edirdilər ki, işsizliyin daha yüksək səviyyəsi milli məhsulun azalmasına səbəb olmayacaq. Birincisi, istifadəsiz ehtiyatlar pulun həcmini inkişaf edən istehsal sahələrində onların tələblərini ödəməyə imkan verir və işçilərə əməklə təmin olunmaqda kömək edir. İkincisi, qiymət sisteminin effektivliyi fiziki nəzarətlə çətinləşdirilməsə, məsələn, qiymətlər və mədaxil siyasəti dövlət tərəfindən aparılırdı. Üçüncüsü, gözlənilməyən mədaxilin artımının qiymətlərin artırılması yolu ilə məhv edilməsi effektiv olmayan müəssisələrə təzyiq göstərərək onlan biznesdən kənarlaşdırır, lakin stabil qiymət kursu ödəniş balansını yaxşılaşdırır və təsərrüfata dağıdıcı "dayan-get" (stop-go) siyasətini tətbiq etmədən işləməyə imkan verir. Bütün dövlətlər praktikada işsizliyin səviyyəsinin aşağı olmasının vacibliyinə diqqət yetirirlər. Qiymətlərin qalxmasına qarşı durmaq strategiyası aşağıdakılardan ibarətdir;

(1) Məsi&hətlər Reklam kampaniyaları və nazirlər tərəfindən müraciətlər milli

sərvətlərə olan tələbin qarşısını almaq və məhsul istehsalını artırmaq məqsədi daşıyırdı. Beləliklə, bizdə istehsalı və ixracı artırmaq üçün Milli qazancların yığılması proqramı, "Men Britaniyanı dəstəkləyirəm" hərəkatı olub və biznesmenlərə, işçilərə məhsuldarlığı və ixracı artırmaq üçün çağırışlarla müraciət etmişik.

Bu çağırışlann heç bir ziyanı yoxdur (dövlətin bunu pozitiv aksiya üçün əvəzedici kimi istifadə etməsindən başqa). Lakin bunun effekti yalnız maqinal ola bilər. Hərəkətverici qüvvəsi gəlir sayılan özəl təsərrüfatda insanların davamlı surətdə "milli maraqda" iştirak etmələrini gözləmək ağlabatan deyil, əsasən ona görə ki, başqalarının da bu hərəkatda iştirak etməsində əminlik yoxdur. Tələbə nəzarət etmək, istehsalın və İxracın lazımi formada təchiz olunması üçün tədbirlər görülməlidir.

(2) Dsflyastya Qiymətlərə olan məhdudlaşdırma təzyiqi üçün ümumi tələb monetar

və maliyyə kreditləri tərəfindən azaldılmışdır. Belə tədbirlər 26-29-cu fəsillərdə aydınlaşdırılmışdır. Onlar bu dövrdə

36-Cl FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI, ARTİM VƏ İNFLYASİYA 499

davam edən “dayan-get" siyasətinin dayandırılmasını irəti sürürdülər.

(3) Birbaşa nəzarət Birbaşa nəzarət tələbatın intensivliyini və istehsal xərclərinin

artmasına səbəb olan inflyasiyanı saxlamaq üçün tətbiq olunur. Əvvəllər qiymətli kağızların tənzimlənməsi üzrə komitə tərəfindən

qoyulan investisiya və yerli hakimiyyət orqanları və miliiləşdirUmiş istehsal sahələri üzrə qiymət nəzarəti, tələb olunan məhsulların rasionallaşdırılması, kreditlə alqı-satqıya nəzarət tətbiq edilirdi.

Haqqında danışdığımız siyasət tez-tez təzyiq göstərmək və inflyasiya kimi qəbul edilir. Tələbdə dəyişikliklər problemlərin meydana çıxmasına səbəb olur, çünki alıcılar onlara gələcək məxaridəri artırmağa imkan verən likvid fondlar toplayırlar (məsələn, Birinci dünya müharibəsindən sonra). Tələb nəzarət olunmayan mallara yönəlmişdisə, onların qiymətləri qalxır və resurslara tələbi çox olmayan istehsala yönəlirdi. Nəzarət həmçinin qiymət və mədaxillər üzərində tətbiq olunur. Bunun səbəbi qiymətlərin və gəlirlərin dəyişməsinin sürətini yoxlamaqdır. Əgər qiymət artımı qeyd edilirsə, qiymətlərin inflyasiya artımının təsdiqi inkar edilir. Mədaxil artımı dayandırılarsa, qiymətlərin qalxmasına ehtiyac yoxdur (İdxal qiymətlərinin qalxmasını nəzərə almasaq). Mədaxil strategiyasının bir məqsədi de əməkhaqqı artımını İstehsal artımı ilə bərabər saxlamaqdır. İstehsalda real artım üçün daha yüksək enerjinin sərf edilməsi inflyasionar deyil.

Praktikada çətinliklər istehsala ölçü qoymağa çalışanda yaranır (əsasən polislər, müəllimlər, sanitarlar üçün). Praktikada əməkhaqlarının “dondurulması” kimi ciddi məhdudiaşdırıcı dövrlərdə qiymətlər üzərində nəzarət müvəqqəti olur. Bunlar “inflyasiya gözləmələrini” inflyasiyanın fizioloji aspektləri hesabına azalda bilər. Bu zaman qiymətlər artır, həmkarlar ittifaqları, firmalar və aşağıdakılar qiymətlərin artmasını gözləyir və onların artmasına kömək edir, Problem ondan ibarətdir ki, dondurulma tətbiq olunanda bəzi işçilərin maaşlan artır, o zaman ki, başqa qisminin tələbləri boru xəttinə atıla bilən kağızlara çevrilir. Dondurulma nə qədər uzun sürsə, ikinci qismin iddiaları o qədər çox olacaq. Müharibə aparan həmkarlar ittifaqları da həmçinin tezliklə bu siyasətlə qarşıdurmaya başlayır. Nəticədə 1966-cı ildə leyboristlər hakimiyyəti qiymətlər və mədaxillərdə artımın qarşısını almaq üçün leqal tədbirlər görmüşdü.


DöWəf siyasəti 1970-74-cü Hfərdə Qiymət və dividendiərə nəzarət işinin müvəffəqiyyətlə həyata

keçirilməsinə baxmayaraq, əməyin və kapitalın istehsal sahələri arasında bölünməsi zamanı (müəyyən xidmətlər növü üçün ayrılması) problem ortaya çıxır. Məsələn, işçi qüvvəsi əməkhaqqı artımının mümkün olmadığı sahələrə necə istiqamətləndirilə bilər? Eynilə kapital gəlirləri (renta nəzarəti ilə) dondurulubsa, bu kapital necə bölüşdürülə bilər? Məntiqə varsaq, əməkhaqqı və gəlir nəzarətinin uzun müddət yaxşı işləməsi üçün əməyin və istehsalın müəyyən mərkəz səmti olmalıdır.

Bu cür meyarlar 1970'Ci ildə hakimiyyət başına gələn Konservatorlar Partiyasının siyasətini yaratmaqda yardımçı oldu. Bazarı idarə edən qüvvələrin qiymətlərin qalxmasını nəzarətdə saxlaya bilməsi mübahisə doğururdu. Əməkhaqları qalxan kimi, hökumət iqtisadiyyatın dövlət sektorunda qalxmaların həcmini məhdudlaşdırmağa çalışırdı.

Lakin güclü tədiyə balansı ilə iqtisadiyyatda genişlənmə üçün imkanlar açıla bilərdi. Bu, firmalar tərəfindən qoyulan sərmayələr hesabına baş verirdi.

Hər şeydən Öncə, Britaniya yüksək işsizlik səviyyəsi təcrübəsini yaşayırdı (3 faizdən çox) və qiymətlərdə isə 7-8 faiz artım müşahidə olunurdu. İşsizliyin səviyyəsi ilə qiymətlərin artması arasındakı əlaqələrin əvvəlki təcrübədən bu cür uzaqlaşmasını iqtisadçılar müxtəlif səbəblərlə izah edirdilər. Birincisi, inflyasiyanın daha yüksək səviyyəyə yönəlməsi idxal qiymətlərinin əsasən yemək və xammalın qiymətlərinin artmasına imkan yaradırdı. Başqa tərəfdən, məhdudlaşdırma prosesi sahələrin köməyi ilə (müəyyən dərəcədə əməkhaqqının artması ilə) bir çoxlarının işdən çıxarılması ilə nəticələndi. Üçüncü səbəb isə həmkarlar ittifaqlannın işsizliyin artması ilə bağlı əməkhaqqının artmasına olan tələbləri id İ. İşsizliyi ləğv etmək dövlətin vəzifəsi, əməkhaqqı həmkarlar ittifaqlannın və işverənlərin mübahisə etdiyi məsələ idi.

inflyasiyanın nisbətən yüksək tempinə baxmayaraq, Heath hökuməti iqtisadiyyatda inflyasiyanı artan qiymətlərin qarşısını alan məhsul istehsalına daxil etməyi qərara aldı. Bu, vergilərdə vacib azalmalara səbəb oldu. Dövriyyədə olan pul vəsaitlərinin həcmi banklar tərəfindən faiz dərəcəsini aşağı saxlamaq üçün genişlənmişdi.

Lakin iqtisadiyyat dövlətin ümid etdiyi investisiya mexariclərini artırmağa tələsirdi. Bunun əvəzində əlavə xərclər qüvvəsi tələb

36-cı FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI. ARTIM VƏ INFLYASİYA 501

olunan əmtəə bazanna və daha sonralar ticarət evlərinə tərəf yönəldi. Qısa zaman kəsiyində ticarət evləri yalnız fondlar kimi nəzərdə tutulurdu, ticarət evlərinin qiymətləri 1971-72 ci illərdə 2 dəfə artmışdı. Bundan əlavə, başqa malların qiymətləri də qalxdı.

Nəticədə 1972-ci ildə Britaniya yenidən tədiyə balansında çətinliklərlə üzləşdi. Yalnız artmış aqreqat tələbin bir hissəsi idxala sərf olunmalı idi, istehsal artdığından onun qalan hissəsi idxal olunan materiallara və avadanlığa sərf olundu.

Uzun müddət ərzində bir çox iqtisadçılar xərclərin xarici ciddiliyi, daimi mübadilə kursunun qorunması tərəfdan və bu məsələdə dövlətlə həmrəy idilər. 1972-ci ildə funt sterlinq tarazlığa malik idİ, onun qiymətini gündəlik tələbin və xarici valyuta bazarlarında təklifin şərtləri müəyyənləşdirirdi. Bundan əlavə, azad bazar qüvvələrinin qalxan qiymətlərə uyğunlaşmayacağı artıq məlumdur. İttifaqlar dövlətin təkliflərini rədd etdilər. Nəticədə 1972-ci ildə noyabr ayında qiymət, renta, ödəniş və dividənd artıqlarının üzərinə qanuni dondurma tətbiq olundu. Ümid var idi ki, könüllü müqavilə nəzarətin yumşalmasına nail ola bilməz və o, 2-ci fazanın ciddi nəzarəti altında güclənirdi. Bundan əlavə, ittifaqlar şikayət edirdilər ki, əməkhaqqı məhdudlaşdıqca, qiymətlər disporsional formada qalxır.

Bu, həqiqət idi. Funtla pul vəsaitlərinin yayılması ■ daxili inflyasiyaya təsir etmir. Yalnız yeməklərin və xammalların dünya qiymətinin qalxması deyil, həmçinin paundun (fund sterlind) məzənnəsinin başqa dönərli valyutalara nisbətən 8 % düşməsi nəticəsində Britaniya ticarətində ciddi pisləşmə yarandı. Sterlinq pul vəsaiti sahibləri həmkarlar ittifaqlarının gücü və dövlətin “artım üçün möhtəkirlik” siyasətindən (bu, mübadilə kursunun aşağı düşməsi ilə nəticələnə bilərdi) qorxaraq, öz pul vəsaitlərini Londondan kənarlaşdırmağa başladılar. İngiltərə Bankının köməyi olmasaydı, paundun qiyməti düşəcəkdi və buna görə də steriinq sahibləiınə kompensasiya verilməli olacaqdı. Belə kömək nəticə etibahiə aşağı düşən ehtiyatlardan yaradılırdı.

Dövlətin ödəniş strategiyası nümayişə çıxan şaxtaçılar tərəfindən istiqamətləndirilmişdir. 1974-cü ilin fevral ayında ümumi seçkilər keçirilməklə Heath hökuməti dəf edildi.

Pul təklifində dəyişikliklərin təsirinin “monetarist'’ baxışf

Birləşmiş Krallıqda cari iqtisadi siyasətin inkişafını müzakirə etməzdən öncə, inflyasiyanın artım tempi üzrə pul vəsaitlərinin


artması effekti ilə bağlı monetaristlərin fikirlərinə diqqət yetirmək lazımdır.

Göründüyü kimi, Keynes hesab edirdi ki, dövriyyədə olan pul vəsaitlərinin məbləği məxaric haqqında qərara daxil olmur. Qısamüddətli vaxt kəsiyində bu, mədaxilin səviyyəsindən asılı idi; vaxt ötdükcə onlar uzunmüddətli amillər, məsələn, sosial nümunə, yaxşı adətlər, müqavilə öhdəlikləri və s. kimi uzunmüddətli amillər tərəfindən təsirə məruz qalırdı. Pul vəsaitinin məbləğində artım “istifadə olunmamış pul vəsaitlərinə" yol açmaqla spekulyativ məqsədlər üçün likvidə çevrilmişdi. Bu, faizin dərəcəsinə təsir ədir. Aqreqat tələb yalnız dolayı inkişaf edir, daha çox inflyasiya xərclərinə aparan faizin aşağı dərəcəsi ilə.

Başqa sözlə, Pulun kəmiyyət nəzəriyyəsi hesab edirdi ki, pul təklifində olan artım məxarici artırır, çünki pula ehtiyac daimidir. Keynesin pula olan ehtiyacı "işlənməyən" balanslarla udularaq avtomatik inkişaf yoluna keçdi.

Professor Milton Friedman Keynesin fikrinə istiqamət verib. O hesab edir ki, pula tələb dövriyyədə olan pul vəsaitlərinin məbləğini tənzimləməklə yanaşı, stabillik dərəcəsinə malik olur. Nəticədə pul təklifindəki (dövriyyədə olan pul vəsaitlərinin məbləğindeki) artım əmtəə və xidmətlərdə əlavə xərclərə gətirib çıxarır və bu da qiymət səviyyəsinə təkan verir. Britaniya və digər Qərb ölkələri təsərrüfatlarının son illərdə əldə etdikləri təcrübə pul təklifinin artımı ilə inflyasiyanın səviyyəsi arasında gecikmiş əlaqəni göstərməklə Friedmanin baxışlarına daha da dolğun məna verdi.

Bir sıra iqtisadçılar az qala deyirdilər ki, dövriyyədə olan pul vəsaitinin məbləğindəki artım inflyasiya üçün əsas idi (inflyasiyaya zamin yaradırdı). Həqiqət isə səbəbin vahid olmasını diktə edir. AD ariığı yəni əldə edilmiş pulun məxaricindən fərqli olaraq, bir çox yollarla yarana bilər. Bu, daha yüksək dövlət məxaricindən və ya xərcdən, məsələn, yüksək maaşa olan tələbdən irəli gəlir. Antiinflyasiya siyasəti müxtəlif üsullardan ibarət olur, məsələn; AD-nin zəifləməsi, əməkhaqqı siyasəti, dövriyyədə olan pul vəsaitlərinin həcmi. Bildiyimiz kimi, sonuncu indi daha vacib əhəmiyyət kəsb edir və bu mənada Friedman daha böyük kredit alır.

Bir texniki sual hələ də öz cavabını tapmayıb: əgər dövriyyədə olan pul vəsaitinin məbləği təsərrüfat (iqtisadi, renta) sistemində önəmli rol oynayırsa, onda o, dövlətə iqtisadiyyatı idarə etməkdə kömək edən faktor kimi çıxış edə bilər.

3frOi FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI, ARTIM VƏ İNFLYASİYA 503

Hazırda Birləşmiş Krallıqda 2 izahat rəsmi formada istifadə olunur. Az məium olan Mı, geniş məlum olan M3, orta hesab edilən Ma 1971-ci ildə davam etdirilməmişdir. Mı daha tez-tez işlədilən iki tədiyə vasitələrindən ibarətdir: açıq dövriyyədə olan pul eskinaslan, metal pullar və BK-nın özə) sektorunda çalışan sakinlərin sterlinqlə cari bank hesabları. Qısaca ifadə etsək, Mı-ə biz 20-ci fəsildə "əsl pul" - nağd və cari bank hesabı (təcili pul qoyuluşu) kimi müraciət etmişdik.

Lakin qeyd olunduğu kimi, cari bank hesabı ilə depozit hesabı (və ya təcili pul qoyuluşu) arasındakı fərq məhdudiyyətləri aradan qaldırmaqla cüzi nəzərə çarpır. Bu fərq hesabına fondlar (pul vəsaitləri) bir hesabdan digərinə ötürülə bilər. Əgər biz iqtisadiyyatda aqreqat valyuta hərəkətinin indikatorunu və kreditin artmasını istəyiriksə, buna diqqət yetirilməlidir. M3 izahatı açıq şekildə dövriyyədə kağız, metal pullardan və əlavə bank depozitlərindən - sterlinq və qeyri-sterlinq pul formalarında (BK sakinlərinin hər iki sektorda saxladıqları depozit sertifikatlar daxil olmaqla) həm cari bank, həm də depozit hesablardan ibarətdir. M3 Mı -dən 2 dəfə çoxdur. Hazırda pul-kredit idarələri BK sakinləri tərəfindən saxlanılan xarici valyuta depozitlərini İstisna edən M3 sterlinqinə daha çox diqqət yetirir.

1974- cü ildən S/ffan/yarr/n iqtisadi siyasəti iy//son hökumətinin yaşayış dəyərinin artmasının qarşısını almaq

məqsədilə qida və mənzil üzrə subsidiyaları artırmasına baxmayaraq, 1974-cü ildə nominal (pulla ödənilən) əməkhaqqı dərəcələrində sıçrayış oldu. Bundan əlavə, son iki ildə dövriyyədə olan pul vəsaitinin məbləğinin artması qiymətlərin səviyyəsinə təzyiq göstərirdi. Bundan başqa, dünyada baş verən inflyasiya 1973-cü ildə neftin qiymətində qalxmaya səbəb olmuşdu ki, bu da Britaniya idxai mallannın qiymətini artırdı. 1974-cü ilin sonunda Britaniyada İnflyasiyanın səviyyəsi 27 %-ə bərabər idi.

İnflyasiyaya qarşı mübarizə aparmaq üçün bir çox ölkələr deflyasiya siyasəti yeritmişdilər və İşsizlik dərəcəsi artmışdı. 1976-cı ilə kimi Qərbi Almaniyada inflyasiya kursu 5 %-dən aşağı, ABŞ-da isə 6 %-ə qədər azalmışdı. Britaniya buna cüzi müvəffəq olmuşdur. 1976-cı İlin sonuna kimi inflyasiyanı təxminən 12 %-ə qədər azaltmaq planlaşdırılmişdı. Lakin funt sterlinqin qiymətinin xaricdə kəskin aşağı düşməsi dövlətə bunu əldə etməyə imkan vermədi.

504 CARİ İQTİSADİ PROBLEMLƏR Vllt Hissə

İnflyasiyaya qarşı mübarizədə leyboristlər hakimiyyəti dövlət podrattna xüsusi diqqət yetirdi. Bir tərəfdən həmkarlar ittifaqları əməkhaqqı artmaları üçün öz tələblərini məhdudlaşdırdı, digər tərəfdən isə dövlət işsizliyin səviyyəsini və sosial yardımların real dəyərini saxlamağa və iş şəraitinin yaxşılaşdırılması haqda qanun çıxarmağa razılıq verdi. Dövlət fondlarından ayrılmış məbləğlərin effekti dövlət xərclərini artırmaq idi, çünki 1976-cı ildə kəsir, yəni ölkədaxili kredit əməliyyatlarının genişlənməsi (ÖKƏG) 11 milyard £ təşkil edirdi.

Bunun məşğulluğa köməyi dəysə də, aqreqat tələbin yüksək səviyyəsi 1975-ci ildə cari ödəniş balansında təxminən 1,7 milyyard £ miqdarında kəsirə gətirib çıxartdı. Bu, sterlinqə təzyiq göstərdi və mübadilə kursu 1975-ci ilin əvvəlində 2,40 dollardan ilin sonuna 2,02 dollara düşdü. Lakin bunu hələ ən pis vəziyyət adlandırmaq olmazdı (buna min şükür etmək də olardı).

Britaniyada inflyasiyanın nisbətən yüksək dərəcəsi və dövlət xərclərinin səviyyəsi xaricilər arasında inamı qırdı, əsasən də sterlinq balansına sahib neft istehsal edən öikeler arasında. Bu ölkələr qorxurdu ki, inflyasiyanın daxili kursunun aşağı düşməsində yaranan çətinliklər sterlinqin dəyərdən düşməsinə gətirib çıxara bilər. 1976-cı ilin ortalannda onlar sterlinq balansının çox hissəsini başqa valyutaya çevirdilər. Nəticədə sterlinqin mübadilə kursu aşağı düşdü: oktyabrda 1,58 dollara. Buna baxmayaraq, ilin sonunda yenə qalxdı və 1,70 dollara bərabər oldu.

Bu, idxal mallannın qiymətini qaldırdı və bu səbəbdən 1976-cı ili Britaniya 15 % inflyasiya ile başa çatdırdı. Bundan başqa, mübadilə kursunun aşağı düşməsinin qarşısını almaq üçün İngiltərə Bankı Öz ehtiyatlarından hədsiz istifadə etmiş, BVF-dən borc götürmüş və xarici mərkəzi banklardan ehtiyat kredit haqqında razılığa gəlmişdi. İkinci krəditi - Britaniyanın Beynəlxalq Valyuta Fondundan aldığı borcları (2350 milyon funt sterlinq) təyin olunduğu vaxtda, yeni 1976-cı itdə ödəmək lazım idi.

Lakin bu borcun geri qaytarılması yalnız Britaniyanın iqtisadi siyasətinin inkişaf etdirilməsi şəraitində mümkün idi. ÖKƏG-in həcmi narahatlığa səbəb oldu. Əgər bu, bank sistemindən verilən borc və ya xəzinə veksellərinin buraxılması hesabına maliyyələşdirilsəydi, kredit imkanlarını asanlaşdırar və dövriyyədə olan pul vəsaitini inflyasiya nəticəsində artırardı. O, uzunmüddətli dövlət qiymətli kağızlarının satılması vasitəsilə maliyyələşdirilsəydi, bütün bunların qiyməti aşağı düşərdi.

36-ci FƏSİL TƏDİYƏ BALANSI, ARTIM VƏ İNFLYASİYA 505

Daha yüksək faiz səviyyəsi inkişaf məqsədilə investisiya qoyuluşları üçün daha çətin olardı. Dövlət iki daşın arasında qalmışdı, belə ki. əməyə olan sərt təsirlərə gÖrə onu dəstəkləyənlərin bİr çoxu dövlət xərclərində kəsirin yaranmasının əleyhinə idi,

BVF-in münasib saydığı, dövlət tərəfindən təklif olunmuş aşağıdakı tədbirlər kompromis hesab edilirdi:

{1) Kəsir hər növbəti iki İldə bir qismi dövlət xərcləri, bir qismi isə verginin artırılması hesabına 2,5 milyard dollara qədər azaldılmalıdır;

(2) BP şirkətinin səhmlərini satmaqla 500 milyon funt sterlinq məbləğində xarici valyuta toplanacaqdır;

(3) ÖKƏG 1977-d ilin 20 aprelinə kimi 9 milyard funt sterlinq və 1978-ci ilin 19 aprelinə kimi 7700 funt sterlinq məbləğində məhdudlaşdınlacaqdır.

ÖKƏG sterlinq M3-IƏ balans ödənişində kəsirin artması (+) və ya balans ödənişində mənfəətin azalması (-} kimi müəyyənləş- dirilir.

Buna görə də Beynəlxalq Valyuta Fondunun bu tələbi aşağıdakı iki vəzifəni yerinə yetirir: (a) dövriyyədə olan pul vəsaitinin məbləğinin artmasını məhdudlaşdırır; (b) ödəniş balansında kəsir artarsa, krediti məhdudlaşdınr. Əslində onun təsiri müəyyən dərəcədə köhnə qızıl standartına bənzəyir, yəni ödəniş balansı kəsirdə olarsa, qızılın ölkədən çıxarılması nəticəsində dövriyyədə oian pul vəsaitinin məbləği azalır. ÖKƏG razılaşmalarına əsasən yerli qiymətlər qalxırsa və bunun nəticəsində ödəniş balansında kəsir artırsa, dövriyyədə olan pul vəsaitinin məbləği avtomatik olaraq azalır. Beləliklə, məqsəd deflyəsiya vasitəsilə tarazlığı bərpa etməkdir.

Hesablamalara görə. Şimal dənizindəki neft ehtiyatlan Britaniyanın tədiyə balansına 1978-79-cu illərə kimi əlavə 2-3 milyard funt sterlinq gəiir gətirəcəkdi. Bu, artıq {və ya aktiv tədiyə balansı) Britaniyanın borclarını ödəməyə və yaşayış standartlarını pozmadan iqtisadiyyatı yeniləşdirməyə İmkan verəcək. Bu arada Britaniya inflyasiyanın artım tempini (və ya antiinflyasiya siyasətini) azaltmaq (məsələn, həmkarlar ittifaqları ilə növbəti ilin əməkhaqiannın məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar danışıqlar aparmaqla), tədiyə balansını yaxşılaşdırmaq (məsələn, ixrac mallarının qiymətini artırmaqla) və sərmayə qoyuluşlanna şərait yaratmaq (məsələn, faiz dərəcəsini və vergiləri imkan daxilində azaltmaqla) siyasətini davam etdirməlidir.

İNDEKS

Avropa Azad Ticarət Zonası 466 Avropa Atom Enerjisi Birliyi (AVROATOM). 466 Avropa Valyuta (monetar) Müqaviiəsi 298 Avrovalyuta baiansı, 278 Avropa iqtisadi Birliyi (AİB), 403, 422, 464, 34-cü fasil Avropa İnvestisiya Bankı, 379 Avropa Kömür ve Polad Biriiyi, 379, 466-467 Avropa Regional inkişaf Fondu, 379 Avropa Şurası, 465 Adam Smith, 395 Azad pərakərKfəsatış ticarətçisi, 128 Azalan marjinai effekt, 141 Azalan galir (mədaxil), 10-cu fəsil, 208, 415,420,444,484, 487 Ailə Xərcləri Planı 314 Akseterator. 348,363-364 Aksept kontoru (aksep4 bankı), 273 Aksiz (rüsumu) vergisi, 403,405 Aksiz rüsumlan, 403, 405 Alıcıiıq qabiliyyətinin pariteti nəzəriyyəsi, 439 Analitik, 30, tətbiqi, 32-33, təsviri, 31. əyani İqtisadiyyat, 32, makroiqtisadiyyat, 45^, iqtisadiyyatın metodları, 30-31, mikroiqtisadiyyat, 43-44, fəaliyyət sahəsi, 23-27 Arbitraj; arbitraj əməliyyatı, 438 Artan gəlir, 135 Auksionlar (hərraclar), 47 Açıq bazar eməliyyatlan, 303 Bazar, kapital bazan, 21-ci fəsil, bazann tərifi, 47. 270, skonto edilmiş bazar. 271, xarici valyuta bazan, 278. 437, fyüçers bazan.

52, yeni bazarlar, 278, bazar və firmalann ölçüsü. 134-5 Bazarlar, 47-53, inhisar bazarlan, pul bazarlan, 21-d fəsil, təşkil edilmiş istehsal bazarlan, 50-51, 286, xalis bazarlar, 49, dünya bazarlan, 48, 470 Bank, bank depozitləri. 263, 22-ci fəsil

Banklar, 281, mərkəzi banklar, 276, ktirinq banklan, 277. 291-299, kommersiya bankları, 275,22-ci və 23-cü fəslilər

Banklararası depozitlər, 277 Banknot buraxılışı, 296 Barler, 256 Banşıq və arbitraj xidməti, 226 Banşıq, 226 Beynəlxalq Valyuta Fondu, 298,

432. 434, 444, 453-454 Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Banla (Dünya Bankı), 298, 453-454

Beynəlxalq likvidlik, 42 Beynəlxalq ticarət, VII hisse. 411- 415

Beynəlxalq ticarətin üstünlükləri, 412-416

Beynəlxalq ticarətlə daxili ticarətdəki fərqlər, 424 Beynəlxalq ticarətə dövlət nəzarəti, 421 Beynəlxalq Qarşılıqlı Hesablaşmalar Bankt, 298 “Bear’ qiymətləri aşağı salmağa çalışan dəllal. 49, 263 "Buir-qiymətləri yuxarı qaldırmağa çalışan dəllal. 49, 283 Birbaşa vergi, 401 Btriəşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT). 320

Birləşmiş təleb, 74

İNDEKS 507

Sirgə (səlımdar) müsssisalər, 100, 105.107-13,273, özəl müəssisələr, 110-12, dövlət müəssisələri, 111-14 Birgə sənaye şuraları, 224 Borc iltizamı 116 Borc, 99, 240, 291,313 Britaniya Qaz Korporasiyası, 111 Britaniya kənd təsərrüfatı ipoteka müəssisəsi, 102,298 Britaniya Sənaye Nazirliyi. 379 Brokerlər, 49, 289, 437 Büdcə, büdcə siyasəti, 342, 370 Bürokratıya, 37. 38 Bölünməzlİk, 189 Bölgü, mallann bölgüsü, 6-cİ fəsil, gəlirin (mədaxilin) bölüşdürülməsi. 27. 37. 38 Bölgü nəzəriyyəsi, 206, IV hissə Cavabdehlik. 106-107 Çəklər, 22-ci fəsil Daxili kredit hərəkəti, 368 Daxili ticarət və gəlirin səviyyəsi, Deduktiv metod, 30-32 Devaivasiya, 449-457, 494-497 Dempinq, 421, 424 Depozit sertifikatian, 278 Dergi qoyuluşu. 29-cu fəsil Depozitlər, əmanətlər, avans depoziUərl, 277 Deflyasiya, 347,366, 33-cü fəsil, 445, 456, 499 Dilerlər, 52-53 Disinteqrasiya, 122,126 Dolayı vergi, 395,402, 405 Doğum faizi (dərəcəsi, faizi), Dövlət bordan, 236, 388-9 Dövlət emissiyası. 103 Dövlət korporasiyalan. 342 Dövlət müəssisəsi, 102-112 Dövlət sektoru, 42 Dövlət, dövlət orqanlan. 104-112, dövlət xərderi, 392-94, dövlət maliyyə vəsaiti. 29-cu fəsil, dövlət siyasəti, 60, 86, 350, 374, 498. dövlət siyasəti və inflyasiya, 498- 506, dö\4ət siyasətinin vəzifələri, 394. dövlət siyasəti və vergi, 29-cu fəsil, dövlət siyasəti və işsizlik, 26- 27-ci fəsiliər

Dövri işsizlik, 26-ci fəsil, 365 Dəyişkən istehsal amilləri, 10-cu fəsil, 145 Dəyər vergisi. 433 Edward Neath, 501-502 Eyni tipli mağazalar, 143,147 Elmi metod, 29-36 Emal sahələrinin siyahıyaalınması, 339, 342 Emissiya müəssisələri, 280 Enerji Ehtiyatlan Şurası, 122 Ehtiyatlann tənzimlənməsi prosesi. 23 Əlavə dəyər vergisi (ƏDV). 402 Əlavə depozitlər. 305 Əmanət banklannın xəzinələri, 281 Əmtəə (mal), 90,229 istehlak mallan, 125, sərbəst mallar, 26-7, aşağı keyfiyyətli mallar. 83-85, İstehsal əhəmiyyətli mallar, 26 Əməyin təklifi. 218,228.244 Əmək bölgüsü. 113 Əmək istehsal vasitəsi kimi. 90. 16-cı fəsil Əmək, işçi qüvvəsi, Əməkdaşlıq. 228, 233 Əməkhaqqı dərəcəsi, 215 Əməkhaqqı üzrə şuralar, 275 Əməkhaqqının vaxt hesabı ilə verilməsi, 215-218 Əməkhaqqının müəyyənləşdirilməsi. 15-16-cı fəsiliər Əməkhaqqı siyasəti, 233, 504 Əsas və daşınmaz istehsal vasitələri, 90, 94,10-11 və 18-cİ fəsillər Əsasli kredit. 429 Əhali, əhalinin yaş strukturu, 35-ci fəsil. 480. əhali və tələbdə dəyişikliklər, 478, əhalinin coğrafi bölgüsü. 490, əhali artımı, 478, əhali və işçi qüvvəsi, 218, 481,488 əhali üzrə dövlət komissiyası, 480, əhalinin həcmi. 480-482, fəal əhali. 488 Faiz dərəcəsi, 239, 260, 264, 269. 339, 20. 23 və 26-cı fəsillər Fayda. 5-d fəsil. 401

508 İNDEKS

Fiziokratlar. 91 Firma (şirkət), 88. 160, firmanın

qərarları, 38, 93, firmanın hüquqi forması, 90-98, firmanın funksiyaları, 92, firmanın optimal ölçüsü. 161.207, firmanın məhsul istehsalı, 11-cİ fəsil, kiçik firmalar. 120,160. 166. 207 Fiskal siyasət, 366. 369-371.496 Fisher, professor İrving. 381 Friedman. prof. Milton. 364, 503 Fyüçers müqavilələri. 52 Genişmiqyaslı istehsal. 38. 40. 42. 115-123, 7-ci fəsil, 446, 623. 524 Gömrük rüsumu, idxal rüsumuna bax

Görünməzlər, 51,367. 420. 430- 431,438

Gəlir (mədaxil). 235. müəyyənləşdirilmiş gəlir. 308. effektli gəlir. 237-8. tələbin elastiklik gəliri, 87. mədaxilin artması, 396, milli gəlirə bax, şəxsi gəlir, 316, 336-337,400, gelir vergisi, 312, 316,338,401

Gəlirin strategiyası, 232, 338, 396 "Gənc sənaye", 423 Gəlirlər, 11 -d fəsil. 249. 341 Flazırlıq xidmətləri üzrə agentlik, 404

Fledng, 51-52 IHİpenmarketlər, 132,134 holdinq şirkətləri, 120, Horizontal birləşmə, 119-120

Həmkarlar ittifaqlan, həmkarlar İttifaqları və kollektiv sazişlər, 223- 225, həmkarlar İttlfəqlannın funksiyalan, 224, həmkarlar ittifaqları və inflyasiya, 501, həmkarlar ittifaqları və əməkhaqqı, 227

Həmkəıiar ittifaqı konqresi. 233 Hərəkətinik. 42, 90 Xarid valyuta, 32-33-cü fəsillər Xarid valyutaya olan tələb, 438 Xarid iqtisadiyyat, 116, 183 Xarid investisiya, 323, 31-d fəsil Xüsusi vergilər, 405 Xüsusi depozitlər, 304 Xüsusi inkişaf zonatan, 330, 378

Xəzinə vekselləri. 21-d ve 23-cü fəsillər. 274 Xəzinə, 108 Xərc(ləmə), 26-a fəsil Xərclər və məhsul istehsalı, 185. 332, şəxsi xərdər. 177, istehsal xərcləri, 11-d fəsil, dövlət xərcləri. 359, 392, dəyişkən xərclər, 10-cu fəsil

Xərdər və gəlirlərin analizi, 22, 332

Xərclər, azalan xərclər, 184, Xərdər, imkan, 22-23, 46. 11-ci hissə, 393

İqtisadi inkişaf (artım). 24. 233, 36-cı fəsil. 495 İqtisadi yardım, 43.495 İqtisadi problem, 20-22 İqtisadi renta, 90, 19-cu fəsil iqtisadi sistemlər. 43 iqtisadi səmərəliliik, 24,43.133, 195, artım, 35, 45. 349-52. 417, 36- cı fəsil, 495, siyasət, 33. İqtisadi nəzəriyyə. 33

İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı. 465

İqtisadiyyat (ekonomtks), 20. 89 İqtisadiyyatın Planlaşdınlması Bürosu, 380

İdarəetmə bacanğt, 116, 454 İdarəetmənin mənfi nəticələri, 123 İdxal kvotası. 49 İdxal mallan, 453-455, 457-458, 30-cu fəsil

İdxal rüsumları, 43, 360 İcarə, 136 İkitərəfli danışıqlar, 224, İllik gəlir, 269 İmzalama. 103

Immiqrasiya, 218 İnvestisiya trastian, 280 İnvestisiya şirkətləri, 280 İnvestisiya, 310, 343, 350,441 induktivmetod 30 inkişaf etməkdə olan ölkələr, 43 443

Institusional investorlar, 279 İnflyasiya, 269, 385-387 28-d və 36-a fəsillər, 398, 498

İNDEKS 509

İnhisar birlaşmaləıi komissiyası, 194

İnhisar, 85-87,118,190, 202 13- cü fəsil, inhisar diskriminasiyası, 196, inhlsann yaranması, 190. inhisarçı mənfəət, 187-189, dövlət strategiyası və inhisar. 182,190 inhisariar və Məhdudlaşdırıcı Tədbirlər Qanunu (1948), 194 İnhisarlar və Şirkətlərin Birləşməsi haqqında Qanun (1965). 196 inhisarçı rəqabəti. 179,13-cü fəsil İngiltərə Bankı, 105. 257, 23-cü fəsil. 271,276, funksiyaian, 21 və 23-cü fəsillər. 446, milliləşdirilməsi. İngiltərə Bankının tələbləri, 333 Istehlak və milli gəlir, 26-cı fəsil istehlak mallan. 90 Istehlak. 26-a fəsii. 414,417,519. 543. istəhlak və kapital yığımı. 257- 9, marjinal mey Hilik, 344, 26-cı fəsil İstehlakçılar Assosiasiyası. 205 istehlakçılann suverenliyi, 122 İstehsal amillərinin kombinasiyası, 89-90,141, 10-cufəsil İstehsal vasitələrinin qiymətləri. 90, 223, IV hissə İstehsal

vasitələrinin təklifinin elaslikliyi, 230 İstehsal vasitələrinin hərəkətsizliyi, 42, 44. 52.173,195-7, 199-200, 239-42. 267, 272 İstehsal vasitələrinə olan tələb, 373,15-ci fəsil istehsal məhsullan, 310 İstehsal sahələri haqqında qanun. 376 istehsal sahələrinə verilən kredit, 102, 282 istehsal sahəsinin yerləşməsi və dövlət strategiyası, 138, 27-ci fəsil İstehsal sahəsinin yerləşməsi, 136, 9-cu və 27-ci fəsillər İstehsal faklorian (amilləri, vasitələri), 37-8, 89-90,141, 333 İstehsal xərclərinin artmasından doğan inflyasiya, 233-4 İstehsal həcmi üzərində qurulmuş iqtisadiyyat. 125 İstehsalın təşkili. 113, 7-ci fəsil

istisna təşkil ədən tələb, 76-77 İxrac Kreditlərinə Zəmanət Departamentİ, 282 İxrac, 30-33-cü və 36-cı fəsillər ixtisaslaşma, Ölkələrin ixtisaslaşması, 30-cu fəsil, işçi qüvvəsinin ixtisaslaşması, 7-ci fəsil. 221.413, rayonların ixtisaslaşması. 9- cu fəsil, alətlərin

ixtisaslaşması, 114 İxtiralar, 183 İşsizliyin növləri.

327-31 İşsizliyin tərifi, 25-ci fəsil işsizlik və dövlət siyasəti. 25-27-ci fəsillər

Işsizli və hərəkətsizlik 27-cİ fəsillər İşsizlik, 25-27-ci fəsillər İşçi qüvvəsinin hərəkəliiliyi. 40. 42,49

İşçi qüvvəsinə olan tələbat, 231-2. 16-cı fəsil işəmuzd dərəcə, 216 jşəmuzd stavka, 216 İstehsal sahələri və vergi. 404-6 Cannan, professor Edwin, 485 Kapital qazandarına görə vergi, 122 Qiymətli kağızlar buraxılmasının nizamlanması üzrə komitə. 342 Kapital bazan, 21-cİ fəsil Kapital, 90-94,17-ci fəsil, kapital yığımı, 237, kapital aktivləri, 484, istehlak kapitalı, 235, kapital anlayışı. 235-7, amortizasiya. 460, 477, kapital istehsal amili kimi, 255, 257, əsas vəsaitlər, 94. xarici kapital 397 Kapitalizm. 38 Kapitalın dəyərdən düşməsi, 311 - 334 Kapitalın transferi vergisi. 122,402 Kartel. 191 Kvotalar, 421, 47 Keynes Lord, 45.259-262, 267, 330, 347, 384, 461,498, 503 Kirayə-satış. 94,498 Kiçik firmalar, 120 Klassik iqtisadçılar, 243, 264 Klirinq palatası, 291 Kollektiv müqavilə, 223

510 İNDEKS

Komplementarlıq, 57 Koordinasiya. 371 Kooperativ cemiyyəllər. 102,103- 104,109 Korporasiya vergiləri, 97, 471 “Kontanqo", 285 “Korset". 305 Kredit, kreditin verilməsi, 22-ci fəsil,

288, 294 Gömrük rüsumları, idxal rüsumlanna bax Kömür Sənayesinin Milliləşdirilməsi qanunu, 111 Kənd təsərrüfatı və marketinq. 117 Kənd təsərrüfatı. Kənd təsərrüf^ və əmək bölgüsü, 115 "Qazandığın kimi qənaət et", 340 Qaz Sənayesi Şurası, 102 Qazanc, 147. 266 Qanuni ödəniş vasitəsi, 257 Qanşıq iqtisadiyyat, 41-43 Qeyri-müəyyənliklər, 91-92 Qiymət, "break even". 138-9, qiymətə nəzarət, 44, 58. 71, 115, 538-43, 546, qiymətin tərifi (qiymət anlayışı), 46, qiymət tarazlığı, 60- 61, qiymətin yaranması, 3-4-cü fəsillər, “forward", 56, qiymətin funksiyalan, 64-68, qiymət qanunu, 63, qiymətin salınması, qiymət sistemi

Qiymət, II, III və IV hissələr Qiymətli kağızlar, 256-257, 289, 294

Qiymətli kağızlann birjada satışı ilə məşğul olan brokertər (firma və ya şəxslər), 283-285,

Qiymətlərin ümumi səviyyəsi, qiymət siyasəti, 281, 373, 387,27- ci fəsillər

Qismən tarazlıq analizi, 171,331 Qızıl və dönərli valyuta ehtiyatlan, 31 və 33-cü fəsillər Qızıl standartı, 33-cü fəsil, 444- 445

Qənaət, 115, 124, 265. 335, 342, 357, 26-cı fəsil Qənaətlilik, 335-336 Qərbi Avropa ittifaqı. 461

Likvid kapital, 235, 239-241,258. 265-266, 270, 302, uzunmüddətli kapital, 279,441, kapitalın saxlanılması, 237, bazar kapitalı, 21-ci fəsil, ortamüddətli kapitai, 277, 293, kapitaiın hərəkəti, milli kapital, 235, kapital ehtiyatı, 237, səhm kapitalı ,113, 276. 307 Lİkvidlik əmsalı, 292. 295 Likvidlik, 96 Lisenziyanın verilməsi, 369 London

Fond Biıjası, 49,101, 281-267, birjanın brokeriəri, 263- 285. biıjanın Joberiəri, 283, 286-287 Lord Beveric. 333-4 Maliyyə, sahibkarlıq üçün maliyyə vəsaiti, 98, şirkətlərin maliyyə vəsaiti, 282. koıporosiyalann maliyyə vəsaiti, 281-282, dövlət maliyyə vasitələri, 29-cu fəsil. Maliyyələşdirmə, 304, 433 Malthus, Rev. T. R.. 482 Marshal A, prof.. 25,171 Maıjinal məhsuldarlıq nəzəriyyəsi, 71. IV hissə, 206 Miqrasiya. 479 Mili, John Stuart, 483-485 Milliləşdirilmiş sənaye sah^eri, 105-112

Milli İqtisadi İnkişaf Şurası, 496 Milli Kömür Sənaye Depariamentİ, 106, 109, 227 Milli proqram, 495 Milli Ssuda Fondu, 297 Milli xərclər (milli geltre bax), 24- cü fəsil 314

Milli gəlir və tam məşğulluq, 26-cı fəsil, 322 Milli gəlir, 24-cü və 26-cı fəsillər Milli

gəlirin kalkulyasiyası, 319 Milli gəlirin ölçülməsi, 308, 321 Milliləşdirmə, 105-106, 109-112 Minimum borc faizi, 368 Minimum əməkhaqqı, 225, 228 Monetar siyasət, 299-300, 367 “Möhür” rüsumu, 402 Multiplikator. 353-363. 365,447 Mübadilə (valyuta), 115, valyuta nəzarəti. 447, 454,483,490, 496, valyuta kursları, 477, 32-33-cü

İNDEKS 511

fəsillər (həmçinin əmək bölgüsü və beynəlxalq ticarətə bax)

Müqayisəli xərclər, 420 Müdafiə, 40,107,320-21 Müddət, uzun müddət, 83,11-12' ci fəsillər, 203, 441, qısa müddət, 11-12-01 fəsillər, 202 Mülki xidmət, 108 Münasib öhdəliklər, 323 Müharibədən sonra valyuta sistemi haqqında Bretton Woods razılaşması, 445, 452-453, 460 Müəssisə, 91,221 Mədaxil, gəlirlər, azalan gəlirlər,

10- cu fəsil, 185,208, 444, artan gəlirlər, 135

Mənfəət vergisi, 402,465 Mənfəət. 19-cu fəsil, normadan yuxan mənfəət, 209,11-ci fəsil, 253, 19-cu fəsil, mənfəətin funksiyalan, 253, inhisar mənfəəti, 253-255, normal mənfəət, 11-ci fəsil, 203, 252, mənfəətin bölgüsü, 13-cü fəsil

Mərkəzi hökumətin bordan, 389, firmalar tərəfindən verilən borclar, 100, xarici borclar. 31-ci fəsil, yerli (bələdiyyə) orqanlann bordan, 348 Məşğulluq haqqında Qanunun şərtləri, 226

Məhdud məsuliyyət. 96-97 Məhkəmə komissiyası. 226 Məhsul (milli gəlirə bax) Məhsuldarlıq, 107, 208,7-9-cu və 11- ci fəsillər NATO. 393 Nevil Shute, 353 Neft İxrac Edən ölkələrin Təşkilatı

(OPEC), 418,495 Neftin qiymətinin artması, 495, 504

Neftin üzərinə qoyulan vergi, 402 Nizamnamə fondu. 296, 304, 306- 7. 368

Novatorluq, 280-1 Nömrələrin indeksi, 319 Nəqliyyat vasitələrinə vergi, 402 Nəqliyyat, nəqliyyat xərcləri, 49, nəqliyyat çətinlikləri Oliqopoliya. 180-181

Ortaq rayonlar, 379 “Onlar" qrupu, 462 ödəniş kəsiri, 431, 494 ödəniş üzrə təşkilat (komissiya), 501

"ölüm faizi", 35-ci fəsİl özəl müəssisə, 100-102 öhdəsinə qoyulmuş xərclər, 148 Parlament, 108-111 Paish F. W. prof.,326 Patent, 182 Planlaşdırma, mərkəzi planlaşdırma, 37, indikativ planla^trma, 496, dövlət planla^ırması, 321 Poçt köçürmələri, 263 Pod şöbəsi (teleqraf), 340 Proqressiv vergi, 400 Proporsional vergi, 400, Proteksionizm, 420 Professor Cassel, 439 Pul bazadan, fəsil 21 Pul tədavülünün sürəti, 382 Pul, tələb olunan pul, pulun tərifi, 256, pula olan tələbat, 258,261, 266-267, pulun funksiyalan, 20-ci fəsil, “qıf pul, 262,453, qiymətli kağızlar, 262-264, 266, pui təklirt, 20-ci fəsil

Pulun say nəzəriyyəsi. 381 Pərakəndə qiymətlərin indeksi, 390

Pərakəndə satış. 128-130,133 “Pərakəndəsatış ticarətçilərinin supermarketi" adlandınlan nağd pula satış anban.131-132.135 Rasionallaşdırma, 456 Reqressiv vergi, 400 Rezetv valyutalar. 302 Reklam 40. 201, 205, 499 Renta, 139, 242. kommersiya renlası. 242. renta anlayışı (konsepsiyası), 18-ci fəsil, rentaya nəzarət, 247, iqtisadi renta. 90. 243-246, 18-ci fəsil, kvazi renta, 108, 243, 246

Regional planlaşdırma, 380 Regional siyasət, 374, 472 Risk, 91-92,19-cu fəsil,

512 İNDEKS

riskli kaııital, 98, 251, qısamCkldətii kapital, 305,423,473, 481, ictimai kapital, 256,405, kapital təklifi, 6-cı fəsil dövriyyə kapitalı, 94 Rifah, 29, 319 Ricardo, D., 243 Rochdale pioneriəri, 103 Rəqabət və Kredit Nəzarəti (CCC), 301, 347

Rəqabət, inhisarçı rəqabət, 153, 201, 232, 13<14-cü fəsillər, xalis rəqabət, 84-85, 153-160,167, 190, 205, 207, 12-Cİ fəsil, 164, 176, xərclər, 185, 204 Samuelson, P, prof., 183 ‘Sadə səhm kultu", 269 Satış deportamentləri, 132-3 Satış təklifi, 103

Sahibkar, 94-95, 210, 346,19-cu fəsil

Sahə inkişafı, 378 Sahibkarlıq vergisi, 61, 95, 342, 366, 435-41

Selektiv vergilər, 59,86 Selektiv kredit nəzarəti, 327, 332, 397-8

Xüsusi gəlir, 26-7, 40-41,42. Sosial, sosial təminat (rifah), 26-7, 42-4, 117.195, 348, sosial müqavilə, 546, sosial xərclər. 348, sosial xidmətlər, 41, 115, 347 Spekulyasiya, 260, 267 Spesifik vergilər, 405 klirinqi, 317, krediti, 22-Cİ fəsil, depozittəri. 22-ci fəsil, müştərilərə bank xidmətləri. 315 Sterlinq aktivləri, 463 Sterlinq balansı, 43Ə Subsidiya aynimış rayonlar. 27-ci fəsil

Subsidiyalar. 70.377-380 Supermarketlər, 85 Sherman qanunu, 195 Sığorta şirkətləri. 279 Sığorla, 130, 139, 272-3 Sənaye və Ticarət Maliyyə Korporasiyası, 281 Sənaye inqilabı, 50, 97,492 Sənaye Maliyyə Korporasiyası, 102

Sənaye Treininq Aktı, (1964). 375 Sənaye əmlak korporasiyaları,

379 Sənaye, sənayenin təsviri, 162, 164,

istehsal sahələrinin tarazlığı. 164,12-Cİ fəsil, 202 Sənayenin İnkişafının Sertifikatı, 379 Sərvət (var-dövlet), 319 Sərvət və kapitai, 235 Sərvətin bölüşdürülməsi, 39,42 Səriştəsiz əmək, 150 (həmçinin əmək bölgüsü, həmkarlar ittifaqları, işsizlik və əməkhaqqına bax) Sərmayə (investisiya, kapital qoyuluşu), 343, 342 Sərgi Ticarəti Qanunu, (1973), 195-196 səhmdar banklar (kommersiya banklarına bax), ticarət banklan, 22-ci fəsil, əmanət banidan, 281 Səhmdarlara təklif olunan yeni səhmlərin buraxılışı, 103. 281 Səhmlər, 98-100, 269 Şaquli kombinasiya, 119 Şirkətlər. Şirkətlər haqqında Qanun.100 Şəxsi müəssisənin təsərrüfatı, 39, 43 .371 ■Steqz", 103 Tam məşğulluq. 325, VII və VIII hissələr, tam məşğulluq və İnflyasiya, 336, 387-388, tam məşğulluq və beynəlxalq ticarət, 424 Tarazlıq, 61. 157, 171.203 Tarif və Ticarət üzrə Ümumi Razılaşma (GATT), 421.424,426 Tarif dərəcəsi, 328 Tariflər, 422 Tariflər, idxal riisumlanna bax Texniki effektivlik. 133, texniki səmərəlilik . 65 Ticarət balansı, 31-ci fəsil Ticarət bankları, 202 Ticarət dövriyyəsi, 362,26-cı fəsil Ticarət müəssisələrinin siyahıyaalınması, 339,342 Ticarət şərtləri, 323-324, 416-419, 423

İNDEKS 513

Ticarət, ticarət krediti, 93-94, ticarət və tam məşğulluq, 491, beynəlxalq ticarət. 45, 54, 30-33-cü fəsillər, 361 Tikinti birlikləri, 281 Topdansatış ticarətçisi. 90 Torpaq, 18-ci fəsil, 242 Treininq (hazırlıq) merkəzleri, 375 Törəmə təiəbat, 373 Təbii qaz, 111-2 Tədqiqat, 117

Tədiyə balansı və inflyasiya, 430, 450, 36-sı fəsil

Tədiyə balansı və tam məşğulluq. 493

Tədiyyə balansı. 31-ci, 33-cü və 36-cı fəsillər. 450 Təklif. 53-54, 60. 3-CÜ fəsil. 122, 212. 12-ci fəsil Təklifin elastikliyi, 169, 247,418. 459, istehsal amillərinin təklifi, 59. xarici valyuta təklifi, biriəşmiş təklif. 459, işçi qüvvəsi təklifi, 237-8 Tələb və əmək bölgüsü, 116 Tələb, 54. 3-cü fəsil, 121,211 Tələbin artması iiə bağlı İnflyasiya, 386 Tələbin elastikiiyi, 55-57, 78-87, 231,418, 457 Təsərrüfatçıiığın mənfi nəticələri, 124 Ümumi (aqreqat) tələbat (AD), 26- cı, 28-ci və 36-cı fəsillər Ümumi bazar, 33, Avropa İqtisadi Birliyinə bax, 34-cü fəsil Ümumi Birlik dövlətlərinin ticarəti. 466 Ümumi milli məhsul, 24-cü fəsil Valyuta Nəzarəti Qanunu (1947), 298 Valyuta Tarazlaşdırıa Hesab. 296- 297,451, 455. 463 Valyutanın qiymətdən düşməsi. 28-ci və 33-cü fəsillər Varislik üçün rüsumlar, 402 Veksel kontoru. 21-ci fəsil, 273- 274. 276. 293 Vergi və dövlət siyasəti, 359,370. 394 Vergi və təklifin elastikliyi, 405-410

Vergi və təklifin effektivliyi, 76. 134, 194. 266 Vergi və tələbin elastikliyi. 405- 410 Vergi norması (stavkası), 402 Vergi rezervleri sertifikatları, 303 Vergi rezervleri, 93-94 Vergi sistemi, vergi sisteminin atributları, 394-402 Vergi strukturu, 401 Vergi güzəştləri, 139 Vergilər, dəyər vergisi, 433, əlavə dəyər vergisi (ƏDV), 397-399, 402- 403.405, vergi qiymətlərində nəzərdətutma, kapital artmı vergisi. 134,432. kapitalın köçürülmə vergisi, 400, 402, korporasiya vergisi, 400,402 Vergilərin təyİn olunması, 359 Verginin vəzifələri. 397 Yardımçı mallar, 138 Parakəndə Qiymətlər İndeksi. 390 Yaşayış səviyyəsi. 322 Yerli orqan depozitləri, 277 Yerli orqanlar. 277, 498 Yerləşdirmə (yerləşmə), 138-140, 221-222,415 Yeganə sahibkar. 94-5. 96 “Yüksək kurslu" səhmlər

mÜasİr - bakı biznes universitetilib.bbu.edu.az/files/book/242.pdf · 2017-12-12 · v. mikro...

Documents