·. . TARiHÇiLiGE ADANMIŞ BİR ÖMÜR

Prof. r>r. ~ejat Göyünç'e ARMAGAN

Her hakkl saklıdır.

Editörler Prof. Dr. Hasan Bahar

Doç. Dr. Mustafa Toker

/

Yrd: Doç. Dr. M. Ali Hacıgökmen Dr. H. Gill Küçükbezci

Yayın Kurulu Prof. Dr. Hasan Bahar

Prof. Dr. Bayram Üreidi Prof. Dr. Thncer Baykara

Prof. Dr. Yılmaz Koç Doç. Dr. Mustafa Toker

Yrd. Doç. Dr. M. Ali Haagölanen

inceleyenler Prof. Dr. Alim Gür

Pro[ Dr. Haşim Karpuz Prof. Dr. Özdemir Koçak

ISBN 978-975-448-201-0

Baskı:

Selçuk Üniversitesi Matbaası

EYLÜL2013

Avrasya/da Ölüm ve Türklerde Mezar Kültürü

Prof. Dr. Hasan BAHAR

50 Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

Her nefis ölümü tadacakur, sonra dö?dürülüp bize getirileceksiniz. Kuran-Kerim, Aıılıebııt Suresi, Ayet 57

Zamanı Tanrı yaşar. İnsanoğlu hep ölmek için türemiş. Bilge Kağaıı, Kiil Tıgiıı Abidesi

Özet Ölüm, insanın geçirdiği en önemli evrelerden biri; hayann sona erdiği kimi inançlara göre yeni bir hayata ebedi geçtiği an. Bu geçiş anı, insanlar tarafından zamana ve coğrafyaya göre fark­lı inanç sistemleri içinde değişik şekillerde yorumlanrruşur.

Genellikle, insanlık tarihi boyunca ölümle hayann sona erdiği­ne inanılmamış ve bu dünyanın devarnı olan başka bir dünyada

sonsuz bir hayann olduğuna inanılmışur. Bu yüzden ortaya çıkan ölümle ilgili gelenekler, öteki dünyaya bir haiırlama törenlerine dö­nüşmÜŞtür. Ancak, ölü bedenin yani cesedin öteki dünyada diriliş şekli konusunda farklı inanmalar ortaya çıkmış; kirnileri mevcut bedeni korumak için mumyalar yapmış, kirnileri de yakrruşlardır.

Kimileri, ölülerini toprak içine doğrudan gömüp, toprağa su­narken; kirnileri taş ya damermer gibi dayaruklı maddelerden

yapılmış mezarlarda saklarnışlardır, ya da ölülerini yakanlar kül­lerini nehirlere, dağlara savurmuş!ar, bu kültür içindeki kimile-

ri de çanak çömlek taş saklama kaplan içinde tuunuşlardır. Kuşkusuz, gelenekler başlangıçtan günümüze insanlık tarihi süre­since etkilerini sürdürürken, çağdaş olan gelenekler de birbirlerini etkilemiştir. Bu yazıda tarih öncesinden itibaren özellikle Avrasya coğrafyasında yaşayan ölümle ilgili gelenekleri ele alırken bu gele­neklerin Türklerdeki mezar ve mezar taşlan kültürlerine yansıması de alınrruşur. Zira uzunca bir geçmişe sahip olan Türkler, çok farklı coğrafyalarda yaşadığı için zengin ve çeşitli bir ölüm, mezar ve mezar taşları kültürlerine sahiptir. Özünde, kurgan, balbal ve kümbet gibi mezar yapılan ile dikkati çeken bu kültürde atalarm rolü büyüktür. Bu yüzden, Türk kültüründe, yaşayanlarm dünyasında, kimi zaman

ölüler daha etkin bir rol oynarlar. Mezar taşlan ölenlerin geçmiş­ten geleceğe mesajlanm ileten en önemli iletişim araçlan içinde yer almışlardır. Birçok kültürel özellikleri üzerinde barmdıran mezar taşlannın Türk toplum hayanna etkisi, ne kadar araşurılsa yeridir.

Anahtar Kelimeler: Ölüm, Mezar, Mezar Taşlan, Kurgan, BalbaL

PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMACANI

267

TARhiÇiLi GE ADAl\TMIŞ

BİRÖMÜR

268

TarihÖncesinde Ölüm:

insan y~yışı doğum, evlenme ve ölüm gibi üç önemli aşa­

madan geçer. Bu üç aşamanın sonuncusu olan ölüm, doğum <?1-

gusunda olduğu gibi insanlarm inanç sistemlerinde önemli bir rol'

oynarnışur. Çünkü insanlarm geldiği yer ve gittiği yer ilk dönem­

den beri onların merak konusu olmuştur.

Semavi dinlere bağlı kitaplar, dünya yaşamını, ilahi yasaklara

uymayan insanın ölümsüzlük düJ!yası olan cennetten, ölümlü­

lerin dünyasına bir sürgün am olarak vermiştir. Bu ne~nle bu

inanç sahipleri ölümü, ölümsüzlük dünyasına bir göç olarak gör­

müşlerdir. Bazen ölümsüzlüğü arayan insanoğlu onu bulamayın­

ca gökteki ayda, yerdeki ağaçta ya da yılanda ararnışor1 • Bazen

de reenkarnasyon (ruh göçü- tenasüh) inancına sahip olan kişiler

ölenin ruhunun bir başka bedene ya da eşyaya geçeceğine inan­mışlardır2.

Yazili olmayan arkeolajik bulunrular da insanın ilk dönem­

lerden itibaren ölüme yönelik ritüellerinin olduğunu göstermek­

tedir.

Paleolitik (Eski Taş) Çağda Neandertal denilen insanlar, top­

lu cenaze törenleri yapmışlar; cesetlerin üzerini toprak ve taşla

öronüşler, bu cesetleri, mağara içindeki ocakların yanına göme­

rek ~aşka bir dünya için hazırlamışlardı. Zira ikiye katlanmış po­zisyondaki bu cesetlerin yanına öteki dünyada ihtiyaç olabileceği

düşünülen et parçalan ve araç gereçler de sunulmuşru.

Paleolitik Çağın sonlanna doğru görülen Batı Akdeniz'in Gri­

maidiyan ve Cro-Magnon insanlan ise bu geleneklerden biraz ileri

giderek ölülerini kırmızı aşı boyası ile boyadılar. Bu şekilde belki

de ölünün solan vücudunu canlandırmayı ve yiten yaşamı geri

getirmeyi denediler. Bu geleneğin binlerce yıl sonra Anadolu'da

M.Ö. 7 binlerde Çatalhöyük Neolitik (Yeni Taş)yerleşmesinde de

görülmüş olmasruzun süren bir geleneğin varlığına işaret eonek­

tedir. Yine Çatalhöyük mezarlannın, evlerin içinde (incramural)

o turcluklan sekilerin alana bir hasır içine sarılı olarak gömülmesi;

geleneklerin ne denli uzun sürdüğünü göstermektecl.ir. Uzunca bir süre, mekan içi gömülerdeki (incramural) ölü-

Campbell 1992: 15; Surnerierde ölümsüzlük otıuıu :ırayan Gılgaıruş bulduğu otu biryılana k.ptınnıştı Bk. Kramer 1990:162,Alster 1980:53-66. nkellerde yeni doğan çocuklanı:ı eski atalannuı ruhu olduğu şeklinde inarulırdı. Eski Mısır ve Hintlilerde Ruh Göçü (Sanskritçede Sams:ıra) ile ilgili inançlar yaygın dı. Hançedioğlu 1975:544-545. Childe 1983:33. MeUaut 1975:101-102.

leri ile birlikte yaşayan insanlar, M.Ö. 5 binlerde Karaman Can

Hasan Kalkolitik (Balo.r T~) yerleşmesinde olduğu gibi ölülerini

oturduklan mekanlarm dışına (extramural) göınmeye başladılar.

İç gömü geleneklerinden, dış görnü geleneklerine geçişin Geç Ne­·olitikten, Erken Kalkolitik Çağda olduğu anlaşılıyor5•

M.Ö. 3 binlere gelindiğinde Tunç Çağında ise mekan dışın­

da doğrudan toprağa hasrr ve benzeri şeylerle sanlı cesetlerin gö­

mülmesinin yaronda etrafının taşla sandık şekliiı.de çevrildiği ya

da küpler içine holıer şeklinde konulduğu görülür. 1nsarun anne

karrundaki şekli olan bu pozisyonda, dizler kanna ve baş öne doğ­

ru çekilmiş tir. Cesetlerin bu pozisyonda gömülme şekli Paleolitik

Çağdan itibaren görulrnektedir. Ce.Setlerin bu şekilde konulması­

nın, ölen kişileri yerıiden bir doğuşa hazırlama şekli olduğu kabul

edilmektedir.

Mezar geleneklerirıin, açık alanlara konulmasının yaygın­

laşuğı, Tunç Çağlannda ise cesedin yımcı hayvanlardan ve me­

zarlara sunulan araç gereçlerin ve süs eşyalannın çalınmasından

endişe edilerek daha korunaklı mezar gelenekleri oluşmaya başla­

rnışnr. Bu nedenle mezar tiplerinde de çeşitlilik artrruşor. Nitekim

Anadolu'da bu döneme ait, l) Toprak mezar, 2) Kaya oyuğu ve

kaya aralığı mez:arlan, 3) Küp mezar, 4) Sandık mezar ve 5) Oda 1

mezar tipler görülmeye başlanmıştır6.

Tarihi Çağlarda Ölüm: Özellikle Tunç Çağında maderıin yaygın bir şekilde kulla­

mlmaya başlamasıyla maden kaynaklanna yakın yörelerdeki bu

kaynaklan ele geçiren yerel güçler ortaya çıkmaya başlar. Yine bu

dönemde Nil, Fırat, Dicle ve İndus gibi nehir boylannda ziraat

hayatının gelişmesi bölgesel krallıklan ortaya çıkarrnışor. Kent

toplumlanrun ortaya çıknğı bu dönemde saray ve tapınak mima­

risinin yanında arutsal mezarlar da ortaya çıkmışor. Anadolu'da

Alacahöyük Kral Mezarlan, Mezopotamya'da Ur Kral Mezarlan

ile çağdaş Mısır firavunlanna ait piramitler dikkati çekı.neye baş­lar;.

Mezar tiplerinde değişkenliklerle birlikte özellikle Mezopo­

tarrıya ve Mısır'da yazının ortaya çıkışı ile birlikte ölümle ilgili

inançlarm da kendine özgü şekiller kazandığı görülmektedir. Ör-

Mellurt 1975:124. Özgüç 1948:3. Chüde 1983:66·96.

PROF. OR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAGANI

269

TAR.İHÇiLiGE ABANMIŞ

BİRÖMÜR

270

neğin MeZopotamya'da Sümerliler ve Akadlann ölüm ve ölürn­

süzlükle ilgip. düşünceleri ruh göçü benzeri gölgeler alemi şek­

linde iken, MıSırlılarda bu dünyanın bir uzannsı şeklinde tela~

edilmektedir.

Greklerin hades'i ve ihranilerin Şeol'ine Sumerler öncel~ri

dağ anlamına gelen "kur" adını vermişlerdi. Kur yeryüzü ile en

eski deniz arasındaki boşluktur ve oraya ölülerin gölgesi gider.

Oraya özel bir sandalemın kullanQ.ığı sandal ile "insan yu tan" bir

nehrin geçilmesi gerekirdi. Bu nehir Grekçede styx, ka~~çı da

clıamıı idi8• Ölülerin gölgeleri çok özel günlerde yeryüzüne çıka­

nlmakta idi9 .

Bu yüzden de Mısırlılar bu dünyada yaşadıklan şekilde be­

denleıinin öbür dünyada da dirileceğini düşünerek cesederini

mumyalama yoluna gittiler. Bu mumyalann bozulma~ası için

özellikle tann olarak gördükleri firavunlan için bü)Tük. taŞlarla

örülmüş pirarnider oluşturdular. Pirarnider bir bakıma öbür dün­

yadaki firavunlarm saraylan olarak düşünülerek, firavunlarm ce­

sederirıin yanına ihtiyaç olabilecek eşyalar konulmuştur10•

Güneyin su boyu yerleşik uygarlıklannda yazının kullaruldı­

ğı bu dönemde kuzeyin dağlık Kafkasya, Amanoslar ve Trakya'da

görüldüğü gibi mezar üzerine konmuş iri taŞlardan o~uşan dolmeıı

tipi mezarlar dikkati çekmektedir11• Bu bölgenin de kuzeyinde

yer alan Orta Avrupa'dan Mançurya'ya kadaruzanan Avrasya'nın

bozkır sahasında ise mezarlar üzerine yığına toprak kimi yer de

çakılla oluşturuhnuş tepelerden oluşan "lnırgaıı" kültürü öne çık­

mışnr.

'" ll

Avrasya'nın Batısı; Tarihön cesi Mezar

Kurgan Kültürünün M.Ö. Geç Neolitik (Eneolitik) bir kültür

Bu yüzden Grekl~r sandalaya geçiş ücreti ödemek için ölülerin ağzına metal bir par.ı koyuyorlardı.

Kruııer 1990:135. Childe 1983:97; Lissner2006:52-55 Orta ve Batı Anadolu'da bu türden mezarlar!~ karş~aşılmamasına rağmen 2010 y~ı Konya Karapınar'da bir örnek tespit ettik (B k. Resim 1 ). Bu mezar türünün M.Ö. ın. bin ~ı yani Erken Tunç Çağına ait olduğunu ve Karapınar Alitepesi yerleşimi ile bağlanbsı olduğunu düşünüyoruz. Zira bu dönemde burada yerleşim mevcuttur; Bu dönem dolmenlerin dev;ınu olarak gördüğümü-ı bir dotmen tipine Kuzey Kafk.uya'da karşılaştık. Bir oda tanında yap~ıp, dairevi bir kapısı olan ve çivi şeklinde bir kap3ğı olan dolmen ~rlerini Karaçay Özerk bölgesinde gö"!!üştük. Bu türden buluntulan Karaçay Şeher Üniversitesi rektörü de göstermişti dönüş yolumuzda Maikop Müzesi'ne ugradık, saği= olan daimenierin müzede yeni sergilenmeye çalışılelığına şahit olduk, henü:z. ziy=tçiye açık olm3yan bu dolmeni bie gösteren m üze arkologlanna teşekkür ederi:z.. Biıe verilen bilgiye göre bu dolmeruer Kuzey Kafk:ısya Orta Tunç Ça~, yani M.Ö. ll. bin yılına aittirler (Resim 2).

olan Samarra (M.Ö.5500-4800) kültürü ile ortaya çıknğı, daha

_ sonra bauda Ukrayna'daki Donets ve Dinyeper çevresindeki Sred­

ni Stog (M.Ö.3500-3300) ve onun güneyinde ve Karadeniz'in ku­zey kıyılannda Çukur Mezar (Pit Grave) kültürü olarak bilinen

Yamna Kültürünü (M.Ö.2700-2500) etkilemiştir.

Erken Yamna Kültürü döneminde, Kuzey Kafkasya'da Ma­

ikop Kültürleri görülür. Erken ~unç Çağında, Maikop Kültürü­

nün Doğu Karadeniz sahil şeridini.etkilemiştir. Bu dönemde daha

baoda Dinyester, Tuna arasında Usatovo, Moldova'da Horodiş­

tea-Gorodisk, Aşağı Tuna Havzasında Cemovada IIliii kültürleri

. görülür. Atın evcilleştirildiği bu kültürleri başta M.Gibutas ol­

mak üzere bir takım arkeolog Proto-lndo-Avrupa halklarm kö­

keni görme eğilimindedirler 12• Ancak M.Tarhan, Orta Volgadan

Tuna'ya kadar götürülen ve Hint Avrupalılann kök arayışına alet

edilmek istenen bu görüşün aksine Neolitik dönem kurganlanrun

gerçek sahasırun Orta Asya ve Türkistan olduğunu öne sürmüş­

tür13. Orta asya Bozkır koşullannda ortaya çıkan bu kültür zaman­

la üzerinde durduğumuz Karadeniz'in kuzeyindeki han bölgesini

de etkilemiştir.

M.Ö. III. bin yıl başlannda Karadeniz'in Kuzeyi ile Orta Asya

arasında yakın ilişkiler görülmektedir. Ural-Altay'daki Afanesyo­

va kültürü bu çağın temsilcisi durumundadır. Bozkır yaşayışırun

bütün özellikleri bu kültürde kendini gösterir.

M.Ö. ll: bin yıl başlannda Kuzey Karadeniz'in bakır çağ kül­

türleri sona ererken bölgeden büYük Hint Avrupai göçler yaşarur. Hititler Anadolu'ya gelmiştir. Daha doğuda Andrenova Kültürü

Altaylarda gelişir.

M.Ö. XIIT. yüzyılda Kimmerler Orta Asya'dan hareketle Ku­

zey Karadeniz bozkırlanna gelmişlerdir. Doğuda Andranova kül­

türünün gelişmesi bu kültürü bauya inniştir. Andranova kültürü

aynı zamanda Kimmer kültürünün temsilcisi olan Srubna kültürü

ile bağlantılıdır. Bu dönemde Katakomb Mezar ve Kuban Mezar­

lan kültürleri ortaya çıkmışur. Bu mezarlar bozkırlarda görülen

alçak mezar geleneğine benzerlik gösteririerken bazılan taş san-

ll

"

The "Kurgon Culture; Indo-European Origins, and the Domestication of the Horse: A Reconsideration (and Comments and Replies] Author(s): David W. Anthony, Peter Bogucki, Eugen Comşa, Marija Gimbutas, Borisla'' Jovanovic, ). P. Mallory, Sarunas Milisaukas Source: Current Anthropology, VoL 27, ~o. 4 {Aug. • OCL, 1986), pp. 291·313 Published by: The University of Chicago Press on behalf ofWenner·Gren Foundation for Antlıropological Research Stable URL: http://www.jstor.org/stable/2743045 Accessed: 28/07/2010 03:22 Tarhan 1979:355·370.

PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMAGANI

271

TARiHÇiLiG E AD.Al\TMIŞ

BİRÖMÜR

ın

dık şekliİıdedir. Buradaki bulunrular, keramik olarak baodan et­

kilenmiş gpf{inrnekle birlikte silah olarak baoyı etkilemişlerdir. · Kuban Mezar kültürleri ile bağlanolı olan arkeolajik b~lun­

tular Bozkır göçebe-çoban kültürleri ile yerleşik ziraat kültürü­

nün. arasında bir yaşam tarzını yansıtrnaktadırlar.

M.Ö.XIII- M.Ö.VIII. yıllar arası Kimmerler Kafkasya, Kırım

ve Dinyeper Havzalarına yayılmışlardır.

Kimmer ve Erken İskit külpirleri arasında kesin bir ayırım

yoktur. Kimmer bölgesi kurgan geleneğinde İskit göçle_ri ile bir

gelişme gösterir. Bozlar yaşanesının karakteristik bir yansıması

olan kurgan kültürlerinin arkeo~ojik materyali silahlar, araçlar ve

gereçler yanında at ve araba unsurlan görülür. Kurganlarda atçı­

lıkla ilgili araba ve koşuro parçalan bozkır yaşanesının bir parçası

olarak dikkati çeker'f.

Avrasya'nın Doğusu; Tarihöncesi Mezar:

Banda bu kültürler görülürken Orta Asya'nın doğusunda ise

Abakan Bölgesi'nde Afanesyova Kültürü(M.Ö.3000- M.Ö.l700),

Okunev Kültürü; M.Ö.2. bin yıl başlarında Minus çevresinde, Bu

kültürü, Tanri Dağlan, Balkaş Gölü ve Yayık Nehri çevresinde

ise Andranova (M.Ö.l700-M.Ö.l200), Yenisey lrmağı çevresin­

de Karasuk Kültürleri (M.Ö.l300-M.Ö.800), Abakan, Minusinsk

bölgelerinde Tagar ve Taşok Kültürleri (M.Ö.700-M.Ö.l00)

kültürleri görülüyordu. Orta Asya'nın baesında Türkistan'da ise

Anav Kültürü (M.Ö.4000-1000), Mavereünnehr Havzası'nda zi­

raatçı bir kültür olan Margiana Kültürü (M.Ö.2200-M.Ö.l700) görülmektedir' s.

Kuşkusuz Orta Asya'daki mezar ve balbal külıürlerini iyi an­

layabilmek için bu kültürlerin mezar geleneklerine kısaca bir göz

atmak gerekir:

Neolitik sonunda Bakırtaş Çağı denilebilecek Eneolitik dö­

nem; insanların taş alet ve eşya yapımının yanında, madenden

de eşyalar yapmaya başladığı bir _maden çağına geçiş kültürüdür.

Daha çok Minusinsk havzasında görülen bu kültürdeki metal iş­

çiliğinde henüz metal ergitmesi ve dökümü henüz bilinmiyordu

ve bölgenin bakır cevherlerinden dövme tekniğinde aletler ve eş­

yalar yapolar. Bazı mezarlarda dövme telatiği ile yapılmış eşyalar

bulundu.

,. Tarlun 1979-358·364. u Bahar 2009:407-409,425-427.

Afanesyova Gora'daki bir kadın mezarmda kadının kolunda,

demir halkalarla çevrelenmiş bir deri bilezik bulunmuştur. Afa­

nesyova hallo. halaNeolitik çağ özellikli keramikler kullanmakta

idi ve en büyük başanlan at ve inek gibi hayvanlan evcilleştir­

meleri olmuş ve belki de ziraata başlamışlardı. Dinlerinde güneş

kültünün önemi vardı ve mezarlannda aşı b~yası kullanılmıştı, bu

belki de ölünün karuru temsil ediyordu.

Doğu Avrupa'run Çukur Mezar kültürünü temsil eden Cro­

Magnon insanlan ile etnik ilişkilerinin olduğu düşünülmektedir.

Nitekim çukur mezar kültürleri Urallar, Orta Asya ve Karadeniz

çevresi bozkırlan ve Kelteminar, Zerafşan lımağı kıyılanndaki

Zamanlıahin Kültürü ve Uralların "Şigir kültürleri ile ilişkisi gö­

rülmektedir.

M. ö. ll. Bin yılın başlarında geniş bir alana yayılmış olan Afa­

nesyova kültürünü Okunev kültürü izlemiştir. Minus civannda

görülen Mongolid yeni bir halkın ortaya çıkardığı bu kültürde,

gömü törenleri değişmiştir. Taşların çember oluşturacak şekilde

dizildiği Afanesyova kültüıünün yerini, taşlarm dikdörtgen şekil­

de dizildiği mezarlar almıştır. Öl~,..bu alanlar içinde kayrak taşlar­

dan oluşturulan tabutlar içine gömülmüştür. Bunlar da afanesyo­

vo halkı gibi sürü yetiştirici çoban bir kültürdü. Taş aletlerin ya­

nında maden eşyalar da kullanılmıştı, ilk kez bu kültürde dökme

balardan saplı balta Güney Sibirya'da görüldü.

Bıi"kültürde anıtsal steller Karasu k kültüründeki s teliere ben­

zerlik gösterir. Steller üzerinde yan insan yan hayvan şekilli mask

kabartmalan görülür. Bu rnasklar, çoğu örnekte, üzerlerine boğa

ya da geyik boynuzu eklenmiş, boğa başı ve yılanlan andınrlar.

Mezar taşlannda, ışınlann yayıldığı baş süslemeleri, dal vermiş

güneş ya da evren bezemeleri ve çemberler içinde kimi zaman

ışıklar ve haçlar görülmektedir. Bazen bu şekiller mezarlarm yapı­

mında kullanılan kayrak taşlar üzerinde de görülebilir16•

Bu türden kayrak taşların birinde, ellerinde birer mızrak

tutan, başında hale bulunan bir varlığın kazınmış olduğu görül­

müştür. Yüzlerin gerçekçi bir heykelcilikle yapılıruş gibi birbirine

simetrik üç gözü ve yüzü bölen bir şeritle olan soyut temsiller de

dikkati çekmektedir. Genellikle yüzlerdeki ağızın ya yapılmamış

ya da oldukça büyük şekilde yapılmış örnekleri vardır. Örnek­

lerden ikisinde tepede koçbaşı heyketleri bulunmaktadır. Kadın

Gumilev, bu kültürü Hunlar'ı oluşturan etnos lwışınuru sağlayan halldan baglar. Bk. 2000:ıoo.

PROF. DR. NEJAT GÖYÜNÇ ARMACANI

273

TARİHÇiLiCE ADA.ı.'JMIŞ

BİRÖMÜR

304

Resim: 17

Resim: 18