mokuna 5 alahelenahoahoola.prel.org/pdf/mokuna_5_haawina_haumana.pdf · maika‘i a ha‘alele wale...

Mokuna 5 Alahele

Ha‘awina Haumana

• Ka Mo‘olelo o Keola

• NÅ Ha‘awina:

- Ha‘awina 1: HÅme‘e Maoli

- Ha‘awina 2: Ke Kumu Waiwai

- Ha‘awina 3: Ho‘opa‘a Ka Pahu Hopu

Ho‘oikaika Kino Mokuna 5 Ka Mo‘olelo o Keola

© 2008 by PREL Ha‘awina Haumana 5-1

Ka Mo‘olelo o Keola Ua pilikia ‘o Keola ma ka ho‘omÅkalakala ‘ana i nÅ polopelema makemakika ma muli o kona pÈhoihoi. Ma ke kakahiaka o k‰ia lÅ, koho maila ‘o Mika Alan lÅua ‘o Kumu Kama iÅ ia no ka hula ho‘okahi ‘ana i ‘elua mele ma ka hØ‘ike hope loa o ke kula! A ua waiho ‘o Keola i ka wae ‘ana i nÅ mele Åna e hula ho‘okahi aku ana me kÅna mau kumu. “E Keola, makemake wau e hula ‘oe i ke mele ‘o Kalaupapa no kÅu hula ho‘okahi ma ka hØ‘ike hope loa,” i ‘Ølelo hau‘oli ai ‘o Kumu Kama. “AkÅ ‘a‘ole ‘o ke mele Hawai‘i wale nØ kÅu e hula ana. Makemake nØ ho‘i wau e hØ‘ike aku i kou ‘eleu i nÅ ‘ano hulahula ‘‰ a‘e, no laila, ‘o ka hulahula kanikani kÅma‘a ka‘u e makemake ai.” Ua puni ka hulahula kanikani kÅma‘a iÅ Keola me ka maopopo ‘ana mai, ‘a‘ole ia ‘o ka hula ma‘a mau o nÅ keiki ma Hawai‘i nei. Ua pØmaika‘i ‘ia ‘o ia ma muli o nÅ ‘ano papa like ‘ole i paipai ‘ia ma kÅna kula. Lohe ‘ia ke kani ko‘ele o ka ‘uaki e Keola. Luliluli ke po‘o ona i ka ho‘Å‘o ‘ana e no‘ono‘o i kÅna ha‘awina. Pono wau e ho‘opau maika‘i i ka‘u makemakika. ‘A‘ohe o‘u manawa no ka lauele ‘ana. Aia ‘o Maile i loko o kÅ Keola papa a ua ha‘i aku ‘o ia iÅ ia me ka leo hÅwanawana, “Ho‘omaika‘i iÅ ‘oe e Keola! Ua lohe mai nei wau no kÅu hula ho‘okahi ‘ana ma ka hØ‘ike hope loa.” A me ka ha‘aha‘a i mahalo aku ai ‘o Keola iÅ ia. “E ia nei,” i kÅhea aku ai ‘o Kalei mai kahi mamao loa o ka papa. Ua lohe mai nØ ‘o ia i nÅ leo hÅwanawana ma waena o Maile lÅua ‘o Keola. A ho‘omau akula ‘o Kalei i kÅna ‘Ølelo iÅ Keola, “A ua lohe maila wau, e hulahula kanikani kÅma‘a ana nØ ho‘i ‘oe!” “E maliu mai e nÅ haumÅna,” i ‘Ølelo ‘o‘ole‘a iho ai ‘o Mike Char. “E ho‘opau kÅkou i kÅ kÅkou mau ha‘awina, ‘eÅ.” Ma hope o ke kula, ua kau ‘o Keola ma luna o ke ka‘a lawe ‘ohua a ho‘i akula ‘o ia i kona hale kanaka ‘ole. Ua ho‘omÅkaukau wikiwiki ‘o ia i ka mea ‘ai mÅmÅ, akÅ, a he ‘i‘ini nui kona no ke kama‘ilio pË ‘ana mai me ha‘i. “E Buzzy,” i kÅhea aku ai ‘o Keola i kona puka ‘ana i waho i ka lÅnai. E holo mai ana kekahi ‘Èlio ‘oli‘oli mai ka ‘ao‘ao ‘Åkau o ka hale. Ua koho ‘o Keola lÅua ‘o Kekoa, kona kaikua‘ana, iÅ Buzzy ma ka hale mÅlama holoholona a hau‘oli loa ka ‘ohana holo‘oko‘a i k‰ia wahi ‘Èlio aloha. A mo‘olelo akula ‘o Keola i kÅna wahi ‘Èlio, “E Buzzy, e hula ho‘okahi ana wau i ‘elua mele ma ka hØ‘ike hope loa ma ke kula.” A i ka pau ‘ana iho o kÅna mo‘olelo pØkole i kÅna ‘Èlio, ‘o ka lele mai nei nØ ia o kÅna wahi ‘Èlio ma luna o kona mau ‘ËhÅ a palu a‘ela ‘o ia i ka maka o



Keola me hea mea lÅ he wahi leo ho‘omaika‘i ka mea e ‘Ølelo aku ana ka ‘Èlio iÅ ia. A ke pau ko ka ‘Èlio palu ‘ana aku iÅ ia, ua holoholo wikiwiki ‘o ia i ‘Ø a i ‘ane‘i i loko o ka pÅ hale. Ua makemake ka ‘Èlio e alualu ‘o Keola iÅ ia. Ua pÅ‘ani pË lÅua no ka wÅ pØkole, akÅ, e no‘ono‘o nui ana ‘o ia i ka hØ‘ike hope loa a me kÅna hula ‘ana. A ma muli o ia ho‘ohanohano ‘ia ‘ana mai ona, i laila ana nØ kona mÅmÅ a me kona mau ‘anak‰, akÅ, i laila ana anei kona pÅpÅ? ‘A‘ole i pÅ iki ko pÅpÅ na‘au ma ka hula ‘ana o nÅ kÅne. Ua kË‘‰ nØ kona na‘au a i ka mana‘o o kona pÅpÅ, na nÅ wÅhine wale nØ ka hula. No nÅ makahiki he nui loa, ua hØ‘ike kona pÅpÅ i kona makemake no ke komo ‘ana o kÅna keiki kÅne i ka pÅ‘ani pØpeku. “No ke aha mai ‘o ia e pÅ‘ani ‘ole iho ai i ka Pop Warner?” i nÈnau mau aku ai kona pÅpÅ i kona mÅmÅ. A mau nØ kÅna namunamu i kona mÅmÅ, “Ua ‘ike aku nei wau i ka ho‘olaha pØpeku ia‘u e kalaiwa ana.” ‘O ka ‘eko‘a ka mana‘o o kona mÅmÅ a namunamu mau ‘o ia i kÅna kÅne, “He weliweli ka pÅ‘ani pØpeku. ‘A‘ole wau makemake i kÅ kÅua keiki kÅne e pÅ‘ani a haki kona mau iwi. ‘Ehia lÅ a‘u manawa i ha‘i aku ai iÅ ‘oe? Wahi a ‘Anak‰ Noe lÅua ‘o ‘Anakala KÅwika, akamai ‘o ia ma ka hula ‘ana.” He po‘olÅ kona pÅpÅ no ka hui ‘o Matson a he po‘olÅ nØ ho‘i ko Keola kupuna kÅne a he mau po‘olÅ nØ ho‘i ko Keola mau ‘anakala. No nÅ kÅnaka a pau i kama‘Åina iÅ Keola, he hilina‘i ‘i‘o nØ ko lÅkou no ka lilo ‘ana o Keola lÅua ‘o kona kaikua‘ana i po‘olÅ ke nui a‘e lÅua. E paipai mau kona pÅpÅ iÅ ia penei; “He ‘oihana maika‘i loa nØ ia.” ‘Oiai e hana ana kona pÅpÅ ma ke ‘ano he po‘olÅ, ua lawa ke kÅlÅ no ke kË‘ai ‘ana mai i ka hale nani loa i loko nØ ho‘i o kahi kaiÅulu maika‘i loa. E noho ana ka hapa nui o ko Keola mau hoa aloha i loko o nÅ hale i kËkulu ‘ia e ke aupuni no ke kØkua ‘ana i ka po‘e pilikia. A ua maopopo nØ iÅ Keola, pØmaika‘i ‘ia kona ‘ohana, akÅ, ‘a‘ole ‘o ia i makemake e lilo i po‘olÅ. ‘O ia ana kÅna koho ‘oihana hope loa. I ia pØ, e kØkua ana ‘o Keola i kona mÅmÅ ma ka holoi pÅ ‘ana a ua mo‘olelo akula ‘o ia e pili ana i kona koho ‘ia ‘ana no ka hula ho‘okahi ‘ana i ‘elua mele ma ka hØ‘ike hope loa. “E ku‘u keiki, nui ko‘u hau‘oli i k‰ia lei ho‘ohanohano! A e hau‘oli ana nØ ho‘i kou ‘Anak‰ Noe a me kou ‘Anakala KÅwika! E aho ‘oe e ha‘i pololei aku i kou PÅpÅ.” ‘A‘ole i kali iki ko Keola mÅmÅ a ‘o kona ‘uÅ ‘ana aku i ko Keola pÅpÅ nÅna e heluhelu ana ma ka lumi nÅnea, “E PÅpÅ, ua koho ‘ia mai nei ‘o Keola e hula ho‘okahi i ‘elua mele ma ka hØ‘ike hope loa!” Ua kÅwele ‘o mÅmÅ i kona mau lima a hele akula ‘o ia i mua o kÅna kÅne. E kali ha‘alulu ana ‘o Keola i ka pane ‘ana mai o kona pÅpÅ, akÅ, ‘a‘ohe Åna kani ‘Ë iki. Ua ho‘i ko Keola mÅmÅ i ka lumi kuke a ha‘i akula ‘o ia i kÅna keiki kÅne, iÅ Keola, “E kama‘ilio pË wau



me ia ma hope aku, e ku‘u keiki. Mai nØ ‘oe a hopohopo iki. E ha‘aheo pË ana ‘o PÅpÅ iÅ ‘oe.” AkÅ, i loko lilo o ka na‘au o Keola, he wahi kÅnalua i‘o nØ. Ua hiki mai ka PØ‘aono. He ho‘oma‘ama‘a hula ko Keola a he pÅ‘ani pØhili ko Kekoa. Ua kiloi ‘ia ‘o Keola i kahi o ka ho‘oma‘ama‘a hula a ua hele pololei kona mau mÅkua i ka pÅ‘ani pØhili. “E ‘Anakala KÅwika, ua koho ‘ia mai nei wau e hula ho‘okahi i ‘elua mele ma ka hØ‘ike hope loa!” i ‘Ølelo ‘oli‘oli aku ai ‘o Keola me ka leo nui i kona komo ‘ana aku i ka papa. “Maika‘i loa e Keola! ‘O wai ke mele Åu e hula ana?” i nÈnau ai ‘o ‘anakala KÅwika. A ua ha‘i pololei akula ‘o Keola iÅ ia, “O Kalaupapa.” “Au‰! MÅkaukau anei ‘oe no ka hula ‘ana i ia mele? E aho kÅua e ho‘oma‘ama‘a, ‘eÅ?” A ua ho‘oma‘ama‘a nØ lÅua no ‘ehÅ hola a hiki i ka wÅ i ki‘i aku ai kona mau mÅkua iÅ ia. Ua luhi kona kino, akÅ, hau‘oli ‘i‘o nØ. Ma hope iho nØ, ua hele ka ‘ohana holo ‘oko‘a i ka hale ‘aina no ka ho‘ohanohano ‘ana aku iÅ Kekoa no kÅna pÅ‘ani ‘ana. I kÅ lÅkou ‘ai pË ‘ana iho, ua ‘ike lÅkou he mau kÅnaka e hana pË nei me ko Keola pÅpÅ. A i ko lÅkou ho‘i ‘ana aku i ke ka‘a, ua pËkalakÈ ka lauoho o Keola i ka lima o kona pÅpÅ. “E Keola, he mau ‘oihana maika‘i kÅ lÅkou pÅkahi a pau. E aho ‘oe e no‘ono‘o i kekahi hana maika‘i a ha‘alele wale aku i k‰lÅ wahi mea ‘o ka hula ‘ana. E no‘ono‘o ‘oe i ka wÅ e hiki mai ana, ke nui a‘e ‘oe. E no‘ono‘o ‘oe i k‰lÅ ‘oihana e ulu nui a‘e ai kÅu kÅlÅ.” A ua ‘alawa ko Keola mau maka i lalo me ka pane ‘ole koe na‘e ka hanu nui maila. I ka PØ‘akolu, he ha‘awina ‘epekema kÅ Keola papa no ka hapa nui o ka lÅ. He mau pakanÅ ‘o Jesse lÅua ‘o Keola no kÅ lÅua pÅhana hope loa a ‘a‘ole i pau ka hapa nui o nÅ mea e hana ai. E hopohopo ana ‘o Keola, no ka mea, ‘a‘ole ‘o ia i makemake e lohe hou ‘ia e kÅna kumu, “Hiki ke maika‘i a‘e kÅu hana.” “E Jesse, pono kÅua e kÅkau i ka hÅ‘ina no kÅ kÅua pÅhana ‘epekema. Ua aha ‘ia kÅu mau mea kanu?” “Ua make lÅkou.” “No ke aha mai?” “Aia lÅkou i loko o ke kinika a ua hÅlana ‘o ia a pÈholo lÅkou.”



“A hiki anei iÅ kÅua ke kÅkau e pili ana i ka pÈholo?” “‘A‘ole paha. E haku ana wau i ka hÅ‘ina hou a‘e.” A ua malie loa ko lÅua ‘ano no ka wÅ pØkole. “No ke aha mai ‘oe e makemake nui ai i ka hula ‘ana?” i nÈnau aku ai ‘o Jesse iÅ Keola. “He mea na‘u e pa‘a i ka hana a ‘ano maika‘i wau ma ka hula ‘ana. Puni ke mele ia‘u.” “‘Ae, akÅ, ua pÅ‘ani ‘oe i ka pØhili ma mua. No nÅ kaikamÅhine ka hula ‘ana.” “‘A‘ole. Nui nÅ kÅne hula mai ‘Ø a ‘Ø o ka honua nei. A ‘ano nui nØ ho‘i ke kÅlÅ e uku ‘ia nei lÅkou! I ka hula ‘ana, nui nÅ mea Hawai‘i e a‘o ai. ‘O ia nÅ mea e a‘o ‘ole ‘ia nei ma ke kula.” “He aha ia mau mea e a‘o ‘ole ‘ia mai nei?” “‘O ka hula a‘u e hula ana, he wahi pana nØ ‘o ia no Kalaupapa. E hØ‘ike ana ‘o ia i ka ho‘okumu ‘ana o ua ‘Åina ala a i kona ‘anilÅ he wela a i kona ‘ano he pÅlahalaha. I k‰ia mau lÅ, ‘o ka ‘Åina nØ ia no ka po‘e ma‘i l‰pela a ‘a‘ole hiki iÅ kÅkou ke iho aku i ia ‘Åina. A ma mua loa, he wahi pae maika‘i loa k‰ia no ka po‘e no Moloka‘i.” “No Moloka‘i mai ko‘u pÅpÅ,” i ho‘olono aku ai ‘o Jesse. “‘O ia kÅ?” i nÈnau pË‘iwa ai ‘o Keola. “He pilina ko kÅua. No laila mai nØ ho‘i kekahi o ko‘u mau ‘Anakala.” A ua malie iki ‘o Keola. “E Jesse, he aha ka mea a kou mÅmÅ e paipai nei iÅ ‘oe e lilo ai ‘oe ke nui a‘e?” A ‘aka‘aka nui maila ‘o Jesse, “‘O ia kekahi kÅne hele ‘ole aku i ka hale pa‘a hau!” ‘Oiai, aia ko Jesse pÅpÅ i loko o ka hale pa‘a hau, ua ho‘oholo ‘o Keola e wala‘au e pili ana i kekahi mea ‘‰ a‘e. “Makemake anei ‘oe e noho pË ma ko‘u hale no ka hopena pule i hiki iÅ kÅua ke ho‘opau i kÅ kÅua pÅhana ‘epekema?” “‘A‘ole paha. E kØkua ana wau i ko‘u mÅmÅ.” “Hiki nØ, akÅ, i ka wÅ hea kÅua e ho‘opau pono aku ai i kÅ kÅua pÅhana ‘epekema?” “Hiki ia‘u ke hele aku i kou hale ma ka PØ‘aono, akÅ, ‘a‘ole hiki ia‘u ke hiamoe i laila.” “Hiki nØ!” A ‘o ko lÅua ho‘oma‘ema‘e ‘ana i kÅ lÅua pÅhana ‘epekema nØ ia a ha‘alele i ka papa no ka ‘ai ‘ana.



No nÅ lÅ i koe o ia pule, ua ho‘opau pono ‘o Keola i kÅna mau ha‘awina a pau a ua ho‘omaka ‘o ia i ke kÅkau ‘ana i ka hÅ‘ina no kÅ lÅua pÅhana ‘epekema. A me ka ‘emo ‘ole, ‘o ka PØ‘aono nØ ia a ua hiki mai ka wÅ Åna e ho‘oma‘ama‘a ai i ka hula. “E ‘Anakala KÅwika? Pehea inÅ makemake wau e hula i ko‘u wÅ ma ke kula waena?” “Hiki iÅ ‘oe ke hula inÅ ‘oe makemake.” “Mali‘a paha, akÅ, pehea inÅ makemake nØ ho‘i wau e hula i nÅ ‘ano hula ‘‰ a‘e?” “E ho‘Å‘o aku ‘oe i ke komo ‘ana i ke kula ‘o Kamehameha. He polokalamu maika‘i ko lÅkou no ka hana keaka a me ka hula.” E no‘ono‘o ana ‘o Keola iÅ ia iho. “E ‘Anakala KÅwika, ua maopopo le‘a iÅ ‘oe kou ‘i‘ini e hula mai ka wÅ ‘Øpiopio?” A mino‘aka ihola ‘o ‘Anakala KÅwika. “‘A‘ole paha. He hana le‘ale‘a nØ ia na‘u, a laila, loa‘a mai nei ka hana. I kinohi, mana‘o mau wau ia‘u iho e hana ana wau ma ka hØkele, akÅ, ho‘okani aku wau i ke mele i laila.” “Hau‘oli anei ‘oe i kÅu hana i laila?” i nÈele aku ai ‘o Keola a ua ‘ike nØ ‘o ia he wahi maha‘oi nØ k‰ia a e hØ‘ole ana kekahi mau mÅkua i kona maha‘oi ‘ana. ‘A‘ole na‘e ia ‘o ke ‘ano o ‘Anakala KÅwika. Me ka wikiwiki nØ i pane aku ai ‘o ‘Anakala KÅwika iÅ Keola, “‘Ae, e ke keiki! Ua pØmaika‘i ‘ia ku‘u ola a nui ko‘u hau‘oli a nui nØ ho‘i ko‘u mahalo palena ‘ole.” I ka ‘auinalÅ o ia PØ‘aono, ua kipa mai ‘o Jesse iÅ Keola ma kona hale no ka ho‘opau pono i kÅ lÅua pÅhana ‘epekema. Ua maha nØ ka na‘au o Keola ‘oiai ua hana pË lÅua a pau pono ma mua o ka ha‘alele ‘ana aku o Jesse. Nui ko Keola makemake i ka loa‘a ‘ana mai o ke kaha maika‘i no k‰ia pÅhana. A ma hope o ko Jesse ha‘alele ‘ana, ua nÈnau ‘o Keola i kona mÅmÅ e pili ana i ke kula ‘o Kamehameha. “E MÅmÅ, he polokalamu hana keaka a hula maika‘i ko ke kula ‘o Kamehameha. Hiki paha ia‘u ke ho‘Å‘o no ka papa ‘ehiku?” “E ke keiki, e aho ‘oe e no‘ono‘o mua i ka ho‘opau ‘ana i ke kula no k‰ia makahiki e holo nei. ‘A‘ohe hØ‘ike komo o ke kula ‘o Kamehameha a hiki i ka mahina ‘o Malaki o ka makahiki e hiki mai ana, a no laila, ‘a‘ole ‘oe hopohopo i k‰ia manawa. Ho‘okahi makahiki kula i koe, a laila, e nÅnÅ kÅua i kÅu hana i k‰ia makahiki a‘e.” A e nÅnÅ aku ana ‘o ia i kÅna keiki kÅne, “E Keola, nui kou hopohopo i k‰ia mau lÅ, he aha ka pilikia?”



Ua iho nÅ maka ‘elua ona. “Nui loa ko‘u hoihoi i ka hula ‘ana e MÅmÅ a makemake nØ ho‘i e hula ma Nuioka e like me Tony Conjugacion. ‘A‘ohe o‘u makemake iki e lilo i po‘olÅ, a no laila, he aha ana ka‘u e hana aku ai?” A ‘aka iki maila kona mÅmÅ, “E ku‘u keiki ‰, ‘a‘ole i pau ka papa ‘eono iÅ ‘oe a nui kou hopohopo! A maopopo ia‘u ka nui o ka paipai ‘ole ‘ana aku o kou PÅpÅ i kou makemake, akÅ, mai hopohopo ‘oe. He wahi ‘Øpiopio nØ ‘oe. ‘A‘ole maopopo le‘a iÅ ‘oe kÅu e hana ana i loko o ‘elima makahiki. Makemake wale nØ ‘o PÅpÅ e ‘ike i kou hau‘oli a ke paipai nei ‘o ia i nohona maika‘i nou, a no laila, no ke ao nei, e hana wale aku ‘oe i kÅu mau ha‘awina a ma kou wÅ ka‘awale, e hana wale iho nØ ‘oe i kou makemake.” Ua pololei ka mÅmÅ o Keola. E kau ‘o ia i kona mana‘o ma luna o kÅna mau ha‘awina me ka hopohopo ‘ole ‘ana i ka wÅ e hiki mai ana a p‰lÅ pË me ka hØ‘ike hope loa. Ua ho‘oma‘ama‘a ‘o Keola i kÅna hula a me kÅna hulahula kÅma‘a kanikani ‘ana no nÅ pule he nui. Ua ho‘Å‘o nØ na‘e ‘o ia e hana pono i kÅna mau ha‘awina. Ma hope aku, ua hiki mai ka lÅ ma mua o ka hØ‘ike hope loa ma ke kula. E kØkua ana ko Keola mÅmÅ iÅ ia ma ka ho‘onaninani ‘ana i kona mau lole ‘a‘ahu a i ko lÅua hana pË ‘ana, ua komo mai ko Keola pÅpÅ i ka lumi. “E ke keiki, ‘o kÅu hØ‘ike hope loa paha k‰ia. E pÅ‘ani pØhili ‘oe i k‰ia makahiki a‘e.” A ua pa‘a ka waha o Keola. Ua ha‘i kona mÅmÅ iÅ ia, “E Keola, hiki paha iÅ ‘oe ke ho‘opau i nÅ mea i koe, ‘eÅ?” “‘Ae, e MÅmÅ.” Ua ha‘alele kona mau mÅkua i ka lumi a komo akula lÅua i ka lumi kuke. ‘A‘ole ‘o Keola i ho‘opili aku i kona mau pepeiao i ka paia no ka ho‘olohe ‘ana mai i kÅ lÅua kËkÅkËkÅ. I ia pØ nØ na‘e, ua komo mai ko Keola mÅmÅ i kona lumi hiamoe e honihoni aku iÅ ia ma kona po‘o. Ua ha‘i kona mÅmÅ iÅ ia, “E maika‘i ana nÅ mea a pau e ku‘u keiki.” Ua kÅnalua nØ na‘e ‘o Keola a e hopohopo ana ‘o ia i nÅ kÅnaka e hiki aku ana i ka hØ‘ike hope loa ma kÅna kula i ka pØ a‘e. Ua maika‘i nÅ mea a pau ma ka hØ‘ike a he nani maoli nØ ka hula a Keola. I kÅna hula ‘ana i ke mele ‘o Kalaupapa, piha kona mÅhele kino a pau i ka mana o ia mele Hawai‘i. A i kÅna hulahula kÅma‘a kanikani ‘ana, ua hau‘oli kona na‘au. Ua ‘ikemaka ‘o ia i ka ha‘aheo e mÅ‘ama‘ama ana ka maka o kona mÅmÅ e noho ana i ke anaina. E noho ana ‘o ia me ko Keola mau kËpuna. ‘O ka hiki ‘ole ‘ana mai o kona pÅpÅ ka mea nele o ia pØ. Ma hope o ka hØ‘ike hope loa, ua lei ‘ia maila ‘o Keola i nÅ lei nani he nui hewahewa mai kona ‘ohana mai. A laila, ua ho‘opÅ ‘ia kona po‘ohiwi a i kona nÅnÅ ‘ana a‘e i ke kanaka nona ia lima, e mino‘aka mai ana kona kupuna kÅne iÅ ia. “Mai, mai e ka‘u mo‘opuna. He mea ka‘u e



hÅ‘awi aku ai iÅ ‘oe.” Ua naue pË lÅua i ka ‘ao‘ao a hØ‘ike akula kona kupuna kÅne iÅ ia i kekahi ki‘i kahiko loa. “Ua hula nØ ho‘i wau i ku‘u wÅ ‘Øpiopio.” He ki‘i ia o kona kupuna kÅne a e hula ana ‘o ia i WaikÈkÈ. E nÅnÅ iho ana ‘o Keola i ke kÅne nØhea i loko o ke ki‘i, a laila, ua nÅnÅ ‘o ia i kona kupuna kÅne me ke kupaianaha o kona na‘au. A ‘Ølelo akula kona kupuna kÅne iÅ ia, “Ua makemake wau e lele i Nuioka no ka ho‘opa‘a ha‘awina ‘ana i nÅ ‘ano hula like ‘ole, akÅ, ua paipai ko‘u mau mÅkua ia‘u no ka hana ‘ana ma ka ‘oihana maoli, no laila, ua lilo wau i po‘olÅ. I ko‘u nÅnÅ ‘ana aku iÅ ‘oe e ku‘u mo‘opuna, ‘ike wau ia‘u iho i loko o kÅu hula ‘ana.” A ma loko nØ o ke kakani o nÅ leo ‘oli‘oli o nÅ ‘ohana e pØhai ana iÅ lÅua, ua hiki iÅ Keola ke maopopo le‘a nÅ hua‘Ølelo a pau a kona kupuna kÅne. He mau hua‘Ølelo nØ ia mai loko lilo mai o ka na‘au o ke kupuna kÅne. A ho‘opuka akula kona kupuna kÅne i k‰ia, “E ho‘okØ ‘oe i kÅu ‘i‘ini. I ku‘u wÅ ‘Øpio, ua pono wau e ho‘okØ i ko‘u kuleana, ‘o ia nØ ka ‘oihana maika‘i. AkÅ, he ao hou k‰ia a pono nØ ‘oe e ho‘okØ i kou kuleana, ‘o ia nØ kÅu ‘i‘ini.”



Mokuna 5 Ha‘awina 1 Ka Ha‘awina HÅme‘e Maoli

Eia nÅ ‘ano o nÅ hÅme‘e o ka polokalamu Ho‘oikaika Kino: • LOKOMAIKA‘I ‘o Kalei • PIHA ‘EU ‘o Randy • AKAMAI ‘o Jesse ma ka ho‘oponopono • HO‘ONOHONOHO PONO ‘o Mai le • HAKUHIA ‘o Keola

‘O wai ke keiki Åu e makemake ai e kØkua iÅ ‘oe ma k‰ia mau pØ‘aiapi l i? 1. E ho‘omÅkaukau ana ‘oe no ka huaka‘i he ‘elima lÅ kona lØ‘ihi. Pono ‘oe e no‘ono‘o i kÅu e lawe aku ana a me ka ho‘okomo ‘ana i k‰ia mau mea a pau i loko o kÅu ‘eke hÅ‘awe. ‘O wai ke keiki nÅna e kØkua iÅ ‘oe? ___________________ 2. Pilikia ke kaia hope o kou paikikala. Pilikia paha k‰ia kaia i ke kukuna kaia, akÅ, ‘a‘ole maopopo ka ho‘oponopono ‘ana iÅ ‘oe. ‘O wai ke keiki nÅna e kØkua iÅ ‘oe? ___________________ 3. E kØkua ana ‘oe ma ka ho‘olÅlÅ ‘ana i ka pÅ‘ina lÅ hÅnau no kou hoa hÅnau. Makemake ‘oe i kekahi mau mana‘o no nÅ pÅ‘ani a me nÅ hana no nÅ hoa kipa. ‘O wai ke keiki nÅna e kØkua iÅ ‘oe ma ka no‘ono‘o ‘ana i nÅ pÅ‘ani le‘ale‘a? ___________________ 4. E mÅlama ana ‘oe i kou kaikaina. Makemake ‘oe i ke kØkua. ‘O wai ke keiki nÅna e kØkua iÅ ‘oe? ___________________ 5. Pono ke kØkua ma ka ho‘one‘e ‘ana i kÅu mau mea a pau mai kekahi lumi moe a i kekahi lumi moe aku. Nui nÅ mea a me nÅ pahu e ho‘one‘e ‘ia a he hana nui ana k‰ia no ke kino. ‘O wai ke keiki nÅna e kØkua iÅ ‘oe? ___________________ Eia kekahi mau ‘ano i lalo iho nei. E kahal ina i nÅ ‘ANO i loa‘a iÅ ‘oe:

ho‘omanawanui ‘eleu ho‘olohe pono ha‘imo‘olelo kØkua nui

akamai ma nÅ hana like ‘ole hakuhia ho‘olÅlÅ pono nÅnÅ maiau

pa‘ahana puni kÅkau hana no‘eau akamai ma nÅ helu

‘Ëlala hana nui ‘imi hana wiwo ‘ole ho‘oikaika kinopuni kuke

ho‘omÅke‘aka akamai ma nÅ kamepuila aloha nui E kÅkau ‘oe i kekahi ‘ano ou i hiki ke kØkua aku i nÅ kÅnaka. Pehea ‘oe e kØkua ai i nÅ kÅnaka ma o k‰ia ‘ano? ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ho‘oikaika Kino Mokuna 5 Ha‘awina 1


Mokuna 5 Ha‘awina 1 Ha‘awina no ka ‘Oihana

Ma ke kolamu A, e ho‘okomo ‘oe i ka helu no ka hØ‘ike ‘ana i kou hoihoi no k‰lÅ me k‰ia kumuhana pÅkahi a pau.

1 = ‘A‘ohe hoihoi iki!, 2 = ‘A‘ole hoihoi, 3 = Hoihoi, 4 = Hoihoi loa!

Ma ke kolamu E, e ho‘okomo i ka helu no ka hØ‘ike ‘ana i kou mÅkaukau no k‰lÅ me k‰ia kumuhana pÅkahi a pau. 1 = ‘A‘ohe mÅkaukau iki!, 2 = ‘A‘ole mÅkaukau, 3 = MÅkaukau, 4 = MÅkaukau loa!

Ma ke kolamu I, e ho‘okomo ‘oe i ka huinahelu ma ke kolamu A a me ke kolamu E. Ma ke kolamu O, e kÅkau ‘oe i ka helu 1 ma ka ‘ao‘ao o ka helu ki‘eki‘e o ke kolamu I, e

kÅkau i ka helu 2 ma ka ‘ao‘ao o ka helu ma lalo iki, a e ho‘omau ‘oe i ia hana a i ka helu 9. P‰lÅ ‘oe e ho‘oka‘ina ai i k‰ia ha‘awina.

InÅ he pa‘i a pa‘i, hiki iÅ ‘oe ke koho i ka mea ou e makemake nui ai, a hÅ‘awi i ka helu nui i kahi ou e makemake ai.

NÅ Kumuhana Kolamu A: “Hoihoi wau i

…” (1–4)

Kolamu E: “MÅkaukau

wau ma ka …” (1–4)

Kolamu I: E Ho‘ohui ‘Oe i ka

Helu o ke Kolamu A a

me ke Kolamu E:

Kolamu O: E Ho‘oka‘ ina

‘Oe i NÅ Huina Helu

Ke KËkulu ‘Ana a me ka Ho‘oponopono ‘Ana i NÅ Mea Like ‘Ole

+ =

NÅ Kamepuila + =

Ke KØkua ‘Ana i NÅ KÅnaka

+ =

Ka Makemakika + =

Ke Mele a me ka PÅheona

+ =

Ka Heluhelu ‘Ana + =

Ka ‘Epekema + =

Ka PilikÅnaka + =

Ka HÅuki + =



Mokuna 5 Ha‘awina 1 Ha‘awina Noi‘ i ‘Oihana

E nÅnÅ i kÅu kumuhana helu ‘ekahi a e e‘e aku ma ka punaewele www.bls.gov/k12/. E kaomi i kÅu kumuhana helu ‘ekahi, a laila, e kaomi ‘oe i kekahi ‘oihana ma ia ‘ao‘ao. E ho‘ohana ‘oe i ka ‘ike ma ia ‘ao‘ao e pane i nÅ nÈnau ma lalo me kÅu mau hua‘Ølelo pono‘È. E ho‘omaka me ka ho‘okomo ‘ana i ka ‘oihana Åu e huli mai ana.

Ka Noi‘i ‘Oihana No: ___________________________________

1. Pehea ke ‘ano o k‰ia ‘oihana?

2. Pehea ‘oe e ho‘omÅkaukau ai no k‰ia ‘oihana?

3. ‘Ehia kÅlÅ ou e uku ‘ia ana no k‰ia ‘oihana?

4. Loa‘a anei nÅ hana ‘‰ a‘e e l ike me k‰ia hana?

5. Ma hea ‘oe e huli ai no ka ‘imi ‘ana i ka ‘ikepil i hou aku no k‰ia ‘oihana?



Mokuna 5 Ha‘awina 1 Ha‘awina no ‘Oihana Maika‘ i

E nÈnauele ‘oe i ‘elua mÅkua e kama‘Åina iÅ ‘oe e pili ana i kÅ lÅua ‘oihana. Hiki i nÅ mÅkua ke hana ma ka hale a i ‘ole ma waho o ka hale. He ‘oihana maoli nØ ke kanaka mÅlama hale. No nÅ hana ma waho o ka hale, hiki iÅ ‘oe ke nÈnauele no ka hana hapa manawa a me ka hana piha manawa a kekahi makua. Ka Inoa o ka Makua Mua _________________________________

E helupapa mai ‘oe i kekahi mau ‘oihana Åu i hana aku ai ma waho o ka hale. (E nÈnau iÅ ia no kÅna ‘oihana punahele loa a e kahaki‘i ‘oe i kekahi hØkË ma ka ‘ao‘ao o ia hana.)

Pehea ‘oe i ho‘omÅkaukau ai no kÅu ‘oihana? (Ua hele anei ‘oe i ke kula nui a i ‘ole ke kula ‘oihana? Ua a‘o mai ‘oe i ia hana ‘oiai ‘oe e hana ana a i ‘ole na kekahi kanaka i a‘o aku i ka hana iÅ ‘oe? E wehewehe mai ‘oe.)

Ka Inoa o ka Makua ‘Elua _________________________________

E helupapa mai ‘oe i kekahi mau ‘oihana Åu i hana aku ai ma waho o ka hale. (E nÈnau iÅ ia no kÅna hana punahele loa a e kahaki‘i ‘oe i kekahi hØkË ma ka ‘ao‘ao o ia hana.)

Pehea ‘oe i ho‘omÅkaukau ai no kÅu ‘oihana? (Ua hele anei ‘oe i ke kula nui a i ‘ole ke kula ‘oihana? Ua a‘o mai ‘oe i ia hana ‘oiai ‘oe e hana ana a i ‘ole na kekahi kanaka i a‘o aku i ka hana iÅ ‘oe? E wehewehe mai ‘oe.)



Mokuna 5 Ha‘awina 2 Ha‘awina Kaiaulu

E nÅnÅ i ka puke helu kelepona melemele a huli i kekahi ‘oihana i loa‘a ka ‘ike no k‰lÅ me k‰ia kumuhana.

NO KA HO‘OHANA ‘ANA I KA Lı‘AU ‘INO

(Yellow Pages keywords include “Substance Abuse,” “Alcohol Abuse,” and “Drug Abuse.”)

Ka Inoa o ia ‘Oihana

Ka Helu Wahi a me ka Helu Kelepona

He aha ke ‘ano o ia kØkua a he aha ka ‘ike o ia ‘oihana?

NO Nı ‘¯PIO

(Yellow Pages keywords include “Youth.”)




NO KE KE‘AKE‘A ‘ANA I KA HO‘ONANı

(Yellow Pages keywords include “Social Services Organizations.”)






Mokuna 5 Ha‘awina 2

Ha‘awina Pehea ‘Oe i Pil i ai me ke Kanaka? He NÈnauele E nÈnauele ‘oe i kekahi makua i kama‘Åina iā ‘oe.

E koho i kekahi lÅlÅ o ka ‘ohana, he hoa kaiaulu ‘oe, he kumu ‘oe, a i ‘ole he makua ‘‰ a‘e i kou ola e makemake ai ‘oe e nÈnauele. E noi ha‘aha‘a ‘oe iÅ ia inÅ hiki iÅ ‘oe ke nÈnauele aku iā ia no kekahi ha‘awina.

E ho‘ohana ‘oe i nÅ nÈnau i lalo nui no ke kØkua ‘ana iÅ ‘oe ma ka nÈnau ‘ana, ke kÅkau ‘ana i kona mana‘o a me ke kÅkau ‘ana.

NÅ NÈnau NÅ Pane Ka inoa o ke kanaka e nÈnauele ‘ia nei:

Ka pili o ia kanaka me ‘oe (he lÅlÅ o ka ‘ohana, he kumu, he hoa kaiaulu?)

Ma hea ‘oe i noho ai i kou wÅ li‘ili‘i? (ke kaona, ke aupuni?)

I ka makahiki hea ‘oe i hele aku ai i ke kula ha‘aha‘a? (nÅ makahiki 50, nÅ makahiki 70, nÅ makahiki 80?)

Ma hea ‘oe i hele aku ai no ke kula ha‘aha‘a?

He aha nÅ mea Åu i hana ai no ke kØkua ‘ana aku i kou ‘ohana?

(InÅ ‘a‘ohe pane o ke kanaka e nÈnauele ‘ia nei, e ho‘omau ‘oe i nÅ nÈnau.)

He aha nÅ mea Åu i hana ai no ke kØkua ‘ana aku i kÅu kula?

(InÅ ‘a‘ohe pane o ke kanaka e nÈnauele ‘ia nei, e ho‘omau ‘oe i nÅ nÈnau.)

He aha nÅ mea Åu i hana ai no ke kØkua ‘ana aku i kou kaiaulu?



Mokuna 5 Ha‘awina 2 Ha‘awina Pehea ‘Oe i Pil i ai me ke Kanaka? He Mo‘olelo PØkole

E kÅkau ‘oe i kekahi paukË e pili ana i ke kanaka Åu i nÈnauele aku ai. E hØ‘ike mai ‘oe i ka pili o ia

kanaka me kona ‘ohana, me kÅna kula, a me ke kaiaulu.

Mai poina i ka ho‘okomo ‘ana i ke po‘oinoa, kekahi hopuna‘Ølelo o ka mana‘o nui, a me kekahi hopuna‘Ølelo no ka panina.

Ke Po‘oinoa:

E heluhelu leo ‘oe i kÅu i kÅkau mai nei i mua o ke kanaka Åu i nÈnauele aku nei. Ma hope o kou heluhelu ‘ana i ia mau paukË iÅ iÅ, e ho‘okomo i nÅ mea kiko‘È e pono ai a i ‘ole e ho‘ohemo i nÅ mea e pono ‘ole ai. E ho‘oikaika ‘oe i kÅu i kÅkau mai nei me ke kØkua o ia kanaka.



Mokuna 5 Ha‘awina 2 No Keola lÅua ‘o Randy: Ha‘awina no ka Ho‘olauna PË ‘ana me ke Kaiaulu

Ho‘omaopopo anei ‘oe iÅ Randy? E no‘ono‘o ‘oe i kekahi mau mea kiko‘È no ko Randy ‘ano Åu i ho‘omaopopo ai mai kona mo‘olelo mai. 1. He aha nÅ mea e hoihoi ai ‘o Randy? He aha kekahi mea e ho‘opilikia iÅ Randy?

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

E no‘ono‘o ‘oe e pili ana i kekahi mau polokalamu a i ‘ole kekahi hui kaiaulu e kØkua ana iÅ Randy. E nÅnÅ i ka puke helu kelepona melemele no ka ‘imi ‘ana i nÅ hui kÅko‘o a i ‘ole e no‘ono‘o ‘oe i kekahi mau hana ma ke kula e ho‘opili ai iÅ Randy.

2. E no‘ono‘o ‘oe i nÅ mana‘o e ho‘opili pË iÅ Randy i kona kaiaulu:

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

E no‘ono‘o ‘oe e pil i ana iÅ Keola. He aha kekahi mau ‘ano kiko‘È no Keola mai loko mai o kona mo‘olelo? 1. He aha kekahi mea a Keola e makemake ai e hana?

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________

Pehea ‘o Keola e ho‘ohana ai i kona mau hoihoi no ka pili pË ‘ana i kona kaiaulu?

2. E no‘ono‘o ‘oe i kekahi mau mana‘o ‘‰ a‘e e ho‘opili pË ai ‘o Keola i kona kaiaulu: __________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________



Mokuna 5 Ha‘awina 3

Ha‘awina Pahu Hopu no K‰ia Mua Iho, K‰ia Mua Aku, a me K‰ia Mua Loa Aku NØ

NÅ Pahu Hopu no K‰ia Mua Iho, K‰ia Mua Aku, a me K‰ia Mua Loa Aku NØ

KMI KMA KMLAN

1. Hui me kekahi hoa aloha ma hope o ke kula.

2. A‘o mai i ke kÅlaiwa‘a.

3. Lilo i kauka.

4. Puhi i ka mea ‘ono no ka lÅ hÅnau o kou hoa hÅnau i ka pØ‘aono.

5. Ne‘e i kou hale pono‘È.

6. Pae i kulana ki‘eki‘e he ‘ele‘ele ma ka mokomoko.

7. Ho‘opau i kÅu ha‘awina makemakika.

8. E mÅlama kÅlÅ e kË‘ai mai i kekahi pÅ s‰d‰ a i ‘ole pÅ‘ani wikiØ.

9. Huaka‘i i IÅpana.

10. Huaka‘i i ka pÅka luapele me kÅu papa i k‰ia makahiki a‘e.

E kÅkau i ‘ekolu pahu hopu nou iho. E kÅkau i pahu hopu no K‰ia Mua Iho, K‰ia Mua Aku, a me K‰ia Mua Loa Aku NØ.

NÅ Pahu Hopu no K‰ia Mua Iho, K‰ia Mua Aku, a me K‰ia Mua Loa Aku NØ

KMI KMA KMLAN

1.

2.

3.



Mokuna 5 Ha‘awina 3 Ha‘awina e Ho‘omÅkaukau . . . a ‘o ia !

E ho‘opa‘a ‘oe i ‘elua pahu hopu ho‘ona‘auao nou iho. No nÅ pahu hopu ho‘ona‘auao, ‘o ia ho‘i nÅ pahu hopu e pili ana i ka ho‘ona‘auao, ke kula, a i ‘ole kekahi ‘oihana. Ma hope o kou ho‘opa‘a ‘ana i ia mau pahu hopu, e ho‘onoho i nÅ makemake no k‰lÅ me k‰ia pahu hopu, a laila, e ho‘olÅlÅ ‘oe i kou ho‘okØ ‘ana i ia mau pahu hopu

NÅ Pahu Hopu no ka Ho‘ona‘auao no ka WÅ PØkole a i ‘ole ka WÅ KËpono

No nÅ pahu hopu no ka wÅ pØkole a i ‘ole ka wÅ kËpono, he mau pahu hopu k‰ia nou iho no nÅ lÅ, nÅ pule a i ‘ole nÅ malama e hiki koke mai ana.

NÅ Pahu Hopu no ka WÅ PØkole a i ‘ole ka WÅ KËpono:

________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________

Ka Makemake #1: __________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

E KËlia i ka Nu‘u! __________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

NÅ Pahu Hopu Ho‘ona‘auao no ka WÅ LØ‘ihi ‘O nÅ pahu hopu wÅ lØ‘ihi, ‘o ia ho‘i nÅ pahu hope no nÅ makahiki e hiki mai ana.

Ka Pahu Hopu no ka WÅ LØ‘ihi:

________________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________

Ka Makemake #2: __________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

E KËlia i ka Nu‘u! __________________________________________________________________________________

__________________________________________________________________________________



Mokuna 5 Ha‘awina 3 Ha‘awina no NÅ Pahu Hopu

Ka Hana Mua: E noi ‘oe i kekahi makua (he kumu paha, he ‘ohana paha, he kanaka o kou kaiaulu paha) e hØ‘ike ‘o ia i kona pahu hopu pono‘È, a pehea ‘o ia i ho‘okØ ai i ia pahu hopu: 1. He aha kekahi pahu hopu ou? ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

2. He aha kekahi mau mea Åu i hana ai no ka ho‘okØ ‘ana i ia pahu hopu?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

Ka Hana ‘Elua: ‘Oiai, ua nÈnau ‘oe i k‰ia kanaka e pil i ana i ko lÅkou pahu hopu, e no‘ono‘o ‘oe i ka pahu hopu a e pane ‘oe i k‰ia mau nÈnau: Ka inoa o ke kanaka __________________________ 3. He aha ka pahu hopu Åna i hØ‘ike aku ai iÅ ‘oe. He pahu hopu no ka wÅ pØkole, he pahu hopu no ka wÅ kËpono a i ‘ole he pahu hopu anei ia no ka wÅ lØ‘ihi?_______________________________ 4. He aha kekahi mau makemake ona no k‰ia mau pahu hopu?

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

5. He aha kekahi mau mea Åna i hana aku ai no ka ho‘okØ ‘ana i ia mau pahu hopu? ________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

________________________________________________________________________

mokuna 5 alahelenahoahoola.prel.org/pdf/mokuna_5_haawina_haumana.pdf · maika‘i a ha‘alele wale...

Documents