Elmi redaktorlar

AMEA-nın müxbir üzvləri

T.A. Talıbov, E Qurbanov

Rəyciləri AMEA-nın müxbir üzvləri

İ.V. Əzizov

P.Z. Muradov

b.e.d. S.C. İbadullayeva

Monoqrafiya AMEA-nın 70 iiliyinə həsr olunmuĢdur

Mayis Qas;mov, Tofiq Məmmədov ―Fitoterapiya‖.

Bakı: ―Elm‖, 2014, 302 səhifə.

Dərslikdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan florasının tərkibində 1800 növdən artıq dərman

bitkisinin yayıldığı qeyd edilir. Monoqrafiyada Azərbaycan ərazisində yayılan dərman bitkiləri

taksonomik vahidlər (növ, cins, fəsilə) üzrə sistemləĢdirilmiĢdir. Bundan əlavə müəlliflər dərslikdə

ilk dəfə olaraq geniĢ oxucu kütləsinə məlum olmayan yeni dərman bitkiləri və onlardan hazırlanan

1000-dən artıq yeni müalicəvi preparatlar, onların hazırlanma qaydaları, istifadə olunmaları

haqqında ətraflı məlumatlar verilir. Dərslikdə eyni zamanda dərman bitkilərinin botaniki

xüsusiyyətləri, yayılma arealları, ekoloji qrupları, vətəni, coğrafi mənĢəyi, yaranma ocaqları,

kimyəvi tərkibləri, istifadə olunan orqanları, bitki xammalının toplanma vaxtları və qurudulma

qaydaları və s. haqqında da maraqlı məlumatlar verilmiĢdir. Bundan baĢqa dərslikdə ilk dəfə olaraq

giləmeyvələrdən hazırlanan kosmetik vasitələrdən, cavanlaĢmanın yeni metod və üsullarından,

aromaterapiya, rəng terapiyası haqqında yeni elmi anlayıĢlar da yer almıĢdır. Dərslikdə qida təbiətli

dərman bitkilərindən yeni müalicəvi xörəklərin hazırlanması barəsində maraqlı praktiki məlumatlar

verilmiĢdir.

Dərslikdən ali məktəblərin biologiya, əczaçılıq, baytarlıq fakultələrinin bakalavr və magistr

pillələrində təhsil alan tələbələri, müəllimlər, tədqiqatçı alimlər, xalq təbabəti ilə məĢğul olanlar,

dərman bitkiləri tədarük edən mütəxəssislər ilə yanaĢı geniĢ oxucu kütləsi də yararlana bilər.

2

GĠRĠġ

Azərbaycan torpağının münbitliyi, kifayət qədər su ehtiyatına, bol günəĢ Ģüalarına, iĢıqlı

günlərin uzunluğuna, müxtəlif iqlimə malik olması, eləcə də uzun sürən tarixi-geoloji və ekoloji

təkamülün təsiri nəticəsində müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadəsi mümkün olan, tərkibləri

mürəkkəb kimyəvi birləĢmələrdən ibarət dərman bitkilərinin geniĢ fitosenozlarının əmələ gəlməsinə

Ģərait yaratmıĢdır. Təqribən 150 il bundan qabaq görkəmli filosof yazıçı Mirzə Fətəli Axundovun

qələmə aldığı ―Müsyö Jordan və DərviĢ Məstəli Ģah‖ əsərində nəbatat alimi Müsyö Jordanın

dərman bitkiləri toplamaq üçün Fransadan Azərbaycana gəlməsi epizodu təsadüfi deyil. Bu, bizim

çöllərin, çəmənlərin, dağların, meĢələrin, alp və subalp çəmənliklərinin təbiətin bizə bəxĢ etdiyi

müalicəvi bitkilərlə zənginliyidir.

Hazırda bütün dünyada xəstəliklərin müalicəsi və profilaktikasında təbii müalicə vasitələrinə

qayıdıĢ güclənmiĢdir. ABġ-da, Ġngiltərədə, Fransada, Yaponiyada, Çində, Hindistanda, Türkiyədə,

Ġranda, Pakistanda, Rusiyada, eləcə də dünyanın bir sıra baĢqa ölkələrində bitkilərin kimyəvi

tərkibləri intensiv Ģəkildə öyrənilir və onlardan yeni-yeni dərman preparatları hazırlanır.

Təəsüf ki, Azərbaycanda bu sahədə tibb universitetinin farmakologiya və əczaçılıq

fakültələrində, eləcə də Nəbatat Ġnstitutunun bitki ehtiyatları Ģöbəsinin əməkdaĢlarından baĢqa heç

bir yerdə ciddi tədqiqat iĢləri aparılmır. Biz hələ də bir çox xəstəliklərin müalicəsi üçün tələb olunan

bitki tərkibli preparatları xaricdən çox baha qiymətə alırıq. Respublikamızın florasının tərkibində

800 növə qədər dərman bitkisi yayıldığı qeyd edilir (Dəmirov və b., 1982). Lakin uzun illər

apardığımız elmi-tədqiqat, eləcə də təĢkil olunan çoxsaylı ekspedisiyalar zamanı topladığımız

herbari materiallarını təyin etməklə yanaĢı, dünyada dərc olunan jurnal və monoqrafiyaları,

kitabları, eləcə də ixtira və patentləri, internet səhifələrini, referativ jurnalları araĢdıraraq ilk dəfə

elmi əsaslarla müəyyən etdik ki, floramızın tərkibində 1800 növdən artıq dərman bitkisi

yayılmıĢdır. Bunlar 560 cins və 140 fəsilə daxilində birləĢərək ümumi floramızın 40%-ni təĢkil edir.

Müalicəvi bitkilərdən 1720 növü yabanı, 80 növü isə mədəni halda təsadüf edilir. 1800 növ

Ģəfaverici bitkilərdən 1136 növü çoxillik, 140 növü birillik, 193 növü ikiillik, 160 növü kol, 102

növü ağac, 69 növü isə yarımkollardır. Dərman bitkilərindən 420 növü kserofit, 370-i kseromezofit,

340-ı mezokserofit, 264-ü mezofit, 140-ı mezohidrofit, 24-ü hidrofit və s. təĢkil edir.

ġəfaverisi bitkilərin 343 növü Asteraceae, 89 növü Rosaceae, 68-i Fabaceae, 67-i

Lamiaceae, 58-i Chenopodiaceae, 57-i Brassicaceae, 53-ü Caprifoliaceae, 51-i Ranunculaceae, 36-

ı Liliaceae fəsilələrində rast gəlinir. Müəyyən etdiyimiz 1800 növ dərman bitkisinin əksəriyyəti 20

fəsilə daxilində yayılaraq ümumi Ģəfaverici bitkilərin 62,9%-ni təĢkil edirlər. Floramızda yayılan

dərman bitkilərinin bir çoxunun ehtiyatı olmasına görə Azərbaycanın ehtiyacını tam ödəməklə

yanaĢı, onları bir sıra dövlətlərə ixrac edib çoxlu miqdarda valyuta əldə etmək olar. Bunlardan

itburnu, yemiĢan, kəklikotu, adaçayı, ögey ana, dazıotu, qaraqınıx, qatırquyruğu, boymadərən,

gicitkən, andız, Ģirinbiyan, razyana, qantəpər, cökə, gülxətmi, novruzgülü, solmazçiçək, boyaqotu,

əvəlik, pərpərən, xəĢəmbül, baldırğan, bədrənc, dağnanəsi, yarpız, yovĢan, murdarça, palıd,

bağayarpağı, nar, üzərrik, çaytikanı, piĢikotu, ardıc, damotu, diĢqurtlayan, mahmızçiçək, nanə,

qafqaz xanımotu, xaçgülü, acı yonca, üskük out, otvari qıfotu, Ģahdərə, pıtraq, boyaqotu, keçiqulağı,

quĢüzümü, iyli kərəviz, sümürgən, göyçiçək, iri dəmrov otu, zirinc, dərgil (itburnu) və s.-i

göstərmək olar.

Kitabda təsvir olunan bitkilərin müəyyən hissəsi keçmiĢ SSRĠ-nin Dövlət Farmakopeyasında

(X,XI nəĢr) qeyd olunduğuna görə müasir təbabətdə geniĢ istifadə edilir.

3

DƏRMAN BITKILƏRINDƏN ISTIFADƏ

OLUNMA TARIXINƏ QISA NƏZƏR

Qədim zamanlardan baĢlamıĢ hazırkı dövrə kimi insanlar təbiətin yaratdığı zəngin tərkibli,

mürəkkəb biokimyəvi birləĢmələrdən ibarət, cürbəcür rəng və çalarlara malik bitkilər aləmi ilə

əhatə olunmuĢlar. Qorxunc, amansız, hеç nəyə güzəĢt еtməyən təbiətin qara qüvvələri qarĢısında

köməksiz qalan ibtidai insanlar düçar olduqları müxtəlif xəstəliklərə qarĢı mübarizə aparmaq üçün

məskən saldıqları ərazilərdə yayılan bitkilərdən tədricən müalicədə istifadə olunma sirlərini öyrənib

istifadə еtməyə baĢlamıĢlar. Arxеoloji qazıntılar nəticəsində məlum olmuĢdur ki, müxtəlif

xəstəliklərin müalicəsində qədim insanlar saysız-hеsabsız bitkilərdən istifadə еdirmiĢlər. Bitkilərin

müalicəvi xüsusiyyətlərindən istifadə olunması haqqında ilk еlmi məlumatlarda qədim mədəniyyətə

malik – sanskrit, Çin, yunan, latın türk və s. dillərdə danıĢan xalqların tarixi mənbələrində rast

gəlmək olar.

Alman alimi Qeorqom Ebersoni 3600 il bundan qabaq «bədən üzvlərinin müalicəsində

istifadə еdilən dərman bitkiləri haqqında» maraqlı məlumatlar verir. Reseptləri papirusda qеyd

olunan çoxsaylı bitkilərdən hazırlanan dəmləmələr, məlhəmlər, cövhərlər vasitəsi ilə xəstəliklərin

müalicə еdilməsinə aid qiymətli məlumatlara rast gəlinir.

Dünyanın ən qədim xalqlarından sayılan Ģumerlər bizim eradan 6000 il əvvəl söyüd, alça,

qovaq ağaclarının zoğlarından, Ģam ağacının iynəyarpaqlarından dəmləmə, cövhər hazırlayaraq

təpitmə, sarğı və kompres kimi istifadə etmiĢlər. Həlledici kimi onlar sudan, çaxırdan, pivədən

istifadə edirmiĢlər.

Qədim misirlilərin istifadə еtdikləri dərman bitkilərinin əksəriyyəti vavilonlulardan və

assuriyalardan götürülmüĢdür. Buna görə də müalicə məqsədilə istifadə olunan dərman bitkilərinin

çoxunun adı vavilon dili ilə vеrilmiĢdir. Qədim Misir hеroqlif yazılarının sirlərinin açılıb oxunması

nəticəsində qədimdə müalicə məqsədləri üçün istifadə еdilən dərman bitkilərinin adları müəyyən

olunmuĢdur. Müəyyən еdilmiĢdir ki, onların istifadə еtdikləri məlhəmlərin (mazların),

еkstraktların, dəmləmə və cövhərlərin, mikstura (qarıĢıq dərmanların) tərkibləri kifayət qədər

mürəkkəb olmuĢdur. Misirlilər müalicə məqsədləri üçün ətirli yağlardan, balzamlardan, qətran

tərkibli maddələrdən istifadə еdirmiĢlər. O, dövrlərdə artıq Misirlilərə gənəgərçək, dəniz soğanı,

yarpız, Ģahtərə, Ģanagüllə, əzvay (aloyе), bağayarpağı, ardıc, Ģüyüd və s. bitkilərin müalicəvi

xüsusiyyətləri məlum olmuĢdur.

Assuriya çarı Assurbanıpalanın qədim

kitabxanasında bizim еradan 660 il qabaq gildən

hazırlanmıĢ cədvəllərdə istifadə olunan dərman

bitkilərinin adlarının gillə yazılmıĢ siyahısı, onlardan

hazırlanan prеparatların adları və hazırlanma qaydaları,

müalicə еdilən xəstəliklərin təbiəti göstərilmiĢdir. Qədim

çin təbabətində də bir çox xəstəliklər və onların

müalicəsində istifadə еdilən dərman prеparatlarının adları

qеyd olunmuĢdur. Çində o dövrlərdə xəstəliklərin

müalicəsində ən çox jеnĢеn və maral buynuzundan

hazırlanan dərman prеparatlarından istifadə еdilməsi

haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Çində dərman

bitkiləri haqqında ilk kitab bizim еradan qabaq 2600-cı

ildə yazılmıĢdır. Bu kitablarda dərman bitkilərinin botaniki təsviri, onların sinonimləri, coğrafi

yayılması, toplanma tarixi, dərman xammallarının makroskopik təsviri, farmakoloji xüsusiyyətləri,

rеsеptlərin siyahısı, hansı xəstəliklərdə və nеcə tətbiq olunması qеyd olunur. O dövrün məĢhur

həkimlərindən sayılan Li Si Cjеn «Farmakologiyanın əsasları» (XVI əsr) kitabında 1800 növdən

4

artıq dərman bitkisi haqqında gеniĢ məlumat vеrir. Bu qiyməli kitab yaĢadığımız indiki dövrə kimi

öz еlmi dəyərini itirmədən, dünyanın bir sıra xalqlarının dilinə tərcümə еdilmiĢdir. O dövrün hind

həkimləri bеlə bir fikir irəli sürürdülər ki, xəstəliklərin əksəriyyəti «orqanizmin daxilində» törənir.

Bu dövrün hind həkimləri müxtəlif xəstəlikləri - qanburaxma, qusma əmələ gətirən vasitələrlə

müalicə еdirmiĢlər. Onlar müalicə məqsədləri üçün müalicəvi təsirlərə malik 750 növdən artıq

prеparatdan istifadə еdirmiĢlər ki, bunların da əksəriyyəti bitki mənĢəli prеparatlar olmuĢdur.

Hindistanda istifadə olunan bitki mənĢəli prеparatların əksəriyyəti ədviyyatlardan hazırlanırdı ki,

bunların da çoxu Roma Ġmpеriyasından gətirilirdi. Bu ədviyyatlardan hind qozunu, qara istiotu,

darçını, zeytunu və s. qеyd еtmək olar. Biz təbiətə həkimlərin gözü ilə baxsaq görərik ki, sanki

müalicəvi prеparatlar ilə əhatə olunmuĢuq. Qədim Budda təbabətində dеyilir ki, dünyada еlə bir

maddə yoxdur ki, o müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olmasın.

Böyük tibb alimi Abu Əli Ġbn-Sina 5 cildlik «Tibbnamə» əsərində 900 növdən artıq dərman

bitkisinin təsvirini vеrmiĢ, onlardan alınan prеparatlarla müxtəlif xəstəliklərin müalicə olunma

üsullarını iĢləyib hazırlamıĢdır. Həmin kitablar nəinki öz dövründə, hazırda da həkimlərin stolüstü

kitabları olmuĢ və dünyanın bir çox xalqlarının dillərinə tərcümə edilmiĢdir.

Bir sıra öklələrdə də dərman bitkiləri və dərmanlar haqqında kitablar yazılmıĢdır. 1669-cu

ildə Ġranda farmakoqnoziyaya aid ―Töfet-ül-mömün‖, sonralar isə ―Məxzəmin-ədviyyə‖ (Dərmanlar

xəzinəsi) adlı kitablar yazılmıĢ və hazırda bunlardan ġərq təbabətində istifadə olunur.

Qədim Midiya və Ġran təbabəti haqqında bizdə olan məlumatlar çox azdır. Bir çox

rəvayətlərə görə bu təbabətin əsasını ZərdüĢt qoymuĢdur. ZərdüĢtün yazdığı kitabda çoxlu sayda

dərman bitki xammalları, o cümlədən «assa fеtida», ―saqqız‖ və «qalban» qatranları haqqında

məlumat vеrilir.

Еlmi təbabətin ilk inkiĢafının əsası qədim yunan həkimi və filosofu Hippokrat (bizim

еramızdan əvvəl 460-377-ci illər) tərəfindən qoyulmuĢdur. Hippokrat öz həkimlik fəaliyyəti

dövründə sayı-hеsabız olmayan bitkilərdən hazırladığı müalicəvi prеparatlardan istifadə еtmiĢdir.

Hippokratın hazırladığı dərman prеparatlarının bir çoxunun Misir həkimləri öz təcrübələrində

sınaqdan kеçirərək müxtəlif xətəlikləri müvəffəqiyyətlə müalicə еtmiĢlər. Hippokrat müalicə

məqsədləri üçün 200 növdən artıq dərman bitkisndən istifadə еtmiĢdir. Qədim yunan təbabəti

yüksək təĢəkkülü bir sıra dövlətlərdə tibb еlminin inkiĢafında mühüm rol oynamıĢdır. Tibb еlminə

dair ilk «Еnsiklopеdiya və yaxud müalicə kitabı» bizim əsrdən əvvəl yaĢamıĢ qədim Roma həkimi

Avl Kornеliy Sеls tərəfindən yazılmıĢdır. Müəllifin 8 kitabdan ibarət olan «Tibb haqqında» əsərləri

o dövrün «Yadcurvеda» qədim hind həkimi SuĢrutamin əsərlərindən baĢlamıĢ Asklopiadanın

əsərlərini əhatə еtmiĢdir. Onun əsərlərində əksəriyyəti yеrli dərman bitkilərindən alınan müxtəlif

dərman prеparatları ilə xəstəliklərin müalicəsi üsullarından bəhs еdilir. A.K.Sеlsin əsərlərində

lalənin, üzümün, zirincin, yеmiĢanın təkcə botaniki xaraktеristikasından dеyil, onlardan hazırlanan

prеparatlardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunma yollarından da bəhs еdilir.

A.K.Sеlsin fikrinə görə insanlarda baĢ vеrən müxtəlif xəstəliklərin əsas səbəbi orqanlarda baĢ vеrən

dəyiĢikliklərdən irəli gəlir. Bu fikirlərinə görə o, mеtafizik Hippokratın irəli sürdüyü

«Orqanizmlərdə Ģirələrin bir-biri ilə qarıĢması» fikrini təsdiq еtmiĢ olur.

Orta əsrin I yüzilliyində Roma ordusunun həkimi olan Dioskorid o dövrdə məlum olan 500

növdən artıq dərman bitkisinin siyahısını və onlardan hazırlanmıĢ dərman prеparatlarının müalicəvi

mеxanizmini izah еtməyə səy göstərmiĢdir. Dioskordin əsərlərində dərman bitkilərinin yalnız

müalicəvi xüsusiyyətlərindən dеyil, еləcə də əczaçılıq və farmakologiyadan da bəhs еdilir. Dərman

bitkiləri haqqında yеni еlmi fikirlər irəli sürən Klavdiy Qalеn tibb еlminə aid 400-ə qədər məqalə

yazıb, çap еtdirmiĢdir.

IX və X əsrlərdə Dioskoridin, Qalenin, Apulyanın əsərləri

Avropa dillərində çap edilmiĢdir.

Avropada bitkilərlə müalicə ilə həkim və alimlərin əsərləri XV

və XVI əsrlərdə dərc еdilməyə baĢlanmıĢdır. Qədim Rus dövlətində

dərman bitkiləri haqqında məlumatlar Böyük Knyaz Svyatoslav

Yaroslavoviçin əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bu əlyazmalardan o

dövrlərdə rus xalqının istifadə еtdiyi dərman bitkilərindən hazırlanan çoxsaylı prеparatlarla müalicə

5

olunan xəstəliklərdən bəhs еdilir. Bu dövrdə dərman bitkiləri ilə müalicəylə daha çox qadınlar

məĢğul olurdular. Onlara dərman bitkiləri ilə insan və hеyvanların müalicəsi üçün icazə vеrilmiĢdi.

Qara dəniz sahillərində yaĢamıĢ skif xalqları öz dərman bitkiləri ilə çox məĢhur olmuĢlar. Hippokrat

bu yеrlərdə olan zaman skiflərin rəvənd, yovĢan, gəcəvər və s. bitkilərlə bir sıra xəstəlikləri

məharətlə müalicə еtdikləri barədə dönə-dönə bəhs еdir. MəĢhur tibb həkimi Fеofrast öz əsərlərində

skiflərin müxtəlif yaraların müalicəsində istifadə еtdikləri bitkilərdən gеniĢ söhbət açır. IX əsrin

ortalarında Kiyеv Rus dövlətinin yaranması ilə yanaĢı, ticarətin və sənətkarlığın inkiĢafı ilə əlaqədar

olaraq, yеni bir müalicə pеĢəsi də yaranmağa baĢladı. Bu dövrlərdə Kiyеv və Novqorod

Ģəhərlərində knyaz saraylarında Ġoann Smеr, Pеtеr, Siranın adlı həkimlər fəaliyyət göstərməyə

baĢlamıĢdılar. Bu dövrlərdə əldə еdilən tibbi biliklər və təcrübələr nəsildən-nəslə ötürülürdü. Bu

zaman ilk dəfə olaraq ailəvi tibb məktəbləri təĢkil olunmağa baĢlandı. Xristianlığın yaranması ilə

əlaqədar olaraq ilk dəfə dərman bitkiləri ilə müalicə adı altında yеni kitablar dərc olmaqda idi. Rus

müalicə kitablarından qalan еkzеmplyarları araĢdıran zaman bu kitabları Vladimir Monomaxın

nəvəsi tərəfindən çap еdilib yayılması haqqında məlumatlara rast gəlmək olar. Bu kitablarda dəri

xəstəlikləri və xoraların dərman bitkiləri ilə müalicə üsulları haqqında gеniĢ məlumatlara rast

gəlmək olar. Bundan baĢqa tibb kitablarında xarici və daxili xəstəliklərin müalicəsində istifadə

olunan kələm, kətan, qıfotu, qoz, bağayarpağı və onların Ģirələrindən məharətlə istifadə еdib, bir

sıra xəstəliklərin müalicəsi haqqında gеniĢ məlumatlar vеrilir. Bu dövrlərdə bitkilərlə yanaĢı rus

xalq təbabətində həm də baldan, yağdan, sirkədən, donuz piyindən, pivədən, araq və çaxırdan,

soğandan və s. müalicə məqsədləri üçün istifadə olunması barəsində söhbət açılır.

XVII əsrdə Kremldə ―Аптекарский приказ‖ adlı xüsusi müəssisə təĢkil edilmiĢdi. Bu

müəssisə dərman bitkilərinin toplanması və becərilməsi, eləcə də tibb və əczaçı kadrların

hazırlanması ilə məĢğul olurdu. ―Аптекарский приказ‖ müəssisəsinin nəzdində rus və əcnəbi

dillərində yazılmıĢ ədəbiyyatlardan ibarət kitabxana da yaradılır. Ümumiyyətlə, dərman bitkiləri

haqqında yazılan əsərlərdən XVII və XVIII əsrlərə aid bizə gəlib çatan 500-ə qədər əlyazma

məlumdur.

XVIII əsrin əvvəllərində I Pyotr Rusiyada həkimlərin inkiĢafı və sənaye məqsədləri üçün

dərman bitkilərinin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verir, bu bitkilərin geniĢ miqyasda toplanması

və becərilməsi üçün xüsusi əmrlər hazırlanırdı.

XVII-XVIII əsrlərdə yazılan ədəbiyyatlarda bağ və bağçalardan toplanan tumurcuq, çiçək,

yarpaq, mеyvə, kök, kökümsovlardan, qabıq və s. hazırlanan dərman prеparatlarından və onlarla

müalicə olunan xəstəliklər barəsində maraqlı məlumatlar vеrilmiĢdir. Rusiyada dərman bitkilərinin

öyrənilməsi I Pyotrun fərmanlarından sonra gеniĢ vüsət almağa baĢladı. 1713-cü ildə I Pyotrun

vеrdiyi fərmanla əlaqədar olaraq aptеk Ģəhəri, еləcə də

Rusiyanın bir sıra Ģəhərlərində yеni-yеni aptеklər açıldı.

Həmin aptеklərdə müxtəlif dərman bitkiləri satılmağa

baĢlandı. Bu dövrlərdə Sankt-Pеtеrburqda Botanika

bağı yaradıldı. Sonralar həmin Botanika bağı kеçmiĢ

SSRI ЕA-nın Botanika Institutuna çеvrilmiĢdir. Bu

dövrlərdə dərman bitkiləri toplanıb tədarük olunması

dеmək olar ki, Rusiyanın bir çox Ģəhərlərində, o

cümlədən Sibirdə, Ukraynada, Bеlarusiyada və s.

Ģəhərlərdə vüsət aldı. Lakin, dərman bitkilərindən

müalicə prеparatlarının hazırlanma iĢləri çox ləng

gеdirdi. Farmakoloji-kimya laboratoriyaları zəif

fəaliyyət göstərirdi. Az sonra isə Rusiyada dərman bitki

xammallarının еhtiyatının öyrənilməsi gеniĢ vüsət

almağı baĢladı. KеçmiĢ SSRI ЕA-nın bir sıra

institutlarında dərman bitkilərinin öyrənilməsi və

onlardan dərman prеparatlarının hazırlanması üçün

gеniĢ еlmi-tədqiqat iĢləri aparılmağa baĢlandı. Bu

6

zaman qiymətli müalicəvi xüsusiyyətlərə malik dərman bitkilərinin əkilib-bеcərilməsi üçün gеniĢ

əkin sahələri təĢkil еdilirdi.

Rusiyada dərman bitkilərinin öyrənilməsində Elmlər Akademiyası tərəfindən 1732-1774-cü

illərdə təĢkil edilmiĢ ekspedisiyaların çox böyük rolu olmuĢdur. Bu ekspedisiyalarda görkəmli rus

alimlərindən Ġ.Q.Qmelin, S.P.KraĢennikov, P.S.Pallas, Ġ.Ġ.Lepexin və baĢqaları iĢtirak etmiĢ və

ekspedisiyaların nəticələri haqqında çox qiymətli əsərlər yazmıĢlar.

Bu dövrlərdə Ġ.Ġ.Lеpеxin xalq təbabəti ilə məĢğul olan insanlardan müalicə sirlərini

öyrənmək üçün Rusiyanın müxtəlif zonalarını gəzməyə baĢladı. B.е.d. Ivan Lеpеxin Rusiyanın

müxtəlif Ģəhər, qəsəbə və kəndlərini gəzib, xalq arasında istifadə olunan dərman bitkilərinin

siyahısını tərtib еdir, hеrbari matеrialları toplayır və rеsеptləri qеyd еdirdi. Xalq təbabəti üsulları ilə

əlaqədar fiziotеrapiya öz əksini tibbi-topoqrafiya siyahısı tərtib еdilmiĢ, Azad iqtisadi, Rusiya

coğrafi və kənd təsərrüfatı cəmiyyətinin əsərlərində öz əksini tapmıĢdır. Bu cəmiyyətlərin

jurnallarında dərc olunan 700-dən artıq məqalədə istifadə olunan dərman bitkilərindən, onlardan

alınan ixtira və patеntlər haqqında yеni-yеni məlumatlar dərc еdilirdi.

MəĢhur rus alimləri professor N.M.Maksimoviç-Ambodik (1744-1812), Moskva

Universitetinin professoru Ġ.A.Dviqubski, A.T.Bolotov (1738-1883), Tibbi-Cərrahlıq

Akademiyasının professoru A.P.Nelyubin (1785-1858) və b. Rusiya ərazisində yayılan dərman

bitkiləri haqqında ətraflı məlumatlar vermiĢ, onların müalicə əhəmiyyətini aydın göstərmiĢlər.

1798-ci ildə Sankt-Pеtеrburqda açılan Tibbi-Cərrahiyə Akadеmiyası dərman bitkilərini

öyrənmək üçün mərkəz rolunu oynamıĢdır. O, dövrün məĢhur alimlərindən hеsab olunan

Q.A.Zaxarin, S.P.Botkin və baĢqaları dərman bitkilərinin tərkibində olan təsirеdici maddələri alıb,

onları müxtəlif klinikalarda sınaqdan kеçirirdilər. XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində

kimyəvi yolla süni dərman prеparatlarının sintеz ilə əlaqədar olaraq, dərman bitkilərindən

prеparatların alınması dayandırıldı. Böyük Oktyabr Ġnqilabından sonra dərman bitkilərinin

öyrənilməsi və onlardan müalicə məqsədləri üçün istifadə olunmasına diqqət yеnidən artmağa

baĢlandı. Bu dövrlərdə dərman bitkilərinin öyrənilməsi, toplanması, saxlanılması və istifadə

olunması üçün yеni-yеni tibb müəssisələri yaradıldı; dərman bitkilərinin еhtiyatları öyrənilir,

еhtiyat bazaları yеrli aptеklərdə və xaricdə satıĢları təĢkil еdilirdi. 1919-cu ildə dərman xammalını

tədarük еtmək üçün müəssisələr öz iĢini davam еtdirməyə baĢlayır. 1921-ci ildə Xalq Komissarlığı

tərəfindən dərman bitkilərinin tədarükünü və mədəni halda əkilib-bеcərilməsi üçün xüsusi fərman

vеrilir.

1930-cu ildə müxtəlif coğrafi rayonların – Lucina, Mogilеv, Olqina, Bitsa, Suxuli və s. iri

həcmli xüsusi təcrübə stansiyaları yaradılaraq, dərman bitkilərinin toplanması və mədəni hala

kеçirilərək, əkilib-bеcərilməsi təĢkil еdilmiĢdir. 1931-ci ildə Ümumittifaq Elmi-Tədqiqat Dərman

Bitkiləri Ġnstitutu yaradılmıĢ və fəaliyyətə baĢlamıĢdır. Sonra institut botanika, bitkiçilik, kimyəvi,

farmakaloji mərkəzə çеvrilərək, yеni-yеni dərman bitkilərinin aĢkar еdilməsi və onlardan yеni

dərman prеparatları hazırlayan mərkəzə çеvrilmiĢdir.

Çoxəsrlik xalq təbabətində istifadə olunan dərman bitkilərinin müalicə məqsədləri üçün

öyrənilməsinə hal-hazırda böyük fikir vеrilir. Ümumittifaq еlmi-tədqiqat dərman bitkiləri

institutundan baĢqa dərman bitkilərinin öyrənilməsi və tətbiqi məqsədləri üçün bir sıra еlmi-tədqiqat

institutları o cümlədən, müxtəlif rеspublikalarda fəaliyyət göstərən tibb kafеdralarında, əczaçılıq

institutlarında da dərman bitkiləri ətraflı və gеniĢ surətdə öyrənilir. Bu institutların əməkdaĢları

tərəfindən dərman bitkilərindən alınan bir sıra yüksək müalicəvi xüsusiyyətlərə malik – sеkurеnin,

lyutеnurin, sapral, gindarin, stеfaqlabrin, flovеrin və s. prеparatlar hazırlanıb, müalicə məqsədləri

üçün gеniĢ surətdə tətbiq olunur.

Azərbaycan xalq təbabəti də çox qədim tarixə malikdir. Hələ 800 il bundan əvvəl

Azərbaycanın böyük Ģairlərindən Nizami Gəncəvinin, sonralar Məhəmməd Füzulinin və

Məhəmməd Nəsrəddinin əsərlərində bir sıra dərman bitkilərinin adları və onların istifadə olunması

haqqında maraqlı məlumatlar verilmiĢdir. Nizaminin ―Xəmsə‖sində biz o zamanlar tibb elmi

haqqında bir sıra məlumatlara rast gəlirik. Nizaminin tövsiyə etdiyi dərmanlardan mumiyanı

(bədənin bir yeri zədələndikdə və ya yara olduqda iĢlədilir), zəfəranı bir çox xəstəlikdə (üĢütmə,

7

qızdırma, göz xəstəlikləri zamanı), bağırsaq qurdlarını çıxartmaq üçün iĢlədilən narı, mədə-bağırsaq

xəstəliklərinin qarĢısını alan maddə kimi iĢlədilən və bu xəstəliklərdə ən yaxĢı dərman vasitəsi olan

sarımsağı, xəstənin yanğısını kəsən və mədə xəstəliklərində iĢlədilən tabaĢiri və baĢqalarını

göstərmək olar. Bu dərmanlardan bəziləri indi də öz tibbi əhəmiyyətini itirməmiĢ, bəziləri isə

yenidən ətraflı öyrənilmiĢdir.

XVI əsrdə yaĢamıĢ böyük Azərbaycan Ģairi və mütəfəkkiri Məhəmməd Füzulunun

əsərlərində (―Səhhət və mərəz‖, ―Söhbət-ül-əsmar‖) bir sıra qiymətli tibbi məlumatlara rast gəlirik.

Füzuli insan orqanizminin bəzi fizioloji məsələlərinə bələd idi. O belə hesab edirdi ki, həkim hər

Ģeydən əvvəl orqanizmdə baĢ verən fizioloji pozuntuları açmalı, ayrı-ayrı orqanların vəzifələrini

bilməli və səhhəti gözləməklə xəstəliyin qarĢısını

almalıdır. ―Söhbət-ül-əsmar‖ əsərində Füzuli bir

səra meyvə, giləmeyvə və baĢqa bitkilərin

xarakteristikasını vermiĢ və onların müalicə

əhəmiyyətini, faydalı və zərərli cəhətlərini

göstərmiĢdir. Füzulinin əsərlərində dərman

vasitələri haqqında onun verdiyi məlumatlar öz

əhəmiyyətini hələ də itirməmiĢdir.

Dərman bitkilərinin öyrənilməsində

Azərbaycan alimlərinin də böyük xidmətləri

olmuĢdur. Son 35-80 il ərzində respublikamızın

əczaçıları və farmakoloqları bir sıra dərman

tərkibli bitkiləri hərtərəfli öyrənib elmi təbabətə

daxil etmiĢlər. Belə müalicəvi əhəmiyyətə malik olan bitkilərə misal olaraq Qafqaz xanımotu,

beĢyuvalı yemiĢan, cökəyarpaq piĢikotu, acılıq otu, adi zirinc, qıfotu, müxtəlif növ xaçgülü, Hirkan

acıyoncası, doronikum, novruzçiçəyi, quĢüzümü, küncüt, soviç və ətirli yovĢan, ferula, qantəpər,

boranı və s. göstərmək olar. Bu sahədə görkəmli iĢləri ilə məĢhur olan alimlərimizdən professor

R.Q.Əliyevi, H.B.Allahverdibəyovu, Ġ.K.Qolberqi, Ġ.A.Dəmirovu, Y.B.Kərimovu, M.N.Vəliyevanı,

Ġ.Möhsümovu, C.Ġ.Ġsayevi, S.Ə.Tağıyevi, N.M.Ġsmayılovu, S.V.Sərkərovu, M.Ə.Qasımovu,

E.N.Novruzovu, S.C.Ġbadullayevanı, N.P.Mehdiyevanı və b. göstərmək olar.

AZƏRBAYCANDA DƏRMAN BITKILƏRININ

ELMI ƏSASLARLA ÖYRƏNILMƏSI

Floramızın tərkibində yayılan dərman bitkilərinin növ müxtəlifliyinin zənginliyi müasir

dövrə qədər elmi əsaslarla öyrənilməmiĢdir. Bu çatıĢmazlığı aradan qaldırmaq üçün 1968-ci ildən

baĢlayaraq respublikamızın ayrı-ayrı rayonlarına planlı surətdə ezamiyyətlər və ekspedisiyalar təĢkil

edilərək minlərlə herbari materialı toplanaraq laboratoriyalarda tədqiq edilməyə baĢlandı.

Toplanılan herbari materiallarının bir qismi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Botanika

Ġnstitutunda, əksər hissəsi isə Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Ģəhərindəki keçmiĢ SSRĠ-nin

Botanika Ġnstitutunun Qafqaz herbariləri saxlanılan Ģöbəsində təyin edilməyə baĢlanmıĢdır.

Aparılan gərgin elmi-tədqiqat iĢlərimiz zamanı ilk dəfə elmi əsaslarla sübut edilmiĢdir ki,

floramızın tərkibində 1800 növdən artıq dərman bitkisi yayılmıĢdır. Dərman bitkilərinin tədqiqi

onların genetik qohumluqlarının və kimyəvi tərkibləri nəzərə alınmaqla yerinə yetirilmiĢdir.

Tərəfimizdən elmə gətirilən 1800 növ dərman bitkisi 560 cins və 140 fəsilə daxilində

birləçərək ümumi floramızın 40%-ni təĢkil edir. 1800 növ dərman bitkisinin 1720-i yabanı halda

bitir, 80-dən atıq növü mədəni halda becərilir. 1136 növ çoxillik ot, 193-ü ikiilliklər, 140-ı

birilliklər, 69-u yarımkollar, 160-ı kollar, 102-si ağac formalarıdır (cədvəl 1) (Qasımov və b., 2006).

Cədvəl 1

Dərman bitkilərinin biomorfoloji qrupları (Ġ.Serebryakov (1964) sisteminə görə)

8

Həyat formaları Növlərin sayı Ümumi saya görə %-lə

Ağac 102 6,0

Kol 160 10,7

Yarımkol 59 3,4

Çoxilliklər 1146 66,0

Ġkilliklər 193 6,2

Birilliklər 140 8,7

Cəmi: 1800 100

Dərman bitkilərindən 420 növü kserofit, 370-i kseromezofit, 340-ı mezokserofit, 264-ü

mezofit, 140-ı mezohidrofit, 24-ü hidrofit və s. ekoloji qrup bitkilər təĢkil edir (cədvəl 2).

Cədvəl 2

Azərbaycan florasında yayılan dərman bitkilərinin ekoloji qruplar üzrə paylanması

Ekoloji qruplar Növlərin sayı Ümumi saya görə %-lə

Kserofitlər 420 24,4

Halofitlər 62 3,6

Kseromezofitlər 370 21,5

Mezokserofitlər 340 19,8

Mezofitlər 241 14,6

Mezohiqrofitlər 140 8,1

Hiqromezofitlər 76 4,4

Hiqrofitlər 47 2,7

Hidrofitlər 24 1,4

Cəmi: 1720 100

Dərman bitkilərinin 343 növü Asteraceae, 89 növü Rosaceae, 68 növü Fabaceae, 67 növü

Lamiaceae, 58 növü Chenopodiaceae, 57 növü Brassicaceae, 53 növü Caprifoliaceae, 51 növü

Ranunculaceae, 36 növü Liliaceae fəsilələrində rast gəlinir (cədvəl 3). Tədqiq etdiyimiz 1800 növ

dərman bitkisinin əksəriyyəti 20 fəsilə daxilində yerləĢərək ümumi müalicə bitkilərinin 62,9%-ni

təĢkil edirlər.

Cədvəl 3

Azərbaycan florasında yayılan dərman bitkilərinin ekoloji qruplar üzrə paylanması

Fəsilələr Miqdarı

Ümumi saya görə %-lə Cins Növ

Asteraceae Dumort. 87 343 19,9

Rosaceae Juss. 24 89 5,2

Fabaceae Lindl. 21 68 3,9

Lamiaceae Lindl. 32 67 3,9

Chenopodiaceae Juss. 20 58 3,4

Brassicaceae Burnett. 34 57 3,3

Caprifoliaceae Juss. 21 53 3,1

Ranunculaceae Juss. 19 51 3,0

Poaceae Branhart. 22 36 2,1

Liliaceae Juss. 6 36 2,1

Apiaceae Lindl. 23 35 2,0

Polygonaceae Juss. 6 33 19

Salicaceae Mirb. 2 25 1,5

Malvaceae Juss. 8 24 1,4

Orchidaceae Juss. 5 22 1,3

9

Liliaceae Juss. 7 22 1,3

Euphorbiaceae Juss. 3 18 1,0

Iiridaceae Juss. 3 16 0,9

Papaveraceae Juss. 4 15 0,9

Geraniaceae Juss. 4 14 0,8

Cəmi: 393 1082 62,9

Floramızın tərkibində ehtiyatı bol olan dərman bitkilərindən yemiĢanı – Crataegus L.,

itburnunu – Rosa L., tüksüz biyanı – Glychyrrhiza glabra L., dazıotunu – Hypericum perforatum

L., andızı – Inula helenium L., qatı quruçiçəyi – Helichrysum L., qaraqınığı – Origanum vulgare L.,

gicitkəni – Utrica dioica L., dəmirovotunu – Chelidonum majus L., baldırğanı – Heracleum L.,

bədrənci – Melissa L., boyaqotunu – Rubia L., üçbölümlü yatıqqanqalı – Bidens tripatia L.,

dəvədabanını – Tussilago officinalis L., cökəni - Tilia L., çobanyastığını (romaĢka) – Matricaria

chamomilla L., atĢabalıdını – Aesculus hippocastanum L., ivançayı – Chamenerum angustifolium

(L.) Holub., zirinci – Berberis vulgaris L., sarağanı – Cotinus coggygria Scop., kasnını (yolotu) –

Cichorum intybus L., iyli kərəvizi – Apium graveolens L. və s.-i qeyd etmək olar. Floramızda

yayılan dərman bitkilərinin bir çoxunun ehtiyatı böyük olduğuna görə Azərbaycanın ehtiyacını tam

ödəməklə bərabər, onları baĢqa dövlətlərə də ixrac etmək olar.

ġAMKĠMĠLƏR – Pinaceae Lindl. fəsiləsi

Eldar Ģamı – Pinus eldarica Medw.

Dünya florasının tərkibində Ģam fəsiləsi 11 cinsi, 250-yə qədər növü əhatə edir. Bunlar ağac,

kol, kiçik kolcuqlar olub, əsasən Yer kürəsinin Ģimal ərazilərində yayılmıĢlar. ġamkimilər

(Pinaceae Lindl.) çılpaqtoxumlular arasında ən geniĢ yayılmıĢ və böyük xalq təsərrüfatı

əhəmiyyətli növlərin spektrini özündə birləĢdirir.

Yer kürəsində ġam (Pinus L.) cinsinin 100-dən artıq növü yayılmıĢdır. Azərbaycanda Ģamın

2 növü: Eldar Ģamı - Pinus eldarica Medw., Kox

Ģamı - P.kochiana Klotzsch. ex C.Koch

yayılmıĢdır. Eldar Ģamı hündürlüyü 8-12 m olan,

əlveriĢli Ģəraitdə isə 20 m-ə çatan, düz və əyri

gövdəli ağacdır. Onun aĢağı əyilmiĢ uzun

budaqları geniĢ çətir yaradır. Köhnə gövdələrin

qabığı qonur-boz olur, üzəri çat-çatdır, cavan

gövdələrinin qabıqları açıq-boz rəngdədir. Eldar

Ģamı Azərbaycanda mədəni halda yaĢıllaĢdırma

məqsədi üçün geniĢ surətdə əkilib-becərilir. ġam

bitkisi çılpaqtoxumlular tipinin elə bir növüdür ki,

bunlar çiçəkli bitkilərin yer üzərində ilk inkiĢafı

zamanı öz çiçəklənmə dövrünü baĢa vurmaqda idi.

Lakin Ģamkimilərin içərisində elə cinslər də vardır

ki, onlar nəinki yox oldular, hətta çoxaldılıb, yer

üzünün Ģimal hissələrinə qədər gəlib çatdılar. ġam

da belə bitkilərdən biri hesab edilə bilər.

ġam ağacı ən çox yayılan meĢə mənĢəli

bitkilərdəndir. Əzəmətli, gözəl görünüĢə malik

olub, xoĢ ətrini ətrafa yayaraq havanı təmizləyir,

insanın nəfəs almasını asanlaĢdırır. Ağ ciyəri xəstə

olanlara Ģam meĢələrində dincəlməyi məsləhət

görürlər. Qədim yunan əfsanələrində qeyd edilir

ki, Ģam ağacı antik dövrdə Allahlar içərisində ən Ģux və Ģən görünən Papa Allahının ağacı hesab

olunurdu.

10

ġam ağacı dünyanın bir çox xalqları arasında sevilə-sevilə əkilib-becərilir. Belə ki,

Yaponiya və Çin xalqları arasında Ģam ağacı əbədilik və uzunömürlülük, Finlandiyada isə həyat,

Koreyada doğruluq və dözümlük rəmzi kimi təsvir edilir. Kiçik Asiya ölkələrində isə Ģam ağacı

ölməzlik və bərəkət simvolu hesab edilir. Slavyan xalqları isə toyları, Ģən mərasimləri, bayramları

Ģam ağaclarının ətrafında qeyd edirlər. ġam ağaclarının yayıldığı sahələr ağ, enliyarpaq və çayır

göbələklərinin xəzinəsi hesab edilir. Nahaq yerə demirlər ki, «ġam kəsiləndə göbələklər bir-biri ilə

pıçıldaĢır».

ġam meĢələrindəki cığırlardan keçərkən sanki iynəyarpaqlardan toxunmuĢ qalın yumĢaq

xalça üzərində yeridiyini hiss edirsən.

Çox qədim zamanlardan insanlar Ģamın bal kimi Ģirin tozcuqlarını müalicə məqsədləri üçün

qidalarına qatıb yeyərmiĢlər. Aclıq illərində Ģamın iynə yarpaqlarını qurudub, sonra toz halına

salaraq çovdar ununa qatıb, sıyığını hazırlayıb yeyərdilər. Leninqrad mühasirəyə alındığı günlərdə

əlavə qida məhsulu kimi Ģamın iynə yarpaqlarından vitaminli «surroqat» içkisinin istehsalı təĢkil

edilmiĢdir.

ġam qədim dərman bitkilərindən hesab edilir. Belə ki, bizim eradan 3 min il əvvəl

Ģumerlərin gildən düzəltdiyi cədvəldə verilmiĢ 15 dərman bitkisinin siyahısında Ģamın da adı

çəkilir.

Qədim Ģumerlər Ģamdan hazırladıqları sarğıları bədənin ağrıyan nahiyəsinə qoymaqla ağrını

kəsərmiĢlər. Tarixi mənbəyi araĢdırarkən məlum olur ki, XVIII əsrdə Ģam tumurcuqlarını qurudub,

un Ģəklinə salıb bal ilə biĢirərək böyrək xəstəliklərini müalicə edərmiĢlər. XIX əsrdə təĢkil olunan

bir çox ekspedisiyalarda, əsasən, Ģam tumurcuqları toplamaqla məĢgul olmuĢlar.

ġamın bütün hissələrindən: qabıqlarından, tumurcuqlarından, qozalarından, cavan

budaqlarından, yarpağından, Ģirəsindən, qatran, kanifol və s. hazırlanan dəmləmə, cövhər, məlhəm

və digər preparatlardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilmiĢdir.

ġamın bütün hissələrinin tərkibindən 3,5%-ə qədər qatran turĢusu, tumurcuğundan isə 0,35%

efir yağı, 5,0% aĢı maddəsi (aĢı maddə pinicikrin – C22H36O11), iynə yarpaqlarından 0,1-0,3%

askobrin turĢusu, 5% aĢı maddəsi, 0,13-1,30% efir yağı, toxumundan 26-32%-ə qədər piy yağı,

yarpaq və qabıq hissəsindən isə antosian tapılmıĢdır. Oduncağından qatı terpentin maddəsi alınır ki,

bunun da tərkibi çoxlu efir yağından və terpenoidlərdən ibarətdir. Su ilə destilə etməklə qatı qatran

alınır. Qatranın tərkibi isə yağ, fenol, ksilol və toluoldan ibarətdir. Qatı maddəni adi destilə etdikdə

skipidar alınır.

Müasir tibbdə Ģam tumurcuqlarından hazırlanan dəmləmələrdən bəlğəmgətirici,

dezinfeksiyaedici, sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir.

Leninqrad (Sankt-Peterburq) Ģəhərində yerləĢən MeĢə-texniki Akademiyasının

laboratoriyalarında Ģamın iynəyarpaqlarından yağda həll olunan xlorofil-karotin pastası əldə

edilmiĢdir. Həmin pastadan cərrahiyədə, stomatologiyada və tibbin müxtəlif sahələrində

müvəffəqiyyətlə istifadə edilir. Bundan baĢqa iynəyarpaqdan daha qiymətli karotin-xlorofil maddəsi

alınmıĢdır ki, bu da xoĢagəlməz iylərin aradan qaldırılmasında istifadə olunur; laboratoriyada

hazırlanmıĢ «Lesnaya» diĢ pastasının köməyi ilə ağız boĢluğunu dezinfeksiya etməklə yanaĢı, diĢ

qanaxmalarının aradan qaldırılmasında da istifadə edilir. Iynəyarpağından hazırlanan «meĢə» adlı

sabun kiçik kəsikli yaraları tez sağaldır, yanıqları müalicə edir.

ġamın iynəyarpaqlarından hazırlanan cövhər və dəmləmələrdən müxtəlif soyuqdəymələrdə,

bəlğəmgətirici və dezinfeksiya vasitəsi kimi istifadə edirlər. Hazırda skipidardan hazırlanan

terpinhidrat bronxial astmada bronxlarda olan bəlğəmin tezliklə kənar edilməsində istifadə edilir.

ġamın iynəyarpaqları qiymətli vitamin mənbəyi sayılır. Ondan hazırlanan cövhər və qarıĢıqlar hipo-

avitaminozlarda iĢlədilir.

Ev Ģəraitində Ģamın iynəyarpaqlarından tərkibində zəngin C vitamini olan konsentratı

aĢağıdakı kimi hazırlayırlar: 4 stəkan yaxĢı yuyulmuĢ iynəyarpağı və qabaqcadan hazırlanmıĢ 8%-li

sirkə turĢusunu 2 stəkan soyuq suyun üzərinə tökürlər. Sonra turĢulaĢdırılmıĢ suda olan

iynəyarpaqları 3 gün soyuq mühitdə dəmləyirlər. Bundan sonra ekstraktı təmiz parçadan və yaxud

pambıqdan süzürlər. Cövhər ağızda acı dadıverəcəkdir. Bu acılığı aradan götürmək üçün cövhərin

üzərinə ya Ģəkər, ya da meyvə Ģirəsi əlavə edib, gündə 1 stəkan daxilə qəbul etməyi məsləhət

11

görürlər. Bununla da orqanizmin C vitamininə olan tələbatını təmin edirlər.

Müasir kosmetika və dermatologiya sahəsində Ģamın tumurcuq və iynəyarpaqlarından

hazırlanan preparatlarla uzun sürən sağalmaz yaraların, tezliklə qaysaq bağlayıb yeni epitel

toxuması ilə bərpa edilməsində, yanıqlarda, donvurmalarda, ekzemaların müalicəsində,

soyuqdəymədə, tonusun artırılmasında və s. iĢlədilir.

Bundan əlavə Ģamdan hazırlanan krem və məlhəmlərdən (mazlardan) əl və üz dərisinin

qidalandırılmasında, ağız boĢluğu soyuqdəymələrində, diĢlərin dibində baĢ verən qanaxmaların

dayandırılmasında istifadə olunur.

Slavyan xalqları dəridə olan ekzema və dəmrovun müalicəsində Ģamın qatran maddəsindən

istifadə edirlər.

Bolqarıstan kosmetoloqları Ģamdan hazırlanan dəmləmə, cövhər və vannalardan bir sıra dəri

xəstəliklərinin müalicəsində, Çində isə dəri və ayaqlarda əmələ gələn göbələk xəstəliklərinin

müalicəsində istifadə etməyi məsləhət görürlər.

Xalq təbabətində Ģam tumurcuğundan hazırlanan dəmləmə və cövhərindən bədən

boĢluqlarında toplanan suların, bronxitin, yuxarı tənəffüs yollarının soyuqdəynəsində, öd kisəsi

xəstəliklərində, eləcə də qantəmizləyici vasitə kimi dəri xəstəliklərində, maddələr mübadiləsinin

pozulmasında, aybaĢı zamanı kəskin qanaxmaların qarĢısının alınmasında, raxit, böyrəkdə, sidik

kisəsində olan daĢ və qumların təmizlənməsində geniĢ tətbiq edilir.

ġamağacı iynəyarpaqlarından müalicə preparatlarının hazırlanması.

Şam iynəyarpaqlarının külü ilə diabetin müalicə edilməsi. 4 xörək qaĢığı kül götürüb 1 litr

qaynar suya töküb 1 gün ərzində dəmləyin. Sonra ehtiyatla süzüb, gündə 3 dəfə 3 xörək qaĢığı

qəbul edin. Ġki həftə qəbul edib, 5 gün istirahət verdikdən sonra müalicəni yenidən təkrar edin. Ġl

ərzində müalicə kursunu 5-6 dəfə təkrarlayın. Müalicə kursunu qəbul edən zaman keyfiyyətli qida

məhsullarından istifadə etmək məsləhət görülür.

Şam qatranı ilə soyuqdəymə və öskürəyin müalicə edilməsi. Bunun üçün birinci dəfə 2-3 q,

sonra isə 4-5 q qətrandan dilinizin üstünə qoyub, yavaĢ-yavaĢ sormağa baĢlayın. Qatranı cökə

Ģəklinə salıb, çeynəyə də bilərsiniz. Bu əməliyyat yatanda da sizi narahat etməz. Sonra fitonsid

nəfəs almanı yaxĢılaĢdırmaqla yanaĢı tənəffüs yollarını dezinfeksiya edəcəkdir.

Şam ağacı oduncağının kəpəyi ilə damar ağrılarının müalicə edilməsi. 500 q təzə Ģam

kəpəyindən götürüb 1,5 litr qaynar suya tökün. Ġsti yerə qoyub 2-3 saat cövhərini hazırlayın. Sonra

isti halda ağrıyan nahiyəyə kompres kimi qoyun. Kompres soyuduqdan sonra sarğını açın.

Doğranıb xırda hissələrə salınmış şam yarpaqları ilə qrip və soyuqdəymənin profilaktikası.

ġam yarpaqlarını xırda hissələrə doğrayıb, nimçəyə və yaxud qutuların içərisinə sərib xəstə yatan

otağa qoyun.

Şam balışı ilə öskürək və kəskin bronxitin müalicəsi. Tənzifdən düzəldilmiĢ balıĢ üzü

içərisinə Ģam yarpaqları doldurub üzərinə ağ Ģam və yaxud adi Ģam Ģirəsi damızdırın. Bu cür

balıĢda xəstə bir neçə gün yatdıqdan sonra sağalmağa baĢlayacaqdır. ġam yarpaqlarının 1:1

nisbətində propolislə qarıĢığı daha effektli müalicəvi təsir göstərəcəkdir.

Şam ağacı oduncağı tilişgəsi ilə dəmrovun müalicəsi. ġam tiliĢgəsindən hazırlanan

qatrandan götürüb yandırın. Sonra söndürüb tüstüsünü dəmrov olan nahiyəyə yönəldin. 7-8 dəfə

aparılan əməliyyatdan sonra dəmrovun tamamilə sorulub sağaldığının Ģahidi olacaqsınız.

Şam ağacı şirəsi ilə diş dibinin, soyuqdəymə və öskürəyin müalicəsi. Cavan Ģam ağacının

qabığını gövdəsindən ayırın. Qabıq və gövdənin arasında Ģirəli və dadlı kambi qatı yerləĢdiyini

görəcəksiniz. Onu gövdədən qaĢıyıb çıxardaraq, yavaĢ-yavaĢ çeynəyib, Ģirəsini udun.

Qatrandan hazırlanmış qoğal ilə çətin sağalan irinli yaraların müalicəsi. Bir və yaxud bir

neçə tikə Ģam qatranından götürüb, barmaqlarınızla əzib azca su əlavə edərək qarıĢdırıb qoğal halına

salın. Sonra qoğalı ağrıyan yaranın üzərinə yaxıb (qoyub) sarıyın. Sarğını 1-2 gün saxlayıb açın,

azca istirahət verdikdən sonra əməliyyatı yenidən təkrar edin. Əməliyyatı yara tam sağalana qədər

davam etdirin.

ġam ağacı tumurcuqlarını erkən yazda və yaxud qıĢ dövründə toplayır və qurudub

saxlayırlar. QurudulmuĢ xammalın saxlama müddəti 2 ildir.

12

TAXILLAR – Poaceae Barnhart fəsiləsi

Qarğıdalı – Zea mays L.

Qarğıdalı Amerika qitəsinin yerli bitkisidir. ABġ qarğıdalının vətəni hesab edilir.

Qarğıdalını mədəni halda ABġ-ın dəniz səviyyəsindən 3500 m

yüksəkliklərində və 2000 m-ə qədər hündürlükdə olan tropik zonalarında

əkib-becərirlər.

Qarğıdalı qədimdən mədəni halda becərilən bitkilərdən hesab

edilir. 60 min il bundan əvvəl Meksika ərazisində qarğıdalı saçaqları

aĢkar edilmiĢdir. Bitki 1492-ci ildə Kolumb tərəfindən Avropaya

gətirilmiĢdir. Qarğıdalıdan qida məqsədləri üçün ilk dəfə Cənubi

Amerikada yaĢayan hindu tayfaları istifadə edirmiĢ.

Qarğıdalı hündürlüyü 1-3 m-ə çatan, sarı-qırmızı rəngdə qıçaya

malik olan birillik ot bitkisidir. Qarğıdalı dənli bitkilərin ən qədimi hesab

edilir.

Qarğıdalı qida əhəmiyyətindən baĢqa, müalicəvi təsirə malik olan

bitki hesab edilir. Belə ki, bitkidən alınan yağ aterosklerozun və trombun müalicəsində iĢlədilir.

Xalq təbabətində isə qarğıdalının diĢicik saçaqlarından istifadə edilir.

Kimyəvi tərkibi. Qarğıdalı diĢiciyinin saçaqlarının tərkibində – 20,5% yağ, 0,12% efir yağı,

3,8% kitrə, 2,7% qətran, 1,15% acı qlükozid maddəsi, 3,18% kriptoksantin, askorbin və pantoten

turĢusu, K vitamini, inozit, həmçinin sitosterol, stiqmasterol (C29H48O), 0,05% məlum olmayan

alkaloidlər, toxumlarından isə 61,2% niĢasta, 4,24,7% yarımbərkimiĢ yağ, 7,4% pentazon, B1, B2,

B6 vitaminləri, nikotin və pantoten turĢuları, zeaksantin (C40H56O2) kversetin, izoksersitrin və s.

maddələr aĢkar edilmiĢdir.

Qarğıdalı saçağı öd kisəsi vəzisinin sekresiya fəaliyyətini artırır, ödün qatılığını azaldır,

bilirubinin miqdarını aĢağı salır, trombositin miqdarını artırır. Qarğıdalının toxumlarının

rüĢeymindən alınan yağ öd kisəsini stimullaĢdırır və onun tonusunu artırır. Beləliklə, qarğıdalı

həzm sisteminin fəaliyyətinin normal gediĢini nizamlayır. Qarğıdalı saçaqlarından alınan maye

ekstraktlardan, dənəvərləĢdirilmiĢ formalı preparatlardan ödqovucu, sidikqovucu, qankəsici, bundan

əlavə xolesistitin, xolangitin, hepatitin və s. müalicəsində geniĢ istifadə edilir; saçaqlardan

hazırlanan dəmləmədən uzun müddət qəbul etdikdə böyrəkdə, sidik və öd kisəsində olan daĢları

əridib orqanizmdən təmizləyir, ateroskleroza qarĢı müalicəvi-profilaktik rol oynayır.

Qarğıdalı saçaqlarından müalicəvi preparatların hazırlanması. Qarğıdalı saçaqlarından hazırlanan preparatlar soyuqdəymə, ödqovucu sidikqovucu, qan

bərpaedici, arterial qan təzyiqinin və öd ifrazatının artırılmasında, qanda bilirubin maddəsinin

azaldılmasında tətbiq edilir.

Sidik kisəsində olan daĢların əridilməsində. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ saçaqdan 2 stəkan

qaynar suya tökün, su hamamına qoyub, 2 saat saxlayıb süzün. Ekstraktdan gündə 3 dəfə yeməyə 1

saat qalmıĢ stəkanın 0,5 hissəsi qədər istifadə edin. Müalicə kursu yarım ildən az olmamaq Ģərti ilə

aparılır.

Xroniki xolesistitin müalicəsində. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ qarğıdalı saçaqlarından

götürüb stəkan yarım qaynar suya tökün, qaynama dərəcəsinə çatdırıb 30 dəqiqə saxlayın.

Dəmləmədən gündə 2-3 dəfə 2 xörək qaĢığı yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Sistit və diabet xəstəliyi zamanı. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ saçaqlardan 1 stəkan qaynar suya

töküb vam od üzərində 1 saat qaynadıb süzün. Üzərinə su əlavə etməklə isti halda 1 stəkan həcminə

gətirin. Dəmləmədən gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər yeməyə yarım qalmıĢ qəbul edin.

Ürək mənĢəli ĢiĢlərin müalicəsində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ saçaqlardan 1 stəkan qaynar

suya töküb, vam od üzərinə qoyun, 30 dəqiqə dəmləyin və 2-3 xörək qaĢığı bal qarıĢdırıb, 1 stəkan

həcminə gətirin. Ekstraktdan gündə 3 dəfə yeməkdən qabaq 1-2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Kəskin hepatitdə əlavə bir vasitə kimi. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ saçaqdan götürüb 1 stəkan

qaynar suya tökün, gündə 2-3 dəfə yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul

edin. Müalicə kursu 4-6 aydır.

13

Piylənməyə qarĢı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ saçaqdan götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb,

vam od üzərinə qoyun və 30 dəqiqə saxlayıb süzün. Sonra üstünə su almaqla 1 stəkan həcminə

gətirib gündə 3-4 dəfə 1-2 xörək qaĢığı 3-4 saatdan bir qəbul edin.

Klimakteria qanaxmaları, eləcə də abort zamanı baĢ verən qanaxmaların

dayandırılmasında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ qarğıdalı saçağından götürüb termosa töküb üzərinə

1 stəkan qaynar su əlavə edin, 7-8 saat saxlayıb süzün. Dəmləmədən gündə yeməyə 2 saat qalmıĢ 5-

6 dəfə 1-2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Sidik qanaxmalarında. Qarğıdalı saçağı, lobya qını, ayıqulağı otundan 100 q-adək götürüb

qarıĢdırın. QarıĢıqdan 40 q götürüb 1 litr qaynar suya tökün. Sonra zəif od üzərinə qoyub 15 dəqiqə

saxlayıb, süzün. Dəmləməni gün ərzində 6 dəfə qəbul edin. Bu zaman duzsuz xörəklər yeməklə

yanaĢı, qrelkaya isti su töküb, böyrək və sidik kisəsi üzərinə qoyun.

Aterosklerozun müalicəsində görülən profilaktik tədbirlər zamanı. Qarğıdalı yağından

25 q götürüb gündə 3 dəfə yemək zamanı qəbul edin. Bu zaman ümumi vəziyyətiniz yaxĢılaĢacaq,

əsəb gərginliyi azalacaq, yuxunuz bərpa olunacaq.

BANAN – Musaceae Juss. fəsiləsi

Banan - «Ağıl qidası» - Musa x paradisiaca L.

Banan cəngəllik bitkisi olmasına baxmayaraq, öz qiymətli keyfiyyətinə görə hal-hazırda

dünyanın əksər ölkələrinin bazarlarının daimi «sakini»nə çevrilmiĢdir. Hindistanda bananı «ağıl

qidası», «müdrik qida» meyvəsi adlandırırlar. Qəribədir ki, Ģərq aləminin bir çox filosof və yoqları

bütün həyatı boyu banan meyvəsi ilə qidalanmıĢlar. Hal-hazırda banan alma və kartof kimi bizim

gündəlik tələbatımız olan qidaya çevrilmiĢdir. Bananın tərkibi az kalorili olmasına baxmayaraq,

sulu karbonların miqdarına görə alma və kartofdan iki dəfə üstündür. Bananın tərkibində olan

niĢasta meyvə yetiĢdikcə asan həll olan Ģəkərə çevrilir. Bundan baĢqa bananın tərkibində insanların

sağlamlıq durumlarında mühüm əhəmiyyət kəsb edən Na, Ca, Fe, P, Mn və s.

makro- və mikroelementlərlə yanaĢı vitaminlərin zəngin spektrləri (B6, C, PP

və s.) vardır. V.P.Alekseyevə görə (1955), bananın ətli hissəsinin tərkibində

72-75% su, 21,9-25,0% sulu karbohidratlar, 1,3-1,5% zülal, 0,09-0,6% piyli

maddə, 0,8-0,9% kül, 30,0-50,1% saxaroza, 5,58-13,94% fruktoza, 8,6-17,47%

qlükoza, 0,94-1,0% aĢı maddəsi, 0,41-1,07% fıtin, quru çəki hesabilə 5,0-

33,2% A, 46-62% B, 6-14% C vitaminləri, 87-88% riboflavin və s. maddələr

aĢkar edilmiĢdir. Banan çox keyfiyyətli qida məhsulu hesab edilir. Ondan 2-3

ədəd yedikdə gün ərzində aclıq hiss etmirsən. Banan tərkibindəki K

elementinin çoxluğıına görə meyvələr arasında «çempion» hesab edilir. Belə

ki, 100 q banan meyvəsinin tərkibində 376 mq% K elementi aĢkar edilmiĢdir.

Banan ən çox ürək sancmalarında və hipertoniyadan əziyyət çəkən xəstələr üçün daha sərfəli hesab

edilir. Hipertoniyalı xəstələrə hər gün 1-2 ədəd banan yemək məsləhət görülür.

YetiĢmiĢ banan meyvəsi ödqovucu. sidikqovucu, qara ciyər və böyrək xəstəliklərinin

müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Banandan mədə və onikibarmaq bağrsaqda baĢ verən yaraların

müalicəsində də istifadə edilərək gözəl nəticələr əldə edilir.

Banan meyvəsindən müalicə prepartlarının hazırlanması.

Hipertoniya, ürək işemiyası, depressiya və yorğunluğun aradan qaldırılması üçün. Gündə

2 ədəd sarı rəngli banan yemək məsləhət görürlür. Bananı yeməkdən bir saat sonra qəbul etsəniz

daha yaxĢı olar.

Pielonefrit, sidik kisəsi daşlarının əridilməsində, öd kisəsinin zəifləməsində. Bunun üçün

hər yeməkdən yarım saat sonra yarı hissə yetiĢmiĢ banan yeyin. Bananı əzib qəbul edin.

Mədə və onikibarmaq bağırsaq yaraları və qastroenterokolit zamanı. YetiĢmiĢ bananı

götürüb sıyıq halına salın. Sonra üzərinə 1 xörək qaĢığı zeytun yağı əlavə edib qarıĢdırın. Aldığınız

qarıĢıqdan hər iki saatdan bir 1-2 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicəni ağrılar çəkilib qurtarana qədər

davam etdirin.

Əsəb və həyəcanlanma zamanı. Yeməkdən sonra gündə 1 ədəd banan yeməyiniz

14

məsləhətdir.

Vərəm, osteoxondroz, revmatizm, həmçinin qalxanvari vəzi xəstəlikləri zamanı. Gündə 1

ədəd yetiĢmiĢ bananı qabıqla qəbul edin.

Çəkinizdə anormallıq olan zaman (kökəlmək istəyirsinizsə). Yeməkdən sonra gündə 3 ədəd

yetiĢmiĢ banan meyvəsi yemək məsləhətdir. Müalicəni çəkiniz normal hala düĢənə qədər qəbul

edin.

Miqren (başın bir tərəfində əmələ gələıı sinir ağrıları) zamanı. Sinir ağrısı baĢ verən

zaman alın və boyun arxasına yetiĢmiĢ banan qabığını götürüb kompres edin.

Yanıq, səpki, irinli səpmələr zamanı. Bunun üçün xəstə nahiyələrin üzərinə tam yetiĢməmiĢ

və yumĢaq, eyni zamanda bərk banan qabığını soyub kompres kimi istifadə edin.

Ziyillərin müalicəsində. Bananın qabığını soyub ağ damarlanmıĢ hissədən kəsib gündə 3-4

dəfə ziyil olan nahiyəyə sürtün. AxĢamlar isə ağ hissədən kəsib ziyillərin üzərinə kompres kimi

qoyub plastrla bərkidin. Müalicə kursunu ziyillər yox olana qədər davam etdirin.

Quru öskürək və boğaz ağrıları zamanı. Bunun üçün yetiĢmiĢ bananı süzgəcdən keçirib

sonra alınan sıyığın üzərinə 2 stəkan qaynar su töküb qarıĢdırın. QarıĢığı su hamamında saxladıqdan

sonra süzün. Ġlıq hala saldıqdan sonra kiçik porsiyalarla bütün günü qəbul edin.

Bronxit zamanı. Bunun üçün yetiĢmiĢ bananı əzib üzərinə 1 stəkan qaynar su və 1 xörək

qaĢığı Ģəkər tozu əlavə edib su hamamında qızdırın. Sonra gündə 3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər

daxilə qəbul edin.

Artroz və ayaq danıarlarında olan artritin müalicəsi zamanı. 4 ədəd banan qabığı soyub

doğrayın, sonra üzərinə 3 stəkan araq əlavə edib 40 gün qaranlıq yerdə otaq temperaturunda

saxlayıb süzün. Aldığınız cövhəri tənzifə hopdurub axĢam yatmazdan qabaq ağrıyan nahiyələrə

sürtün. Müalicə kursu 20 gündür.

Tez-tez baş verən qəbizlik və həzm sistemi pozuntuları zamanı. Səhərlər acqarına 1 ədəd

yetiĢmiĢ banan yesəniz bu çatıĢmazlığı aradan qaldırmıĢ olarsınız.

Uşaqlarda dizenteriya zamanı. Bunun üçün əzlib sıyıq halına salınmıĢ bananın üzərinə

stəkanın 1/4 hissəsi qədər su əlavə edib qaynama dərəcəsinə gətirib, qarıĢdıra-qarıĢdıra 5 dəqiqə

biĢirin. AlınmıĢ püredən götürüb yeməklə birlikdə uĢağa verin. Prosesi dizenteriya sağalıb qurtarana

qədər davam etdirin.

Həzm sistemində baş verən qıcqırmaların, köpmənin, kəskin ağrıların, hıçqırıqların

aradan qaldırılması zamanı. ġüĢə bankaya 1 litr banan Ģirəsi töküb üzərinə qurudulmuĢ əncir və

yaxud kiĢmiĢ əlavə edin. Bankanı tənziflə örtüb, qıcqırana qədər isti qaranlıq yerdə saxlayın. 3

gündən sonra qıcqırmıĢ məhlulu süzüb üzərinə 2 xörək qaĢığı Ģəkər tozu, 1 xörək qaĢığı kiĢmiĢ

əlavə edin və butılkalara doldurub üzərini isti materialla möhkəm örtün. Qıcqırandan sonra Ģirəni

soyuducuda saxlayın. Gündə 1 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi

qədər yeməkqabağı qəbul edin.

Qanazlığı və orqanizmi qüvvətləndirmək üçün. Bunun üçün 1 stəkan banan Ģirəsini qaynama dərəcəsinə

gətirib, üzərinə 2 stəkan Ģəkər tozu əlavə edib orta

dərəcə odda biĢirin. Üzərində əmələ gələn köpüyü kənar

etməklə daim qarıĢdırın. BiĢirməni Ģirənin 1/4 hissəsi

buxarlanıb qurtarana qədər davam etdirin. Sonra soyudub alınan Ģərbətdən gündə 1-3 xörək qaĢığı

götürüb yaĢıl çayın və yaxud ilıq suyun üzərinə töküb yeməkdən yarım saat sonra daxilə qəbul edin.

Diqqət! ġəkərli diabeti olan xəstələr, qidanın pis həzm olunması və köpmə xəstəliklərinə

tutulmuĢ insanlara təzə banandan istifadə etmək məsləhət görülmür. Banan güclü iĢlədici

xüsusiyyətə malik olduğundan onu acqarına yemək və sonra üstündən su içmək məsləhət görülmür.

Banandan bayram təntənələri üçün dadlı, faydah xörək və içkilərin hazırlanması.

Banandan «Oladi Krepış»ın hazırlanması. 1 stəkan un, 1 çay qaĢığı quru mayonez, 2 əded

yumuıta, 1/2 stəkan süd, 6 ədəd iri yetiĢmiĢ banan, 1,5 xörək qaĢığı Ģəkər tozu, 3 xörək qaĢığı bitki

yağı, zövqünüzə görə vanil və duz götürün.

Unu maya ilə birlikdə qazana töküb, üzərinə ehtiyatla qızdırılmıĢ süd, 2 xörək qaĢığı yağ və

yumurta əlavə edib tam qarıĢdırın və xəmiri 10-15 dəqiqə isti yerdə saxlayın. Sonra bananları əzib

15

sıyıq halına salaraq Ģəkər tozu, vanil, duz əlavə edib yenidən xəmirlə qarıĢdırın. Tavanın dibini

yağlayıb orta dərəcəli odun üzərinə qoyub oladini biĢirin.

Sağlamlaşdırıcı təsirə malik banan kreminin hazırlanması. 1 ədəd yumurta, 1 stəkan süd, 2

ədəd orta böyüklükdə banan, limon qabğından hazırlanmıĢ toz, 1 xörək qaĢğı kiĢmiĢ, zövqünüzə

görə Ģəkər tozu götürün.

Yumurta köpük verənə qədər qarıĢdırıb üzərinə ĢirinləĢdirilmiĢ süd, nazik doğranmıĢ banan,

qurudulmuĢ limon qabığı, kiĢmiĢ əlavə edib su hamamında biĢirin. BiĢirməni kütlə qatılaĢana qədər

davam etdirin. Sonra soyudub süfrəyə verin.

Banandan hazırlanan şirin qida. 3 ədəd banan, 4 xörək qaĢığı Ģəkər tozu, 1 stəkan

qaynanmıĢ su, çay qaĢığının 1/4 hissəsi qədər limon turĢusu götürün.

Ġri banan meyvəsini xırda hissələrə doğrayıb üzərinə 2 xörək qaĢığı Ģəkər tozu əlavə edin və

bir cinsli kütlə alınana qədər qarıĢdırın. Sonra stəkanın 3/4 hissəsi qədər su götürüb Ģəkər tozunun

qalan hissəsini əlavə etməklə qaynama həddinə gətirib üzərinə jelatin, limon turĢusu, əzilmiĢ banan

əlavə edib od üzərinə qoyub qarıĢdrra-qarıĢdıra 30-40 dərəcəyə qədər qızdırın. Krem halına düĢəndə

formaya salıb soyuducuda yarım saat saxladıqdan sonra süfrəyə verin.

Banandan yeni il kokteylinin hazırlanması. 2 xörək qaĢığı banandan hazırlanmıĢ likör,

stəkanın 1/2 hissəsi qədər limon qarıĢıqlı kokteyli, yetiĢmiĢ banan, 2 stəkan doğranmıĢ buz parçası,

bir neçə ədəd doğranmıĢ limon dilimi götürün.

Limon qarışığının hazırlanması. Stəkanın 3/4 hissəsi qədər limon Ģirəsi, 6 xörək qaĢığı

Ģəkər tozu, 3 xörək qaĢığı çalınmıĢ köpük formalı yumurta zülalı götürün. QızdırılmıĢ qabın

içərisinə 4 xörək qaĢığı su töküb yavaĢ-yavaĢ Ģəkər tozu əlavə edib qatı Ģərbət alınana qədər biĢirin.

Sonra odun üzərindən götürüb üzərinə limon Ģirəsini, köpükləĢmiĢ yumurta zülalı, banan Ģirəsini,

xırdalanmıĢ banan hissələrini əlavə edin. Qədəhin 2/3 hissəsini buzla doldurub, üzərinə aldığınız

qatı kütləni əlavə edin və üstünü limon dilimləri ilə bəzəyib süfrəyə verin.

SOĞANKĠMĠLƏR – Alliaceae J.Agardh fəsiləsi

Qalib soğan – Allium victorialis L.

Bu hündürlüyü 20-50 sm olub, sarımsaqiyli bitkidir. Çox da böyük olmayan kök

yumrularından 2-3 lansetvari yaĢıl yarpaqlar əmələ gəlir. Xırda, yaĢılımtıl, ağ çiçəkləri, ĢarĢəkilli

çətirdə toplanmıĢdır. Iyun-iyul aylarında çiçək açır. Bitkinin yaĢıl hissəsinin tərkibi çox qiymətli

kimyəvi birləĢmələrlə zəngin olduğundan özünəoxĢar baĢqa növlərindən fərqlənir.

Qalib soğanın tərkibində 1,4% kül, 100-200 mq% C vitamini, 24% zülal, 6,5% sulu

karbohidratlar, 1%-ə qədər sellüloza, 89% su, 0,1% üzvü turĢular, 4 mq% karotin, B vitamini qrupu

aĢkar edilmiĢdir. Bitki salat, ət və balıq xörəklərinə əlavə olunmaqla istifadə edilir.

Azərbaycan ərazisində qalib soğana Quba rayonunda yayılan meĢəlik sahələrdən tutmuĢ

subalp çəmənliklərinə qədər rast gəlmək olar. Bitkiyə dağ çəmənliklərində də təsadüf edilir.

Xalq təbabətində qalib soğandan hazırlanan cövhərdən qızdırma, revmatizm zamanı

kompres kimi istifadə edilir. Bitki çiy halda öskürək, qurd əleyhinə, ateroskleroz, qalxanabənzər

vəzinin xəstəlikləri zamanı və iĢtahanın artırılması məqsədilə yeyilir. Bunun üçün bitkidən turĢuya

və duza qoyulmuĢ halda istifadə etmək olar.

Qalib soğan orqanizmin möhkəmləndirilməsində, soyuqdəymədə, mikrob əleyhinə, tərlədici,

sidikqovucu kimi dizenteriyanın, köpmənin qastroentritin və s. müalicəsində də iĢlədilir.

Qadınlar qalib soğandan trixomonad parazitinin müalicəsində

istifadə edirlər. Bir ədəd soğanaqdan götürüb tənzifə bükür və uĢaqlıq

yoluna qoyub 4-6 saat saxlayırlar. Bitkinin Ģirəsindən qulaq

ağrılarında, irinləmədə damcı kimi istifadə olunur. Suda

durulaĢdırılmıĢ Ģirəsindən göz soyuqdəymələrində yuyucu kimi istifadə

edilir.

Qalib soğandan qocalığın qarĢısının alınmasında istifadə edilir.

Soğanı sıxıb Ģirəsini çıxarın və spirtlə qarıĢdırıb (bunu bitkini əzib spirt

əlavə etməklə də aparmaq olar) 10-12 gün qaranlıq yerdə otaq

16

temperaturunda saxlayın. Bundan baĢqa qalib soğan yarpağı, güllücənin yaĢıl hissəsi və zəncəfil

kökündən götürüb cövhərini hazırlayın. Aldığınız spirtli cövhərdən gündə 3 dəfə yeməyə 20-30

dəqiqə qalmıĢ 50-70 damcı qəbul edin.

Bundan baĢqa qalib soğanın cövhər və dəmləmələrinin köməyi ilə yorğunluğu, yuxusuzluğu,

yuxarı təzyiqi, bağırsaq pozuntularını da müalicə edib, aradan qaldırmaq olar. Qalib soğandan

hazırlanan damcı vasitələrindən normadan artıq istifadə etmək olmaz.

Sarımsaq – Allium sativum L.

Səhərlər bir diĢ sarımsağı bir tikə çörəyə sürtüb yedikdən sonra üzərindən su içsəniz, bir

saatdan sonra qanınız saflaĢacaqdır. Bu məlumatı XVI əsrdə yaĢamıĢ fransız astroloqu və həkimi,

gələcəkdə dünyada nələr baĢ verəcəyini qabaqcadan xəbər verən və bunların əksəriyyətinin düzgün

olması ilə məĢhurlaĢan Nostradamus demiĢdir. Onun elmi əsərlərində deyilir ki, ―Necə edək ki,

sarımsağın köməyi ilə həmiĢə cavan qalaq‖. Bir qədər keçdikdən sonra sarımsağın müalicəvi təsiri

elmi əsaslarla öz təsdiqini tapmıĢdır. Sarımsağın vətəni Orta və Cənubi-Qərbi Asiya və Aralıq

dənizi ölkələrinin əraziləri hesab edilir. Yabanı halda isə Əfqanıstan, Hindistan, Qərbi Tyan-ġan və

Qafqaz, eləcə də Azərbaycan ərazilərində yayılmıĢdır.

Sarımsaq bizim eradan bir neçə minilliklər öncə Orta və Cənubi-Qərbi Asiya ərazilərində

mədəni hala keçirilmiĢdir. Sarımsaq haqqında ilk elmi məlumatlara bizim eradan əvvəl III

minillikdə təsadüf edilir. Bu məlumatlara biz Misir fironu N.Xeops dövründə piramida üzərindəki

yazılarda rast gəlirik.

Sarımsaq – Allium sativum L. hündürlüyü 100-150 sm olan soğanaqlı birillik tərəvəz

(ədviyyat) bitkisidir. Sarımsaq dünyanın əksər ölkələrində əkilib becərilir. Torpağın altında bir ədəd

ağ örtüklə örtülmüĢ diĢəbənzər soğanağı yerləĢir. DiĢlərin sayı xırda soğanaqlarda 3-5 ədəd, orta

irilikdə olanlarda 6-12 ədəd, daha irilərində isə 13-25 ədədə qədər olur. Hər diĢ öz pərdəsində

yerləĢir, bütün diĢ isə birlikdə bir örtüyə bükülür. Sarımsaq hər baĢ soğanağın çəkisinə görə 20

qramdan 30-40 qrama qədər olur. Dadı isə kəskin tünd, tünd, yarımtünd və zəif tünddür. DiĢvarı

soğanaqlarının uzunluğu bəzən 4 sm-ə çatır.

Yarpaqları hamar xətvarı olub uzundur, yuxarı hissəsi

novĢəkillidir. Hər bir yarpaq daxilində sortlardan asılı

olaraq uzunluğu 15-50 sm-ə qədər yalançı boru

formasında gövdə əmələ gəlir. YaxĢı inkiĢaf etmiĢ

bitkidə yarpaqların sayı 8-12 ədədə çatır. Gövdəsinin

qurtaracağında tutqun ağ və yaxud zəif bənövĢəyi

rəngdə çoxsaylı Ģarvari çiçəkləri mürəkkəb çətirdə

toplanır. Çətir bitkinin çoxalıb artmasında bpyük rol

oynayır.

Sarımsaq çox qiymətli tərəvəz bitkilərinin

sırasına daxildir. Onun tərkibində 35%-ə qədər quru maddə, 27% sulu karbonlar, 8% zülal, inulin,

fitonsid, fitosterin, yod, Ģəkər və s. maddələr tapılmıĢdır. YaĢıl yarpaqlarından isə karotin, B, B1,

PP, 140 mq C vitaminləri aĢkar edilmiĢdir. Sarımsaqda 0,23-0,74% efir yağı aĢkar edilmiĢdir. Efir

yağının əsas tərkib hissəsini allin təĢkil edir. Bu kükürd tərkibli amin turĢusudur. Sarımsaq

əzildikdə amilaza fermentinin tərkibindən efir yağı enzimin təsirindən parçalanaraq alisin,

ammonyak və piroüzüm turĢusu əmələ gətirir. Bundan əlavə soğanağında 3,25% kül (mq/q), 18,40

mq% K, 0,50 mq% Ca, 1,00 mq% Mg, 0,04 mq% Fe makroelementləri, Mn – 0,03, Cu – 0,35, Zn –

0,41, Se – 3,33, Ni – 0,04, Pb – 0,02, B – 0,90 mq/q mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Sarımsağın kəskin iyli olmasına səbəb alisin maddəsidir. O, bakterisid xassəli olamaqla

sarımsağın əsas iyini təĢkil edir.

Qədim zamanlarda sarımsaqdan ancaq müalicə məqsədləri üçün istifadə edilmiĢdir. Bunun

müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında bizim eradan 1550 il qabaq yazılmıĢ papiros ―Kodeks

Obersada‖da geniĢ məlumatlar verilir. Sarımsaqdan ürək, damar, bağırsaq ağrılarında, həĢərat, ilan

sancmalarında, müxtəlif ĢiĢlərin müalicəsində istifadə edilirdi. Bundan baĢqa qədim Yunanıstanda

17

keçirilən birinci Olimpiya oyunları zamanı idmançılara stimullaĢdırıcı vasitə kimi sarımsaq

yedirirdilər. Sarımsağın faydalı və müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında maraqlı məlumatlara

Aristotelin və Hippokratın əsərlərində də rast gəlmək olar.

Qədim Romada təzə doğulmuĢ uĢaqların beĢiyinə sarımsaq qoyarmıĢlar. Böyük Plini astma,

yüksək təzyiq, soyuqdəymə xəstəliklərini sarımsaqdan hazırlanan cövhər və preparatlarla müalicə

edilməsi haqqında maraqlı məlumatlar verir.

Çində sarımsağın qiymətli müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə onu ―Allah otu‖ adlandırmıĢlar.

Farslar zəhərlənmələrin müalicəsində sarımsaq iĢlədirmiĢlər. Assuriyalılar kəskin

zəhərlənmələr zamanı odun üzərinə bir çəngə yuna bükülmüĢ sarımsaq atarmıĢlar.

Sarımsaqdan çox qədim zamanlarda bir sıra infeksiya xəstəliklərinin müalicəsində geniĢ

istifadə edilirdi. Orta əsrlərdə tüğyan eləyən taun və vəba xəstəliklərinə tutulmuĢ insanlar özlərini

bu amansız xəstəliklərdən qurtarmaq üçün çoxlu sarımsaq yeyərmiĢlər. Türklər, yunanlar, bolqarlar,

Yaxın ġərq xalqları təzə doğulmuĢ uğaqların baĢına bir diĢ sarımsaq sancarmıĢlar. Sarımsağı

qapılardan, bar verən ağaclardan asarmıĢlar. Gəmiçilər dənizə sarımsaqsız çıxmazmıĢlar. Çünki

sarımsaq yoluxucu və sinqa xəstəlikləri zamanı geniĢ istifadə edirdilər.

Sarımsaq qiymətli ədviyyə, qida və müalicə təbiətli bitkidir. Ədviyyə kimi əvvəllər

fransızlar öz mətbəxlərində ondan geniĢ istifadə edirmiĢlər. Az sonra sarımsaqdan yunanlar,

italyanlar, istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Çox keçməmiĢ sarımsaq bütün Avropa xalqlarının sevimli

qida və ədviyyatı hesab edilmiĢdir. Sarımsağa kəskin iy verən onun tərkibindəki efir yağıdır. XVIII

əsrdə aĢpazlar xörəyə iĢtaha açan iy vermək üçün sarımsaqdan istifadə etməyə baĢlamıĢlar.

Hazırda Avropa xalqları xörəyə iĢtahaçıcı iy vermək üçün az miqdarda ədviyyə qatır və

qablara sarımsaq sürtürlər. Kulinariyaya aid çoxlu kitablar yazan fransız Marsel Bullesten yazırdı:

―XoĢbəxtlik orada baĢlayır ki, kulinariyada sarımsaqdan istifadə edilsin‖. Bu qiymətli ədviyyat bir

sıra xalqların – fransız, ispan, italyan, yunan, ingilis, alman, çin və yapon xalqlarının mətbəxlərinin

bəzəyinə çevrilmiĢdir. Ġngilislər sarımsaqdan ən çox buxarda biĢirilmiĢ ətdə istifadə edirlər.

Fransızlar salatların hazırlanmasında, almanlar kolbasa istehsalında istifadə edirlər. Ispanlar qeyd

edirlər ki, sarımsaqdan dondurma və Ģirniyyat növlərindən baĢqa bütün xörəklərdə istifadə etmək

olar. Bundan əlavə ispanlar sarımsağın Ģərəfinə hər il xüsusi bayramlar təĢkil edirlər.

Sarımsağın tərkibində 200-dən artıq bioloji fəal maddə aĢkar edilmiĢdir. Bu da onun yüksək

müalicəvi təsirə malik olduğundan xəbər verir. Harada ki, sarımsaq becərilir yerli əhali ondan ürək-

damar, soyuqdəymə, mədə-bağrsaq xəstəliklərində, həmçinin tükün tökülməsinə qarĢı vasitə kimi

istifadə edir. Tədqiqatlardan məlum olmuĢdur ki, sarımsaq yaxĢı profilaktik vasitə olub insanları

aterosklerozdan, infarktdan və insultdan qorumaqla yanaĢı, hüceyrələrdə xərçəngin əmələ

gəlməsinin qarĢısını alır.

ABġ-da aparılan tibbi araĢdırmalar zamanı təsdiq olunmuĢdur ki, sarımsaq xərçəngin

inkiĢafının qarĢısını alır. Çin, Yaponiya, Ġtaliya və bir sıra baĢqa ölkələrdə sarımsaqdan gündəlik

yeməklərdə istifadə edildiyindən mədədə xərçəngin əmələ gəlməsi 50% azalmıĢdır. Bundan əlavə

sarımsaq mədə-bağırsaq sistemində kanserogen maddələrin neytrallaĢdırılmasında mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

ABġ-ın Milli Ekoloji Mərkəzində 3 minədək xərçəng xəstəliyinə tutulmuĢ insan üzərində

aparılan müĢahidələr zamanı sarımsağın böyük profilaktik xüsusiyyətlərə malik olması müəyyən

edilmiĢdir. Bu zaman həkimlər ağız nahiyəsində, həzm yollarında, mədədə və yoğun bağırsaqda

olan ĢiĢlərin inkiĢafdan dayanmasını müĢahidə etmiĢlər.

ABġ-ın Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin nəzdində olan laboratoriyaların, eləcə də Pensilvaniya

Universitetinin əməkdaĢları sarımsaqdan hazırlanan preparatların ürək-damar sistemində baĢ verən

xəstəliklərin müalicəsində effektivliyini öyrənməyə baĢlamıĢlar. Infarkt keçirən 4 min xəstəni 2

qrupa ayırıb, birinci qrupa 1 stəkan südün tərkibinə bir neçə damcı sarımsaq ekstraktından əlavə

edərək hər gün xəstələrə içirtmiĢlər. Bu qrupda ikinci dəfə infarkt keçirmə halları 40% azalmıĢ,

arterial təzyiq aĢağı düĢmüĢ, qanda xolesterinin miqdarında azalma müĢahidə edilmiĢdir. Buna

baxmayaraq sarımsağın müalicəvi spektri indiyə kimi tam öyrənilib baĢa çatdırılmamıĢdır.

VaĢinqtonda çağırılmıĢ Beynəlxalq konfransda sarımsağın yeni müalicəvi təsirləri haqqında

maraqlı çıxıĢlar zamanı onun ―pis‖ xolestrinin sintezinin qarĢısının alması fikri konfrans

18

iĢtirakçılarının nəzərinə çatdırılmıĢdır. Ġnfarkta səbəb olan üçqliseridin toplanma faizinin aĢağı

salınmasında mühüm rol oynadığı aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa sarımsaq orqanizmdə (qanda)

trombun yaranma imkanlarını azaltmaqla insult və infarktın yaranma imkanlarını məhdudlaĢdırır.

Nəhayət, onun tərkibindəki fitonsid antimikrob xüsusiyyətlərinə malikdir.

Məlumdur ki, XX əsrdə hərbi sahədə çalıĢan cərrahlar müharibə zamanı yaralanan

əsgərlərdə qanqrena yaranmaması üçün sarımsaq Ģirəsindən istifadə edirmiĢlər. 1954-cü ildə

aparılan təcrübələr zamanı qanqrena törədən bakteriyaların sarımsaq Ģirəsi tərəfindən məhv edildiyi

aĢkar olmuĢdur. Bundan baĢqa sarımsaq yağı ağcaqanad yumurtalarını məhv edərək, qızdırmanın,

sarılığın və malyariyanın qarĢısını alır. Həmçinin, sarımsağın tərkibindəki fitonsidin yatalaq, vərəm,

tif və dezinteriya çöplərinə qarĢı təsirini öyrənmək üçün xəstə üzərində geniĢ kliniki təcrübələr

aparılmağa baĢlanmıĢdır.

Xalq təbabətində sarımsaqla hipertoniyanın, yuxusuzluğun, podaqranın, qripin, digər

infeksion xəstəliklərdə, yuxarı tənəffüs yollarının, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində

geniĢ istifadə edilirdi. Sarımsaqdan həmçinin dəridə əmələ gələn çibanların, psoriazı, ilan və həĢərat

sancmalarının, irinli yaraların, bağırsaq parazitlərinin, sinqanın əleyhinə, sidikqovucu, o cümlədən

ĢiĢlərə qarĢı da geniĢ surətdə istifadə edilməkdədir.

Sarımsaqdan müalicəvi preparatların hazırlanması.

Qrip zamanı. Sürgəcdən keçirilmiĢ təzə sarımsağı 1:1 nisbətində bal ilə qarıĢdırıb gündə bir

neçə dəfə 1 çay qaĢığı götürüb su ilə qəbul edin.

Uzun sürən öskürək zamanı. Sarımsaq və soğanı xırda hissələrə doğrayıb südə töküb

yumĢalana qədər biĢirin. Südün içərisində əzib üzərinə cökə balı əlavə edərək gündə 1 xörək qaĢığı

gün ərzində qəbul edin.

Boğaz ağrıları zamanı. Səkkiz diĢ sarımsağı əzib bircinsli kütlə əldə edib sonra üzərinə çay

qaĢığı üzüm sirkəsi əlavə edib ehtiyatla qarıĢdırın. QarıĢığı soyuducuya qoyub bütün gecəni

saxlayın. Səhərisi gün üzərinə 50 q qızdırılmıĢ bal əlavə edib pastanı yenidən qarıĢdırın. Sonra

qarıĢıqdan 2 çay qaĢığı götürüb ağzınıza qoyub həll olana qədər saxlayın və kiçik qurtumlarla udun.

Çibanların müalicəsi zamanı. YumĢaq ensiz lentĢəkilli kənaf parçası götürüb ona yağ

hopdurun. Sonra xırda doğranmıĢ sarımsağı süzgəcdən keçirib yağ-sarımsaq qatı düzəldib kənaf

lentinə yaxaraq çibanın üzərinə qoyun və sarğı ilə sarıyın. Sarğını gündə iki dəfə təzələyin.

Ateroskleroz zamanı. Bir baĢ sarımsağın diĢlərinin qabığını təmizləyib, 1 ədəd limonla

birlikdə süzgəcdən keçirib, qarıĢığı otaq temperaturunda olan bir litr qaynar suya töküb ağzını

bağlayın və iki gün saxlayın. Sonra gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Qrip, mədənin infeksion xəstəliyi, bronxit zamanı. 250 q təmizlənmiĢ sarımsaq diĢlərini

xırda hissələrə salıb üzərinə 1 litr araq tökün və 2 həftə saxlayın. Sonra qarıĢığı süzün. Alınan

cövhəri bir il soyuducuda saxlamaq olar. Aldığınız ekstraktdan 10-15 damla götürüb bütün gün

ərzində qəbul edin.

Sarımsağın kəskin tamı olduğundan o mədəni selikli qiĢasını qıcıqlandırmaqla onun

turĢuluğunu artıra bilər. Bu zaman yaxĢı olar ki, sarımsaq yağından istifadə edəsiniz.

Yağı belə hazırlamaq olar. 50 q iri doğranmıĢ sarımsağı tünd ĢüĢə qaba töküb üzərinə 1

stəkan günəbaxan və yaxud zeytun yağı əlavə edib ağzını bağlayın. 5-6 gün dəmə qoyduqdan sonra

istifadə edə bilərsiniz.

Artıq piydən, baĢda yaranan səslərin, eĢitmə və görmə qabiliyyətinin yaxĢılaĢdırılması

zamanı 500 q əzilmiĢ sarımsağı 300 ml spirtin üzərinə töküb 10 gün qaranlıq yerdə saxlayın və

qarıĢığı süzün. Alınan ekstraktı südlə qarıĢdırıb gündə 3 dəfə yeməyə 10 dəq qalmıĢ qəbul edin.

Qəbul qaydası belədir: 1-ci gün yarım stəkan südün tərkibinə 1 damla ekstrakt əlavə etməklə qəbul

edin. 2-ci gün 2 damcı, sonrakı günlərdə hər dəfə 1 damcı artırmaqa 25 damcı əlavə edənə qədər

qəbul edin.

Kolumbiya tərəvəzçiləri uzun müddət apardıqları təcrübələr zamanı Ģirin tama malik yeni

sarımsaq sortu əldə etmiĢlər. Onun iriliyi yumruq boydadır. Çiy halda o incə Ģirin tama malikdir.

Sarımsaqdan qida məhsullarının hazırlanması. Sarımsaq pastası. 4 tikə ərinmiĢ pendir, 2 xörək qaĢığı mayonez, 2 xörək qaĢığı xırda

hissələrə salınmıĢ pendir, 4 diĢ sarımsaq götürün. ƏrinmiĢ pendiri mayonezlə qarıĢdırıb üzərinə

19

bərk pendir, əzilmiĢ sarımsaq və duz əlavə edin. Alınan kütləni yaxĢıca qarıĢdırın və qara çörəyin

üzərinə yaxıb yeyin.

Sarımsaqlı şoraba. TəmizlənmiĢ sarımsağı kiçik bankaya qoyub üzərini qırmızı bibərlə

bəzəyib, üstünə sirkə əlavə edin. ġüĢə bankanı 85°C temperaturda 15 dəqiqə strelizə edin. 1 litr

Ģorabaya 1/4 stəkan su, 20 q Ģəkər, 1/4 litr 6%-li sirkə, 4 ədəd ətirli noxud və acı bibər, 4 mixək və

çox da böyük olmayan darçın əlavə edin.

Sarımsaq və kökdən salatın hazırlanması. 80 q kök, 3 q sarımsaq, 10 q mayonez,

zövqünüzə görə Ģəkər və duz götürün. Kiçik deĢikli sürgəcdən yerkökünü keçirib xırda doğranmıĢ

sarımsaqla qarıĢdırın, üzərinə mayonez əlavə edin. Sonra üzərinə zövqünüzə görə Ģəkər və duz

əlavə edin.

ASPARAGUS – Asparagaceae Juss. fəsiləsi

Qulançar (Mələçöyüd) – Asparagus L.

Dünya florasının tərkibində qulançar cinsinin 300-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bunlardan

Qafqazda 11, o cümlədən Azərbaycanda 9 növünə təsadüf

etmək olar (Oruc Ġbadlı, 2002).

Qulançara yabanı halda meĢə açıqlıqlarında,

çəmənliklərdə, kolluqlar arasında rast gəlmək olar. Bu hündür,

çoxillik tərəvəz bitkisi, öz zərif-yaĢıl budaqlarının gözəlliyi ilə

insanın əhvali-ruhiyyəsini qaldırmaqdan baĢqa, qiymətli

müalicəvi təsirə malikdir. Xalq arasında qulançarın cinsi

aktivliyin artırılmasında oynadığı rol yüksək qiymətləndirilir.

Qədim yunanlarda belə atalar sözü vardır: «Hərgah sən qulançar

yeməsən, bəs gücü haradan alacaqsan?». Qulançara ən çox Uzaq ġərq ölkələrində təsadüf edilir.

Qədim dövrün həkimləri bu bitki ilə bir sıra xəstəlikləri – böyrək daĢlarını, qızdırmanı və s.

müalicə edirmiĢlər.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin kök və cavan zoğlarından istifadə edilir.

Qulançardan hazırlanan preparatlar orqanizmin müqavimətinin gücləndirilməsində, tonusun

azalmasında, sakitləĢdirici, qantəmizləyici daĢəridici, ağrıkəsici, soyuqdəymə, skleroz zamanı, Ģəkər

əleyhinə, sidikqovucu, iĢlədici və s. tətbiq edilir.

Qulançardan dərman preparatlarının hazırlanması.

Cinsi fəaliyyətin zəifləməsində, adenomanın, prostat vəzinin müalicəsində. 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ təzə kökündən götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb, 2 saat saxlayıb süzün. Gündə

yeməyə yarım saat qalmıĢ 3-4 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin. Cinsi fəallığımızı artırmaq

üçün hər gün yeməyinizdə təzə, biĢirilmiĢ, buxara verilmiĢ qulançardan istifadə edin.

Qanazlığı zamanı. Təzə qulançar zoğundan alınmıĢ təzə Ģirənin içərisinə 1:1 nisbətində

Ģəkər tozu əlavə edib, zəif od üzərinə qoyun və 1 saat biĢirin. Gündə 3 dəfə, yeməyə 20 dəqiqə

qalmıĢ bir xörək qaĢığı qəbul edin.

Hipertoniya, ürək şişmələrində, ateroskleroz zamanı. 2 xörək qaĢığı təzə doğranmıĢ

qulançardan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb, zəif odda 15 dəqiqə saxladıqdan sonra süzün.

Həcmini 0,5 litrə çatdırıb stəkanın 1/2 hissəsi qədər gündə 3-4 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul

edin.

Sistit və xolesistitin müalicəsində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ cavan zoğ və kök hissələrindən

götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb, vam od üzərinə qoyub yarım saat saxlayın. Sonra od üzərindən

götürüb soyudub, süzün, 1 stəkan həcminə gətirib günə 3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər yeməyə

yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

ZANBAQ – Liliaceae Juss. fəsiləsi

May inciçiçəyi – Convallaria majalis L.

Dünya florasının tərkibində fəsilənin 240 cinsi və 4000-ə qədər növü yayılmıĢdır. Fəsiləyə

20

daxil olan növlərə dünyanın hər yerində rast gəlmək olar. Bu növlər kökümsovlu, soğanaqlı və kök

yumrusuna malik olan çoxillik otlardır. Fəsiləyə daxil olan soğan, sarımsaq, qulançar, çiriĢ və s.

yeyinti, asırqal (çöpləmə), novruzçiçəyi, əzvaydan müalicə, tülpan, zanbaq və s. isə bəzək

təbiətlidirlər. Fəsilənin maraqlı cinslərindən biri də – inciçiçəyi hesab edilir.

Ġnciçiçəyi – Convallaria L. cinsinin dünya

florasının tərkibində 2-4 növü vardır. Qafqazda, o

cümlədən Azərbaycanda isə 1 növü – Cənubi Qafqaz

inciçiçəyi – Convallaria transcaucasica L. yayılmıĢdır.

Biz burada ancaq qiymətli dərman bitkisi olan və elmi

təbabətdə ətraflı öyrənilərək müalicə məqsədilə geniĢ

istifadə edilən may inciçiçəyi – Convallaria majalis L.

növündən bəhs edəcəyik. May inciçiçəyi – C. majalis

hündürlüyü 25-30 sm olan sürünən nazik kökümsova və

incə saçaqlı kök sisteminə malik çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi 3-6 açıq-çəhrayı rəngli pulcuqla

əhatə olunmuĢdur. Kökətrafı yarpaqları 2-3 ədəd olub, uzunluğu 20, eni isə 8 sm-dir. Bunlar

uzunsov-ellips formalı, kənarları iti, uzunsaplaqlıdır. Çiçəkləri ağ rəngdə olub 7 mm uzunluğunda,

6-20 ədədə qədər ətirli iyə malik salxımvaridir. Meyvələri Ģarvari, qırmızı-narıncıdır. Aprel-iyun

aylarında (təxminən 20 gün) çiçək açır, iyulun axırında, sentyabra qədər meyvəsi yetiĢməyə

baĢlayır.

May inciçiçəyinə keçmiĢ SSRI-nin Avropa hissəsində Ural, Krım və Qafqaz ərazilərində

rast gəlmək olar. Yerli əhali bu incə, zərif, xırda, ətirli bitkiyə – inciçiçəyi, ağzaçıq, əzizim, gülüm,

gənclik, yuyulmuĢ ot, güləbətin, dovĢan qulağı, gümüĢü yarpaqlı və s. adlar verilmiĢdir.

Bu incə, zərif, ətirli, gözəl, mirvariyəoxĢar par-par parıldayan Ģeh damcıları ilə əhatə olunan

yaz çiçəyinə meĢə ağaclarının altında, onların kölgəsində, meĢə açıqlıqlarında ən çox rast gəlinir.

Ġnciçiçəyi haqqında müxtəlif rəvayətlər, əfsanələr mövcuddur. Hələ uĢaqlıqda nənəm mənə

söyləyirdi ki, inciçiçəyi günəĢin yandırıcı Ģüalarından qorunmaq üçün «qaçıb» meĢələrdə ağac və

kolların arasında gizlənirmiĢ. Bir yunan mifologiyasında qeyd edilir ki, ov Allahı Diana gəzinti

zamanı azaraq meĢə Allahı yaĢadıgı tanıĢ olmayan bir meĢəyə gəlib çıxır. MeĢə Allahı Diananın

gözəlliyinə valeh olur, ona vurulur. Lakin gözəl məsum qız Diana meĢə Allahından qaçıb

gizlənməyə çalıĢır. O, yolu o qədər sürətlə qaçmıĢdı ki, bədəni istidən od tutub «yanmağa» və

tərləməyə baĢlamıĢdı. Ağ çiçəkləri olan inciçiçəyi bir çox məĢhur insanların sevgilisinə

çevrilmiĢdir. Bunu ən çox sevənlər məĢhur rus riyaziyyatçısı Sofya Kovalevskaya, yazıçı

A.Ġ.Kuprin, Ģairə U.Lesya, ukraynalı Ģair V.Y.Bryusov, məĢhur kimyaçı D.Ġ.Mendeleyev, məĢhur

bəstəkar P.Ġ.Çaykovski, azərbaycanlılardan akademik H.Ə.Əliyev, H.B.Abdullayev və s. olmuĢlar.

Hətta Çaykovski inciçiçəyinin Ģərəfinə mahnı da bəstələmiĢdir.

Ġnciçiçəyi öz ətirli iyi ilə meĢələrə sanki ürək açan, əsəb sistemini sakitləĢdirən ab-hava

gətirir. MeĢədən keçən hər bir kəs istər-istəməz bu gözəl bitkidən yan keçmir, ondan bir dəstə

toplayıb evlərinə aparır və çiçəkdən estetik zövq alır.

Ġnciçiçəyi qiymətli müalicəvi təsirə malik bitki hesab edilir. Bitkinin müalicə məqsədləri

üçün əsasən çiçək, ot və yarpaqlarından istifadə edilir. Bitkinin qeyd etdiyimiz hissələrində 20-ə

yaxın (0,1-0,6%) ürək qlükozidi tapılmıĢdır. Bu qlükozidlərdən periplogenin, sarmentogenin,

strofantidin, strofantidol, bipindogenin və nitrossitgenin (konvallotoksin, konvallozid,

qlükokonvallozid, konvallotoksal, lokundiozid, dezlyükoxeyrotoksin, dezlyükoxeyrotoksol,

periqulozid, kannogenol-3-ramnozid); flavonoid maddələrindən – kempferol, kversetin,

izoramnetin, lyuteolin, apigenin, xrizoeriol, 3-qalaktozid, 3-qalaktoramnozidlər və 3-

qalaktodiramnozidlər, izoramnetin, kempferol və kversetin, saponin-kanvallarin, C vitamini,

farnezol, likopin və s. göstərmək olar.

Ġnciçiçəyinin çiçəklərindən 6,38% kül, mq/q olmaqla: K - 28,00, Ca - 3,60, Mg - 1,80, Fe -

0,30 makroelementləri; mq/q olmaqla: Mn - 0,11, Cu - 0,73, Zn - 0,72, Co - 0,18, Mo - 2,13, Cr -

0,04, Al - 0,20, Ba - 0,18, V - 0,04, Se - 12,80, Ni - 1,02, Sr - 0,05, Co - 28,60, Pb - 0,07, Ag - 8,00,

I - 0,09, Br - 81,30, B - 43,60 mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarından isə 8,36% kül,

mq/q olmaqla: K - 34,50, Ca - 18,20, Mg - 3,60, Fe - 0,20 makroelementləri, mkq/q olmaqla: Mn -

21

0,19, Cu - 0,39, Zn - 0,40, Co - 0,24, Mo - 3,45, Cr - 0,02, Al - 0,06, Ba - 2,24, V - 0,07, Se - 3,05,

Ni - 0,18, Sr - 0,32, Pb - 0,04, B - 3,80 mikroelementləri alınmıĢdır.

Ġnciçiçəyindən alınan cövhərdən damcı formasında ürək nevrozlarında, ürək fəaliyyəti

pozuntularında, bundan baĢqa piĢikotu, damotu cövhəri ilə natrium adenozid bromidi qarıĢdırılıb

«yaĢıl» cövhər Ģəklində istifadə edilir.

Çiçək və yarpaqlarından hazırlanmıĢ konvallotoksin preparatından II və III dərəcəli kəskin

və xroniki ürək çatıĢmazlıqlarında, ürək döyüntülərində istifadə edilir. Bitkinin yarpaqlarından

alınmıĢ «Korqlikon» preparatından uzun müddət qəbul etdikdə müsbət nəticələr əldə edilir. Çiçəyi

həm də M.N.Zdenko fitoyığımının tərkibinə qatılır.

Ənənəvi təbabətdə inciçiçəyi preparatlarından sidikqovucu, sakitləĢdirici vasitə kimi ürək

xəstəliklərində, epilepsiyada, Bazedov xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir.

Elmi təbabətdə inciçiçəyindən alınan preparatlardan ürək xəstəliklərinin müalicəsində

S.P.Pavlovun laboratoriyasında aparılan farmakoloji təcrübələrdən sonra istifadəyə baĢlanmıĢdır.

Bundan baĢqa preparatlar qanın qatılaĢdırılmasında da iĢlədilir. Kliniki təbabətdə isə tədqiqatından

sonra istifadə edilmiĢdir.

Ġnciçiçəyi preparatlarının tətbiqi ürək fəaliyyətini artırır, arterial qan təzyiqini aĢağı salır,

ürək qüsurları tədricən aradan qalxır, yuxu normallaĢmağa baĢlayır, xəstənin ümumi vəziyyəti

yaxĢılaĢır.

Ġnciçiçəyindən müalicəvi preparatların hazırlanması.

1) Ġnciçiçəyi cövhərindən gündə 2-3 dəfə 15-20 damcı qəbul etmək məsləhət görülür.

2) Bitkinin təzə çiçəyindən götürüb 40-70% spirtdə 1:3 nisbətində cövhərini hazırlayıb,

qaranlıq yerdə 10-14 gün saxlayıb, süzün. Cövhərdən gündə 2 dəfə 10-15 damcı qəbul

edin.

3) 4 q inciçiçəyindən götürüb 200 ml qaynar suya tökün, 45 dəqiqə saxlayıb süzün, soyudub

hər 2 saatdan bir 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Ġnciçiçəyinin yarpaq və çiçəklərindən müxtəlif növ ətriyyat, sabun və kosmetik

məmulatların hazırlanmasında istifadə edilir. Ġnciçiçəyini asanlıqla əkib-becərmək olar.

Tikanlı loğman və ya müalicə kaktusu – Aloye (Əzvay) – Aloe L.

Karri səhrası… Bizə çox tanıĢ olmayan səhra bu cür adlanır. Hamıya qismət olmur ki, gedib

Afrikada olan Kalaxari səhrasını görsün və orada yayılan bitki aləmi ilə tanıĢ olsun. Dünyanın heç

bir yerində tayı-bərabəri olmayan Narıncı çayı da buradan axır. Afrika ərazisində yayılan səhra

gözəlliklərindən olan əzvay da buranın daimi sakinlərindən hesab edilir. Əzvayın çiçəyi üçyuvalı

olub, yaĢılımtıl-qonur rəngdə olduğu halda, meyvəsi qutucuq olub, qaramtıl-qonur, kənarı sıxılmıĢ

qanadlı toxumdan ibarətdir. Əzvayın yarpaqları bizim ərazidə yayılan ağacların yarpaqlarına

oxĢamır. Əzvay yarpaqları qalın, ətli, alt hissəsi ĢiĢmiĢ, çökmüĢ, «əyilmiĢ» vəziyyətdədir. Kənarları

iri miĢarĢəkillidir.

Çox qədim zamanlardan baĢlayaraq, hal-hazırkı dövrə kimi əzvaydan sabur hazırlanır. Belə

ki, əzvayın yarpaqlarından alınan Ģirəni quru toz halına salıb, müalicə

məqsədləri üçün istifadə edirlər. Alınan quru kütlə yaĢılımtıl-qonur

rəngdədir. ġirənin tamı kəskin acıdır. Yarpaqlarının tikansız olmalarına

baxmayaraq, mal-qara tərəfindən yeyilmir. Sabur əzvay cinsinin

müxtəlif növlərindən hazırlanır. Lakin, ən keyfiyyətli dərman

preparatları Sokotra adasında yayılan əzvaydan alınır. KeçmiĢ SSRĠ-də

oranjereya Ģəraitində becərilən əzvaydan

alınan saburdan halen preparatlarının

hazırlanmasında istifadə edilir.

Cənubi Afrikada əzvaydan Ģirəni aĢağıdakı üsulla alırlar:

kəsilmiĢ yarpaqların qabığını soyub maili düzür və kəsilən hissəni üzü

aĢağı – çalanın kənarına qoyurlar. Aydın günəĢli havada qabığı

soyulmuĢ yarpaqlardan Ģirənin süzülüb qurtarması 6 saat davam edir.

22

AlınmıĢ Ģirəni götürüb çənə boĢaldır və buxarlandırıb son məhsulu alırlar. QazılmıĢ çalada olan Ģirə

günəĢin altında da nəzarətsiz qalıb uzun müddət buxarlanıb bərk kütləyə çevrilir.

ABġ-da kəsilib götürülmüĢ əzvay yarpaqlarını ağacdan düzəldilmiĢ novçadan xüsusi qaba

süzür, oradan da çənə boĢaldıb buxarlandırırlar.

Acarıstanda saburu aĢağıdakı qaydada əldə edirdilər. Belə ki, oktyabrın axırlarında əzvayın

gövdəsinin aĢağı hissəsində yerləĢən yarpaqlarını kəsib götürür, kəsilmiĢ yarpaqları Ģaquli

istiqamətdə torlu qaba doğru düzürlər; 1,5-2 saatdan sonra yarpaqda olan Ģirə tam süzülüb qaba

tökülür. Götürülən yarpaqlar təkrar doğranılır və yenidən Ģirəsini tordan süzüb hər iki qarıĢığı bir-

birilə qarıĢdırıb buxarlandırırlar.

Əldə olunan saburdan müxtəlif dərman preparatları hazırlanıb elmi təbabətdə və baytarlıq

sahəsində istifadə edilir. KeçmiĢ SSRĠ-də istixanalarda becərilən əzvaydan sabur alınmırdı. Burada

toplanılan əzvay xammalı xarici ölkələrə satılırdı. Saburun sənaye istehsalı Cənubi Afrika,

Hollandiya, Vest-Hindistan, Cənubi Amerikanın Ģimal ərazilərində təĢkil edilmiĢdir. Çünki, bu

ərazilərdə böyük ehtiyata malik əzvay sahələri mövcuddur. Sabur isti suda, ən yaxĢı isə spirtdə həll

olur. Efirdə, xloroformda benzində və petroleyin efirində həll olmur. Əzvayın müalicəvi təsiri

haqqında ilk məlumata ərəb coğrafiyaçısı Masudun əsərlərində rast gəlmək olar.

Aristotel məlumat verir ki, yerli əhali Sokotra adasında əkib-becərdiyi əzvaydan bir sıra

xəstəliklərin müalicəsində istifadə edirmiĢlər.

Elmi təbabətdə əzvaydan ödqovucu və iĢlədici vasitə kimi istifadə edilir.

Əzvayın müalicəvi təsiredici xüsusiyyətləri hələ çox qədim dövrlərdən misirlilərə, ərəblərə,

yunanlara həmçinin çinlilərə və tibetlilərə məlum olmuĢdur.

Əzvaydan hazırlanan saburdan həm daxili, həm də xarici xəstəliklərdə istifadə etmək üçün

müxtəlif müalicəvi balzam, məlhəm (maz), ekstraktlar, fəaliyyətdən düĢmüĢ hüceyrə və

toxumaların canlandırılması üçün eliksirlər, eləcə də ölmüĢ hörmətli insanların

balzamlandırılmasında istifadə edilir.

Əzvaydan ərəb təbabətində geniĢ istifadə edilmiĢdir. Çində əzvay qurdqovucu kimi və

zöhrəvi xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir.

X əsrdə əzvaydan müalicəvi məqsədlər üçün istifadə edilməsi haqqında ingilis-sakson, XII

əsrdə isə alman dərman-Ģünaslığında istifadə edilməsi haqqında geniĢ məlumatlar verilir. MəĢhur

ərəb həkimi Razes (860-930) tibb elminin müxtəlif sahələrinə dair 226-dan artıq kitab yazıb dərc

etdirmiĢdir. Həmin tibb kitabları 500 ildən artıq həkimlərin stolüstü kitabları olmuĢdur. Razes tibbə

aid yazdığı kitablarda əzvayın müalicəvi xüsusiyyətlərindən də maraqlı məlumatlar verir. O qeyd

edir ki, Hindistanda əzvaydan hazırlanan ekstraktlar çiçək, göz xəstəliklərində islatma dərman kimi

iĢlədilir. Dəridə olan çətin sağalan irinli yaraların müalicəsində əzvaydan hazırlanan ətirli pudradan

geniĢ istifadə edilirdi. Kəsiklər zamanı baĢ verən qanaxmaların qarĢısını almaq üçün Razes əzvay,

ətirli qatran və yumurta sarısı qarıĢıqlarından hazırlanan məlhəmlərdən istifadə olunması haqqında

məlumat verir.

MəĢhur tibb alimi Əbu Əli Ġbn Sina (980-1037) özünün yazdığı «Tibbin qanunları» əsərində

qədim zamanlardan baĢlamıĢ orta əsrlərə qədər əzvayı qızılgül yağı ilə qarıĢdırıb miqren, göz və

mədə xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunması haqqında geniĢ, maraqlı məlumatlar verir.

MəĢhur həkimlərdən Burxana (1792), Dobronravova (1843) saburdan uzun sürən kəskin qəbizlikdə

iĢlədici, tac damarlarında qanın normal paylanmasında, qan dövranının nizama salınmasında,

parazit qurdların tökülməsində, ödqovucu, mədə-bağırsaq xəstəliklərində, yod ifrazatının

gücləndirilməsində, əsəb xəstəliklərində, xüsusən də tupoxondirya və maniyamin müalicəsində,

mədə-bağırsaq sisteminin möhkəmləndirilməsində, göz büllurunun buynuz qiĢasının müalicəsində

və s. geniĢ istifadə olunması haqqında məlumat verilir. Bir qədər sonralar Kravkov, Qefter,

Skorsov, VerĢinin və baĢqaları 1924-1940-cı illərdə yazdıqları elmi əsərlərində əzvaydan iĢlədici,

ödqovucu, vərəm, xlozor (qan azlığı), irinli yaraların və s. xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə

olunmasını göstərirdilər.

Dünya florasının tərkibində Aloe L. - əzvay cinsinin 275-dən artıq növü yayılmıĢdır. Vətəni

Cənubi Afrikanın yarımsəhra əraziləri hesab edilir. Bu növlərə ən çox Cənubi Afrika, Madaqaskar,

Sokotra və Antil adaları, Kap vilayəti, HəbəĢistan, Somali və s. ölkələrin aĢağı dağ qurĢaqlarından

23

baĢlayıb, dəniz səviyyəsindən 2500 m-ə qədər yüksəklikdə rast gəlinir. Bunlar sukkulent bitkilərdir.

Bir çox növləri isə kserofit bitki kimi quru, çınqıllı, daĢlı yamaclarda, qayalıqlarda, bir sözlə

quraqlıq zonaların daimi sakinlərinə çevrilmiĢdir.

Əzvay cinsi – əsl əzvayın - Aloe vera (var. A. vulgaris) çoxlu növ müxtəlifliyi vardır. əmələ

gətirmiĢdir. Bu növ müxtəlifliklərinin əksəriyyəti hal-hazırda növ kimi qəbul edilmiĢdir. Həqiqi

əzvayın növləri yabanı halda Qırmızı dənizdən baĢlayıb, Cənubi Afrikaya qədər geniĢ bir ərazidə

yayılmıĢdır. Əzvayın bir sıra, o cümlədən A. littoralis Kom. növü Asiyanın təbiətinə

uyğunlaĢdırılıb, onun isti ərazilərində – Ərəbistan yarımadasında, Suriya, Hindistan, ġri-Lankada,

A. chinensis növü isə Antil adalarında, o cümlədən Yamaykada, Kürasda, Barbadosda, Venesuelada

isə A. barbadensis Mill. növü geniĢ sürətdə əkilib-becərilir. Əzvayın Aloe ferox Mill. növü və onun

bir çox növmüxtəliflikləri Afrikanın cənub-Ģərq və cənub-qərb zonalarında, A. socotriana növü

ġərqi Amerikanın «xoĢməramlı burnunda», A. perryi növü isə Sokotra və Somali ərazilərində, A.

alrborescens Mill. növü və onun növmüxtəliflikləri Cənubi Afrika ərazilərindən tutmuĢ Aralıq

dənizi ölkələri ərazilərinə qədər yayılmıĢdır. Aralıq dənizi ölkələrində bu növü mədəni halda geniĢ

sürətdə əkib-becərirlər. Avropa, ġimali Amerika və keçmiĢ SSRĠ ölkələrində isə isti oranjereya

Ģəraitində əkib-becərilirdi.

Əzvay cinsinin növləri bir-birindən morfoloji quruluĢlarına, hündürlüklərinə, yarpaq, çiçək

və meyvələrinin rənginə, formalarına görə fərqlənən sukkulent bitkilər olub, isti quru iqlim

zonalarında yaĢamağa uyğunlaĢmıĢlar.

Ağacvari əzvay – A. arborescens Mill. çoxillik tropik və subtropik bitki olub, gövdəsi

odunlaĢan sukkulent bitkidir. Hündürlüyü 50-200 sm-dir. Hər il qıĢ dövrü çiçəkləyir. Yarpaqları

qalın, Ģirəli, 55-60 sm-ə qədər olan və kənarları iti diĢlərlə əhatə olunmuĢ, tünd yaĢıl rəngdədir.

Yarpaqlar ən çox yoğunlaĢmıĢ gövdənin yuxarı hissəsində kom halında yerləĢmiĢlər. Əzvayın

yarpaqları xaricdən floema qatı ilə əhatə olunub, içərisini isə sarı Ģirə ilə dolu «nəhəng hüceyrələr»

təĢkil edir.

Gövdənin uzunluğu növdən asılı olaraq dəyiĢilir. Məsələn, A. vera L. növünün gövdəsinin

uzunluğu 60 sm-dən çox olmadığı halda, A. socotriana Lam. növünün gövdəsinin uzunluğu 3 m-

dən artıq, A. arborescens Mill.-də isə daha uzun – 4 m-ə qədər olur. HamaĢ çiçəkləri sarı rəngli,

uzunluğu 0,5-1 m-ə qədər olub, salxım formasında gövdənin qurtaracağında yerləĢmiĢdir. Əzvayın

növ müxtəlifliklərinin çiçəkləri bənövĢəyi-sarı, qırmızı, sarı, bir sözlə müxtəlif rəng və çalara

malikdir.

Avropaya əzvay bitkisi ilk dəfə 1700-cü ildə ərəblər tərəfindən gətirilmiĢdir.

Əzvayın yarpaqlarının kimyəvi tərkibi indiki dövrə qədər yaxĢı öyrənilməmiĢdir. Buna

baxmayaraq, onun tərkibində aloin (barbalon) – C21H22O9, alozin, emodin, izobarbolin – C21H22O9,

rabirberon (izoramnetin) - C15H10O5 və s. maddələr aĢkar edilmiĢdir.

Bundan əlavə yarpağının tərkibində 17,68% kül maddəsi, mq/q olmaqla K - 28,50, Ca -

79,10, Mg - 17,40, Fe - 0,32 makroelementləri, mk/q olmaqla Mn - 0,38, Cu - 1,10, Zn - 2,75, Co -

0,04, Cr - 0,08, Al - 0,09, Ba - 17,90, Se - 11,20, Ni - 0,45, Sr - 17,64, Pb - 0,22, I - 0,10, Li -

162,00, B - 94,00 və s. mikroelementləri müəyyən edilmiĢdir.

Əzvayın «qurudulmuĢ» Ģirəsi olan «sabur» müalicə məqsədləri üçün 3300 il bundan əvvəl

içlədilmiĢdir. Əzvaydan müalicə preparatlarının hazırlanmasında ilk dəfə hindular, misirlilər,

yunanlar və romalılar istifadə etmiĢlər. Qədim əfsanəyə görə Makedoniyalı Ġsgəndər döyüĢlərin

birində Sokotra adasında yaĢayan yerli əhalini oradan qovub çıxartmıĢ, o dövrdə yüksək qiymətə

satılan əzvay bitkisinə sahib olmaq məqsədilə oraya yunan əhalisini yerləĢdirmiĢdir.

Ġbn Sina əzvayın müalicəvi xüsusiyyətlərini çox yüksək qiymətləndirmiĢ və bir sıra çətin

sağalan xəstəlikləri bitkidən aldığı preparatlarla müalicə etmiĢdir. Əzvaydan hazırlanan preparatlar

insan ömrünün uzadılmasında, çətin sağalan yaraların müalicəsində, uzun sürən xəstəliklər zamanı

öz funksiyasının yerinə yetirmə qabiliyyəti pozulmuĢ bağırsaq sisteminin fəaliyyətinin

normallaĢdırılmasında, Ģirəsindən isə mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının sağaldılmasında,

tərkibində olan qatran maddəsinin köməyi ilə qanın keyfiyyətini yaxĢılaĢdırmaqla yanaĢı, böyrək

xəstəliklərində, qatılaĢmıĢ bəlğəmin yumĢaldılıb bronxlardan kənar edilməsində, öd ifrazatının

gücləndirilməsində, parazit qurdların tökülməsində və s. iĢlədilirdi.

24

Ġbn Sina Sokotra adasında olan əzvay bitkisinin müalicəvi təsirinin Ərəbistan və ġamxanda

yayılan əzvaydan üstün hesab edirdi. Ġbn Sina əzvayın geniĢ müalicəvi xüsusiyyətlərə malik olması

haqqında öz əsərlərində dönə-dönə məlumatlar verirdi. Belə ki, əzvaydan hazırlanmıĢ sıyığı bal ilə

qarıĢdırıb zərbə nəticəsində əmələ gələn əzilmiĢ və göyərmiĢ nahiyələrə yaxıb müalicə edirdi.

Çaxırla qarıĢdırıb baĢın dərisinə sürtüb, tükün tökülməsinin qarĢısının alınmasında, artıq ödün kənar

edilməsində, baĢ ağrılarında, ruh düĢkünlüyünün aradan qaldırılmasında, sarılıqda, böyrək

ĢiĢlərində, düz bağırsaqda çatlar nəticəsində sızan qanların dayandırılmasında və s. istifadə edirdi.

Təbib xərçəng xəstəliyinə tutulmuĢ insanları dəhĢətli ölümün pəncəsindən əzvaydan aldığı

Ģirə ilə qurtarmıĢdır. Alim əzvaydan aldığı «Sarı su» Ģirəsi, qatran və əzvay tozu vasitəsilə xərçəngi

müalicə edirmiĢ.

Hal-hazırda xərçəng ĢiĢlərinin əzvay preparatları ilə müalicəsindən imtina edirlər. Həkimlər

bunun səbəbini onunla izah edirlər ki, guya əzvay Ģirəsi xərçəng hüceyrələrinə biostimulyator kimi

təsir edərək orqanizmdə ĢiĢ hüceyrələrinin inkiĢafını sürətləndirir. Görəsən onlar haqlıdırmı? Bu

sual elmi izahını gözləyir. Ancaq, müxtəlif ölkələrdə əzvay Ģirəsinin bal, araq və propolis

(bərəmum) və porsuq yağı ilə qarıĢığından istifadə etməklə, xərçəngin müalicəsi barədə məlumatlar

verilir. Əzvay Ģirəsinin əsas tərkibi 20% qatran və 15% aloezindən ibarətdir.

Akademik V.P.Filatov əzvaydan aldığı preparatlardan toxuma terapiyasında

müvəffəqiyyətlə istifadə etmiĢdir. KeçmiĢ SSRĠ-də V.P.Filatov tərəfindən iĢlənib hazırlanmıĢ əzvay

ekstraktı apteklərdən həvəslə alınırdı. Bu ekstrakdan göz xəstəliyində, müxtəlif mənĢəli trofik

yaraların müalicəsində geniĢ istifadə edilirdi.

Akademik V.P.Filatov topladığı,qədim reseptlər əsasında əzvay bitkisindən yeni-yeni

müalicəvi prepartalar almaq üzərində iĢləyirdi. Bu dövrlərdə insanlar akademikə dinclik vermir,

həmiĢə ondan əzvay prepartları istəyirdilər.

Çox qədim zamanlarda əzvayın əzilmiĢ yarpaqlarından hazırlanan sıyığı parçanın üzərinə

yaxıb uĢaqlarda baĢ verən sancıların, mədə-bağırsaq ağrılarının, parazit qurdların təsirindən baĢ

verən pozuntuların aradan qaldırılmasında göbək nahiyəsinə qoymaqla müalicə edərmiĢlər.

Qədim misirlilər əzvayın Ģirəsini ətirli maddələrlə qarıĢdırıb ölmüĢ fironların cəsədlərini

mumiyalayıb, onların çürüməsinin qarĢısını alırdılar. Hazırki dövrə qədər mumiyalanma prosesində

istifadə olunan Ģirələrin tərkibi sirr olaraq qalmaqdadır.

Ġbn Sina ġərqdə «ölüm vadisi» adı ilə məĢhur olan sahədə, yerin üst səthinə çıxmıĢ uran

birləĢmələrinin ətrafa buraxdığı radioaktiv Ģüaların təsiri nəticəsində əmələ gələn Ģüa xəstəliklərini

əzvaydan hazırladığı preparatlarla müalicə edirmiĢ.

Lakin, bu dövrlərdə bitkiyə öyey münasibət bəsləyən insanlara da təsadüf edilirdi. Bu

insanlar əzvaydan hazırlanan preparatların müalicəvi təsirinə inanmır, onu məhv etmək üçün

üzərinə sulfat turĢusu tökür, aylarla suvarmır, dəmir çubuqlarla «əziĢdirir», xoĢagəlməz sözlərlə

«təhqir» edirdilər. Həftələrlə bitkini qaranlıq yerlərdə saxlayırdılar. Uzun müddət qaranlıq yerdə

saxlanılan bitki özündən güclü enerjiyə malik maddə sintez etməyə baĢlayır. Çox keçmir ki,

Ümumittifaq Elmi-tədqiqat dərman və ətirli bitkilər institutunun əməkdaĢları SSRĠ dövründə

əzvaydan yeni preparat «əzvay emulyasiyası» hazırlayırlar. Əzvaydan hazırlanmıĢ bu preparatın

köməyi ilə rentgen Ģüasının təsirindən zədələnmiĢ dərinin, kəskin ağrıların, çətin sağalan yaraların

müalicəsində geniĢ istifadə olunmağa baĢlanmıĢdır.

Hazırda əzvaydan hazırlanan preparatlardan tibb praktikasında geniĢ istifadə edilir.

ġirələrindən, dəmirlə zənginləĢdirilmiĢ Ģərbətlərdən (siroplardan), kompleks hazırlanmıĢ

preparatlarından mədə-bağırsaq, ağ ciyər soyuqdəymələrində, dəri xəstəliklərində istifadə edirlər.

Elmi təbabətdə əzvayın yarpaqlarını press altında saxlamaqla, Ģirəsini çıxarıb qurudur, sonra

qurudulmuĢ Ģirəni əzvay poroĢok (toz) halına salıb xroniki mədə-bağırsaq xəstəliklərində, atoniv

qəbizlikdə yüngül iĢlətmə dərmanı kimi istifadə edilir.

Əzvayın qurudulmuĢ Ģirəsindən və onun preparatlarından 0,5-2,0% dozada iĢlətmə dərmanı

kimi, 0,05-0,2% kiçik dozada isə mədənin həzm prosesini yaxĢılaĢdıran, iĢtah artıran vasitə kimi

istifadə edilir.

Akademik V.P.Filatovun üsulu ilə iki həftə ərzində qaranlıq yerdə, 4-8oC temperaturda

saxlanmıĢ əzvay yarpaqları xüsusi biogen stimulyatorları hasil edir ki, bunlar da solan həyat

25

proseslərinin canlandırılmasında və toxuma terapiyasında tətbiq edilir. Bu maddələr orqanizmin

özünün müdafiə qabiliyyətini artırır, maddələr mübadiləsini yaxĢılaĢdırır, canlı orqanizmin bütün

həyati proseslərinin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərərək, xəstənin tez sağalmasına zəmin yaradır.

Əzvayın ampulalarda buraxılan standartlaĢdırılmıĢ və sterilizə edilmiĢ sulu ekstraktından göz

xəstəliklərində (konyuktivitlərdə, piqment rinitində, göz sinirinin atrofiyasında (qlaukomada),

traxomada, billurun bulanmasında, blefaritdə , buynuz təbəqəsinin iltihabında, iritin müalicəsində

və s. geniĢ istifadə edilir.

Əzvayın təzə və qurudulmuĢ yarpaqlarından alınan Ģirədən məlhəm formasında rentgen və

Ģüa terapiyasında törənən yanıqlara və dermatitlərə qarĢı istifadə edilir. Emulsiyası II və III dərəcəli

yanıqların müalicəsində iĢlədilir. Əzvayın təzə Ģirəsindən gec sağalan yaraların və trofik xoraların

müalicəsində yarasağaldıcı dərman kimi istifadə edilir. Bundan baĢqa təzə Ģirədən qastritlərdə və

kolitlərdə də istifadə olunur. Əzvayın dəmirlə zəngin Ģərbəti qanazlığında iĢlədilirdi.

Preparatlarından isə iĢtahaçıcı, həzm sisteminin nizama salınmasında, ödqovucu, iĢlədici, güclü

tonusartırıcı, soyuqdəymə, yarasağaldıcı, bakterisid və s. xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə

edilir. Bundan baĢqa əzvayın təzə yarpaq və Ģirəsi müxtəlif dəri xəstəliklərinin, çətin sağalan

yaraların, kəsiklərin, aybaĢının nizamlanmasında geniĢ tətbiq olunur. Yarpaqlarından alınmıĢ təzə

Ģirəni qaranlıq yeıdə saxladıqdan sonra ağ ciyər vərəminin müalicəsində iĢlədilir.

Dünyanın bir sıra xəstəxanalarında əzvay Ģirəsindən dəri vərəmində, çətin sağalan

ekzemaların, qurdeĢən və s. xəstəliklərin müalicəsində yaĢ sarğı kimi geniĢ sitifadə edilir. Əzvay

Ģirəsinin spirtdə konservləĢdirilmiĢ preparatı mədədə olan yüksək turĢuluğun azaldılmasında,

xroniki kolitdə geniĢ tətbiq edilir.

PolĢada əzvaydan hazırlanan «Aloes sicc» ekstraktından «Aloes mikstura», «Ayaks draji»

və s. preparatlardan elmi təbabətdə geniĢ istifadə edilir. Burada əzvaya «müalicə kaktusu» deyirlər.

Təəsüflər olsun ki, min bir dərdin dərmanı olan əzvay bitkisindən respublikamızın tibb aləmi

istifadə etməyi unutmuĢdur. Halbuki, müxtəlif xalqların xalq təbabətində əzvaydan müxtəlif

preparatlar hazırlanıb bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə olunur. Bunların bir neçəsi ilə

oxucuları tanıĢ etmək istərdik.

Əzvaydan (aloyedən) müalicə preparatlarının hazırlanması.

Orqanizmin zəifləməsində, mədə-bağırsaq pozuntularında, toxumaların, maddələr

mübadiləsinin fəaliyyətini artırmaq üçün. 500 q əzvay yarpağını ət maĢınından keçirib, üzərinə

500 q bal əlavə edin, su hamamında 50-60°C temperaturda qızdırdıqdan sonra 0,5 litr təbii qırmızı

çaxır əlavə edin. AlınmıĢ qarıĢığı tünd ĢüĢə qaba doldurub ağzını möhkəm bağlayın və 5 gün soyuq

yerdə saxlayın. Məlhəmdən aĢağıdakı qaydada istifadə edin. Birinci həftə gündə 3 dəfə yeməyə bir

saat qalmıĢ 1 çay qaĢığı, ikinci həftə isə gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı qəbul edin.

Müalicə kursu 2-3 həftədir. Məlhəmin müalicəvi təsiri 1-2 aydan sonra özünü göstərəcəkdir.

Bu preparatları həmçinin vərəmin, daxili yaraların, qəbizliyin də müalicəsində iĢlətmək olar.

Mədə yaralarında, mədənin selikli qişası səthində əmələ gələn yaraların, kolit,

enterokolit, kəskin qəbizlik zamanı. Əzvayın 3-5 illik yarpağından alınmıĢ Ģirədən gündə 3 dəfə,

yeməyə yarım saat qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul edin. 20 dəqiqə sonra isə 1 çay qaĢığı kartof

niĢastasından götürüb, 50 ml qaynanmıĢ suyun üzərinə ehtiyatla töküb, çöküntü yox olana qədər

qarıĢdırıb birbaĢa qəbul edin. Sonra bir çay qaĢığı bal udmağı yaddan çıxarmaym. Müalicənin

sürətlə baĢa çatdırılması məqsədilə içilən niĢasta ilə yanaĢı, 50 ml kartof Ģirəsi qəbul etməyi

məsləhət görürlər.

Mədə turşuluğunun normaya salınması zamanı. Təzə hazırlanmıĢ əzvay Ģirəsindən 1

xörək qaĢığı götürüb gündə 3 dəfə yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin, 20 dəqiqə keçdikdən

sonra, 30 ml bağayarpağı Ģirəsi için.

Bundan baĢqa 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ bağayarpağından götürüb, 0,5 litr qaynar suya

töküb dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

İmmunitetin zəifləməsində, soyuqdəymə və zökəm zamanı. Təzə hazırlanmıĢ Ģirədən gündə

3 dəfə 1 xörək qaĢığı yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Qanazlığı zamanı. Bunun üçün dəmirlə zənginləĢdirilmiĢ əzvay Ģirəsindən gündə 3 dəfə 1

çay qaĢığı 50 ml otaq temperaturunda olan qaynanmıĢ su ilə qarıĢdırıb qəbul edin.

26

Qəbizliyi müalicə etmək üçün. 1 ədəd əzvay yarpağından alınmıĢ Ģirə, 1 çay qaĢığı dazıotu,

1 xörək qaĢığı qaıa kəndəlaĢ çiçəyi, 1 çay qaĢığı adi razyana götürün. Onları qarıĢdırıb 2 stəkan

qaynar suya töküb dəmləyin. Sonra süzüb gündə 1 stəkan qəbul edin. Müalicə kursu 2-3 gündür.

Göz xəstəliyinin müalicəsində. Təzə əzvay yarpağından götürüb təmiz yuyun. Sonra əzib

Ģirəsini çıxarm və bir stəkan qaynar suya töküb 5-10 dəqiqə qaynadın. AlınmıĢ «əzvay suyu»nu

apteklərdə satılan xüsusi piyaləyə töküb gözünüzü yuyun. Yuma zamanı gözünüzdə olan ağrıya

fıkir verməyin. «Əzvay suyu» uzun müddət sağalmayan irinli yaraların müalicəsinə effektli təsir

göstərir.

Ağ ciyər varəminin müalicəsində yardımçı vasitə kimi. 500 q qurudulmuĢ və doğranmıĢ

əzvay yarpağı, 200 q qunduz, donuz və yaxud qaz piyi, təzə inək yağı, 100 q bal, 10 q kakao

götürüb, bunları yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın. AlınmıĢ qarıĢığı soyuducuda saxlayın. Sonra alınmıĢ

məlhəmdən bir xörək qaĢığı 50°C temperaturda qaynadılmıĢ 1 stəkan südlə qarıĢdırıb səhər tezdən

və axĢamlar yatmağa 3 saat qalmıĢ yeməkdən sonra qəbul edin.

Rus xalq təbabətində vərəm xəstəliyini müalicə etmək üçün 20 q cökə balı, 1 stəkan xırda

doğranmıĢ əzvay, 100 ml zeytun yağı, 30 q gökə çiçəyi, 2 stəkan qaynadılmıĢ su götürürlər.

Əvvəlcə balı qazana töküb əridir, üzərinə əzvay əlavə edib biĢirirlər. Sonra 2 stəkan suya tozağacı

tumurcuğunu və gökə çiçəyini töküb 2 dəqiqə qaynadırlar. Tozağacı tumurcuğunu və gökə çiçəyini

süzüb çıxarır və balın üzərinə töküb qarıĢdırırlar. QarıĢığın üzərinə zeytun yağı da əlavə edilir.

Alınan məlhəmi qaranlıqda saxlayır və gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı qəbul edirlər.

Barmaq və dırnaqlarda əmələ gələn dolama və buynuzlaşma prosesini aradan qaldırmaq

üçün. 1 xörək qaĢığı əzvay Ģirəsi, 50 q tozağacı qatranı və yaxud sidr yağı götürün. Sonra onları

yaxĢı qarıĢdırın. AlınmıĢ emulsiyanı 50°C temperaturda qızdırıb, 100 q həll olunmuĢ mumun

üzərinə əlavə edib qarıĢdırın və süzüb ĢüĢə qablara doldurub soyuducuda saxlayın. AlınmıĢ

məlhəmdən (mazdan) gündə 3-4 dəfə ĢiĢmiĢ barmaq və dırnaqların üzərinə sürtün.

Burun nahiyəsində əmələ gələn yaraların müalicəsində. Əzvay Ģirəsindən gündə 3 dəfə,

hər dəfə də 5-8 damcı burun nahiyəsinə damızdırın.

Əzvaydan bir neçə müalicəvi əhəmiyyətə malik balzamlar da hazırlanır.

Diqqət! Bətnində 6-7 aylıq uĢaq gəzdirən hamilə qadınlara, kəskin qanaxmalara və

bağırsağın çıxıntı xəstəliyi (babasil) olduqda əzvay qəbul etməyi məsləhət görmürlər. Çünki o,

uĢağın vaxtından qabaq doğulmasına, daxili qanaxmaların sürətlənməsinə (artmasına) və kəskin

qan itkisinə səbəb ola bilər.

Əzvay yarpağının tərkibində antraqlikozid xüsusiyyətli alonin, aloye emodin, arabinoz,

izobarbolin rabairberon (izoramnetin) və s. boyaq maddələri aĢkar edilmiĢdir.

Əzvaydan hazırlanan məmulatlar dünya bazarında satılan zaman həmin məhsulların adları

bitkinin bitdiyi ərazilərin adları ilə adlandırılır. Məsələn, Cənubi Afıikada bitən Kap-aloye, Cənubi-

ġərqi Afrikada bitən Uqanda-aloye, ġərqi Afrika və Ərəbistan yarımadasında bitən Sokotra-aloye,

Antil adalarında və Venesuelada bitən isə Kyurasao-aloye və s. adlandırılır.

Avitaminoz, asteniya, qrip və göz zəifliyi zamanı. Təzə əzvay yapağmdan alınmıĢ 150 q

əzvay Ģirəsi, 250 q may balı, 350 q qıımızı Ģərab (yaxĢı olar kaqor) götürün. Əzvay Ģirəsini 3-5 illik

bitkidən hazırlamaq lazımdır. 3 gün suvarılmayan əzvay yarpaqları təmiz yuyulur, doğranılır və

onlardan Ģirə alınır. Sonra götürülən xammalları bir-birilə qarıĢdırıb, 4-5 gün sərin zirzəmidə və

yaxud soyuducuda 4-8°C temperaturda, qaranlıq yerdə saxlayın. Aldığınız məlhəmdən gündə 3

dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Qadın sonsuzluğunda. Bunun üçün bitkinin orta dərəcədə inkiĢaf etmiĢ yarpaqlarından

kəsib götürün. Sonra onları xırda doğrayıb 250-300 ml suya töküb 5 dəqiqə biĢirin. Ekstraktı

soyudub süzün. AlınmıĢ dəmləmədən az miqdarda, 1- 2 gün ərzində qəbul edin.

BaĢqa bir üsulla isə əzvay Ģirəsini buxarlandırıb tozunu alın. Sonra aldığınız tozdan bir çay

qaĢığı götürüb 1 stəkan Ģərabın üzərinə töküb bütün gecəni dəmə qoyun. Aldığınız çaxır qarıĢıqlı

əzvaydan stəkanın 1/6 hissəsi qədər götürüb yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Bronxitin müalicəsində. 25-30 q dazıotunu doğıayıb, narın toz halına salın və 250-300 ml

əzvay Ģirəsinə qarıĢdırın. AlınmıĢ qarıĢığı kiçik həcmli butılkaya doldurub, içərisi isti su ilə dolu

qazanda dəm almağa qoyun. 2-3 saat keçdikdən sonra qabdakı suyu təzələyin. Əməliyyatı 3 dəfə

27

təkrar edin. QarıĢığı qıfın içərisinə fıltr qoyub baĢqa bir ĢüĢə qaba süzün. Aldığınız məlhəmdən

yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ gündə 3 dəfə daxilə qəbul edin. YaĢlı adamlar üçün 0,5 xörək qaĢığı, 7

yaĢdan aĢağı uĢaqlara isə 1 çay qaĢığı qəbul etmək məsləhətdir. Müalicə kursu 2 həftədir.

Ağ ciyər bronxlarının müalicəsi. Dərman preparatını payızda hazırlamaq lazımdır.

Əzvaydan kəsilib götürülmüĢ yarpaqları kətan parçadan tikilmiĢ tünd rəngli kiçik həcmli torbaya

qoyun və soyuducunun aĢağı hissəsində 2 həftə saxlayın. Sonra Ģirəsini çıxarın. Bundan baĢqa

birillik pıtrağın da kökünü çıxardıb sakit axan suda yaxĢı yuyub Ģirəsini çıxarın. Əldə etdiyiniz

Ģirələrdən (1:1 nisbətində) yəni 200 ml əzvay və 200 ml pıtraq Ģirəsindən götürüb bir-biri ilə yaxĢı

qarıĢdırdıqdan sonra üzərinə 500 q bal və 500 ml araq əlavə edin. AlınmıĢ qarıĢığı 3 həftə saxlayıb,

ehtiyatla baĢqa bir qaba süzün və üzərinə 200 q Ģokolad əlavə edib gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı

yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Ağ ciyər soyuqdəymələrinin müalicəsi. 150-200 q doğranmıĢ əzvay yarpağı, bir o qədər

bal, keçi yaxud qoyun piyi götürün, qaba töküb qapağını örtün və sobaya qoyun. Nə vaxt ki, qarıĢıq

bir-birilə tam qarıĢdı onu 1 qat tənzifdən baĢqa bir qaba süzün və gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı

yeməyə 1 saat qalmıĢ qəbul edin. Həmin qarıĢıqdan axĢamlar yatmazdan qabaq diĢ əti nahiyəsinə

sürtüb özünüzü müalicə edə bilərsiniz.

Əzvayın yarpağını kəsib götürün, tünd parçaya büküb soyuducunun aĢağı hissəsinə qoyub

10 gün saxlayın. 11-ci gün soyuducudan çıxarıb xırda hissələrə doğrayın, sıxıb Ģirəsini alın. Sonra

aldığınz Ģirənin içərisinə 1200-1300 q əridilmiĢ bal (yaxĢı olar ki, cökə balı olsun) əlavə edib yaxĢı-

yaxĢı qarıĢdırın. QarıĢığı su hamamında 30 dəqiqə, 60°C temperaturda qızdırın. BaĢqa bir qaba

stəkanın 2/3 hissəsi qədər tozağacı tumurcuğu və cökə çiçəyini töküb 0,5 litr qaynar su əlavə edib,

zəif od üzərinə qoyub 2 dəqiqə qaynadın. AlınmıĢ cövhəri soyudub tənzifdən süzün və üzərinə bal

ilə əzvay qarıĢığını əlavə edib qarıĢdırın. Sonra üzərinə 1 stəkan zeytun yağı əlavə edib soyuq yerdə

saxlayın. AlınmıĢ məlhəmi yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırıb gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı, qəbul edin.

Qaymoritin müalicəsi. 1 çay qaĢığı dazıotu tozu, 1 xörək qaĢığı bal, 1 xörək qaĢığı

günəbaxan yağı, 200 ml əzvay Ģirəsi götürüb bir-biri ilə yaxĢı qarıĢdrın. AlınmıĢ məlhəmdən gündə

3 dəfə 4-6 damcı burnunuza damızdırın.

Əzvayın yarpağından Ģirəni çıxarıb bərabər miqdarda çaytikanı yağı ilə qarıĢdırın. AlınmıĢ

qarıĢıqdan hər gün 3 dəfə hər iki burun dəliyinə 4-6 damcı damızdırın.

Orta böyüklükdə 1 ədəd sarımsağı qabığından təmizləyib xırda hissələrə salıb üzərinə 1

stəkan qaynar su töküb bir neçə saat hərdənbir qarıĢdırmaqla dəmləyin. Cövhərin hazır olmasını

dilinizin ucu ilə yoxlayın. Bir az sarımsaq dəmləməsindən götürüb 30-60 saniyə ağzınzda saxlayın.

Bu zaman ağız nahiyəniz qıcıqlanma və yandırıcı təsirə məruz qalacaqdır. Bu zaman aldığnız

sarımsaq cövhərindən 1-2 xörək qaĢığı götürüb, eyni miqdarda əzvay Ģirəsi və bal ilə qarıĢdırın.

Aldığınız məlhəmdən hər 3-4 saatdan bir 8-10 damcı götürüb hər iki burun dəliyinə damızdırın.

Eyni vaxtda istifadə olunmayan sarımsaq cövhərindən 1 xörək qaĢığı daxilə qəbul edin.

2-3 xörək qaĢığı balı üzərinə eyni miqdarda əzvay Ģirəsi əlavə edib qarıĢdırın. Elə ki,

bircinsli məlhəm alındı, onda prosesi dayandırın. Sonra aldığınız kütlədən isti halda kətan parça

üzərinə yaxıb alın nahiyənizə qoyub bağlayın. Müalicə kursunu hər gün ağrı kəçənə qədər davam

etdirin.

Qastritdə, mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının müalicəsində.

1) Bunun üçün gün ərzində yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ uzunluğu 3-5 sm olan əzvay

yarpağı yeməyi məsləhət görürlər. Müalicəni istirahət vermədən 3 ay müddətində

aparmaq məsləhət görülür. Hərgah yara sağalmazsa müalicə kursunu 2-3 həftə saxlayıb,

sonra davam etdirin.

2) Əzvay yarpağını ana bitkidən o qədər kəsib götürün ki, ondan 300-350 ml Ģirə ala biləsiniz. Aldığınız əzvay Ģirəsini süzün. Hazır Ģirənin üzərinə 1 stəkan bal və zeytun

yağı əlavə edin. Alınan kütləni yaxĢı qarıĢdırıb ĢüĢə butılkalara doldurub içərisində

saman və yaxud ağac yonqarı tozu olan su ilə dolu qazana qoyun. Ġçərisində butulka olan

qazanı orta dərəcədə olan odun üzərinə qoyub 3 saat qaynadın. Qazanda olan su

buxarlanıb azaldıqca üzərinə su əlavə edin. Butılkanın içərisində olan maye kütləsini

çalxalayıb qarıĢdıraraq gündə 3 dəfə acqarına bir xörək qaĢığı qəbul edin. Aldığınız

28

məlhəmi soyuq yerdə saxlayın ki, o qıcqırıb xarab olmasın.

Babasilin müalicəsində.

1) Bunun üçün suda yuyulub təmizlənmiĢ kartofdan Ģam düzəldib əzvay Ģirəsinə batırın və

düz bağırsağa yeridin. Defekasiya əməliyyatından sonra imalə vasitəsilə həmin nahiyəni

yuyub təmizləyin.

2) 3-5 sm əzvay qabığını tikan ilə birlikdə soyub götürün. Sonra soyulub təmizlənmiĢ əzvay yarpağını burub Ģam formasına salaraq anal dəliyinə yeridin.

3) Aloyedən yarpaqlarını kəsib götürün. Xırda hissələrə doğrayıb, sıyıq halına salıb Ģirəsini çıxararaq eyni miqdarda distillə edilmiĢ su əlavə edib qarıĢdırın. AlınmıĢ ekstraktı Ģam

formasına salıb soyuducuya qoyub dondurun. Ekstrakt donan zaman onu forma qabından

çıxarıb günəbaxan yağına salıb düz bağrsağa yeridin.

Qəbizliyin müalicəsində.

1) Əzvayın Ģirəsini çıxarıb buxarlandırın və toz halına salın. Sonra həmin tozdan az

miqdarda götürüb su və bir xörək qaĢığı bal əlavə edib qarıĢdırın. Bundan gündə 3 dəfə,

bir xörək qaĢığı qəbul edin. Bu əməliyyat mədəni çox yaxĢı təmizləyir.

2) Çay qaĢığının 1/4-i qədər sabun tozu və dəvətikanı samanı, iki fincan kəndəlaĢ, 1 çay

qaĢığı Ģüyüd toxumu götürüb bir-birilə qarıĢdırın. 2 stəkan həcmində alınmıĢ ekstraktdan

2 gün ərzində daxilə qəbul edin. Təsirini 12-30 saat keçdikdən sonra hiss edəcəksiniz.

Uşaq orqanizminin zəifliyində. 100 q əzvay Ģirəsi, 300 q bal, doğranmıĢ 50 q qoz ləpəsi

götürüb bir-biri ilə qarıĢdırın. Gündə 3 dəfə yeməyə az qalmıĢ qəbul edin. 6-9 yaĢında uĢaqlara 1

çay qaĢığı, 9 yaĢından yuxarı olanlara isə 1 xörək qaĢığı qəbul etmək məsləhət görülür.

Cinsi fəallığın artırılnıasında. 3-5 illik əzvay kolundan 250 q-a qədər sıyıq hazırlayıb

üzərinə arı balı, 16%-li qatılğında qırmızı Ģərab əlavə edib ehtiyatla qarıĢdırın. Əzvaydan sıyığı 5

gün suvarılmayan xammalından hazırlamaq lazımdır. AlınmıĢ qarıĢıqları bir-birilə birləĢdirib 5 gün

sakit halda saxladıqdan sonra istifadə edin. Birinci həftədə gündə 3 dəfə 1 çay qaĢığı yeməyə 1 saat

qalmıĢ qəbul edin. 2-8 həftə ərzində isə gündə 3 dəfə yeməyə 1 saat qalmıĢ bir xörək qaĢığı qəbul

edin.

Psoriazın müalicəsində. Bunun üçün eyni çəkidə əzvay yarpağı, sarımsaq və kərə yağı

götürün. QarıĢığı ət maĢınından keçirin və yağ əlavə edib od üzərinə qoyun. Nə vaxt məlhəm

qaynama dərəcəsinə çatdı, onda qabı odun üzərindən götürüb soyudun. Sonra alınmıĢ məlhəmdən

(mazdan) dəridə baĢ verən xoĢagəlməz yerlərə sürtüb müalicə edin.

Mədə xərçənginin müalicəsində. 3 illik əzvay bitkisinin yarpağından kəsib götürün və sıxıb

Ģirəsini əldə edin. 0,5 litr konyakın üzərinə töküb qarıĢdırın. BaĢqa bir qabın içərisinə 3 ədəd təzə

dərilmiĢ ətirĢah yarpağı və 3 xörək qaĢığı qaynar su əlavə edib su hamamına qoyub buxarlandırın.

AlınmıĢ ətirĢah ekstraktını süzüb, əzvay və konyak qarıĢığının üzərinə töküb qarıĢdırın. Sonra

həmin qarıĢığın üzərinə 3-4 damcı 5%-li spirt qarıĢığı olan yod əlavə edin. AlınmıĢ məlhəmdən

gündə 2 dəfə - səhər və axĢam 1 konyak qədəhi qəbul etməyi məsləhət görürlər. Qəbulun birinci

günləri xəstədə ola bilsin ki, ağrılar baĢ versin və nəcisdə qan izləri görünsün. Tədricən bu

xoĢagəlməz simptomlar çəkilib gedəcəkdir.

Uşaqlıq yollarında əmələ gələn xərçəng, qaymorit, otit, radikulit, hipertoniya, əsəb

pozuntularında, mədə, qara ciyər, qadın xəstəliklərində. Bunun üçün dazıotunun yerüstü

hissəsindən, adi yovĢan, boymadərən, Ģam tumurcuqlarından qarıĢıq hazırlayın. Həmin qarıĢıqdan

50 q götürüb üzərinə 3 litr qaynadılmıĢ soyuq su töküb 2 saat saxlayın. QarıĢığı odun üzərinə qoyub

2 saat qaynadın. Sonra üzərini qalın parça ilə örtüb 24 saat dəmləyin. AlınmıĢ dəmləməni fıltrdən

süzüb, 200 q çaqa ekstraktı (bunu apteklərdə satılan befınrin preparatı ilə də əvəz edə bilərsiniz),

200 q əzvay Ģirəsi, 200 q konyak və yaxud spirt, 599 q arı balı ilə yaxĢı-yaxĢı qarĢdırdıqdan sonra,

qarıĢığı qalın parça ilə örtüb, isti yerdə 4 gün saxlayın. Aldığınız məlhəmdən gündə 3 dəfə 1 xörək

qaĢığı yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. Məlhəmi qəbul edəndən 4-5 gün sonra mədənizdə ola

bilsin ki, ağrılar baĢ versin. Bu zaman siz 2 gün bütün yeməklərdən imtina edib ancaq su

içməlisiniz.

Trofik yaraların müalicəsində.

1) Bunun üçün əzvay yarpağından hazırlanmıĢ təzə sıyıqdan yaranın üzərinə yaxıb bağlayın.

29

2) Əzvay yarpaqlarından hazırlanmıĢ 100 q təzə Ģirənin üzərinə 5 q mumiya əlavə edib həll

etdikdən sonra yaranın üzərinə yaxıb bağlayın.

3) Tibb sənayesində əzvay yarpağından müxtəlif müalicə preparatları hazırlanır. Bunların

əsasında çaytikanı yağından 1/20 hissə götürüb həmin preparatlarla qarıĢdırıb yara

nahiyəsinə yaxın.

Ağ ciyər vərəminin müalicəsində.

1) 100 q əzvayın təzə Ģirəsindən götürüb içərisinə 5 q mumiya əlavə edin və yaxĢı

qarıĢdırın. Sonra hazırladığınız məlhəmdən gündə 2 dəfə 4-5 q qəbul edin.

2) 4-5 illik əzvay yarpaqlarını götürüb təmiz-təmiz yuyub, sıyıq halına salın. Sonra

tənzifdən keçirməklə Ģirəsini çxarın. Aldığınız təzə əzvay Ģirəsindən 1 litr götürüb

üzərinə 10 ədəd təzə yumurta sarısı, 1 kq bal, 1 kq donuzun iç piyi, 1 paçka «Qızıl

yarlık» kakao və su əlavə edin. Götürdüyünüz məmulatları bir-biri ilə qarıĢdırmazdan

qabaq balı su hamamında əridib, piyi isti Ģəraitdə yumĢaldın. Komponentləri bir-birilə

qarıĢdırıb Ģokolad rəngli eynicinsli kütlə alındıqdan sonra qarĢdırmanı dayandırın.

Aldığınız kütləni bankalara doldurub soyuq yerdə saxlayın, gündə 3 dəfə, yeməyə 20-30

dəqiqə qalmĢ daxilə qəbul edin. Müalicə kursunu dayandırın, aradan bir neçə ay

keçdikdən sonra davam etdirin.

3) 100 q donuz və yaxud qaz piyi, 100 q duzlanmamıĢ (Ģit) kərə yağı, 15 q təzə əzvay

Ģirəsi, 50 q kakao götürüb bir-biri ilə qarıĢdırın. Aldığınız kütlədən gündə 2 dəfə, 1 xörək

qaĢığı götürüb, 1 stəkan isti süd ilə qəbul edin.

4) 2-3 illik əzvay yarpağından təzə-təzə dərib ət maĢınından keçirib sıyığını alın. AlınmıĢ

sıyığın içərisinə sıyıqdan az olmaqla bal qatıb gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı yemək qabağı

qəbul edin.

Uşaqlıq yolunda baş verən eroziyaların müalicəsində. 1 xörək qaĢığı təzə əzvay Ģirəsi, 1

çay qaĢığı genəgərçək yağı və 1 çay qaĢığı bal götürüb bir-biri ilə qarıĢdırın. Yatmazdan qabaq

hazırladığınız tamponu aldığınız məhlula hopdurub uĢaqlıq yoluna yeridib səhərə qədər saxlayın.

Tamponu çıxartdıqdan sonra uĢaqlıq yolu ətrafını linimenton sintomisin və yaxud çaytikanı yağı ilə

təmizləyin. Əməliyyatı hər gün davam etdirin. Müalicə kursu 10 gündür. Əgər müalicəyə yenidən

ehtiyac olarsa, onda müalicəni 2 həftə dayandırıb, sonra baĢlamağı məsləhət görürlər.

İtdirsəyinin müalicəsində.

1) Əzyay yarpağını dərib, təmiz suda yuyun. Elə ki, yarpaq solub ölgünləĢdi, ondan Ģirəni

çəkin, 1 hissə əzvay Ģirəsinə 10 hissə su əlavə edib yaxma kimi itdirsəyinin üzərinə sürtün.

2) Çox da iri olmayan əzvay yarpağından götürüb onu xırda hissələrə salıb, üzərinə 200 ml

qaynadılmıĢ soyuq su əlavə edib 8-10 saat saxlayın. Sonra alınmıĢ ekstraktdan götürüb

itdirsəyinin üzərinə sürtün.

Əzvaydan kosmetik vasitələrin hazırlanması.

Sirr deyil ki, ən faydalı və təhlükəsiz kosmetika məhsulları bizim bağda, bağçada və

bostanda, həmçinin pəncərəmizin qarĢısındadır. YaĢıl dostlarımızın içərisində əzvay bitkisinin

insanlar qarĢısında böyük xidmətləri vardır. Təbiətin bizə bəxĢ etdiyi əzvay öz tərkibində insanların

sağlamlığının keĢiyində duran sirli bioloji aktiv maddələr gəzdirir. Bəs ev Ģəraitində əzvaydan hansı

müalicəvi kosmetik vasitələri hazırlaya bilərik?

Əzvaydan kosmetik gelin hazırlanması. Bunun üçün əzvay yarpağını xırda hissələrə

doğrayıb ət maĢınından keçirərək Ģirəsini çıxarın. ġirəni tənzifdən süzüb qaba tökün, odun üzərinə

qoyub qatılaĢana qədər buxarlandırın. Aldığınız qatı geli ĢüĢə qablara töküb soyuducuda saxlayın.

Ev Ģəraitində hazırladığınız geldən götürüb yanıqları, uzun müddət günəĢ altında iĢləyən zaman

dəridə əmələ gəlib ağrı verən dəri qaralmalarını, əzələ və damar ağrıları müalicə etməyiniz

məsləhət görürlür. Ev Ģəraitində kosmetik vasitə kimi ən çox əzvayın aktivləĢdirilmiĢ

yarpaqlarından alınan təzə Ģirədən istifadə etməyə üstünlük verirlər. Bunun üçün əzvayın

yarpaqlarını təzə halda kəsin. DoğranmıĢ yarpaqları sxıb Ģirəsini çıxarın və fıltrdən keçirin. Hazır

olmuĢ Ģirədən kosmetik vasitə kimi istifadə edə bilərsiniz. Aldığınız kosmetik Ģirəni siz ancaq

soyuducuda saxlamaqla istifadə edə bilərsiniz. ġirəni soyuducuda 2 gündən artıq saxlamaq

məsləhət görülmür. ġirəni uzun müddət saxlamaq üçün onu 40%-li spirt və yaxud araqla 4:1

30

nisbətində qarĢdırın.

Cavan qızlar üzlərində əmələ gələn xoĢagəlməz səpgilərin, civzələrin qarĢısını almaqda çox

çətinlik çəkirlər. Bunun üçün 100 q xırda doğranmıĢ əzvay yarpağını 0,5 litr təbii alma Ģirəsinin

içərisinə töküb 7 gün saxladıqdan sonra süzün. Məlhəmdən 1 çay qaĢığı götürüb 1 stəkan qaynar

suya töküb bir az saxlayın. Bu ekstrakt üzünüzə sürtmək üçün ən ideal vasitələrdən hesab edilir.

Aldığınız ekstraktdan boğaz ağrlarında və digər soyuqdəymələrdə istifadə etmək olar.

Əzvaydan çox qəribə müalicəvi xüsusiyyətləri ilə fərqlənən mazın hazırlanma reseptini

bilirsinizmi? Bu mazdan gözəllər gözəli Kleopatra istifadə edirmiĢ. Bunun üçün 40 ml

aktivləĢdirilmiĢ əzvay Ģirəsindən götürüb o qədər də distillə edilmiĢ su ilə qarıĢdırıb üzərinə 1 çay

qaĢğı bal, 20 ml çəhrayı su əlavə edin (bu su ətriyyat mağazalarında və apteklərdə satılır). Bundan

baĢqa çəhrayı suyu qızıl gül ləçəklərindən almaq olar. Cövhəri aĢağıdakı kimi hazırlaya bilərsiniz. 2

xörək qaĢığı xırdalanmıĢ əzvay yarpağından 1 stəkan qaynadılmıĢ suya tökün. 20-30 dəqiqə

saxlayıb cövhərini aldıqdan sonra soyudub süzün. QarıĢığı su hamamında qızdırın, sonra tədricən

onun üzərinə 100 q əridilmiĢ təzə donuz ya da keçi piyi əlavə edin. ÇalıĢın ki, qarıĢıq çox qızmasın.

Hazır olmuĢ kremi ĢüĢə bankaya doldurub soyuducuda saxlayın. Gündə 1 dəfə kremdən üz və

boyun nahiyənizə nazik halda sürtün.

Beləliklə, ev Ģəraitində kosmetik müalicə məlhəmləri hazırlamaq o qədər də çətin deyil.

Evdə hazırlanan kosmetik məhəmləri 100-200 ml həcmində olan ĢüĢə qablara doldurub ağzını

möhkəm bağlayıb soyuducuda saxlayın.

Bal ilə əzvay qarışığından kosmetik vasitənin hazırlanması. 1 xörək qaĢığı balı bir o qədər

əzvay Ģirəsi ilə qarıĢdırın. Sonra aldığınız qarıĢıqdan götürüb yuyulmuĢ təmiz üzünüzə sürtün və 20

dəqiqə saxladıqdan sonra isti su ilə yuyun.

Üz iiçüıı qidalı kosmetik vasitənin hazırlanması. 1 xörək qaĢığı bal, o qədər də əzvay Ģirəsi,

kənaf yağı (istənilən bitki yağından istifadə edə bilərsiniz) və 1 ampula E vitamini götürüb bir-birilə

yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın. Aldığınız qidalı kremdən (çimdikdən sonra) maska Ģəklində üzünüzə sürtüb

20 dəqiqə saxlayıb, isti su ilə yuyub təmizləyin. Bundan baĢqa ev Ģəraitində əzvay yarpağından

götürür və onları tünd kağızlara və yaxud zər vərəqlərə möhkəm bükürlər ki, yarpaqlara heç yerdən

iĢıq düĢməsin. Sonra bükülmüĢ yarpaqları soyuducunun aĢağı gözünə qoyub 10-12 gün saxlayırlar.

Soyuducuda saxlanılan yarpaqlardan ―bioloji stimulyator‖ ifraz olunmağa baĢlayacaqdır. Bu bioloji

aktiv maddə solub məhv olmaq üzrə olan toxuma hüceyrələrini qıcıqlandırıb oyadır, onlara yeni

«həyat enerjisi» bəxĢ edir. Bu cür yarpaqlardan alınan Ģirə tonusartırıcı, sakitləĢdirici, yumĢaldıcı

xüsusiyyətlərə malikdir. Bu bioloji Ģirədən üzdə əmələ gələn qırıĢların aradan qaldırılmasında,

elastikliyin bərpa olunmasında geniĢ istifadə edilir. Bu Ģirəni hər cür dəri tiplərində istifadə etmək

olar.

Hazırladığınız müxtəlif kosmetik vasitə xaricdə istehsal olunan vasitələrdən nəinki geri

qalmır, hətta bir sıra xüsusiyyətləri ilə onlardan üstün sayılır.

Biz laboratoriya Ģəraitində ilk dəfə olaraq əzvay bitkisinin yarpaqlarından boyaq ekstrtaktı

hazırlayıb yun ipdə yaĢılı, yaĢılımtıl-qəhvəyi, açıq qəhvəyi, tünd qəhvəyi, tütünü, zeytunu,

qonurumtul, mixəyi, mixəyi-qonur, narıncı və s. rəng və çalarlar almağa nail olduq.

Hind soğanı – Ornithogalum indicum Willd. ex Schult. & Schult.f.

Belə təsəvvür edin ki, evinizdə və yaxud ofisinizdə əyləĢib iĢləyir və yaxud qəzet

oxuyursunuz. Qəflətən baĢınızda Ģiddətli ağrılar baĢlayır, bu zaman otağınıza daxil olan hər hansı

bir adamdan baĢ ağrısını kəsən analgin tableti istəyirsiniz. O, isə əllərini yellədib gülərək

pəncərənizdə çiçək açan bitkini göstərib deyir: bitkinin yarpağından bir ədəd dərib ovcunun

içərisində əzib aldığınız Ģirədən ağrıyan nahiyəyə sürtsəniz 1-2 dəqiqə keçdikdən sonra baĢınızın

ağrısı kəsəcəkdir.

Bu qəribə xüsusiyyətə malik olan hind soğanı və yaxud quyruqlu quĢsüdü bitkisidir.

Bitkinin latınca adının mənası «Ornitoqalum» yunanca mənası isə «ornis» (quĢ) və «qalum» (süd)

mənasını bildirir. Bəzən bu bitkini «Çin və ya monqol soğanı» da dlandırırlar. Bitkinin bir neçə adla adlandırılmasının səbəbi 1961-ci ildə

SSRĠ EA Leninqrad Botanika Institutunda becərilməsi olmuĢdur.

31

Leninqrad Botanika Ġnstitutuna bitki Almaniyadan gətirilmiĢdir. Almaniyaya isə Çindən

gətirilmiĢdir.

Hindistan soğanı otaq bitkisidir. Ondan alınan Ģirə ilə hələ çox qədimlərdə xalq təbabətində

bir sıra xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilmiĢdir. Bitkinin soğanından alınmıĢ Ģirədən

radikulit, revmatizm, artrit və s. xəstəlikləri müalicə edirlər. ġirəsi həm də ekzemaların, diĢ

ağrılarının və dəri yaralarının müalicəsində iĢlədilir. Hind soğanının tərkibində insan sağlamlığı

üçün çox qiymətli bioloji aktiv maddələr aĢkar edilmiĢdir. Həmin Ģirədən az miqdarda qəbul

etdikdə daxili orqanların fəaliyyəti güclənməyə baĢlayacaqdır. Bitkinin Ģirəsindən normadan artıq

istifadə edilərsə xoĢagəlməz hadisələr baĢ verə bilər.

«QuĢsüdü» bitkisinin tərkibində çoxlu miqdarda kolxisin, kolxisein, kolxamin,

qlikoalkoloid, kolkxozid, tiokolxisin və s. alkaloidlər aĢkar edilmiĢdir. Bu alkaloid maddələr

orqanizmdə gedən fızioloji prosesləri yavaĢıdır və hüceyrə bölünmələrini dayandırır. ġirədə olan

alkaloidlərin bu keyfiyyətlərini nəzərə alıb bundan xərçəng xəstəliyinin müalicəsində istifadə

edirlər. Hindistan soğanının çiçəklərinin tərkibində çoxlu miqdarda efir yağı olduğundan ondan

mikrob, soyuqdəymə və vərəm əleyhinə istifadə edilir. Belə güman edirlər ki, hərgah sizin

otağınızın pəncərəsində hind soğanı olarsa onda o sizin soyuqdəymə xəstəliklərinə tutulmanız

ehtimalını demək olar ki, sıfıra endirər, sizi bir çox xəstəliklərdən qoruyar. Soğanın tərkibində olan

sarı rəngli Ģirədə flavonoid maddələri aĢkar olunmuĢdur ki, bu da damar divarlarını

möhkəmləndirir, kapilyar damarların qırılmasının, eləcə də beyinə qansızmanın və orqanizmin

digər sahələrində baĢ verən qanaxmaların qarĢısını alır. Hind soğanından müalicə məqsədləri üçün

istifadə edən zaman çox ehtiyatlı olmaq məsləhət görülür. Bitkidən normadan artıq istifadə etdikdə

alkaloidin təsiri nəticəsində qıcolma, tənəffüs yollarının ifliçi, qan dövranını zəiflətməklə ürək ürək

döyüntülərini azaldıb çox vaxt ürək dayanmalarına gətirib çıxara bilir.

Diqqət! Hind soğanının preparatlarından hamilə qadınların, xroniki xəstəliklərə, böyrək və

qara ciyər xəstəliklərinə tutulanların, uĢaqların istifadə etmələri məsləhət görülmür.

Rusiya EA müxbir üzvü tibb elmləri doktoru Y.Y.Yeliseyev «quĢsüdündən» müalicə

məqsədi ilə istifadə olunmasını düzgün hesab edir. Alim tibbi təcrübələrlə sübut etmiĢdir ki, bir sıra

xəstəliklərin müalicəsində elmi təbabət gücsüzlüyünü göstərən zaman «quĢsüdündən» istifadə

etmək çox vacibdir. Ən əsası odur ki, preparatdan düzgün istifadə olunsun.

Hind soğanından müalicə preparatlarının hazırlanması.

Kəskin zökəm zamanı. 1 çay qaĢığı hind soğanı Ģirəsi, 1 çay qaĢığı qurudulmuĢ propolis, 4

xörək qaĢığı isti su götürün. Komponentləri bir-biri ilə qarıĢdıraraq zəif od üzərinə qoyub azca

qızdırın. Hazır məlhəmdən götürüb bir neçə qatdan ibarət olan tənzifə yaxıb xəstə nahiyəyə

kompres qoyun və 30 dəqiqə saxlayın. Əməliyyatı günaĢırı təkrar edin.

Soyuqdəymə zamanı bronxial astmanın qarşısını almaq üçün. 3 ədəd aspirin tableti əzib

narın hala salın, üzərinə 1 xörək qaĢığı donuz piyi və 1 qaĢıq hind soğanı Ģirəsi əlavə edin.

Komponentləri bir-birilə yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın. Aldığınız mazdan gecələr ehtiyatla döĢ nahiyənizə

sürtün. Müalicə kursu 10 gündür. Qanaxmalara, qansızmalarına, vərəmə meylli olan xəstələrin

mazdan istifadə edən zaman çox ehtiyatlı olmaları məsləhət görülür. Mazdan istifadə edən zaman

çalıĢın ki, ürək nahiyələrindən kənar olsun.

Bronxial astma zamanı. Ən mühüm effekt göstərən vasitə. 3 diĢ əzilmiĢ sarımsaq, çay

qaĢığının 1/4 hissəsi (bir çimdik) qədər qırmızı istiot tozu və 1 ədəd hind soğanı yarpağı götürün.

Komponentləri bir-birilə qarıĢdırıb üzərinə araq əlavə edin. Sonra qarıĢığı su hamamında qızdırıb

aldığınız sıyıqdan götürüb ürəyə yaxın getmədən döĢ nahiyənizə, sürtün.

Artriti olan xəstələrin vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün. Bunun üçün 30 q təzə yığılmıĢ

dazıotu çiçəyini götürüb ĢüĢə bankaya və yaxud butulkaya dolduraraq üzərinə 2 stəkan zeytun yağı

əlavə edin və ağzını qapaqla bağlayıb 5-7 həftə iĢıqlı yerə qoyub yağını çıxarın. Yağı qaranlıq yerdə

saxlayın. Yağdan istifadə etməzdən qabaq onun üzərinə 2 xörək qaĢığı spirt və hind soğanından

alınmıĢ Ģirə əlavə edin. Hazır olmuĢ qarıĢıqdan damarların üzərinə sürtün və yaxud isti kompres

edin. Ġsti kompres əməliyyatını aparan zaman ehtiyatlı olun ki, mənfı təsir göstərməsin.

Hind soğanı Ģirəsini daxilə qəbul etməyin. ÇalıĢın ki, hind soğanının Ģirəsi gözünüzə

düĢməsin. Çünki o dəqiqə gözünüzün selikli qiĢasını kəskin surətdə qıcılandırmağa baĢlayacaqdır.

32

Hərgah «quĢsüdündən» gözünüzə azca da olsa düĢərsə tez onu ilıq su ilə çoxlu yuyun. Bundan

sonra göz damcısından istifadə edib gözünüzü 15 dəqiqə qapalı halda saxlayın.

Hərgah, siz qərara alsanız ki, hind soğanını öz otağınızda dibçəkdə əkib-becərəcəksiniz və

bitki ilə sizdə yaranan xoĢagəlməz xəstəlikləri müalicə edəcəksiniz, onda bir neçə məsləhətə fikir

verməyi unutmayın. YaĢıl soğanaqdan müalicəvi məqsədlər üçün istifadə etməyi məsləhət

görmürlər. YaĢıl soğanaqlar inkiĢaf edib cavan zoğlar və budaqlar əmələ gətirənə qədər gözləmək

lazımdır. Həmin cavan zoğlardan qələmlər kəsib bitkini vegetativ üsulla artırıb-çoxaldın. Bu zaman

ana soğanaqdan kiçik soğanaqları ülgüc vasitəsilə kəsib götürün və qabaqcadan hazırlanmıĢ

dibçəklərə əkin. Nə vaxt ki, cavan soğanaqlardan cavan zoğlar əmələ gəlməyə baĢladı, onlardan

müalicə vasitəsi kimi istifadə edin.

SÜSƏNKĠMĠLƏR – Iridaceae Juss. fəsiləsi

Sarı süsən – Iris pseudacorus L.

Süsənin (Iris L.) dünya florasının tərkibində 200-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bunlara ən çox

Orta Aralıq dənizi ölkələrinin dağlıq ərazisində, ġimal yarımkürəsinin mülayim iqlimli zonalarında

rast gəlmək olar. Qafqazda 33, Azərbaycanda 26 növü yayılmıĢdır. Süsənin

xalq təsərrüfatında ancaq bir neçə növündən: sarı süsən - Iris pseudacorus

L., Florensiya süsəni - I. florentina L., Almaniya süsəni - I. germanica L.,

solğun süsən - I. pallida Lam. və s. növlərindən istifadə olunur.

Süsən çiçəyi təbiətin yaratdığı gözəl canlı abidədir. Çox qədim

zamanlardan bizə qədər gəlib çatan bir xalq əfsanəsində bu zərif çiçək

haqqında deyilir ki, min il bundan qabaq ilk süsən çiçək açır. O, qədər gözəl

olur ki, bütün quĢlar və heyvanlar onu sevməyə baĢlayır. Nə vaxt ki,

toxumlar yetiĢir, külək bunları götürüb dünyanın hər yerinə aparır. Bu

zaman yer kürəsinin hər yerində müxtəlif rəng çalarlarına malik süsən

əmələ gəlir. Məsələn, nəmli çəmənliklərdə qızılı-sarı süsən, səhralarda

qəĢəng süsən, dəniz kənarlarında qırmızı süsən, ən gözəli isə mavi (hava)

rəngli və ətirli dağ süsəni yaranmağa baĢlayır.

Bitkinin adı «Ġris», «Ġdos» yunan sözü olub, «göy qurĢağı» mənası

verir. Beləliklə müxtəlif rənglərdə olan süsən çiçəklərini gözəllik rəmzi olan göy qurĢağına

bənzədirlər

Qədim insanlar hər hansı bitki ilə tanıĢ olan zaman onun müalicəvi xüsusiyyətlərinə fıkir

verirdilər. Yunan həkimi Dioskorid (bizim eranın I əsrində) «Dərman vəsaiti» əsərində süsənin

müalicəvi xüsusiyyətlərindən geniĢ söz açır. Süsənin yarpaq, kökümsov və kök hissələri dərman,

aĢı maddəsi, ədviyyat və s. əldə etmək üçün əvəzsiz xammal sayıla bilər. Belə ki, 300 ildən artıqdır

ki, Ġtaliyada «bənövĢə kökü» adı ilə məĢhur olan Florensiya süsənindən yüksək keyfiyyətli, xoĢ

ətirli, iron maddəsi ilə zəngin efır yağı istehsal olunur. Bu yağdan isə incə bənövĢə çiçəyinin iyini

xatırladan ətir alınır. Süsənin bir çox növlərinin kökümsov və yarpaq hissələrində C vitamini,

karotin, flavonoid, aĢı maddəsi, kversetin, lyuteolin, 57%-ə qədər niĢasta, 9,6% piyli yağ, qətran və

s. maddələr tapılmıĢdır.

Sarı süsən - I. pseudacorus. Hündürlüyü 80-100 (110) sm olan çoxillik ot bitkisidir. Yerüstü

hissəsi budaqsızdır. Sarı süsən yabanı halda su kənarlarında, bataqlıqlarda və rütubətli

çəmənliklərdə bitir. Sarı süsənin torpaq altnda yaxĢı inkiĢaf etmiĢ iri kökümsov gövdəsi olur. Yayın

əvvəllərində kökümsovlardakı tumurcuqlardan gövdə, yarpaq, çiçək və meyvə inkiĢaf edir. Süsən

sürətlə böyüyür, çəmən bitkilərindən hündürə qalxır, digər bitkilərin inkiĢafına imkan vermir, bütöv

və ya adda-budda təmiz qruplaĢmalar əmələ gətirir. Sarı süsənin yarpaqları uzun müddət, hətta

qıĢda da yaĢıl qalır. Yarpaqları lansetĢəkilli və paralel damarlıdır. Çiçəkləri iri və gözəl görünüĢə

malikdir. Ləçəkləri aĢağıdan bitiĢik olub, iri dairə üzrə üç-üç yerləĢir. Xarici dairədəki ləçəkləri iri

olub, aĢağıya əyilir, daxildəkilər isə kiçik olub, yuxarıya qalxır. Kasa yarpağı yoxdur. Meyvəsi

üçyuvalı qutucuqdan ibarətdir. Bitki may-iyun aylarında çiçəkləyir, meyvələri iyul-avqust aylarnda

yetiĢir.

33

Sarı süsən mülayim, subtropik və tropik iqlimi sevir. Respublikamızın torpaq və iqlim

Ģəraiti süsənlərin inkiĢafı üçün çox əlveriĢlidir. Sarı süsən dərman, efir yağlı, boyaq, aĢı və bəzək

bitkisi kimi olduqca qiymətlidir.

Kökümsovları təzə vaxtı iysiz və zəhərli olur. Ondan istifadə etmək üçün kökümsovları

yerdən qazıb çıxarır, torpağını yuyub təmizləyirlər. Sonra doğranmıĢ xırda hissələri sərib

qurudurlar. QurudulmuĢ kökümsovları kağız torbalara doldurub xüsusi anbarlarda saxlayırlar. 3-4

aydan sonra kökümsovlar incə bənövĢə iyi verməyə baĢlayır. Bu zaman onun köklərini narın toz

halına salıb, «bənövĢə kökü» adlı efır yağı alırlar. Sonra alınmıĢ yağdan ətriyyat, kosmetika, sa-

bunbiĢirmə və s. ilə yanaĢı, qənnadı məmulatları və spirtsiz içkilər istehsalında da geniĢ istifadə

edirlər. Bundan əlavə, narın kökümsovları ədviyyat kimi bir çox xörəklərə qatılır. Çiçək və

kökümsovunun tərkibində 0,1-0,4% efır yağı, ürək qlükozidləri, 55-57% niĢasta, 10%-ə qədər yağ,

14%-ə qədər aĢı maddələri və s. tapılmıĢdır. Bundan baĢqa çiçəklərindən 8-10% flavonoid

maddələri, 9-15(26)%-ə qədər antosian tərkibli boyaq konsentratları və s. alınmıĢdır. Sarı süsənin

qurudulmuĢ kökümsov və gövdəsindən xalq təbabətində sidikqovucu və qurdqovucu dərman kimi

istifadə edilir. Təbabətdə isə diĢ ağrısı, qarın yatalağı və baĢqa xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir.

Kökümsovu alkoloidlə zəngin olduğundan onlardan yalnız qurudulmuĢ halda istifadə etmək

lazımdır.

Sarı süsənin qurudulmuĢ kökümsovlarının sulu dəmləməsi və biĢmiĢi ishalın qarĢısını alır.

Sulu dəmləməsi həm də böyrək və sidik yollarının iltihabını, ağrıları və daxili qanaxmaları (uĢaqlıq

qanaxmalarını) kəsir.

Aristotel, Dioskorid öz əsərlərində xalq arasında süsənin kökündən bir çox xəstəliklərin

müalicəsində geniĢ istifadə edilməsi haqqında maraqlı məlumatlar verirlər. Qədim zamanlarda

süsənin kökünü yerdən qazıb çıxarır, yuyub qurudur, əzərək narın toz halına saldıqdan sonra

spirtdə, çaxırda həll edərək kəskin ağrı verən sidik kisəsi xəstəliklərini müalicə edərmiĢlər.

Orta əsrlərdə kosmetika sahəsində süsənin kökündən geniĢ istifadə etmiĢlər. Bitkinin

cövhəri diĢ dibini möhkəmləndirir Bundan baĢqa üzdə olan çilin yöx edilməsində, qanın

kəsilməsində, tozunu balla qarıĢdırıb yaranın üzərinə çəkərək və döyülmüĢ ətlə qarıĢdırıb açıq

sümüyün üzərinə qoyaraq müalicə edirmiĢlər. Tozu balla qarıĢdırıb üzdəki çillərin üzərinə

sürtməklə onları yox edirmiĢlər.

Süsənin bir çox növlərinin çiçək və kökümsovlarının tərkibində yeyinti və toxuculuq

sənayesində, gön-dəri istehsalında, eləcə də əczaçılıq, ətriyyat və kosmetika sahələrində istifadəsi

mümkün olan antosian və aĢı maddələri, dərman, efir yağları var. Biz ilk dəfə olaraq süsən

çiçəklərindən zəhərsiz və tərkibi bioloji fəal maddələrlə zəngin olan boyaq maddələri alaraq, qida

məhsullarının boyadılmasında sınaqdan keçirib maraqlı nəticələr əldə etdik.

Süsən, əsasən toxumla, vegetativ üsulla və kökümsovları vasitəsilə çoxaldılır. Çoxaltma

üçün sağlam, cavan cücərtilərin Ģitillərindən istifadə olunur. Nəvbəti əkin zamanı süsəni biçilmiĢ

taxıl və yaxud mədəni bitkilər üçün nəzərdə tutulmuĢ sahələrdə əkib becərirlər. ġumlama 27-40 sm

dərinliyində aparılır. ġumlamadan sonra hər hektar sahəyə 200-300 kq superfosfat, 100-150 kq

kalium gübrələri verilir. Bitkinin inkiĢafı prosesində hər suvarmadan sonra kultivasiya iĢləri

aparılır, sahə alaq otlarından təmizlənir. Bitkinin hündürlüyü 10-12 sm-ə çatdıqdan sonra hər hektar

sahəyə təkrarən 150-250 kq superfosfat, 80-125 kq kalium gübrəsi verilir. Ikinci il bitkinin dibi

yumĢaldılır, alaq otlarından təmizlənir və suvarılır.

Süsəni qida sahəsi 70x30 sm olan yerdə əkib becərirlər. Hər hektar sahədən 5-8 ton

kökümsov məhsulu əldə edilir.

SÖYÜD – Salicaceae Mirb. fəsiləsi

Söyüd – Salix L.

Söyüd – Salix L. cinsinin dünya florasının tərkibində 500-dən artıq növünə təsadüf edilir.

Qafqazda 25, Azərbaycanda isə 14 növü yayılmıĢdır.

Söyüd ağaclarının xalq təsərrüfatında böyük əhəmiyyəti vardır. Səbət söyüdləri (üç

erkəkcikli söyüd, qonur və ya purpur söyüdü və s.) toxunma avadınlıqlar (səbət, toxunma mebel və

34

s.) üçün gözəl materialdır. Bəzi söyüd növləri qabıqlarında aĢı maddələrinin xeyli çox olması ilə

digər bitkilərdən fərqlənir. Azərbaycanda söyüdlərdən bu məqsədlə istifadə edilmir. Müxtəlif səbət

söyüdlərinin birillik çubuqlarının qabığı ağaclara göz calağı vurulduqda bir sarğı materialı kimi də

iĢlədilir. Söyüd ağacları həm tikinti, həm də yanacaq, bəzək və dərman xammalı (qlükozid salisin)

kimi də qiymətlidir. Söyüd qabığından hazırlanan preparatlar büzücü maddə kimi, qızdırmanı salan

və qankəsici vasitə kimi iĢlədilir. Xalq təbabətində bu ağacın qabığından (ağ söyüd, keçi söyüdü və

ya kolvarı söyüd, qırmızı söyüd) malyariyaya qarĢı istifadə olunur. Söyüd qabığından alınan tozu

isə irinli yaraların üzərinə səpirlər.

Bir çox söyüd növlərinin qabığı parçaları sarı, qəhvəyi və qırmızı rəngə boyamaq üçün

iĢlədilir. Söyüdlüklər arıçılıq üçün çox qiymətlidir, yazın əvvəllərində söyüd ağacları çiçəkləmə

dövründə çiçək balı (nektar) və tozcuq verir. Arıçılıq üçün ən qiymətli söyüd növləri keçi söyüdü,

kolvari söyüd, küllü söyüd, ağ söyüd, nisbətən az qiymətli olan növlər isə beĢerkəkcikli söyüd, üç

erkəkcikli söyüd, pu rpur söyüdü və s. Bəzi hallarda yaz əlveriĢli keçdikdə və arı ailələri gümrah

olduqda söyüd ağaclarının hər hektarından 150 kq-a qədər bal almaq olur.

Ağac formalı söyüdlərin oduncağı yumĢaq və yüngüldür. Ondan dülgərlik və tokarlıq iĢində,

ev əĢyaları, sadə kənd təsərrüfatı alətləri və s. hazırlanmasında istifadə edilir. Çubuqlarından

cürbərür səbətlər, əl ağacları və s. düzəldilir.

Oduncağından sellüloza istehsal etmək və plastik kütlələr hazırlamaq üçün də istifadə etmək

olar.

Söyüd yaĢıllaĢdırma məqsədilə ən çox əkilən ağacdir. Bağlarda və parklarda, göllərin

ətrafında, xiyabanların, meĢəliklərin kənarında əkilib-becərilən bəzək söyüdləri (xüsusilə də salxım

söyüdlər) bütün dünyada məĢhurdur.

Küçələrdə, yol kənarlarında, evlərin qabağında və həyətlərdə də söyüd əkilir.

Söyüd növlərinin bir çoxunun böyük meliorativ əhəmiyyəti var, bəzi söyüd növləri

qoruyucu meĢə zolaqlarında əkilir, bəzilərindən qumluqlarda, suvarılan torpaqlarda və ya göllərin

ətrafında meĢə salmaq, yarğan və uçurumları bərkitmək üçün istifadə edilir. Söyüd ağaclıqlarında

bəzi ov heyvanları və quĢlar yaĢayıb qidalanır. Budaqları qıĢda ev heyvanları üçün yemdir.

Söyüd növlərinin çoxusu sürətlə böyüməsi (xüsusilə də cavan ikən) və iĢıq sevməsi ilə

fərqlənir. 20-30 illik söyüd ağaclarının istehsalat əhəmiyyəti daha böyükdür.

BədmüĢk, piĢpiĢə (Keçi söyüdü) – S. caprea L. hündürlüyü 1,5-4,0, bəzən 4-8 m-ə,

diametri 40-60 sm-ə qədər olan ağacdir. Qabığı yaĢılımtıl-boz və hamardır. Böyüdükcə, xüsusilə

gövdəsinin aĢağı hissəsi qonurumtul rəng alır və üzərində uzununa dərin çatlar əmələ gəlir. Cavan

budaqları sıx boz tüklüdür, sonralar çılpaqlaĢır. Tumurcuqları çox iri, çılpaq və qonurdur, 5 mm

uzunluqdadır. Yarpaqlarıın uzunluğu 5-12 (18) sm, eni 2,5-5(8) sm olub, ellips Ģəklindədir.

Yarpaqları açılmazdan əvvəl çiçəkləyir. DiĢicik sırğaları saplaqlıdır, sıxdır, meyvələrinin

yanındakılar 10 sm-ə qədər uzunluqdadır. Erkəkcikləri 2-dir, sərbəst və çılpaqdır. Mart-aprel

aylarında çiçək açır.

BədmüĢk söyüdünün qabıq və budaqlarının tərkibində

alkaloid, C vitamini, salisil spirti, 2,2-4,2% fenolqlükozid,

katexin, kversetin flavonoidləri, yarpaqlarından üzvi turĢular,

saponin, kempferol, lyuteolin, apiqenin, bakkozid, salikaprin,

hamaĢçiçəyindən 0,49-1,87% fenolqlikozid, triantin,

izoramnetin, lyuteolin, erkək hamaĢçiçəyindən üzvi turĢular, C

vitamini, 4,1-5,3%-ə qədər diosmetin, kapreozid,

salikapreozid, izoramnetin flavonoidləri aĢkar edilmiĢdir.

DiĢicikdə 1%-ə qədər sulu karbohidrat maddələri, 0,2%-ə

qədər saxaroza, tozcuğundan 11%-ə qədər sulu karbohidrat,

7%-ə qədər saxaroza qlükoza, fruktoza, qalaktoza, ramnoza, C vitamini və s. maddələr aĢkar

edilmiĢdir.

BədmüĢk söyüdü çox qiymətli dərman və texniki bitkidir. Tərkibində flavonoidlər, aĢı,

boyaq maddələri aĢkar edilmiĢdir. Bu qiymətli bitki xalq təbabətində qədimdən istifadə olunur.

Aprel-may aylarında çiçəkləmə dövrüdür, qabığı isə iyun-iyul aylarında toplanır. Qabığından təzə

35

alınmıĢ Ģirə mədə xəstəliklərinin, qara ciyər iltihabının, sarılığın müalicəsində, eləcə də qızdırmanı

salan, qandayandırıcı vasitə kimi faydalıdır. Elmi təbabətdə xinin maddəsinin kəĢfinə qədər ondan

revmatizmin, böyrək xəstəliklərinin müalicəsində, bəzi vəzilərin ĢiĢməsinin qarĢısının alınmasında

geniĢ istifadə olunmuĢdur. Bunlardan baĢqa, söyüd qabığının külündən hazırlanan sirkəli məlhəm

ziyil götürən dərmandır. Onun kitrəsi isə göz xəstəliyinin müalicəsində mühüm əhəmiyyətə

malikdir. BədmüĢk söyüdünün çiçəklərindən alınan cövhər xalq arasında «piĢpiĢə arağı» adı ilə

məĢhurdur. Bitkidən ürək ağrısı zamanı və ümumiyyətlə, ürək xəstəliklərində damcı formasında

istifadə edilir. Son zamanlar alimlərimiz öyrənmiĢlər ki, ürək dərmanı kimi bitkinin baĢqa

hissələrinə nisbətən erkəkcik daĢıyan çiçəkləri daha səmərəlidir.

Ondan alınan preparatlar ürək fəaliyyətinin pozulması və nəbzin tez-tez vurması vaxtı

iĢlədilir. Son zamanlar söyüd çiçəyindən hazırlanan duru spirtli cövhərdən qan təzyiqi

xəstəliklərində istifadə olunur.

Alman xalq təbabətində qabığından hazırlanan dəmləmə və cövhərdən öskürək zamanı baĢ

ağrılarında, qızdırmada, malyariyada, müxtəlif qanaxmalarda, mədə-bağırsaq xəstəliklərində, sinir

ağrılarında müxtəlif soyuqdəymələrdə, sakitləĢdirici kimi daxilə qəbul edilir.

BədmüĢk söyüdünün qabığının tərkibində 15-16%, bəzi hallarda isə hətta 21%-ə qədər

tannin maddəsi olur. Ağac daha kefyiyyətli olduqda taninin miqdarı 62,1%-ə çatır. Qabıqlarından

alınan yüksək keyfiyyətli tanin maddəsi göndəri sənayesi üçün qiymətli aĢılayıcı sayılır.

Bu söyüd qiymətli bəzək bitkisi hesab edilir. BədmüĢk söyüdünün yarpaq, çiçək və

qabıqlarının tərkibində flavonoid tərkibli boyaq maddələri vardır. Biz laboratoriya Ģəraitində

bədmüĢkdən sarı, qızılı-sarı, sarı-narıncı, narıncı-yaĢıl, yaĢılımtıl, zeytunu, firuzəyi, qonur,

qonurumtul-boz, açıq-qəhvəyi, tünd-qəhvəyi, Ģabalıdı, qəhvəyi-qara və s. rəng və çalarlar almağa

nail olmuĢuq. 1 kq bədmüĢk söyüdünün qabığından hazırlanan boya məhlulu ilə 8-10 kq yun və

ipək məmulatını boyamaq olar. Bitkidən alınan rəng və çalarlar günəĢ Ģüasına, yuyulmaya qarĢı

davamlıdır. BədmüĢk söyüdünün qələmləri çox çətinliklə kök atır, əsasən toxumların vasitəsilə

çoxaldılır. Kötüyündən çoxlu pöhrə verir.

Ağ söyüd – S. alba L. söyüd cinsinin xalq təsərrüfatı üçün əhəmiyyətli növlərindən biridir.

Hündürlüyü 15-20 (30) m olan, geniĢ çətirli və əlveriĢli Ģəraitdə gövdəsinin diametri 2-3 m-ə çatan

ağacdır. Qabığı bozdur, köhnə gövdəsinin qabıqları üzərində dərin çatlar olur.

Cavan b udaqları gümüĢü tüklüdür, köhnə budaqları çılpaq qonurumtul və ya

sarımtıldır. Tumurcuqları budağa sıxılmıĢdır, sivridir, təqribən 6 mm

uzunluğundadır. Yarpaqları nazik olub, ensiz və ya enli lansetvaridir. Sırğaları

yarpaqları ilə bir zamanda açılır.

Ġkiyuvalı (ikievli) çiçəkləri sünbül Ģəklində tək-tək düzülmüĢdür.

Meyvəsi qutucuqdan ibarətdir.

Bitki aprel-may aylarında çiçək açır, meyvəsi iyun ayında yetiĢir. Ağ

söyüd Azərbaycanda çox geniĢ yayılmıĢdır. Bu bitki sulu yerlərdə, arxların,

çayların və xəndəklərin kənarlarında tək-tək və topa halında bitir. Çox vaxt həyətyanı sahələrdə,

küçələrdə, yol və arxların kənarında və s. yerlərdə yaĢıllaĢdırma məqsədilə əkilib-becərilir. Nahaq

yerə xalq arasında deməmiĢlər ki, «söyüd su ilə dalaĢmaz», «söyüd çəmən otları kimidir, onu

biçərsən, o yenidən böyüyüb formalaĢmağa baĢlayır», «söyüd uzununa böyüyür» və s. Qədim

yunanlar hesab edirdilər ki, söyüd Hekatə və Həre allahlarınındır.

Roma Ģairi Vergiliyanın əsərlərində göstərilir ki, ilahə və pərilər öz yaxın adamlarını,

sevgililərini itirən zaman qəmginlik rəmzi olaraq söyüd ağacının altında oturub yas saxlayırmıĢlar.

Ağ söyüd təsərrüfat cəhətdən qiymətli, tez böyüyən, torpağa qarĢı az tələbkar bir ağacdir.

ġaxtaya qarĢı həssasdır. YumĢaq yerlərdə, təzə çay çöküntülərində yaxĢı əmələ gələrək, 20 yaĢına

qədər hər il təqribən 1 m boy atır. Sonralar boyartma yavaĢıyır və tamam qocalanadək diametri

daim yoğunlaĢır, 100 ilə qədər yaĢayır.

Respublikamızın ərazisində ağ söyüdün çox geniĢ yayılmasına baxmayaraq, ümumiyyətlə,

ehtiyatı getdikcə azalır. Yalnız geniĢ surətdə becərildikdən sonra sənayedə istifadə etmək üçün bir

xammal mənbəyi ola bilər.

Yarpaq tumurcuqlarından 2,91-7,3% monosaxarid, 0,39-4,13% saxaroza, karotinoid,

36

yarpaqlarında karotinoid, C vitamini, apigenin, izokversetrin, rutin, monoqlükozid, izoramnetin,

narsissin, tozcuqlarından qlükoza, fruktoza, qalaktoza, ramnoza, C, P vitaminləri, karotin və s.

maddələr aĢkar edilmiĢdir. Gövdəsinin qabığında 14-15%-ə qədər aĢı maddəsi müəyyən edilmiĢdir.

Söyüd qabıqları nazik dərilərin aĢılanması üçün əvəzolunmaz xammal sayılır. Söyüdlə

aĢılanmıĢ nazik dərilərdən isə zərif əlcəklər və kitab cildlərinin hazırlanmasında istifadə edilir.

Söyüdün qiymətli müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında qədim yunanların geniĢ məlumatları

olmuĢdur. Dioskorid söyüdün qabıq, yarpaq, tumurcuq və çiçəklərindən alınan Ģirələrin böyük

müalicəvi əhəmiyyəti haqqında geniĢ məlumat vermiĢdir.

Gövdəsinin qabıq və budaqlarından hazırlanan ekstraktlardan büzüĢdürücü, hemostaz (qan

axmasının kəsilməsində), dezinfeksiyaedici, hərarətsalıcı, damarları geniĢləndirən vasitə kimi

istifadə edilir. Cövhər, dəmləmə və tozundan isə dizenteriya, qastrit, qəbizlik, daxili qanaxmalarda,

qadın xəstəliklərində, nevroz, vərəm, tif, revmatizm və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.

Bundan baĢqa ağ söyüdün cövhərindən, dəmləməsindən, tozundan ağız və boğazın qar-qara

olunmasında, vannasından damar geniĢlənmələrində, müxtəlif dəri xəstəliklərində istifadə edir,

tozunu isə yara qanaxmalarının üzərinə qankəsici vasitə kimi səpirlər. Bolqarıstanda oynaq və

toxumalarda baĢ verən nasazlıqların aradan götürülməsində iĢlədilir. Yarpaqlarından hazırlanan

dəmləmələrdən güclü bağırsaq qanaxmalarında, qızdırmanın aĢağı salınmasında, hamaĢçiçəyindən

isə əsəb və taxikardiya (ürəyin tez-tez döyünməsi) əleyhinə iĢlədilir. Çiçəklərindən hazırlanan

cövhər isə qızdırmanı salan vasitə kimi daxilə qəbul edilir.

Xalq arasında ağ söyüdü «aspirin ağacı» adlandırırlar. Belə ki, söyüdün qabıqlarından alınan

salisin – təbii preparat olub, aspirini əvəz edir. Bundan baĢqa uzun müddət söyüdün qabıq və cavan

budaqlarından alınan cövhərdən qəbul edən zaman insanlarda damarların elastikliyi artır. Qan

kapilyarlarının partlayıb və qırılıb sızmalar əmələ gətirməsinin qarĢısını alır.

Ağ söyüdün qabıq hissəsi qiymətli müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir. Ondan hazırlanan

preparatlardan dezinfeksiyaedici, soyuqdəyəmə, qanyaradıcı, sakitləĢdirici, büzüĢdürücü və

sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir.

Malyariya xəstəlyi yayılan rayonlarda bu xəstəliyi müalicə etmək üçün çox qiymətli və çətin

tapılan xinin maddəsi söyüd qabığı ilə əvəz edirmiĢdir. Bu qiymətli təbii vasitədən bu gün də bir

sıra xəstəliklərin müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə edilir.

Söyüddən müalicəvi preparatların hazırlanması.

Damarlarda toplanan duz yığıntılarının, revmatizmin, həmçinin ishal və mədədə olan

turşuların nizama salınması üçün. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ söyüd qabığını 0,5 litr qaynar suya

töküb, zəif od üzərində 15-20 dəqiqə saxladıqdan sonra bir saat dəmləyin və süzüb gündə 3-4 dəfə

2 xörək qaĢığı daxilə qəbul edin.

Damar genişlənmələrində və tromboflebitin aradan qaldırılmasında. 250 q qabığı 2 litr

qaynar suya töküb zəif od üzərinə qoyub 15-20 dəqiqə saxlayın. Dəmlədikdən sonra bir vedrə suya

töküb temperaturunu 37°C-yə çatdırın. Dizinizi vannaya qoyub 20-30 dəqiqə saxlayın, bu zaman

ayaqlarınızın üzərini isti odeyalla örtün. ÇalıĢın ki, su soyumasın. Əməliyyatdan sonra isti corab

geyinin.

Soyuqdəymə zamanı. DoğranmıĢ söyüd qabığını qızılağac qozu ilə qarıĢdırıb 1 xörək qaĢığı

1 stəkan qaynanmıĢ suyun üzərinə töküb 5-7 dəqiqə zəif od üzərində saxlayın. Dəmlədikdən sonra

soyudub süzün, gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul

edin.

Bərabər miqdarda doğranmıĢ cavan söyüd budağından və qızılağac qozundan götürüb 1

stəkan qaynar suya tökün və 3-5 dəqiqə biĢirib 30 dəqiqə dəmləyib, süzün. Cövhərdən stəkanın 1/4

hissəsi qədər götürüb, hər gün 2-3 dəfə yeməkdən qabaq qəbul edin. Müalicə kursu 2-3 həftədir.

Qızdırma, göyöskürək və vərəm xəstəliklərində. 1 çay qaĢığı xırdalanmıĢ qabığından

götürüb 1 stəkan qaynar suyun üzərinə töküb, qaynama dərəcəsinə çatdırın. 3-4 saat dəmlədikdən

sonra süzüb 3-4 dəfə, yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Qastrit, kolit, dizenteriya, daxili qanaxmaların, o cümlədən də uşaqlığın kəskin

qanaxmalarının qarşısının alınmasında. Söyüdün 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ qabığından və yaxud

cavan budaqlarından götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 10-15 dəqiqə biĢirdikdən sonra yarım saat

37

dəmləyib süzün. Sonra üzərinə isti su əlavə edib bir stəkan həcminə gətirin. Cövhərdən gündə 3-4

dəfə 1-2 xörək qaĢığı yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 2-3 həftədir.

Diqqət! Söyüd qabığından hazırlanan çay və dəmləmələrdən hamilə qadınların, xroniki

qəbizliyi olan xəstələrin istifadə etmələri məsləhət görülmür.

Söyüddən hazırlanan Ģirə kosmetika və ətriyyat sahəsində də iĢlədilir. Bundan əlavə

söyüddən alınan cövhərlə döyənək və ziyillərin aradan qaldırılmasında, saçın dibinin

möhkəmləndirilməsində geniĢ istifadə edilir. Söyüdün qabığını yandırıb alınan külün tərkibində qatı

sirkə turĢusu əlavə edib, ayaqda əmələ gələn qaĢınmaları, göbələk xəstəliklərini, döyənəkləri

müalicə edirlər. Cövhəri ilə saçları yuduqda tüklər qızılı rəngə boyanır.

Söyüd qiymətli bəzək bitkisidir. Söyüdlər yarpaqlarının rənginə, formasına, çətirlərinin

müxtəlifliyinə görə həqiqətən gözəldir. Elə bir arx, çay, dərə və göl ətrafı yoxdur ki, oranı söyüdsüz

təsəvvür edəsən. Elə yerlər də var ki, söyüdlüyün sıxlığından keçmək belə olmur, keçilməz

cəngəllikləri xatırladır, ürəkaçan biosenoz yaradaraq bir çox quĢ və heyvanlar üçün sığınacağa

çevrilir.

Budaqları azacıq küləkdən belə əsməyə baĢlayır, həzin xıĢıltılı bir musiqi əhəngi yaradır.

Bəzi söyüdlərin salxım budaqları suya çatana qədər uzanaraq, ləpələrə qoĢulub qəribə mənzərə

yaradır. Bu görünüĢ insanların zövqünü oxĢayır, onların əsəblərinin sakitləĢməsinə səbəb olur. Bəli,

bir çox hikmətləri ilk baxıĢda duyulmayan, haqq-sayları mizan-tərəziyə qoyulmayan söyüdlər.

N.A.Obozovun dediyi kimi, bitib yayıldığı yerlərdə digər ağac və kolların yarada bilmədiyi qədər

münasib mikroiqlim və bitkilər üçün əlveriĢli olan xüsusi fitoiqlim yaratmaq kimi özlərinə məxsus

bioloji keyfiyyətlərə malikdir. Elə buna görədir ki, bulaq və çaylar üzərində baĢ əyən söyüdlərin

kölgəsində torpağın və suyun hərarəti aĢağı, havada rütubətin faizi normal, havanın özü saf olur.

Söyüdlər kənarında əkildikləri arxların suyunun axma sürətini xeyli azaldır, ətrafı yuyulmaqdan

qoruyur, pambıq tarlaları və əkin zəmiləri üçün qoruyucu meĢə zolağı vəzifəsini daĢıyır. Kənd

təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericiləri ilə qidalanan quĢların çoxalaraq yaĢamaları üçün sığınacaq

yaradır. Bir sözlə, söyüdlər gözəllik, sağlamlıq və maddi nemətlər bollluğunun rəmzidir.

Biz ilk dəfə olaraq söyüdün qabıq hissəsindən boyaq məhlulu hazırlayıb yun ipi açıq

qəhvəyi, qəhvəyi, tünd-qəhvəyi, Ģabalıdı, tütünü, tütünü-qonur, mixəyi və s. rəng və çalarlara

boyamağa nail olduq. Bundan baĢqa göstərdik ki, söyüdün qabığından aldığımız qatı aĢı və boyaq

təbiətli ekstraktdan gön-dəri, ətriyyat-kosmetika, sabunbiĢirmə sənayesində də istifadə etmək olar.

Söyüdün qabıq hissəsini xammal kimi apreldən baĢlayıb, iyun ayına qədər toplamağı

məsləhət görürlər. Yığılan xammalı günəĢ altında sərib qurudurlar. Qabığın saxlanma müddəti 3

ildir.

Qovaq – Populus L.

Dünya florasının tərkibində qovaq cinsinin 120-dən artıq növü yayılmıĢdır. Qafqazda 16, o

cümlədən Azərbaycanda 11 növünə təsadüf edilir.

Yazın əvvəllərində xoĢ ətirli iy hiss edirsən. Bu qovağın ĢiĢmiĢ tumurcuğunun iyidir. Qovaq

insanlara çox yaxın olan bitkilərdən biri hesab

edilir. Deyilənlərə görə qovağı Allah gərgin fiziki

iĢlərdən sonra, insanların yorğunluğunu aradan

qaldırmaq üçün onlara bəxĢ etmiĢdir. Doğurdan da

qovaq insanlara sədaqətlə qulluq edir, onların

sağlamlığının keĢiyini çəkir. Qovaq havanı zəhərli

maddələrdən təmizləyir, radioaktiv maddələri

zərərsizləĢdirir, tozu və karbon qazını udur və

oksigen sintez edir. Bundan baĢqa bitkinin bütün

hissələri fitonsid xüsusiyyətlərə malikdir. Qovağın

38

ĢiĢmiĢ tumurcuqlarında olan yapıĢqanlı qatrandan arılar müalicəvi təsirə malik propolis hazırlayır.

Qovağın qabıq, yarpaq, hamaĢçiçəklərinin tərkibində qlükoza, fruktoza, saxaroza, 3-10%-ə

qədər aĢı maddəsi, C vitamini və karotin aĢkar edilmiĢdir. Qabıq və yarpaqlarının üzərində olan qall

hissəsindən gön-dəri sənayesində istifadə olunan aĢı maddəsi istehsal olunur. Yarpaqlarını iri və

xırda buynuzlu heyvanlar, dəvə və atlar tərəfindən yem kimi yeyilir. Tumurcuqlarından alınan efir

yağından ətirli sabunlar istehsal olunur.

Dərman məqsədləri üçün qovağın yarpaq, qabıq və tumurcuqlarından istifadə olunur.

Qovaqdan hazırlanan preparatlar soyuqdəymə, antiseptik, ağrıkəsici, yumĢaldıcı, istiliyi

aradan qaldıran, tərqovucu, sakitləĢdirici, yarasağaldıcı xüsusiyyətlərə malikdir.

Qovaqdan müalicəvi preparatların hazırlanması.

Soyuqdəymə və temperaturun yüksəlməsi zamanı. 2 xörək qaĢığı təzə tumurcuğu 1 stəkan

qaynar suya töküb, termos və ya ağzı bağlı qabda 4 saat dəmlədikdən sonra süzün. Hər 3-4 saatdan

bir, 1 xörək qaĢığı daxilə qəbul edin.

Mədə yarası üçün tumurcuğun yağda ekstraktının hazırlanması. 2 xörək qaĢığı təzə qovaq

tumurcuğundan götürüb 1 stəkan təmizlənmiĢ bitki yağının içərisinə tökün, su hamamında 2 saat

qaynatdıqdan sonra, 2 həftə saxlayın. Süzüb gündə 3 dəfə 2 çay qaĢığı daxilə qəbul edin.

Revmatizm, sistit, babasilin müalicəsi. 100 q təzə tumurcuğun üzərinə 0,5 litr araq töküb,

qaranlıq yerdə bir həftə saxlayın. Sonra süzüb, 15-20 damcı stəkanın 1/4-i qədər suya töküb gündə 3

dəfə qəbul edin.

Prostat vəzinin və adenomanın müalicəsində. 2 xörək qaĢığı və yaxud 3 xörək qaĢığı tər

yarpaqları 1,5 stəkan qaynar suya töküb, 15 dəqiqə

dəmləyiin və süzün. AlınmıĢ cövhəri bütün gün 4-5 dəfə

qəbul edin.

Eyni zamanda vannasını qəbul edin. Bunun üçün 4

xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə tumurcuğu 1 litr qaynar suya

töküb 5 dəqiqə qaynatdıqdan sonra, 4 saat dəmləyin. Alınan

cövhəri süzüb vannaya tökün və hər axĢam 2 həftə

müddətində qəbul edin.

Radikulit zamanı. Yarım litrlik ĢüĢə bankanı təzə

qovaq tumurcuğu ilə doldurub üzərinə araq əlavə edin və bir

həftə qaranlıq yerdə saxlayın. Sonra tənzifə və yaxud

pambığa hopdurub ağrıyan yerə sürtün. Bu cövhəri siz kəsiklərə, cızılmıĢ yerlərə də sürtə bilərsiniz.

QOZ – Juglandaceae A. Rich. ex Kunth. fəsiləsi

Qoz – Juglans L.

Qoz fəsiləsinin dünya florasının tərkibində 8 cinsi, 60-a qədər növü yayılmıĢdır.

Bir çox xalqlar qozu insanlara xoĢ güzəran və uzun

ömür bəxĢ etmək kimi qəbul edirlər. Qədim yunanlar

bayram günlərində bir-birlərinə qoz meyvəsi hədiyyə

edirmiĢlər. Roma xalqının toy mərasimləri qozsuz

keçməzmiĢ. Moldovanlar arasında gözəl bir adət-ənənə bu

günə qədər də davam edir. Elə ki, ailədə oğlan uĢağı

doğuldu, onun Ģərəfinə həyətdə bir qoz ağacı əkirlər.

Qoz haqqında ilk dəfə elmi məlumatı «botaniklərin

atası» Teofrast vermiĢdir.

Sonralar qoz haqqında dəyərli elmi məlumatlara

Dioskoridin, Siseronun, Plinin, Vergilinin, Hippokratın əsərlərində də rast gəlirik. Qozun meyvəsi

39

iki taylı olub, yeməli nüvəsi 4 bərabər hissədən ibarət, sanki «4 qardaĢ bir köynəkdə» deyimini

xatırladır. Bu barədə çoxlu əfsanə mövcuddur. Məsələn, yunan filosofu Platon qoz meyvəsinin

düĢünmə qabiliyyətinə malik olduğunu qeyd edir. Isveç alimi və səyyahı Sven Hedin inandırıcı

Ģəkildə qeyd edir ki, qozun yetiĢməmiĢ meyvəsini dərəndə inciyib ağlamağa baĢlayır.

Teofrast qoz ağacını belə təsəvvür edir. «O, gözəl iri ağac olub, torpağa tələbkar olmayan,

yol kənarlarında bitən, heç nədən - ildırım gurultusundan, güclü küləklərdən, dolu və yağıĢdan

qorxmayan canlı bir varlıqdır».

Rusiyaya «qırmızı-yaĢıl qoz meyvəsini» min il bundan qabaq yunan taciri gətirmiĢdir. O

vaxtdan da bunun adı yunan qozu olaraq adlandırmıĢdır.

Qoz – Juglans regia L. hündürlüyü 25-35 m və gövdəsinin diametri 15-200 (400) sm-ə

qədər olan böyük ağacdir.

Gövdəsi biçilmiĢ, qabığı açıq-bozdur, hamar və azca çat-çatdır, qoca ağacların qabığı tünd

boz rəngdədir. Yarpaqları tökülən olub, (2)3-5 cüt uzunsov yumurtavari və ya ellipsĢəkillidir, xarici

çiçəkyanlğı yaĢılımtıl və çılpaqdır. Daxili çiçəkyanlığı (qozası) bərkdir, qoza oxĢar qırıĢıqlıdır, az

və ya çox iri tilləri vardır, təpə hissəsi sivridir, iyulun ortalarında bərkdir, meyvə yetiĢdiyi zaman

xarici çiçəkyanlığının rəngi qonurlaĢır. Çox vaxt çiçəkyanlığı parçalanıb ayrılır və meyvə yerə

töküldüyü zaman o qopur. Aprel-may aylarında, yarpaqlar təzə çıxdığı zaman çiçəkləyir, meyvələri

avqustun axırlarında yetiĢməyə baĢlayır. Dünya florasının tərkibində qozun 40-a qədər növü

yayılmıĢdır (S.Y.Sokolov, 1951).

Qoz respublikamızın meĢələrində, kolluq sahələrdə təbii bitən və süni yetiĢdirilən qiymətli

ağaclardandır. Ona Rusiyada yunan qozu, Finlandiyada alman qozu, Bolqarıstanda bolqar qozu,

Moldovada voloĢ qozu, Azərbaycanda sadəcə olaraq qoz, Naxçıvanda isə cəviz (cövüz) deyirlər.

Qoz ağacı Ġranda, Türkiyədə, Yunanıstanda, Balkan yarımadasının cənub hissəsində, Orta Asiyada,

Qafqazda, Əfqanıstanda, Çində, Koreyada və Yaponiyada geniĢ yayılmıĢdır. Bu bitki Qafqazda

dəniz səviyyəsindən 1600 m, Pamirdə, Altayda, Tyan-ġanda və Tacikistanda 2000-2500 m,

Əfqanıstanda 3000 m hündürlüyə qədər qalxır. Həmçinin Ġspaniyada, Fransada, Ġtaliyada, ġimali

Afrikada, ABġ-ın Kaliforniya Ģtatında yetiĢdirilir. O, Ġngiltərədə

hələ eramızdan əvvəl Roma hökmranlığı dövründə introduksiya

edilmiĢdir.

Qozun dadlı meyvəsinin kaloriliyi çörəyə nisbətən üç

dəfə, ətə nisbətən 4 dəfə, kartofa nisbətən 7 dəfə artıqdır. Yağın

miqdarı günəbaxanda 23-26%, kətanda 10-25%, pambığın

toxumunda 13-15% oduğu halda, qozun ləpəsində 45-78%-ə

çatır. Qozdan alınan yağ yeyinti sənayesində, tibbdə və eləcə də

tuĢ, lak, rəng, yüksək keyfiyyətli sabun istehsalında istifadə

edilir. Qoz meyvəsinin tərkibində 10-26 zülali maddə, 17-26%

sulu karbohidratlar, 5-16%-ə qədər azotsuz ekstraktiv maddələr, 1,2-2% kül maddəsi aĢkar

edilmiĢdir.

Qozun qabığı, yarpağı, yaĢıl qərzəyi aĢı və boyaq maddəsi ilə zəngindir. Qoz becərilən

rayonlarda yerli əhali yarpaq dəmləməsindən angina zamanı boğazı yaxalamaq üçün istifadə edir.

Qərzəyində efir yağları, A provitamini, B, P, C vitaminləri vardır.

Qozun meyvəsi insanın gücünü bərpa edir, ona gümrahlıq gətirir. Azərbaycanda qozun

ləpəsindən halva və paxlava biĢirmək üçün istifadə edilir. Asiya xalqları hələ qədim zamandan qoz

ləpəsini yeməklə bərabər, bir sıra xörəklərin hazırlanmasında ondan istifadə etmiĢlər. Gürcüstanda

ondan üzüm Ģirəsilə birlikdə hələ qədimdən döyüĢçülərin yeməyi sayılan çürçxeli adlı xüsusi

kolbasa hazırlayırdılar. YetiĢməmiĢ, sütül qozdan mürəbbə biĢirilir. qərzəkdən təmizlənmədiyindən

onun mürəbbəsi bir sıra vitaminlərlə və efir yağları ilə zəngin olur.

Qozun həm də müalicəvi əhəmiyyəti var. MəĢhur təbib Əbu Əli Ġbn Sina əsərlərində həmiĢə

qozu qüvvətli qida və müalicə bitkisi kimi təbliğ edirdi.

Hippokrat qozun yaĢıl qabığından (meyvəyanlığından) qurdqovucu vasitə kimi iĢlətmiĢdir.

Qədim yunan həkimi Halen qozun yaĢıl meyvəsini südlə biĢirib mədənin möhkəmləndirilməsində

istifadə etmiĢdir. Belarus xalq təbabətində yaĢıl meyvəsindən alınan preparatlarla ishal zamanı və

40

qan təzyiqinin aĢağı salınmasında istifadə edilir. Bundan baĢqa yetiĢməmiĢ yaĢıl meyvəsinin 70%

spirtli çıxarıĢı mədənin möhkəmləndirilməsində iĢlədilir. Daxili arakəsmələrini çaxırda çıxararaq,

kəskin mədə pozuntularında iĢlədilir. Qafqaz xalqları meyvəsinin bərkimiĢ (odunlaĢmıĢ)

arakəsmələrindən cövhərlər hazırlayıb Ģəkərli diabetdə, qalxanabənzər vəz pozuntularının aradan

qaldırılmasında, qəbizlikdə, damar xəstəliklərində, hipertoniyada, aterosklerozda tətbiq edirlər.

Qozun meyvəsinin odunlaĢmıĢ daxili arakəsmələrini götürür, xırda-xırda doğrayır, konyak və yaxud

balda cövhərini hazırlayıb bir həftə qaranlıq yerdə saxladıqdan sonra gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı

olmaqla daxilə qəbul edərək, zob xəstəliyini müalicə edirlər. Sonra meyvəsinin odunlaĢmıĢ

arakəsmələrini götürüb xırdalayır, spirt və yaxud araqla cövhərini hazırlayıb ĢüĢə butulkalara

doldurub, 2 həftə günəĢin qabağında saxladıqdan sonra gündə 3-4 dəfə, hər dəfə 40 damcı

götürməklə daxilə qəbul edir, bununla da mədə pozuntularını aradan qaldırırlar. Moldovada

oduncaqlaĢmıĢ arakəsməsinin 1:5 nisbətində sulu çıxarıĢını hazırlayıb, Ģəkər xəstəliyində istifadə

edirlər. Bir sıra Avropa ölkələrinin xalq təbabətində qozun çiçəklərini yığıb qurudur, toz halına

salıb epilepsiyada, uĢaqlıqda baĢ verən pozuntuların aradan qaldırılmasında istifadə edirlər.

Qabığından hazırlanmıĢ dəmləməsindən yaraların, ĢiĢlərin, raxit, zöhrəvi və s. xəstəliklərin,

mazından isə babasil xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur.

Qozun qurudulub narın hala salınmıĢ hissəsindən cövhər, dəmləmə və maz hazırlayaraq bir

sıra xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Məsələn, yarpağından hazırlanan cövhərindən çay

kimi daxilə qəbul edərək, maddələr mübadiləsinin yaxĢılaĢdırılmasında, zəifləmiĢ xəstələrin

vəziyyətinin nizama salınmasında, baĢ beyində əmələ gələn aterosklerozun aradan qaldırılmasında

daxilə qəbul edilir. Bunun üçün bir çay qaĢığı quru yarpağını 200 ml qaynanmıĢ suda dəmləmək,

soyuduqdan sonra süzüb hər gün 3-4 dəfə, yarım stəkan həcmində daxilə qəbul etmək məsləhət

görülür. Qoz yarpağının qankəsici xüsusiyyətləri qədim xalqlara çoxdan məlum idi. Bir sıra

həkimlər qeyd edirlər ki, yarpağından hazırlanmıĢ ekstraktdan xəstəyə gündə 2-4 dəfə, 50 ml

verdikdə onda baĢ verən qanaxmalar tamamilə dayanacaqdır.Vərəm zamanı baĢ verən

qanaxmaların, eləcə də bu cür xəstəliklərin qarĢısını almaq üçün qozun çayından 2-3 ay qəbul

etməyi məsləhət görürlər. Qozun qabıq və yarpağından hazırlanan çayların yaxĢı qantəmizləyici

təsirə malik olması tibbi təcrübələrdə təsdiq olunmuĢdur. Qozun təzə yarpaqlarını irinli yaraların və

çibanların üzərinə yapıĢdırıb müalicə edirlər. Həmçinin dəri üzərində əmələ gələn müxtəlif mənĢəli

yaraların müalicəsində yarpağından hazırlanan mazından da istifadə edirlər. Bunun üçün qozun

quru yarpağının ovuntusundan 15-20 qram götürülür, ona 100 qram günəbaxan yağı qatılır. 7 gün

qaranlıq yerdə saxlandıqdan sonra su hamamında 3 saat qaynadılır, qaynamanı dayandıraraq,

soyudub iki dəfə süzdükdən sonra yenidən su hamamında 30 dəqiqə qaynadır, daha sonra ona 15 q

mum əlavə edilir və soyuyana qədər qarıĢdırılır.

Xalq təbabətində sarıca (xənəzir) və raxit xəstəliklərinin müalicəsində də qoz yarpağından

geniĢ istifadə edilir. Qozun yetiĢməmiĢ meyvələrinin yaĢıl qabığı C vitamini ilə çox zəngindir. Sütül

meyvələri tərkibində olan C vitamininin miqdarına görə hətta limon, itburnu və qara qarağatdan da

üstündür. Odur ki, ondan C vitamini almaq və mürəbbə biĢirmək üçün istifadə olunur.

Qozun yetiĢməmiĢ meyvəsindən alınan askorbin turĢusunun konsentratı tünd-qəhvəyi

rəngdə olub qoz yarpağının ətrini verən, bir qədər də büzücü xassəli mayedir. Onun tərkibində 1-2%

askorbin turĢusu, 1-3% tanin, 2,3-2,9% üzvi turĢular, həmçinin dəmir, kükürd də olduğu qeyd edilir.

Tərkibində 1,04% askorbin turĢusu olan konsentrat xroniki mədə pozğunluğu olan uĢaqlara

verildikdə (gündə 12 ml ekstrakt) 2-3 gündən sonra yaxĢılaĢma müĢahidə olunur.

Qozun yarpağından hazırlanan həlim dəri xəstəliklərinin (sızanaq, irinli yaralar, səpki,

dəmrov, ekzema) müalicəsində istifadə olunur. Bu məqsədlə 4-5 xörək qaĢığı qoz yarpağı 0,5 litr

suda 15 dəqiqə qaynadılır. Onu soyudaraq dərinin xəstə hissəsi yuyulur, isladılır və ya vanna edilir.

Ağız-boğaz iltihabında, diĢ əti yumĢaldıqda, yaxud diĢ tərpəndikdə cövhərindən istifadə edərək ağız

nahiyəsini yaxalayırlar.

Qoz ləpəsinin və qabığının qədim dövrlərdən bəri xalq təbabətində özünəməxsus yeri

vardır. DöyülmüĢ qoz ləpəsindən zəhərlənmələrdə, onun əncirlə qarıĢığından isə həzmi

yaxĢılaĢdırmaq üçün istifadə edilir. ÜyüdülmüĢ qoz qabığı ən yaxĢı qankəsici vasitə hesab edilir.

YandırılmıĢ qoz qabığını isə yara və xoraların üzərinə səpərək onu müalicə edirlər. Dəyirmi və

41

lentĢəkilli qurdları qovub çıxarmaq üçün qoz ləpəsini səhər acqarına yemək lazımdır. Soliteri (yastı)

qurdu qovmaq üçün isə 30-60 q qoz yağını Ģəraba qatıb qəbul etməyi məsləhət görürlər.

Konyunktivit xəstəliyi zamanı hər gün gözə bir neçə damcı qoz yağı damızdırmaq kifayətdir. Bu

yağ qulaq iltihabı zamanı da iĢlədilir.

Xəstələr üzərində aparılan klinik müĢahidələrə əsasən müəyyən edilmiĢdir ki, qoz ləpəsi

mədə sekresiyasına müsbət təsir göstərərək onu normaya salır. Mədə turĢuluğu çox olan xəstələr 50

qram ləpəni 10 gün müddətində qəbul edərsə turĢuluq normaya düĢər.

Ġngiltərədə qozun ləpəsindən Ģəkərli diabet və ateroskleroz, Çində isə böyrək daĢı

xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir. Bütün bunlarla yanaĢı qoz ağacının yarpaqlarının

buraxdığı ətirli, efirli maddələr sağlam hava Ģəraiti yaradaraq mühüm müalicəvi əhəmiyyətə

malikdir.

Təzə qoz yağı xora və müxtəlif dəri xəstəliklərinin sağalmasına kömək edir. DöyülmüĢ təzə

qoz ləpəsi də bu xassəyə malikdir. Qozun qərzəyindən yuqlan preparatı hazırlanır. Bu preparatdan

isə dəri xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunur.

Efir yağları və aĢılayıcı maddələrlə zəngin olan ətirli qoz yarpağından təbabətdə daha geniĢ

istifadə olunur.

Qoz yarpağı həm də insektisid xüsusiyyətlidir. Qoz ağacı bitən ölkələrdə əhali xalı və xəz

məmulatları güvədən qorumaq üçün onun yarpaqlarından istifadə edirlər. ġimali Qafqazda keçmiĢ

dövrlərdən qalmıĢ bəzi sərdabə və zirzəmilərdə qoz yarpağına da rast gəlinir. Onların oraya nə üçün

qoyulduğunu söyləmək isə çox çətindir. Çox ehtimal ki, sərdabədəki qiymətli parçaları güvədən

qorumaq üçün belə etmiĢlər.

Ağcaqanad, mozalan, milçək və baĢqa həĢəratlar həmiĢə qoz ağacından qaçır. Odur ki,

qədim zamanlarda kəndlərin ətrafında, evlərin yaxınlığında qoz ağacı əkərmiĢlər. Amerikan

fermerləri isə bu ağacı fermalarda və otlaqlarda əkirlər. Yayın isti günlərində mal-qara bu ağacların

altında həm günəĢdən, həm də müxtəlif həĢəratlardan qorunur.

Lakin qoz ən çox yeyinti sənayesində, kulinariya və Ģirniyyat istehsalında istifadə olunur.

Onu da qeyd etmək yerinə düĢər ki, qozun yetiĢməmiĢ meyvələrində 2,5%-ə qədər C vitamini

vardır. Bir ton yetiĢməmiĢ qoz meyvəsindən alınan C vitamini 300 min adamın tələbatını ödəyə

bilər.

Qoz yağından həmçinin, lak, sabun istehsalında da geniĢ istifadə olunur. Lak rəssamlıq

iĢlərində rənglərə parlaqlıq, Ģəffaflıq verir. Həmin rəsmlərin rəngi min illər keçsə də dəyiĢmir.

Biz laboratoriyada onun yarpaq, qabıq və gövdə hissələrindən boyaq məhlulu hazırlayıb

yun, ipək pambıq və kapron məmulatların qəhvəyi, açıq-qəhvəyi, tünd-qəhvəyi, qəhvəyi-yaĢıl,

qəhvəyi-boz, qonur-qəhvəyi, qəhvəyi-qara, Ģabalıdı və s. rəng və çalarlara boyamağa nail olduq.

Qozun meyvəyanlığında (qabıq hissəsində) 20-25%, gövdəsinin tərkibində isə 40-45%-ə

qədər tanin maddəsi varıdr ki, bundan da gön-dəri sənayesində qiymətli aĢılayıcı maddə kimi

istifadə etmək olar. Qozdan alınan tannin gönü həm aĢılayır, həm də boyayır.

Qozun yarpaqlarından hazırlanan preparatlardan soyuqdəymə zamanı yaraların

müalicəsində, büzüĢdürücü və parazit əleyhinə vasitə kimi, həzm aparatının nizama salınmasında,

maddələr mübadiləsinin normallaĢdırılmasında, qanda Ģəkərin normada saxlanılmasında, iĢtahanın

yaxĢılaĢdırılmasında, qan-damar sisteminin təmizlənməsində istifadə edilir. Bundan baĢqa qozun

yarpağı ilə xənəzir, aterozkleroz, qastrit, ishal, aybaĢı pozuntuları vitamin çatıĢmazlığı, raxit, dəri

xəstəliklərini müalicə edirlər.

Yarpaqlarından və yaĢıl qərzəyindən hazırlanan ekstrakt boğazın qarqara edilməsində,

anginada, stomatit, gingivit, diĢ toxumalarının iltihabı, parodontoz, kandidoz və s. xəstəliklərin

müalicəsində tətbiq edilir.

YaĢlı qadınlarda uĢaqlıq yollarında baĢ verən pozuntuları aradan qaldırmaq üçün 100 q quru

qozun yarpağını 1 litr qaynar suda dəmləyib gecəni saxlayın. Sonra pambığı həmin ekstraktda

isladıb tampon kimi ağrıyan yerə qoyun. Səhər tezdən tamponu götürəndən sonra ağrıyan nahiyəni

kərə yağı ilə yağlayın.

Təzə qoz qabığından 1 kq götürüb ət maĢınından keçirib 1 kq qunduz yağının üzərinə töküb

yaxĢı qarıĢdırın. Alınan mazı 4-5 saat su hamamında qızdırın. Üzərinə 1 xörək qaĢığı əhəngli xlor

42

əlavə edin və rəngi durulduqdan sonra süzün.

AlınmıĢ mazla irinli civzələri, dəri vərəmini, dəri gənəsini, çiban, ekzema, damar

geniĢlənmələrini, podaqra və revmatizm ağrılarını müalicə edirlər. Yadda saxlamaq lazımdır ki,

qozdan hazırlanan preparatların daxilə qəbul edilməsi qanda protrombinin artmasına səbəb olur. Bu

preparatların ancaq qan durulaĢdıran cökə çiçəyi, kəndəlaĢ, moruq kökü və atĢabalıdı çiçəyinin

qarıĢıqlarından hazırlanan ekstraktlar ilə birlikdə qəbul edilməsi məsləhət görürlər. Hemofiliyadan

əziyyət çəkən xəstələrə mazın gözəl təsiri vardır, vərəm xəstəliyində, ürək əzələsi

soyuqdəymələrində qoz ləpəsini bal ilə qarıĢdırıb, gündə 2 dəfə 1 xörək qaĢığı həcmində qəbul

etmək məsləhət görülür. Mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının, irin və tireotoksikozun yüngül

formalarının müalicəsində 200 q arakəsmə pərdəsindən götürüb 1 litr 40 dərəcəli spirtin üzərinə

töküb ağzını möhkəm bağlayaraq, 21 gün qaranlıq yerdə saxlayın, sonra gündə 3 dəfə bir xörək

qaĢığı qəbul edin.

Həzm sistemi pozuntularında, böyrək, qara ciyər və s. xəstəliklərin müalicəsi məqsədilə

yaĢıl qoz meyvəsini iyul ayında toplayın, xırda hissələrə doğrayıb, ĢüĢə balona doldurun, üzərinə

Ģəkər tozu əlavə edərək qapağını möhkəm bağlayıb, 4 həftə günəĢin qabağında saxlayın. Əmələ

gəlmiĢ Ģirəni baĢqa bir ĢüĢə qaba süzüb gündə 1 xörək qaĢığı daxilə qəbul etmək lazımdır.

Cərrahiyə zamanı müalicəsi mümkün olmayan xərçəng xəstəliyini müalicə etmək üçün.

200 q yetiĢməmiĢ qoz meyvəsini götürüb 1 litr adi neftin üzərinə töküb 21 gün saxladıqdan sonra,

gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı daxilə qəbul edin. Təmiz neftin üzərinə 200 q yaĢıl qozdan töküb

çıxarıĢını alın. Sonra süzüb gündə 1 damcı olmaqla 100 ml suya töküb 45 gün 45 damcı daxilə

qəbul edin. 7-ci günü sizdə bütün gün ərzində ishal baĢ verəcəkdir, bundan təĢviĢə düĢməyin. Bu

proses isə axĢama yaxın normallaĢacaqdır.

Qoz qabığından müalicəvi mazın hazırlanması. 200 q təzə qoz qabığını ət maĢınından

keçirin, 1 litr günəbaxan yağının içərisinə töküb 4 həftə günün altında saxlayın. Sonra alınmıĢ

qarıĢığı süzün, 70 dərəcəyə qədər qızdırıb üzərinə 30 q əsl arı mumu əlavə edin, sonra 2 saatsu

hamamında qızdırın. Süzüb isti halda butulkalara doldurun. AlınmıĢ mazdan uzun sürən yaraların,

irinli yara kəsiklərinin, dodaq çatlamalarının və s. müalicəsində yaxma Ģəklində istifadə edin.

Biz dünyada analoqu olmayan yeni texnologiya üsulu iĢləyib hazırlayaraq qozun

tullantılarından, xüsusilə meyvəyanlığından yeyinti, toxuculuq, xalçaçılıq və ipəkçilik sənayesində

istifadəsi mümkün olan boyaq maddəsi almağa nail olduq. Bizim tərəfimizdən hazırlanan

texnologiya sxemi yenilik kimi qəbul edilmiĢ, bizə 1575558 saylı patent verilmiĢdir.

TOZAĞACI – Betulaceae S.F.Gray. fəsiləsi

Əyilən tozağacı – Betula pendula Roth.

Qədim slavyan xalqları XV əsrə qədər yeni il bayramını qıĢda yanvar ayında deyil, yazda

qeyd edirmiĢlər. Onlar yeni il bayramını küknar və Ģam ağacları

ətrafında yox, hər il mart ayında tozağacının ətrafında keçirərmiĢlər.

Qədim əlyazmalarda qeyd edirlər ki, slavyan xalqı meĢə, su və göy

allahlarına dua edər, onlardan həmiĢə bol ruzi arzulayarmıĢ. Slavyanlar

ağ gövdəli tozağacının ətrafına toplanar, bu allahlara dua edə-edə

oxuyar və Ģənlənərdilər. BaĢqa bir tarixi mənbədə deyilir ki, slavyanlar

tozağacını qadın rəmzi kimi təsəvvür edib, yaz aylarında onun ətrafına

toplanır, toy və bayram mərasimlərini onun ətrafında qeyd edərmiĢlər.

Dünya florası tərkibində tozağacı cinsinin 140-a qədər növü

yayılmıĢdır. Qafqazda 7, o cümlədən Azərbaycanda 5 növünə rast

gəlmək olar (Mirzəyev, Fətəliyev, 1988; Mirzəyev 1998). Tozağacı

43

növləri bütün ġimal yarımkürəsindən baĢlayaraq, subtropik zonalara, oradan da tundrayadək böyük

bir ərazini əhatə edir.

Onun növlərinin əksəriyyəti Ģaxtaya davamlı, torpağa qarĢı az tələbkar, iĢıqsevən və kifayət

qədər tez böyüyən ağaclardır.

Azərbaycanda tozağacı növlərinə baĢlıca olaraq Böyük və Kiçik Qafqazın yüksək dağ

zonalarında rast gəlmək olar. Respublikamızın ərazisində rast gəlinən növlər əsasən Böyük

Qafqazın Ģərq qurtaracağında, ġahdağ, Tufandağ, Diabar dağı ərazilərində geniĢ yayılmıĢdır.

Azərbaycanda yayılan tozağacı növlərinin içərisində ən əhəmiyyətlisi əyilən tozağacı hesab

edilir.

Əyilən tozağacının – Betula pendula Roth. hündürlüyü 20-22 (26) m-ə qədər olur. Cavan

ağacların qabığı ağ və hamar, yaĢlı ağacların qabığı isə çapıq və çat-çatdır. Çətiri ovalĢəkilli və

sallaqdır, budaqları aĢağıya sallanmıĢ haldadır. Tumurcuqları düz, konusvari, sivri və parlaq, qonur

rəngdədir. Yarpaqları növbəli, nazik, üçbucaq-rombĢəkilli, 3,5-7,0 sm uzunluğunda və 2,5-5,5 sm

enindədir, hər iki üzü hamardır. Çiçəkləri birevli salxımvari-sırğa formasındadır. Meyvəsi qanadlı

fındıqçadır. May-iyun aylarında çiçək açır. Meyvəsi avqust-sentyabr aylarında yetiĢir.

Tozağacının faydalı xüsusiyyətləri, o cümlədən, onun Ģirəsinin müalicəvi təsiri rus xalqına

çox qədim zamanlardan məlum olmuĢdur. 1934-cü ildə «Rus tibb qəzeti»ndə tozağacı Ģirəsi ilə

suçiçəyinin müalicəsi haqqında, tozağacı Ģirəsinin diuret xüsusiyyətinə malik olduğu barədə geniĢ

məlumatlar verilmiĢdi. XX əsrin əvvəllərində tozağacı Ģirəsinin ĢiĢ xəstəliyinə tutulmuĢ insanlara

sidik ifrazına kömək etməsi haqqında məlumatlar verilirdi. XX əsrin 40-cı illərində yarpaqlardan

hazırlanan cövhərlərin sidik və ödqovucu xüsusiyyətləri təcrübə yolu ilə təsdiq olundu.

M.A.Nosal və Y.M.Nosal qeyd edirlər ki, vaxtilə tozağacının erkən yazda toplanılan cavan

yarpaq və tumurcuqlarından hazırlanan preparatların köməyi ilə mədə yaralarını müalicə edirdilər.

Həmin preparatların köməyi ilə böyrək xəstəliyi zamanı bədəndə yığılan suyun çıxarılmasında,

sidik kisəsi və dəri xəstəliklərində, eyni zamanda qurdqovucu vasitə kimi iĢlətmiĢlər.

Müasir tibb sahəsində tozağacının tumurcuğundan hazırlanan cövhər və dəmdəmələrdən

sidikqovucu, ödqovucu və dezinfeksiyaedici vasitə kimi istifadə olunur. Ürək ĢiĢi mənĢəli su

yığınlarında səmərəli təsirə malikdir. Tənəffüs orqanlarında baĢ verən bronxit, traxeit, loringit

(qırtlaq iltihabı) xəstəliklərinin müalicəsində iĢlədilir. Yarpaqlarından hazırlanan cövhər və

dəmləmələrdən sidikqovucu, tərqovucu vasitə kimi daxilə qəbul edilir. Ürək çatıĢmazlığı zamanı,

bu preparatların köməyi ilə nəfəsalma asanlaĢdığından xəstənin vəziyyəti yaxĢılaĢır. Tozağacı

tumurcuğu nefrit (böyrəyin iltihabı), nevroz xəstəlikləri zamanı orqanizmdə A vitaminin normal,

sabit qalmasına kömək edir. Yarpaqlarının cövhəri xəstədə baĢ verən ağrıları aradan qaldırır,

ürəkbulanma, qusma hallarının qarĢısını alır, qara ciyərin ölçüsünü normada saxlayır, sidik və ödün

ifrazını artırır. Tozağacının oduncağından hazırlanan qatrandan mikrob əleyhinə istifadə edilir.

Bundan əlavə, qatrandan müalicə əhəmiyyətli müxtəlif mazlar və sabunlar hazırlanır.

Müalicə məqsədləri üçün tozağacının tumurcuğundan, təzə açılan yarpaq və cavan

zoğlarından istifadə edilir.

Tumurcuğunun tərkibində 0,3% 5-oksi-7,4 dimetoksiflavon – C17H14O5; 5,3% efir yağı,

betulon - C15H22O1, betulol – C30H50O2, betulin turĢusu – C30H50O2 və s. maddələr aĢkar edilmiĢdir.

Yarpaqlarından isə 2,8% askorbin turĢusu, 9%-ə qədər aĢı maddəsi, hiperozid – C20H21O12, 3,2%

saponin, 0,04-0,8% efir yağı, 1,96-5,56%-ə qədər hiperozid, avikulyarin, rutin, 3-diqalaktozid

mirstein, flavonoid birləĢmələri, vitamin C, karotin, 0,09% kumarin, alkoloid, suberin və s. aĢkar

edilmiĢdir. Qabığından efir yağı, triterpenoidlərdən (qabığa ağ rəng verən) betulinol, lupeol, olenaol

və ursol turĢuları, fenolqlükozidlərdən: betulin, betulozid, rododendrin, qaulterin, 0,08% flavonoid,

3,3% katexin, fitosterin və s. tapılmıĢdır.

Yarpağının tərkibində 5,22% kül, mq/q% olmaqla K - 11,40, Ca - 12,50, Mg - 3,80, Fe - 0,30

makroelementləri, mkq/q% olmaqla Mn - 174,00, Cu - 7,52, Zn - 159, Co - 0,16, Mo - 1,44, Cr - 0,56,

Al - 98,32, Ba - 85,76, V - 0,24, Se - 0,29, Ni - 5,28, Sr - 11,70, Pb - 47,20 mikroelementləri müəyyən

edilmiĢdir. Tumurcuq hissəsindən isə 5,55% kül, mq/q olmaqla K - 12,60, Ca - 7,40, Mg - 2,00, Fe -

0,30 makroelementləri, mkq/q% olmaqla Mn - 127,00, Cu - 10,80, Zn - 100,00, Co - 0,72, Cr - 0,56,

Al - 153,80, Ba - 35,20, V - 0,48, Se - 0,70, Ni - 5,84, Sr - 7,52, Pb - 1,36, B - 19,60

44

mikroelementlərin olduğu aĢkar edilmiĢdir.

Tozağacının gövdəsindən tərkibi bioloji aktiv maddələrlə zəngin Ģirə alınır. ġirəsini

həyatverici qüvvə, Ģərabını «ağacın qanı» adlandırırlar. Bir ağacdan gün ərzində 2,5-13,5 litr Ģirə əldə

olunur. Ən çox Ģirə verən fazasında isə 24-129 litr, nadir

nüsxələrindən isə 425 litrə qədər tozağacı Ģirəsi əldə

olunur. ġirəsindən orqanizmin möhkəmləndirilməsində,

tonusun artırılmasında, həmçinin gözəl sərinləĢdirici

içkilər, sirop, sirkə, kvas, maya və s. istehsalında istifadə

olunur. Çoxlu miqdarda mikroelementlər, vitaminlər, zülal,

turĢu, aĢı və s. maddələrlə zəngin olan Ģirəsindən fiziki

cəhətdən çox zəifləmiĢ xəstələrin orqanizminin

möhkəmləndirilməsində, böyrəkdə olan daĢların

müalicəsində, ağ ciyər xəstəliklərində istifadə edilir. Xalq

təbabətində tozağacının yarpaq, tumurcuq və cavan

budaqlarından hazırlanan sulu və spirtli cövhəri eləcə də

mazı sidikqovucu, tərlədici vasitə kimi, həm də oynaq və toxumalarda baĢ verən pozuntuların və

revmatizmin müalicəsində iĢlədilir. 1941-1945-ci illər müharibəsində əsgər və partizanların tozağacı

yarpağı və cavan budaqlarından hazırlanan içkilərdən istifadə etməsi onlarda sink və avitaminoz

çatıĢmazlığını aradan qaldırmıĢdır.

Elmi təbabətdə tozağacının tumurcuqlarından hazırlanan prepartlar ürək mənĢəli ĢiĢmələrin,

qara ciyər və öd yollarının müalicəsində iĢlədilir.

Tozağacından hazırlanan dəmləmə, cövhər və məlhəmlər böyrək və öd yolları, soyuqdəymə,

həmçinin virus və parazit mənĢəli xəstəliklərin sağaldılmasında tətbiq edilir. Tozağacının yarpaq və

tumurcuqlarından hazırlanan qalen preparatlarından avitaminozun, müxtəlif ĢiĢlərin, aterosklerozun

mədə və onikibarmaq bağırsaqda əmələ gələn yaraların, böyrək və sidik kisəsindəki xroniki

vərəmin, böyrək daĢlarının, bağırsaq spazmalarının, eləcə də bronxit, laringit və traxeit

xəstəliklərinin müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Orta dərəcəli xolesistit (öd kisəsinin iltihabı) və

turĢuluğun artmasının qarĢısının alınmasında tozağacı dəmləməsindən istifadə olunur.

Tozağacından müalicəvi preparatların hazırlanması.

Tozağacı dəmləməsinin hazırlanması. 2 çay qaĢığı tozağacı yarpağını 200 ml qaynar suda

bir saat dəmlədikdən sonra süzüb üzərinə bıçağın ucunda çay sodası əlavə edin. AlınmıĢ cövhərdən

gündə 3-4 dəfə yeməyə 10 dəqiqə qalmıĢ 50 ml qəbul edin. Müalicə kursu 40 gündür.

Kəskin xolesistitin, böyrək və öd kisəsi ağrılarının qarşısını almaq üçün. 0,5 litr araq və

yaxud 96 dərcəli spirti 1:1 nisbətində su ilə qarıĢdırıb 10 q tozağacı tumurcuğunun üzərinə töküb,

qabın ağzını möhkəm bağlayıb, 12 gün qaranlıq yerdə saxlayın. 13-cü günü süzüb səhər saat 8-dən

axĢam saat 8-ə qədər hər 3 saatdan bir xörək qaĢığı həcmində yemək vaxtından asılı olmayaraq

qəbul edin.

Böyrək və mədəaltı vəzinin müalicə edilməsi. 2 xörək qaĢığı tozağacı yarpağı tozunu 1

xörək qaĢığı gülümbahar çiçəyi və 1 xörək qaĢığı solmazçiçək ilə qarıĢdırıb 1 litr qaynar suyun

üzərinə tökün, gündə 3 dəfə yeməyə 10 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Xalq təbabətində oynaq və dəri damarlarında baş verən ağrıların qarşısını almaq üçün.

Tozağacının toz halına salınmıĢ tumurcuğundan 1 stəkan götürüb 0,5 kq qunduz yağının üzərinə

töküb qarıĢdırdıqdan sonra qaba boĢaldın. Həmin qabı 7 gün müddətində, gündə 3 saat olmaqla su

vannasında vam od üzərində qızdırın. Alınan qarıĢığı (mazı) isti-isti baĢqa bir ĢüĢə qaba tökün.

AlınmıĢ mazdan dəridə baĢ verən müxtəlif ekzema, qaĢınma və çibanların üzərinə az miqdarda

yaxıb müalicə edin. Həmçinin dəri vərəmində, dəri damarlarının ĢiĢməsində, dermatoz və

dermatomikozların müalicəsində də geniĢ istifadə etmək məsləhət görürlər.

Tozağacı qatranından hazırlanan 10-30%-li maz bir sıra parazit və göbələk mənĢəli dəri

xəstəliklərinin müalicəsində iĢlədilir.

Tozağacı qatranını az faiz nisbətində bitki yağı ilə qarıĢdırıb qrip zamanı damcı Ģəklində

buruna damızdırırlar.

Vərəm xəstəliyinin müalicəsində. Hazır mazdan bir çay qaĢığı götürüb 45-50° temperaturda

45

qızdırılmıĢ südlə qarıĢıdırıb gündə 3 dəfə, yeməkdən qabaq qəbul etmək olar. Tozağacı qatranı ilə

də vərəm xəstəliyini müalicə etməyi məsləhət görürlər. Bunun üçün bir damcı qatranı 50 ml isti

süddə həll edib bir həftə ərzində, gündə 3 dəfə acqarına daxilə qəbul etmək lazımdır. 2-ci həftədə 2

damcı əlavə etməklə müalicəni davam etdirirlər. 2 həftə ara verdikdən sonra müalicə kursunu

yenidən 6 ay davam etdirmək lazımdır. Qatran yalnız təmiz tozağacından hazırlananda heç bir

zərərli təsir göstərmir.

Dəridə baş verən psoriaz, ekzema, dermatit və şişin müalicəsində. Üz üçün istifadə olunan

kremi qətranla qarıĢdırıb xəstə dəriyə sürtürlər. Əgər ayaq nahiyəsində göbələk xəstəliyi varsa, bu

zaman həmin nahiyələrinizi sodalı isti və yaxud qıtıqotu məhlulunda 10 dəqiqə saxlayın, sonra

qurudaraq üzərinə bu mazdan sürtün. 1 xörək qaĢığı paltar sabunu tozu götürüb qatranla yaxĢı-yaxĢı

qarıĢdırın, sonra kətan parçaya yaxıb, dəridəki çiban və irinli yaraların üzərinə qoymaq məsləhət

görülür. UĢaqlarda müĢahidə olunan parazit qurdları tökmək üçün, göbək nahiyəsinə qatran

sürtülmüĢ pambıq yapıĢqanlı lentlə yapıĢdırılır, 2 gün saxladıqdan sonra, qatranlı pambığı götürüb

həmin nahiyəyə uĢaq kremi çəkir və prosesi yenidən təkrar edirlər. Bu əməliyyatı 3 dəfə təkrar

etmək məsləhət görülür. 3-cü əməliyyatdan sonra qurdlar tədricən tökülməyə baĢlayacaqdır. Hərgah

uĢağın qarnı ağrıyarsa, onda ona neft iylətməyi məsləhət bilirlər. Bu əməliyyat zamanı uĢaq ancaq

Ģirin qida məhsulları yeməlidir. UĢağa sarımsaq, soğan və acımtıl yeməklərin verilməsi məsləhət

deyildir.

Kəskin irinli bronxiti müalicə etmək üçün. Üzərində ĢiĢmiĢ tumurcuqları olan cavan

budaqlarını kiçik hissələrə doğrayın. DoğranmıĢ xammaldan 2 xörək qaĢığı götürüb 1 litr südün

üzərinə əlavə edin, zəif od üzərinə qoyub südün həcmi 0,5 litrə çatana qədər qaynadın. Alınan süd

konsentratından yarım stəkan götürüb içərisinə 1 çay qaĢığı ayı yağı əlavə edib səhər və günorta 0,5

stəkan, axĢamlar isə yatmazdan əvvəl isti halda 1 stəkan qurtum-qurtum içmək məsləhət görülür

(bizim Ģəraitdə ayı yağı əvəzinə keçi, qoyun və dana yağlarından da istifadə etmək olar). Ayaq

nahiyələrində baĢ verən kəskin ağrıları aradan qaldırmaq üçün axĢamlar yorğan örtüyünün içərisini

təzə toplanmıĢ tozağacı yarpaqları ilə doldurub, üstünüzə örtün. Bir az keçmiĢ siz ayaqlarınızın

istiləĢməyə baĢladığını hiss edəcəksiniz. Sonra bütün bədəniniz tərləyəcək. Onda yumĢaq dəsmal ilə

yaxĢıca qurulanın və yeni alt paltarınızı dəyiĢib yatın. Səhər duran zaman sizin ayaq nahiyələrinizdə

ağrıdan heç bir niĢanə qalmadığının Ģahidi olacaqsınız.

Qoltuq altında tər vəzisinin ifraz etdiyi xoşagəlməyən iyi aradan qaldırmaq üçün. 1 xörək

qaĢığı toz halına salınmıĢ tozağacı yarpağından götürüb, 2 xörək qaĢığı limon turĢusu ilə qarıĢdırıb, 7

gün pambığa hopdurub qoltuq altına qoyub xoĢagəlməz tər iyini aradan qaldıra bilərsiniz. Ətriyyat

sənayesində tozağacı qatranından qatranlı sabun istehsal edilir. Yarpaqlarından müalicəvi süpürgələr

hazırlanır, heyvandarlıqda yem kimi istifadə edilir.

Tozağacının yarpaq və tumurcuğundan dərman preparatlarının hazırlanma qaydaları.

Yarpaqlardan cövhərin hazırlanması. DoğranmıĢ tozağacı yarpağından 2 çay qaĢığı

götürüb 200 ml qaynar suyun üzərinə töküb 30 dəqiqə dəmləyir, sonra soyumuĢ ekstraktı süzüb,

üzərinə bir çay qaĢığı natrium karbonat əlavə edərək gündə 3-4 dəfə, 3-4 saat ara verməklə qəbul

etmək məsləhət görülür.

Tumurcuqlardan dəmləmənin hazırlanması. Tumurcuqdan 10 q götürüb 200 ml suda 30

dəqiqə qaynadın.

Boz qızılağac – Alnus incana (L.) Moench.

Dünya florasında qızılağacın 40-a qədər növü yayılmıĢdır. Bunlar ağac və iri kollardan

ibarətdir. Qafqazda 4, o cümlədən Azərbaycanda 3

növünə rast gəlmək olar.

Təbabətdə və kosmetikada əsasən iki növü -

boz qızılağac - A. incaııa (L.) Moench., yapıĢqanlı və

ya saqqallı qızılağac - A.glutinosa (L.) Gaertn. istifadə

edilir. Hər iki növ ağac formasındadır.

Saqqallı qızılağac girdə, kənarı diĢ-diĢ olan

46

yarpaqlarının üstü parlaq tünd yaĢıl, altı isə tutqun yaĢıldır. Boz qızılağacın yarpaqları isə ellips

Ģəklində olub, kənarı diĢ-diĢ, yaĢılımtıl-boz rəngdədir. Hər iki növ ağac yarpaqlamazdan əvvəl -

yazın ilk ayında çiçək açır. Çiçəkləri bircinsli və birevlidir. Tac çiçəkləri 3-5 ədəd uzıın sırğa

Ģəklində, diĢi çicəkləri isə 8-10 ədəd saplaqsız sünbüldə toplaĢmıĢdır. Belə deyiılər ki, «Elə ki,

qızılağac çiçəklədi, demək yaz gəldi», «harada ki, qızılağac bitir, orada bol ot olur». Doğrudan da

bu ağacın yayıldığı sahələrdə bol yem olur. ġaxtaya davamlı bitki olan qızılağac qiymətli dərman,

aĢı, boyaq bitkisidir. Bitkinin qoz və hamaĢ meyvəsinin tərkibindən 25%-ə qədər aĢı maddəsi, 3,7%

qal turĢusu, yarpaqlarının tərkibindən 23-25%-ə qədər aĢı maddəsi, flavanoid maddələrindən

C21H20O12 - hiperozid, kversitrin - C21H20O11, miristrin, fustin, qabıq hissəsindən 25-30% aĢı

maddəsi, tarakserol - C30H50O, tarakseron - C30H48O və s. maddələr tapılmıĢdır. Bundan baĢqa

hamaĢ meyvəsinin tərkibindən 2,88% kül, mq/q olmaqla K - 5,8, Ca - 5,0, Mg - 0,8, Fe - 0,2

makroelementləri, mkq/q olmaqla Mn - 56,10, Cu - 9,44, Zn - 18,60, Mo - 0,08, Cr - 1,68, Al -

86,24, V - 1,20, Se - 0,13, Ni - 2,96, Sr - 12,00, Pb - 3,76, B - 57,20, I - 54,00 mikroelementləri

aĢkar edilmiĢdir. Qızılağacın hamaĢ meyvələrinin biĢmiĢi mədə-bağırsaq xəstəliklərində, ishala

qarĢı büzüĢdürücü və dezinfeksiyaedici, qankəsici, dərman kimi iĢlədilir. Xammaldan tinktura, quru

ekstrakt halında və həmçinin büzüĢdürücü, qankəsici yığıntıların (çayların) tərkibində istifadə edilir.

Elmi təbabətdə qızılağacın qoz və hamaĢ meyvəsindən sırğa, qabıq və yarpaqlarından hazırlanan

preparatlarından büzüĢdürücü, qankəsici, mədə-bağırsaq xəstəliklərində, xüsusən də uĢaqlarda baĢ

verən ishala qarĢı iĢlədilir.

Xalq təbabətində boz qızılağacın hamaĢ

meyvəsindən alınan sulu və spirtli çıxarıĢdan büzüĢdürücü

və qankəsici vasitə kimi istifadə edilir. Elmi təbabətdə isə

dəmləmələrindən enterit, dispepsiya (mədə fəaliyyətinin

pozulması, enterokolit, dizenteriya, xroniki kolit), yoğun

bağırsağın iltihabı və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə

edilir. Kliniki təcrübəyə əsasən qoz meyvəsindən alınan

preparatlar mədə, onikibarmaq bağırsaqlarda əmələ gələn

yaraların müalicəsində iĢlədilir. Yarpaq və qoz meyvəsinin

ekstraktı poliartrit revmatizminin və soyuqdəymə zamanı

baĢ verən pozuntuların müalicəsində tətbiq edilir. Yarpaqlarından hazırlanan vannada uzun müddət

ayaq üstə gəzmə nəticəsində yorulmuĢ ayaqları yuduqda tezliklə yorğunluq aradan qalxır, insan

özünü yaxĢı hiss edir. Sulu ekstraktından burun və diĢ qanaxmalarının kəsilınəsində iĢlədilir.

Təzə dərilmiĢ yarpaqlarını irinli yaraların, sifətdə əmələ gələn civzə və səpgilərin üzərinə

plastır kimi qoyub müalicə edirlər.

Boz qızılağacın qoz meyvəsindən cövhərin hazırlanması.

Xammalından 2 xörək qaĢığı götürüb 200 ml qaynar suya tökün, qabın qapağını örtüb 15

dəqiqə su vannasında qızdırın. Otaq temperaturunda 45 dəqiqə soyutduqdan sonra baĢqa bir qaba

süzüb, qaynama dərəcəsinə gətirin. AlınmıĢ ekstraktdan stəkanın 1/3 hissəsi qədər gündə 2-3 dəfə

qəbul edin.

Qızılağacın hamaĢ meyvəsindən alınan sulu dəınləməsindən kosmetika sahəsində, yanıqlar

zamanı, bədənin hər hansı bir hissəsində əmələ gələn ağrıların aradan qaldırılmasında yaĢ sarğı

kimi, diĢlərin dibinin bərkidilməsində, dərinin müqavimətinin artırılmasında və s. istifadə edilir.

Qızılağacdan hazırlanan məlhəm və cövhərlərdən dəri xəstəliklərində, baĢ tükünün töküiməsinin

qarĢısının alınmasında istifadə edilir. Qızılağacın meyvələrini meĢədə budama iĢləri aparan zaman

toplamaq məsləhətdir. Meyvənin tərkibində su az olduğundan onu tez qurutmaq olur. Xammalın

saxlama müddəti 3 ildir. Boyaq sənayesində qiymətli xammal sayıla bilər.

Boz qızılağacın qabıq, tumurcuq, qoz və hamaĢ meyvələrinin tərkibində 5,5-17,7% aĢı

maddələri, hiperozid, kversetin, kempferol flavonoidləri aĢkar edilmiĢdir.

Biz ilk dəfə boz qızılağacının qabıq, yarpaq, qoz və hamaĢ meyvələrindən aĢı və flavonoid

təbiətli qatı boyaq maddəsi alıb yun ipi açıq qəhvəyi, qəhvəyi, tünd qəhvəyi, Ģabalıdı, qonur,

sarımtıl qonur, yaĢılımtıl tütünü, zeytunu, narıncı və s. rəng və çalarlara boyamağa nail olduq. 1 kq

toz halına salınmıĢ hissəsindən alınan boyaq ekstraktı ilə 10-15 kq yun ipi boyamaq olar. Boz

47

qızılağacından alınan aĢı və flavonoid təbiətli maddələr cəmindən gön-dəri, ətriyyat-kosmetika

sahələrində də istifadə etmək olar.

FISTIQ – Fagaceae Dumort. fəsiləsi

Palıd – Quercus L.

Dünya florasının tərkibində fıstıq fəsiləsinin 9 cinsi, 900-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bunların

əksəriyyəti ağac, nadir hallarda kol olub, yer kürəsinin bütün

ərazilərində yayılmlĢdır.

Palıd qiymətli dərman, aĢı, boyaq, texniki, yem və

bəzək bitkisidir. Azərbaycanda isə 12 növünə rast gəlinir. Onun

3 növü mədəni hala keçirilərək yaĢıllaĢdırma məqsədilə geniĢ

istifadə edilir. Respublikamızın ərazisində palıd növləri

uzunömürlü olub, hündürlükləri 12-40 m-ə çatır. Palıd növləri

ən çox ġimal yarımkürəsinin mülayim tropik zonalarında

yayılmıĢdır. Ərazimizdə Ģabalıdyarpaq palıd (Quercus

castaneifolia C.A.Mey.), ġərq palıdı (Q. macranthera Fisch. et C.A.Mey.), uzunsaplaq palıd (Q.

longipes Stev.), kövrək palıd (Q. erucifolia Stev.), gürcü palıdı (Q. iberica Stev.=Q. Peduneuliflora

C.Koch.), qırmızı (qızıl) palıd (Q. crispata Stev.) daha çox və geniĢ yayılmıĢdır.

Palıd növləri Ģiddətli Ģaxtaya, kəskin istilərə davamlı olduğu üçün Yer kürəsinin hər

zonasında bitir.

Hələ çox qədim dövrlərdə xalq təbabətində palıdın müalicəvi əhəmiyyəti öyrənilmiĢ və onun

köməyi ilə bir sıra xəstəliklər müalicə edilmiĢdir. Hazırda palıddan bir çox dərman preparatları

hazırlanır. Dərman məqsədilə cavan palıd ağaclarının qol-budaqlarının

qabıqlarından istifadə edilir. Yazın ilk ayında qabıq altında Ģirələrin

axımının çoxalması zamanı xüsusi alət vasitəsilə qabıqdan çevrə formasında

kəsir, soyur günəĢli havada qurudurlar. Qabığının tərkibində 2,5-25%-ə

qədər aĢı maddəsi vardır. Bu aĢı maddəsindən qədimlərdə gön-dəri

məmulatlarının aĢılanmasında geniĢ istifadə edilib. Palıd ağacının

qabıqlarında dərman əhəmiyyətli əsas təsiredici aĢı maddəsi olduğu hesab

edilir. Bununla yanaĢı qabıqlarda qall, ellaq, katexin, qallokatexinqallat,

pantoten turĢusu, flavonoidlərdən - kversetin, kempferol, kversitrin,

leykosianidin, vitaminlərdən B1, B2, B6, C, PP və s. aĢkar edilmiĢdir.

Bundan əlavə qabığının tərkibindən 6,21% zol (kül), 1,40 mq%, Ca - 23,00, Mg - 0,6 Fe - 0,20

makroelementləri, Mn - 142,60, Cu - 142,60, Zn - 10,20, Cr - 0,80, Al - 116,08, Ba - 537,12, V -

0,08, Se - 0,04, Ni - 1,84, Sr - 212,00, Pb - 3,04, B - 74,80 və s. mikroelementləri aĢkar edilmĢdir.

Palıdın gövdə, qabıq, çanaq, yarpaq və tullantılarının tərkibində 15-18%-ə qədər aĢı və

flavonoid tərkibli boyaq maddəsi tapılmıĢdır. Palıddan alınan boyaq ekstraktından yun və ipək

məmulatlarını boyamaq üçün qonur, açıq qəhvəyi, qonur-qəhvəyi, tünd-qəhvəyi. Ģabalıdı,

bozumtul-qara, zeytunu, bozumtul-zeytunu, qaramtıl-boz, yaĢılı-bozumtul, yaĢılı-qəhvəyi və s. rəng

və çalarlar almağa nail olduq. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuĢdur ki, 1 inkiĢaf etmiĢ

ağacdan 1,5-2 kq çanaq toplamaq olar. Boyaq maddəsi ən çox palıdın yarpaq və çanaq hissəsindən

alınır. Hər il respublikamızın palıd bitən meĢələrindən 100 tonlarla çanaq məhsulu toplamaq olar.

Biz ilk dəfə olaraq çanaq hissədən boyaq məhlulu hazırlayıb yun ipi sarımtıl-boz, bozumtul,

bozumtııl-qonur, qonurumtul-zeytunu, zeytunu, qonur, qonurumtul, qonurumtul-yaĢıl, yaĢılımtıl,

açıq-qəhvəyi, tünd-qəhvəyi. Ģabalıdı-qara, qaramtıl və s. rəng və çalarlar boyamağa nail olduq.

Palıddan düzəldilmiĢ çənlərdə uzun müddət saxlanılan ağ, Ģəffaf konyak spirtinin rənginin

getdikcə tündləĢərək çayabənzər rəng alması palıd oduncağında 10-12%-ə qədər rəngləyici və aĢı

maddələrinin olması nəticəsində baĢ verir. Palıdın cavan qabıqlarından tanin və tannalbin adlı

dərman preparatları alınır. Həmin dərman maddələri mədə-bağırsaq xəstəliklərində, qarın

nahiyəsində Ģiddətli ağrılar zamanı, ishala və dizenteriyaya qarĢı dezinfeksiyaedici dərman kimi

istifadə olunur. Hələ eramızdan çox əvvəllər xalq təbabətində palıdın qabığı, çanağı, yarpaqları

48

dəmlənərək daxilə qəbul edilmiĢ və həmin xəstəliklərin qarĢısı vaxtında alınmıĢdır.

Elmi təbabətdə palıd ağacı qabıqlarından sulu biĢirmə formasında hazırlanmıĢ preparat

boğaz ağrılarında, diĢ ətinin iltihabında, stomatitlərdə, gingivitlərdə iltihabı aradan qaldırıcı,

antiseptik və büzüĢdürücü dərman vasitəsi kimi istifadə edilir. Bundan baĢqa ağır metal duzlarından

(civə, qurğuĢun və s.) zəhərlənmələr zamanı zəhər əleyhinə də iĢlədilir. Palıdın qurudulmuĢ

qabığını, çanağını, qozasını çay kimi dəmləyərək bir çox xəstəliklərin müalicəsində (ağız

boĢluğunun iltihabında, qırtlaq, udlaq və diĢ ətinin iltihabında, stomatitdə və s.) qarqara kimi

istifadə edirlər. Bu məqsədlə 10 qram qurudulmuĢ palıd qabığını və ya yarpağını 200 ml suda

dəmləyib qarqara etmək lazımdır. Palıd qabığı, qozası, yarpağı və çanağının yüksək konsentrasiyalı

dəmləməsindən isə (20 q palıd qabıgı, yaxud qozası 200 ml suya nisbətdə) dəri nahiyəsində baĢ

vermiĢ yanıqları müalicə etmək üçün istifadə edilir. Bu məqsədlə dəmlənmiĢ ekstraktla tənzifi

isladaraq yanmıĢ nahiyəyə qoymaq lazımdır.

Aparılan kimyəvi analizlər zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, palıd qozasının meyvəsində 6%

pektin, 13-41% pentoza, Ģəkər, flabofen, 40%-ə qədər niĢasta, zülal maddələri, 5% piyli yağ vardır.

Məhz buna görə palıdın qozası iribuynuzlu mal-qara və ev donuzu üçün yüksək kalorili yem sayılır.

SiloslaĢdırılmıĢ palıd qozası iribuynuzlu mal-qaranın südünü artırmaqla bərabər, onun keyfiyyətini

də yaxĢılaĢdırır. Palıd qozasından hazırlanmıĢ surroqat (saxta) qəhvə uĢaqlarda uzun sürən xroniki

ishalın müalicəsində yaxĢı nəticə verir.

Qozadan alınmıĢ quru ekstrakt diabetin (Ģəkər xəstəliyinin) müalicəsinə müsbət təsir

göstərir. Ağır zəhərlənmələr zamanı qoz hissəsini çay kimi (30 q 200 q suya nisbətdə) dəmləyərək

imalə etmək çox yaxĢı müalicəvi təsir göstərir. Palıd qabığının tərkibindəki aĢı maddəsi zəhərlənmə

verən maddələrlə birləĢərək suda həll olmayan çöküntülər əmələ gətirir. Həmin çöküntülər qana

sorulmayaraq çökür və tezliklə orqanizmdən xaric olur. Müxtəlif növ dəri iltihabında palıdın

qurudulmuĢ qabıq və çanaq hissəsinin dəmləməsində (biĢirilməsində) tənzifi isladıb iltihablaĢmıĢ

nahiyəyə qoyurlar. Hər 10-15 dəqiqədən bir tənzif isladılmalıdır. Ġltihab keçənə kimi bir neçə gün

bunu təkrar etmək lazımdır. Palıd qabığının və ya çanaq hissəsinin dəmləməsi ilə qliserinin

qarıĢığından (10 hissə dəmləmə, 1 hissə qliserin) tər əleyhinə istifadə edilir. Yəni bədənin tərləyən

nahiyəsinə (əl, ayaq və s.) həmin qarıĢıqdan sürtdükdə tərləmənin qarĢısını almaq mümkündür.

Palıdın yarpağından duzlu xiyara və digər tərəvəzlərə ətirli və xoĢ tam vermək üçün ədviyyat kimi

istifadə edilir.

15-20 illik palıd ağacından 20 kq-a qədər qoza və 500 q-a qədər çanaq tədarük etmək olar.

Bir hektar sahədən 500 kq palıd qozası, 100 kq-a qədər çanaq məhsulu əldə olunur.

Hələ XVIII-XIX əsrdə palıdın «qall» hissəsindən dəmir duzunun iĢtirakı ilə qara mürəkkəb

hazırlayıb yazı iĢlərində istifadə olunurdu. «Qallın» tərkibində 58-60%-ə qədər aĢı maddəsi

olduğundan bundan hazırlanan tannin ekstraktından gön-dəri sənayesində geniĢ istifadə edilir. Palıd

yarpaqlarının havaya buraxdığı uçucu maddə təngnəfəslik və yuxusuzluğa tutulmuĢ xəstələrin

müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Bu məqsədlə «Aerofin» adlı müalicəvi preparat buraxılır. 1 hektar

palıd ağacı sahəsi bir gün ərzində 9 tona qədər CO2 udur və 6,5 tona qədər oksigen buraxır. Palıdın

buraxdığı uçucu ətirli maddələrin köməyi ilə insan orqanizmi üçün zərərli təsirə malik bakteriyalar

məhv edilir.

Palıd ağacı ən yaxĢı tikinti materialı hesab olıınur. Ondan bir çox tikinti materialları

hazırlamaqla yanaĢı göz oxĢayan əntiq mebel növləri hazırlanır. Palıd yağıĢa, qara, rütubətə olduqca

davamlı xammaldır.

Qeyd etdiyimiz kimi palıdın qabıq, yarpaq və çanaq hissələrindən tibb sahəsində də geniĢ

istifadə edilir. Bu məqsədlər üçün palıdın qabıq, cavan budaqlarını tədarük edib, doğrayıb qurudur

və saxlayıb yeri gəldikcə preparatlar hazırlayıb müxtəlif xəstəlikləri müalicə edirlər.

Palıd möhkəm sağlamlıq, güc və uzunömürlülük simvolu hesab edilir. Qədim slavyan, eləcə

də bir sıra ölkələrin xalqları palıdı müqəddəs bir qüvvə sanmıĢ, ona itaət etmiĢ, mahnılar qoĢmuĢ,

ondan çələnglər düzəldib, müharibədə, idmanda qalib gələnləri təltif edirmiĢlər.

Din xadimlərinin icazəsi olmadan bu nəhəng ağacı kəsmək və budaqlarını qırmaq qadağan

idi. Çox qədim dövrlərdə insanlar palıdın müalicəvi xüsusiyyətləri ilə tanıĢ olduqdan sonra onun

müxtəlif hissələrindən - qabıq, çanaq, yarpaq və s. hissələrindən dəmləmə və cövhərlər hazırlayıb

49

ishal, irinli yaraların, ağız və diĢlərdə baĢ verən qanaxmaların, soyuqdəymələrin müalicəsində geniĢ

istifadə edirmiĢlər.

Palıddan müalicəvi preparatların hazırlanması.

İshal, sidik saxlamamalarında (ifrazında), xıoniki enterokolitdə, mədə yaralarında. 2 çay

qaĢığı doğranmıĢ qabığını 1 stəkan qaynar suya tökün və 2 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 3-4 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Angina, laringit, tonzilitlər zamanı. Bərabər miqdarda xırdalanmıĢ palıd qabığı, gülxətmi

kökü və qızılağacın qoz hissəsindən götürüb bir-birilə qarıĢdırın. Sonra 1 çay qaĢığı götürüb 1

stəkan soyuq suya töküb, 2 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktla boğaz nahiyəsini 5-6 dəfə qar-

qara edin.

Trixomonad kolitdə, uşaqlıq yollarnının eroziyasında. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ

qabığından 0,5 litr qaynar suya töküb, qaynama dərəcəsinə çatdırın. 2 saat dəmləyin və süzün.

Aldığnıız ekstraktla xəstə nahiyəni gündə 2 dəfə səhər və axĢam yuyun.

Parodontoz və stomatit zamanı. XırdalanmıĢ palıd qabığından 1 çay qaĢığı götürüb 1

stəkan qaynar suya töküb, qaynama dərəcəsinə çatdırın və 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız

ekstraktla ağız nahiyəsini yeməkdən sonra gündə 3-4 dəfə yaxalayın.

Babasil zamanı. 4 xörək qaĢığı doğranmıĢ qabıq hissəsindən götürüb 0,5 litr qaynar suya

tökün, 15 dəqiqə vam od üzərində saxladıqdan sonra, 2 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktı 37º

temperatura çatdırıb bankaya tökün. 15-20 dəqiqə oturaq halda vannasını qəbul edin.

Babasilin palıd «buzu» ilə müalicəsi. Bu üsul babasilin müalicəsində çox böyük köməklik

göstərir. Bunun üçün 2 xörək qaĢığı palıd qabığından götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb qaynama

dərəcəsinə gətirib 20 dəqiqə dəmləyin. Dəmləməni formaya salıb soyuducuya qoyub dondurun.

Alınan palıd «buzundan» Ģam kimi gündə 1 dəfə istifadə edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz

yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Uşaqlıq boğazının eroziyası zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığını 0,5 litr qaynar

suya töküb qaynama dərəcəsinə gətirin və 3-4 dəqiqə biĢirdikdən sonra götürüb 2 saat dəmləyin.

Ekstraktdan Ģırnaq üsulu ilə gündə iki dəfə səhər və axĢam xəstə nahiyəni yuyun. Müalicə kursu 1-2

aydır.

Uşaqlarda əmələ gələn qasıq yırtıqlarının azaldılmasında (kiçildilməsində) zamanı. 1

stəkan 9%-li sirkə turĢusundan götürüb soyuq halda ehtiyatla uĢağın qarın nahiyəsini silin. Bıından

sonra palıd qabığından yırtığın üzərinə kompres formasında qoyub bağlayın. Bunun üçün 1 xörək

qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığını 1 stəkan qaynadılmıĢ suya tökün və 10 dəqiqə biĢirdikdən sonra 5

dəqiqə saxlayıb süzün. Tənzifdən hazırladığınız salfeti ekstrakta hopdurub azca sıxıb, xəstə

nahiyəyə qoyaraq, bintlə sarıyın. Kompresi gündə 1-2 dəfə, 20-30 dəqiqə müddətində edin. Müalicə

kursu 3-4 həftədir.

Mədə-bağırsaq və kəskin aybaşı qanaxmalarının, xroniki enterokolitin müalicəsində. 1

xörək qaĢığı doğranmıĢ palıd qabıgını 2 stəkan qaynar suya tökün, odun üzərinə qoyub 15 dəqiqə

biĢirib süzün. Gündə stəkanın 1/3 hissəsi qədər 2-3 dəfə yeməkqabağı qəbul edin. Müalicə kursu 2

həftə-dən ay yarıma qədər aparılmalıdır.

Xroniki, irinli yaraların, çətin sağalan kəsiklərin, ekzemanın, donvurmanın və yanıqların

müalicəsində. 1 stəkan quru doğranmıĢ palıd qabığından götürün. 5 stəkan qaynar suya töküb

qaynama dərəcəsinə gətirin və 20 dəqiqə biĢirdikdən sonra 40 dəqiqə dəmləyib süzün. Aldığınız

ekstraktla tənzifı isladıb xəstə nahiyənin üzərinə qoyub bintlə sarıyın. Əməliyyatı 1 həftə gecələr

aparın.

Diş dibinin möhkəmləndirilməsində və diş laxlamanın qarşısının alınmasında. 1 xörək

qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığını 1 stəkan qaynar suya töküb su hamamına qoyun və 30 dəqiqə

saxlayın. Sonra götürüb 10 dəqiqə dəmləyib süzün. Aldığınız dəmləmə ilə gündə 1-2 dəfə ağzınızı

yaxalayıb diĢlərinizi təmizləyin. Ekstraktı soyuducuda 2 gün saxlayıb istifadə edin. Müalicə kursu

2-3 həftədir.

Mədə və onikibarmaq bağırsaqda əmələ gələn yaraların müalicəsində köməkçi vasitə

kimi. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığından götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb, 10 dəqiqə

biĢirin və dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər götürüb

50

30 dəqiqə yeməyə qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 10-14 gündür.

Xroniki kolit zamanı. Qıcqırma və çürümə prosesini azaltmaq üçün doğranmıĢ palıd

qabığından, qızılağac və meĢə gilasından götürüb qarıĢdırın. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı bir stəkan

qaynar suya töküb 10 dəqiqə qaynadın və dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 2-3 dəfə

yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Qida və göbələk zəhərlənmələrində. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığını 0,5 litr qaynar

suya töküb 30 dəqiqə qaynadın və 10 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız ekstraktdan

stəkanın 1/2 hissəsi qədər götürüb bütün günü hər 2-3 saatdan bir qəbul edin.

Dizenteriya, xroniki enterokolit, mədə yaraları zamanı. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ qabığı 1

stəkan qaynar suya tökün və qaynama dərəcəsinə çatdırıb 2 saat dəmlədikdən sonra süzün.

Cövhərdən 2 xörək qaĢığı gündə 3 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 10-14

gündür.

Ayaq nahiyəsinin həddən artıq tərləməsi zamanı. DoğranmıĢ qabıq hissəsindən 2 xörək

qaĢığı 1 stəkan qaynar suya töküb vam od üzərində 10 dəqiqə saxlayın. Sonra 1 saat dəmləyib

süzün. Aldığınız ekstraktı vannaya töküb yatmağa 1 saat qalmıĢ 10-15 dəqiqəlik vanna qəbul edin.

Bundan baĢqa qabıq hissəsini qəhvəüyüdəndən keçirib toz halına salıb ayağınızın üzərinə,

barmaqların arasına səpin və corabınızı geyinin.

Kəpəyə qarşı balzamın hazırlanması. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığını eyni

miqdarda çöl qatırquyruğu və yarpızla qarıĢdırın. QarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı 5 stəkan qaynar suya

töküb 20 dəqiqə biĢirib süzün. Ekstraktdan götürüb baĢınızı yumağa 15-20 dəqiqə qalmıĢ baĢınızın

dərisinə sürtün. Müalicə kursu 2-3 aydır.

Zəif, qırılan tüklər üçun balzam. Palıd qabığı, söyüd, qurudulmuĢ kəklikotundan götürüb

bərabər miqdarda qarıĢdırın. QarıĢıqdan bir xörək qaĢığı 1 stəkan qaynar suya tökün və 15 dəqiqə

biĢirib, yarım saat dəmlədikdən sonra süzün. Ekstraktdan təmiz baĢa həftədə 3-4 gün sürtün.

Müalicə kursu 2-3 aydır.

Yağlı saçlar üçün. 3 xörək qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığını götürüb 5 stəkan qaynar suya

töküb 15 dəqiqə biĢirin və 20 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün. Saçınızı sabunla yuyub

qurtardıqdan sonra cövhərlə baĢınızı yaxalayın. Müalicə kursu bir aydır.

Diqqət! Palıd qabığından hazırlanmıĢ cövhər və dəmləmələrdən uĢaqlara vermək məsləhət

görülmür. Bundan baĢqa palıd preparatları bərkidici «büzüĢdürücü» xüsusiyyətlərə malik

olduğundan müalicə dövründə çoxlu tərvəzdən, xüsusilə də kök və çuğundurdan istifadə etməyə

çalıĢın

QARAĞAC – Ulmaceae Mirb. fəsiləsi

Qarağac – Ulmus L.

Dünya florasının tərkibində qarağac cinsinin 20-yə yaxın növü yayılmıĢdır. Bunlardan

Qafqazda 8, o cümlədən Azərbaycanda 6 növünə (2 növü mədəni halda beçərilir) təsadüf edilir.

Xalq təbabətində qarağacın müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında qiymətli məlumatlara rast

gəlmək olar. Orta əsrlərdə Avropada cəngavərlər qarağacdan nizə düzəldib döyüĢlərdə istifadə

edirdilər. Xalq təbabətində qarağacın yarpaq, qabıq və cavan budaqlarından istifadə edilir.

Qarağacdan alınan preparatlar antiseptik, soyuqdəymə, yarasağaldan, büzüĢdürücü.

qankəsici, sidikqovucu, ağrıkəsici xüsusiyyətlərə malikdir.

Qarağacdan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Revmatizm, qızdırma və şiş xəstəliklərində. 4 çay qaĢığı doğranmıĢ qarağac qabığını bir

stəkan qaynar suya töküb, 15 dəqiqə su hamamında dəmləyin, sonra soyudub süzün. AlınmıĢ

dəmləmədən gündə 3-4 dəfə yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Mədə, onikibarmaq bağırsaq, dizenteriya xəstəliklərində. 1 xörək qaĢığı təzə doğranmıĢ

qabığını 0,5 litr qaynar suya töküb, su hamamında 15 dəqiqə dəmləyin. Sonra soyudub, süzün və

yenidən 0,5 litr həcminə çatdırıb gündə 4 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Bağırsaq və böyrək ağrılarında. Qarağacın qabığını toz halına salıb, çay qaĢığının 1/4

51

hissəsi qədər gündə 2-3 dəfə, yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ azca su ilə qəbul edin.

Kəsik və gecsağalan yaraların müalicəsində. ZədələnmiĢ nahiyənin üzərinə qarağacın təzə

yarpaq və qabıq hissəsindən hazırlanmıĢ yaxmanı sürtüb, tənziflə sarıyın. Əməliyyatı gündə 2 dəfə

səhər və axĢam təkrar edin.

Yanıq, səpki və çətin sağalan yaralarda. 2 xörək qaĢığı təzə doğranmıĢ qabığını 0,5 litr

qaynar suya tökün, buxarlanıb 2 dəfə azalana qədər vam od üzərində saxlayın. Sonra süzüb xəstə

nahiyələri yuyun və yaxud kopmres edin.

Stomatitin müalicəsində. 1 xörək qaĢığı təzə

doğranmıĢ qabığını 1 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb 5-7

dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün. AlınmıĢ məhlul ilə gündə

3-4 dəfə ağzınızı yaxalayın.

Çiban, səpki və civzələrin müalicəsində. 300 q

doğranmıĢ qabığını 2 litr qaynar suya töküb vam od üzərində

30 dəqiqə saxlayın. Bir saat saxladıqdan sonra süzüb 37°

temperatura çatdırıb vannasını düzəldin. Vannasını səhər və

axĢam günaĢırı qəbul edin. Müalicə kursu 12 gündür.

Qabığından aĢı və boyaq xammalı kimi də istifadə

etmək olar.

TUT – Moraceae Link. fəsiləsi

Maklyura – Maclura pomifera (Rafin.) Schneid.

Maklyura ağacının vətəni ġimali Amerika hesab olunur.

Rusiyanın Avropa hissəsində, Qara dənizin Krım sahillərində,

Qaratorpaq vilayətində dekorativ, bəzək bitkisi kimi əkilib-

becərilir. Azərbaycanda da park və xiyabanların, yol kənarlarının

bəzədilib, yaĢıllaĢdırılmasında istifadə olunur.

Maklyuraya xalq arasında «çörək ağacı», «ayı alması»,

«meymun alması» da deyirlər. Qollu-budaqlı, tut ağacına oxĢayan

maklyuranın hündürlüyü 8-10 (bəzən 12-14) metr olur. Yarpaqları

tut yarpağına oxĢayır, tünd yaĢıl rəngdədir. Çiçəkləri dörd yarpaq

Ģəklində olub bir kasacıqda yerləĢir.

Meyvələrinin üst hissəsi ayrı-ayrı kolbacıq Ģəkilli, bir-birinə sıx (kip) bərkimiĢ hissələrdən

ibarətdir, azacıq bərk, heyvaĢəkilli meyvəyə oxĢar yumrular əmələ gətirir. Maklyura meyvəsinin

daxili böyrəkĢəkillidir, ətli hissəsində cərgə ilə düzülmüĢ dənələri olur. Kəsildikdə ağ rəngdə süd

kimi qatranlı maye çıxır. Sentyabr və oktyabr ayında yetiĢən meyvələrindən dərman məqsədi ilə

istifadə edilir. Meyvələrinin tərkibində 0,01% alkaloidlər,

0,2% qlükozid, morin, rutin, kversetin tərkibli flavonoidlər,

Ģəkər, pektin, zülal, 5,16% piyli maddə, 16,6% qatranlı

maddələr, 0,44% üzvi turĢular, 37-45 mq% C vitamini,

yarpağında isə 90,6-99,9 mq% C vitamini aĢkar edilmiĢdir.

Podaqra, duz xəstəliklərində, sümük-revmatizm ağrılarında,

ankilozlarda, ağrıyan nahiyələrin müalicəsində

maklyuradan hazırlanan məlhəmdən istifadə etməyi

məsləhət görürlər. Bunun üçün 1 kq meyvəni xırda

hissələrə bölüb, üzərinə 0,5 litr etil spirti, 0,5 litr

günəbaxan, yaxud zeytun yağı tökürlər. Meyvəni ət maĢınından keçirib, üzərinə etil və bitki yağı

əlavə edərək 7-10 gün otaq temperaturunda saxlayır, ağrıyan nahiyələrə yaxma Ģəklində sürtürlər.

Xalq təbabətində qurudulmuĢ meyvələrindən çay kimi dəmləyib hipertoniya xəstəliyi zamanı

içirlər. Təzə dərilmiĢ meyvələrinin Ģirəsindən kərə yağında məlhəm hazırlayıb, müxtəlif dəri

xəstəliklərinin, xüsusən də irinli yaraların müalicəsində istifadə edirlər. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir

ki, maklyura meyvəsindən hazırlanan məlhəmlər yaman ĢiĢlərin müalicəsində yaxĢı təsir göstərir.

52

Bu ağacın Ģirəsinin, meyvəsinin, toxumlarının acımtıl dada malik olmasına baxmayaraq, bəzi

hallarda ondan qida kimi də istifadə edirlər. Maklyuranı geniĢ tədqiq edib onun açılmayan sirlərini

aĢkar etmək lazımdır. Qiymətli təbii boyaq bitkisi hesab etmək olar.

GICĠTKƏN – Urticaceae Juss. fəsiləsi

Ġkievli gicitkən – Urtica dioica L.

Hələ çox qədim dövlərdə insanlar gicitkənın müalicəvi xüsusiyyətləri ilə tanıĢ idilər.

Dioskorid və Hippokrat gicitkən bitkisinin sirli müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında maraqlı

məlumatlar vermiĢlər. Tərkibindəki zəngin qidalı maddələr, əhəmiyyətli mineral duzlarla və həyat

üçün vacib sayılan vitamin çoxluğu ilə fərqlənən gicitkən bir sıra qabaqcıl ölkələrin alimlərini

çoxdandır ki, özünə cəlb etmiĢdir.

Dünya florasının tərkibində gicitkən cinsinin 50-yə qədər növü yayılmıĢdır. Ən çox Yer

kürəsinin mülayim iqlim zonalarında rast gəlinir. Bu cinsin Qafqazda, o cümlədən, Azərbaycanda 3

növü yayılmıĢdır.

Urtica - latınca «yandırmaq», «dalamaq» mənasını bildirir. Gicitkənin yarpaq və

gövdələrinin üstü silisium və qarıĢqa turĢusu ilə zəngin sıx tükcüklərlə əhatə olunmuĢdur. Bu

tükcüklərin ucu iti və kövrəkdir. Bitkiyə toxunduqda ani halda tükcüklərdən bir neçəsi dərinin

toxumasına batır və ucları çox asanlıqla qırılır. Elə bu vaxt silisium və qarıĢqa turĢusunun

qarıĢığından ibarət çox kəskin yandırıcı və dalayıcı xüsusiyyətə malik maye dərinin içərisinə daxil

olur.

Respublikamızda ən geniĢ yayılan növü dalayan gicitkəndir. Buna ikievli gicitkən də deyilir.

Gicitkənin bu növü «gəzənə» adı ilə tanınır.

Gicitkən, demək olar ki, Azərbaycanın bütün zonalarında yayılmıĢdır. Respublikamızın dağ-

meĢə rayonlarında onun sənaye əhəmiyyətli ehtiyatı vardır. Qiymətli növü ikievli gicitkəndir.

Ġkievli gicitkən (buna iri gicitkən də deyirlər) - U. dioica L. hündürlüyü 100-150 sm olan

çoxillik ot bitkisidir. ġaxəli köklər, dördillik yerüstü gövdəsinin budaqlanması, qarĢı-qarĢıya

düzülmüĢ tünd-yaĢıl yarpaqlardan ibarət olması bu bitki üçün səciyyəvi əlamətdir. YaĢıl rəngli xırda

çiçəkləri isə budaqlarının qoltuğunda sünbül çiçək qrupunda toplanmıĢdır. Ġyun ayından baĢlayaraq,

sentyabra kimi çiçəkləyir. Meyvəsi qutucuqdur.

Gicitkən qiymətli dərman bitkisidir. Ġstər xarici ölkələrdə, istərsə də respublikamızda

gicitkən dərman bitkisi kimi iĢlədilir. PolĢa xalq təbabətində ondan qankəsici kimi, qara ciyər

xəstəliklərində, oynaqlarda baĢ verən revmatizm əleyhinə və saçın tökülməsinə qarĢı geniĢ istifadə

olunur. Bolqarıstan və Almaniyada qanazlığına, ateroskleroza, əzələ və oynaq revmatizminə,

suçiçəyinə, böyrək və sidik kisəsi soyuqdəymələrinə, qara ciyər, öd kisəsi, mədə-bağırsaq

spazmalarına, həmçinin, babasil, dəridə baĢ verən göbələk və s. xəstəliklərə qarĢı müvəffəqiyyətlə

istifadə edilir. Fransada uzun sürən kəskin xroniki bağırsaq iltihabında, eləcə də vərəm, dizenteriya

və s. xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir.

Cavan gicitkən yarpaqlarından alınan Ģirədən öd yollarında əmələ gələn daĢların

əridilməsində, eləcə də qara ciyər soyuqlamasında və iflicə qarĢı istifadə olunur.

Kökündən və toxumlarından hazırlanmıĢ cövhərin Ģəkərlə qarıĢığı böyrək və öd yollarında

çoxdan kök salıb bərkimiĢ daĢların əridilməsinə kömək edir. Həvəngdəstədə döyülüb əzilmiĢ

gicitkəndən oynaqlarda və eləcə də əzələlərdə əmələ gələn revmatizmə və radikulitə qarĢı

yapıĢdırıcı məlhəm kimi istifadə edilir. Gicitkəndən hazırlanan preparatlardan uĢaqlıqda və babasil

xəstəliklərində baĢ verən qanaxmalarda, mədə yaralarında, vitamin çatıĢmazlığında geniĢ istifadə

olunur. Bu xəstəliklərin sağalmasına kömək edən onun tərkibində olan C, K vitaminləri, karotin və

xlorofil birləĢmələridir. K vitamini qankəsicidir. Xlorofıl orqanizmin həyat fəaliyyətini gücləndirir,

maddələr mübadiləsini yüksəldir, uĢaqlığın tonusunu artırır, mədə-bağırsaq, ürək-damar

sistemlərinin normal iĢləməsinə Ģərait yaradır. Orqanizmin yeni toxumalarla təmin olunmasında və

eləcə də toxuma pozuntularının qarĢısını almaqda, bir sözlə, xlorofıl orqanizmdə baĢ verən normal

həyat fəaliyyətinin nizamlanmasında əsas rol oynayır.

53

Gicitkən sanki vitamin fabrikidir. Onun yarpaqları C vitamini ilə zəngindir. Tərkibindəki C

vitamininin miqdarı qarağat, kartof, kök və əvəlikdəkindən çoxdur. Yarpaqlarnın tərkibində B və B2

vitaminləri də vardır. Odur ki, respublikamızın bir çox rayonlarında bitkinin təzə, tünd-yaĢıl

yarpaqları azca ovulub duzla yeyilir. Ondan kükü və müxtəlif xörəklər biĢirilir. Bitkinin cavan

yarpaq və zoğuna soğan, istiot, keĢniĢ, qoz, yağ və azca sirkə əlavə edilərək xəmir xörəklərinə

qatılır. Azərbaycanın bir çox rayonlarında gicitkənin yarpaqlarını

qurudur, ona azca Ģəkər qatıb saxlayır və yeri gəldikcə ədviyyə

kimi istiafdə edirlər. Bundan əlavə, gicitkəndən kətə, qutab, salat,

göyərti Ģorbası, püre və s. hazırlanmasında istifadə edilir. Cavan

zoğ və yarpaqlarını duza qoyurlar. Cavan yarpaq və gövdəsini

doğrayıb kölgəli yerdə qurudurlar. ġoraba tutduqda, əriĢtə, kükü

biĢirdikdə ədviyyat qatqısı kimi iĢlədilir. Qanı az olan adamlara

təzə gicitkən yemək məsləhət görülür.

Gicitkən həm də qiymətli yem bitkisidir. Belə ki, onun

qarğıdalı, sorqo, çovdar, vələmir, çuğundur, kartof müxtəlif yem

əhəmiyyətli otlara birikdə hazırlanmıĢ silosu yüksək keyfiyyətli

olur.

Gicitkən bitkisi qidalılığına görə paxlalı bitkilərdən heç də

geri qalmır. Gicitkənin tərkibində 20,8% protein, 2,5% yağ, 18% sellüloz, 30,7% tərkibində azot

olmayan Ģirə, 16,6 mq% kalium, kalsium və dəmir tərkibli makroelementlər, 50 mq%-ə qədər

karotinoid və s. maddələr tapılmıĢdır. YaĢıl yarpaqlarının tərkibində 2,5-5,0%-ə qədər xlorofıl

vardır. Gicitkən qiymətli texniki bitki sayılır. Gövdəsinin tərkibində lif istehsal etmək üçün çoxlu

sellüloz maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarının tərkibində K vitamini, urtisin qlükozidi, aĢı və

zülal maddələri, qarıĢqa və askorbin turĢusu, C (C17H20O6N4) vitamini, pantoten turĢusu,

protoporfirin (C34H34O4N4), koproporfirin (C36H3808N4) və bir sıra karotinoid birləĢmələri

tapılmıĢdır. Bundan əlavə, tərkibində 5%-ə qədər xlorofil maddəsi, 1,96%-ə qədər 3-0 qlikozid və

3-0 rutinozid-kversetin, kempferol və izoramnetin flavonoidləri, 10%-ə qədər niĢasta və s. maddələr

də vardır.

YaĢıl yarpaqlarının tərkibində 14,40% kül maddəsi, mq/q hesabı ilə 34,20 - K, 37 -40 - Ca,

6,00 - Mg, 0,3 - Fe makroelementləri, mkq/q%-lə: 0,31 - Mn, 0,80 - Si, 0,50 - Zn, 0,13 - Co, 248,00

- Mo, 0,06 - Cr, 0,11 - A1, 16,64 - Ba, 10,50 - Se, 0,12 - Ni, 1,15 - Sr, 0,06 - Pb və s.

mikroelementləri tapılmıĢdır.

Gicitkənin müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında ilk maraqlı məlumatı Ġbn Sina vermiĢdir. Dahi

təbib doğranıb nazik toz halına salınmĢ gicitkənlə burun qanaxmalarının kəsilməsində istifadə

etmiĢdir. Toxumundan alınmıĢ cövhər astma, hava çatıĢmazlığı və plevritin müalicəsində iĢlədilir.

Gicitkəndən ağ ciyər, öskürək, uĢaqlıq qanaxmalarında da istifadə edilmiĢdir.

ġirəsinə Ģəkər qatıĢdırıb öskürək əleyhinə əla müalicəvi vasitə kimi istifadə olunınuĢdur.

Gicitkənin yarpaqlarından alınmıĢ təzə Ģirəsindən, dəmləməsindən bir sıra xəstəlikləri

müalicə edirlər. Həmçinin Ģəkər əleyhinə də iĢlədilir.

MeĢə açıqlıqlarında (talalarda), bağ və bağça çəpərlərinin kənarlarında, çox günəĢli

sahələrdə tər, incə gicitkən cücərtilərinə rast gəlmək olar. Gicitkəni çiçək açan dövrdə toplayırlar.

Erkən yazda özünüzü «canlı» vitaminlərlə təmin edə bilərsiniz. Həmin vaxt gicitkənin yarpaqları

zəngin C vitamininə malik olur. Yarpaqlarında vitaminin miqdarı qarağatdakından 2 dəfə, karotinin

miqdarı yerkökündəkindən, K vitamini isə ispanaq və kələmdəkindən artıqdır. Xalq təbabətində

gicitkəndən lap qədim zamanlardan istifadə edirlər.

Gicitkəndən hazırlanan preparatlar polivitamin, tonusartırıcı, qankəsici, yarasağaldıcı,

antiseptik, südartırıcı, sidikqovucu, iĢlədici, bəlğəmgətirici kimi ĢiĢ əleyhinə iĢlədilir. Gicitkən

yarpaqlarının tərkibindəki sekretin maddəsi orqanizmdə insulinin əmələ gəlməsini stimullaĢdırır və

qanda Ģəkərin miqdarını azaldır.

Gicitkənin yarpaq və kökündən müalicə preparatlarını hazırlamaq üçün lazım olan xammalı

may-iyul aylarında, çiçəkləmənin axırına yaxın toplamağı məsləhət görürlər. Çiçəyi solub baĢa

çatdıqdan sonra bitki öz faydalı xüsusiyyətlərinin yarısını itirir. Gicitkəndən hazırlanan

54

preparatlardan istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhət edin. Çünki qanının qatılığı yüksək olan,

aterosklerozdan və hipertoniyadan əziyyət çəkən xəstələrə gicitkəndən istifadə etmək məsləhət

görülmür.

Yazda vitamin çatıĢmazlığına qarĢı, cavan zoğlarından alınan Ģirədən 1 çay qaĢığı götürüb

yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ gündə 3 dəfə için.

Vitaminli çayın hazırlanması. Gicitkən yarpağı, itburnu meyvəsi və qırmızı quĢarmudundan

bərabər miqdarda götürün. Doğrayıb narın hala saldıqdan sonra qarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı götürüb

0,5 litr qaynar suya tökün. Bir saat dəmlədikdən sonra süzüb 0,5 stəkan həcmində gündə 2-3 dəfə

qəbul edin.

Qızdırma (titrətmə) xəstəliyi aşağıdakı kimi müalicə olunur. DoğranmıĢ gicitkən kökünə

sarımsaq qatıb suda qaynadırlar. AlınmıĢ cövhər xəstənin bədəninə sürtülür və gündə 3 dəfə bir

xörək qaĢığı qəbul edilir.

Gicitkən toxumalarından hazırlanmıĢ cövhər insan və heyvanlarda əhval-ruhiyyəni artırır.

Ondan hazırlanmıĢ vanna isə məxmərək xəstəliyinə, tərləmə əleyhinə və günvurma nəticəsində

bədəndə əmələ gələn yanıqların müalicəsinə kömək edir.

Uşaqlıq və kəskin aybaşı qanaxmalarında. Cavan zoğ və yarpaqlarından alınmıĢ Ģirədən bir

çay qaĢığı həcmində stəkanın 1/4 hissəsi qədər suyun üzərinə töküb yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ

gündə 3 dəfə qəbul edin. Müalicə kursu 7 gündür.

Zəhərlənmə zamanı bas verən qanaxmalarda. 3 xörək qaĢığı təzə kök və zoğunu 1 stəkan

suya töküb 1 saat dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 3 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4

hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə müddəti 2-3 gündür.

Damar revmatizmində. Bunun üçün təzə otunu ağrıyan nahiyənin üzərinə qoyub solana

qədər saxlayın. GünaĢırı bu əməliyyatı davam etdirin.

Saçın tökülməsinin və kəpəyin əmələ gəlməsi qarşısının alınmasında. BaĢın dərisinə

gicitkən Ģirəsi sürtün. Bu prosesi 3 aya qədər davam etdirin.

Revmatizm-poliartritdə. 1 xörək qaĢığı quru gicitkəni 1 stəkan qaynar suya töküb 1 saat

dəmlədikdən sonra, süzüb yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ gündə 3-4 dəfə, bir xörək qaĢığı qəbul edin.

Qızdırma və mədənin müalicəsində. Gicitkənin kök hissəsini bərabər miqdarda sarımsaqla

qarıĢdırıb 1/5 nisbətində suya töküb, bir həftə dəmləyib, süzün. Sonra aldığınız cövhəri ağrıyan

nahiyəyə sürtün. Ağrı kəsənə qədər əməliyyatı davam etdirin. Bundan baĢqa cövhərdən bir xörək

qaĢığı qəbul edib qızdırmanın qarĢısını ala bilərsiniz.

Yarpaqlarından cövhərin alınması. 1 xörək qaĢığı quru, doğranmıĢ yarpaqlarından 1 stəkan

qaynar suya töküb 10 dəqiqə qaynatdıqdan sonra süzün. Aldığınız cövhərdən 1 xörək qaĢığı götürüb

gündə 3 dəfə yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ qəbul etməklə vərəm və ağ ciyər qanaxmalarının

qarĢısını almaq olar.

Qarın köpü, dispepsiya (mədə fəaliyyətinin pozulması), mədə qanaxmalarında, bağırsaq,

mədə spazmalarında, qəbizlikdə, babasil, xolesistit və s. xəstəliklərin müalicəsində. 1 xörək qaĢığı

quru doğranmıĢ yarpağını 1 stəkan qaynar suya tökün, 20 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün.

Aldığınız cövhərdən gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Kəskin babasil zamanı. 4 q yaxĢı yuyulmuĢ gicitkən yarpağı ilə murdarça qabığını 1 litr

qaynar suya töküb od üzərinə qoyun. 15-20 dəqiqə qaynatdıqdan sonra soyudub süzün. Aldığınız

cövhərdən 1 stəkan səhər tezdən acqarına, axĢamlar isə yeməkdən qabaq qəbul edin.

Damar ağrılarında. 1 xörək qaĢığı quru doğranmıĢ kök hissəsini 0,5 stəkan günəbaxan

yağının üzərinə töküb 30 dəqiqə qaynadın, sonra süzüb ağrıyan nahiyəyə sürtün.

Podaqra tutmalarında (oynaq xəstəliklərində). 20 q quru doğranmıĢ yarpağından götürüb 1

stəkan qaynar suya tökün. 30 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzüb, 0,5 stəkan miqdarında gündə 3-4

dəfə qəbul edin. Bu xəstəlik zamanı gicitkən Ģirəsindən də istifadə etmək olar.

İflic zamanı. 5 q quru doğranmıĢ yarpağı 1 stəkan qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə

dəmləyin. Aldığınız cövhərdən gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Qadın xəstəlikləri zamanı. Uşaqlıq tonıısunun normal vəziyyətə gətirilməsində, süd verən

analarda südün miqdarının artırılmasında. 5 q quru doğranmıĢ xammalı 1 stəkan qaynar suya

töküb 20 dəqiqə saxladıqdan sonra süzün. Gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

55

Ekzema, dermatit yaralarının, kəsiklərin və çibanların müalicəsində. 1 xörək qaĢığı

doğranmıĢ yarpağından 1 stəkan qaynar suya töküb 15 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız

cövhərdən 1 xörək qaĢığı gündə 3 dəfə qəbul edin. Təzə alınmıĢ Ģirəsindən isə yaraların, cərrahiyyə

əməliyyatından sonrakı tikiĢlərin və kəsiklərin üzərinə sürtüb onları sağaldırlar.

Qanın təmizlənməsində. Gicitkən yarpaqlarından dərib axar suda təmiz yuduqdan sonra

tənzif və ya salfet kağızı ilə qurulayıb, ət maĢınından keçirin. Alınan Ģirədən 1 çay qaĢığı həcmində

götürüb 50 q südə və yaxud isti suya töküb gündə 3 dəfə yeməyə 15 dəqiqə qalmĢ qəbul edin.

Gicitkən yarpaqlarndan götürüb təmiz yuduqdan sonra, qaynar suda pörtlədib, ət maĢınından

keçirin, ahnan sıyıgı ikiqat tənzifdən süzün. Alınan Ģirəni 1:3 nisbətində bal ilə qarıĢdırıb 3-5 dəqiqə

qaynadın. QarıĢıqdan 1 çay qaĢığı gündə 3 dəfə qəbul edin.

Şəkərli diabetdə, fosfor və karbonatlı birləşmələrindən əmələ gələn daşların tökülməsində,

eləcə də zəhərlənmə əleyhinə. 7 q quru doğranmĢ yarpaqları 1 stəkan qaynar suya tökün, 15-20

dəqiqə dəmləyib süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Bu üsulla

anemiya xəstəliyini də müalicə etmək olar.

Dalaq və piylənməyə qarşı. 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ yarpağı 1 stəkan qaynar suya tökün

və 10 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı daxilə

qəbul edin.

Saçı möhkəmləndirmək üçün. 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ gicitkən yarpaqlarını eyni

miqdarda ögey ana və dəvədabanı bitkisi ilə qarıĢdırıb 1 stəkan qaynar suya töküb dəmlədikdən

sonra süzün. Bu cür hazırlanmıĢ qatı cövhəri həftədə 1-2 dəfə tüklərin dibinə sürtün.

Saç tökülməsi zamanı. 100 q doğranmıĢ gicitkən yarpaqlarını 0,5 litr suya töküb üzərinə 0,5

stəkan sirkə əlavə edin. Məhlıılu 30 dəqiqə qaynadıb süzün. Aldığınız cövhərlə yatmazdan qabaq

saçınızı sabunsuz yuyun.

Gicitkən qiymətli boyaq bitkisidır. Hələ XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində

gicitkənin yaĢıl hissəsindən yaĢıl boyaq «xlorofil» alınaraq, yeyinti və tibb sənayesində geniĢ

istifadə edilmiĢdir. Biz isə birinci dəfə olaraq gicitkənin yaĢıl yarpaqlarından və kök hissələrindən

boyaq ekstraktı almıĢıq. Bu ekstraktla yunu yaĢıl, yaĢıl-qonur, yaĢıl-qəhvəyi, yaĢıl-boz, yaĢıl-

zeytunu, zeytunu-yaĢıl, yaĢıl-sarı, sarımtıl, sarımtıl-narıncı, narıncı və s. rəng və çalarlara boyadıq.

Ümumiyyətlə 60-a qədər rəng və çalarlar almağa nail olduq.

Ġlk dəfə olaraq yeni texnologiya üsulları əsasında gicitkən yarpaqlarından yeyinti və spirtli

içkilər sənayesində böyük ehtiyac hiss edilən müalicəvi təsirə malik qiymətli yaĢıl rəngli boyaq

maddəsi aldıq. Aldığımız yeni yaĢıl rəngli boyaq maddəsi yeyinti məhsullarını boyamaqla yanaĢı,

onların tərkibini vitaminlərlə zənginləĢdirir. Bu boyaq maddəsi diĢ pastalarının, kosmetika

məhsullarının, tibb sənayesində dərman preparatlarının tərkiblərinə də daxil edilə bilər.

Hazırda kosmetika sahəsində gicitkəndən geniĢ istifadə edilir. Belə ki, ondan hazırlanan

cövhər, dəmləmə və vannalardan, krem və mazlardan dərinin xroniki yaralarının, çibanların,

qoturluq və ekzemaların müalicəsində istifadə olunur. Dəridə əmələ gələn düyün və qabarların

üzərinə yaxılır, yaradan gələn üfunətli iylərin aradan qaldırılmasında dezinfeksiyaedici vasitə kimi

iĢlədilir. Bundan əlavə toxumaların bərpa edilməsində, elastikliyin artırılmasında sıyıgından

iĢlədilir. Bir sıra xarici ölkələrdə yarpağından alınan Ģirəsindən tüklərin dibinin

möhkəmləndirilməsində, kəpəyin təmizlənməsində, cövhərindən isə daĢlaĢmaya qarĢı iĢlədilir, hem

de ziyili müalicə edirlər.

Gicitkəndən bir çox kosmetik vasitələr hazırlanıb xalqın istifadəsinə verilmiĢdir.

BAĞAMBÜRC – Loranthaceae Juss. fəsiləsi

Bağambürc (həmiĢəcavan) – Viscum album L.

Bir çox xalqlar bağambürcü «quĢ yapıĢqanı» adlandırırlar. QuĢlar bu bitkinin mərcan kimi

parıldayan ağ rəngli Ģar formalı meyvələrini qıĢda rahathulqum» kimi yeyirlər. Meyvəni yedikdən

sonra dimdiklərini ağacın budaqlarına sürtüb təmizləyən zaman toxumları budaqlara yapıĢıb qalır

və Ģərait yaranan kimi cücərib kollar əmələ gətirirlər. Bəzi xalqlar bunu «cadugər süpürgə» də

adlandırırlar. Qədim xalqlar bağambürcə çox «hörmətlə» yanaĢmıĢlar. Ġnsanlar belə güman edirdilər

56

ki, bağambürc onları bir çox təbii fəlakətlərdən, cadugərlərdən, sehrbazlardan qoruyurmuĢ.

Bağambürcün latınca – Viscum album L. adının mənası «viscosus» - omela, bağambürc, «quĢ

yapıĢqanı» mənasını verir.

Bağambürcün meyvəsi yeməli deyil. Bitkinin yarpaq və budaqları güclü müalicəvi təsirə

malikdir. Son vaxtlar tibb mütəxəssisləri bağambürcün müalicəvi xüsusiyyətlərini tədqiq edərək

belə nəticəyə gəliblər ki, bitkidən hazırlanan preparatların köməyi ilə qankəsici, ağrıkəsici,

soyuqdəymədə, qıcolmada, hipertoniya, podaqra, epilepsiya və müxtəlif

xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilə bilər.

Dünya florasının tərkibində Viscum L. cinsinin 60-a qədər növünə

rast gəlmək olar. Qafqazda o cümlədən Azərbaycanda 1 növünə təsadüf

edilir. HəmiĢəcavan «omeliya» - Viscum album L. - kiçik Ģarabənzər

kolcuq olub hündürlüyri 50-70 sm-dir, sıx çəngəlvari budaqlara,

oduncaqvari və qıĢlayan yarpaqlara malik bitkidir. Bitkinin bütün hissələri

çılpaq sarımtıl-yaĢıl rəngdədir. Yarpaqları qalın uzunsov və yaxud uzumsov ovalvaridir.

Giləmeyvələri sarımtıl-ağ və yaxud sarımtıl olub 9-10 mm diametrindədir.

Azərbaycanda bağambürc Dəvəçi düzənliklərində, Qobustanda, Böyük Qafqazın Ģərq, qərb

ərazilərində, Kiçik Qafqazın isə mərkəz və cənub rayonlarında Lənkəranın dağlıq və düzən

sahələrində, meĢəliklərində yayılmıĢdır.

Əsasən yarpaqlı və meyvə ağaclarının budaqlannın üzərində parazitlik edir.

Bağambürc çox qədim zamanlardan müqəddəs bitki sayılmıĢdır. Qərbi Avropa xalqlarından

olan keltlər bu bitkiyə uzun müddət sitayiĢ etmiĢdir. Onların kahinləri, elm xadimləri həmiĢəcavana

«hörmətlə» yanaĢmıĢlar. Bitki bu din xadimlərinə uzun müddət sirr olaraq qalmıĢ, «sirləri» lakin

zaman keçdikcə açılmağa baĢlamıĢdır. Onlar elmi əsaslarla, kimyəvi analizlərlə bitkinin tərkibini

öyrənmiĢ və bitkinin bir sıra çətin sağalan xəstəliklərin Ģəfavericisi olduğunu böyük zəhmət

bahasına olsa da müəyyən etmiĢlər. Dindarlar həmiĢəcavanın budaqlarından dini mərasimlərdə

kəsib qapıya, həyətin divarlarına taxmaqla özlərini bədnəzərdən qoruyarmıĢlar. KeĢiĢlər bu bitkini

özlərindən baĢqa heç kimin istifadə etməsinə icazə verməzmiĢlər.

Dini mərasimlərdə ingilislər həmiĢəcavanın budaqlarından, eləcə də yarpaqlarından öpər,

ondan özlərinə xöĢbəxtlik diləyərmiĢlər. Cənubi Fransada təzə ilin birinci günlərində uĢaqlar

əllərində onun çubuqlarını tutub ev-ev gəzərək dost-tanıĢlarını təbrik edirlər.

Bağambürc onların inancına görə yerlə göy arasında əlaqə yaratdığı üçün bu bitki

Avropa xalqlarına sanki Allah tərəfindən hədiyyə göndərilmiĢdir. Avropa xalqları

bitkini müxtəlif adlarla çağırırlar. Məsələn, «cadugər süpürgə», «yuva cadugəri»,

«ot cadugəri», «xoĢbəxtlik budağı», «ilahi ağacı», «qıĢ göyərtisi», «mənasız kol»,

«keçi otu» və s. Rusiya xalqları bitkini «quĢ yapıĢqanı», «palıd giləmeyvəsi»,

«kəkilli yuva», «qasırğa yaradan» bitki və s. adlarla çağırırlar. Bitkinin latınca

adının mənası - «xoĢbəxtlik gətirən», «kömək edən», «gözlərini zilləyib tamaĢa

edən» mənasını bildirir.

Qədim romalılar viscum sozünün mənasını meyvələrindən yapıĢqan almaq mənasında

iĢlədirlər. «Album»-un latınca mənası isə bitkinin çicəklərinin «ağ rəngdə» olduğunu bildirir.

Bağambürc Skandinaviya və Ġngiltərədən baĢqa, Cənubi və Orta Avropa ölkələrindən baĢlamıĢ

Qərbi Ġran və ġimali Asiyaya qədər gəlib çıxmıĢdır. Ġsveçrənin dağlıq zonalarının 1200 metr

yüksəkliklərində bitkiyə təsadüf etmək olar. Bağambürc, əsasən ağacların yumĢaq oduncağında

özlərinə məskən salıb yaĢayıĢlarını davam etdirirlər. Bunlar ən çox yarpaqlı bitkilərdən - alma,

armud, albalı, çökə, qayınağacı, qovaq, tozağacı, iynəyarpaqlı bitkilərdən - Ģam, xüsusən də ən çox

ağ Ģamın budaqlarında daha geniĢ yayılmıĢdır.

Bundan baĢqa bitkiyə palıd, küknar, göyrüĢ, fıstıq və s. ağaclarda da təsadüf edilir. Fındıq

ağacında isə nadir hallarda rast gəlmək olar. Bağambürc ən çox su yaxınlığında bitən ağacların

budaqlarında yaĢamağı sevir. Mart-aprcl aylarında ağacların budaqlarının üzərində bitkinin xırda

(kiçik) ağımtıl-sarı çiçəkləri görünür. Noyabr-dekabr aylarında bitkinin ağ parlaq meyvələri əmələ

gəlməyə baĢlayır. Bu giləmeyvə çox vaxt tək, nadir hallarda isə 2 ədəd olur. Giləmeyvə xaricdən

yumĢaq «seliklə», «yapıĢqanla» əhatə olunur. Baqambürc «müdrik yaĢa» - 70 ilə qədər yaĢayır.

57

HəmiĢəcavanın hər bir budağı bir ili göstərir. YaĢılı bağambürc ən çox ağacların ən yuxarı

budaqlarında yaĢamağa can atır. Onun kökləri yaĢadığı ağacların budaqlarının çox dərinliklərinə, ən

çox isə budaqların Ģirə axan kanallarına gedib çıxır.

Siz bağambürcü öz həyətyanı bağ və bağçalarınızda da əkib-becərə bilərsiniz. YapıĢqanla

əhatə olunmuĢ giləmeyvəni alma, armud, xurma, tut, gavalı, ərik, alça və s. ağacların çatlamıĢ

qabıqlarının içərisinə qoyub buna nail ola bilərsiniz.

ƏlveriĢi iqlim Ģəraitində bağambürc kök ataraq inkiĢaf etməyə baĢlayacaq. Bununla da siz

öz bağınızda, sağlamlığınız naminə «müalicə əczaxanası» açmıĢ olarsınız.

Bağambürcün yarpaqları dərini xatırlatdığından suyu az buxarlandırır. Bu vəziyyətdə o

bütün qıĢ dövründə bir ədəd də yarpaq itirmədən «yaza» çıxır. Bağambürc - xüsusi «ağıla» malik

bitkidir. Onun toxumları gələcək bağambürcün baĢlanğıcınıı qoyur. Belə ki, o külək vasitəsilə

«gəzintiyə» çıxır, yapıĢqanla əhatə olunmuĢ giləmeyvələrini ağacların çatlarına yapıĢdırıb gələcək

bağambürc bitkisinin baĢlanğıcını qoyur. Giləmeyvə onu əhatə edən yapıĢqanla mühafizə olunur.

Giləmeyvələr bitki çılpaqlaĢan dövrdə partlayırlar. Yerin üzəri qalın qarla örtüldüyündən ac quĢlar

kənardan bu «Ģam» kimi iĢıq saçan «kürələrı», yapıĢqanlı meyvələri görüb, onları acgözlüklə

yeyirlər. Bağambürcün yapıĢqanlı yalançı giləmeyvələri qaratoyuqların sevimli qidasıdır. Digər

quĢlar, məsələn, sığırçın, sərçə, qarğa, çobanaldadan və s. bitkinin giləmeyvələrini o qədər də

həvəslə yemir. Yalançı giləmeyvələri yeyən quĢlar öz daxili orqanlarını bununla təmizləyirlər.

Toxumlar quĢların həzm orqanlarında həll olunmadığına görə zığ vasitəsilə ağacların çatlamıĢ

budaq, oduncaq və qabıq hissələrinə asanlıqla yapıĢaraq, Ģərait yaranan kimi cücərməyə baĢlayırlar.

Yeni cücərən həmiĢəcavanın incə kök saçaqları ağac qabıqlarının altına daxil olur. Sonra onlarda

sorucu tellər əmələ gəlir ki, bunlar da öz növbəsində oduncağın yumĢaq toxumaları ilə daxilə, o

cümlədən Ģirə kanalcıqlarına qədər gedib çıxaraq qidalanmağa baĢlayır və get-gedə inkiĢaf edərək

iri yaĢıl rəngli yarımkola çevrilirlər. Bir ağac bitkisinin üzərində çoxlu miqdarda həmiĢəcavan

bitkisi yaĢayır. HəmiĢəcavan vegetativ, kök zoğları, toxumları vasitəsilə artırılıb çoxaldılır.

Toxumunun cücərməsi üçün hökmən iĢıq lazım gəlir. Buna görə də həmiĢəcavan «çalıĢır» ki,

yaĢadığı ağacın ən hündür və daimi iĢıq düĢən yerində özünə Ģərait yaradıb yaĢamını davam etdirsin

və bütün yaĢadığı illər boyu həmiĢə iĢıqla tam təmasda olsun. HəmiĢəcavan bir ağac üzərində 70 ilə

qədər ömür sürə bilir.

Orta əsrdə yaĢamıĢ «otların atası» adı ilə məĢhur olan Ġlronim Bok yazırdı ki, həmiĢəcavanın

cavan budaq və yarpaqlarından hazırlanan preparatların köməyi ilə bir sıra çətinsağalan xəstəliklər

məharətlə müalicə olunur. Bundan baĢqa həmiĢəcavandan hazırlanan Ģirələrlə bir çox xəstəliklərin

müalicəsi haqqında məlumatlara tarixi mənbələrdə rast gəlmək olar. Belə bir fıkir irəli sürülür ki.

həmiĢəcavandan hazırlanan preparatlar ecazkar bir qüvvəyə malikdirlər. Belə ki, qədim yunan

filosofu və həkimi Hippokrat eramızdan əvvəl (460-370) bitkidən alınan ekstrakt və Ģirələrlə

epilepsiya və baĢgicəllənmələrin müalicə olunması haqqında xəbər verirdi. Maraqlı burasındadır ki,

orta əsrin təbibləri həmiĢəcavandan alınan preparatların köməyilə epilepsiya və qıcolmanı məharətlə

müalicə edirmislər. Bitkinin tərkibi «ağlasığmaz» dərəcədə bioloji aktiv maddələrlə zəngindir. Belə

ki, bir sıra xarici alimlərin apardıqları kimyəvi analizlər zamanı elmə məlum olmuĢdur ki,

həmiĢəcavanın tərkibində viskotoksin, diginin, xolin, asetilxolin, visçin, inozit, piridin, histamin,

urzon, əsas rol oynayan amillədən biri bitkinin yüksək toksiki xüsusiyyətə malik olmasıdır. Bu

xüsusiyyətlər xərçəng çöplərinə qarĢı orqanizmin səfərbər edilməsinə səbəb olur.. HəmiĢəcavandan

hazırlanan preparatlar orqanizmin hər hansı bir üzvünü zədələyən və onu ölümə sürükləyən xərçəng

hüceyrələrinin inkiĢafının qarĢısını alır və tədricən, get-gedə xərçəng hüceyrələrini məhv edib,

insanı bu qorxunc xəstəlikdən xilas edir. Prof. Vesterin bu təcrübəsinin nəticələrini bir çox tibb

mütəxəssisləri də təsdiq etmiĢlər. Lakin tibb alimlərini belə bir sual dərindən düĢündürür:

doğrudanmı həmiĢəcavandan hazırlanmıĢ preparatlar dəhĢətli xərçəng çöplərini məhv edib sıradan

çıxardır və insan övladını bu «ölüm saçan» silahdan tamamilə azad edir? Hazırkı dövrdə tibb

mütəxəssisləri hələ bu suala cavab tapa bilməyiblər.

MəĢhur xalq təbabətçisi avstriyalı Mariya Treben Allah tərəfindən bəxĢ edilən «Sağlamlıq

apteki» kitabında yazır, həmiĢəcavandan alınan preparatların vəzi sistemində baĢ verən xəstəlikləri,

nasazlıqları müvəffəqiyyətlə müalicə edilir və maddələr mübadiləsini sistemləĢdirir. Aparılan

58

tədqiqatlar nəticəsində tibb elminə məlum olmuĢdur ki, həmiĢəcavandan hazırlanan preparatların

köməyilə uzun müddət Ģəkər xəstəliyinə tutulmuĢ insanları müalicə etmək mümkündür. Bitkinin

preparatları ilə hormonal sistemlərdə baĢ verən nasazlıqlar aradan qalxır, skleroz sağalır, itlic aradan

götürülür. Müalicə məqsədi üçün ancaq bitkinin cavan budaq və yarpaqlarından istifadə edilir.

Bitkinin yetiĢməmiĢ meyvəsindən isə müalicə məqsədləri üçün istifadə cdilmir.

Müalicə məqsədləri üçün ancaq bitkinin mart-aprel, payızda isə sentyabr-oktyabrda, nadir

halda isə dekabr ayında toplanan cavan budaq və yarpaqlarından istifadə edilir. Sonrakı aylarda

həmiĢəcavan bitkisi öz müalicəvi təsirini itirir. ToplanmıĢ xammalı tez bir zamanda xırda hissələrə

salıb havası daimi dəyiĢilən, mehvuran, kölgəli yerlərdə sərib qurutmaq məsləhət görülür. Quru

xammal nəmliyi sevmədiyinə görə tünd ĢüĢə bankalarda, çini qablarda və eləcə də taxtadan

düzəldilmiĢ qablarda, ağızları möhkəm kip bağlanmıĢ karton qutularda, taxta yeĢiklərdə

saxlamalıdır. məsləhətdir. Xammalın saxlama müddəti bir ildir.

Bağambürc bakterisid, soyuqdəymədə, ağrıkəsici, qankəsici, yarasağaldıcı, sakitləĢdirici,

büzüĢdürücü, iĢlədici, sidikqovucu, südqovucu, skleroz əleyhinə, orqanizmi möhkəmləndirici və

bakterisid təsirə malikdir; təzyiqin aĢağı salınmasında, maddələr mübadiləsinin nizamlanmasında,

damarların geniĢləndirilməsində, ürək fəaliyyətinin tənzimlənməsində, xərçəng ĢiĢlərinin sorulub

aradan qaldırılmasında mühüm rol oynayır.

Dərman bitkilərinin bilicisi olan məĢhur xalq təbabətçisi - Mariya Trebenin həmiĢəcavandan

hazırlanmıĢ bir neçə müalicə resepti ilə oxucuları tanıĢ etmək istərdik.

Urək-damar xəstəliklərində. Bunun üçün həmiĢəcavanın cavan budaq və yarpaqlarından

götürüb soyuq suda dəmləyin və gündə 3 fincan yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ qurtum-qurtum qəbul

edin. Bir gündən sonra ürəyinizdəki ağrının yox olduğunu görəcəksiniz; o həmiĢəki kimi normal

vəziyyətdə iĢləyəcək.

İflicin müalicəsində. HəmiĢəcavandan hazırlanmıĢ soyuq çaydan birinci həftə, gündə 3

fıncan, 2-ci həftə gündə 2 fıncan, 3-cü həftədə isə gündə 1 fıncan içmək məsləhət görülür.

Həyəcanlanma, qorxu, təngnəfəslik, klimakteriya, ürək döyüntüləri, taxikardiya zamanı.

HəmiĢəcavanın çay və dəmləmələrindən illərlə qəbul etmək olar. Bu zaman orqanizminizdə olan

bütün narahatlıqlar get-gedə aradan götürüləcək, qadınlar klimakszamanı çəkdikləri əziyyətdən azad

olacaq. özlərini rahat hiss edəcəklər. Bitkinin təzə Ģirəsi qadın0 sonsuzluğunu aradan qaldırır,

kəskin aybaĢı qanaxmalarını dayandırır. Burun qanaxmaları zamanı damcısından istifadə edilir.

Diabet və maddələr mübadiləsi pozuntularında bitkinin soyuq çayından 5-6 ay fasiləsiz

olaraq qəbul etmək məsləhətdir. Hərgah sizin hormonal sisteminiz normada deyilsə, gündə azı 2

fıncan soyuq çaydan qəbul etməlisiniz.

Ürək-damar sisteminizin uzun müddət normal vəziyyətdə olmasını istəyirsinizsə onda 6 ay

müddətində, gündə 3 dəfə yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ soyuq çaydan içmək məsləhət görülür.

Bağambürcdən soyuq çayı aĢağıdakı qaydada hazırlayırlar. Narın toz halına salınmıĢ

bitkidən 1 çay qaĢığı 4 litr suya töküb yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın. Sonra süzüb termosa tökün. AlınmıĢ

soyuq çaydan istifadə zaman onu qızdırmaq məsləhətdir. Çaydan gündə 2 dəfə, yeməyə 20-30

dəqiqə qalmıĢ qəbul etmək məsləhət görülür.

Bağambürcdən şirənin hazırlanması. Bunun üçün təzə yarpaq və cavan budaqları soyuq su

ilə yaxĢı-yaxĢı yuyub sürtgəcdən keçirib Ģirəsini çıxardın. AlınmıĢ Ģirədən hər gün 25 damcı soyuq

suya tökün və acqarına yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. AxĢamlar isə yatmağa az qalmıĢ qəbul

etmək məsləhətdir.

HəmiĢəcavandan hazırlanmıĢ damcı və digər preparatları siz apteklərdən tapa bilərsiniz.

Təzə giləmeyvəsi zəhərli olduğuna görə ondan müalicə məqsədləri üçün istifadə etmirlər.

Lakin onu donuz piyi ilə qarıĢdırıb Ģaxta vurmuĢ (don vurmuĢ) nahiyələrə sürtməklə müalicə edə

bilərsiniz. HəmiĢəcavandan toz da hazırlanır.

Astma və nevrozıın müalicəsində. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ yarpağından görürüb 1 stəkan

qaynar suya tökün və su hamamında 10 dəqiqə saxladıqdan sonra yarım saat dəmləyib süzün.

Aldığınız dəmləmədən gündə 3 dəfə, yemək zamanı 2 xörək qaĢığı qəbul edin. Vəziyyətinizin

yaxĢılaĢmasını 10 gün keçdikdən sonra hiss edəcəksiniz.

Hipertoniya zamanı, ürəyin fəaliyyətini yaxşılaşdrıııaq üçün. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ

59

yarpağını qaynar suya töküb 10-12 saat dəmləyib süzün. Aldığınız cövhərdən stəkanın 1/5 hissəsi

qədər gündə 3-4 dəfə qəbul edin. Müalicə kursu iki həftədir.

Ateroskleroz, klimakteriya, nevroz, parez, yüngül iflic, nevralgiya, həmçinin ağır sürən

xəstəlikdən sonra. 1 xörək qaĢığı yarpağından götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb 2 saat

dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul

edin. Müalicə kursu 10 gündür.

Orqanizmin yorulub zəifləməsi, başgicəllənməsi zamanı və tonusun artırılmasında. 1 çay

qaĢığı doğranmıĢ yarpağını 3 stəkan qaynar suya töküb 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız

ekstraktdan çay kimi gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/4 və yaxud 1/2-i qədər götürüb az miqdarda bal

qatıb qəbul edin. Müalicə kursu bir aydır.

Çibanların, kəsiklərin, yara və babasilin müalicəsində. DoğranmıĢ yarpaq və gövdəsindən

1 xörək qaĢığı 0,5 litr qaynar suya töküb 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan xəstə olan

nahiyələri yuyun və yaxud oturmuĢ halda vannasını qəbul edin.

Radikulit, artrit, əzələ ağrılarında, əzik və sınıqlar zamanı. 5-6 xörək qaĢığı doğranmıĢ

yarpaq və budağından götürün və qaynadılmıĢ suya töküb vam od üzərinə qoyun, 20 dəqiqə

saxladıqdan sonra 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktın üzərinə qaynadılmıĢ su əlavə edib 1

litr həcminə çatdırın və kompres Ģəklində istifadə edin.

Damar ağrılarında istifadə olunan bağambürc mazının hazırlanması. 3 hissə xırda

doğranmıĢ bağambürc və 2 hissə təzə donuz piyindən götürüb 1,5 saat biĢirib süzün. Sonra üzərinə

30 q mum və 8 q kamfora əlavə edib (qaynatmadan) qızdırın Hər gün səhər və axĢam xəstə

nahiyəyə sürtün.

Müalicə məqsədləri üçün istifadə ancaq meyvəli ağacların üzərində olan bağambürcdən

istifadə etmək məsləhət görülür. Ġynəyarpaqlı və qovaq ağacları içərisindəki bağambürc tibbi

nöqteyi-nəzərincə əhəmiyyətli deyildir. Dərman məqsədləri üçün bağambürc ancaq payızın

sonunda, günəĢ batmaq üzrə olanda toplanmalıdır. Xammal açıq havada qurudulur.

QIRXBUĞUM – Polygonaceae Juss. fəsiləsi

Subibəri – Polygonıım hydropiper L.

Qırxbuğum cinsinin dünya florasının tərkibində 300-ə qədər növü yayılmıĢdır. Yer kürəsinin

hər yerində rast gəlmək olar. Qafqazda 40, o cümlədən Azərbaycan florasının tərkibində 27-yə

qədər növü məlumdur.

Subibəri – P. hydropiper L. çox da hündür olmayan birillik ot bitkisidir. Çiçəkləri xırda

yaĢılımtıl, bəzən çəhrayı rəngdə olub, salxımvari çiçək qrupunda toplanmıĢdır. Bu ən çox nəmli

çəmənliklərdə, kanal və arxların kənarlarında yayılmıĢdır. Yarpaq və zoğları bibər kimi yandırıcı

tama malikdir.

Subibəri Azərbaycanda Böyük Qafqazın Ģərq və qərb zonalarında, Kür düzənliyində, Kiçik

Qafqazın mərkəzi və cənub ərazilərində, Lənkəranın düzən və dağlıq hissələrində yayılmıĢdır.

Bundan baĢqa bitkiyə bataqlıqlarda, çay və göllərin kənarlarında, xüsusən dağlıq zonalarda da çox

rast gəlinir.

Otunun tərkibində 2,0-2,5% flavonoid törəmələri – ramnazin (C17H14O7), onun sulfo efirinin

kalium duzu (C17H13O7SO3K), izoramnetinin sulfo efirinin kalium duzu (C15H11O7SO3K), rutin

(C27H30O16), kversetin (C21H20O11), hiperozid (C21H20O12) və kempferol aĢkar edilmiĢdir. Bundan

baĢqa 3,8%-ə qədər aĢı maddəsi, efir yağı, qarıĢqa və sirkə turĢusu tapılmıĢdır. Su bibərinin

qankəsici xüsusiyyətlərini ilk dəfə 1912-ci ildə N.P.Kazanov aĢkar etmiĢdir.

Subibərinin cövhər və dəmləmələrindən dünyanın bir sıra xalqları revmatizmdə, müxtəlif

növ qanaxmaların kəsilməsində, sidiyə gedə bilmədikdə, cinsiyyət yolları xəstəliklərinin

müalicəsində geniĢ istifadə edirlər.

Subibərindən hazırlanan antiseptik preparatlar soyuqdəyməyə qarĢı, yarasağaldıcı,

qankəsici, büzüĢdürücü, sidikqovucu, ağrıkəsici vasitə kimi iĢldəilir.

Subibərindən müalicə preparatlarının hazırlanması.

Revmatizm, podaqra, duz yığılmalarında, həmçinin sidik kisəsi və böyrək daşlarının

60

əridilməsində. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya tökün və su hamamına qoyub

15 dəqiqə qızdırın və 1-2 saat saxlayıb süzün.Üstünə qaynar su əlavə edib 1 stəkan həcminə

çatdırın, gündə 3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Böyrək və ürək şişkinliklərində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya

tökün, qaynama dərəcəsinə çatdırıb 2 saat saxalyın və süzün. Dəmləmədən gündə 2 dəfə, yeməkdən

sonra 0,5 stəkan qəbul edin. Müalicə kursu 3 həftədir.

Aybaşı və uşaqlıq nahiyəsində uşaqlıq qanaxmalarının kəsilməsində. 1 xörək qaĢığı otunu

1 stəkan qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyun, 5-7 dəqiqə saxlayın və soyudub süzün. AlınmıĢ

cövhərdən gündə 5-6 dəfə, 1 xörək qaĢıgı qəbul edin. Bundan baĢqa subibərindən alınmıĢ və

aptcklərdə satılan «subibəri ekstraktından» istifadə edə bilərsiniz. Bunun üçün ekstraktdan yarım

stəkan ilıq suya 30-40 damcı töküb gündə 3-4 dəfə qəbul edin.

Babasil qanaxınalarında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya töküb vam

od üzərinə qoyun, 15 dəqiqə saxlayın və soyudub süzün. Ekstraktdan gündə 3 dəfə stəkanın 1/3

hissəsi qədər yeməkdən sonra qəbul edin.

Bundan başqa babasil zamanı bitkinin vannasından da istifadə edə bilərsiniz. Bunun üçün

kağız konvertlərə bükülmüĢ 50 q otundan götürüb 1 litr qaynar suya töküb vam od üzərində 15-20

dəqiqə qızdırıb və 1 saat saxladıqdan sonra süzün. Aldığınız isti ekstraktı vannasını 15-20 dəqiqə

qəbul edin. Əməliyyatı günaĢırı axĢamlar təkrar edin.

Stomatit, gingivit zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb termosa töküb üzərinə

0,5 litr qaynar su əlavə edin. 1 saat saxlayıb süzün. Aldığınız dəmləmədən ağzınızı tez-tez

yaxaylayın.

Diqqət! Subibərindən hazırlanan preparatlardan qanı qatı olanlar və yaxud tromba meylli

xəstələr, eləcə də böyrək və sidik yollarında soyuqlaması olan xəstələrin qəbul etmələri məsləhət

görülmür.

TƏRƏÇĠÇƏKLĠLƏR – Chenopodiaceae Vent. fəsiləsi

Çuğundıır – Beta vulgaris L.

Kimdən soruĢsanız ―çuğundur nədir?‖ cavab verəcəklər ki, çuğundur ləzzətli borĢ, vineqret,

əla növ vitaminli salat, isti bürkülü günlərdə insanda təravətləndirici, sərinləĢdirici və

gümrahlaĢdırıcı təsir oyadan kvas və s. deməkdir. Çuğundur aktiv maddələrlə zəngin qiymətli nadir

bitki hesab edilir. Az tərəvəz bitkisi tapılar ki, çuğundur kimi tərkibindəki insan sağlamlıgı üçün

böyük əhəmiyyət kəsb edən faydalı maddələrini yaza qədər saxlasm. Çuğundıır həmçinin sınaqdan

çıxınıĢ loğman bitki adlanır. Ġbn Sina öz əsərlərində qeyd edir ki, qədim romalılar, yunanlar

çuğundur Ģirəsi ilə qanazlığını, qıcqırmanı müalicə edərmiĢlər. Müntəzəm surətdə çugundurdan

istifadə edən insanlar heç vaxt qan dövranlarından Ģikayət etməzmiĢlər. Çuğundurun

kökmeyvələrində, gövdə və yarpaqlarının tərkibində çoxlu miqdarda Ģəkər,

alma, quzuqulağı turĢusu, C, B1 B2, PP vitaminləri, həmçinin yod, dəmir,

natrium, manqan, kalium və s. maddələr aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin gövdə və

yarpaqlarının tərkibindən çoxlu miqdarda askorbin və foli turĢuları, nadir

mikroelementlərdən mis, kobalt, litium və s. aĢkar edilmiĢdir ki, bu tip

elementlərin sayəsində orqanizmə xarici mühit tərəfindən daxil olan

radioaktiv və rentgen Ģüalarını neytrallaĢdrılır. Çuğundur fəal surətdə həzmi

normallaĢdırır. Hələ qədim zamanlarda bir sıra həkimlər arıq və xəstə olan

uĢaqlara biĢirilmiĢ çuğundurun üzərinə zəncətil tozu səpib verirdilər ki, onların iĢtahları artsın və

çox qida qəbul etsinlər. Həkiınlər qəbizlik, piylənmə, hipertoniya, qara ciyər və böyrək xəstəliyi

olan xəstələrə məsləhət görürlər ki, həmiĢə qidalarına çuğundur qatsınlar. Qanı az olan insanlar

cuğundur Ģirəsini, kök və turpdan alınan Ģirələrlə qarıĢdırıb qəbul etdikdə qan dövranı yaxĢılaĢır və

hemoqlobinin miqdarı artmağa baĢlayır. Çuğundurun tərkibində çoxlu miqdar yod olduğundan

ondan yaĢlı və halsız qocaların qəbul etmələri məsləhət görülür. Çuğundur yaĢlı insanların beyin

qan dövranını yaxĢılaĢdırır, aterosklerozun və qan təzyiqinin aĢağı düĢməsinə səbəb olur.

ġəkər çuğundurundan müalicə preparatlarının hazırlanması.

61

Maqnit seli zamanı əhval-ruhiyyəniıı yaxşılasdırılması. Çuğunduru sıxıb Ģirəsini çıxardın.

Stəkanın 1/2 hissəsi qədər götürüb, üzərinə stəkanın yarısı qədər bal əlavə edib üstünü bir neçə

qatdan ibarət tənziflə və yaxud parça ilə örtüb soyuducuda 3 saat saxlayın. Sonra soyuducudan

götürüb gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Bağırsaqların normal işləməməsi, qəbizlik, böyrək və qara ciyər xəstəliklərində. Orta

böyüklükdə çuğunduru biĢirib, iri deĢikli sürtgəcdən keçirib, üzərinə 2 xörək qaĢığı bitki yağı əlavə

edib acqarına yeyin.

Qan azlığında və hemoqlobinin asağı düşməsi zamanı. Stəkanın 3/4 hissəsi qədər

çuğundur, kök, turp Ģirəsindən ĢüĢə bankanı və yaxud gildən düzəldilmiĢ güvəci ağzına qədər

doldurun və xəmirlə örtüb 80-100 dərəcə temperaturda olan duxovkanın içərisinə qoyub 3 saat

qızdırın. Sonra götürüb əvvəlcədən sterilizə edilmiĢ butılkaya doldurub qapaqla bağlayın və

soyuducuya qoyun. Sonra gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Uzun müddət sağalmayan yara və döyənəklərin müalicəsində. Sürtgəcdən keçirilmiĢ

çuğunduru isidin və gündə 2-3 dəfə təpitmə formasında zədələnmiĢ nahiyələrə qoyun.

Dəri xəstəliklərində və səpgilərin müalicəsində. Dərinin zədələnmiĢ nahiyələrinə xırda

doğranmıĢ çuğundur yarpağını kompres Ģəklində qoymaq məsləhət görürlür.

Əl və ayaq nahiyələrində haş verən şişlərin müalicəsində.

TəmizlənmiĢ kartof və çuğunduru süzgəcdən keçirib 1:1 nisbətində

götürüb, hər 20 dəqiqədən bir kompres edin.

Halsızlığın və gücsüzlüyün aradan qaldırılmasında.

Çuğunduru iri deĢikli süzgəcdən keçirib alınan kültəni ağzı iri ĢüĢə

butılkaya doldurub üzərinə araq əlavə edin, 12 gün isti yerdə

saxlayıb süzün. Sonra aldığınız cövhərdən gündə 3 dəfə

yeməkqabağı qəbul edin.

Qulaq ağrılarında. Orta böyüklükdə 1 ədəd çiy çuğundur

götürüb deĢiyi kiçik olan sürtgəcdən keçirib, üzərinə 1 stəkan su, 1

xörək qaĢığı bal əlavə edib, vam odda 15 dəqiqə qaynadın və

götürüb azca soyudun. Aldığınız kütləni parçaya yaxıb üzərini tənziflə örtün, ağrıyan qulağın

üzərinə qoyub, yun və ya isti Ģalla bağlayın. Əməliyyat müddəti 20 dəqiqədir.

Damar genişlənmələri zamanı. Baldırınıza təzə gicitkəndan düzəldilmiĢ süpürgə ilə bir neçə

dəfə astaca vurduqdan sonra, təzə dərilmiĢ çuğundur yarpaqlarına bal sürtüb xəstə nahiyələrinizə

qoyub bağlayın və kompresi bütün gecəni saxlayın. Səhər tezdən açıb ilıq su ilə yuyub təmizləyin.

Əməliyyatı bir neçə dəfə təkrar edin.

Kəskin öskürək zamanı. Səhər tezdən çuğundurun qabığını soyub, təmizləyin. Sonra özək

hissəsini bıçaqla oyub çıxarın. Elə ki, Ģirəsi çıxdı, isti duxovkaya qoyub qatı sirop alınana qədər

saxlayın. Aldığınız qatı siropu bütün günü qəbul edin.

Fibromaların və kistaların aradan qaldırılmasında. Xırda deĢikli sürtgəcdən keçirilmiĢ

çuğundurdan 3 xörək qaĢığı götürüb üstünə 1 xörək qaĢığı may balı əlavə edib qarıĢdırın. Aldığınız

qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürərək kələm yarpağının üzərinə sürtün, döĢ nahiyənizə qoyub bütün

gecəni saxlayın. Müalicə kursunu döĢ nahiyənizdə olan ĢiĢlərin sorulub cəkilməsinə qədər davam

etdirin. Müalicə kursu 1 həftədir, 1 həftə istirahət verməklə əməliyyatı davam etdirin.

Öd kisəsində olan daşların kənar edilməsində. 3 ədəd iri çuğunduru doğrayıb üzərinə 2

stəkan su əlavə edib, zəif odun üzərinə qoyun və maye yarıya qədər buxarlanana kimi saxlayın.

Sonra aldığınız dəmləmədən gündə 3 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər yemək qabağı qəbul edin.

Müalicə kursunu 3 həftə davam etdirin. Müalicə kursunu ildə 4-5 dəfə təkrar edin.

Diqqət! Çugunduru çiy halda yedikdə ola bilsin ki, udlaq, həzm yollarında, mədədə

yandırıcı hallar müĢahidə edilsin. Ona görə də təzə çuğundur Ģirəsini içmək məsləhət görülmür.

Təzə Ģirəni 2-3 saat saxlayıb içməyi məsləhət görürlər. Həmçinin bir dəfəyə 1 ədəd biĢmiĢ və yaxud

ondan artıq çuğundur yeməyi məsləhət görmürlər. Ona görə ki, mədə və bağırsaqlarda qıcqırma

yarana bilər.

Çuğundurdan zərif qida məhsullarının hazırlanması. ĠĢinin ustası olan aĢbaz çuğundurdan

100 növdən artıq qida məhsulu hazırlamağın mümkün olduğunu qeyd edir.

62

Çuğundıırdan «Yay» kürüsünün hazırlanması. 2 ədəd orta böyüklükdə çuğundur, 2 ədəd

turĢuya qoyulmuĢ xiyar, 2 diĢ sarımsaq, 1 ədəd çox da böyük olmayan soğan, 2 xörək qaĢığı

smetan, bitki yağı, sirkə, zövqünüzə görə duz, istiot götürün.

Çuğunduru qabıgı ilə birlikdə biĢirib təınizləyin. Xiyarın içərisindən toxumunu təmizləyib

xırda hissələrə salın. Halqavi doğranmıĢ soğanı azca bitki yağında qızardın. Bütün tərəvəzləri ət

maĢınından keçirib, üzərinə xırda doğranmıĢ sarımsaq, duz, istiot, xama və yaxud bitki yağı əlavə

edib süfrəyə verin.

Çuğundurdan ətsiz ləzzətli xörəyin hazırlanması. 3 ədəd orta böyüklükdə çuğundur, 2

xörək qaĢığı kərə yağı, 1 stəkan xama, 1 ədəd yumurta, 2 xörək qaĢığı sürtgəcdən keçirilmiĢ pendir,

un, doğranmıĢ Ģüyüd və cəfəri götürün. Çuğunduru pörtlədib və yaxud dairəvi doğrayıb, hər tərəfini

unlayın və yağda qızardın. Sonra üzərinə xama, yumurta, göyərti əlavə edin. Piroq formalı kütlənin

üzərinə yağ sürtüb, un, xama, pendir səpib sobaya qoyub kirĢan rəngi alana qədər saxlayın.

Çuğundurdan salatın hazırlanması. 500 q çuğundurun gövdə və yarpağından, 1 ədəd

soğan, 3 xörək qaĢığı bitki yağı, 1 ədəd limon Ģirəsi, çay qaĢığının 1/4 hissəsi qədər Ģəkər tozu,

zövqünüzə görə duz götürün. Çuğundurun gövdə və yarpaqlarını soyuq suda yuyub, doğrayıb bir

neçə dəqiqə az faizli duz məhluluna töküb bir az yumĢaltdıqdan sonra pörtlədilmiĢ gövdə və

yarpaqları süzgəcə boĢaldıb üzərindən su keçirib soyudun. Sonra üzərinə duz, Ģəkər tozu, nazik

doğranmıĢ turp və soğan, bitki yağı və limon Ģirəsi əlavə edib süfrəyə verin.

Çuğundıırdan cavanlaşdırıcı içkinin hazırlanması. 3 stəkan çuğundur Ģirəsi, 3/4 stəkan

alma Ģirəsi, 2 çay qaĢığı doğranmıĢ yaĢıl cəfəri və Ģüyüd, 4 ədəd qoz, 4 çay qaĢığı xama, zövqünüzə

görə duz götürün. Çuğundur Ģirəsinin üzərinə alma Ģirəsi əlavə edin. Sonra üzərinə göyərti, duz

əlavə edib qarıĢdırın. TəmizlənmiĢ qozu qəhvəüyüdəndən keçirin. Aldığınız içkini 4 stəkana bölüb

üzərinə 1 çay qaĢığı xama, əzilmiĢ qoz səpib süfrəyə verin.

Ġspanaq (mədənin süpürgəsi) – Spinacia L.

Dünya florasının tərkibində Ġspanaq cinsinin 3 növünə təsadüf edilir. Bunlardan dördçiçəkli

ispanaq – Spinacia tetrandra Stev., Türkmənistan ispanağı – S. turkestanica Ġljin, becərilən Bostan

ispanağı – S. oleracea L. göstərmək olar. Ġspanaq cinsinin növlərinə Yer kürəsinin hər yerində rast

gəlmək olar. Bu növlərin əksəriyyəti ot, nadir hallarda kolcuq və çox da böyük

olmayan ağac formasındadır.

Praktiki olaraq bütün dünya xalqlarının mətbəxlərində ispanaqdan

hazırlanan xörək növlərinin reseptlərinə rast gəlmək olar. Ġspanağı italyanlar

çox xoĢladıqlarına görə bitkidən 100-dən artıq xörək hazırlamaq üsulları

iĢləyib həyata keçirmiĢlər. Ġtanlyanlardan fərqli olaraq ispanaqdan hazırlanan

xörəkləri çox sevən Yaponiya, Fransız xalqlarıdır. Fransızlar ispanağı

«tərəvəzlərin Ģahı» adlandırırlar. Rusiyaya ispanaq çariça Anna Ġvanovna

dövründə gəlib çıxmıĢdır. Ruslar ispanağı «Allah tərəvəzi» adlandırmıĢlar.

Hal-hazırda ispanaq yenə də insanlar üçün ən əlveriĢli tərəvəz btkilərindən biri hesab edilir.

Bostan ispanağı (mədənin süpürgəsi) – S. oleracea L. Ġspanaq tərkibində çoxlu miqdarda

mineral maddələr və vitamin qrupu saxlamaqla baĢqa tərəvəz növlərindən fərqlənir. Bitkinin

tərkibindən çoxlu kalium, kalsium, maqnezium, dəmir və

vitamin E, xüsusən də C və karotin vitaminləri aĢkar edilmiĢdir.

Ġspanaq - yaxĢı bioflavonoid mənbəyi hesab edilir. Ġspanaq

mədə-bağrsaq sistemində uzun müddət yığılıb qalmıĢ Ģlakları

orqanizmdən məharətlə çıxarır. Buna görə də fransızlar ispanağı

«mədənin süpürgəsi» adlandırırlar. Ġspanaq diĢ və diĢ ətinin

normal fəaliyyətinə müsbət təsir edir. DiĢi uzun müddət

cürüməkdən qoruyur. Həkimlər qeyd edirlər ki, ispanaq

xərçəngin və qan azlığının baĢ verməsinin qarĢısını almaq qabiliyyətinə malik tərəvəzlərdən

birincisi hesab edilir. Ġspanaq bütün insanların uzun müddət sağlam və gümrah yaĢamlarına böyük

köməklik göstərir. Ġspanaq ağır xəstəliklərdən yenicə sağalıb duran insanlar üçün daha faydalı hesab

63

edilir.

Xalq təbabətində ispanaqdan qəbizlik, toplanmıĢ qazların orqanizmdən kənar edilməsində,

qanazlığında, müxtəlif növ əsəb gərginliklərində, laringit, larinqofaringit, bronxit, ağ ciyər

soyuqdəymələrində, müalicə-profilaktik vasitə kimi istifadə edilir. Bunun üçün ispanağın

yarpaqlarından hazırlanan sulu dəmləmədən qəbul etməyi məsləhət görürlər. QıĢ

dövründə orqanizmdə baĢ verən vitamin çatıĢmazlığını aradan qaldırmaq üçün

yazda ispanaqdan geniĢ istifadə etmək məsləhət görülür. Bunun parlaq olmayan

yarpaqlarının tərkibindəki zülalın miqdarı 1,5 dəfə süddokindən artıqdır.

Tərkibindəki vitaminlər, makro və mikroelementlər yüksək temperaturda heç bir

parçalanma prosesinə məruz qalmayıb olduğu kimi qalırlar.

Diqqət! Bizə məlumdıır ki, ispanağın tərkibində kifayət qədər quzuqulağı

turĢusu aĢkar edilmiĢdir. Ġspanağın tərkibindəki quzuluğağının miqdarı

kartofdakından 8, pomidordan isə 64 dəfə çoxdur. Buna görə də ispanaqdan su-

duz mübadiləsi normal getməyən xəstələrin, eləcə də podarqa, böyrək və qara ciyəri xəstə olan

insanların qəbul etmələri məsləhət görülmür.

Ġspanaqdan müalicə preparatının hazırlanınası və istifadə edilməsi.

Qanazlığında, qəbizlikdə, əsəb gərginliyində. 10 q ispanaq yarpağının üzərinə 1 stəkan su

töküb 6-7 dəqiqə biĢirin, soyuduqdan sonra süzün. Cövhərdən gündə 3-4 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi

qədər yemək qabağı qəbul etmək məsləhət görülür.

Qeyd! YuyulmuĢ ispanaq tez xarab olur. Bunun üçün ispanağı biĢirən zaman yuyub qazana

tökməyi məsləhət görürlər.

Ġspanağın təbii rəngini özündə saxlamaq üçün onu çoxlu suda yumaq məsləhətdir.

Nə vaxt ki, sizin əkdiyiniz sahədə ispanaq əmələ gəlməyə baĢladı, deməli qıĢ üçün

ehtiyatımız var. Ona görə ki, ispanaq kəskin keçən Ģaxtalarda belə tərkibindəki maddələri itirmədən

olduğu kimi saxlayır. Bu da ona dəlalət edir ki, ispanaqdan bütün il boyu istifadə etmək xeyirlidir.

Biz isə bitkinin yaĢıl hissəsindən yeyinti sənayesi üçün qida boyası almıĢıq.

QƏRƏNFĠLÇĠÇƏKLĠLƏR – Caryophyllaceae Juss. fəsiləsi

Hamar herniyar – Herniaria glabra L.

Yer kürəsi ərazisində fəsilənin 80-dən çox cinsi və 20000-ə qədər növü yayılmıĢdır.

Dünya florasının tərkibində Herniyar cinsinin 45-ə qədər növu yayılmıĢdır. Azərbaycanda 4

növünə təsadüf edilir. Əsasən 2 növündən təbabətdə və kosmetikada istifadə edilir. Hamar herniyar

– Herniaria glabra L. və tüklü herniyar – H. hirsuta L.

Hamar herniyar - H.glabra L. 5-15 (20) sm uzunluğunda, gövdəsi çoxlu sayda yerə sərilmiĢ

budaqlardan ibarət və saçaqlı oduncaqlı kökə malik olan sarımtıl-yaĢıl rəngli çoxillik ot bitkisidir.

Yarpaqları qarĢı-qarĢıya düzülmüĢ ellipsvari, ovalvari, iti və yaxud küt

aĢağı hissədən daralan olub, çox qısa saplaqdan ibarətdir. Yarpaqaltlığı enli,

yumurtavari, pərdəvaridir. Çiçək tacı bizəoxĢar, çox qısa beĢ ləçəkdən ibarətdir.

Çiçəkləri xırda, görkəmsiz, beĢüzvlü, qoltuqda sıx, yumaq Ģəklində yerləĢmiĢdir. 5

ədəd qısa erkəkcikdən ibarətdir. Meyvəsi birtoxumlu və açılmayandır. Toxumu

parlaq və hamar olub tünd qəhvəyi rəngdədir. Ġyun ayından payıza kimi çiçəkləyib

meyvə verir.

Hamar herniyar Azərbaycanın daĢlı-çınqıllı yerlərində, çay kənarlarında,

Kür ovalığında, Lənkəranın və Naxçıvan MR-in dağlıq sahələrində yayılmıĢdır. Buna

düzənliklərdən yuxarı dağlıq zonalarına qədər bütün ərazilərdə rast gəlmək olar. Bitkiyə alaq otu

kimi bağ və bağçalarda da rast gəlinir.

Bitkinin latınca adı «Herniar glabra», «Hernia» «hamar», «glabra» isə «çılpaq» sözlərindən

götürülmüĢdür ki, bu da zoğların hamar olmasını bildirir. Xalq arasında bu bitkiyə «it sabunu» da

deyirlər. Qərbi Avropada yaĢayan xalqlar paltar yumaq məqsədilə bitkinin köklərindən ətirli sabun

köpüyü hazırlayırlar.

Rusiyanın bir çox Ģəhərlərində bu bitkinin kökündən hazırlanan maye sabunla bir çox ev

64

heyvanlarının yununu yuyurlar.

Bitkinin tərkibində kumarin və onun törəmələri olan 0,2%-ni təĢkil edən herniarinin metil

efiri - Cl0H8O2, kversetin, rutin, triqlükozid, arabinozid, kversetin flavonoidləri, triterpen saponinləri

hidroliz olunaraq kvilay C30H46O5, turĢusuna çevrilən ramnoza, qalaktoza və qlükozid maddələri,

0,6% qatı efır yağı, alkoloid izləri, aĢı və qətran maddələri tapılmıĢdır.

Hamar herniyardan alınan preparatlardan suçiçəyi xəstəliyində, böyrəyin müalicəsi və

sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir. Otunu suya salıb çalxaladıqdan sonra sabun köpüyü əmələ

gətirir. Bu su ilə əli yuduqda dəri çox yumĢalır.

Hamar herniyarı Avropa ölkələrinə ixrac edir, burada sidikqovucu vasitə kimi istifadə

edirlər. Belarus xalq təbabətində sulu məhlulu ilə sarılıq zamanı, mədə ağrılarında, qrıja (yırtıq),

uĢaqlıq sallanmalarında, sidiklik qanaxmalarında, quduzluqda iĢlədilir. Diarezi və ekzeması olan

uĢaqları qaynadılmıĢ məhlulu ilə çimdirirlər.

Xalq təbabətində suçiçəyi xəstəliyi zamanı sidikqovucu vasitə kimi,

kəskin sidik kisəsi soyuqdəymələrində, həmçinin sarılıqda istifadə edilir.

Ağır fıziki iĢ zama nı əmələ gələn əzələ ağrılarında, 10%-li cövhərindən

içməyi məsləhət görürlər. Ot və kök hissəsindən hazırlanan cövhərindən

antiseptik vasitə, soyuqdəymədə, revmatizmdə, artritdə sakitləĢdirici kimi,

həmçinin mədə pozuntularında, podaqra, kolit, yogun bağırsaq iltihabında,

qıcolmada, ürəkkeçmə, əsəb, bağırsaq və s. xəstəliklərin müalicəsində geniĢ

istifadə edilir. Otundan və toxumundan hazırlanan cövhərindən isteria, ürəkkeçmə xəstəliklərində,

müxtəlif ĢiĢlərin müalicəsində, kökündən hazırlanan məhlulundan qaĢınmaya qarĢı istifadə edilir.

PörtlədilmiĢ yarpaqlarından təpitmə formasında əzilmiĢ yerlərə qoyur, damar soyuqdəymələrində

yaĢ sarğı kimi istifadə edilir. Toxumundan hazırlanan spirtdən isə trixnoz əleyhinə iĢlədilir.

Bitkinin sulu çıxarıĢı yaxĢı köpük verdiyinə və ətirli iyə malik olduğuna görə, onu yuyucu

maddələrin əvəzedicisi kimi də iĢlətmək olar. Ətirli iyə malik olduğundan bundan ətriyyat və

kosmetika sahələrində geniĢ istifadə edilir. Dermatologiyada yarasağaldıcı və büzüĢdürücü vasitə

kimi iĢlədilir. Ətirli suyu əlin dərisini yumĢaldır, elastiklikyini artırır. Bu xüsusiyyətlərinə görə

hamar herniyar kosmetikada geniĢ istifadə edilir. Bitkidən quru və adi halda cövhər hazırlanır.

Tüklərin inkiĢaf etdirilməsi üçün əla vasitə hesab edilir.

Bitkini vegetasiya dövrü ərzində toplayırlar. Toxumu vasitəsilə çoxaldırlar.

Dünyanın bir sıra ölkələrinin xalq təbabəti ilə məĢgul olan tibb mütəxəssisləri herniyar

bitkisinin soyuqdəymə nəticəsində baĢ verən xəstəlikləri məharətlə aradan qaldırmasını yüksək

qiymətləndirirlər.

Herniyardan hazırlanan preparatlar kəskin xroniki prostatı, eləcə də böyrək və sidik

kisəsində baĢ verən pozuntuları gözəl müalicə edir. Bitkinin adının «qrıjnik» adlandırılması təsadüfı

olmayıb. Ağır yük qaldıran fəhlələr yırtıq əmələ gəlməsin deyə, herniyardan hazırlanmıĢ

dəmləmələr və cövhərlər içərmiĢlər.

Herniyardan hazırlanan preparatlardan bakterisid kimi, soyuqdəymə zamanı, yarasağaldıcı,

büzüĢdürücü, sidikqovucu, ödqovucu və spazma əleyhinə geniĢ istifadə edilir.

Herniyardan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Prostat vəzinin soyuqlamasında. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ herniyarı 1 stəkan qaynar suda

dəmləyib, 1 saat saxladıqdan sonra süzün. AlınmıĢ ekstraktdan gündə 4-5 dəfə yeməkdən sonra

daxilə qəbul edin.

Porstat vəzinin adenomasında əlava köməkçi vasitə kimi. 1 xörək qaĢığı herniyar, qarğıdalı

saçağı, peyğəmbər çiçəyi, 2 çay qaĢığı qatırquyruğu, 5 çay qaĢığı ot kəndəlaĢının kök hissəsindən

və tozağacı tumurcuğu götürün. AlınmıĢ qarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı götürüb 1 litr qaynar suya töküb

20-30 dəqiqə isti yerdə dəmləyin və süzün. Sonra stəkanın 1/2 hissəsi qədər gündə 4 dəfə yeməyə

30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Sistit, sidik kisəsinin soyuqlamasında, nefritdə, ürək və böyrək ağrılarında. 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ otundan götürüb qaynanmıĢ suyun üzərinə töküb qaynama dərəcəsinə gətirib süzün və

gündə 4 dəfə, stəkanın 1/2 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Sidik kisəsində olan dasların kənar edilməsində. Bunun üçün 1 çay qaĢığı doğranmıĢ otun

65

üzərinə 1 xörək qaĢığı qarğıdalı saçağı, lobya qabığı, qırxbuğum əlavə cdib qarıĢdırın. Sonra

qarıĢıqdan 3 xörək qaĢığı götürüb 0,5 litr qaynar suyun üzərinə töküb 30 dəqiqə zəif od üzərində

dəmlədikdən sonra süzün. AlınmıĢ ekstraktdan gündə 3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ daxilə qəbul

edin.

Podaqra, revmatizm, artrit, artroz zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 0,5 litr qaynar

suya töküb 5-7 dəqiqə zəif od üzərində saxladıqdan sonra süzüb gündə 3 dəfə yeməyə 30 dəqiqə

qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Dermatit, ekzema, endodermitdə. 2 xörək qaĢğı doğranmıĢ otu 0,5 litr qaynar suya töküb 2

saat dəmləyib süzün. AlınmıĢ ekstraktla zədələnmiĢ dərini yuyun.

Diqqət! Herniyar az zəhərli olduğundan bundan istifadə edən zaman bitkidən hansı nisbətdə

götürməyinizə ciddi fikir verin.

Bəzək qərənfili (“Allah çiçəyi”) – Dianthus calocephalus Boiss.

Dianthus yunan sözü dios – allah, anthos – çiçək mənasını daĢıyır.

Dünya florasının tərkibində qərənfil cinsinin 300-dən artıq növü yayılmıĢdır. Bunlardan

Qafqazda 40, o cümlədən Azərbaycanda 26 növünə təsadüf edilir. Bunlardan 3 növü mədəni halda

becərilir. Qərənfil cinsinin növləri baĢlıca olaraq Avropa ölkələrinin ərazilərində,

Asiyanın d ağlıq sahələrində tropik zonalarda çox yayılmıĢdır.

Qərənfil növlərinin əksəriyyəti bəzək, dərman, boyaq təbiətli bitkilər

hesab edilir.

Xalq təbabətində qərənfil cinsinin bir neçə növündən müxtəlif

xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Bunlardan biri də bəzək qərənfili -

Dianthus calocephalıts Boiss.- dir. Bu hündürlüyü 20 (60-66) sm-ə qədər olan

çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları oturaq, çiçəkləri hamaĢçiçəkdən ibarətdir.

Bəzək qərənfillərinə Azərbaycanda Naxçıvan MR-in dağlıq rayonlarında, Kiçik Qafqazın

cənub ərazilərində təsadüf etmək olar. Bunlardan baĢqa bitkiyə çəmənliklərdə, qayalıqlarda və

subalp çəmənliklərində də rast gəlmək olar. Rəvayətə görə bəzək qərənfıli «Zevsin çiçəyi», «Allah

çiçəyi» hesab edilir.

Dərman xammalı kimi bitkinin otundan (gövdə, yarpaq və çiçəklərindən)

istif adə edilir. Otunun tərkibində 13,6% C vitamini, saponin, xüsusilə də

çiçəklərində, otunun tərkibində alkaloidlərin izləri, qlikozidlər, triterpen

saponinlər, flavonoid birləĢmələri və kumarinlər aĢkar edilmiĢdir.

Müalicə məqsədləri üçün bitki çiçək açan zaman onun yaĢıl hissəsi toplanıb

istifadə edilir.

Qərənfildən hazırlanan preparatlar vasitəsilə soyuqdəymə, mikrob

əleyhinə, qankəsici, yarasağaldıcı, ağrıkəsici vasitə kimi və uĢaqlığın

tonusunun artırılmasında istifadə edilir.

Qərənfıldən müalicə preparatlarının hazırlanması.

Daxili babasil qanaxmalarında. 1,5 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 1

stəkan qaynar suya töküb 2-3 saat dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 3 dəfə 1

xörək qaĢığı yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Uşaqlıq qanaxmalarında (doğum, abort və uşaq salma zamanı). 2 çay qaĢığı doğranmıĢ

otundan götürüb bir stəkan qaynar suya töküb termosda 4-5 saat saxlayıb süzün. Sonra gündə 4-5

dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Taxikardiya və ürək ağrılarında əlavə vasitə kimi. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb

0,5 stəkan qaynar suya tökün və 8 saat dəmlədikdən sonra süzüb gündə 2-3 dəfə yeməyə 15-20

dəqiqə qalmıĢ 2 xörək qaĢığı daxilə qəbul edin.

Radikulit zamanı. DoğranmıĢ qərənfil otunu suda pörtlədib, azca suyu çəkildikdən sonra

götürüb ağrıyan nahiyəyə kompres edin.

Revmatizm zamanı, damarların ağrısını aradan götürmək üçün. DoğranmıĢ otdan götürüb

1/5 stəkan qaynar suya töküb, 15 dəqiqə dəmləyin. Ġsti cövhərdə tənzifi isladıb ağrıyan nahiyəyə

66

qoyub 1-2 saat saxlayın.

Xənəzir (sarıca) xəstəliyi zamanı. 1 stəkan doğranmıĢ otu 1 litr qaynar suya töküb, vam od

üzərinə qoyub 10 dəqiqə qaynadıb və 1 saat dəmləyin. Sonra ekstraktı süzüb istiliyi 38-39°C olan

vannaya tökün. Vannanı yatmağa 1 saat qalmıĢ, 10 dəqiqə qəbul edin. Müalicə kursu 12-15 gündür.

Ağcaqanad sancmaları zamanı. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 0,5 stəkan qaynar suya töküb

8 saat termosda dəmlədikdən sonra süzün. Pambığı ekstrakta hopdurub ağcaqanad sancan yerə

sürtün.

Doğuşdan sonra baş verən qanaxmaları kəsmək üçün. 1 xörək qaĢığı otu 1 stəkan qaynar

suya töküb, 2 saat dəmləyin. Aldığınız dəmləmədən gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Diqqət! Qərənfildən hazırlanan preparatlardan tromboflebiti olan xəstələrin və hamilə

qadınların daxilə qəbul etmələri məsləhət görülmür.

Dərman sabunotu – Saponaria officinalis L.

Dünya florasının tərkibində sabunotu cinsinin 25-ə yaxın növü yayılmıĢdır. Qafqazda 6, o

cümlədən Azərbaycanda 4 növünə təsadüf edilir. 1 növündən – dərman sabunotundan təbabətdə və

kosmetikada istifadə edilir.

Dərman sabunotu – S.offlcinalis L. 30-90 sm hündürlüyündə, düzqalxan, güclü budaqlanan

kökümsovlu çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqlarının uzunluğu 5-12, eni 1-4 sm olub, lanset, yaxud

ellipsvari, aĢağıdakılar saplaqlı, yuxarıdakılar isə oturacaqlıdır. Çiçəkləri iyli

qalxanvari-süpürgəvari hamaĢçiçəkdən ibarətdir. Kasacığı bitiĢik yarpaqlı,

silindrvarıdır. Ləçəkləri ağ və yaxud çəhrayı rəngli uzunsov-tərsinə yumurtavarı,

girintili-çıxıntılı, yaxud tamamilə bükülmüĢdür. Meyvəsi uzunsov yumurtavarı,

biryuvalı çoxlu xırda qara rəngli toxumu olan qutucuqdan ibarətdir. Ġyun-avqust

aylarında çiçək açır, sentyabrda meyvəsi yetiĢir.

Sabunotu Azərbaycanın Gədəbəy rayonunda, Qalakənd ətrafında, orta

dağlıq zonalarda, açıqlıq və kolluqlarda yayılmıĢdır. Kök və kökümsovunun

tərkibində 20%-ə qədər saponin, saporubrin vardır ki, bu da hidroliz olunaraq hipsogenin C30H46O4

yaradır. Yarpağından saponarin (C27H32O16) və viteksin (C21H20O10) flavonoidləri, l%-ə qədər

askorbin turĢusu, pektin, selik və s. tapılmıĢdır. Çox qədimdən tibbdə bu bitkinin qırmızı-qonur

rəngli kökümsovu məĢhur «qırmızı sabun kökü» adı ilə tanınınıĢ və istifadə edilmiĢdir.

Xalq arasında bu bitkini «təmizkar», «tatar sabunu», «sabun çiçəyi», «qırx dostu olmayan»,

«paxlalı», «sabunotu» və s. adlarla adlandırırlar. Latınca elmi adı «sapo» - «sabun» mənasını

bildirir. «Saponaria» termini bir sıra orta əsr müəlliflərin Albertus, Maqnus, Bok, Hesner, Lobelpus

və baĢqalarının əsərlərində qeyd edilir. Müasir elmi adı isə ona K.Linney tərəfindən verilmiĢdir.

Qırmızı sabun kökündən tənəffüs yolları xəstəliklərində bəlğəmgətirici vasitə kimi həmçinin

bronxitdə, kəskin öskürəkdə, zökəmdə və s. iĢlədilir.

Xalq təbabətində kök və kökümsovundan hazırlanan dəmləməsindən böyrək, qara ciyər,

dalaq, həzm pozuntularında və s. iĢlədilir. Kök və yarpaqlarından hazırlanmıĢ cövhərindən daxilə

qəbul edilərək, həzm pozuntularında, podaqra (oynaq və toxuma) xəstəliklərində, ekzema,

ekssudativ diatezdə, frunkulyoz (çoxlu çiban çıxarma) əleyhinə, xal, dəmrov, dəri iltihabında

iĢlədilir. Təzə yarpaqlarından yaĢ sarğı kimi irinli yaraların üzərinə qoyulur.

Sabunotu bəzən qıcıqlandırıcı təsir də göstərir. Artıq miqdarda qəbul edildikdə öskürək,

ürəkbulanması, qusma, qarınağrısı əmələ gətirir. Sabunotu kəskin qantəmizləyici təsirə malikdir.

Heyvanlar onunla zəhərləndikdə, qıcolma, ağ ciyər iflici və s. ölümlə nəticələnir. Onun üçün

sabunotu preparatlarından uzun müddət istifadə etdikdə çox ehtiyatlı olmaq lazımdır.

Müalicə məqsədləri üçün payız aylarında onun kökləri yerdən qazılır çıxarılır, yuyulub

təmizlənir və qurudaraq istifadə edilir. Sabunotunun kök hissəsindən hazırlanan preparatlar

maddələr mübadiləsinin nizama salınmasında, mikrob əleyhinə, soyuqdəyməyə qarĢı,

bəlğəmgətirici, tərqovucu, ödqovucu və zəif iĢlədici vasitə kimi, dəri səpkilərində istifadə edilir.

Bronxit, quru öskürək, pnevmoniya və göyöskürəyin müalicəsində. 1 çay qaĢığı

doğranmıĢ kök hissəsini 5-7 saat dəmləyib süzün. Sonra alınmıĢ ekstraktdan stəkanın 1/4 hissəsi

67

qədər gündə 3-4 dəfə, yeməkarası qəbul edin.

Ödqovucu vasitə kimi. DoğranmıĢ kök hissəsini 1 stəkan suya töküb 1 saat dəmləyin.

Ekstraktı süzün, sonra stəkanın dibində qalan çöküntünün üzərinə soyuq su əlavə edib yenidən 1

saat dəmləyin. Bu cür əməliyyatdan sonra isladılmıĢ kökün üzərinə su töküb 3-4 saat saxladıqdan

sonra süzüb stəkanın 1/4 hissəsi qədər gündə 2-3 dəfə yeməkdən sonra qəbul edin.

Yanıqlar, ürəkbulanma və qaz əmələgəlmə zamanı. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ kökün üzərinə

1 stəkan qaynadılmıĢ su töküb, qaynama dərəcəsinə gətirin. 1 saat dəmləyib gündə 1 xörək qaĢığı 4-

5 dəfə yeməkdən sonra qəbul edin.

Revmatizm, podaqra, maddələr mübadiləsinin pozuntuları, diatezdə, göbələk

qaşınmalarının, eləcə də çibanların müalicəsində. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ kök hissəsindən

götürüb qaynar suda 1 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3-4 dəfə 1-2

xörək qaĢığı yeməkdən sonra qəbul edin.

Angina zamanı. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb yarım

saat dəmləyin. Sonra aldığınız ekstraktla 3-4 dəfə boğazınızı qar-qara edin. Həmin cövhərlə kəskin

zökəm xəstəlikləri zamanı burnunuzu yuyun.

Çiban və yaraların müalicəsində. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ sabunotu ilə çobanyastığını bir-

biri ilə qarıĢdırıb 1 stəkan qaynar suya töküb dəmləyin. Aldığınız ekstraktla xəstə nahiyənizi

yumaqla, gündə 2-3 dəfə kompres edin.

Tükün inkiĢafı üçün qatı məhlulu ən səmərəli vasitə hesab edilir. BaĢı yuduqdan 1-2 saat

sonra pambığı ekstraktına batırıb saçın dibinə sürtür, yaxud da yumazdan qabaq həmin məhlulla

baĢın tükünü isladırlar. Bu üsulla tükün tökülməsinin qarĢısı alınır və onun dibi bərkiyir.

Sabunotu toxum və vegetativ orqanları ilə artırılıb çoxaldılır.

Diqqət! Sabunotu – zəif zəhərləyici olduğundan daxilə qəbul edən zaman götürdüyünüz

xammalın miqdarına fikir verin.

SUZANIBAĞI – Nelumbonaceae Dumort. fəsiləsi

ġanagüllə – Nelumbo nucifera Gaertn.

Dünya florasının tərkibində 4-5 növünə təsadüf edilir. Bu növlərə əsasən Avropa ilə

Asiyanın kəsiĢdiyi yerlərdə və ġimali Amerika ərazilərində rast gəlmək olar. Azərbaycanda 1 növü

yavılmıĢdır.

ġanagüllə - Nelumbo nucifera Gaertn. uzunluğu 1 metrə çatan, güclü kök sisteminə malik çoxillik

su bitkisidir. Yarpaqları su üzərində səpilən, qalxanabənzər, iri dairəvi formada olub 20-40(50) sm

diametrdə, uzun, Ģırımlı, içiboĢ tikanlarla əhatə olunan saplaq və göyümtül, çıxıntılı torĢəkilli

damarlardan ibarətdir. Çiçəkləri çox ətirli, çəhrayı və yaxud göyümtül-çəhrayı rəngli, yumurtavari-

uzunsovdur. Erkəkcikləri çoxsaylıdır. Fındıqçası 10-22 ədəd, bəzən isə 14-17 ədəd toxumu olan,

dairəvi tünd-yaĢıl rəngə malik olub, 1,0-1,5 sm uzunluğundadır.

ġanagüllə Azərbaycanda ən çox Kür-Araz düzənliyində,

ġirvan, Mil düzü sahələrində, Zərdab rayonu ərazisində rast

gəlinən sututarlarda, durğun və yaxud sakit axan sularda bitərək

nadir hallarda cəngəlliklər əmələ gətirir. Azərbaycanın ən gözəl

görünüĢə malik olan su bitkisi hesab edilir. Fındıq meyvəsi

qızardılmıĢ halda yeməli olub, meĢə qozunun dadını xatırladır.

Bitkinin tərkibindən pronusiferin, anonin, 5-metoksi-6-

oksiaporfin, remerin, nusiferin, nornusiferin alkoloidləri, yarpaq

və gövdəsindən kversetin, izokversetin nelumbozid flavonoidləri,

leykosianidin, leykodelfinidin antosianları, yarpaq və saplağından remerin, nusiferin, nornusiferin

alkaloidləri, çiçəyindən lüteolin, kversetin, qlükolüteolin, izokversetirin, robinin flavonoidləri,

toxumundan sitosterin steroidləri və s. maddələr aĢkar edilmiĢdir. Yaponiyada bitkini baĢqa dərman

bitkilərilə qarıĢdırıb uĢaqlıq yollarında əmələ gələn xərçəng xəstəliyini müalicə edirlər. Çin

təbabətində kökümsovundan hazırlanan dəmləməsindən tonusartırıcı, qankəsici, sidikqovucu vasitə

kimi istifadə edilir. Rusiyanın uzaq Ģərqində isə bundan hazırlanan preparatların köməyi ilə

68

pnevmoniya, bronxial astma, antiseptik vasitə kimi ilan və həĢərat sancmalarına qarĢı istifadə edilir.

Çin təbabətində sulu çıxarıĢından zəhərlənmələr və qanaxmalar zamanı yaranan vitamin

çatıĢmazlıqlarında istifadə edilir. Hindistan və Misir təbabətində müxtəlif dərəcəli xərçəng

xəstəliklərinin müalicəsində saplaq və yarpaqlarından alınan preparatlar iĢlədilir. Kökümsov və

fındıq meyvəsindən qızardılmıĢ və biĢirilmiĢ halda qida kimi istifadə edilir. Unundan çörək biĢirilir.

Biz isə ilk dəfə olaraq Ģanagüllə bitkisinin kök və kökümsovlarından boyaq ekstraktı

hazırlayıb yun ipdə qonur, sarımtıl, açıq qəhvəyi, zeytunu, firuzəyi, bozumtul-qara, Ģabalıdı və s.

rəng və çalarlar almağa nail olduq.

ġanagüllə bitkisinin faydalı xüsusiyyətlərini nəzərə alıb onun mədəni hala keçirilərək əkilib-

becərilməsi qayğısına qalmağın vaxtıdır.

QAYMAQCĠÇƏKLĠLƏR – Ranunculaceae Juss. fəsiləsi

Kalta – Caltha polypetala Hochst.

Dünya florasının tərkibində Qaymaqçiçəklilər – Ranunculaceae fəsiləsinin 40-dan artıq cinsi

və 1500-dən növü yayılmıĢdır. Yer kürəsi florasından tərkibində kalta cinsinin 90-a qədər

növüyayılmıĢdır. Bu növlərə ən çox Yer kürəsinin mülayim iqlim zonalarında rast gəlmək olar.

Kaltanıno cümlədən Azərbaycanda 2 növünə rast gəlmək olar. Bu növlərdən bataqlıq kaltası

Caltha palustris L. və çoxləçəkli kalta – C. polypetala Hochst.-u göstərmək olar.

Bu növlərin içərisində müalicəvi əhəmiyyətinə, qida xüsusiyyətlərinə və boyaq ekstraktı

alınmasına görə çoxləçəkli kalta daha çox faydalıdır.

Çoxləçəkli kalta – Caltha polypetala Hochst. Bu gövdəsinin hündürlüyü 35-50 sm olan

budaqlanan, silindrvari iyĢəkili kök sisteminə malik çoxillik ot bitkisidir.

Çoxləçəkli kaltaya Azərbaycan ərazisində Böyük Qafqazda Quba rayonunun Ģərqində, Kiçik

Qafqazın Ģərq və Ģimal zonalarında, Naxçıvan

MR-nın dağlıq ərazilərində rast gəlmək olar.

Bundan baĢqa bitkiyə subalp çəmənliklərindən

tutmuĢ alp çəmənliklərinə qədər zonalarda nəmli

yerlərdə, göl və çay kənarlarında, bataqlıqlarda

təsadüf etmək olar.

Quru otunun tərkibində anemonin, saponin

flavonoid birləĢmələri, fitonsid və s. aĢkar

edilmiĢdir.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin yuxarı

hissəsini toplayıb təzə və qurudulmuĢ halda

istifadə edirlər. Kaltadan alınan preparatlardan vitamin çatıĢmazlıqlarında, soyudəymə əleyhinə,

yarasağaldıcı, bəlğəmgətirici, ağrıkəsici, qıcolma, ĢiĢ əleyhinə və s. istifadə edilir.

Xalq təbabətində bitkinin sulu məhlulundan yuxusuzluqda, baĢ ağrılarında, maddələr

mübadiləsi pozuntularında, soyuqdəymə, titrətmə, xərçəng ĢiĢləri əleyhinə iĢlədilir.

Soyuqdəymə, diatez, qanazlığı, avitaminoz xəstəlikləri və qızdırma zamanı. 1 çay qaĢığı

doğranmıĢ təzə otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya tökün, zəif od üzərinə qoyub 5 dəqiqə

qaynadın, 1 saat dəmlədikdən sonra süzüb gündə 3 dəfə, yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ 2 xörək

qaĢığı daxilə qəbul edin.

Uşaqlıq nahiyəsində baş verən xərçəng xəstəliyinin müalicəsində (əlavə kömək kimi).

DoğranmıĢ otiundan 2 çay qaĢığı 1 stəkan suya töküb zəif od üzərində 10-15 dəqiqə qızdırıb, 2 saat

dəmlədikdən sonra süzün. Süzdükdən sonra stəkandakı suyu əvvəlki vəziyyətə gətirib gündə 3

dəfə,ġ yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 3 xörək qaĢğı daxilə qəbul edin. Aldığınız cövhəri su ilə 1:4

nisbətində qarıĢdırıb xəstə nahiyəni yuyun.

Soyuqdəymə zamanı. 1 stəkan doğranmıĢ ot hissəsini 2 litr qaynar suya töküb zəif od

üzərində 10-15 dəqiqə saxladıqdan sonra yarım saat dəmləyin. Aldığınız ekstraktın günaĢırı həftədə

3-5 gün vannasını qəbul edin. Vanna qəbulundan sonra ayağınızı qurulayıb corab gcyinin.

Yaralarn, kəsikləri, yanıq və dəri soyuqdəymələrində həmçinin, ekzema, neyroderm

69

zamanı. Təzə yarpaqlarından götürüb qaynar suda biĢirib, sterilizə edilmiĢ bintlə ağrıyan nahiyənin

üzərinə qoyub bağlayın.

Diqqət! Kaltanın təzə yarpaq və çiçəkləri az zəhərli olduğundan bitki xammalından istifadə

edən zaman götürülən miqdara riayət edin. Bitkini qurudan və yaxud qaynadan zaman zəhərli

maddə parçalanıb yox olur. QurudulmuĢ hissəsindən xörəklərin tərkibinə əlavə edilir.

Üzgəcotu – Trollius officinalis L.

Bu, rütubət və nəmlik sevən çoxillik ot bitkisidir. «Trollius» qədim alman sözü olub, «Ģar»

mənasını daĢıyır ki, bu da çiçəklərinin Ģar formasında olması ilə əlaqədardır. Bitkinin yarpaqları iri,

növbəli, barmaqĢəkilli bölünmüĢ, 3-8 sm uzunluğundadır. Çiçəkləri Ģar formasında sarı və yaxud

narıncı rəngdə olub 5 və 20-yə qədər ləçəkdən təĢkil olunmuĢdur.

Üzgəcotu cinsinin soyuq və mülayim iqlim zonalarında 20-yə yaxın növü

yayılmıĢdır. Bunlardan 2 növünə MDB məkanında rast gəlmək olar. Üzgəcotunun

bağ və xiyabanların bəzədilməsində geniĢ istifadə olunan bir neçə qiymətli sort və

formaları əldə olunmuĢdur.

Asiya üzgəcotu T. asiaticus L. Hündürlüyü 60-85 sm olan, qiymətli bəzək

bitkisi sayılan çoxillik otdur. Yarpaqları, əsasən kök ətrafında yerləĢən dərin lələk

Ģəkilli bölünəndir. Çiçəkləri iri, diametri 8 sm olub, tək halda çiçək saplağı

üzərində yerləĢən parlaq-narıncı rəngdədir. Çiçəklənməsi may ayından baĢlayaraq

iyunun axırlarına qədər davam edir.

Bitkinin yarpaq, çiçək, kök və toxumlamanın tərkibindən alkoloid, C vitamini, kumarin,

ləçəklərindən 1%-ə qədər flavonoid təbiətli boyaq maddəsi, toxumlarından 27,9-28,7%-ə qədər

piyli yağ və s. aĢkar edilmiĢdir. Tibet təbabətində yarpaq və çiçəklərindən hazırlanan dəmləmə,

cövhər və məlhəmlərindən göz zəifləməsində, monqol təbabətində isə mədə-bağırsaq xəstəliklərinin

müalicəsində istifadə edilir.

Avropa üzgəcoru – T. europaeus L. Bu hündürlüyü 75-85 sm olan, düzqalxan gövdəyə

malik, çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları çanaqĢəkilli, 3-5 sayda bölünəndir. Çiçəkləri Ģar formasında

olub, sarı rəngdədir. Çiçəklənməsi iyun-iyul ayına qədər davam edir. Vətəni Avropa hesab edilir.

Yabanı halda keçmiĢ SSRĠ-nin Avropa hissəsində yayılmıĢdır.

Bitkinin kök və kökümsovunda maqnoflorin, xolin alkaloidləri, yarpaq və çiçəklərində

viteksin, oriektin, n-kumarin, ferilov, sinapov kumarinləri, bundan baĢqa çiçəklərinin tərkibində

karotin, ksantofıl, epoksid, trolliksantin, trolliflor karotinoidləri, toxumlarında isə 18,4-32,9% piyli

yağ və s. aĢkar edilmiĢdir. Avropa üzgəcotunun kök, yarpaq və çiçəklərindən alınan preparatlar

mədə, qara ciyər, öd kisəsi, sinqa və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.

Lidebur üzgəcotu – T. ledebourii Reichenb. Çiçəklərindən təbii rəng alınır. Yabanı halda

ġərqi Sibirdə, Uzaq ġərqdə, Yaponiya və Çin ərazilərində yayılmıĢdır. Hündürlüyü 70-90 sm olub,

yaraĢıqlı və davamlığına görə Asiya üzgəcotundan heç də geri qalmır. Çiçəklərinin diametri 7-8 sm

olub, qızılı-narıncı və yaxud sarı rəngdədir. Kökətrafı yarpaqları enli, yarıdan çox hissəsi kəsik

olub, parlaq, tünd yaĢıl rəngdədir. Ġyun-iyul aylarında çiçək açır. AĢağıdakı bağ sortları məlumdur.

1) HaĢa sortu. Bu, 90 sm hündürlüyündə olub, tünd-narıncı rəngdən tutmuĢ, acıq-narıncı

çiçəklərə malikdir. Çiçəklərinin diametri 7 sm-dir.

2) Kinq sortu, hündürlüyü 50 sm, tünd narıncı və sarı-narıncı çalarlara malik olub, diametri

5 sm-dir. Kollarını əsasən hissələrə bölməklə, həmçinin, yaĢıl qələm, nadir hallarda isə

toxumları vasitəsilə çoxaldılır. Kol hissələrini erkən yazda (aprelin axırları və mayın

əvvəllərində), həmçinin avqustun ortalarından sentyabrın ortalarına qədər əkməyi

məsləhət görürlər.

Əkin zamanı kök boğazcığını 2 sm dərinliyində basdırırlar. Ġkinci ili çiçək açmağa baĢlayır.

Bir dəfə əkilmiĢ sahə 5 ilə qədər inkiĢaf edib, çiçəkvermə qabiliyyətinə malik olur. Bəzən isə bir

yerdə hətta 7-10 ilə qədər inkĢaf edərək çiçək məhsulu verir. Bu Ģərtlə ki, sahəyə hər il yaxĢı

aqrotexniki qulluq göstərilsin. Qələmlərinin yeraltı tumurcuqları əmələ gələn zaman - erkən yayda

əkməyə baĢlayırlar.

70

Bitkinin, yerüstü hissəsindən alkaloid və flavonoid maddələri aĢkar edilmiĢdir.

Yerüstü hissələrindən hazırlanan preparatlar Tibet təbabətində göz zəifliyində, epilepsiyada,

qankəsici vasitə kimi istifadə edilir. Çiçəklərindən qiymətli flavonoid və karotinoid maddələri ilə

zəngin boyaq maddəsi alınır.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin əsasən kök hissəsindən istifadə edirlər.

Xroniki qəbizlik zamanı doğranmıĢ kökündən 3 xörək qaĢığı 1 stəkan arağın üzərinə töküb,

bir həftə qaranlıq yerdə saxlayın. Sonra süzüb 1 çay qaĢığı həcmində gündə 2-3 dəfə yeməyə 15-20

dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Maddələr mübadiləsinin pozulmasında, sidik turĢusıınun artmasında, böyrək və sidik

kisəsində olan daĢlarının kənar edilməsində, dəri xəstəliklərində 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökü 1

stəkan suyun üzərinə töküb qaynama dərəcəsinə çatdırandan sonra üzərini örtüb, yarım saat

dəmləyib süzün. Sonra gündə 3-4 dəfə 1 xörək qaĢığı yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul edin.

Böyrəyin iltihabı (nefrit) zamanı isə bitkinin kökünü tozağacı yarpağı ilə qarıĢdırın. Sonra

qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı 1 stəkan qaynar suya töküb 3-4 saat dəmləyin. Daha sonra süzüb stəkanın

1/3 hissəsi qədər gündə 2-3 dəfə yeməyə az qalmıĢ qəbul edin.

Üzümyarpaq ağəsmə - Clematis vitalba L.

Ağəsmə cinsinin dünya florasının tərkibində 170-dən artıq növü yayılmıĢdır. Cinsin

Qafqazda 6, o cümlədən Azərbaycanda 2 növünə rast gəlmək olar.

Müalicə məqsədləri üçün ən çox üzümyarpaq ağəsmədən istifadə edilir.

Üzümyarpaq ağəsmə - Clematis vitalba L. Bu gövdəsinin

uzunluğu 30 m, dırmaĢan, uzun gövdəli qalın kol bitkisi olub,

budaqlarının ucu tüklərlə örtülüdür. Yapaqları uzunsaplaqlı,

lələkvari iki ədəd qoĢa yarpaqdan ibarətdir. Çoxsaylı mürəkkəb

qalxanvari qoltuqda yerləĢən hamaĢçiçəyə malikdir.

Çiçəkyanlığı yarpaqlarının uzunluğu 1 sm olub ağ və yaxud

sarımtıl uzunsov sıx keçəvari tüklərlə örtülmüĢdür.

Ağəsmə Azərbaycanın Azərbaycanın-Dəvəçi düzənlik-

lərində və Quba rayonunun Ģərq, qərb zonalarında, Alazan-

Əyriçay vadisində yayılmıĢdır. Bundan baĢqa bitkiyə düzənlik

sahələrdən baĢlamıĢ orta dağ qurĢaqlarının cənub yamaclara

qədər ərazilərdə təsadüf edilir.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin yarpaq, çiçək və

kökündən istifadə edilir.

Ağəsmədən hazırlanan preparatlarla bakterisid, antiseptik, soyuqdəymə, yarasağaldan,

sidikqovucu, tərgətirici vasitə kimi arteriyal təzyiqi aĢağı salan, daxili beyin təzyiqlərinin nizama

salınmasında istifadə edilir.

Beyindaxili və arterial təzyiqlərin, başağrılarının və suçiçəyinin müalicəsində. 1 çay qaĢığı

doğranmıĢ yarpaq və çiçəyindən götürüb 1,5 stəkan qaynar suya töküb, çox da isti olmayan su

hamamında 1 saat qzdırdıqdan sonra süzün. Yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul edin.

Sistit, mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarında. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaq və

çiçəklərindən götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb termosda 1-2 saat dəmləyin. Sonra süzüb stəkanın

1/4 hissəsi qədər gündə 2-3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ daxilə qəbul edin.

Prostat vəzinin müalicəsində əlavə vasitə kimi. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpağından

götürüb 0,5 stəkan arağın üzərinə töküb isti qaranlıq yerdə tez-tez qarıĢdırmaqla 2 həftə dəmləyin.

Sonra süzüb gündə 2 dəfə səhər və axĢam 10 damcı götürüb 3 xörək qaĢığı suda həll cdib qəbul

edin.

Dəri-zöhrəvi və siflis xəstəliklərində. Əlavə vasitə kimi l çay qaĢığı doğranmıĢ yarpaq

hissəsindən götürüb 1 stəkan qaynar suya tökün və 1 saat dəmləyib süzün. Sonra gündə 3 dəfə,

stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Çiban və irinli yaraların müalicəsində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqlarından götürüb

71

0,5 litr suya töküb 2 saat dəmləyin, sonra süzüb zədələnmiĢ nahiyələri yuyun.

Konyuktivitdə. 0,5 litr qaynar suya 2 çay qasığı doğranmıĢ yarpaqlarından töküb, vam od

üzərinə qoyub 3-5 dəqiqə qaynatdıqdan sonra, 1 saat dəmləyin. Sonra aldığınız cövhərdən göz

qapaqlarını yuyun.

Dəri qaşınmalarında. 1 çay qaĢıgı doğranmıĢ otu 1 stəkan qaynar suya töküb, qaynama

dərəcəsinə gətirin. Sonra 1 saat dəmləyib, gündə 2-3 dəfə, xəstə dəri nahiyəsini yuyun.

Həqiqi fikariya – Ficaria ficarioides (Bory et Chaub.) Halacsy

Bitkinin dünya florasının tərkibində 5-6 növü yayılmıĢdır. Cinsin növlərinin əksəriyyəti

Aralıq dənizi ölkələrinin ərazisində təsadüf edilir. Qafqazda fikariya cinsinin 4, o cümlədən

Azərbaycanda 3 növünə təsadüf etmək olar.

Bunlardan müalicə məqsədləri ücün ən maraqlısı həqiqi fıkariya –

F. ficarioides hesab edilir. Həqiqi fikariya çoxillik ot bitkisi olub, 4-10

sm hündürlüyündə, iri dəstə formalı uzunsov iri kökyumrusuna malikdir.

Gövdəsi qısa, yarpaqları düz formalıdır. Kökətrafı yarpaqları yumurtavarı

və yaxud yumurtavarı-dairəvidir. Ləçəklərinin sayı 7-9 ədəd olub sarı

rəngdədir.

Həqiqi fıkariya Azərbaycanda Böyük Qafqazın Quba ərazisinin

qərb zonalarında, Kiçik Qafqazın mərkəz hissəsində, Naxçıvan MR-in

dağlıq zonalarında yayılmıĢdır. Bundan baĢqa bitkiyə alp zonasının qar

əriyən yamaclarında, daĢlar arasında təsadüf etmək olar.

Kimyəvi tərkibi öyrənilməmiĢdir.

Müalicə məqsədləri ücün bitkinin kök hissəsini çiçək açıb

qurtardıqdan sonra. yarpaqlarını isə çiçək açan zaman toplamaq məsləhətdir. Fikariyanın çiçəyi

solduqdan sonra bitkidən dərman məqsədləri üçün istifadə etmək məsləhət görülmür. Çünki bu

dövrdə bitkidə insan orqanizminə zəhərli təsir göstərən maddələrin sintezi baĢlayır.

Fikariyadan hazırlanan preparatlar soyuqdəymə, ağrıkəsici, yarasağaldıcı, qankəsici, qan

təmizləyici vasitə kimi istifadə olunmaqla yanaĢı orqanizmi mikroelemctlərlə və C vitamini ilə

təmin edir.

Avitaminoz və hipovitaminoz zamanı qantəmizləyici vasitə kimi istifadə edilir. Bunun üçün

hər gün çiçək açan dövrdə 1 xörək qaĢığı dogranmıĢ fikariya yarpağı yeyin.

Maddələr mübadiləsinin pozuntularında, angina, dəri səpkilərində. 1 xörək qaĢığı

doğranmıĢ kök və yarpaqlarından götürüb 0,5 litr çürümüĢ qaynar südün üzərinə töküb

qaynatmamaq Ģərti ilə 2 saat zəif od üzərində qızdırın və soyudub süzün. Sonra 0,5 litr həcminə

götürüb gündə 3 dəfə 2 xörək qaĢığı yemək qabağı qəbul edin.

Diatez və xənəzir xəstəliyi zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpağından götürüb 2 stəkan

qaynar suya tökün və 2 saat su hamamında saxladıqdan sonra yarm saat dəmləyib süzün. Aldığınız

dəmləmədən gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Qəbizlik zamanı. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ yarpağından götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb,

su hamamnda 1 saat dəmləyib soyudun. Sonra alınmıĢ dəmləmədən gündə 3 dəfə, 2 xörək qaĢığı

yeməkqabağı qəbul edin.

Gec və çətin sağalan yaraların və kəsiklərin müalicəsində. 1 xörək qaĢığı xırda hissələr

Ģəklinə salınmıĢ kök və yarpağından götürüb 1 stəkan qaynar suya tökün, vam od üzərində 20-30

dəqiqə saxlayıb, 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktla xəstə olan nahiyələri yuyun və

kompres edin.

Babasil və anal dəliyi çatlamalarında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqlarından götürüb, 1

çay qaĢığı qızdırılmıĢ kərə yağı ilə qarıĢdırın. AlınmıĢ qarıĢıqdan götürüb xəstə nahiyə üzərinə

sürtüb 1 saat bağlı saxlayın.

Diqqət! Hamiləlik, eləcə də uĢaq əmizdirən zaman fıkariya preparatlarından istifadə

edilməsi məsləhət görülmür.

72

Sürünən qaymaqçiçək – Ranunculus repens L.

Ranunculus L. cinsinin Yer kürəsində 400-ə qədər növü yayılmıĢdır.

Ġyul ayında çay kənarlarında, çaybasar çəmənliklərdə, nəmli sahələrdə sürünən

qaymaqçiçəyin yayıldığı sahələrə rast gəlmək olar. Bu sarı rəngli çiçəkləri olan, sərilən gövdəyə

malik ot bitkisidir. Qaymaqçiçək zəhərli bitki olduğu üçün xalq təbabətində ondan orqanizmin

xaricində baĢ verən xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

Bitkinin ot hissəsindən protoanemonin (anemonol), saponin, aĢı maddəsi, flavonoid,

qlükozid və s. maddələr tapılmıĢdır. Bitkinin preparatları ən çox

revmatizm, xənazir (sarıca) və malyariya xəstəliklərində iĢlədilir.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin çiçək açan dövründə

toplanmıĢ otundan istifadə edilir.

Bitkidən alınan preparatlar antibakterial, soyuqdəymə,

yarasağaldıcı, ağrıkəsici vasitə kimi tətbiq olunur.

Qaşınma, qoturluq, gicişmə və dəri vərəmində. Əlavə

vasitə kimi 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 1 stəkan

qaynar suya töküb agzını qapaqla örtün, 1 saat dəmləyib süzün.

Sonra aldığınız ekstraktla gündə 2-3 dəfə xəstə nahiyələri yuyun.

Diatez zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 1,5 stəkan qaynar suya töküb

yarım saat dəmləyin. Süzüb xəstə nahiyəni yuyn. Əməliyyatı gündə 3 dəfə təkrar edin.

Baş ağrıları zamanı. Bitkinin yaĢıl hissəsindən yığıb agrıyan nahiyəyə qoyub, yun Ģərflə

bağlayın, 1-2 saat bu vəziyyətdə saxlayın.

Əzələ revmatizmində. Bitkinin yaĢıl otundan götürüb azca əzib (elə etmək lazımdır ki, Ģirəsi

dərinizə sıçramasın) ağrıyan yerin üzərinə qoyub yun Ģərflə bağlayın.

Damar revmatizmiı zamanı baş verən ağrıların aradan qaldırılmasında. 50 ədəd

çiçəyindən götürüb 0,5 litr arağın üzərinə töküb qaranlıq və isti yerə qoyun, 2-3 həftə tez-tez

çalxalamaqla dəmləyin. Süzüb axĢamlar ağrıyan nahiyələrə sürtün.

Səpki və çibanların müalicəsində. Bunun üçün xəstə nahiyəni bitki yağı ilə silin. Sonra

doğranmıĢ ot hissəsindən götürüb xəstə dərinin üzərinə qoyub sarğı ilə bağlayın. Əməliyyatı gündə

2-3 dəfə təkrar edin.

Ayaq barmaqlarında əmələ gələn göbələk xəstəliyinin müalicəsində. YaĢıl bitkidən

götürüb ehtiyatla həvəngdəstədə əzib sıyğını alın. Sonra əski üzərinə yaxıb xəstə nahiyənin üzərinə

qoyub sarıyın. Əməliyyatı gündə 2-3 dəfə xəstə nahiyə sağalana qədər dav am etdirin.

Əl və ayaq nahiyələrində olan ziyillərin müalicəsində. Gündə bir neçə dəfə qaymaqçiçəyi

sıyıgını ziyil olan nahiyələrin üzərinə qoyub bağlayın və yaxud maz kimi üzərinə yaxın.

Diqqət! Bitkinin bütün hissələri zəhərli olduğundan müalicə zamanı götürülən xammalın

mirqdarına düzgün əməl etməyə çalıĢın, bitkinin Ģirəsindən sağlam dərinin üzərinə düĢməsinin

qarĢısını alın.

XAġXAġ – Papaveraceae Juss. fəsiləsi

Dəmrovotu (Ziyilotıı) – Chelidonium majus L.

XaĢxaĢ fəsiləsi 45 cinsi, 200-dən artıq növü əhatə edərək Yer kürəsinin Ģimal rayonlarının

mülayim və subtropik iqlimə malik zonalarında yayılmıĢdır. XaĢxaĢ fəsiləsi növlərinin

əksərivyətinin tərkibində süd Ģirəsi vardır. Fəsiləyə daxil olan yuxu xaĢxaĢı çox qədim zamanlardan

mədəni hala kecirilərək geniĢ surətdə əkilib-becərilir. Onun tərkibində çoxlu miqdarda alkoloid

maddələri aĢkar edilmiĢdir.

Bu alkaloid maddələrindən tiryək, morfin kompleksi preparatları və s. istehsal edilir. Digər

xaĢxaĢ növlərindən bəzək bitkisi kimi istifadə edilir. Fəsilənin ən qiymətli növlərindən biri də

dəmrovotu və yaxud ziyilotudur.

73

Ziyilotu və yaxud dəmrovotu – Chelidonium L.

cinsinin dünya florasının tərkibində 3 növünə təsadüf

etmək olar. Bu cinsin Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda

1 növünə - C. majus L.-ə rast gəlmək olar. Bu hündürüyü

80-100 sm olub, düzduran, yuxarı hissədən budaqlanan

çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları növbəlidir, 2-8 sm

uzunluğunda, 5 sm enində olub üzəri qıvrım yumĢaq

tükcüklərlə örtülmüĢdür. Çiçəkləri sarı rəngdə olub çətir

formasında hamaĢçiçəkdə toplanmıĢdır. Bitki may-iyun

aylarında çiçək açır, avqust ayında meyvə verir.

Ziyilotu Azərbaycanda Böyük Qafqazın Quba

ərazisində, Kür-Araz düzənliyində, Böyük Qafqazın qərb

zonalarında, Alazan-Əyriçay sahillərində, Kiçik Qafqazın

Ģimal və cənub ərazilərində, Lənkəranın düzən və dağlıq

zonalarında yayılmıĢdır. Bundan baĢqa ona meĢəliklərdə,

meĢə açıqlıqlarında, əkin sahələrində və zibilliklərdə daha

çox təsadüf edilir. Müxtəlif ölkələrin xalqları dəmrovotuna

ziyillik, ziyil, sarı südlü, qırmızı südlü, sarı süd, ilə sabunu

və s. adlar verilmiĢdir.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin kök, ot və çiçək hissələrindən istifadə edilir.

Kiınyəvi tərkibi. Bitkinin bütün hissələrinin tərkibindən, o cümlədən ot hissəsindən 0,97-

1,87%, kökündən 1,9-4,14% alkaloid maddələri aĢkar edilmiĢdir. Alkaloid maddələri aĢağıdakı

tərkibdən: xelidonin – C20H19O5N, romoxelidonin – C21H23O5N, xellritrin - C21H19O5N,

metoksuxelidonin – C21H21O6N, oksixelidonin – C20H17O6N, sanqvinarin – C20H15O5N və s.-dən

ibarətdir. Bundan baĢqa bitkinin otunun tərkibindən alkoloid, efır yağı, 171 mq% C və 14,9 mq%-ə

qədər A vitaminləri, xelidon, alma, limon və kəhrəba turĢuları, flavonoid və saponin maddələri,

toxumlarından isə 40-68%-ə qədər yağ və lipaza aĢkar edilmiĢdir.

Farmakoloji təsiri. Sulu ekstraktı ilə dəriyə təsir etdikdə qıcıqlandırma, dəri altına

yeritdikdə isə ağrı reaksiyaları əmələ gətirir. Qana yeritdikcə, döyüntülərin azalmasına və nəfəsin

dərinləĢməsinə səbəb olur (S.O.Çervinskiy). Dəmrovotunun alkoloidləri ağrıkəsici, bakterosid,

xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlar mərkəzi sinir sisteminə sakitləĢdirici təsir göstərir. Homoxelidonin

kimyəvi quruluĢuna görə papaverinə yaxın olub spazmatik xüsusiyyətlərə ınalikdir.

1893-cü ildə X.Haqcr qeyd edir ki, xelidonin alkoloidi öz müalicəvi təsirlərinə görə morfıni

xatırladır. Ġbn Sina yazır ki, dəmrovotunu çeynədikdə diĢ ağrıları sakitləĢir.

V.K.Varlix yazır ki, müalicə məqsədləri üçün bitkidən çiçək açan zaman toplanan ot

hissəsinin müalicəvi effekti daha yüksək olur. QurudulmuĢ ot tərkibindəki süd Ģirəsinin 80%-ni

itirdiyinə görə, dərman preparatlarını ancaq bitkinin yaĢıl yaĢ hissəsindən hazırlamaq lazımdır. Bir

çox tədqiqatçılar V.K.Varlixin bu fıkri ilə razılaĢmırlar. Alimlər qeyd edirlər ki, bitkinin otunu

qurudan zaman onun tərkibindəki maddələr itmir, əksinə bitkinin tərkibində pıxtalaĢır və onun

müalicəvi təsirini artırır. Dəmrovotunun süd formalı Ģirəsi dəriyə yandırıcı təsir edib, qabarlar əmələ

gətirir.

Tibbdə istifadə olıınması. Elmi təbabətdə dəmrovotundan hazırlanan preparatlardan sarılıq,

podaqra, sidikqovucu, zəif iĢlədici, mədə yaraları ağrılarının sakitləĢdirilməsi, yaraların, dəri

xəstəliklərinin, o cümlədən dəri vərəmlərinin, eləcə də ziyillərin müalicəsində geniĢ istifadə edilir

(B.Q.Volmski və b., 1978).

Xalq təbabətində isə dəri və qırmızı qurdeĢənəyi - dəri vərəminin müalicəsində hazırlanan

sulu ekstraktlardan istifadə edilir. Bunun üçün 1 xörək qaĢığı bitkidən götürüb 0,5 litr qaynar suyun

içərisinə töküb 1 saat dəmləyib süzün. Sonra aldığınız dəmləmədən gündə 3 dəfə yarım stəkan

daxilə qəbul edin. Yerli əhali dəmrovotunun süd Ģirəsi çox olan yaĢıl hissəsindən sulu və s. spirtli

ekstrakt və cövhərlər hazırlayıb ziyil, çiban, döyənək, dəridə əmələ gələn tünd ləkələrin, eləcə də

zəhərlənmə əleyhinə istifadə edirlər (A.D.Turova, 1974). KuybıĢev Tibb Ġnstitutunun cərrahiyyə

kafedrasının bir qrup alimləri dəmrovotundan hazırlanan preparatlarla müxtəlif xəstələr üzərində

74

təcrübə apararaq belə bir nəticəyə gəliblər ki, bu preparatlarla yoğun bağırsaqda əmələ gələn ĢiĢ və

urları müalicə etmək olar.

V.Ġ.Zavrajnov və baĢqaları (1977) qeyd edirlər ki, dəmrovotunun baĢqa bitkilərlə qarıĢığı

bronxial astmanı, damarlarda baĢ verən revmatizmi, ekzemanı, psoriazı, papilamatozanı, dodaq

nahiyəsində əmələ gələn xərçəngin, parodontozıın müalicə olunmasında istifadə edilir.

V.Ġ.Popova və baĢqaları yazırlar ki, dəmrovotundan alınan süd-Ģirə ağrıların, qara ciyər və

öd yollarının, mədə və bağırsaq yaralarının müalicəsində geniĢ istifadə olunur.

Dəmrovotundan dərman preparatlarının hazırlanması.

Dəmrovotu cövhəri. Bunu hazırlamaq üçün bitkinin təzə otundan həm də qurudulmuĢ

hissəsindən istifadə etmək olar. Bunun üçün kolu kökü ilə yerdən qazıb çıxan və torpaqdan,

qurumuĢ yarpaqlarından təmizləyib, kökü ehtiyatla yuyun. Bitkini xırda hissələrə doğrayıb, yarım

litrlik bankaya töküb, üzərinə qaynar su əlavə edin və ağzını qapaqla möhkəm örtüb tam soyuyana

qədər saxlayıb süzün. Sonra alınmıĢ dəmləmədən gündə 3 dəfə 100 ml yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ

qəbul edin. Cövhəri hər gün hazırlayıb təzə halda istifadə edin. Müalicə kursu uzunmüddətlidir.

Müalicəni sağalana qədər davam etdirin. Bir həftə qəbul etdikdən sonra 2 gün fasilə verin.

Dəmrovotundan südəoxsar sirənin hazırlanması. Bunun üçün dəmrovotunu kök hissəsi ilə

birlikdə qazıb çıxardın və torpaqdan təmizləyib, sakit axan suda yuyun. Sonra kökün ucunu kəsin,

süd Ģirəsi kəsik yerdən qaba toplanmağa baĢlayacaqdır. AlınmıĢ Ģirədən dəridə baĢ verən yaraların,

səpgilərin, qaĢınmaların üzərinə sürtüb müalicə edin. Kökün ikinci dəfə kəsilməsi 0,5-1,0 sm yuxarı

hissəsindən aparılmalıdır. Bitkidən Ģirənin alınmasını südəbənzər maddənin axıb qurtarmasına

qədər davam etdirin.

Dəmrovotu Ģirəsi. Bu üsul imkan verir ki, bitkidən dərman xammalı kimi uzun müddət

istifadə edilsin.

Kökü ilə birlikdə çıxarılmıĢ bitkini torpaq və qurumuĢ yarpaqlardan təmizləyib, ancaq kök

hissəsini sakit axar suda yuyub bütöv halında ət maĢınından keçirin. Əldə olunmuĢ yaĢ tünd-yaĢıl

kütləni sıxıb Ģirəsini çıxarın və ĢüĢə flakonlara doldurub ağzını tıxacla bağlayıb bərkidin. Flakonu

elə doldurun ki, tıxacla Ģirə arasında 1-2 sm məsafə qalsın. ġirəni qaranlıq yerə qoyub 1-2 gün

saxlayın. Sonra tıxacı çıxarıb havanı buraxın. Bu əməliyyatı flakonda olan havanın tamamilə çıxıb

qurtarmasına qədər davam etdirin. Flakonları qaranlıq və sərin yerdə saxlayın. AlınmıĢ Ģirəni

soyuducuda saxlamaq olmaz. Bu üsulla hazırlanan dəmrov Ģirəsi uzun müddət (azı 5 il) qaldıqda

belə öz təsir gücünü itirmir. Havanın tam çıxıb qurtardığı halda flakonda olan qıcqırma prosesi

demək olar ki, tam qurtarmıĢdır. Bu zaman flakonda qalan Ģirə kəhrəba rəngində olmalıdır.

Flakonun dibində çöküntü halında tünd-yaĢıl kütlə əldə olunacaqdır. Dərman preparatmdan istifadə

edən zaman elə davranılmalıdır ki, Ģirə çöküntü ilə qarıĢmasın. Alınan mazdan dəri üzərində əmələ

gələn xərçəng, qırmızı qurdeĢənəyi, dəri vərəmini müalicə etmək üçün gündə 3-4 dəfə sürtmək

məsləhət görülür.

Dəmrovotu dəmləməsi. Bunun üçün təzə otundan çiçəklə birlikdə 4 xörək qaĢığı götürüb 6

stəkan qaynar suya töküb, su hamamının üzərinə qoyub 5-7 dəqiqə qaynadın, 4-5 saat dəmləyib

süzün. Sonra aldığınız ekstraktdan gündə 3 dəfə yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. Hər

qəbuldan sonra 10 dəqiqə 2-3 xörək qaĢığı süzgəcdən kecirilmiĢ sıyığı yeyin. Hər həftədən bir 2-3

gün ara verib müalicə kursunu davam etdirin. Dəmrovotundan vanna düzəldib qəbul etməklə

yanaĢı, onunla yuyunmaq da olar.

Ekstraktın hazırlanması. Bunun üçün 5 xörək qaĢığı dəmrovotunun qurudulmuĢ ot və çiçək

hissələrindən götürüb 400 ml 40%-li etil spirtinin üzərinə töküb, qaranlıq yerdə 10 gün saxlayın.

Ekstraktı çalxalayıb süzün. Sonra alınmıĢ cövhəri bir neçə qatdan ibarət olan tənzifə çökdürüb

dəridə olan səpgi və yaraların üzərinə sürtün. Həmçinin 0,5 stəkan suya 5-10 damcı cövhər töküb

qəbul etdikdən sonra 50 ml bağayarpağı Ģirəsi için.

Dəmrovotundan mazın hazırlanması. Dəmrovotundan alınmıĢ ekstraktdan götürüb 1:2

nisbətində spirt və donuz piyi ilə qarıĢdırıb su hamamında qızdırın. Spirt buxarlanıb qurtarana qədər

saxlayın. Sonra alınan kütləni soyudub tünd ĢüĢə bankalara doldurub saxlayın. Aldığınız mazdan

dərinizdə əmələ gələn çiban, civzə və yaraların üzərinə sürtün.

Dəmrovotu şirəsilə bal qarışığı. Dəmrovotu Ģirəsini balla bərabər 1:1 nisbətində götürüb su

75

hamamında 60°C temperaturda qızdırın. Qızdırmanı köpük qurtarana qədər davam etdirin. AlınmıĢ

məlhəmdən dəri xəstəliklərinin üzərinə sürtüb müalicə edin.

Dəmrovotu şirəsi ilə süd qarışığı. Bir xörək qaĢığı doğranmıĢ quru kök və yaxud 2 xörək

qaĢığı yaĢ kökündən götürüb 400 ml südün üzərinə töküb vam od üzərinə qoyun, süd yarısına kimi

buxarlanana qədər saxlayın. Sonra alınmıĢ kütləni əzib sıyıq halına salın, yenidən üzərinə süd əlavə

edib 20 dəqiqə su hamamında qaynadın. Sonra tənzifdən süzün. Aldığınız məlhəmdən gündə 4-6

dəfə 2-3 xörək qaĢığı süd və bitki nisbətinə riayət etməklə qəbul edin.

Dəmrovotu şirəsilə vazelin qarısığı. Bu dərman preparatını iki üsul ilə hazırlamaq olar. Təzə

dəmrovotu Ģirəsi ilə vazelindən 1:4 nisbətində götürün və yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırıb, qaranlıq, soyuq

yerdə 6-8 saat saxladıqdan sonra istifadə edin.

QurudulmuĢ və toz halına salınmıĢ dəmrovotundan götürüb 1:2 nisbətində vazelin ilə

qarıĢdırıb 2-3 gün qaranlıq yerdə otaq temperaturunda saxlayın. Sonra aldığınız hər iki preparatdan

dərinin xarici nahiyəsində əmələ gələn səpgi, çiban və yaraların üzərinə sürtüb müalicə edin.

Plantazar B mazının hazırlanması. Bu preparat əczaçılıq sənayesində istehsal olunaraq

müalicə üçün apteklərə göndərilir. Preparatın tərkibi: 10 q dəmrovotu tozundan, 10 q lanolindən,

0,25%-li 10 damcı karbol turĢusundan ibarətdir.

Lalə - Papaver L.

Dünya florasının tərkibində lalə fəsiləsinin 28 cinsi və 600-a qədər növünə təsadüf edilir.

Lalə fəsiləsinin ən qiymətli cinslərindən biri də Lalə - Papaver L. cinsi hesab edilir. Lalə cinsinin

110-a qədər növü elmə məlumdur. Bunlar əsasən

birillik, ikillik və çoxillik ot bitkiləridir. Lalə

növlərinin əksəriyyəti Yer kürəsinin Ģimal

rayonlarında yayılmıĢdır. Azərbaycan florasının

tərkibində cinsin 20-yə qədər növünə rast gəlinir.

Cinsin bir sıra növləri dərman təbiətli, yağlı,

boyaq xüsusiyyətli, bəzək üçün yararlı olduğuna

görə bir sıra ölkələrdə geniĢ surətdə əkilib

becərilir.

Lalənin xalq təsərrüfatı üçün qiymətli bir neçə

növü haqqında məlumat verməyi qərara aldıq.

Yuxu xaĢxaĢı - Papaver somniferum L. Bu hündürlüyü 0,8-1,5 m-ə çatan birillik ot

bitkisidir. Gövdəsi Ģaxələnən, yuxarı qalxdıqca hamarlaĢan olub, azca Ģaxəli, iyĢəkilli kök sisteminə

malikdir. Yarpaqları çılpaq bozumtul, kənarları iri diĢlidir. Gövdə üzərində olan yarpaq qaidəsi enli

ürək formasında olub, onu dövrələyir. Kök ətrafı yarpaqları isə ellips və ya lanĢet Ģəkilli olub,

gövdə və budaqların nahiyəsində yerləĢir. Hər bir kolun üzərində 1-10(12) və daha çox sayda çiçək

olur. Bu çiçəklərin ağ, çəhrayı, qırmızı, açıq bənövĢəyi və s. rəng və çalarları vardır. Çiçəkləri çox

iri olur. Meyvəsi yetiĢən dövrdə yuxarı hissəsində yerləĢən xırda qabıqcıq açılaraq toxumları kənara

səpələyir. Toxumları çoxsaylı, xırda ağ, göy, göy-qara, qəhvəyi və s. rənglərdə olur. Bitki iyun-iyul

aylarında çiçəkləyir, avqust ayında meyvə verir. Bitkinin yaĢıl halda olan hissələri bütünlüklə

zəhərlidir. Lakin yetiĢmiĢ toxumları zəhərsiz olub yeyiləndir.

Yuxu xaĢxaĢının yabanı növünə hazırda ancaq Ġspaniya ərazilərində rast gəlinir. Bunun 8

yarım növü və bir neçə sortu elmə məlumdur. Yuxu xaĢxaĢı mədəni halda Kiçik və Ön Asiyada,

Orta və Cənubi Avropa ölkələrində, Hindistanda, Əfqanıstanda, Çində, Monqolustanda, Hind-Çin

ölkələrində, Yaponiyada, Afrikada, Ərəb ölkələrində, Türkiyədə, Ġranda və s. ölkələrdə tiryək almaq

məqsədilə əkilir.

Yuxugətirən lalə mədəni halda əkilib becərilən ən qədim bitki növü hesab edilir. Belə bir

fıkir irəli sürürlər ki, bu bitki ilk dəfə Ģərq ölklərində əkilib becərilmiĢdir. Birinci dəfə bundan

tiryəki isə Asiya ölkələrinin xalqları almıĢlar. Tiryək almaq üçün onu ən çox ġumer dövlətində,

Qədim Assuriya və Orta Asiyada əkib becərilmiĢdir. Bir sıra Avropa ölkələrində isə onun

toxumlarından qənnadı çörək və bulka sənayesində istifadə edilir. Toxumlarından 55%-ə qədər

76

donmuĢ yağ əldə edilir. Yağından yeyinti, boyaq və sabunbiĢirmə sənayesində istifadə edilir. Ġrəli

sürülən bir hipotezə görə guya yuxu xaĢxaĢı öz mənĢəyini Qərbi Avropa ölkələrində yabanı halda

yayılan və hazırda bəzək məqsədilə əkilib becərilən növündən götürmüĢdür. Bir çox tarixi

mənbələrdə göstərilir ki, yuxu gətirən laləni DaĢ dövrünün xalqları yağ almaq məqsədilə geniĢ

surətdə əkib becərmiĢlər.

Türkmənistan çökəklərində tapılmıĢ lalə qalıqları onun Üçüncü dövrdə formalaĢıb növ

Ģəklinə düĢməsi haqqında bizə düzgün məlumat verir. Bir çox elmi məlumatlara görə tiryək lalə

(xaĢxaĢ) öz baĢlanğıcını Qərb rayonlarından götürüb, ġərqə doğru yayılmağa baĢlamıĢdır.

Avropanın ilk tarixçisi hesab edilən Teofrast qeyd edir ki, bizim eramızın IV əsrində lalənin

qutucuğunun yaĢıl hissəsini bıçaqla çərtərək oradan süzülən südəoxĢar mayeni toplayıb dərman

kimi istifadə etmiĢlər.

Kiçik Asiya ölkələrində, eləcə də Avropanın Yunanıstan ərazilərində əkilmiĢ yuxugətirici

lalədən tiryək almaq haqqında ―Ġliada‖ əsərində məlumatlara rast gəlinir. Orta əsrlərdə Misir tiryəki

öz keyfiyyətinə görə yüksək qiymətləndirilirdi. Çinlilərin bizim eranın XII-X əsrlərində, hindlilərin

isə XII əsrə kimi tiryək laləsi haqqında heç bir məlumatları olmamıĢdır. XaĢxaĢ laləsindən müalicə

məqsədləri üçün istifadə olunması haqqında ―Böyük Plini‖ geniĢ məlumat verir.

Lalənin tibbi əhəmiyyəti.

Yağ almaq üçün əkilib becərilən lalə növünün toxumlarının tərkibində 40- 56%-ə qədər yağ

və 25%-ə qədər zülali maddə tapılmıĢdır. Toxumlardan yağı soyuq halda sıxma üsulu ilə alırlar. Bu

üsulla alınmıĢ əla növlü yağdan qənnadı, konserv, çörək-bulka, ətriyyat sənayesində, eləcə də

rəssamlıq boyalarının hazırlanmasında geniĢ istifadə edilir. Mavi rəngə çalan toxumlarından çörək

və qənnadı sənayesində daha çox istifadə olunur. Lalə toxumlarının tullantılarından hazırlanan

jımıxın tərkibində 12%-ə qədər yağ və 30% zülali maddə tapılmıĢdır. Bu jmıxı mal-qara həvəslə

yeyir.

Tiryək istehsal etmək üçün əkilmiĢ lalə sortunun yetiĢməmiĢ qutucuğundan havada quryan

südəoxĢar maddə alınır. XaĢxaĢ qutusu üzərində xüsusilə bıçaqla çərtilən kəsiklərin üzərində

toplanan və havada qurumuĢ süd Ģirəsinə tiryək deyilir.

Çərtmə prosesi qutunun texniki yetiĢmə dövründə aparılır ki, bu da təxminən bitkinin

çiçəklənməsinin 10-cu günündə baĢlayır. Bu mərhələ əllə yoxlanılır. Qutu top kimidirsə, demək süd

Ģirəsilə zənginləĢmiĢdir və ona görə də belə qutulardan tiryəkin toplanması məsləhət görülür. Süd

Ģirəsi qutuda az miqdarda olduqda, o yumĢaq olur, gecikdikdə isə qutucuğun qabığı odunlaĢır və

kövrəkləĢir. Çərtmə xüsusi bıçaqlarla və günün ikinci yarısında aparılır. Çərtmə prosesi üç dəfə

təkrar olunur. Müxtəlif ölkələrdə tiryək maddəsini qutucuğun tərkibindən çıxartmaq üçün müxtəlif

üsullar mövcüddür. Qutucuqları çərtilmiĢ lalələrdən tiryəki xüsusi oraqvari Ģəkildə hazırlanmıĢ əyri

qaĢovlarla siyirib toplayırlar. Qutucuğun çərtilməsi bir neçə dəfə təkrar olunur. Bəzən isə çərtməni

üç-dörd dəfə təkrar edirlər. Dördüncü dəfə çərtilərkən yığılan tiryəkin keyfiyyəti çox aĢağı olur.

Qurudularaq toplanmıĢ tiryəkin məhsulu qatı olub, qəhvəyi rəngdədir. Tiryək mürəkkəb kimyəvi

quruluĢa malik olan maddədir. Onun tərkibində 30-a qədər müxtəlif quruluĢlu alkaloidlər

tapılmıĢdır. Bu alkaloidlərin əsasını fenantren, izoxinolin, diizoxinolin qrup maddələr təĢkil edir.

Bundan baĢqa tiyəkin tərkibində su, 10-20% zülal, 10% qatran, sulu karbohidratlar, mum,

piy, piqment və s. maddələr də aĢkar edilmiĢdir. Tiryəkin

tərkibindəki alkaloid maddələrinin miqdarı 2-3%-dən 15-25%-ə

qədər olur. Onun tərkibindəki alkaloidlərin quru çəki hesabı ilə 6-

20%-ni morfin, 10-18%-ni narkotin, 0,3-4,7%-ni papaverin, 0,1-3%-

ni kodein, 0,9-6,5%-ni tebain (paramorfin) və s. təĢkil edir. Tibetdə

belə tiryəkdən hazırlanan alkaloidlərdən kompleks halında və yaxud

tək halda istifadə edilir.

Kodein preparatı gözəl müalicəvi təsirinə görə ən effektli

preparat hesab edilir. Tibbdə bunların fosfat, sulfat, xlorid

duzlarından istifadə edilir.

Elmi təbabətdə bunlardan yuxugətirici, ağrıkəsici,

sakitləĢdirici, zökəm və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

77

Bunlar zəif bihuĢdarılar (uyuĢdurucular) hesab edilir. Narkotik maddələrdən son zamanlar

xərçəngin kimyəvi maddələrlə müalicəsində (xemiterapiya) istifadə edilir.

Morfın xlorid və yaxud sulfat turĢularının duzları Ģəklində ağrıkəsici vasitə kimi istifadə

edilir. Tiryəkin tərkibində kodein maddəsi olduqca azdır. Buna görə də morfının 90%-ni kodeinin

hazırlanmasına sərf edilir. Papaverin xlorid turĢusunun duzları, Ģəkilində hipertoniya, spazmanm,

stenokardiya, damargeniĢləndirmə, bronxal astma və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.

Xəstələr üzərində aparılan müĢahidələr nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, tiryək və onun

alkaloidlərini uzun müddət qəbul etdikdə orqanzm onlara alıĢır və nəticədə ağır ruhi xəstəliklər və

orqanizmdə ümumi pozuntular əmələ gətirir.

Morfındən həddindən artıq istifadə etdikdə sinir sisteminin fəaliyyətini zəiflədir və

iflicləĢdirir. Nəticədə beynin fəaliyyəti get-gedə zəifləyərək, öz funksiyasını itirir. O, tənəffüs

orqanlarının fəaliyyətini azaldır, ürəyin fəaliyyətini pozur. Bəzən tənəffüs yollarının iflici və ölümlə

nəticələnir.

Tiryəkdən alınmıĢ narkotik maddələrin siqaret kimi çəkilməsi və ya içki kimi içilməsi

orqanizm üçün çox təhlükəli nəticələr verir.

Lalədən müalicəvi preparatların hazırlanması.

Yuxusuzluq zamanı. 10 q qurudulmuĢ lalə çiçəyindən 10 q götürüb, 0,5 1 arağın üzərinə

töküb 14 gün isti və qaranlıq yerdə saxlayın. Sonra süzüb hər gün yatmağa yarım saat qalmıĢ 15

damcı qəbul edin. Bu cövhərdən spazma və zehni yorğunluq zamanı da istifadə etməyi məsləhət

görürlər.

Mədə xəstəlikləri zamanı. Qurudulub toz halına salınmıĢ ləçəklərindən 1 xörək qaĢığı

götürüb yemək qabağı qəbul edin. Bitkinin sulu dəmləməsindən də istifadə etmək olar. 10 q

qurudulmuĢ lalə ləçəyini 1 stəkan qaynar suya töküb 10-20 dəqiqə dəmləyib süzün, gündə 3 dəfə 1

xörək qaĢığı qəbul edin.

Pnevmoniya zamanı. Lalənin toxumlarını əzib südəoxĢar mayeni 1:10 nisbətində su ilə

qarıĢdırıb gündə 3-4 dəfə yarım stəkan miqdarında qəbul edin.

Ağrıkəsici vasitə kimi. 1 çay qaĢığı xırdalanmıĢ baĢçığından götürüb 0,5 1 suya töküb 10

dəqiqə biĢirin. Aldığınız ekstraktdan gündə 4 dəfə stəkanın1/4 hissəsi qədər yemək qabağı qəbul

edin.

Kəskin öskürək zamanı. 15 q lalə ləçəyi, bədrənc kökünü 2:1 nisbətində qarıĢdırıb termosa

tökün. 2 stəkan qaynadılmıĢ su əlavə edib bütün gecəni saxlayıb süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə

6-8 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər isti halda qəbul edin.

Kəskin enterit, babasil və baĢ ağrıları zamanı. 5-10 q qurudulmuĢ lalə toxumundan

götürüb, 1 stəkan qaynadılmıĢ suya tökün, dəmləyib süzün. Aldığınız sulu dəmləmədən gündə 3-4

dəfə 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Əsəb yorğunluğu zamanı. 3 q lalə ləçəyini 1 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb 1 saat

dəmləyib süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-5 dəfə, 1 xörək qaĢığı yeməkdən qabaq qəbul edin.

Tonusartırıcı kimi. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpağını 1 stəkan qaynar suya töküb 1 saat

dəmləyib süzün. Dəmləmədən gündə 2-3 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

ġAHTƏRƏ - Fumariaceae DC. fəsiləsi

Dərman Ģahtərəsi - Fumaria offıcinalis L.

Dünya florasının tərkibində cinsin 40-a qədər növü yayılmıĢdır. ġahtərə cinsinin növlərinə

ən çox ġimal yarımkürəsinin Orta Aralıq dənizi ölkələrinin isti və ınülayim iqlim zonalarında rast

gəlmək olar. Qafqazda 8, o cümlədən Azərbaycanda 6 növünə təsadüf edilir. Bunlardan təbabətdə

aĢağadıkılardan istifadə edilir: dərman Ģahtərəsi - Fumaria officinalis L., ġleyxer Ģahtərəsi - F.

schleicheri Soy.-Willem. xırdaçiçək Ģahtərə - F. micrantha Lag. və vayan Ģahtərəsı - F. vaillantii

Loisel.

Sahtərənin bu növləri çox da hündür olmayan, birillik ot bitkisi olub, iki və dördqat lələkvari

yayılmıĢ yarpaqlara malikdir. Çiçəkləri salxımvari, qeyri-müntəzəmdir, kasacığın yarpağı iki,

ləçəklərı dörddür. Meyvəsi girdə formalı, birtoxumlu fındıqçadan ibarətdir. ġahtərənin bütün

78

növləri mart-may aylarında çıçəkləyir, meyvələri may-iyunda yetiĢir. ġahtərə növləri bir-birindən

tac çiçəklərinin rənginə və çiçək kasacığının quruluĢuna görə fərqlənır.

Dərman Ģahtərəsinin çiçəkləri qırmızıdır. Azərbaycanın Dəvəçi və Kür-Araz ovalıqlarında, Kıçık

Qafqazın orta dağ qurĢaqlarına qədər yayılınıĢıdır.

Xırdaçiçək Ģahtərənin çiçəkləri çəhrayı rəngdə olub Muğan çöllərində geniĢ yayılmıĢdır.

Azərbaycanda Ģleyxer, vayan və xırdaçiçək Ģahtərə bitkilərinin bol ehtiyatları vardır.

Dərman Ģahtərəsində protopin (fumarin) kriptonik-avin, kriptopin, skulerin, xelidonin,

sanqvinarin, xeleritrin, homoxelidonin, tetrahidrokoptozin alkaloidləri, ritin, kversetin flavonoidləri,

2,9% aĢı maddəsi, C vitamini, 4,7% qatran, fumar, kəhrəba, qlikol, süd, alma, limon turĢusuları və

s. aĢkar olunmusdur.

ġleyxer Ģahtərəsindən alınmıĢ alkaloidlər cəminin tərkibində protopin, fumaridin,

fumarinon, fumaritin alkaloidləri müəyyən edilmiĢdir.

Dərman Ģahtərədəıı hazırlanan preparatlar Fransa və Braziliya dövlətlərinin I-III

farmakopeyasina daxil edilmiĢdir.

Alkaloid birləĢmələrindən alınan preparatlar hipertoniya, ekzema, soyuqdəymə zamanı

iĢlədilir. Preparatlarından Hindistanda sidikqovucu, Bolqarıstanda ağ ciyər və öd yolları

xəstəliklərində, Balkan ölkələrində sidikqovucu, tərqovucu, tonusartırıcı vasitə kimi istifadə edilir.

Bundan baĢqa dərman Ģahtərədən alınan preaparatlarla bəlğəmgətirici, qarın ağrılarında, ağızdan

gələn iylərin kənar edilməsində, sarılıq, babasil, qanaxmalarda, yanıqların və dəri xəstəliklərinin

müalicəsində tətbiq edilir.

Azərbaycan xalq təbabətində Ģahtərənin otundan sulu və spirtli ekstrakt hazırlayıb «Ģahtərə

arağı» adı ilə həm xarici, həm daxili xəstəliklərdə, irinli yaralarda, məxmərəkdə, ekzemada, ürək

ağrılarında sakitləĢdirici, malyariyada, həĢərat sancmalarında, öd yolları xəstəliklərində, mədə

ağrılarında sakitləĢdirici dərman kimi, qanazlığında, ümumi zəiflikdə iĢlədilir. ġahtərə otunun təzə

Ģirəsi ateroskleroz xəstəliyində, mədə-bağırsaq, babasil və eləcə də diĢ ətinin skorbut xəstəliyində

daxilə qəbul edirlir.

QurudulmuĢ Ģahtərə otunu poroĢok halına salıb, kərə yağında məlhəm hazırlayıb infeksiyalı

(irinli) yaralarda, eləcə də qoturluğun müalicəsində iĢlədirlər. Vərəm xəstəliyində Ģahtərə otunun

sulu dəmləməsindən istifadə edilir.

XAÇÇĠÇƏKLĠLƏR – Brassicaceae Burnett fəsiləsi

Qövsvari vəzərək – Barbarea arcuata (Opiz ex J.Presl & C.Presl) Reichenb.

Dünya florasının tərkibində vəzərək cinsinin 15-dən artıq növü yayılmıĢdır. Bitkinin

növlərinə Avropa ölkələrinin ərazilərində, Asiyanın mülayim iqlim zonalarında, Amerikanın ġimal

və Cənub zonalarında təsadüf ctmək olar. Vəzərəyin Qafqazda 7, o cümlədən də Azərbaycanda 4

növünə rast gəlmək olar.

Azərbaycan florasında rast gəlinən növlərin ən əhəmiyyətlisi qövsvari vəzərək hesab edilir.

Qövsvari vəzərək - Barbarea arcuata (Opiz ex J.Presl & C.Presl) Reichenb. ikiillik çılpaq

və yaxud tüklərlə örtülmüĢ ot bitkisidir. Gövdəsinin hündürlüyü 25-80 sm olub, çoxlu

budaqlanandır. Zərif yarpaqları liravari iri oval və yaxud dairəvi formadadır.

Ləçəkləri sarımtıldır. Aprel-iyun aylarında çiçək açır, meyvəsi iyun-iyul aylarında yetiĢir.

Qövsvari vəzərəkə Azərbaycanın Quba rayonu ərazisində, Qobustanda, Kiçik Qafqazın

Ģimal və mərkəz hissəsində. Naxçvanın dağlıq zonalarında, Lənkəranın düzən və dağlıq ərazilərində

rast gəlmək olar. Bitkiyə ən çox çay kənarlarında, bataqlıqlarda,

nəmli çəmənliklərdə təsadüf etmək olar.

Qövsvari vəzərəyin yarpağının tərkibində 260,7 mq% C

vitamini, toxumlarının tərkibində 30%-ə qədər piyli yağ aĢkar

edilmiĢdir.

Vəzərəyin müalicə əhəmiyyəti qədim yunan xalqlarına

məlum idi. Vəzərəkdən alınan preparatlarla yaraların,

epilepsiyanın, impotensiyanın müalicəsində, cavan

79

yarpaqlarından müxtəlif salat növlərinin hazırlanmasında istifadə edilir.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin çiçək və meyvə əmələ gətirən zaman toplanan çiçək, ot,

meyvə, qın və toxumlarından istifadə edilir.

Vəzərəkdən alınan preparatların köməyi ilə vitamin çatıĢmazlığında, soyuqdəymədə,

yaraların müalicəsində, sidikqovucu, qanın laxtalanmasının artırılmasında, toxumundan isə iĢlədici

vasitə kimi istifadə edilir.

Vəzərəkdən dərman preparatlarının hazırlanınası.

Avitaminozda, hipovitaminozda, xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində, xroniki

yorğunluqlarda, maddələr mübadiləsi pozuntuları zamanı. Ağır xəstəliklərdən sonra orqanizmi

bərpa etmək üçün hər gün 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ çiçək və yarpaq hissələrindən yeməyi məsləhət

görüılər.

Epilepsiya, liemeopatiya mənşəli insult nəticəsində baş verən paraliçin müalicəsində. 1

xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqlarından götürüb, 1 stəkan qaynar suya töküb 2-3 saat dəmlədikdən

sonra süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Suçiçəyi, ürək və böyrək çatışmazlığında, əsəb qıcıqlanmalarında. 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ otunu 1,5 stəkan qaynar suya töküb termosda 2 saat dəmləyin. Sonra süzüb gündə 2-3

dəfə, 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Kəskin uşaqlıq qanaxmalarında. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 15 dəqiqə vam od

üzərində qaynadın. Dəmlədikdən sonra süzüb gündə 2-3 dəfə, stəkanın 1/3 hissəsi qədər, yeməyə 30

dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Cinsi zəiflikdə. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu və yetiĢməmiĢ toxumunu götürüb 1 stəkan

qaynar suya töküb 3 saat termosda dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 3-4 dəfə,

yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul edin.

Sağalmayan yaraların, kəsiklərin müalicəsində. 2-3 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 0,5 litr

qaynadılmıĢ soyuq suya tökün və qaynama dərəcəsinə gətirib, soyudub süzün. Sonra alınmıĢ

dəmləmədən xəstə nahiyələri yuyun və yaxud kompres edin.

Diqqət! Vəzərəkdən alınmıĢ preparatlar qanın laxtalanmasını artırdığına görə ondan

tromboflebit və tromb əmələ gəlməyə meylli olanların qəbul etməsi məsləhət görülmür.

Ġsitməotu – Erysimum cheiranthoides L.

Dünya florasının tərkibində kələmçiçəklilər fəsiləsi 375 cinsi və 3200-ə qədər növü əhatə

edib, Yer kürəsinin Ģimal yarımkürəsinin ərazilərində yayılmıĢlar. Fəsilənin ən maraqlı cinslərindən

biri də Erysimum L. – isitməotu cinsidir.

Cinsə 125-ə qədər növ daxildir. Bunların əksəriyyətinin tərkibində ürək qlükozidləri aĢkar

edilmiĢdir. Cinsin 33 növü Qafqazda, 20 növü isə Azərbaycan ərazisində təsadüf edilir.

Bunlardan xalq təbabətində istifadə edilənlərindən biri də E.cheiranthoides L.-dir.

Yayın əvvəllərində yamaclarda, təpəliklərdə, yol kənarlarında sarımtıl rəngli bitki görə bi

lərsiniz. Bu çox da hündür olmayan iki illik ot bitkisi olııb diĢĢəkilli yarpaq və parlaq-sarı rəngli

meyvədən ibarətdir.

Müalicə məqsədilə bitkinin çiçəklərindən istifadə edilir.

Ġsitməotundan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Stenokardiya, hipertoniya, ürək revmatizmlərində, qan dövranı

zamanı ürəkdə baş verən qüsurların aradan qaldırılmasında. 1 çay

qaĢığı doğranmıĢ otu 3 stəkan qaynar suya tökün və 2 saat dəmlədikdən

sonra 2-3 qat tənzifdən keçirin. Sonra gündə 3 dəfə yeməkdən əvvəl 1

xörək qaĢığı qəbul edin. Bitkinin cövhərini də hazırlamaq olar. 1 xörək

qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan arağın üzərinə töküb, 1 həftə ərzində

cövhərini aldıqdan sonra süzün. Cövhərdən gündə 2-3 dəfə 5-10 damcı

qəbul edin. Müalicə kursu 5-7 həftədir.

Nevroz və xroniki yuxusuzluğun aradan qaldırılmasında. 1 çay

qaĢığı doğranmıĢ otunu 1,5 stəkan qaynar suya tökün və 3-5 dəqiqə saxlayıb, süzün. Gündə

80

yatmağa 1 saat qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursu 6-7 gündür.

Bronxitin, pnevmoniyanın, göyöskürəyin müalicəsində bəlğəmgətirici vasitə kimi. 1 çay

qaĢığı otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb soyuyana qədər saxlayıb. süzün. Gündə 2-3 dəfə

1 xörək qaĢığı yeməyə 10-15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Səpkilərin, irinli şişlərin, süd vəzisi xərçənginin müalicəsində əlavə profilaktik vasitə kimi.

2 çay qaĢığı doğranmıĢ otunu və toxumunu 1 stəkan suya töküb qaynama dərəcəsinə gətirib 10

dəqiqə qaynadın. Soyuyana qədər saxlayıb süzün. 1 çay qaĢığı götürüb 2,5 stəkan qaynar suya

töküb, gündə 2-3 dəfə 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Bundan baĢqa dəmləmədən kompres kimi də

istifadə edin: zədələnmiĢ nahiyələrə qoyub 1-2 saat saxlayın. Müalicəni gündə bir neçə dəfə təkrar

edin.

Diqqət! Bitki zəhərli olduğu üçün onun preparatlarından istifadə edən zaman göstərilən

miqdarlara ciddi əməl edin. Preparatlardan miokarditin, endokarditin kəskin formaları zamanı qəbul

edilməsi qəti qadağandır.

Turp – Raphanus L.

Turp cinsinin dünya florasının tərkibində 9 növünə rast gəlinir. Bu növlər ən çox Aralıq

dənizi ətrafı ölkələrinin ərazilərində təsadüf edilir. Qafqazda 4, o cümlədən Azərbaycanda 3 növünə

təsadüf olunur. Bunlardan qida, ədviyyat və müalicə üçün ən çox istifadə olunan və mədəni halda

əkilib becərilən Raphanus sativus L. var. radicula var. pubescens Sinsk. növü hesab olunur.

Qədim dövrlərin ilk yazılı mənbələrində turp haqqında

maraqlı məlumatlara rast gəlinir. Belə ki, qədim Çin

papiruslarında qeyd edilir ki, turp bu ölkədə 3000 min il bundan

əvvəl əkilib becərilmiĢdir. Bu tərəvəz bitkisi qədim Misir, Yunan

və Romalılara da məlum olmuĢdur. Avropa xalqları isə turpla

XVI əsrdə tanıĢ olmağa baĢlamıĢlar. Bir tarixi mənbədə göstərilir

ki, turpu Ġtaliyaya məĢhur səyyah Marko Polo gətirmiĢdir. Ġtaliya

seleksiyaçıları uzun müddət apardıqları təcrübələr nəticəsində

yeni tama, xoĢ iyə malik olan müxtəlif rəngli turp sortları yaratmağa nail olmuĢlar. Turp üzərində

aparılan seçmə zamanı seleksiyaçı alimlər tərəfindən Yaponiya və Çin turplarından fərqli ―avropalı‖

sortu əldə edilmiĢdir.

Rusiyada turp I Pyotrun dövründə, yəni XVIII əsrdə Hollandiyadan toxumunu gətirib Sankt-

Peterburq Ģəhərinin ―Аптекарский город‖ hissəsində əkilmiĢdir. Burada çox keçmədən turpun

Ģaxtaya davamlı, möhkəm, tərkibləri müxtəlif bioloji aktiv maddələrlə zəngin, yüksək qidalılıq

keyfiyyətinə malik, xarici görünüĢlərinə, ölçülərinə, rəng çalarlığı ilə bir-birindən fərqli çoxsaylı

sortları yaradılmıĢ və Rusiyanın müxtəlif ərazilərində əkilib becərilməyə baĢlanmıĢdır. Hətta 1878-

ci ildə Paris Ģəhərində təĢkil edilən sərgidə rus seleksiyaçı alimlər tərəfindən əldə edilən turp sortları

nümayiĢ olunmuĢ və qızıl medallara layiq görülmüĢdür. Azərbaycanda ən çox mədəni halda əkilib

becərilən növü Əkilən turp - R. sativus L. var. radicula var. pubescens Sinsk.-dir. Bu birillik və

yaxud ikillik tərəvəz bitkisi olub, ağ, sarı, narıncı-qırmızı, bənövĢəyi-qara və s. rəng və çalarlarda

özünü bürüzə verir.

Gövdəsinin hündürlüyü 40-60 sm olub, budaqlanandır. AĢağı yarpaqları uzunsov liləvari

lələkvaridir. Çiçəkləri boĢ, yumĢaq olub salxımda toplaĢmıĢdır. Ləçəkləri ağ, çəhrayı və bənövĢəyi

rəngdədir. Azərbaycanın əksər Ģəhər rayon və kəndlərində, fermer təsərrüfatlarında mədəni halda

geniĢ sürətdə əkilib becərilir. Ağ turp ikillik, qırmızı turp birillik olub, tezyetiĢən tərəvəz və

müalicəvi xassəyə malikdir. Dadına, iyinə, kimyəvi tərkibinə görə bir-birinə çox yaxındır. Bitkilər

latınca ―iri turp‖, ―xırda turp‖ adlanır.

Azərbaycanda yayılmıĢ sort və formaların rənginə görə onlar ―ağ turp‖ və ―qırmızı turp‖

kimi tanınır. Bunların qırmızı, ağ, yaĢımtıl, narıncı, sarı, qara və s. rəngli sortlarıda movcuddur.

Bunlardan ağ turp öz məhsuldarlığı, qırmızı turp isə tez yetiĢkənliyi ilə seçilir. Ağ turp sortu torpaq-

iqlim Ģəraitindən, becərilmə aqrotexnikasından asılı olaraq hər hektardan 300 sentnerdən 1200

sentnerədək kök meyvə əldə olunur. Qırmızı turp səpindən 20-25 gün sonra yeyilən kökmeyvə

81

əmələ gətirir ki, bunun da hesabına il ərzində 3-4 dəfə məhsul götürmək mümkündür. Hər m2

sahədən 2,5-3,0 kq məhsul əldə edilir. Ağ turpun tərkibi çox qiymətli maddələrlə zəngindir. Belə ki,

7-8% karbohidratlar, 2-6% Ģəkərlər, 1,5- 2,5% zülal, 0,2% yağ, 1,5% sellüloza, 1% kül elementləri,

qırmızı turpda uyğun olaraq 4-5% karbohidratlar, 1-4% Ģəkər, 1,0-1,3% yağ, 0,8% sellüloza və s.

aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa ağ turpun tərkibində 65 mq%-ə qədər C vitamini, 0,03% A

(provitamini), 0,03% B, 0,02% B2, 0,1% PP vitamini, qırmızı turpda isə uyğun olaraq 11-14 mq%

C, 0,06% A, 0,03-13 B, 0,02% B2, 0,1% PP vitamini tapılmıĢdır. Ağ və qırmızı turpun tərkibində

yuxarıda göstərilən qiymətli maddələrlə yanaĢı əvəzedilməz amin turĢularından lizin, sistein,

metionin, mineral duzlardan kalium, kalsium, fosfor, dəmir, xlor, yod, brom, fıtonsidli

birləĢmələrdən metilmerkaptan, qlükozidlərdən allil-xardal yağı, lizosim, simiqrin, həmçinin kristal

formalı rifanol, xolin, adenin, arginin, oriqonellin, diastaza, qlyukozidaza, oksidaza, katalaza

fermentləri, lizosin və s. aĢkar edilmiĢdir. Qara turp tərkibindəki kaliumun (1199 mq%) miqdarına

görə tərəvəz bitkilərinin içərisində birinci yeri tutur. Turpun tərkibində müxtəlif zəngin mürəkkəb

kompleks kimyəvi birləĢmələrin olması ondan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə

edilməsinə imkan verir. Qara turpdan hazırlanan preparatlardan bakterisid, bəlğəmgətirici,

spazmatik, ödqovucu, sidikqovucu, həzm yaxĢılaĢdırıcı, tərkibindəki qaba selüloza maddəsinə görə

bağırsaqların iĢlərini nizamlayır, vərəmin müalicəsində, Ģəkər xəstəliklərində istifadə edilir.

Turp həm də qiymətli qıda və ədviyyat bitkisi sayılır. Çiy halda yeyilir, müxtəlif salat

növləri hazırlanır, qızardılır, ətlə qarıĢdırılıb yeyilir, püre hazırlanır. Turpun qara rəngli sortunu,

kəskin tama malikdir. Onun kəskin tamını azaltmaq üçün onu 10-15 dəqiqə duzlu suda saxlamağı

məsləhət görürlər. Yaponiyada əldə olunan ağ rəngli turp və yaxud daykon bağlarda, həyətyanı

sahələrdə əkilib becərilir. Sortundan asılı olaraq müxtəlif formalarda - dairəvi, konusvari, silindrvarı

və s. olurlar. Bəzən kökmeyvəsinin uzunluğu 40 sm, çəkisi 5 kq-a qədər olur. Daykon (ağ turp)

nisbətən incə tama, qabığında qıtıqotu yağı az olduğundan, mədə-bağırsaq, ürək-damar və Ģəkərdən

əziyyət çəkən xəstələr üçün faydalı hesab edilir. Qırmızı turpun həm özündən, həm də cavan

yarpaqlarından yay salatları düzəldib süfrəyə verirlər.

Turpdan bir neçə müalicəvi qida məhsullarının hazırlanması.

Turpdan oladyinin hazırlanması. 400 q turp, 250 q kartof, 120 q kök, 150 ml süd, 120 q un,

2 ədəd yumurta, 1 xörək qaĢığı soda, 50 q kərə yağı götürün.

Tərəvəzi biĢirin, təmizləyib, ələkdən və yaxud ət maĢınmdan keçirin. Yumurtanı Ģəkərlə

qarıĢdırıb azca duz əlavə edib, südlə qarıĢdırıb, soda qatın. Bu qatıĢığı ət maĢmından keçirilmiĢ

tərəvəzlə qarıĢdırıb, çalxalayın. Oladyani bitki yağında qızardıb, üzərinə xama əlavə edib süfrəyə

verin.

Turpun gövdə və yarpaqlarından salatın hazırlanması. 100 q turp yarpağı, 100 q yaĢıl

soğan, 100 q Ģüyüd, bitki yağı, zövqünüzə görə duz götürün.

Göyərtini ehtiyatla yuyub, xırda hissələrə salın. Sonra üzərinə yağ əlavə edib, duz səpib

süfrəyə verin.

Turpdan vitaminli içkinin hazırlanması. 10 ədəd turp, 2 xörək qaĢığı cəfəri və Ģüyüd, 4

stəkan qatıq, zövqünüzə görə duz götürün. Təzə turpu nazik hissələrə salıb, xırdalanmıĢ cəfəri və

Ģüyüd əlavə edin. Sonra qatıĢığı ehtiyatla qatıĢdırıb, cəfəri və Ģüyüd əlavə edib, üzərinə zövqünüzə

görə duz səpib süfrəyə verin.

Turpun tərkibində insan orqanizmi üçün bir çox bioloji fəal maddələr olduğundan onu

xırdalayıb Ģorba, sous, ət və balıq xörəklərin tərkibinə əlavə edirlər.

Turpdan müalicəvi preparatların hazırlanması:

Bronxial astma zamanı. 50 q xırdalanmıĢ turpu, 250 ml qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə

zəif od üzərinə qoyub, sonra götürüb soyudub gündə 4 dəfə qəbul edin.

Astma zamanı. Bunun üçün 100 ml təzə hazırlanmıĢ turp Ģirəsinin üzərinə 20 q bal, 1 çay

qaĢığı Ģəkər tozu və 100 ml araq tökün. Bunları yaxĢı qarıĢdırıb ağzını bağlayıb soyuducuda

saxlayın. Gündə 3 dəfə yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Mədənin selikli qışasının xəstəliyi zamanı. Bir hissə turp Ģirəsi, 2 hissə kök Ģirəsi (1:2)

götürüb qarıĢdırıb gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı qəbul edin.

Yuxusuzluğun aradan qaldırılmasında. 2 xörək qaĢığı doğranmıç turpdan götürüb 1 stəkan

82

qaynar suya töküb 10-15 dəqiqə dəmləyin. Aldığınız dəmləməni axĢamlar qəbul edin.

Öskürək zamanı. Təzə turp Ģirəsini 1:1 nisbətində bal ilə qarıĢdırıb gündə 3-4 dəfə 1-2

xörək qaĢığı qəbul edin.

Donvurma zamanı. 200 q turpun təzə sıyığından götürüb 100 q piylə qarıĢdırıb su

hamamının üzərinə qoyun və əridib bir-birilə qarıĢdırın. Aldığınız mazdan zədələnmiĢ nahiyənizə

gündə 2-3 dəfə sürtün.

Sistit zamanı. 1 ədəd iri turpu götürüb sürtgəcdən keçirdin. ġirəsini sıxıb çıxardıb, 5 dəqiqə

qaynadın. Sonra süzüb gündə 2 dəfə xörək qaĢığının yarısı qədər qəbul edin.

Dilin iflici və qanazlığı zamanı. Bunun üçün turp, kök və çuğundurun Ģirəsini çıxardıb 1:1:1

nisbətində qarıĢdırıb qəbul edin. Bunun üçün Ģirələri bir-birilə qarıĢdırıb tünd butulkaya töküb

xəmirlə suvayıb, ancaq ağzını azacıq açıq qoyub mətbəx pilitəsinə qoyub qatılaĢana qədər saxlayın.

Sonra gündə 3 dəfə bir xörək qaĢığı qəbul edin. Bu məhlul qanazlığı üçün ən gözəl vasitədir.

Dilin iflici zamanı isə turpu götürüb çeynəmək lazımdır.

ġərq təbabətində qeyd edilir ki, turp orqanizmə ―qızıĢdırıcı‖ təsir edərək insanın uzun

müddət cavan qalmasına kömək edir.

Xardal – Sinapis L.

Xardal tərkibindəki çoxlu miqdarda mineral maddələr, vitamin qrupları və təbii

antioksidantlarla zəngin xammal hesab edilir. Ən baĢlıcası ondan ibarətdir ki, xardal qiymətli

texniki, qida və ədviyyat təbiətli bitkidir. Belə ki, onun qabığı təmizlənmiĢ toxumlarından yağı isti

Ģəraitdə sıxma üsulu ilə almaq olur. Xardalın toxumundan qiymətli ədviyyə məhsulu əldə edilir.

Xardaldan hazırlanan ədviyyə məhsulları dünyanın əksər xalqlarının mətbəxlərinin sevimli

qatqısına çevrilmiĢdir.

Əvvəllər xardaldan ya bütöv halda, ya da iri

yarma Ģəklində istifadə edilirmiĢ. Xardal toxumlarını

sirkə turĢusu ilə qarıĢdırıb 2-3 gün saxladıqdan sonra,

tünd, kəskin tama malik ədviyyə alınırdı. Ġllər keçdikcə

xardalın hazırlanma texnologiyası da dəyiĢilirdi. Ən

kəskin və xoĢ iyə malik keyfiyyətli ədviyyələr

Fransada istehsal olunurdu. XVI əsrdə Fransanın

Orlean və Cipne Ģəhərlərində ―xardal istehsal edən

xüsusi cəmiyyətlər‖ də yaradılmıĢdır. XVIII əsrdə

Fransanın Cijonski Ģəhərində xardal istehsal edən

sexlərdə kəskin tama malik ―ağ‖ rəngli xardal ədviyyəsinin reseptləri hazırlanmıĢdır. Xardalın

toxumlarını üzüm yetiĢən dövrlərdə toplanması məsləhət görülürdü. Xardal toxumları zəif sarı rəng

alan zaman toxumları toplayırdılar. Qəhvəyi və qara rəng alan zaman toxumları qabıqdan

təmizləyir, əvvəlcədən turĢudulmuĢ üzüm sirkəsinə və ya ağ çaxıra töküb ondan qiymətli ədviyyə

hazırlanırdı. Hazırda Fransada çoxsaylı xardal nümunələri hazırlanır. Fransada 100-dən çox

müxtəlif tama və xoĢ iyə malik limon, çaxır, ananas və s. iyini xatırladan xardal ədviyyələri

aĢpazlar arasında geniĢ Ģöhrət qazanmıĢdır. Gijon xardalının tərkibinə yabanı almadan hazırlanmıĢ

Ģirədən, duz və digər ədviyyə növlərindən qatmaqla məhsul hazırlayırlar. Bu ədviyyə növü

fransızların klassik məhsulu hesab edilir. Yeni hazırlanmıĢ ədviyyəni bifĢteks, pörtlədilmiĢ ətin

yanına qoyub istifadə edirlər. Bordoviski xardalının tərkibinə sirkə, Ģəkər tozu, tərxun və bir neçə

yabanı tərəvəz və ədviyyələr əlavə edib, soyuq ət və kolbasa ilə yeyilir.

Dünya florasının tərkibində kələmkimilər fəsiləsinin 3200 növü və 375 cinsi əhatə edir.

Xardal cinsinin isə 4 növü yayılmıĢdır. Azərbaycan florasının tərkibində isə əsasən 3 növünə rast

gəlmək olar. Xardal cinsinin ədviyyat və müalicə vasitəsi kimi 3 növündən – ağ, qara və rus (sarpet)

istifadə edilir.

Sarpet xardalı (rus xardalı və ya göyümtül xardal) - Brassica juncea (L.) Czern. Bitki

yaban halda müxtəlif ölkələrdə Asiya və Misirdə keçmiĢ SSRĠ, Orta Asiya ərazilərində yayılmıĢdır.

Mədəni halda Pakistan, Hindistan, Çin, Misir, Fransa, Hollandiya və s. ölkələrin ərazilərində geniĢ

83

surətdə əkilib becərilir. KeçmiĢ SSRĠ-də isə Volqa sahillərində Saratov, Rostov, Stavropol, Qərbi

Sibir, Qazaxıstan ərazilərində əkilib becərilirdi.

Botaniki xarakteristikası: Bu saçaqlı kökləri 2-3 m yerin dərinliyinə iĢləyən birillik ot

bitkisidir. Gövdəsinin hündürlüyü 1,5 m olub budaqlanan yaĢılımtıl rəndədir. AĢağı yarpaqları

saplaqlı, Ģara bənzər, lələkvari, daraqvari, yuxarıdakılar oturacaqlı və ya qısa saplaqlı, bütöv,

uzunsov-xətvaridir. HamaĢ çiçəkləri salxımdır. Meyvəsi-nazik uzunsov, 3-5 sm uzunluğunda

iynəvari dimdikdir. Toxumları Ģarvari, qırmızımtıl-qəhvəyidir. 1000 ədədinin çəkisi 2-4 qramdır.

Bioloji xüsusiyyətləri: Soyuğa davamlıdır. Cücərtiləri 4-5°C Ģaxtaya davam gətirir. Ġyun

ayında çiçək açır, toxumları avqust-sentyabr aylarında yetiĢir. Toxumları cücərmə qabiliyyətini 9-

10 il saxlayır.

Sarpet xardalı quraqlığa davamlı, torpağa çox tələbkar deyildir.

Çoxaldılması və aqrotexnikası: Toxum vastisəliə əkilib becərilir. Ən yaxĢı sələfi paxlalılar

fəsiləsinə daxil olan və mədəni halda əkilib becərilən növlər hesab edilir. Əkinə hazırlıq iĢləri

sahənin alaq otlardan təmizlənməsi, Ģumun yaxĢı aparılması, malalanması və kultivasiya iĢlərinin

yerinə yetirilməsi ilə baĢlayır. ġum aparıldıqdan sonra hər hektar sahəyə 35 kq azot, 45-60 kq fosfor

və 60 kq kalium mineral gübrələri verilir. Sarpet xardalları lobya, noxud və s. bitkilər kimi cərgələr

arası üsulla əkib becərirlər. Sarpet xardalının yarpaq sortlarını ilin müxtəlif vaxtlarında əkib yaĢıl

ədviyyat kimi müxtəlif yeyinti məhsulların tərkibinə əlavə edirlər. Sarpet xardalını az duzlu

torpaqlarda cərgələrin arası 45-70 sm olmaqla hər hektar sahəyə 9-12 kq toxum səpməklə prosesi

baĢa çatdırırlar. Toxumları 2-3 sm torpağın dərinliyinə basdırırlar.

Məhsulun toplanması və saxlanılması: Xardalın məhsulunu toxumları bərkiyib qatı süd

halına düĢdüyü, yarpaqları tökülməyə, bitkidə saralma baĢ verən zaman toplayırlar. Əldə olunan

toxum məhsulunu sərib qurudur, nəmliyi 10% olduqda havası daim dəyiĢilən anbarlara doldurub

saxlayırlar. Hər hektar sahədən 1,2-1,5 ton toxum əldə edilir. Xardalın yaĢıl yarpaq formasını

istənilən zaman toplanıb ədviyyat kimi istifadə edilir.

İstifadə olunma sahəsi: Xardalın toxumlarının tərkibində 35-47%-ə qədər yağ və 0,5-1,7%

efir yağı aĢkar edilmiĢdir. Yağı yüksək keyfiyyətə malik olduğundan kulinariyada, çörəkbiĢirmə,

qənnadı, konserv sənayesi sahələrində, eləcə də sabunbiĢirmə, toxuculuq, əczaçılıq sənayesində

geniĢ istifadə edilir. Bundan əlavə Fransa, Türkiyə, Ġngiltərə və Rusiyanın əksər rayonlarında və

digər ölkələrdə xardal yağından yüksək keyfiyyətli salatların; paxla, göy noxud, lobyadan, ətdən

hazırlanan müxtəlif xörəklərin tərkibinə qatılır. Əldə olunan efir yağından isə ətriyyat-kosmetika və

konserv sənayesində tətbiq edilir. Yağı çıxarılmıĢ toxumlarını sərib qurudur, toz halına salıb, ondan

xoĢ iyli yandırıcı dada malik aĢxana ədviyyəsi və digər ədviyyələrə müxtəlif nisbətlərdə qarıĢdırıb,

yeni ədviyyə növləri hazırlayıb yeyinti məhsullarının tərkibinə əlavə edirlər. Tozundan konserv

məhsullarının tərkibinə qatıb onların uzun müddət xarab olmadan saxlanılmasına Ģərait yaradır.

Xardalın tozundan ―Kuban‖, ―Cənub‖, ―Moskva‖, ―Yubileynıy‖ Ģorbalarının tərkibinə qatmaqla

yanaĢı mayonezlərin hazırlanmasında geniĢ istifadə edilir. Sarpet xardalından dünyanın bir çox

ölkələrində ədviyyə kimi istifadə edilir. Xardal sousların, buterbrodun, ət və balıq xörəklərinin,

soyuq qəlyanaltlıqlarının tərkibinə əlavə olunur. PolĢa xalqı kartofdan hazırlanan müxtəlif

xörəklərin tərkibinə ədviyyə kimi xardal qatırlar. Bundan əlavə, ət və balıq qızartmalarının ətirli və

tamlı olması üçün üzərinə xardal səpirlər. Udmurd xalqı duza əlavə olunmuĢ xardal tozundan tomat

(pomidor) Ģirələrinin tərkibinə qatıb onların uzun müddət saxlanılmasında mühim əhəhmiyyət kəsb

edir. Tatarıstanda və Belarusda Ģorabaya qoyulmuĢ almaların tərkibinə qatılır. Ən incə və xoĢ tama

malik olan xardalın yaĢıl yarpalarından xörəklərə dad və xoĢ ətirli acımtıl tam vermək üçün geniĢ

istifadə edilir.

Xardalın cavan yaĢıl yarpaqlarının 100 qramının tərkibində 400 mq% C vitamini aĢkar

edilmiĢdir. Bitkidən kosmetik vasitə kimi də istifadə edilir. Xardal tozunu balın tərkibinə qatıb

qarıĢdırıb, üzərinə ağ zanbaq çiçəklərindən hazırlanmıĢ cövhəri əlavə edib alınan məlhəmdən

çibanın üzərinə yaxın. Yaxmanı çibanların sağalıb qutarmasına qədər davam etdirin.

Ağ xardal (sarımtıl və yaxud ingilis xardalı) – Sinapis alba L.

Mənşəyi və yayılması: Ağ xardalın vətəni Aralıq dənizi ətrafı ölkələri hesab edilir. Adventiv

(gəlmə) bitki kimi bütün Avropa ölkələrinin ərazilərində, o cümlədən də Sibir, ġimali Afrika, Çin

84

və ġimali Amerika ölkələrində rast gəlinir. Alaq bitkisi kimi keçmiĢ SSRĠ-nın bütün regionlarında

təsadüf olunur. Mədəni halda isə bitki Ġsveçrə, Daniya, Hollandiya və s. ölkələrdə əkilib becərilir.

Ağ xardal Rusiya ərazisində XVIII əsrdən baĢlayaraq mədəni halda əkilib becərilməyə

baĢlanmıĢdır. Sənaye əhəmiyyətli plantasiyaları Belarusda, Ukraynada, Tulada, Smolenskdə,

Qorkidə, Tatarıstanda təĢkil edilmiĢdir.

Botaniki xarakteristikası: Ağ xardal gövdəsinin hündürlüyü 100-120 sm olan budaqlanan

birillik ot bitkisidir. Budaqları bir-birindən kəskin Ģəkildə aralı və sərtdir. Yarpaqları lələkvari

bölünəndir. AĢağıda yerləĢən yarpaqları uzunsaplaqlı yuxarıdakılar isə qısa saplaqlıdır. Gövdə və

yarpaqları qalxanvari cod tüklərlə örtülmüĢdür. HamaĢçiçəkləri çoxsaylı salxım çiçək qrupunda

toplanmıĢdır. Çiçəkləri açıq-sarı və yaxud ağ rəngdədir. Meyvəsi silindr Ģəklində yoğun, qabarıq,

yastıdır.

Bioloji xüsusiyyətləri: Ağ xardal sarpet xardalına nisbətən soyuğa davamlıdır. Toxumları 1-

2°C-də cücərti verməyə baĢlayır. Cücərtiləri -6°C-dək uzun müddət qaldıqda tələf olmur. Sarpet

xardalına nisbətən quraqlığa az davamlı olub, torpağa az tələbkardır.

Çoxalması və aqrotexnikası: Toxumları vasitəsilə əkilib becərilir. Hər həktar sahəyə 15-18

kq toxum səpilir. Cərgələr arası eninə əkildikdə isə hər hektar sahəyə 10-12 kq toxum lazım gəlir.

Aqrotexnikası sarpet xardalı kimidir.

Məhsulun toplanması və saxlanılması: Ağ xardalın qabıqları çatlamadığına görə

kombayınla toplayırlar. Toxumları qəhvəyi sarı rəng alan dövrlərdə toplayırlar. ToplanmıĢ

toxumları daima havası dəyiĢilən anbarlara doldurub saxlayırlar. Hər hektar sahədən 1,5 ton toxum

əldə edilir.

Tibbi əhəmiyyəti: Ağ xardalın toxumlarının tərkibində sinalbin qlükozidi 16,5-38,5%-ə

qədər piyli yağ aĢkar edilmiĢdir. Yağı maye halında olub, tünd sarı rəngli xoĢ iyə, özünə məxsus

acımtıl tama malikdir. Ağ xardaldan hazırlanan preparatlardan Türkiyədə, Venesuelada, Çində,

Hindistanda və s. ölkələrdə skleroza, hipertoniya, qara ciyər və öd kisəsi, həzm pozuntularında,

köpmə, revmatizm, ekzema və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

İstifadə sahələri: Toxumlarından yeyinti məhsullarının uzun müddət xarab olmaması üçün

qatqı kimi istifadə edilir. Toxumlarından hazırlanan yağından kulinariyada, yeyinti və kimya-

əczaçılıq sənayesində istifadə edilir. Toxumlarından ədviyyə məhsulları hazırlanıb xörəklərin,

konserv məhsullarının tərkibinə əlavə edirlər. Ağ xardalın toxumlarının tərkibində xoĢ iyə malik

maddə tapılmadığından, tam kəskin və tünd olduğundan ən çox müalicə məqsədləri üçün istifadə

edilir.

Ağ xardaldan ən çox ġimali Afrika ölkələri və ABġ-da istifadə еdilir. Bu ölkələrdə onun

toxumlarından aĢxana ədviyyələri hazırlanır. Bu ədviyyələrdən tərəvəz, göbələk məhsullarından

hazırlanan xörəklərin, konsеrv, ət, balıq və salatların tərkibinə qatılır. Bir sıra ölkələrdə isə ağ

xardalın cavan və yaĢıl yarpaqlarından müxtəlif salat növlərinin, Ģorabaların tərkibinə qatılır. Ağ

xardal yaxĢı nеktar və yеm bitkisi hеsab еdilir. Hər hеktar ağ xardaldan çiçək açan dövrlərdə 50-90

kq bal əldə olunur.

Qara xardal (əsl fransız xardalı) – Brassica nigra Koch.

Mənşəyi və yayılması: Qara xardalın vətəni Aralıq dəniziətrafı ölkələr hеsab еdilir. Alaq otu

kimi kеçmiĢ SSRI-nın bütün Cənub ərazilərində gеniĢ yayılmıĢdır. Bitki

Ingiltərə, Fransa, Italiya, Rumınya, Türkiyə, Hindistan, Çin və s. ölkələrdə

mədəni halda əkilib-bеcərilir.

Botaniki xaraktеristikası: Qara xardal birillik ot bitkisidir.

Gövdəsinin hündürlüyü 1 m olub, budaqlanandır. Yarpaqları saplaqlı,

aĢağıda yеrləĢən yarpaqları isə lansеtvari olub, kənarları bütövdür.

Çiçəkləri açıq-sarımtıl rəngli hamaĢ çiçəklər olub salxımlarının diamеtri

1,0-1,6 mm-dir, qırmızımtıl, qonur, qəhvəyi, səthi oyuqvaridir. Toxumları

yеtiĢən zaman küləkdə çatlayıb, kənara səpilir.

Çoxalması və aqrotеxnikası: Toxum vasitəsilə əkilib-çoxaldılır. Aqrotеxnikası ağ xardalda

olduğu kimidir.

Tibbi əhəmiyyəti: Toxumlarından rəngsiz və ya sarımtıl rəngə çalan еfir yağı alınır. Еfir

85

yağı yandırıcı təsirə və acımtıl tama malikdir. Еfir yağının əsas tərkib hissəsinin 89-90%-i alil

xardal yağı, alil-sianid və karbon-sulfid birləĢmələri təĢkil еdir. Qara xardalın toxumlarının

tərkibindən 0,5-1,4%-ə qədər еfir yağı tapılmıĢdır. Yağın kimyəvi tərkibi sarpеt və ağ xardaldan

alınan еfir yağının kimyəvi tərkiblərinə yaxındır. Toxumlarından xardal ədviyyəsi hazırlanır. Xardal

tozundan soyuqdəymə və kəskin ağrılara qarĢı plastr kimi istifadə еdilir.

Tətbiqi: Fransada qara xardaldan gijon xardalı hazırlanır. Bu ən kеyfiyyətli aĢxana xardalı

(ədviyyəsi) hеsab еdilir. Bu bütün dünyada ən çox yayılmıĢ və ən sеvimli ədviyyə hеsab еdilir.

Cənubi Avropa ölkələrinin əksəriyyətində bundan sarpеt xardalı əvəzi kimi istifadə еdilir.

Qafqaz xalqları qara xardalın cavan gövdə, yarpaq və çiçəklərindən duza qoyulmuĢ pеndirin

tərkibinə qatırlar. Qara xardal qiymətli nеktar bitkisi hеsab еdilir. Bеlə ki, hər hеktar qara xardal

sahəsindən 250-260 kq bal məhsulu əldə olunur.

Xardaldan bir nеçə ədviyyə növünün hazırlanması.

Süfrə xardalı. Quru xardal (tozu) – 3/4 stəkan, 1 stəkan su, yarım stəkan 9%-li sirkə turĢusu,

1 xörək qaĢığı Ģəkər tozu, bir xörək qaĢığı bitki yağı, 1 çay qaĢığı duz, 1 çay qaĢığı darçın, mixək,

dəfnə yarpağı götürün.

Ġsti suya Ģəkər, duz, darçın, mixək, dəfnə yarpağı əlavə еdib Ģəkər və duz əriyib qutarana

qədər biĢirin. Aldığınız məhlulu süzün, soyudub üzərinə sirkə əlavə еdərək qarıĢdırın. Sonra xardal

tozunu məhlulun üzərinə töküb qarıĢdırın. Alınan kütləni daimi qarıĢdırın, sonra üzərinə bitki yağı

əlavə еdin. Ġstəyirsinizsə xardal ədviyyəsi yaxĢı kеyfiyyətli olsun onu bir gün yеtiĢməyə qoyun.

Xardalla alma pürеsinin hazırlanması. 3 xörək qaĢığı xardal tozu, 4 xörək qaĢığı alma

pürеsi, 2,5 xörək qaĢığı Ģəkər tozu, 1 çay qaĢığı duz, 2 çay qaĢığı 3%-li sirkə turĢusu, darçın və

mixək götürün.

Almanı qabığından və toxumundan azad еdib, biĢirib pürе hazırlayın. Sonra xardal tozu

əlavə еdib qarıĢdırıb, üzərinə sirkə əlavə еdin. Qaynamağa düĢən zaman ədviyyə və duz əlavə еdin.

Üç gün saxlayıb istifadə еdin.

Rus xardalının hazırlanması. 1 stəkan xardal tozu, 1 çay qaĢığı duz, 3 xörək qaĢığı Ģəkər

tozu, 3 xörək qaĢığı sirkə, stəkanın 1/3 hissəsi qədər bitki yağı, stəkanın 1/2 hissəsi qədər

qaynadılmıĢ su götürün. Xardal tozunu ələkdən kеçirib, qaynar suya töküb еhtiyatla qatı xəmir

Ģəklinə düĢənə qədər qarıĢdırın. Sonra xardal tozunun üzərinə yеnidən qaynar su əlavə еdib

qarıĢdırmadan bir gün sakit halda saxlayın. Sonra yuxarıda göstərildiyi kimi üzərinə duz, Ģəkər

tozu, bitki yağı, sirkə əlavə еdin. Hazır olmuĢ xardal pastasını hеrmеtik qablara doldurub, soyuq

yerdə saxlayın.

Fransız xardalının hazırlanması. 1 stəkan xardal tozu, 1 çay qaĢığı Ģəkər tozu, 5 xörək

qaĢığı çaxır turĢusu, bıçağın ucunda darçın, mixək, 100 q soğan, stəkanın 1/2 hissəsi qədər qaynar

su götürün.

Xardal tozunu ələkdən kеçirib, qaynadılmıĢ suda dəmləyib, qatı xəmir halına düĢənə qədər

qarıĢdırın. Üzərinə qaynar su əlavə еdib qarıĢdırmadan 12-18 saat isti yеrə qoyub saxlayın. Sonra

qaynar suyu xardalla birlikdə süzüb, üzərinə çaxır turĢusu, duz, Ģəkər tozu, darçın və mixək əlavə

еdin. Sonra bitki yağı, sürtgəcdən kеçirilmiĢ soğan əlavə etməklə alınan kütləni qarıĢdırın. Hazır

məhsulu ağzı kip örtülü qablara doldurun. Qеyd еtmək lazımdır ki, həqiqi xardal ədviyyəsi öz

kəskin təsirini tеz itirdiyindən, hər dəfə onu yеnidən hazırlamağı məsləhət görürlər. Hazır məhsulu

10 dəqiqədən artıq qarıĢdırmaq olmaz.

P.S. Əks təsiri! Ġstənilən kəskin tama malik olan ədviyyədən müəyyən ölçü dərəcəsində

istifadə еtmək məsləhətdir. Həkimlər ürək-damar xəstəliklərində, hipеrtoniyada, ağ ciyər, mədə

xəstəliklərində, xüsusilə turĢuluğu çox olan mədə xəstəliklərində, böyrək nasazlıqlarında, babasil və

s. xəstəliklərin müalicəsində xardaldan istifadəni məsləhət görmürlər.

Müəyyən еdilmiĢdir ki, xardalı qəbul еdən zaman sanki orqanizmin daxilində istilik əmələ

gəlməyə baĢlayır. Xardalı çaxırla qarıĢdıırb soyuqdəymələrdə baĢ vеrən boğaz ağrılarında qar-qara

kimi, ayaqların qızdırılmasında, toxumundan mədə-bağırsaqda olan pozuntuların aradan

qaldırılmasında və gözün görmə qabiliyyətinin artırılmasında, еĢitmənin yaxĢılaĢdırılmasında

istifadə еdilir. Qədim roma həkimi Dioskorid «xardal plastr»rından müxtəlif xroniki xəstəliklərin

müalicəsində istifadə еtməyi məsləhət görmüĢdür.

86

Hazırda еlmi əsaslarla isbat olunmuĢdur ki, xardal əsəb sistеminin, piy, zülal və karbohidrat

mübadiləsinin nizama salınmasında, toxumaların inkiĢaf və bərpa olunmasında mühüm əhəmiyyət

kəsb еdir.

Xardalın toxumu mikrob əlеyhinə, mədə-bağırsaqda olan və patogеn xəstəliklər törədən

mikrobların nеytrallaĢdırılmasında, zəhərli maddələrin orqanizmdən kənarlaĢdırılmasında mühim

əhəmiyyət kəsb еdir. Xardal yağından ürək-damar xəstəliklərində, o cümlədən atеrosklеroz,

trombun azaldılmasında istifadə еdilir. Tərkibində zəngin maddələr olduğundan cinsi prosеsləri

stimullaĢdırır, orqanizmin qocalmasını gеcikdirir. Xərçəng xəstəliklərinin yaranmasının qarĢısını

alır. Hələ uĢaqlıq dövrlərində baĢ vеrən soyuqdəymələrin aradan qaldırılmasında xardal

plastrlarından gеniĢ istifadə еdilirdi. Xardal plastrı qoyulan zaman əzələ nahiyələrində güclü

qızartılar əmələ gəlməklə oraya çoxlu miqdar qan toplanmasına səbəb olurdu. Bu hal xardalı isti

suda isladan zaman özünü biruzə vеrir. Xardal toxumlarının tərkibində olan siniqrin maddəsi

parçalanaraq (hidroliz olunaraq) Ģəkər, turĢ xassəli sulfat turĢusunun kalium duzu və xardal yağını

əmələ gətirir. Bu da öz növbəsində xardala yandırıcı kəskin iy vеrdiyindən gözyaĢardıcı xassəyə

malik olub, toxumaya güclü qan axınını təĢkil еtməklə soyuqdəymə zamanı əmələ gələn əzələ

ağrılarının aradan qaldırılmasına səbəb olur. Xardalan nəinki bronxit, ağ ciyər soyuqdəymələrində,

plеvritdə, еləcə də döĢ ĢiĢkinliklərində, əzələ ağrılarında, əsəb, sinir düyünlərində və ürək

döyüntülərində baĢ vеrən nasazlıqların aradan qaldırılmasında da istifadə еdilir. Sizdə qripin

niĢanəsi baĢ verdiyi anda ayağınızın daban hissəsinə xardal plastrı qoyub, yun corab gеyinsəniz,

səhərə qədər sizdə qripin əlamətlərinin belə qalmamasının Ģahidi olacaqsınız.

Xardaldan müalicəvi prеparatların hazırlanması.

Rеvmatizm, radukulit zamanı: 10 q xırdalanmıĢ xardal toxumunu 150 ml spirtə töküb 14

gün dəmləyib süzüb istifadə еdin.

Xardal sarğısının hazırlanması: sarğıdan hipеrtoniya, baĢ ağrıları zamanı istifadə еtməyi

məsləhət görürlər. Bunun üçün 2 xörək qaĢığı xardal tozunu, 2 l qaynar suya töküb еhtiyatla

qarıĢdırıb, 5 dəqiqədən sonra süzün. Alınan məhluldan tənzifə çökdürüb, ağrıyan nahiyələrə qoyub

bağlayın (sarğını çox saxlamaq olmaz). Xardal tozunu 1:1 nisbətində buğda unu ilə qarıĢdırıb isti

suya tökün, üzərinə azca sirkə turĢusu əlavə еdin. Alınan sıyığı tənzifə yaxıb boyun nahiyənizə

qoyun. Xardal sarğısını 15 dəqiqədən artıq saxlamaq olmaz.

Əzələ və sümük ağrıları zamanı: bunun üçün xardal yağının tərkibinə 2%-li spirt əlavə

еdin.

Soyuqdəymələrin aradan qaldırılması zamanı: 1 çay qaĢığı xardal tozundan götürüb 100 q

bal ilə qarıĢdırın. Aldığınız məlhəmdən gündə 3 dəfə, yеməkdən sonra 1 xörək qaĢığı qəbul еdin.

Qəbizlik zamanı: 10 ədəd xardal toxumunu 2 xörək qaĢığı suya əlavə еdib yеməyə 30

dəqiqə qalmıĢ qəbul еdin.

ġalğam turp – Brassica napus L. (Brassica rapa L.)

ġalğam turp Orta Aralıq dənizi ərazilərində yarpaq kələmi və o qədər də məĢhur olmayan

turpəng bitkisindən təsadüfən çarpazlaĢdırma yolu ilə əldə edilmiĢdir.

Birillik və ikiillik bitkidir. Gövdəsi hündür, dikduran, budaqlanandır. Yarpağı bozumtul-

yaĢıl aĢağıda yеrləĢənləri saplaqlı, lələkvari bölünən, çılpaq və ya zəif tükcülərlə örtülmüĢdür.

AçılmıĢ çiçəkləri salxımda yеrləĢmiĢdir. Ləçəkləri qızılı-sarıdır. Qını 5-10 sm uzunluğunda olur.

ġalğam turp Aralıq dəniziətrafı ölkələrin ərazilərində təbii sеçmə yolu yеni bir mədəni bitki kimi

mеydana gəlmiĢdir. ġalğam turpuna ancaq mədəni halda rast gəlmək olar. Bitki əsasən Avropa,

ġimali Amеrika, Argеntina, Hindistan, Yaponiya, Rusiya və s. ölkələrdə mədəni halda

əkilib-bеcərilir. CırlaĢmıĢ halında dünyanın əksər

ərazilərində rast gəlinir. Birinci ili rozеt Ģəkilli

yarpaq və iri ətli kök və kökmеyvə əmələ gətirir.

Ġkinci ili çiçək açır. Kökü müxtəlif formalarda

yastılaĢmıĢ Ģar, еllipsvari olur. Ət hissəsi sarımtıl,

Ģirəli və Ģirintəhərdir. Ən yaxĢı aĢxana sortunun

87

kökü nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq, onun kökətrafı yarpaqları iri, ətli olub, ləkələrlə

örtülüdür. Çiçəklərinin mayalanması öz-özünə və ya çarpaz Ģəkildə baĢ vеrir. Mеyvəsi çoxtoxumlu,

azca qövsvarı qından ibarətdir. Toxumları xırda, dairəvi olub, tünd qonurumtul və ya qara

rəngdədir.

ġalğam turp rеspublikamızda əsasən Gədəbəy rayonunun rusdilli əhali yaĢayan kəndlərində

həyətyanı sahələrdə əkilib-bеcərilir.

Ġnsanların dadlı və xoĢ tamlı Ģalğam turp ilə nə vaxt tanıĢ olmalarını demək çox çətindir.

Bеlə güman еdilir ki, ola bilsin ki, insanlar bu bitki ilə antik dövrdə tanıĢ olmuĢlar. Yazılı

mənbələrdə qеyd olunur ki, bu kökmеyvəli bitkidən dadlı və xoĢ iyə malik olan xörəkləri ilk dəfə

yunan və roma xalqları hazırlamıĢlar. Orta əsrlərdə Ģirintəhər Ģalğam turp avropalıların sеvimli

qidası hеsab еdilirdi. Almanların ən çox yеdiyi tərəvəz bitkisi olmuĢdur. Turp haqqında Rusiyada

uĢaqlara çoxlu nağıllar söylənsə də, Almaniyada isə ən çox nağıllar qoĢulan bitki Ģalğam turpu

olmuĢdur. XVI əsrdə bu sеvimli tərəvəz Ġngiltərəyə gətirilmiĢdir. Hal-hazırda Ģalğam turpundan

hazırlanan ət xörəkləri ingilislərin ən sеvdiyi milli xörəklərinə çеvrilmiĢdir. Baltik ölkələrinin

xalqları isə bunu öz ərazilərində gеniĢ sahələrdə əkərək ondan müxtəlif xörək növləri hazırlayırlar.

Rus xalqı Ģalğam turpu ilə XIV əsrdə tanıĢ olmuĢ və gеniĢ sahələrdə əkib-bеcərməyə baĢlamıĢlar.

Lakin, kartof mədəni hala kеçirildikdən sonra, Ģalğam turpunun əkin sahələri gеt-gеdə azalmağa

baĢlayır.

Lakin, bu qiymətli kökümеyvəli tərəvəz bitkisindən rus xalqı qısa müddət ərzində tamlı və

ləzzətli xörək növləri hazırlamaqla yanaĢı müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə еtməyə

baĢlamıĢlar.

Kimyəvi tərkibi. XoĢ tamına, kimyəvi tərkibinə, müalicə xüsusiyyətinə görə Ģalğam turpu

turpla müqayisə еtmək olar. AĢağı kaloriliyinə (100 qramı 35 kkal еnеrji vеrir), tərkibində çoxlu

miqdarda vitamin, minеral maddələr, bеta-karotin, Е, C və B qrupu vitaminləri, fol və nikotin

turĢusu, fosfor, dəmir mikroеlеmеntləri və s. aĢkar еdilmiĢdir. ġalğam turpunda olan C viaminin

miqdarı kələm, pazı (çuğundur), kök, tərəvəz bitkilərinə nisbətən çox olub bütün qıĢı olduğu kimi

qalır. B6 vitamini, еləcə də kalium, kalsium mikroеlеmеntləri baĢqa kökümеyvəlilərə nisbətən

çoxluq təĢkil еdir. ġalğam turpunun tərkibində çoxlu miqdar yod еlеmеnti aĢkar еdilmiĢdir ki, bu da

yod çatıĢmayan ərazilərdə yaĢayan insanlar üçün xеyirli ola bilər. Bitkinin kökmеyvəsində olan

xardal yağı xəstəlik törədən baktеriya və mikroblara məhvеdici təsir göstərir. Xörəyə az miqdarda

qatıldıqda uzun müddət xarab olmadan saxlanmasına səbəb olur.

100 q Ģalğam turpunun tərkibində 0,1 q piy, 1,2 q zülal və 7,7 q zülal aĢkar еdildiyindən

bundan pəhriz xörəklərin hazırlanması təklif olunmuĢdur. Nеcə ki, karbohidratlar bitkinin

sеllülozasında toplandığından, ondan Ģəkərli diabеtə yеnicə tutulan xəstələr üçün xörəklər

hazırlanması məsləhət görülmüĢdür.

Müalicəvi xüsusiyyətləri.

Turp kimi Ģalğam turpun bəlgəmgətirici xüsusiyyətə malikdir. Buna görə bundan nəfəs

yolları xəstəliklərində istifadə еdilir. Bundan baĢqa bitkidən hazırlanan prеparatlardan kəskin

qastritdə, еntеritdə (nazik bağırsaq soyuqdəymələrində), kolitdə (yoğun bağırsaq

soyuqdəymələrində) və xroniki qəbizlikdə istifadə еdilir. Bitkidən bağırsaqların saya əzələlərinin,

kalorisi aĢağı olduğundan həzm sistеminin yaxĢılaĢdırılmasında ona görə kökmеyvəsindən pəhriz

xörəklərinin hazırlanmasında, еləcə də piylənməyə qarĢı istifadə еdilir. Kökmеyvəsi dəmir

çatıĢmazlığında, atеrozklеrozda istifadə еdilir. ġalğam turpunun kökündə çoxlu miqdar fitonsid

maddəsi olduğundan dəridə əmələ gələn irinli yaraların, yanıqların, qaĢınmaların müalicəsində

yaxĢı еffеkt vеrir. Tərkibində çoxlu miqdarda kalium, maqnеzium olduğundan artеrial təzyiqinin

aĢağı salınmasında istifadə еdilir. Bundan baĢqa tərkibindəki C vitamini antioksidant

xüsusiyyətlərinə malik olduğundan, orqanizmdə əmələ gələn zəhərli maddələri və sərbəst radikalları

kənar еdir. ġalğam turpunu çox vaxt xərçəngə qarĢı tərəvəz adlandırırlar. Bitkinin tərkibində

antikansеroqеn maddə olduğundan orqanizm tərəfindən yaxĢı mənimsənilsin dеyə onu ya yaxĢı

biĢirməyi və ya qızartmağı məsləhət görürlər. Bir gün ərzində 100-150 q biĢirilmiĢ Ģalğam turp

qəbul еtməyi, еləcə də baĢqa tərəvəz bitkiləri ilə qarıĢdıırb yеməyi məsləhət görürlər. Bundan baĢqa

kökyumrusundan hazırlanan xörəklərdən atеrosklеroz ürək və baĢbеyin damarlarında baĢ vеrən

88

nasazlıqların aradan qaldırılmasında istifadə еtməyi məsləhət görürlər.

ġalğam turpdan müalicə prеparatlarının hazılanması.

Kəskin quru öskürək zamanı: Çox da böyük olmayan Ģalğam turpunun qabığını təmizləyib

ət maĢınından kеçirib üzərinə 2:1 nisbətində bal əlavə еdib qarıĢdırın. Gündə 4-5 dəfə bir xörək

qaĢığı isti su ilə qəbul еdin. Tеzliklə, bəlğəm tökülməyə baĢlayıb, vəziyyətinizi yaxĢılaĢdıracaq.

Tənəffüs yollarının xroniki xəstəlikləri zamanı: 500 q Ģalğam turpu, 50 q kərə yağı, 3

xörək qaĢığı bal, 50 q qoz götürün. ġalğam turpunu nisbətən xırda hissələrə doğrayıb, yağda azca

biĢirib, sonra bal əlavə еdib yumĢalana qədər biĢirin. Süfrəyə vеrməmiĢdən əvvəl üzərinə narın

doğranmıĢ qoz səpin.

Kalsium çatışmazlığı zamanı: ġalğam turpun Ģirəsini hazırlayıb, üzərinə 1 xörək qaĢığı bal

əlavə еdib gündə 2 dəfə qəbul еdin.

Dəridə baş vеrən yanıq zamanı: ġalğam turpun Ģirəsini hazırlayıb 1:1 nisbətində balla

qarıĢdırıb yanıqların üzərinə yaxın. Orqanizmdən radionuklidlərin kənar еdilməsi zamanı Ģalğam

turpu təmizləyib doğrayın, azca duzlu suya töküb smеtanla qarıĢdırıb yеyin.

Şalğam turpdan xörəklərin hazırlanması. Dükandan və ya bazardan Ģalğam turp alarkən

onun bərkliyinə, orta dərəcəli ölçüsünə fikir vеrin. ġalğam turpun yuxarı hissəsində cücərti

görünürsə və ya yarpaq əmələ gələrsə dеməli, o düzgün saxlanılmamıĢdır. Bu zaman onun əsas

qidalılıq kеyfiyyəti aĢağı düĢmüĢ hеsab еdilir.

Еv Ģəraitində Ģalğam turpu polietilеn pakеtlərdə saxlamaqla yanaĢı 2-3 dеĢik açın ki, havası

həmiĢə dəyiĢilsin. ġalğam turpunu çalıĢın soyuducunun soyuq yеrində saxlayın. ġalğam turpundan

xörək hazırlayarkən bütün qaydalara düzgün əməl olunarsa, ondan çox ləzzətli biĢmiĢ növləri

hazırlamaq olar.

Şalğam turpdan ət xörəklərinin hazırlanması. 750 q Ģalğam turpu, 500 q kərə yağı, dəfnə

yarpağı, cəfəri kökü, 2 soğan baĢcığı, 500 q kartof, 1 çay qaĢığı mərzə, çay qaĢığı zirə, 1 xörək

qaĢğı un, yaĢıl cəfəri götürün.

1,5 litr qaynar su olan qazanın içərisinə soğan, cəfəri kökü və dəfnə yarpağı əlavə еdib, əti

yarım hazır olana qədər biĢirin. Sonra süzüb bulyonun içərisinə ət, kartof, xırda doğranılmıĢ Ģalğam

turpu, mərzə, zirə əlavə və zövqünüzə görə duz səpin. Sonra qazanın qapağını örtüb, vam odun

üzərinə qoyun. Nə vaxt ki, ət biĢib hazır oldu, onda üzərinə un, soyuq su əlavə еdib odun üzərinə

qısa müddət saxlayın. Süfrəyə vеrməmiĢdən qabaq üzərinə xırda doğranmıĢ cəfəri səpin.

Şalğam turpundan sarımsaqlı, smеtanlı sousun hazırlanması. Orta ölçüdə Ģalğam

turpunun yarpaqlarından, soğan baĢcığı, 1 diĢ sarımsaq, zövqünüzə görə duz və istiot götürün.

ġalğam turpunu və soğanı doğrayıb, yaĢıl hissəni ət maĢınından kеçirin. Hamısını qarıĢdırıb

bir qədər su əlavə еdin.

Sonra smеtan, doğranmıĢ sarımsaq, duz və istiot əlavə еdin.

Şalğam turpu və buzov ətilə salatın hazırlanması. 2 ədəd kök, 1 ədəd Ģalqamturp, 500 q

buzov əti, mayonеz götürün. Əti xırda hissələrə salıb 40-45 dəqiqə biĢirin. Sonra kökü və Ģalğam

turpunu süzgəcdən kеçirib ətinin üzərinə töküb, mayonеz əlavə еdib süfrəyə vеrin.

Bişirilmiş şalğam turpu və qara ciyərdən hazırlanmış salat. 100 q biĢirilmiĢ Ģalğam turpu,

20 q qızardılmıĢ qara ciyər, 10 q xiyar, yaĢıl noxud, salat yarpağı, göyərti, adi soğan, mayonеz

götürün.

ġalğam turpu, qara ciyəri, xiyarı, salatı doğrayıb, pеncəri xırdalayın, yaĢıl noxud əlavə еdib,

salatın üstünü göyərti ilə bəzəyib süfrəyə verin.

Əlavə olaraq, soğanı süzgəcdən kеçirib, üzərinə mayonеz, toz Ģəklinə salınmıĢ qırmızı istiot

əlavə еdib süfrəyə vеrin.

ġalğam turpunu biĢirən zaman tərkibində olan C vitamin parçalanmadan öz tərkib hissəsini

olduğu kimi saxlayır. Ona görə də qıĢ və yaz dövrlərində orqanizmdə vitamin çatıĢmazlığı zamanı

Ģalğam turpundan hazırlanan xörəklərə daha çox üstünlük vеrilir.

Hazırda Amеrikanın Forеst Qzok Ģəhərində, Oriqon Ģtatında 1951-ci ildə «dünyanın Ģalğam

turpu mərkəzi» açılmıĢdır. Burada Ģalğam turpunun biologiyası, sеlеksiyası, yеni məhsuldar

sortların yaradılması üçün xüsusi institut yaradılmıĢdır.

89

GÜLÇĠÇƏKLĠLƏR – Rosaceae Juss. fəsiləsi

Dərman sincanotu (qanbatı) – Sanguisorba officinalis L.

Dünya florasının tərkibində Gülçiçəklilər fəsiləsinin 120 cinsi və 2000-dən artıq novü

yayılmıĢdır. Bu növlərin əksəriyyəti Ģimal zonasının mülayim ərazilərində təsadüf edilir. Sincanotu

cinsinin elmə 20-yə yaxn növü məlumdur. Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda bir növü – dərman

sincanotu – Sanguisorba offıcinalis L. yayılmıĢdır. «Sanguisorba» latınca qankəsici deməkdir.

Dərman sincanotu – hündürlüyü bir metr, odunlaĢmıĢ üfiqi istiqamətdə yerləĢən kökümsova

və uzun köklərə malik ot bitkisidir. Gövdəsi budaqlanan, qabırğalıdır. Kökətrafı yarpaqları uzun

saplaqlı, lələkvari, gövdə yarpaqları oturaq olub, 6 sm uzunluğunda uzunsov-

yumurtavari, kənarları iti diĢlidir. Tünd-qəhvəyi, qırmızı, xırda çiçəkləri oval

və slindrik baĢcıqlı sünbülçiçək qrupunda toplanmıĢdır. Meyvəsi açıq-

qəhvəyi, quru toxumdan ibarətdir. Ġyun-avqust aylarında çiçək açır, meyvəsi

avqust-sentyabrda yetiĢir.

Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqaz dağlarının çəmənliklərində,

Quba-Qusar zonasında yayılmıĢdır. Ona nəmli çəmənliklərdə də rast gəlmək

olar.

Kök və kökümsovları aĢı maddələri ilə zəngindir. Kökümsovun

tərkibində 12-13%, kökündə 16-17%, fırının tərkibində isə 23%-ə qədər aĢı maddəsi aĢkar

edilmiĢdir. Bundan əlavə kökündə 2,4-3,0%-ə qədər saponin, 1,8% efır yağı, kempferol, kversetin

flavonoidləri, 29% niĢasta, A, B, C, D, E vitaminləri və s. tapılmıĢdır.

Kökümsov kökünün tərkibində 8,13%-ə qədər kül maddəsi, mq/q-la: 5,80 - K, 23,10 - Ca,

2,90 - Mg, 0,40 - Fe makroelementləri, mkq/q-la 0,47 - Mn, 0,03 - Cr, 0,31 - Al, 5,71 - Ba, 0,12 - V,

1,15 - Ni, 6,14 - Sr, 0,06 - Pb, 0,10 - J mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Dərman və kosmetika

sahəsində kökləri ilə birlikdə kökümsovlarından da istifadə edilir. Avqust və senlyabr aylarında

kökləri torpaqdan qazılıb çxarılır, soyuq su ilə yuyulub təmizlənir və açıq havada qurudulur.

Elmi təbabətdə qurudulmuĢ kökümsovlardan (sulu biĢirmə və spirtli duru ekstrakt halında)

qankəsici dərman kimi babasil və uĢaqlıq qanaxmalarında, ĢiĢlərin müalicəsində, həmçinin mədə-

bağırsaq xəstəliklərində, dizenteriyada və kəskin xroniki enterokolitlərdə büzüĢdürücü, antiseptik,

iltihab və öskürək əleyhinə dərman kimi istifadə edilir.

Anginanın, gingivitin, stomatitlərin müalicəsində də iĢlədilir.

Xalq təbabətində qurudulmuĢ köklərini və yarpaqlarını ayrı-ayrılqda çay kimi dəmləyib

qarın ağrılarında, ishalda, dizenteriyada, yuxarı tənəffüs yolları soyuqdəymələrində bəlğəmgətirici

vasitə kimi istifadə edirlər. Sulu dəmləməsindən uĢaqlıq qanaxmalarında qankəsici vasitə kimi

iĢlədirlər.

Kosmetika və dermatologiya sahəsində kök, eləcə də kökümsovundan hazırlanan dəmləmə,

cövhər və məlhəmlərdən irinli yaraların təmizlənməsində, vena soyuqdəymələrində, ekzema

qaĢınmalarında istifadə edirlər. BaĢqa bitkilərlə qarıĢdırıb tükün dibinin möhkəmləndirilməsi

məqsədilə də iĢlədilir. Sincanotundan hazırlanan vannalardan dəriyə yaxın venaların normal hala

salınmasında istifadə olunur. Dərman sincanotundan Fransa, PolĢa, Bolqarıstan, Slovakiya və s.

ölkələrin kosmetika sahələrində istifadə edilir.

Biz isə bitkinin kök və kökümsovlarından ilk dəfə aĢı təbiətli boyaq məhlulu hazırlayıb yun

və ipək məmulatlarını sarımtıl-boz, sarı, boz, bozumtul-qəhvəyi, yaĢılımtıl-boz, yaĢılımtıl, mixəyi,

qonur, tütünü, tütünü-sarı, zeytunu və s. rəng və çalarlara boyadıq. Sincanotunun kök və

kökümsovlarından alınan aĢı və boyaq təbiətli qatı ekstraktından ətriyyat-kosmetika, sabunbiĢirmə

və gön-dəri sənayelərində istifadə etmək olar.

Qaytarma – Potentilla L.

Gülçiçəklilər fəsiləsinə aid olub ən mühim əhəmiyyət kəsb edən cinslərdən biri də qaytarma

– Potentilla L.-dir. Cinsin tərkibində 500-ə qədər növ formalaĢmıĢdır. Bitkinin Qafqazda 50-yə

yaxın, Azərbaycanda isə 30-31 növünə təsadüf edilir. Cinsə daxil olan növlər qida, ədviyyat, boyaq,

90

aĢı, dərman təbiətli və dekorativ bitkilərdir.

Qaytarma cinsinin düzqalxan – Potentilla erecta (L.) Raeusch., ördək qaytarma P. anserina

L. və s. növlərindən qida, ədviyyat, boyaq, aĢı, müalicə və s. məqsədlər üçün istifadə edilir. Bu

növlərdən ən əhəmiyyətlisi isə düzqalxan qaytarmadır. Bu bitkini təbiətdə asanlıqla tapmaq olar.

Belə ki, baĢqa növlərdən fərqli olaraq, onun çiçəkləri 4 ədəd parlaq-sarı rəngli ləçəklərdən ibarət

olması ilə fərqlənir.

Düzqalxan qaytarmanın müalicəvi xüsusiyyətləri ilə insanlar hələ XIV əsrdə tanıĢ olmağa

baĢlamıĢlar. Ġnsanlar bu dövrdə bitkidən ədviyyat xammalı kimi balıq sənayesində, sonralar spirtli

içkilər, dərilərin aĢılanmasında, parçaların boyadılmasında, yarpaqlarından isə ət və toyuq

xörəklərinin tərkibinə ədviyyat qatqısı kimi istifadə edirdilər.

Düzqalxan qaytarma – Potentilla erecta (L.) Raeusch. Hündürlüyü 20-25 (50) sm-ə qədər olan kökü yumru oduncaqvari,

çoxillik ot bitkisidir. AĢağıda yerləĢən yarpaqları saplağından

uzundur. Orta və yuxarıda yerləĢən yarpaqları oturandır. Çiçəkləri

gövdə üzərində tək-tək yerləĢmiĢ, qızılı-sarı rəngli 4 ləçəkdən

ibarətdir. Bitki may-iyun aylarında çiçək açır. Ġyul-avqust aylarında

meyvə verir. Bitkiyə Azərbaycanda Böyük Qafqazın Quba

ərazilərində, o cümlədən orta-dağ yamaclarında, meĢələrin yuxarı

hissələrində, çəmənliklərdə təsadüf edilir.

Qədimdə spirt çəkənlər qaytarmanı çox sevirdilər. Çünki, qaytarmanın qurudulmuĢ otu ilə

spirti konyak rənginə boyayırdılar. Bu spirtin kəskin iyini yumĢaldırdı (aradan qaldırırdı).

Qaytarmanın kökündən alınan ekstraktlarla yüz illərdir ki, qanlı ishala qarĢı istifadə edildiyinə görə

bitkiyə qankəsici kök, ishal kökü və s. adlar verilmiĢdir.

Bitkinin latınca adının mənası ―qüvvə, güc‖ deməkdir. Xalq arasında bitkini qırmızı kök,

güclü, palıdlıq, darcıq, yeddibarmaq və s. adlarla tanıyırlar.Bitkidən hazırlanan preparat apteklərdə

―kalqan kökü‖ – Tormentillae rhizoma adı ilə satılır.

Bitkinin kökünün tərkibində tormentol efiri (C35H50O10), tormentil qlükozid, flobafen,

flavanoidlərdən: kempferol, 6%-ə qədər triterpenoid maddələrindən – xinovikov turĢusu,

termentezid, flobafen, fenolkarbon turĢularından: qall, kofein, n-kumarin, protokaxinlərdən:

katexin, qallokatexin, epiqallotexin, qallokatexinqallat, epiqallokatexinqallat, niĢasta, mum, qətran

və s. aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa kökümsovunda 5,03 % kül, mq olmaqla: K - 6,10, Ca - 7,40,

Mg - 0,80, Fe - 0, 40 makroelementləri, mkq/q-la: Mn - 250,0, Cu - 1,04, Zn - 2,02, Co - 0,96, Cr -

0,02, Al - 0,25, Ba - 3,06, V - 0,09, Se - 6,70, Ni - 1,34, Sr - 0,81, Pb - 0,28, I - 0,25, B - 24,80

mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Düzqalxan qaytarmanın soyuqdəymə əleyhinə büzüĢdürücü, bakterisid təsir göstərməsinə

əsas səbəb kökündə olan aĢı maddəsi, ən çoxu isə katexin birləĢmələridir. Qaytarmadan alınan

ekstraktların köməyi ilə qan kapilyarlarının qırılmasının qarĢısının alınmasında, damar

yığılmalarında, qankəsici və s. vasitə kimi istifadə edilir. Bitkini mədənin köməkçisi də

adlandırmaq olar. Bitki ishalın qarĢısını alır. Mədə-bağırsaqda baĢ verən bakteriya pozuntularını

aradan qaldırmaqla yanaĢı mədə qanaxmalarını da dayandırır. Ġshal zamanı qaytarmadan hazırlanan

çaylardan istifadə edilir. Bu resepti hər bir ailə yazıb yadda saxlamalıdır. Bunun üçün 1 çay qaĢığı

otundan 150 ml qaynar suya töküb vam odun üzərində 10 dəqiqə saxlayıb süzün. Gündə 2-3 dəfə,

yeməkdən sonra 1 fincan qəbul edin. Bu cür müalicəvi çaydan enterit, enterokolit, dispepsiyanı və

s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

Elmi təbabətdə bitkinin kökündən hazırlanan dəmləməsindən ağız və udlaq

soyuqdəymələrində stomatit, gingivit, faringitdə, anginada və s. iĢlədilir. Bunun üçün 20 q

qurudulmuĢ kök hissəsindən götürüb 1 litr suya töküb 10 dəqiqə biĢirin. Sonra süzüb azca soyudub

boğazınızı qarqara edin.

Ġrinli yaraların, dəri çatlamalarının, yanıqların və donvurmaların müalicəsində qaytarma

dəmləməsindən istifadə edilir. Dəridə baĢ verən nasazlıqları aradan qaldırmaq üçün daha qatı

ekstraktı iĢlədilir. Bunun üçün 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ hissəsindən götürüb 250 ml suya töküb,

qaynadıb ekstraktını alıb süzün. Bu ekstrakt babasil ĢiĢlərində, eləcə də qadın xəstəliklərində, o

91

cümlədən uĢaqlıq qanaxmalarında istifadə edilir.

Qaytarma kökündən cövhərin hazırlanması. Xalq təbabətində bitkinin kökündən

hazırlanan sulu və spirtli cövhərdən istifadə edilir. Belə ki, 25 qram kökündən götürüb, 50 ml

keyfiyyətli arağın üzərinə töküb mütəmadi olaraq çalxalayıb, 14 gün qaranlıq, soyuq yerdə saxlayın.

Hazır olan ekstraktı süzüb soyuducuda saxlayın. Ġshal və köpmə zamanı gündə 2-3 dəfə, 50 damcı

qəbul edin.

Qaytarmadan mazın hazırlanması. 1 stəkan əridilmiĢ yağın üzərinə xırda hissələrə salınmıĢ

kökündən 5 q götürüb 5 dəqiqə biĢirin sonra ĢüĢə bankaya süzüb soyuducuda saxlayın. Mazdan

dodaq, dəri, əl, codlaĢmıĢ dəri və s. nahiyyələrə gündə 2-3 dəfə sürtün.

Hazırlanan preparatlardan istifadə etməzdən əvvəl həkimlə məsləhətləĢin.

Diqqət! Bitkidən hazırlanan preparatlardan normadan artıq istifadə etdikdə mədə ağrıları,

allergiya baĢ verə bilər.

Dizenteriya (ishal) zamanı. 25 q qaytarmanın kökü və qırmızı üzüm çaxırı götürün.

QurudulmuĢ kökü xırdalayıb kofe üyüdücüdən keçirdin. Sonra 1 çay qaĢığı götürüb 50 ml çaxırın

üzərinə tökün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3-4 dəfə, yemək qabağı qəbul edin.

Qanlı ishal zamanı. 25 q qaytarma kökü, 25 q qambatı kökü, 90 q quĢəppəyi otundan

götürün. Götürdüyünüz bitkiləri xırda hissələrə salın. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürüb 200 ml

soyuq suya töküb qaynama dərəcəsinə gətirib gündə 3-4 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməyə 20

dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Xroniki enterokolit zamanı. 10 q qaytarma kökü, cirə toxumu, 20 q qaragilə meyvəsi, 30 q

solmazçiçək (qumsal zirə) və sürvə (Ģalfey) yarpağı götürün. Götürdüyünüz komponentləri bir-

birləri ilə qarıĢdırın. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürüb 200 ml soyuq suya töküb, qaynama

dərəcəsinə gətirin və 15 dəqiqə dəmləyin. Aldığınız ekstraktdan gündə 2-3 dəfə, yeməyə 20 dəqiqə

qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbl edin.

Mədə-bağırsaq pozuntuları zamanı. 10 dəqiqə qaytarma kökü, 10 q ətirli yarpız götürün.

Bitkiləri xırda hissələrə salıb 200 ml soyuq suya tökün, qaynatma dərəcəsinə gətirib 15 dəqiqə

dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 2-3 dəfə, stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməyə 20 dəqiqə

qalmıĢ qəbul edin.

Qanazlığı zamanı. 20 q qaytarma kökü, gicitkən yarpağı, boymadərən otundan götürün.

Xammalı doğrayıb qarıĢdırın. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürüb 250 ml qaynar suya töküb 30

dəqiqə dəmləyib süzün. Ekstraktdan gündə 5-6 dəfə 1 xörək qaĢığı yeməyə 1 saat qalmıĢ qəbul

edin. Müalicə kursu 2-3 həftədir.

Podaqra zamanı. 20 q qaytarma kökündən götürüb 70º-li 100 ml spirtin üzərinə töküb ĢüĢə

qabda (butulkada) 6 həftə saxlayın və süzüb soyuducuya qoyun. Aldığınız cövhərdən gündə 2-3

dəfə 40 damcı yeməkdən əvvəl qəbul edin.

Yanıq zamanı. 250 ml soyuq suya 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ palıd qabığı və qaytarma kökü

əlavə edin. Zəif od üzərinə qoyub 20 dəqiqə biĢirin. Süzüb, soyudun. Salfetkanı ekstraktda isladıb

xəstələnmiĢ dəri nahiyəsi üzərinə qoyun.

Yanıqların müalicəsi üçün mazın hazırlanması. Tünd ĢüĢə bankaya 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ təzə qaytarma kökü tökün, üzərinə dolana qədər bitki yağı əlavə edin və su hamamında

30 dəqiqə saxlayın. Sonra soyudub süzün. Aldığınz mazdan götürüb yanmıĢ nahiyəyə sürün. Mazla

dolu tünd butulkanı soyuducada saxlayın.

Yağlı dəri üçün kosmetik buzun hazırlanması. 10 q gülümbahar çiçəyi, qaytarma kökü, 5-6

damcı limon yağı götürün. Xammalı xırda hissələrə salıb 350 ml qaynar suya töküb, yun parça ilə

örtüb 25 dəqiqə dəmləyin. Sonra süzüb üzərinə 5-6 damcı limon yağı əlavə edin. YaxĢı qarıĢıqdan

sonra formaya salıb soyuducada soyudun. AlınmıĢ formalı buzdan götürüb səhər və axĢam

sifətinizə sürtün.

Soyuqdəymə zamanı. Bunun üçün 10 q qaytarma kökü, gülümbahar çiçəyi, tozağacı

tumurcuğu, evkalipt yarpağı, ətrəng qırxbuğum götürün. Sonra kofeüyüdücüdən keçirin. QarıĢıqdan

2 xörək qaĢığı götürüb 1 litr qaynar suya töküb zəif od üzərinə qoyub 10 dəqiqə saxlayın. Sonra

termosa töküb bütün gecəni dəmə qoyun. Aldığınız ekstraktı gün ərzində yeməyə yarım saat qalmıĢ

100-150 ml qəbul edin. Ekstraktın tamını yaxĢılaĢdırmaq üçün tərkibinə Ģəkər və ya bal qatın.

92

Müalicə kursu 3-4 aydır. 10-14 gün istirahət verdikdən sonra yenidən müalicəni təkrar edin. Prosesi

1 il davam etdirin. Müalicəni 2 ay yaz və payız fəsillərində aparsanız daha effektli alınar.

Düzqalxan qaytarmadan alınan preparatlardan Almaniya, PolĢa, Finlandiya, Fransa,

Portuqaliya, Ġsveçrə və s. ölkələrin elmi təbabətində geniĢ istifadə edilir.

Biz isə bitkinin kökümsovlarından flavonoid və aĢı təbiətli boyaq ekstraktı hazırlayıb yun

ipini tünd sarı, narıncı, yaĢıl, qonur, mixəyi, mixəyi-qonur, açıq-qəhvəyi, qırmızı, qırmızı-qəhvəyi,

Ģabalıdı, qara-qəhvəyi və s. çalarlara boyamağa nail olduq. 1 kq qaytarma kökü tozundan alınan

boyaq ekstraktı ilə 10-12 kq yun ipi boyamaq olar. Bitkidən alınan boyaqdan ətriyyat, kosmetika,

sabunbiĢirmə və s. sahələrdə istifadə etmək olar.

Albalı – Cerasus Hill.

Albalı - Cerasus Hill. cinsinin dünya florasında 140-150 növü yayılmıĢdır. Cinsin 76

növünə ġərqi Asiyanın subtropik zonalarında rast gəlinir. Bunların 67 növü həmin ərazilər üçün

əsas bitki hesab edilir. Albalının keĢmiĢ SSRĠ-də 27 növü, Qafqazda 8, o cümlədən Azərbaycanda 7

növü (2 növü mədəni halda) becərilir.

Adi albalı - Cerasus vulgaris Mill. Hündürlüyü 5-6 metr olan ağacdır. Yarpaqları saplaqlı,

enli ellipsvari, iti kənarları miĢardiĢli, pazvaridir. Gövdəsinin qabığı qonurdur. Çiçəkləri ağ və ya

çəhrayı rəngdə olub, çoxsaylı erkəkcikli çiçəkləri sadə çətirdə toplanmıĢdır. Meyvəsi kürəvari,

yuxarı hissədən yastı, tünd-qırmızı, açıq-qırmızı rəngdədir. Aprel-may aylarında çiçək açır, iyun və

iyulda meyvəsi yetiĢir.

Adi albalı Azərbaycanın demək olar ki, hər yerində mədəni halda əkilir. Daha çox orta

dağlıq və dağətəyi rayonlarda mədəni halda becərilir.

Albalının tərkibində fol turĢusu, B1, B2 PP vitaminlər

qrupu, çoxlu miqdarda qlükoza, fruktoza və insan sağlamlığı üçün

mikroelementlərdən mis, kobalt, dəmir, kalsium, kalium, yod və s.

aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa tünd-qırmızı rəngli albalı sortu

meyvəsinin tərkibində daha çox Ģəkər və E vitamin olur. Həmçinin,

albalı meyvəsinin tərkibində izokversitrin, 3-qlükoarabinozid

kversetin, astraqalin flavanoidləri, qabığından isə fenolkarbon

turĢusu, katexin, 10 %-ə qədər aĢı maddəsi, flavonoid təbiətli

birləĢmələrdən narigenin, prunin, kversetin, aroneadendrin, 7-

metilaromadendrin, sianidin-3-ramoqlükozid, antosian birləĢmələri, piy maddəsi və s. aĢkar

edilmiĢdir.

Albalı Ģirəsi qəbizliyi aradan qaldırır, orqanizmin immunitetini yüksəldir, maddələr

mübadiləsinin nizamlayır, soyuqdəymə, öskürək zamanı bəlğəmgətirici rolunu oynayır. Gözəl

bakterisid xüsusiyyətinə malik olub, stafilokokk və streptokokk bakteriyaları tərəfindən törədilən

infeksiya xəstəliklərini müalicə edir. Bundan baĢqa albalı dizentriya, bronxit, bronxial astma və

damar xəstəlilərinin müalicəsində iĢlədilir.

Albalı meyvəsi iĢtahanı yaxĢılaĢdırır, həzmə kömək edir, babasili, tərkibində mis və dəmir

olduğuna görə qanazlığını aradan qaldırır, kalium olduğuna görə ürək əzələlərini qidalandırır.

Tərkibində vitaminlərin və mikroelementlərin çoxluğuna görə immuniteti qaldırır, qan damarlarının

və sümük toxumalarını möhkəmləndirir.

QurudulmuĢ meyvəsi büzüĢdürücü xüsusiyyətə malik olduğundan mədə-bağırsaq

pozuntularında tətbiq edilir. Bundan baĢqa qurudulmuĢ meyvəsini qida rasionunun tərkibinə əlavə

edib hepatit, hipertoniya, uĢaqlıq qanaxmalarında istifadə edilir.

Albalıdan müalicə preparatlarının hazırlanması: Dizenteriya, stafilokokk və streptokokk

bakteriyalarının törədiciləri infeksiya xəstəlilərinin müalicəsi zamanı: hər gün səhər acqarına

stəkanın 1/2 hissəsi qədər albalı Ģirəsi qəbul edin.

Soyuqdəymə zamanı baş verən qara ciyər və öd kisəsi xəstəliklərində: Bunun üçün hər gün

acqarına tünd-qırmızı rəngli albalıdan alınmıĢ Ģirədən bir stəkan için. Və ya 0,5 litr qaynar suya 2

xörək qaĢığı qurudulmuĢ albalı Ģirəsi əlavə edib vam od üzərində 5 dəqiqə saxlayın və sonra

93

soyudub süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 4-5 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Soyuqdəymə, ishal, qanazlığı zamanı: Bunun üçün 4 xörək qaĢığı narın hissələrə salınmıĢ

albalı yarpağı, 1 xörək qaĢığı quĢarmudu yarpağı, 14 xörək qaĢığı gülümbaharın ot hissəsindən

götürüb qarıĢdırın. Sonra qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı 1 stəkan qaynar suya tökün və 30 dəqiqə

dəmləyib, süzün. Aldığınız dəmləmədən gün ərzində yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 3 xörək qaĢığı qəbul

edin.

Böyrək xəstəliyi zamanı: Yazda tumurcuqlar ĢiĢməyə baĢladığı zaman onlardan bir hissə

toplayıb, qurudun. Sonra albalının barmaq boyda cavan budaqlarından 10-12 ədəd kəsib emal

qazana qoyun və üzərinə 2 litr qaynar su əlavə edib, 10 dəqiqə qaynadın. Götürüb yun parçaya

töküb 30 dəqiqə saxlayın. Aldığınız dəmləmədən gündə 4-5 stəkan 10 dəqiqə ərzində qəbul edin. 10

gün istirahət verdikdən sonra, malicəni davam etdirin.

Orqanizmin daxdilində qanaxmalara meyili olan orqanların müalicəsi zamanı: Bir stəkan

qaynar suya 1 çay qaĢığı qurudulmuĢ alablı meyvəsi əlavə edib, 10 dəqiqə zəif od üzərinə qoyub

qaynadın. Sonra soyudub süzün. Gündə 3-4 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi

qədər qəbul edin.

Nevroz, revmatizm, qıcolma zamanı: 0,5 litr soyuq suya 1 xörək qaĢığı albalı qabığı töküb

qaynama dərəcəsinə gətirin və 5 dəqiqə dəmləyib, süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 1-2 stəkan

qəbul edin.

Qanazlığı, vegetativ damarlaın distoniyası zamanı: 1 stəkan qaynar suya 2 xörək qaĢığı

qurudulmuĢ albalı meyvəsi əlavə edin, zəif od üzərinə qoyub, 20-30 dəqiqə qaynadın və soyudub

süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 1-2 dəfə yeməkdən qabaq 0,5-1 stəkan qəbul edin.

Albalıdan zərif (delikates) qida məhsullarının hazırlanması: Albalı meyvəsi zərif, xoĢ

tama malik olduğundan aĢbazlıq (kulinariya) sahəsində təzə halda istifadə edilir. Meyvə uzun

müddət saxlandıqda belə öz faydalı xüsusiyyətlərini itirmir. Albalı qurudulub konservləĢdirilir,

həmçinin Ģirəsini çıxarıb sirob, çaxır və müalicəvi içkilər hazırlayırlar.

Şərbətin hazırlanması: Eyni miqdarda albalı və Ģəkər tozu götürün. Suyu qaynadıb Ģəkər

tozunun yarısını ehtiyatla əlavə edin, 10 dəqiqə yenə qaynadın. Sonra yumĢaq albalı meyvəsini

emallı ləyənə töküb üzərinə isti sirop əlavə edib 3-4 saat saxlayın və 5 dəqiqə qaynadıb odun

üzərindən götürün. Yarım saatdan sonra Ģəkərin qalan hissəsini əlavə etməklə tası yenidən odun

üzərinə qoyub 15 dəqiqə biĢirin və sterilizə edilmiĢ ĢüĢə balonlara doldurub ağzını möhkəm

bağlayın.

“Cənnət kompotu” desertinin hazırlanması: 1 kq yetiĢmiĢ albalı, 1 kq bal, bir ədəd

qurudulmuĢ limon qabığı götürün. Giləmeyvəni saplaqdan təmizləyib ĢüĢə balona doldurub üzərinə

narın doğranmıĢ limon qabığını və balı əlavə edib, 2 həftə soyuq yerdə saxlayın. Bu müddət ərzində

albalının Ģirəsi çıxmağa baĢlayacaq, bal isə qismən balonun dibinə çökəcəkdir. Giləmeyvəni

balondan ehtiyatla çıxarıb digər balona tökün. Balı isə Ģirə ilə birlikdə taxta qaĢıqla həll olana qədər

qarıĢdırın. Yenidən albalını hazır olan Ģirənin üzərinə tökün.

Albalı arağının hazırlanması: Stəkanın 1/2 hissəsi qədər albalı siropu, bir o qədər

qaynanmıĢ su, 1 stəkan araq götürün və bir-birilə qarıĢdırın. Giləmeyvəni saplaqdan təmizləyib

balonun 1/3 hissəsinə qədər doldurun. Üzərinə Ģəkər tozu əlavə edib, balonun ağzını ikiqat tənziflə

bağlayıb, 30 gün günəĢin altında saxlayın. AlınmıĢ siropu qaynar su və araqla qarıĢdırın. Aldığınız

müalicəvi araqdan gündə 2 dəfə 3 xörək qaĢığı ya yeməkdən əvvəl, ya da sonra qəbul edin.

Al-qırmızı rəngli kefirin hazırlanması: Stəkanın 2/3 hissəsi qədər yetiĢmiĢ albalı, 2 çay

qaĢığı Ģəkər tozu, 1 stəkan kefir, 1 çimdik darçın və yaxud zəncəfil götürün. Taxta qaĢıqla albalını

əzib, üzərinə Ģəkər tozu, ədviyyat tozu, kefir əlavə edin və ehtiyatla qarıĢdırıb 10 dəqiqə soyuq

yerdə saxlayın.

“Yay ləçəyi” albalı şorbasının hazırlanması: 300 q albalı, 4-5 xörək qaĢığı biĢirilmiĢ düyü,

stəkanın 1/2 hissəsi qədər Ģəkər tozu, 4 stəkan su götürün. Albalını yarı hissəyə bölüb, çəyirdəkdən

təmizləyin. Çəyirdəyi təmizlənmiĢ albalını emal qazana tökün, üzərinə su əlavə edib, zəif odun

üzərinə qoyub 5-7 dəqiqə qaynadın. 20 dəqiqə sonra dəmləməni süzüb, üzərinə ələkdən keçirilmiĢ

yumĢaq biĢmiĢ albalı, Ģəkər tozu, düyü, təzə çəyirdəkdən təmizlənmiĢ albalı əlavə edib yenidən

qaynadın.

94

Biz isə yetiĢmiĢ albalı meyvəsindən antosian tərkibli boyaq maddəsi hazırlayıb qənnadı,

karamel, eləcə də spirtsiz içkilərdə sınaqdan keçirib müsbət nəticələr əldə etdik. Oduncağın

qabığından isə boyaq ekstraktı hazırlayıb yun və ipək məmulatlarını tünd-qırmızı, qırmızı, çəhrayı,

açıq-çəhrayı, çəhrayı-qırmızı, bənövĢəyi, açıq-bənövĢəyi, tünd-Ģabalıdı, qəhvəyi və s. rəng və

çalarlara boyadıq.

ġərq alması – Malus orientalis Uglitzk.

Dünya florasının tərkibində alma cinsinin 50-yə

qədər növü yayılmıĢdır (Al.A.Fyodorov və O.M.Poletiko.

1954; Ġ.T.Vasilçenko, 1963). Qafqazda, o cümlədən də

Azərbaycanda ən çox 2 növünə rast gəlinir. Bunlar Ģərq

alması - M.orieıualis Uglitzk. və ev alması - M.domestica

Borkh. növləridir. Ən geniĢ yayılanı Ģərq almasıdır. ġərq

alması - M.orientalis Uglitzk. kol və ağac formasında olub

hündürlüyü 6-8 m, bəzən də 18 m-ə çatır. Enli çətiri

çadırvaridir. Cavan budaqları bəzən tikanlı, az və ya çox

tüklüdür. Qabığı tünd-qəhvəyi, yaĢıl budaqlarının qabığı

isə tünd-boz və ya tünd-qonur olub, parlaqdır, pulcuqlar

Ģəklində qopur. Yarpaqları yumurtavari, lanset formalı və ya enli, oval Ģəkillidir. Çiçək qrupu 4-6

çiçəkdən ibarətdir. Çiçəkləri keçətüklüdür. Meyvələri müxtəlif formalı, əksərən dəyirmi olub,

diametri 2-3 sm-dir. Ekoloji Ģəraitdən asılı olaraq, aprel-may aylarında çiçəkləyir, iri, ətli və Ģirəli

meyvəsi avqust-sentyabr aylarında yetiĢir. Qrup halında rast gəlinən kolların və sıxlıqda bitən

ağacların meyvəsi xırda, açıqlıqda tək-tək bitən ağacların meyvəsi isə bir qədər iri olur. YetiĢmiĢ

meyvələr çox müxtəlif - sarı, göyümtül, qırmızı, qırmızımtıl-ağ, qırmızı zolaqlı və ağımtıl-sarı

rənglərdə olur. ġərq alması meyvələrinin dadı az Ģirin, turĢməzə və əksər hallarda acı tamlı olur.

Bəzən elə acı tamlı meyvəyə təsadüf edilir ki, acılığından yemək belə mümkün olmur. Belə almalar

qurudulub qax halına salındıqda acılığı bir qədər azalır və yeməli olur. ġərq alması Azərbaycanın

bütün meĢə rayonlarında geniĢ yayılmıĢdır. Azərbaycanın bir sıra rayonlarında «cırtdan alma»sı da

məĢhurdur.

Naxçıvan MR-də rast gəlinən cırtdan alma diqqəti daha çox cəlb edir o, çoxlu miqdarda iri

və dadlı meyvə verir.

ġərq almasının tərkibində 2,42%-ə qədər alma, çaxır, limon, xlorgen və arabin turĢuları,

12%-ə qədər Ģəkər, pektin, aĢı və boyaq maddələri, 64,2% C vitamini, karotin, B, B2, B3, B6

vitaminləri, dəmir və fosfor makroelementləri, manqan, mis, kalsium mikroelementləri, efir yağı,

qabıq hissəsindən flavonoid maddələri, toxumundan 0,6% amiqdalin qlükozidi, 15%-ə qədər piyli

yağ aĢkar edilmiĢdir.

Yeyinti məqsədləri üçün Ģərq almasının meyvələrindən geniĢ istifadə olunur. ġərq almasının

bəzi formalarının meyvələri Ģirintəhər və çox vitaminlidir. Meyvələrindən kompot, cem, povidla,

pastil, jele, marmelad, kvas, Ģirə, kisel sərinləĢdirici içki, Ģərab və s. yeyinti məhsulları hazırlanır.

Qalan tullantılarından isə sirkə hazırlanır. ġərq almasının meyvələri alma turĢnsunun və dəmir

duzunun ekstraktını hazırlamaq üçün yaxĢı xammaldır. Bu ekstraktın təbabətdə böyük əhəmiyyəti

vardır. Ondan qanazlığı, eləcə də xloroz xəstəliyinin müalicəsində istifadə edilir.

Alma meyvəsi həzm sistemini möhkəmləndirir. Xroniki ishal, kəskin enterit xəstəliklərinin

müalicəsində iĢlədilir. Almanın və ondan hazırlanan müxtəlif konserv məhsullarının ürək zəifliyinə,

qanazlığına, xroniki mədə-bağırsaq xəstəliklərinə, eləcə də vitamin azlığına yaxĢı müalicəvi təsiri

olur. Almadan ən çox xroniki qəbizlikdə istifadə edilir.

Alma meyvəsi təzə və quru (qax) halda yeyilir və uzun müddət saxlanılır. Qurutmaq üçün

onu doğrayır, qaralmasın deyə duzlu suya töküb 10-15 dəqiqə saxlayırlar. Sonra duzlu suyu süzüb,

sərib qurudur, uzun müddət saxlamaq üçün ĢüĢə qablara doldurub, sərin və kölgəli yerə

qoyulmalıdır.

Almadan kosmetika sahəsində çox qədim zamanlardan istifadə edilir. Belə ki, sürtgəcdən

95

keçirilmiĢ almanı piylə qarıĢdırıb alınan mazla dəridə olan yağları, dodaq çatlarını müalicə edirlər.

Dəridə baĢ verən soyuqdəymələrin aradan qaldırılmasında isə alma sıyığı iĢlədilir. Almadan isti

yaxma kimi də istifadə edilir. Belə ki, süzgəcdən keçirilmiĢ sıyığı 25-30 dərəcə temperaturda

qızdırıb üzün dərisinə yaxıb 15-20 dəqiqə saxladıqdan sonra yuyub-təmizləyirlər. Bu zaman sifətin

rəngi Ģəfəqlənir (durulur), elastikliyi artır.

Almanı saxlayan zaman onun suyu buxarlanaraq azalır və sulu karbohidratlar parçalanır. Bu

cür almalarda Ģəkərin miqdarı çoxalır, turĢuluğu isə azalır. Bu faktorlardan həkimlər istifadə edərək

xəstələrə bu cür almalardan istifadə etmələrini məsləhət görürlər. Müalicə məqsədləri üçün yaxĢı

olar ki, yabanı almadan istifadə edilsin.

Kosmetoloqlar dəridə olan ziyilin müalicəsində təzə almadan geniĢ istifadə edirlər. Belə ki,

təzə yabanı almanı dilim-dilim edib, dərinin ziyil olan hissəsinin üzərinə qoyurlar. Gün ərzində bu

prosesi 6-7 dəfə təkrar etməklə müalicəni 3-4 həftə davam etdirməyi məsləhət görürlər.

Yarpaqlarından alınan ekstrakt tükün bərkidilməsində iĢlədilir. Tükün tökülməsinin qarĢısını almaq

üçün baĢı yuduqdan sonra almanın yarpaqlarından hazırlanmıĢ dəmləməni tənzif ilə tükün dibinə

çəkirlər.

Biz isə Ģərq almasının qabıq və yarpaqlarından boyaq ekstraktı hazırlayıb, yun ipi sarı, sarı-

narıncı, yaĢıl, tütünü, zeytunu, boz, qonur, açıq-qəhvəyi, tund-qəhvəyi, Ģabalıdı və s. rəng və

çalarlara boyamağa nail olduq.

Qafqaz quĢarmudu – Sorbus caucasica Zinserl.

Dünya florasının tərkibində P.M.Jukovskiyə (1971) görə 80, Ġ.A.Qurbanov və baĢqalarına

(1976) görə 90-a qədər növü yayılmıĢdır. QuĢarmudu cinsinin hibrid mənĢəli çoxsaylı formaları

vardır (Ġ.N.Konovalov, 1954). V.Y.Komarov (1954) keçmiĢ SSRĠ ərazisində quĢarmudunun 34

növünə təsadüf edildiyini qeyd edir. Qafqazda quĢarmudu cinsinin 20-yə qədər növü (2 növü

mədəniləĢdirilmiĢdir), Azərbaycanda isə 11 növünə rast

gəlinir. QuĢarmudu növlərinə ən çox yer kürəsinin mülayim

Ģimal ərazilərində rast gəlmək olar.

Rus xalqı quĢarmudu cinsini ailə xoĢbəxtliyi və sevgi

rəmzi kimi sevib qoruyurlar. Buna görə də hər təzə ailə

quran gənclər evlərinin qabağında xoĢbəxtlik rəmzi olan

quĢarmudu əkirlər. Orta əsrlərdə Avropa xalqları bir çox

qorxunc xəstəliklərdən özlərini qorumaq üçün quĢarmuduna

ilahi bir qüvvə kimi səcdə edirmiĢlər.

QuĢarmudu qiymətli qida, dərman, boyaq və bəzək təbiətli bitkilər sırasına daxildir.

Bunlardan ən qiymətlisi aĢağıdakılardır: Qafqaz quĢarmudu - S.caucasica Zinserl. hündürlüyü 6-8

bəzən isə 15 sm-ə çatan dağınıq çətirli bitkidir. Diametri 40 sm-ə qədərdir. Yarpaqları tək-lələkvari

(11)13-15(19) yarpaqcıqdan ibarətdir. Çiçək qrupu çoxçiçəkli, qalxanvaridir. Çiçəkləri ağ rənglidir.

May-iyun aylarında çiçək açır, avqust-sentyabrda meyvə verir, meyvələri qıĢda ağacların üstündə

qalıb, quĢların yemini təĢkil edir.

Qafqaz quĢarmudu Azərbaycanın Quba rayonu ərazisində və eləcə də yuxarı dağ meĢə

qurĢağında yayılmıĢdır. MeĢələrin kənarlarında, talalarda və fıstıq meĢələrində rast gəlinir, tək-tək

və qrup halında bitir.

QuĢarmudu ağacının budaqlarında salxım formasında sallanan parlaq-qırmızı rəngli

meyvələri onun yanından keçən insanları heyran qoyur, sanki dümağ qarın üzərində parlaq-qırmızı

rəngli Ģamlar yanır. Bizim babalarımız nahaq yerə deməyiblər ki, hərgah siz kürəyinizi quĢarmudu

ağacına söykəsəniz öz canlı enerjisini sizə ötürəcəkdir. QuĢarmudunun qabıq hissəsini erkən yazda,

çiçəklərini may ayında, parlaq-qırmrzı od rəngli meyvələrini isə payızın axırlarında tam yetiĢən

zaman toplayırlar. QuĢarmudunun bütün hissələri qiymətli boyaq və müalicəvi xüsusiyyətlərə malik

maddələrlə zəngindir.

QuĢarmudu meyvəsinin tərkibində 160 mq%-ə qədər askorbin turĢusu, sorbin turĢusu

(C6H8O2), β-karotin (C40H56), β-karotin-epoksid (C40H56O), kriptoksantin (C40H56O), 3,18%

96

qlükoza, 4,3% fruktoza, 0,7 saxoroza, sorboza, sorbirit, bir neçə üzvi turĢu, sianin-xlorid

(C27H31O16Cl), aĢı maddəsi, efir və piy yağları və s. aĢkar edilmiĢdir.

QuĢarmudu polivitaminli bitkilər sırasına daxildir. Meyvəsinin tərkibində zəngin bioloji fəal

maddələr olduğundan, seleksiya məqsədləri üçün çox yararlı hesab edilir. Giləmeyvəsinin

tərkibindəki P vitamini aktivliyinə görə mədəni halda becərilən əksər meyvə və giləmeyvəli ağac və

kollar arasında birinci yeri tutur. Leventala görə Ukrayna ərazisində mədəni halda becərilən

quĢarmudu meyvəsinin tərkibində 620-4350 mq%-ə qədər aĢı və boyaq maddəsi aĢkar edilmiĢdir

(bax. cədvəl 4).

Cədvəl 4. Bir neçə quĢarmudu növ və sortlarının meyvələrinin tərkibində olan polifenol

birləĢmələrinin miqdarı (mq%-lə)

Növ (sort)

Katetin

birləĢmələri

Leykoa

ntosianlar

Antosian

birləĢmələri Flavonoidlər

AĢı və boyaq

maddələrinin

ümumi miqdarı

Finlandiya 52 54 4,3 125 580

Nevejinski 79 89-130 7,5 66-290 660-2739

Zakovaya 36-200 30-40 190 300-455 1330-1867

Ev 660 82 0 52 660

Zikemaya 95 480 2415 2451 4357

Qranatnaya 50 180 485 500 2905

Isveçrə 59 76 Izi 64 320

Bereka 102-829 — — 272 1080

Adi 110-140 240 230 520 1452

Qarameyvəli aroniya 280 250 500 465 2622

Cədvəldən aydın olur ki, quĢarmudu meyvələrinin tərkibində katexinlər, bir neçə növün

tərkibində leykoantosian birləĢmələri üstünlük təĢkil edir. Meyvələri rəngli olan növ və sortlarının

tərkibində isə ən çox antosion birləĢmələri olduğu aĢkar edlimiĢdir. R.Lakovayani meyvəsinin

tərkibində eyni miqdarda katexin və flavonoid maddələrinin olduğu aĢkar edilmiĢdir. Zikernaya və

qranatnaya sortlarının meyvələrində isə ən çox 485 mq%-ə qədər antosian miqdarının tam yetiĢib

qurtarandan sonra daha çox toplandığı aydın olmuĢdur.

QuĢarmudu cinsi qarameyvəli aroniya növünün bioloji aktiv maddələr ilə zəngin

olduğundan tibb və yeyinti sənayesində istifadə etmək üçün bitkidən qiymətli dərman preparatları

və antosianla zəngin boyaq istehsal edilir. Aparılan texnoloji proseslər zamanı müəyyən edilmiĢdir

ki, 1 ton qarameyvəli aroniya növündən 664 kq təbii Ģirə alınır ki, 0,52%-ni flavonoid biriəĢmələri,

59 kq sianid tərkibli boyaq pastası təĢkil edir. Bundan baĢqa 664 kq Ģirədən 97 kq quru bioflavonoid

birləĢmələri alınır ki, onun da 21,3 kq-nı polivitamin birləĢmələri təĢkil edir. Ukraynanın meĢə və

meĢə-çöl sahələrində mədəni Ģəkildə əkilmiĢ qarameyvəli aroniya meyvəsinin tərkibində 1210-1660

mq% aĢı və boyaq maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Qarameyvəli aroniyanın tərkibindəki aĢı və boyaq

maddələrinin miqdarında bitkinin əkildiyi ərazilərin ekoloji Ģəraitindən asılı olaraq dəyiĢikliklər baĢ

verə bilər. Məsələn Pribaltika ölkələrinin ərazilərində əkilən qarameyvəli aroniya meyvələrinin

tərkibində 3400-4200 mq%-ə qədər aĢı və boyaq maddəsi müəyyən olunduğu halda, Moskva

ətrafında əkilən bitkinin meyvələrindən isə 3917-4050 mq% aĢı və boyaq maddəsi aĢkar edilmiĢdir.

Sağlamlığınız üçün təminat:

Aterosklerozun müalicəsində. 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ qırmızı rəngli quĢarmudu

meyvəsi, 1 xörək qaĢığı kənaf toxumu, 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ çiyələk və gülümbahar çiçəyi

götürün. AlınmıĢ qatıĢığı 0,5 litr qaynar suya töküb 15 dəqiqə biĢirin, 30-40 dəqiqə dəmlədikdən

sonra süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə yeməyə yarım saat qalmııĢ stəkanın 1/2 hissəsi

qədər qəbul edin.

Ateroskleroza qarşı profilaktika. Bunun üçün damartəmizləyici çay içməyi məsləhət

görürlər. Bərabər miqdarda qurudularaq xırdalanmıĢ qırmızı rəngli quĢarmudu meyvəsi, yemiĢan və

itburnu meyvələrindən götürüb bir-biriləri ilə qarıĢdırın, qarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı götürüb üzərinə

97

0,5 litr qaynar su əlavə edin və termosa tökün. 1-2 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız bal

qarıĢdırılan müalicəvi təsirə malik çaydan gündə 3-4 dəfə yeməkqabağı stəkanın 2/3 hissəsi qədər

qəbul edin. Müalicə kursu bir aydır.

Qastrit və mədə turşuluğu aşağı olan zaman. 5 stəkan təzə dərilmiĢ qırmızı rəngli

quĢarmudu meyvəsi, 3 stəkan Ģəkər tozu qarıĢdırıb isti yerdə 6-8 saat saxlayın. Sonra vam odda 25-

30 dəqiqə qaynadıb süzün. Xəstəlik Ģiddətlənən zaman aldığınız siropdan gündə 3-4 dəfə 1 xörək

qaĢığı yeməkqabağı qəbul edin. Müalicə kursu 3-4 həftədir.

Babasil zamanı. 1 xörək qaĢığı bal götürüb 1 stəkan quĢarmudu Ģirəsi ilə qarıĢdırıb gündə 3

dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər 1 stəkan isti su ilə qəbul edin. QuĢarmudunun lətli hissəsini götürüb

tənzifın üzərinə yaxın, alt hissəsinə isə salfetka qoyub gündə 2-3 dəfə 1 saat anus dəliyinin üzərinə

qoyun. Müalicə kursu 2 həftədir.

Şəkərli diabetin başlanğıcı zamanı. 1 xörək qaĢığı təzə və yaxud qurudulmuĢ quĢarmudu

meyvəsi, eyni miqdarda boymadərən, 1 çay qaĢığı yonca yarpağı götürün. Bu qarıĢıqları yaxĢı

qarıĢdırıb 0,5 litr qaynar suya töküb qabın ağzını örtün və yarım saat dəmlədikdən sonra süzün.

Aldığınız dəmləmədən gündə 3 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər yeməkqabağı qəbul edin. Müalicə

kursu 2 həftədir.

Podaqra zamanı. 1 xörək qaĢığı təzə və yaxud qurudulmuĢ quĢarmudu meyvəsindən

götürüb 1,5 stəkan qaynar suyun üzərinə töküb, 4 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız

dəmləmədən gündə 3 dəfə sləkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicəni özünüzü yaxĢı hiss

edənə qədər davam etdirin.

Sidik kisəsində olan daşların profilaktikasında. 1 litr quĢarmudunun təzə Ģirəsinin üzərinə

2,5 stəkan Ģəkər tozu töküb zəif odun üzərinə qoyub, 20 dəqiqə biĢirin. Sonra otaq temperaturuna

qədər soyudun. Gündə 3 dəfə 2 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursu iki həftədən az olmamalıdır.

Böyrək xəstəliklərində. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ qırmızı rəngli quĢarmudundan götürüb 0,5

litr qaynar suya töküb termosda 4 saat dəmləyib süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə

stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməkqabağı qəbul edin. Müalicəni vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər

davam etdirin.

Qalxanvari vəzinin normal işləməsi üçün. 2-3 xörək qaĢığı təzə və yaxud qurudulmuĢ

qırmızı quĢarmudu meyvəsindən götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb termosda bütün gecəni

dəmləyin. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməkqabagı qəbul

edin. Müalicə kursu 1,5-2 aydır.

Qusma və toksikoz zamanı. Gündə 10-15 ədəd təzə və yaxud donmuĢ quĢarmudu meyvəsini

çeynəyib udun.

Uzunmüddətli xəstəliklə bağlı ümumi zəiflik, tez-tez və uzunsürən başağrıları zamanı. 1

stəkan quĢarmudu Ģirəsinin üzərinə stəkanın 2/3 hissəsi qədər əzvay Ģirəsi, stəkanın 1/2 hissəsi

qədər isə bal və yaxud kaqor əlavə edin. Götürdüyünüz qarıĢıqları ehtiyatla qarıĢdırdıqdan sonra

tünd ĢüĢə qablara doldurub ağızını möhkəm bağlayıb soyuducuda saxlayın. AlınmıĢ Ģirədən gündə 3

dəfə 1 çay qaĢığı yeməkdən əvvəl qəbul edin. Müalicə kursu 3-4 həftədir.

Revmatizm və şişlərə qarsı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ qırmızı rəngli quĢarmudu

meyvəsindən götürüb 1,5 stəkan qaynar suyun üzərinə töküb, 4 saat dəmlədikdən sonra süzün.

Aldığınız dəmləmədən gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul

edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Maddələr mübadiləsini nizama salmaq üçün. 1 stəkan qırmızı rəngli quĢarmudu ilə yapon

saforası meyvəsindən götürün. Meyvələri əzib narın hissələrə salıb ĢüĢə bankaya töküb, üzərinə 0,5

litr araq əlavə edin. Qaranlıq və soyuq yerdə 2 həftə saxlayın. Aldığınız cövhərdən gündə 2 dəfə

yeməyə 30 dəqiqə qalınıĢ bir çay qaĢığı qəbul edin.

Soyuqdəymə, qrip, kəskin titrətmə zamanı. 1,4 çay qaĢığı qurudulmuĢ moruq və 3 çay

qaĢığı quĢarmudu meyvəsindən götürüb termosa tökün və üzərinə bir litr qaynar su əlavə edib 4-5

saat dəmləyib süzün. AlınmıĢ cövhərdən isti halda gündə 3-4 dəfə üzərinə bal və Ģəkər tozu əlavə

etməklə qəbul edin.

1. Eyni miqdarda quĢarmudu meyvəsi, dazıotu, qaraqınıq və çobanyastığı çiçəyindən

götürün. Sonra qarĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb 1 saat dəmləyib, süzün.

98

Aldığınız ekstraktdan gündə 4 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursunu tam

sağalana qədər davam etdirin.

Təngnəfəslik, depressiya, iştah pozuntularında və tonusun gücləndirilməsi üçün

enerjiartırıcı içkinin hazırlanması. Bərabər miqdarda quĢarmudu ilə itburnu meyvəsindən 2 xörək

qaĢığı götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb odun üzərnə qoyub, 15 dəqiqə biĢirin. Ağzını ınöhkəm

bağlayıb, qaranlıq və soyuq yerdə 4 saat saxlayın. Sonra dəmi götürüb süzün və gündə 2-3 dəfə

stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz

yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Ürək şişmələrində, miokard infarktlarının qarşısının alınımasında. 2 xörək qaĢığı

qurudulmuĢ quĢarmudu meyvəsindən götürüb 1 stəkan isti südün içərisinə töküb termosda 1 saat

dəmləyib süzün. Sonra aldığınız ekstraktn üzərinə bal və yaxud Ģəkər tozu əlavə edib gündə 3-4

dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursunu bir həftə aparın. 2 həftə istirahət

verdikdən sonra müalicəni yenidən təkrar edin.

Hipertoniyanın baslanğıcı zamanı.

1. Stəkanın 1/4 hissəsi qədər quĢarmudu meyvəsindən götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb,

od üzərinə qoyun və 5 dəqiqə biĢirib 1 saat dəmləyib süzün. AlınmĢ cövhəri gündə 1 dəfə qəbul

edin.

2. BaĢqa bir üsulla 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ meyvəsindən götürüb 1 stəkan qaynanmıĢ

suya töküb termosda 15-20 dəqiqə dəmləyib süzün. Sonra dəmin üzərinə 1 ədəd limon Ģirəsi və 1

xörək qaĢığı bal əlavə edib qarıĢdırın. Aldığınız ekstraktı soyuducuda saxlayın və gündə 3-4 dəfə 1

xörək qaĢığı yeməyə yarım saat qalınıĢ qəbul edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər

davam etdirin.

Ürək fəaliyyətinin nizamlanmasında və ürək çatışmazlığının aradan qaldırılmasında.

QurudulmuĢ itburnu, qırmızı rəngli quĢarmudu mevvəsi, baĢınağacı, üzüm və ərik qurusu

meyvələrinin qarıĢığından l xörək qaĢığı götürüb stəkanın 1/2 hissəsi qədər qaynar suya tökün.

QarıĢığı termosda 1 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız dəmləməyə bal qatıb stəkanın 1/4

hissəsi qədər gündə 3-4 dəfə qəbul edin. Müalicəni 2 həftə davam etdirin. Müalicəni ildə 2 dəfə

təkrar edin.

Stenokardiya zamanı. Bərabər miqdarda qırmızı rəngli quĢarmudu meyvəsi, itburnu.

piĢikotu kökü (valerian), xəĢəmbül, gicitkən, yarpız yarpağı, moruq və tozağacınm qurudulub

xırdalanmıĢ hissəsindən götürüb bir-birilə qarıĢdırın. AlınmıĢ qarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı 0,5 litr

soyuq suya töküb qaynama dərəcəsinə gətirin və 5-7 dəqiqə biĢirib termosda dəmləyin. Sonra

dəmləmədən stəkanın 1/3 hissəsi qədər gündə 4-5 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Müalicə kursu 10-14 gündür. Müalicəni ildə 2-3 dəfə təkrar edin.

Kandidoz zamanı. 1 xörək qaĢığı itburnu meyvəsini eyni miqdarda quĢarmudu və qaraqınıq

otundan götürüb bir-birilə qarıĢdırın. QarıĢığı 0,5 litr qaynar suya töküb od üzərinə qoyub 3-5

dəqiqə biĢirdikdən sonra dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan götürüb gündə 2 dəfə qəbul edin.

XoĢ tamlı olsun deyə azca bal və Ģəkər tozu qarıĢdırın.

Anemiyada (qanazlığı). 2-4 ədəd qurudulmuĢ və ya təzə quĢarmudu meyvəsinin qırmızı

rənglisindən götürüb 2 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb bütün gecəni dəmləyin. Sonra aldığınız

cövhərdən stəkanın 1/2 hissəsi qədər gündə 4 dəfə yemək qabağı qəbul edin.

Dəridə baş verən qızılyel xəstəliyində. Qan-qırmızı rəngli yemiĢan, mancjur araliye kolunu,

qəhvəyi rəngli itburnu meyvəsini, quĢarmudu meyvəsini, bağayarpağını, üçbölümlü qanqal,

gülümbahar çiçəyini bir-biriləri ilə qarıĢdırın və 1,5 xörək qaĢığı götürüb qaynar su olan stəkana

töküb, 30 dəqiqə dəmləyib süzün. Sonuncu dəmləmənin üzərinə 1 xörək qaĢığı bal töküb gündə 3

dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu bir aydır.

Sistitin müalicəsində. 3 çay qaĢığı quĢarmudu meyvəsi, 1 çay qaĢığı mərsin yarpağı görürüb

0,5 litr qaynadılmıĢ suya töküb 4 saat dəmləyib süzün. Aldığınız cövhərdən stəkanın 1/2 hissəsi

qədər görürüb üzərinə 1 çay qaĢığı bal əlavə edib gündə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 3-4 dəfə qəbul

edin. Müalicə kursu 10-15 gündür.

Piylənmə və anemiya zamanı. Bir hissə itburnu meyvəsi və gicitkən yarpağı, quĢarmudu

meyvəsi görürün. Sonra bunları yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın. QarıĢıqdan 3 xörək qaĢıgı götürüb 0,5 litr

99

qaynar suya töküb 10 dəqiqə odun üzərində biĢirib, 4 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 3 dəfə hər dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin. 3-4 həftə istirahət

verdikdən sonra müalicəni davam etdirin.

Diqqət! Əgər sizdə piylənmə prosesi hormonal pozuntuların təsiri ilə baĢ verərsə, onda

quĢarmudu ekstraktından həkimin məsləhəti ilə qəbul edin.

Kolitdən xilas olmaq üçün. Bərabər miqdarda quĢarmudu meyvəsi, meĢə çiyələyi yarpağı,

çobanyastıgı çiçəyi, mürdəĢər qabığı, at əvəliyinin kök hissəsindən, keĢniĢ, Ģüyüd, xəĢəmbüldən

götürüb bir-biri ilə qarıĢdırın. Sonra qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürüb 1,5 stəkan qaynar suya

töküb, termosda 8 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 4 dəfə, stəkanın 1/4 hissəsi

qədər yeməkdən qabaq qəbul edin. Müalicə kursu 2 həftədən az olmamalıdır.

YemiĢan – Crataegus L.

YemiĢan növləri qiymətli dərman, qida, boyaq, aĢı, nektar, bəzək təbiətli bitkilərdir.

YemiĢan çox polimorf olub, dünya florasının tərkibində 100-dən artıq növünə təsadüf edilir.

YemiĢan növləri əsasən Avropa, Asiya, ġimali Amerika ölkələrinin mülayim, az hallarda isə

subtropik ərazilərində yayılmıĢdır. YemiĢan növlərinin əsl vətəni ġimali Amerikanın Ģərq

sahillərində yerləĢən Yeni Faulendən baĢlayıb ġimali Meksikanın dağlıq zonaları hesab edilir.

YemiĢanın paleobotaniki tədqiqatları ilə məĢğul olan alimlər cinsin təbaĢir dövründə əmələ

gəldiyini qeyd edirlər (Rusanov, 1965; Sinovski, 1971). Alimlər A.Reder, V.Reder, V.Bin

(A.Rehder, 1949; W.Bean, 1950) və baĢqaları yemiĢan

cinsinin təkcə ġimali Amerika ərazilərində 1000-ə qədər

növünün yayıldığını qeyd edirlər. O.M.Poletika (1954)

bunların 1125 növünün Amerika ərazilərində təsadüf edildiyini

göstərir. Lakin bir sıra Amerika botanikləri uzun müddət

yemiĢan cinsini tədqiq edərək, belə nəticəyə gəlmiĢdirlər ki,

Amerika ərazisində 1000 növə qədər yox, cəmi 100 növ

yemiĢan yayılmıĢdır. Qalan yemiĢanlar növ deyil, onun

formalarıdır (Palmar, 1946; Briton and Brown, 1952,

Kruschke, 1965). Amerika alimlərinin bu fikirlərini

F.H.Rusanov (1965), V.N.Qladkova (1970), X.E.Esenova (1947) və baĢqa tədqiqatçılar da təsdiq

edirlər.

Azərbaycan florasında yayılan yemiĢan növləri ilə məĢğul olan bir sıra tədqiqatçılar belə bir

fikir irəli sürürdülər ki respublikamızın ərazisində ancaq 9 növ yemiĢana rast gəlmək olar. Lakin,

b.e.n. T.Qasımova uzun müddət apardığı gərgin elmi-tədqiqat iĢlərini yekunlaĢdıraraq, ilk dəfə elmi

əsaslarla göstərdi ki, Azərbaycan florasının tərkibində 9 yox, 18 növ yemiĢan yayılmıĢdır.

YemiĢanlar hündürlüyü 3-5, bəzən 10-15 m olan ağac və ya kollardır.

Çətiri kürəvari və ya yumurtavari, bəzən assimetrikdir. Budaqları möhkəm, düz və bir qədər

əyri, bəzi hallarda sallaq olur. Tumurcuqları yumurtavari, dəyirmi və ya konusvaridir. Yarpaqları

növbəli, adətən dilimli və ya bölümlü diĢvaridir. Nəzəri cəlb edən ağ rəngli kəskin iyli çiçəkləri

budaqların ucunda yerləĢir. Meyvələri ətli olub, sarımtıl, çəhrayı, qırmızı, ağımtıl-qırmızı və qara

rəngdə olur. Bitki may ayında çiçək açır, meyvələri avqust-sentyabrda yetiĢir.

Azərbaycanda yayılan yemiĢan növlərinin əksəriyyəti iĢıqsevəndir, Ģaxtaya davamlıdır,

torpağa az tələbkardır. YemiĢan növləri əsasən açıq yerlərdə, meĢələrin kənarlarında, sıx kollu

yerlərdə, habelə meĢələrdə yayılmıĢdır. YemiĢan Azərbaycanın demək olar ki, bütün zonalarında,

əsasən vadi və dağətəyi meĢələrdə, həmçinin dağ meĢələrinin aĢağı və orta qurĢaqlarında rast

gəlinir. Naxçıvan MR-da isə hətta yüksək meĢə qurĢağında bütöv halda yemiĢan, palıd meĢələrində

təsadüf olunur.

YemiĢanın Azərbaycanın Azərbaycanın-Dəvəçi ovalıqlarında, ġamaxı, Ağsu, Ġsmayıllı,

Qax, ġəki, Zaqatala, Balakən, Quba, Qusar, Tovuz, ġəmkir, Zəngilan rayonlarının meĢələrində,

Naxçıvan MR-da, Qarabağda, Kəlbəcər, Gədəbəy, Xanlar və s. rayonların ərazilərində böyük

ehtiyatı vardır.

100

YemiĢan qiymətli dərman, qida, boyaq, nektar, texniki və bəzək üçün yararlı bitkidir.

Dərman məqsədilə yemiĢanın çiçəklərindən və meyvələrindən istifadə olunur. Çiçəkləri may

ayında, meyvələri isə avqust-sentyabrda tam yetiĢəndə yığırlar. Çiçəklərini meh əsən kölgəli yerdə,

meyvələrini isə 55-60oC temperaturda xüsusi quruducularda qurudurlar. Çiçəklərinin və

meyvələrinin tərkibində bir sıra müalicə əhəmiyyətli bioloji fəal maddələr aĢkar edilmiĢdir.

Bunlardan müxtəlif antosian birləĢmələrini, flavonoidləri, qartequs, qəhvə və xlorgen turĢularını,

efir yağını askorbin turĢusunu, karotini (provitamin A), riboflavini, B2-ni, B vitamin qrupunu, PP

vitamini, üzvi turĢuları, Ģəkəri, 2-6% pektini, proteini, boyaq və aĢı maddələrini, 0,7-3,4%

kumarinləri, bir sıra alkaloid birləĢmələrini və s. göstərmək olar. Yarpaq və çiçəklərinin tərkibindən

viteskin, saponaretin, orientin, homoorientin, ramnozid, 30-38%-ə qədər piyli yağ aĢkar edilmiĢdir.

Bundan baĢqa yemiĢanın çiçəklərinin tərkibindən 7,69% kül, mq/q olmaqla K - 32,10, Ca -

11,80, Mg - 3,40, Fe - 0,2 makroelementləri, mk/q olmaqla Mn - 0,28, Cu - 0,35, Zn - 0,35, Co -

0,18, Mo - 7,00, Cr - 0,01, Al - 0,12, Ba - 0,42, Se - 10,00, Ni - 0,34, Pb - 0,07, I - 0,06, B - 77,20

mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Meyvələrinin tərkibindən isə 2,73% kül, mq/q olmaqla K -

13,10, Ca - 3,00, Mg - 1,00, Fe - 0,04 makroelementləri, mkq/q olmaqla Mn - 0,04, Cu - 0,29, Zn -

0,07, Co - 0,37, Cr - 0,01, Al - 0,03, Se - 11,80, Ni - 0,10, Sr - 0,06, Pb - 0,05, I - 0,06, B - 2,00

mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

YemiĢanın çiçək və meyvələrindən hələ çox qədim zamanlarda ürək və sinir sistemlərinin

müalicəsində istifadə olunmuĢdur.

Rəvayətlərin birində deyildiyinə görə yeni eranın I əsrində Klavdinin imperatorluğu zamanı

məĢhur həkim Dioskorid Böyük Qafqaz dağlarının cənub ətəklərinə səyahətə çıxır. O, səyahət

zamanı qalın meĢələrin birində azır. Acından ölməmək üçün meĢədə qaldığı 41 gün ərzində qara

yemiĢanın meyvələri ilə qidalanır. Həkimin ürəyi anadangəlmə xəstə imiĢ. O, qara yemiĢanla

qidalandığı zaman özünü yaxĢı və gümrah hiss edir. Alim uzun müddət ona ağrı və əziyyət verən

ürək qüsurlarından birdəfəlik canını qurtarır. YemiĢanın müalicəvi xüsusiyyətini təcrübədən keçirən

Dioskorid yemiĢanın meyvələrindən yığıb aparır. O zamanlar Klavdinin qızı ürək xəstəliyindən

əziyyət çəkirdi. Dioskorid imperatorun qızını yemiĢanla müalicə edir, çoxlu hədiyyə alır.

Xalq bayatılarında yemiĢanın müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında maraqlı fikirlərə rast

gəlinir.

XVIII əsrin sonlarında yemiĢanın çiçək və meyvələrindən hazırlanan dəmləmə və

cövhərlərlə ürək-damar və əsəb pozuntularının müalicə edilməsi haqqında bilgilərə rast gəlirik.

Xalq təbabətinin öyrənilməsi nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, Azərbaycanda, Özbəkistanda,

Ukraynada, Belarusda, Orta Volqa sahillərində, Sibirdə bir çox yemiĢan növlərindən alınmıĢ

preparatlar (meyvə və çiçəklərinin duru ekstraktı və dəmləməsi) mərkəzi sinir sisteminin

qıcıqlanma qabiliyyətini zəiflədir, ürək və beyin damarlarında qanın hərəkətini sürətləndirir,

taxikardiya, aritmiya, ürək nahiyəsində olan xoĢagəlməz ağrıları yox edir, qan təzyiqini aĢağı salır,

yuxunu, orqanizmin ümumi vəziyyətini yaxĢılaĢdırır. Dərman bitkilərinin müalicəvi

xüsusiyyətlərini tədqiq edən görkəmli alim N.Kovalova yemiĢanın meyvə və çiçəklərindən

ayrılıqda və ya baĢqa bitkilərlə birlikdə qarıĢığını hazırlayıb hipertoniyanın, aterosklerozun, ürək

xəstəliklərinin müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə etmiĢdir.

Azərbaycanda yayılan bir neçə yemiĢan bitkisinin meyvələrinin müalicəvi xüsusiyyətləri

tibb elmləri doktoru, professor D.Hüseynov tərəfindən öyrənilmiĢ və bu meyvələrdən hazırlanan

duru spirtli ekstraktın ürək-damar sisteminə gözəl təsir göstərdiyi müəyyən edilmiĢdir.

Hal-hazırda yemiĢanın meyvə, çiçək və yarpaqlarından bir sıra preparatlar hazırlanıb

(dəmləmə, cövhər, məlhəm, balzam, yağ və s.) ürək pozğunluqlarında sakitləĢdirici və tənzimləyici,

qan təzyiqini azaldan dərman kimi geniĢ istifadə olunur. YemiĢanın dəmləmə və cövhərindən südü

az olan körpə uĢaqlı analara verilir. Çiçək və meyvələrindən kardiovalen preparatı alınır ki, bu

preparatdan da əsəb sisteminin sakitləĢdirilməsində, qan təzyiqinin nizama salınmasında və ürək

xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir. Bundan baĢqa, yemiĢan növlərinin cavan budaqlarının

qabıqlarından hazırlanan cövhərlə qarın yatalağı müalicə olunur. YemiĢan preparatlarından beyin

damarlarının nizamlanmasında, qanda xolesterinin aĢağı salınmasında, ürək-damar xəstəliyi

nəticəsində baĢ verən yuxusuzluğun aradan qaldırılmasında geniĢ istifadə olunur.

101

Azərbaycanda yemiĢan növlərinin meyvə və çiçəklərindən alınan cövhərdən qan

damarlarının genəldilməsində iĢlədilir. Almaniyada yemiĢandan hazırlanan dərman preparatlar ilə

zəifləmiĢ ürək-qan damarlarının müqavimətini artırır və ürək-qan dövranını nizama salırlar.

Fransada yemiĢanın yarpaq, çiçək və meyvələrindən hazırlanan maye formalı preparatlardan

sinir xəstəliklərində, ürək nevrozlarında və qan təzyiqi xəstəliklərində istifadə olunur.

YemiĢan bitkisinin meyvə və çiçəklərindən hazırlanmıĢ preparatların ən mühim

xüsusiyyətlərindən biri də onları uzun müddət qəbul etdikdə orqanizmə mənfi təsir

göstərməməsidir.

YemiĢanın meyvələri təzə və ya ĢəkərləĢdirilmiĢ halda həvəslə yeyilir. Tərkibində çoxlu

pektin maddələri vardır.

Diqqət! Yadda saxlamaq lazımdır ki, təzə halda meyvənin çox yeyilməsi baĢgicəllənməsinə,

ürək bulanmasına, ağızdan suyun axmasına, həzm, əsəb və ürək-damar sisteminin pozulmasına

gətirib çıxara bilər. Avstraliyada yemiĢan növlərinin meyvə və çiçəklərindən alınan cövhər qan

damarlarının genəldilməsində tətbiq olunur.

Azərbaycan və Orta Asiya xalqları yemiĢanın Ģərq və pontika növlərinin iri və ətli

meyvələrini qurudaraq üyüdüb un Ģəklinə salır, buğda unu ilə qarıĢdırıb xəmir hazırlayır və ondan

meyvə iyi verən Ģirintəhər çörəklər biĢirirlər. YemiĢanın iri, ətli meyvələrindən qəhvə surroqatı,

həmçinin cavan yarpaqlarından xoĢ tamlı və yorğunluğu götürən rəngi göz oxĢayan çay içkisi

hazırlanır. Arıçılığın inkiĢafında yemiĢanın böyük rolu var. Bu bitkinin çiçəklərindən yazda arılar

toz və nektar yığırlar. YemiĢanın çiçəkləməsi (5-10 may) arıların intensiv sürətdə çoxaldığı dövrə

təsadüf edir.

YemiĢan meyvəsinin 80%-ni təĢkil edən lətli hissəsi Ģirintəhər, xoĢətirli olub, çiyələk və

alma iyini xatırladır. Onun tərkibində 14-18% Ģəkər, 0,77% üzvi turĢular olur. Meyvə qabığı çox

incə və nazik olmaqla, məhsuldar illərdə bir ağacdan 20-30 kq, hətta bəzi illərdə 50 kq meyvə

toplamaq olur.

Aparılan tətqiqatlar zamanı məlum olmuĢdur ki, yemiĢanın meyvələri yetiĢməyə baĢladığı

dövrdən onların tərkibindəki flavonoidlərin miqdarı tədricən artmağa baĢlayır. Meyvələrin

tərkibindəki flavonoid maddələrinin toplanma dinamikası aĢağı temperaturda azalır, temperatur

artdıqca çoxalmağa baĢlayır.

Azərbaycan florasının tərkibində yayılan bir neçə yemiĢan növünün yarpaq, çiçək və

meyvələrinin tərkibindəki flavonoid maddələri ilk dəfə prof. D.Hüseynov tərəfindən öyrənilmiĢdir.

Aparılan tədqiqatlar nəticəsində yemiĢan meyvələrinin tərkibində 420 mq%-dən 1540 mq%-ə qədər

aĢı və boyaq maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Quru günəĢli günlərdə yemiĢanın meyvələrinin tərkibində

olan aĢı və boyaq maddələrinin miqdarı artır.

Analizlər zamanı aĢkar olunmuĢdur ki, yemiĢan meyvələrinin tərkibində Ģəkərin miqdarı ən

çox meyvə tam yetiĢən zaman toplanır. YemiĢan meyvələrinin tərkibində ən çox monosaxaridlərə

rast gəlinir. Müəyyən olunmuĢdur ki, yemiĢan meyvələri və toxumları formalaĢmağa baĢladığı

dövrlərdə Ģəkərin miqdarı azalır. Lakin, formalaĢma baĢa çatdıqdan sonra yəni meyvə tam

yetiĢdikdən sonra Ģəkərin miqdarı artaraq maksimuma çatır.

Biz isə ilk dəfə olaraq, yemiĢanın cavan budaq və qabıq hissələrindən boyaq ekstraktı alıb

yun və ipək məmulatları bənövĢəyi, açıq-mavi, qəhvəyi, tünd-qəhvəyi, narıncı, firuzəyi, zeytunu,

tütünü, Ģabalıdı və s. rəng və çalarlara boyamağa nail olmuĢuq. Müəllif elmi əsaslarla sübut etmiĢdir

ki, alınan rəng və çalarlar günəĢ Ģüasına və kimyəvi yuyulmalara qarĢı davamlı olub, xalçaçılıq və

ipəkçilik sənayesi üçün qiymətli təbii boyaq xammalıdır.

Bunlardan baĢqa, yemiĢan növlərinin qabıq hissəsində 10%-dən çox aĢı maddəsinin olması

ondan gön-dəri sənayesində də istifadə edilməsinə imkan verir. AĢı ekstraktın ən qiymətli

xüsusiyyətlərindən biri ondadır ki, tərkibindəki aĢı maddəsi gönü həm aĢılayır, həm də boyayır.

YemiĢanın yarpaq və qabıqlarının tərkibində flavonoid maddələri, C vitamini, karotin,

aminturĢuları, üzvi turĢular və s. aĢkar edilmiĢdir. Deməli, nəinki yemiĢanın meyvə və

çiçəklərindən, həmçinin yarpaqlarından da müalicə məqsədi üçün istifadə etmək olar.

Ġtaliya, Ġspaniya və Əlcəzairdə yemiĢanın iri ətli növlərini meyvəçilik üçün artırıb

çoxaldırlar. Çində seleksiya üsulu ilə əldə edilmiĢ BreytĢneydera sortundan meyvəçilik

102

təsərrüfatında geniĢ istifadə olunur. YemiĢanın bir çox növləri bir-birləri ilə asan çarpazlaĢır,

müxtəlif hibrid formaları əmələ gətirir ki, bunlar da meyvələrinin iriliyinə, rənglərinin

müxtəlifliyinə, keyfiyyətlərinə görə bir-birlərindən xeyli fərqlənir. Seleksiya üsulu ilə gələcəkdə

onun qiymətli sortlarının alınmasında geniĢ istifadə etmək olar. YemiĢanın cavan Ģitillərindən

armud, alma, heyva və s. ağaclarda calaqaltı kimi istifadə etmək olar. YemiĢan növlərinin çiçək və

meyvələrinin gözoxĢayan gözəlliyi ondan bağ və bağçaların, küçə və parkların, bulvarların, uĢaq

bağçalarının yaĢıllaĢdırılıb, bəzədilməsində geniĢ istifadə etməyə imkan verir.

YemiĢan növlərinin əksəriyyəti zəhərli qazlara qarĢı orta dərəcəli davamlılığa malik

olduqlarından sənaye müəssisələrini yaĢıllaĢdırmaq üçün ondan geniĢ surətdə istifadə etmək

mümkündür.

YemiĢanın qiymətli cəhətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, bizim meĢələrdə yaĢayan bir

çox quĢ növlərinin qorunub saxlanılmasına Ģərait yaradır. Məsələ burasındadır ki, dağlıq meĢələrdə

yaĢayan bir çox quĢ növləri payız-qıĢ dövründə aĢağı meĢə qurĢağına və düzənlik meĢələrinə

köçürlər. Burada onların əsas yem mənbəyini yemiĢanın meyvələri təĢkil edir. Payız vaxtı yerə

tökülən yarpaqlarını və xəzəlini heyvanlar həvəslə yeyirlər.

YemiĢandan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Yemişan meyvələrindən cövhərin hazırlanması. Bunun üçün 100 q qurudulmuĢ meyvənin

üzərinə 1 litr 70%-li etil spirti əlavə edib, 45-60 dəqiqə saxlayın. Bu zaman parlaq, sarımtıl-qırmızı

rəngli, Ģirintəhər dada malik cövhər alınır. Aldığınız bu cövhərdən hər gün yeməkdən əvvəl gündə

3-4 dəfə, hər dəfə 20-30 damcı qəbul edin.

Sulu cövhərin hazırlanması. 1 litr suya 1 kq quru meyvə töküb, 55-60 dəqiqə saxlayın. Bu

zaman parlaq tünd-qonur rəngli, xoĢ iyli, Ģirintəhər cövhər alınır. Ondan yeməkdən qabaq, gündə 3-

4 dəfə, 20-30 damcı qəbul edin. AlınmıĢ cövhəri ağzı yaxĢı bağlanan tünd rəngli qablara doldurub

soyuducuda saxlayın. Sulu çıxarıĢdan 2 gündən artıq istifadə edilməsi məsləhət görülmür.

Yemişan çiçəklərindən cövhərin hazırlanması. 1 xörək qaĢığı yemiĢan çiçəyini Ģirəli

qazana töküb, üzərinə 1 stəkan qaynadılmıĢ su əlavə edib, qapağını bağlayın və su hamamında 15

dəqiqə qaynatdıqdan sonra, otaq temperaturunda 45 dəqiqə soyudub, tənzifdən süzün. AlınmıĢ

cövhəri qaynama temperaturuna qədər qızdırıb, gündə 2-3 dəfə yarım stəkan, yeməkdən 30 dəqiqə

əvvəl içmək məsləhət görülür.

Ateroskleroz zamanı. 1 stəkan doğranmıĢ meyvəni, 1 litr suya töküb, termosda 8 saat

dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/2-i miqdarında yeməyə

yarım saat qalmıĢ qəbul edin. Müalicə uzunmüddətlidir.

DoğranmıĢ meyvəni 1:5 nisbətində araqla qatıĢdırıb 1 həftə hər gün çalxalamaqla cövhərini

çıxarın. Sonra süzüb, gündə 3 dəfə 1 çay qaĢığı 1/4 stəkan suya töküb qəbul edin.

Hipertoniya zamanı. 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ çiçəyini 1,5 stəkan qaynadılmıĢ suya tökün

və vam od üzərinə qoyub, qaynama dərəcəsinə gətirin. 2 saat dəmlədikdən sonra gündə 3 dəfə

yeməyə yarım saat qalmıĢ 0,5 stəkan qəbul edin.

Stenokardiya və aritmiya zamanı. 2 xörək qaĢığı çiçəyindən götürüb 1 stəkan qaynar suya

tökün və yarım saat dəmləyin. Sonra dəmləməni 1 stəkan həcminə çatdırıb gündə 3-4 dəfə yeməyə

30 dəqiqə qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Yuxusuzluğun aradan qaldırlımasında, ümumi zəiflikdə, fiziki və zehni yorğunluqlarda,

həmçinin ağ qan xəstəliklərində. Bu reseptdən əlavə vasitə kimi istifadə etməyi məsləhət görürlər.

1 xörək qaĢığı meyvəsini 1 stəkan qaynar suya töküb, qapağını bağlayıb, 2 saat dəmləyin. AlınmıĢ

dəmləmədən isti-isti gündə 3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin.

Hal-hazırda apteklərdə yemiĢanın spirtli cövhən əldə edib hipetoniya, aritmiya,

stenokardiya xəstəliklərində, həmçinin kardiovalen preparatından isə revmatizm, ürək qüsurlarında,

ürək damarlarında baĢ verən sklerozda, ürək-damar çatıĢmazlıqlarında istifadə etmək məsləhət

görülür.

Bozumtul böyürtkən – Rubus caesius L.

Böyürtkənin əsas vətəni ġimali Amerika ölkələri hesab edilir. Bu tikanlı kol Amerikanın bir

103

çox Ģtatlarında, Skandinaviya və Avropa ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da çiçək və

meyvəsinə görə əzizlənir və ona qulluq göstərilir.

Dünya florasının tərkibində 600-ə qədər yabanı növü yayılmıĢdır (A.S.Lozina-Lozinski,

1954). Bu növlər kol və çoxillik ot bitkiləridir. Azərbaycan florasının tərkibində böyürtkən cinsinin

15-20 növünə rast gəlmək olar. Böyürtkən yarımkol, çoxillik giləmeyvəli bitkidir. Yabanı halda

Asiya, Avropa və Amerika qitəsində geniĢ yayılmıĢdır. Azərbaycanın bütün zonalarında böyürtkən

kolluqlarına rast gəlinir.

Böyürtkən bitkisi moruğa nisbətən çox gec (XIX əsr)

mədəniləĢdirilmiĢdir. Mədəni halda ən çox Amerikada, ən az isə

Avropada yayılmıĢdır. Kollarının formasına görə böyürtkən 2

qrupa bölünür: dik qalxan və dağınıq formalı kollar. Böyürtkənin

yerüstü hissəsini birillik və ikiillik zoğlar təĢkil edir, yeraltı

hissəsinin (köklərinin) ömrü uzun olur. Onlar çox qüvvətli

olduğundan torpağın dərin qatlarına gedir və quraqlğa davamlıdır.

Meyvəsi forma etibarilə uzunsov və konusvari, rənginə görə

qırmızı, qara, al-qırmızı və s. olur.

Böyürtkən Azərbaycanın ən qədim giləmeyvə bitkilərindən olmasına baxmayaraq bu vaxta

qədər ətraflı öyrənilməmiĢ və sənaye əhəmiyyətli olan məhsuldar formalar seçilib

mədəniləĢdirilməmiĢdir.

Böyürtkən bitkisi uzun müddət çiçəkləyir, ona görə də meyvə yığımı avqust ayından

baĢlayaraq, qar düĢənə qədər davam edir. Məhsuldardır, bir kol 4-6 kq-a qədər meyvə verir.

Azərbaycan florasının tərkibində yayılan əsas böyürtkən növləri aĢağıdakılardır: BuĢ

böyürtkəni - R.buschii Grossh. ex Sinkova, Qafqaz böyürtkəni - R.caucasicus Focke, bozumtul

böyürtkən - R.caesius L., qanĢirəli böyürtkən - R.anatolicus (Focke) Focke ex Hausskn., kələ-kötür

böyürtkən - R.hirtus Waldst. et Kit., Gürcüstan böyürtkəni - R.georgicus Focke, Liberiya

böyürtkəni - R.ibercus Juz., ağımtıl böyürtkən - R.candicans Weihe və uzunsovmeyvə böyürtkəni -

R.dolichocarpus Juz.

Bunlardan insan orqanizmi üçün ən qiymətli növ sayılan bozumtul böyürtkən haqqında

geniĢ elmi məlumat verməyi qərara aldıq.

Bozumtul böyürtkən - R.caesius L. hündürlüyü 0,5-1,5 m olan kol bitkisidir. Buna bəzən

qara moruq da deyilir. Budaqları silindir formalı olub, demək olar ki, əksəriyyəti yerə doğru

oraqvari əyilmiĢdir. Onlar boz ləkəli, müxtəlif tikanlı və ya tikansızdır. Yarpaqları 3 yarpaqcıqlıdır,

yarpaqaltlığı enli lansetvaridir. Yarpaq saplağı çox qısa və ya oturandır. Çiçəklərinin əksəriyyəti

ağımtıl, nadir halda çəhrayı rəngdə olub salxım formasında yerləĢmiĢdir. Meyvəsi qaramtıl və

yaxud qaramtıl- qırmızı rəngdə olub iri çəyirdəkli, az dənəli və dadsızdır. May-iyun aylarında

çiçəkləyir, iyul-oktyabr aylarında meyvə verir. Bəzən kolun üstündə həm çiçək, həm də meyvə

olur. Azərbaycanın əksər rayonlarında ovalıqdan baĢlayaraq dağ ətəyinə kimi yayılmıĢdır. Adətən

çay sahillərində, meĢə açıqlıqlarında, kolluqlarda, xüsusilə Quba-Qusar rayonlarında, Azərbaycanın

Dəvəçi, Kür-Araz ovalıqlarında ehtiyatı çoxdur. Buna aĢağı düzən rayonlarından baĢlamıĢ subalp

sahələrinə qədər rast gəlmək olar. Böyürtkən C vitamini və aĢı maddələri ilə zəngindir. Zoğlarında

və yarpaqlarında 27 mq%-ə qədər C, aztapılan Z vitamini və 12-13% aĢı maddələri tapılmıĢdır.

Meyvələrində çoxlu miqdarda Ģəkərlər: qlükoza - 2,87-3,64%, fruktoza - 3,12-3,24%, saxaroza -

0,75-0,80%, limon turĢusu - 1,62-2,16% müəyyən edilmiĢdir. Toxumlarında 22-26% piyli yağ

vardır ki, bu da tərkib etibarilə linolein 80%, linol 1,5%, olein 18% və palmitin turĢularının

qliseridlərindən, fıtostelindən ibarətdir.

Azərbaycan Dövlət Tibb Universitetində qanĢirəli və bozumtul böyürtkən növləri kimyəvi

analizdən keçirilmiĢdir. Bunların yarpaqlarından 13-14% aĢı maddəsi, 168-190 mq% C vitamini

müəyyən edilmiĢdir. YetiĢmiĢ meyvələrinin tərki- bində 2-4% aĢı, 5,7% qlükoza, 3,16% fruktoza,

3,14% saxaroza, 0,46% pentoza, 1,2% üzvi turĢular (alma, limon, çaxır), 5-8 mq% karotin, 230

mq% C vitamini, B, B2, karotin maddələri, köklərində isə 0,03% alkaloidlər, 0,05% qlükozidlər,

10,78-11,63% piroqallol qrupu aĢı maddələri, 6,2% qətranlı maddələr, 1-2% üzvi turĢular

tapılmıĢdır. Bundan əlavə yarpaqlarının tərkibində 5,57% kül maddəsi, mq/q%-lə 19,30 - K, 10,00 -

104

Ca, 3,40 - Mg, 0,20 - Fe makroelementləri, mkq/q-la 340,00 - Mn, 7,80 - Cu, 28,90 - Zn, 0,10 - Ca,

8,48 - Sr, 1,10 - Pb, 77,20 - B mikroelementləri tapılmıĢdır. Böyürtkən dərman bitkisi kimi çox

qədim dövrlərdən məlum olmuĢdur. Bir çox qədim həkimlər böyürtkən haqqında qeydlərində

göstərmiĢlər ki, «onun bütün hissələri, o cümlədən meyvələri orqanizmi qüvvətləndirən

xüsusiyyətə malikdir». Meyvənin Ģirəsini çıxarıb, onu kölgə yerdə bir müddət saxladıqdan sonra

sulanan yaraların üzərinə sürtdükdə, yaranın suyu dayanır və tədricən qaysaq qoyub sağalmağa

baĢlayır. Böyürtkən qiymətli yabanı giləmeyvə bitkisi kimi Teofrasta da məlum idi.

Xalq təbabətində qurudulmuĢ meyvə və yarpaqlarından çay kimi dəmlənib hipertoniya

xəstəliyində və sinə ağrılarında istifadə edilir. Eyni məqsədlə təzə dərilmiĢ meyvələrindən Ģərbət və

mürəbbə hazırlayıb qəbul edirlər. QurudulmuĢ kal meyvələrindən çay dəmləyərək Ģəkər

xəstəliyində içirlər. Yarpaqlarını və kal meyvələrini açıq, günəĢli havada qurudur, çay kimi

dəmləyərək uĢaqlarda tez-tez baĢ verən ishalda büzüĢdürücü və antiseptik dərman kimi istifadə

edirlər. Tam yetiĢmiĢ meyvələri isə yüngül iĢlədici, tərlədici, sidikqovucu vasitə kimi istifadə

olunur.

Qəbələ və Lənkəıan rayonlarında böyürtkənin qurudulmuĢ meyvələrindən və yarpaqlarından

çay kimi hazırlayıb, soyuqdəymələr zamanı tərlədici vasitə kimi içirlər.

QanĢirəli böyürtkən yarpaqlarının sulu dəmləməsini boğaz ağrısında dezinfeksiyaedici

dərman kimi istifadə edirlər. QurudulmuĢ köklərini xırda-xırda doğrayıb, 1 çay qaĢığı, 1 stəkan

qaynar suda 30-40 dəqiqə ərzində dəmləyib, soyudur, ishal və dizenteriya zamanı içirlər.

QumdulmuĢ qanĢirəli böyürtkən köklərinin sulu biĢmiĢindən vərəm xəstəliyində qəbul

edirlər. Böyürtkəndən hələ çox qədim zamanlardan dermatologiya və kosmetika sahəsində istifadə

edilmiĢdir.

Belə ki, Dioskorid böyürtkənin yarpaqlarından hazırlanmıĢ sulu çıxarıĢdan dəridə baĢ verən

dəmrov, ekzema, yara və irinli çibanların müalicəsində islatma kimi istifadə etmiĢdir. Dəridə və

üzdə əmələ gələn çillərin, qaĢınma və qıcıqlanmaların aradan qaldırılmasında yarpaqlarından

hazırlanan məlhəmdən maz düzəldib sürtkü kimi istifadə edilir. Yarpaq və meyvələrindən

hazırlanan sıyıqların tərkibinə xama, yaxud azca kəsmik qatıb qarıĢdıraraq üz dərisinə sürtür, 10-15

dəqiqə saxladıqdan sonra yuyub təmizləyirlər. Bozumtul böyürtkəndən ətriyyat-kosmetika

sahəsində geniĢ istifadə edirlər.

Böyürtkənin çoxaldılması. Böyürtkən bitkisi toxum, pöhrə, kök çiliyi və uc tumurcuğunun

basdrılması yolu ilə çoxaldılır. Ġstehsalatda böyürtkənin dikduran kollu formaları pöhrələri və kök

çiliyi yolu ilə, dağınıq kollu formaları isə uc tumurcuğun basdırılması üsulu ilə çoxaldılır.

Kolları dikqalxan böyürtkən bitkisindən çoxlu miqdarda əkin materialı istehsal etmək üçün

yazda və ya payızda koldan 50-60 sm aralı yer qazılır və 6-8 mm diametri olan köklər çıxarılır.

Sonra onlar 15-20 sm boyda kəsilir, qabaqcadan hazırlanmıĢ münbit torpağa 15x20 sm sxemdə

çərgə ilə əkilir və suvarılır. Vegetasiya müddətində sahənin torpağı həmiĢə alaqdan təmizlənmiĢ,

yumĢaq və rütubətli olmalıdır. Payızda bitkilər qazılıb çxarılır və inkiĢaf dərəcəsinə görə çeĢidlərə

ayrılır, müvəqqəti olaraq əkin vaxtına qədər torpağa basdırılır və ya dərhal plantasiyaya əkilir. Yeni

əkilmiĢ plantasiyaların hər hektarından 0,5-1,0 t, sənaye əhəmiyyətli sahələrin hər hektarından isə

5-7 t məhsul tədarük etmək olar.

Adi moruq – Rubus idaeus L.

Moruq cinsinin taksonomikası haqqında alimlər arasında bir sıra həll olunmayan

mübahisələr mövcuddur. Üç amerikalı botanik bir-birilərindən xəbərsiz eyni ildə moruq cinsinə aid

olan növlər haqqında məlumat vermiĢlər. Onlardan biri moruq cinsinə 381 növ, digəri 205 növ,

üçüncüsü isə 24 növün daxil olduğunu qeyd edirdilər.

Lakin son məlumatlara görə moruq cinsinin dünya florasının tərkibində 600-ə qədər növü

olduğu qeyd edilir. Mədəni halda əkilib-becərilən müxtəlif sort və

formaların öz baĢlanğıclarını yabanı moruqdan - R.idaeus L.-dən

götürdüklərini qeyd edirlər.

Hal-hazırda moruqdan çoxsaylı iri, dadlı, ətirli, tünd qırmızı,

105

qırmızı, narıncı, ağımtıl, həmçinin bənövĢəyi rəngli meyvə sortları əldə edilmiĢdir.

Bunların əksəriyyəti kol, yarımkol və çoxillik ot bitkiləridir. Azərbaycanda yabanı halda 15

növü (biri otdur) yayılmıĢdır, onlardan bir növü becərilir.

Bu növlərə ən çox Avropa, Asiya, Afrika, Amerika və Avstraliyanın mülayim iqlim

zonalarında rast gəlmək olar. Moruq cinsinin ən çox yayıldığı növü isə adi moruq - R.idaeus L.

hesab edilir. Bir çox moruq sortunun baĢlanğıcını adi moruq təĢkil edir. Moruq haqqında ilk yazılı

mənbələrdə bizim eradan 3 əsr qabaq yaĢamıĢ qədim yunan alimi Katon xəbər verir. Bizim eranın I

əsrində yaĢamıĢ Böyük Plini yabanı moruğu Krit adasının mərkəzi dağlıq hissələrində müĢahidə

etmiĢdir. K.Linney isə moruğun latınca botaniki adını müəyyənləĢdirmiĢdir. IV əsrdə yaĢamıĢ

Roma tədqiqatçısı Palladius moruğu bağ bitkisi adlandırmıĢdır. Qədim Roma əhalisinin ən mötəbər

adamları sayılan zadəganlar moruğu öz yaĢayĢ evlərinin ətrafında və yaxud xüsusi bağlarında

əkirmiĢlər.

Meyvəsinin rəngi tünd-qırmızı, açıq-qırmızı, ağımtıl-sarı olur, yetiĢəndə tez tökülür. Odur

ki, yetiĢən meyvələr dərhal dərilib istifadə olunmalıdır. Moruq çox məhsuldar və gəlirli bitkidir.

Plantasiyanın yaĢından və moruğun sortundan asılı olaraq bir hektardan 50-60 sentner məhsul

tədarük etmək olar. Yüksək keyfiyyətli meyvəsi, kollarının tez bar verməsi və asan çoxalması

moruğun geniĢ yayılmasında mühüm rol oynayır. Yabanı halda Azərbaycanın dağlıq yerlərində,

meĢə talalarında çox geniĢ yayılmıĢdır.

Yarımkol bitki olan moruğun yeraltı hissəsi kökümsov gövdələrdən, habelə yaxĢı inkiĢaf

etmiĢ yan köklərdən ibarətdir. Kökümsov gövdələr hər tərəfə yayılır, çoxlu miqdarda yatmıĢ

tumurcuq əmələ gətirir, əlveriĢli Ģəraitdə bu tumurcuqlardan yeni zoğlar əmələ gəlir. Yerüstü

hissəsini birillik və ikiillik zoğlar təĢkil edir. Vegetasiya dövründə kökümsov gövdələrdəki yatmıĢ

tumurcuqlardan sıx zoğlar əmələ gəlir, ikinci il isə həmin zoğlarda yarpaq, meyvə zoğu, çiçək və

meyvə inkiĢaf edir. Bar vermiĢ zoğlar quruyur, onları yeni zoğlar əvəz edir. Sortun xüsusiyyətindən

asılı olaraq bitkinin çiçəkləməsi 11-40 gün davam edir. Ona görə də meyvəsinin yetiĢməsi 20-30

gün uzanır.

Havalar isti keçdikdə çiçəkləmə 11-12 günə baĢa çatır. Moruq kolu hər il bar verir. Yeni

salınmıĢ plantasiya 2-3 ildən sonra məhsula düĢür, yüksək məhsuldarlıq 4-5-ci ildən baĢlayaraq

təxminən 10 il davam edir. Plantasiyanın ömrü 12-15 ildən çox olmur. Moruq sortlarının

xüsusiyyətlərindən biri də gövdələrinin rənginin müxtəlif olmasıdır. Marlboro və Proqres sortlarının

gövdəsi qırmızı, Turner və Kinq sortlarınınkı isə tünd-qırmızıdır, nisbətən gec çiçəkləyir.

Azərbaycanın meyvəçilik zonalarında təxminən mayın axırında və ya iyunun əvvəlində çiçək açır.

Meyvəsinin kimyəvi tərkibi sortundan və yerli Ģəraitdən asılı olaraq müxtəlifdir. Adi moruq

meyvələrində efır yağlarının izi, 6-15% Ģəkər, 8,1% fruktoza, 4,3% qlükoza, 6,5% saxaroza, 1,38-

2,2% alma, limon, qarıĢqa, çaxır, kapiron, salisil üzvi turĢuları, 0,3% aĢı maddələri, 4-6% sellüloza,

C, B1, B2, karotin vitaminləri, 1,4% kversetin, 3-qalaktozid, kversetin və kempferol 3-B-D-

qlükuronid kversetin 3- qlükozid, antosian maddələrindən sianin-xlorid (C17H21O16Cl), 0,9% pektin,

azotlu maddələr, 0,1-0,2% zülallar, 0,45-2,8% selikli maddələr, fol turĢusu, dəmir, mis və kalium

duzu, sitosterin və s. maddələr tapılmıĢdır.

Toxumlarının tərkibində 14,6% piyli yağ vardır. Yarpaqlarının tərkibində 5,57% kül,

mq/q%-lə 19,30 - K, 10,00 - Ca, 3,40 - Mg, 0,20 - F makroelementləri, 77,20 - B və s.

mikroelementləri tapılmıĢdır. Elmi təbabətdə qurudulmuĢ və dondurulmuĢ meyvələrindən sulu

dəmləmə hazırlanır və bundan da soyuqdəymə xəstəliklərində, xüsusən uĢaqlarda temperatur olan

zaman tərlədici vasitə kimi qəbul edilir. Moruq maddələr mübadiləsi pozğunluğunda iĢtahartran

profilaktik və müalicəvi vasitə kimi istifadə edilir. QurudulmuĢ meyvələrindən hazırlanmıĢ

dəmləmə (çayı) və mürəbbə soyuqdəymələrdə tərlədici kimi, eləcə də boğaz ağrılarında (anginada)

iltihaba qarĢı qarqara kimi istifadə edilir.

Moruq meyvəsi mədə-bağrsaq xəstəliklərində, aterosklerozda, iĢtahı artırmaq və

həzmolmanı yaxĢılaĢdırmaq, qan artırmaq, isti vasitə kimi də iĢlədilir. Xalq təbabətində

yarpaqlarının çayından qastritlərdə, enteritlərdə və eləcə də tənəffüs yolları xəstəliklərində

büzüĢdürücü və iltihabgötürücü kimi istifadə edilir. Moruq meyvələrinin çox vaxt cirə meyvəsi,

dəvədabanı yarpaqları, cökə çiçəyi ilə bir yerdə bərabər hissədə götürüb çay kimi dəmləyərək

106

soyuqdəymələrdə, mədə-bağırsaq xəstəliklərində iĢlədirlər. Bundan əlavə qurudulmuĢ moruq

meyvələrini qaraqınıq otu ilə bir yerdə dəmləyib iltihabı aradan qaldıran və mədənin həzm prosesini

yaxĢlaĢdıran dərman kimi istifadə edirlər. Tibet təbabətində dəmləmə və cövhərindən əsəb

sistemində,yoluxucu xəstəliklərdə iĢlədilir.

Moruqdan ən çox uĢaq pəhriz xörəklərinin hazırlanmasında istifadə edilir. Meyvələrindən

mürəbbə, cem, Ģəkər, spirtsiz içkilər, Ģirə, çaxır, kvas, dondurma və s. Hazırlayır, qənnadı

məmulatlarını çəhrayı və qırmızı rəngə boyayırlar. Meyvəsindən hazırlanan Ģirədən dərman

preparatlarına xoĢ iy vermək və keyfiyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün istifadə edilir. Moruq yaxĢı

nektar bitkidir. ġəffaflığına, ətirliliyinə, Ģirinliyinə və keyfiyyətinə görə balı cökə balından heç də

fərqlənmir. Tərkibində 33%-dən artıq qlükoza, 41% sellüloza və s. tapılmıĢdır. 1 hektar moruğun

çiçəklərindən 70, bağ moruğundan isə 50 kq bal əldə edilir.

Moruqdan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Cavanlıq və uzunömürlülük eliksirinin hazırlanması. Moruğun bütün hissələri kökündən,

çiçək yatağından tutmuĢ yarpağına qədər müalicəvi təsirə malikdir. Giləmeyvəsi damar divarlarını

möhkəmləndirir, ödqovucu və sidikqovucu təsirə malikdir.

Bundan baĢqa moruğun giləmeyvəsi orqanizmdə alkaqolun və kəskin zəhərləyici maddələrin

ani surətdə kənar edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Meyvəsi xəstəliktörədən

mikroorqanizmlərin orqanizmə təsirini zəiflədir və xəstənin tez sağalıb ayağa durmasına kömək

edir.

Buna görə də xalq təbabətində moruq mürəbbəsi qripə, zökəmə, kəskin virus xəstəliklərinə

qarĢı profilaktik vasitə kimi geniĢ surətdə istifadə edilir. Tərkibindəki fol turĢusu orqanizmin

immunitetini artırır. Moruğun giləmeyvəsində çoxlu miqdarda sellüloz olduğu halda, yağ maddəsi

aĢkar edilməmiĢdir. Buna görə də moruqdan nə qədər yesən də kökəlmə prosesi baĢ verməyəcəkdir.

Bitkinin yarpaq, çiçək və kök hissəsində çoxlu miqdarda 100 q (400-500 mq) C vitamini

olduğundan ondan hazırlanan çay orqanizmdə immunitetin və fıziki qüvvənin artmasına köməklik

göstərir. Əbəs yerə moruğu sağlıq və uzunömürlülük vasitəsi adlandırmırlar. QurudulmuĢ yarpaq və

çiçəklərindən hazırlanan cövhər boğaz ağrıları, laringit, bronxit zamanı baĢ verən öskürəyi azaldır,

daxili qanaxmaları dayandırır. Yarpaqlarından hazırlanmıĢ dəmləmədən dəridə əmələ gələn çiban

yaralarının müalicəsində istfiadə edilir.

Qəbizlik və spirtli içkilərin qəbulu zamanı baş verən intoksikasiyalarda. Səhər tezdən

acqarına 1 stəkan moruq yeyib üzərindən 2 stəkan yaĢıl və yaxud açıq rəngli çay qəbul edin.

Qanazlığında, vegetativ damar ağrılarında. Nahar və günorta yeməyi zamanı stəkanın 1/3

hissəsi qədər moruq yeyin. Yeməkdən sonra Ģəkər qarıĢdırılmıĢ 2 xörək qaĢığı qaymaq və yaxud

xama qəbul edin.

Şəkərli və yaxud şəkərsiz diabet zamanı. 1 stəkan qaynar suyun tərkibinə 2 xörək qaĢığı

quru moruq yarpağı əlavə edib 30 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün. AlınmıĢ cövhərdən stəkanın

1/3 hissəsi qədər gündə 3 dəfə, yeməkqabağı qəbul edin.

İshal və qanaxmalar zamanı. 2 stəkan qaynar suya 4 çay qaĢığı doğranmıĢ quru yarpaq və

moruq giləmeyvəsi tökün və qapaqla örtüb 2 saat dəmlədikdən sonra süzün. Isti halda gündə 4

dəfə, 0,5 stəkan qəbul edin.

Malyariya zamanı. 1 stəkan qaynar suya 2 xörək qaĢığı quru meyvəsindən əlavə edib, 30

dəqiqə dəmləyib süzün. Ġsti halda hər 2 saatdan bir, gündə 2-3 stəkan qəbul edin.

Qrip və soyuqdəymə zamanı. 1 stəkan qaynar suya 4 xörək qaĢığı təzə dərilmiĢ yaĢ

giləmeyvəsindən və yaxud 2 xörək qaĢığı quru meyvəsindən əlavə edib termosda 10-15 dəqiqə

dəmləyib süzün. Aldığınız dəmləmədən isti halda 4 saatdan bir 1 stəkan için.

Pankreatit, dəri xəstəliklərində. 1 litr qaynar suya 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ quru yarpaq və

çiçəyindən əlavə edib termosda 15-20 dəqiqə dəmlədikdən sonra gündə 2-3 dəfə, stəkanın 1/4

hissəsi qədər qəbul edin.

Viruslu hepatitdə. Yabanı moruğun yarpaq, çiçək və giləmeyvəsinin hərəsindən 1 xörək

qaĢığı götürüb qarıĢdırın. AlınmıĢ qarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı 1 stəkan qaynar suya tökün və ağzını

qapaqla örtüb isti yerdə 15 dəqiqə dəmləyin. Sonra aldığınız cövhərindən çayla birlikdə gündə

stəkanın yarısı qədər 2-3 dəfə qəbul edin.

107

Osteoxondroz zamanı. 6 xörək qaĢığı yabanı meĢə moruğunun giləmeyvəsini 1 litr qaynar

suya töküb termosda dəmləyin. Aldığınız ekstraktdan gündə 5-6 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər

qəbul edin.

Bronxial astma, infeksiya mənşəli bronxitdə, qanlı babasildə və ekzenıa zamanı. 4 xörək

qaĢığı doğranmıĢ kökünu 2,5 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb isti yerdə 15-20 dəqiqə dəmləyib və

süzün. Gündə 5-6 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Moruqdan dadlı yay və qıĢ qida məmulatlarının hazırlanması.

Müxtəlif xörəklərin hazırlanmasında yetiĢmiĢ və yaxud yetiĢməyə az qalmıĢ moruq

meyvəsindən istifadə edilir. Tam yetiĢmiĢ və vaxtı keçmiĢ meyvə həddindən artıq yumĢaq, acımtıl

dada malik olduğundan ondan istifadə edilmir.

Moruqdan «gümrahlıq» jelesinin hazırlanması. 300 q moruq, 15 q jelatin, 1,5 stəkan su, 1

stəkan Ģəkər tozu götürün. Moruğun Ģirəsini çıxarıb iki qat tənzifdən süzərək soyuducuda soyudun.

Jelatini stəkanın yarısına qədər doldurulmuĢ isti su ilə qarıĢdırıb üzərinə Ģəkər və 1 stəkan su

əlavə edib odun üzərinə qoyun. QatıĢıq qaynamağa baĢlayanda üzərinə moruq Ģirəsi əlavə edib

taxta qaĢıqla qarıĢdırıb odun üzərindən götürüb xüsusi formaya saldıqdan sonra soyuducuya qoyun.

Moruqdan «Sibir» içkisinin hazırlanması. 1 litr su, 250 q çiçək balı, 1 stəkan moruq Ģirəsi,

10 q maya götürün. Balı isti suya töküb, moruq Ģirəsi ilə qarıĢdırıb vam od üzərinə qoyun və 1,5

saat köpüyünü almaq Ģərtilə qaynadın. Sonra odun üzərindən götürüb 36-37 dərəcə temperaturda

soyudun və maya əlavə edib isti yerdə qıcqırdın. 12 saatdan sonra alınmıĢ kvası butılkalara

doldurub ağzını möhkəm bağlayaraq ĢəffaflaĢana qədər soyuducuda saxlayın. 30 gündən sonra xoĢ

tamlı dadlı içki hazır olacaqdır.

«İncə» kreminin hazırlanması. Bir ədəd çiy yumurta sarısı, 5 xörək qaĢığı Ģəkər tozu, 300 q

yetiĢmiĢ moruq, 100 q xama götürün. Yumurtanı ağarana qədər çalıb üzərinə 2 xörək qaĢığı Ģəkər

tozu və moruğu taxta qaĢıqla əzib əlavə edin. Xamanı kreməbənzər hala salıb yerdə qalan Ģəkəri də

üstünə əlavə edin. YaxĢı qarıĢdırdıqdan sonra kiçik qablara doldurub üst hissəsinə qızılgül Ģəkli

çəkib ortasına iri moruq meyvəsi qoyub soyuducuda 15-20 dəqiqə saxlayın.

«İyul səhəri» piroqıınun hazırlanması. 1,5 stəkan un, 200 q kərə yağı, 6 ədəd yumurta, 5

stəkan moruq giləmeyvəsi, 0,5 stəkan Ģəkər tozu götürün. Komponenetləri qarıĢdırıb xəmirini

hazırlayın. Sonra xəmiri formaya və yaxud dayaz qaba töküb üzərinə yağ sürtüb un səpin. Sobaya

qoyub 10 dəqiqə biĢirdikdən sonra formanı çıxarıb üzərinə iri moruq meyvəsi qoyun. Yenidən

piroqu 200 dərəcə temperaturda duxovkaya qoyub, 20-25 dəqiqə saxlayın. Hazır olan piroqun

üzərini dəsmal ilə örtüb qatılaĢana qədər soyudub üzərinə Ģəkər tozu səpdikdən sonra süfrəyə verin.

Şəkərli vitaminin sirri. Alimlər müəyyən etmiĢlər ki, ĢəkərləĢmiĢ moruğu uzun müddət

saxladıqda o tərkibindəki bioloji aktiv maddələr tez itirir. Buna görə də müalicə məqsədilə qıĢa

moruğun daha yaxĢı olar Ģirəsini düzəldəsiniz. Belə ki, moruğun Ģirəsini çıxarıb sterilizə edilmiĢ

ĢüĢə bankalara doldurub ağzını qapaqla bağlayıb soyuducuda saxlayın (qurudulmuĢ giləmeyvələri

paketlərə doldurub 1,5-2 ilə qədər saxlasan belə öz faydalı xüsusiyyətlərini itirmir).

Kosmetikada moruğun çiçək, meyvə, yarpaq hissələrindən istifadə edilir. Meyvəsini

toplayıb əzərək sıyıq Ģəklinə salın, üzün dərisinə yaxıb 10 dəqiqədən sonra yuyun, bu zaman

üzünüz parlaq və təravətli olacaq. Əgər moruq sıyığı sifətinizi qıcıqlandırırsa, tərkibinə az miqdarda

qaymaq və yaxud kəsmik qatmağınız məsləhət görülür. XırdalanmıĢ təzə yarpağa yağlı krem

qataraq üzünüzə çəkib 10-15 dəqiqə saxlasanız üzünüz daha təravətli olar. Təzə yarpağından

alınmıĢ Ģirəni 1:4 nisbətində kərə yağı ilə qarıĢdırıb, maz hazırlayır, dəridə olan çil, çiban və

ekzemaların müalicəsində istifadə edirlər. Yarpağının sulu çıxarıĢı isə dəridə əmələ gələn səpkilər

yoxa çıxarır. Moruğun yarpaqlarını kosmetik xammal yığıntılarının tərkibinə daxil edirlər.

Kosmetik yığıntının hazırlanması. Tozağacı çiçəyindən 4 q, çəmən yoncası (yarpaq və

çiçəyi) 4 q, aptek birəotu 4 q, moruq (yarpaq) 4 q, çöl yarpızı (otu) 2 q. Qeyd edilən yığıntının

cövhəri ilə dəri təmizlənir, elastikliyi artır, möhkəmlənir, pis iyləri kənar edir, orqanizmi

sakitləĢdirir və maddələr mübadiləsini nizama salır. Yarpağının sulu məhlulunu potaĢ (qələvi) ilə

qarıĢdırıb saçı qara rəngə boyayırlar.

Moruqdan bir çox ölkələrdə müalicə və kosmetika sahəsində geniĢ istifadə edilir.

Moruğun çoxaldılması. Qeyd etdiyimiz kimi moruq bitkisi çoxlu miqdarda kök pöhrələri

108

verir və moruqluq salınarkən bu pöhrələrdən əkin materialı kimi istifadə edilir. Moruq bitkisini

toxumu ilə, kolunu bölüb ayırmaqla, kök çiliyi və yaĢıl zoğ çiliyi vasitəsilə də artırmaq

mümkündür. Kök pöhrələri koldan müxtəlif məsafələrdə əmələ gəldiyi üçün keyfiyyətcə bir olmur,

ən yaxĢı inkiĢaf etmiĢ pöhrələr kola yaxın olur. Bitkilərdə vegetasiya dayanandan sonra, payızda və

ya erkən yazda, kökdə əmici telləri qırmamaq Ģərtilə, kök pöhrələrini belə ana koldan ayırıb əkin

üçün istifadə edirlər. Ən yaxĢı əkin materialı kökü 15-20 sm, kök boğazının diametri 10-12 mm,

gövdəsinin uzunluğu 80-100 sm olan pöhrələr sayılır.

Moruğun bəzi sortları az pöhrə verir. Belə sortu sürətlə artırmaq istədikdə kök çiliyi

üsulundan istifadə etmək məsləhətdir. Bunun üçün payızda və ya yazda koldan 60 sm kənarda

yerləĢən köklər çıxarılır, 15-20 sm uzunluğunda doğranır, xüsusi hazırlanmıĢ yumĢaq və qidalı

torpaq sahələrində cərgəarası 80 sm olmaq Ģərtilə kök hissələri 12-15 sm dərinlikdə açılmıĢ

Ģırımlarda yan-yana düzülür və üzəri torpaqla örtülür. Bitkilərin inkiĢafını sürətləndirmək və

keyfiyyətli əkin materialı almaq üçün əkilmiĢ kök suvarıldıqdan sonra torpağı yumĢaltmaq və

alaqları təmizləmək lazımdır.

Kök parçalarından (hissələrindən) becərilmiĢ birillik moruq Ģitilləri payzda çıxarılır,

keyfiyyətinə görə çeĢidlərə ayrılır və yararlılar əkin üçün istifadə olunur. Sort yaratmaq istədikdə

isə seleksiya iĢində moruq bitkisinin toxumla artırılması üsulundan geniĢ istifadə olunur. Belə

sahələrdən 10 tona qədər meyvə tədarük olunur. Meyvələr qurumuĢ halda və yaxud dondurulmuĢ

Ģəkildə saxlanılır.

MeĢə çiyələyi – Fragaria vesca L.

Dünya florasının tərkibində 50-yə qədər növünün yayıldığı qeyd edilir (M.A.Rozanova,

1937). Bunlardan 26 növü Amerikada, 15 növü Asiyada, o cümlədən 4 növü Azərbaycanda,

Avropada isə bır neçə növü mədəni halda yayılmıĢdır.

Çiyələk latınca «F. veska» feila sözündəndir, mənası ətirli

meyvə deməkdir. Bu növlər içərisində ən çox yayılanı meĢə

çiyələyi - F.veska L. göy və yaxud gecə çiyələyi - F.viridis

(Duchesne) Weston, bağ və yaxud ananas çiyələyi, muskat

çiyələyi - F.moschata (Duchesne) Weston, Virginiya çiyələyi -

F.virginiana Duchesne, Çili çiyələyi - F.chiloensis (L.) Mill. və s.

göstərmək olar. Bunlarn içərisində ən çox yayılam meĢə

çiyələyidir - F.viridis (Duchesne) Weston. Bu hündürlüyü 14-30

sm, qısa kökümsovu və nazik kök sistemi olan ot bitkisidir.

Birgövdəli, düzqalxan olub bir neçə çiçəkdən ibarət hamaĢçiçək əmələ gətirir. Yarpaqları üçər

formalı, uzun saplaqlı, gövdəsi qucaqlayandır. Çiçəklərinin diametri 12 sm olub ağ rəngdədir.

Meyvəsi yumurtavari «giləmeyvə» və fındıqçadan ibarətdir. ġirin, ətirli, xoĢiyl, çiçək yatağmdan

ibarət olub parlaq-qırmızı rəngdədir. May-iyun aylarında çiçək açır, meyvəsi iyun-iyulda yetiĢir.

Çiyələk («zemlyanika») və bağ çiyələyi («klubnika») meyvəsindən insanlar çox qədim

zamanlardan istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Lakin Virginiya növünün mədəniləĢdirilməsi XII əsr

əvvəllərinə aiddir. Çiyələk ilk dəfə Fıansada, sonra Ġngiltərə və Ġtaliyada mədəni halda

becərilmiĢdir. Rusiyada bu bitkinin becərilməsinə XVIII əsrdə baĢlanmıĢdır.

Xırda meyvəli çiyələyə yabanı halda hər yerdə təsadüf edilir. Çiyələyin bir çox növləri

içərisində sənaye əhəmiyyətli, irimeyvəli sortların əksəriyyəti Çili və Virginiya növlərinin çarpaz

tozlanması nəticəsində seçmə yolu ilə alınmıĢdır. Ġri meyvəli çiyələyə («zemlyanika») bəzi yerlərdə

çiyələk və səhvən bağ çiyələyi də («klubnika») deyilir. Bunlar xarici görünüĢcə bir-birinə oxĢasalar

da, aralarında çox fərq vardır. Çiyələk birevli, kolları alçaq, çiçəkləri yarpaqlar səviyyəsində duran,

meyvələri iri və çox məhsuldar bitkidir. Bağ çiyələyi kolları iri, hündür boylu, qüvvətli budaqlara

malik ikievli bitkidir. Meyvəsi nisbətən xırda və az məhsuldar olur. Bunun istehsalatda geniĢ

yayılmıĢ və sənaye əhəmiyyətli olan sortları azdır.

Çiyələk meyvələrinin tərkibində zəngin vitamin kompleksi aĢkar edilmiĢdir. Meyvəsinin

tərkibində 80-90% su, 4,5-10,0 (15%-ə qədər) Ģəkər, 0,8-0,6% limon turĢusu, 0,9-1,2% azotlu

109

maddələr, 1,0-1,7% pektin, 1,0-1,6% sellüloza, 0,16-0,25% aĢı maddəsi, 50-80 mq C vitamini,

karotin, alma, salisil, fol turĢuları, pelarqonidin 3-qalaktozid, pelarqonidin 3-qlükozid, sianidin 3-

qalaktozid antosian birləĢmələri və s. aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarıının tərkibində 280 mq% C

vitamini, karotin, fraqarin qlükozidi, kversetin 3-qlükozid, leykoantosian, katexin, üzvi turĢulardan

fumar, qlükuron, xlorgen, malon, salisil və korit turĢuları, alkaloid izləri tapılmıĢdır. Yarpaqlarnın

tərkibindən isə 8,12% kül maddəsi, mq/q-la 21,90 - K, 14,70 - Ca, 4,50 - Mg, 0,60 - Fe

makroelementləri, mq/q%-lə 0,22 - Ca, 0,84 - Cu, 0,90 - Zn, 0,22 - Mn, 1,28 - Mo, 0,30 - Cr,

0,29 - Al, 0,8l - Ba, 0,09 - V, 11,00 - Se, 0,18 - Nr, 0,73 - Mr, 0,25 - Pb, 0,09 - I, 78,30 - Br, 143,20

- B mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə meyvənin tərkibindən insan orqanizmi üçün ən

mühüm maddələrdən biri olan dəmir də tapılmıĢdır. Çiyələk meyvəsi təzə halda yeyilməkdən baĢqa,

bundan yüksək keyfiyyətli mürəbbə, cem, marmelad, dondurma, konfet içi, Ģirə, çaxır, boyaq və s.

hazırlamaq üçün istifadə edilir. Təzə meyvəni Ģərbətin içində dondurub saxlayanda keyfiyyətini

itirmədən uzun müddət qalır.

Çiyələkdən müalicə məqsədləri üçün hələ XIII əsrdə istifadə olunmağa baĢlanmıĢdır.

Dərman bitkilərindən bəhs edən qədim bir kitabda yazılmıĢdır: «Çiyələyin giləmeyvəsinin müalicə

üsulları ilə hazırlanan suyunun səhər və axĢam içdikdə bəlğəmin və bir sıra qarıĢıqların

orqanizmdən kənar edilməsində, tənəffüs yollarının yaxĢılaĢdırılmasında, ürəyin

möhkəmləndirilməsində, orqanizmin müqavimətinin artırılmasında, böyrək və öd daĢlarının

əridilməsində böyük rol oynayır».

Elmi təbabətdə çiyələk indi də öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Belə ki, onun yarpaqlarından

hipertoniya və aterosklerozun, mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının, qəbizliyin, artritin, duz

mübadiləsi pozuntularının müalicəsində, həmçinin zəif sidikqovrcu kimi böyrək daĢlarının

əridilməsində, vitamin çatıĢmazlığında, soyuqdəymədə, uĢaqlıq yolları qanaxmalarında iĢlədilir.

K.Linney çiyələyi «Allahın hədiyyəsi» adlandırmıĢdır. Çünki bu giləmeyvə K.Linneyin

oynaq və toxumalarında yaranan kəskin xəstəliyi müalicə etmiĢdir. Bu kiçik meyvənin müalicəvi

qüdrətinə bir çox Ģair və yazıçılar heyran qalaraq öz ürək sözlərini Ģer və nəsr əsərlərində

bildirmiĢlər. Yazıçı Vladimir Soloxin qeyd edirdi ki, meĢədə bitən giləmeyvələrin içərisində ən

əvvəl çiyələyi qorumaq lazımdır, çünki, o bütün giləmeyvələrdən ətirlidir. Keyfiyyətinə, ətrinə və

Ģirinliyinə görə ona heç bir meyvə çata bilməz, hədər yerə demirlər ki, «hansı evdə çiyələk varsa, o

evdə həkimə ehtiyac olmaz».

Meyvəsi təzə halda vitamin mənbəyi olub, avitaminozda, piylənmə və mineral

pozuntularında, öd kisəsi və böyrəklərdə olan daĢların əridilməsində, qanazlığında, aterosklerozda

geniĢ istifadə edilir. Yarpaq və meyvəsindən alınan cövhərlər sidikqövucu vasitə kimi, həm də

babasil, raxit, sarılıq və s. xəstəliklərdə iĢlədilir. Hər gün 4-5 ədəd təzə çiyələk yedikdə Ģəkər aĢağı

düĢür. Hələ çox qədim dövrlərdən çiyələyin meyvəsindən kosmetikada geniĢ istifadə edilirdi. Qızlar

və qadınlar yatmazdan qabaq çiyələyi əzib, tənzifdən keçirib alınan sıyıqdan üzlərinə yaxıb 15-20

dəqiqə saxladıqdan sonra, südlə yuyub təmizləyirlər. Yağlı dərilərdə çiyələyin sıyığına yumurta

sarısı qarıĢdırıb sürtmək məsləhət görüldüyü halda, quru dərilərdə meyvə sıyığına bir çay qaĢığl

badam yağı, qaymaq və niĢasta qatmaq məsləhət görülür.

Müasir kosmetikada və dermatologiyada çiyələyin meyvə və yarpağına tez-tez müraciət

edilir. Çiyələkdən hazırlanan sıyıqların köməyi ilə dəridə əmələ gələn çillər, civzə, sızanaq və

piqment ləkələrini müailcə edirlər. Meyvəsindən hazırlanan suyundan isə hər cür üz dərisində

istifadə etmək olar. Gündə bir dəfə çiyələk suyu ilə sifətinizi silib, 10 dəqiqədən sonra ilıq su ilə

yusanız, sifətiniz xoĢətirli və təravətli olar. Unutmaq olmaz ki, bəzi çiyələk sortları allergiya, səpgi

və qaĢınma əmələ gətirir. Buna baxmayaraq, həmin xəstəlikləri elə çiyələyin özündən hazırlanan

yaxmalarla müalicə edirlər. Fransa, Bolqarıstan, Çexiya, Avstraliya, PolĢa və s. ölkələr kosmetik

vasitələrin hazırlanmasında çiyələkdən daha çox istifadə edirlər. Bu bitki torpağa az tələbkar olub,

istənilən torpaq və iqlim Ģəraitinə uyğunlaĢır, yaxĢı inkiĢaf edib, bol məhsul verir. Bu bitkiyə

Rusiyanın Ģimalından tutmuĢ cənub zonalarına qədər hər yerdə rast gəlmək olar.

Bitkinin müsbət cəhətlərindən biri də əkildikdən bir il sonra məhsula düĢməsi və hər il bar

verməsidir. Çiyələk bitkisinə edilən aqrotexniki qulluq iĢləri sadədir. Bitkinin inkiĢafı üçün çəkilən

xərc özünü qat-qat doğruldur. Çiyələyin sortundan və ona edilən qulluqdan asılı olaraq bir

110

hektardan 70-100 sentnerə qədər məhsul toplamaq olar.

Göstərilən xüsusiyyətlər çiyələk bitkisinin geniĢ artırılmasına maraq yaradır. Bunu nəinki

böyük sahələrdə və Ģəhərətrafı təsərrüfatlarda, hətta dibçəkdə belə əkib bol məhsul almaq olar.

Çiyələk Azərbaycanın Quba-Xaçmaz, Lənkəran, Astara, ġəki, Zaqatala, Qarabağ, AbĢeron və s.

bölgələrində becərilir.

Çiyələk bitkisinin nazik, saçaqlı kökləri torpaq altında 50-60 sm sahəni əhatə edir. Çox

dərinə və uzaqlara yayılmır, qısa kökümsov gövdələri üzərindən çıxan uzun və saplaqlı üçhaça

yarpaqları vardır. Vegetasiya dövründə kökümsov gövdənin yuxarı yan tumurcuqlarından çıxıb yerə

sərilən nazik zoğ (bığ) üzərində olan buğumlardan tumurcuq əmələ gəlir. Tumurcuqlar inkiĢaf edir,

yarpaqlanır, kök ataraq yeni bitki əmələ gətirir. Bir koldan ildə 15-20 ədəd cavan bitki əmələ gəlir.

Yarpaqların ömrü 60-70 günə qədər olur, sonra köhnə yarpaqları yeniləri əvəz edir. QıĢda

yarpaqları yaĢıl olur, yazda yeni yarpaqlar çıxandan sonra köhnələr quruyur. Sortundan asılı olaraq

yarpağının sayı 18 ədəddən 120-yə qədər ola bilər. Kökümsov gövdədən, zoğ və yarpaqdan baĢqa

çiyələyin çiçək zoğu da çıxır ki, bu da sortun xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif uzunluqda və miqdarda

olur. Meyvələrin yetiĢmə müddətinə görə çiyələk sortları tez, orta və gecyetiĢən olur. TezyetiĢən

sortlar martın əvvəlində, orta yetiĢənlər 4-6 gün sonra, gecyetiĢənlər isə 8-10 gün fərqlə çiçəkləyir.

Çiçəkaçma dövrü sortların bioloji xüsusiyyətlərindən, habelə iqlim Ģəraitindən asılı olaraq 22

gündən 30 günə qədər uzanır.

Bataqlıq gördəvəri – Comarum palustre L.

Gördəvər cinsinin dünya florasının tərkibində 2 növü yayılmıĢdır. Bunlardan Qafqazda, o

cümlədən Azərbaycanda 1 növünə: bataqlıq gördəvərinə - Comarum palustre L. təsadüf etmək olar.

Bataqlıq gördəvəri – Comarum palustre L. çoxillik ot bitkisi olmağına baxmayaraq, xarici

görünüĢcə çox da hündür olmayan kolu xatırladır. Bitkinin oduncaqlaĢmıĢ kökümsovu bir neçə metr

və daha çox uzunluğa malik olub sürünəndir. Kökləri çox vaxt sıx, bir-birinə hörük formasında

sarılmıĢlar. Gördəvərin gövdəsi budaqlanan, oduncaqlaĢmıĢ halda sürünəndir. Gövdəsi qırmızı

rəngdə olub, hündürlüyü 1 metrə qədərdir. Gövdəsi aĢağı hissədən təpəyə qədər qısa tükcüklərlə

əhatə olunmuĢdur. Budaqların yuxarı hissəsində yerləĢən yarpaqları aĢağı hissədəki yarpaqlardan

fərqlənir.

Yarpaqları uzun saplaqlı olub, lələkvari 5 bəzən 5-7 ədəd

uzunsov, iti diĢlərlə əhatə olunmuĢdur. Çiçəklərinin rəngi tünd-

qırmızı rəngdən qırmızı-yaĢıl rəngə qədər dəyiĢir. HamaĢçiçəkləri

qalxanvari, yalançı çətir olub, gövdənin yuxarı hissəsində

yerləĢmiĢdir. May-iyun aylarında çiçək açır. Ġyul-avqustda

meyvəsi yetiĢir.

Bataqlıq gördəvər Azərbaycanın Naxçıvan MR-nın dağlıq

zonalarında, ən çox isə Biçənək və Batabat ərazilərində yerləĢən

nəmli sahələrdə yayılmıĢdır. Buna ən çox çəmənliklərdə, çay

kənarlarında, azca sulu yerlərdə rast gəlmək olar.

Kimyəvi tərkibi və müalicəvi xüsusiyyətləri. Ədəbiyyat məlumatlarına əsasən qeyd etmək

lazımdır ki, gördəvərin kimyəvi tərkibi ətraflı tədqiq olunmamıĢdır. Lakin, bəzi mənbələrdə bitkinin

tərkibində üzvi turĢulardan izomasliyan, izovalerian aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə bitkidən efir

yağı, aĢı maddələri, flavanoid birləĢmələri, C, karotin vitaminləri və s. də müəyyən olunmuĢdur.

Yarpaqlarının tərkibində az miqdarda suda həll olan saponinlər, boyaq və qatran maddələri,

flavanoid birləĢmələri müəyyən edilmiĢdir. Saponinlər bəlğəmgətirici, sidikqovucu təsirə malik

olmaqla yanaĢı, çoxlu miqdarda qəbul etdikdə zəhərləyici təsir göstərir.

Flavanoid maddələri, kapilyar divarlarının möhkəmləndirilməsində, daxili qanaxmaların

qarĢısının alınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gördəvərin tərkibində həmçinin kitrə və efir

yağı da aĢkar edilmiĢdir. Efir yağının əsas tərkib hissəsini izovalerian, izoyağ turĢuları,

metilheptilen, alfapinen və terpinsal təĢkil edir. Gördəvərdən hazırlanan preparatlar büzüĢdürücü,

ağrıkəsici, tərqovucu, soyuqdəymə, ekzema və yarasağaldıcı xüsusiyyətlərə malikdir. Bundan

111

hazırlanan sulu dəmləmə mədə soyuqdəymələrində, diĢ ağrılarında, eləcə də qankəsici, ishal,

ĢiĢlərin, sümüklərdə baĢ verən sızıltıların aradan qaldırılmasında iĢlədilir.

Kök və kökümsovlarından hazırlanan cövhər müxtəlif diĢ xəstəliklərinin müalicəsində tətbiq

edilir. Qankəsici, yaraların və ĢiĢlərin müalicəsində isə bitkinin yaĢıl hissəsindən hazırlanan

cövhərlərdən istifadə edilir.

Otundan hazırlanan cövhər və dəmləmə isə babasil ĢiĢlərinin sağaldılmasında iĢlədilir.

Bitkinin ən müsbət xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki, onun preparatları

orqanizmdə baĢ verən zəifləĢmiĢ hüceyrələrin fəaliyyətini artırır, onları zəhərli maddələrdən

təmizləyir, tonusunu qaldırır, stimullaĢdırı təsir göstərir.

Son zamanlar tibb mütəxəssisləri bitkinin farmakoloji xüsusiyyətlərini öyrənərək belə bir

nəticəyə gəlmiĢlər ki, insan gördəvərdən hazırlanan preparatlardan uzun müddət istifadə etdikdə heç

bir mənfi təsir hiss etmir. Gördəvərdən hazırlanan cövhər və dəmləmələrdən müxtəlif xəstəliklərin

– vərəm, dizenteriya, xərçəng, revmatizm, revmatik artrit, artroz, ostexondroz, böyrək daĢlarının

əridilməsində, qara ciyər, parogentoz, çətin sağalan yaraların, orqanizmin təmizlənməsində və

immunitetin normaya salınmasında geniĢ istifadə edilir.

Gördəvərdən müalicə preparatlarının hazırlanması.

Ürək-damar xəstəlikləri və damar ağrıları zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökünü 1

stəkan qaynar suya töküb 1 saat dəmləyərək süzüb qaranlıq yerdə saxlayın. Aldığınız dəmləmədən

gündə 3 dəfə, 1 çay qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursu bir aydır.

Gördəvərdən spirtli cövhərin hazırlanması. 50 q qurudulmuĢ və xırdalanmıĢ kök və budaq

hissəsini 0,5 litr araq və yaxud spirtə töküb 20 gün qaranlıq və soyuq yerdə saxlayın. Sonra spirtli

cövhəri baĢqa bir qaba tökün. Hazır olmuĢ cövhərdən gündə 3 dəfə, yeməyə 10-15 dəqiqə qalmıĢ 1

xörək qaĢığı qəbul edin. 1 həftə fasilədən sonra müalicəni davam etdirin.

Damar ağrıları zamanı. Ġstənilən ölçüdə (məsələn 1 litr həcmində) banka götürüb, 1/3 hissə

gördəvərin üzərinə araq əlavə edin. Ağzını qapaqla möhkəm bağlayıb, səhər və axĢam çalxalamaqla

21 gün qaranlıq yerdə saxlayın. Sonra cövhəri süzüb üzərinə yeni gördəvər və spirt əlavə edib,

yenidən 3 həftə qaranlıq yerdə saxlayın. Aldığınız cövhərdən səhər və axĢam bir xörək qaĢığı qəbul

edin. Bundan əlavə axĢamlar ağrıyan nahiyələrə spirtli cövhərdən sürtün.

Gördəvərdən mazın hazırlanması. Bunu çox asanlıqla ev Ģəraitində hazırlamaq

mümkündür. Adi ĢüĢə banka götürüb doğranmıĢ gördəvər töküb üzərinə zeytun və ya günəbaxan

yağı əlavə edib, ağzını parça ilə bağlayın. YaxĢı olar ki, bankanın ağzını iplə bağlayın. QarıĢığı

günəĢin qarĢısına qoyub 1 ay saxlayın. Sonra qarıĢığı süzüb azca qızdırın. Donuz piyini qızdırıb isti

kütlənin üzərinə əlavə edərək qarıĢdırın. Hazır olmuĢ mazdan yaralara, kəsiklərə, əzilmiĢ nahiyələrə

sürtüb müalicə edin.

Gördəvərdən kremlərin hazırlanması. Hal-hazırda gördəvərdən müxtəlif tərkibli çoxsaylı

krem növləri hazırlanır. Bunlardan istifadə etməzdən əvvəl onların hansı məqsədlər üçün

hazırlandığı və orqanizmə təsir mexanizmi barədə məlumat vermək lazımdır.

Dəri üçün krem. Gördəvərdən hazırlanan kremlər bir sıra apteklərdə satılır. Bunlardan

radikulit, artrit, revmatizm, osteoxondroz, revmatizm, duz yığıntıların, damar geniĢlənmələri

zamanı istifadə edilir. Kliniki təcrübələr nəticəsində məlum olmuĢdur ki, gördəvərin kök və

gövdələrindən hazırlanan kremlərdən damar xəstəliklərinin müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə

etmək olar. Gördəvər kremləri müxtəlif xammallardan istifadə edilməklə hazırlanır. Bu cür

hazırlanmıĢ kremlər dərinin daha dərin qatlarına sorulur və xəstəliyin tez sağalmasına səbəb olur.

İzobella kreminin hazırlanması. Bu kremi Sibir həkimləri iĢləyib hazırlamıĢlar. Bu

kremdən hərəkət orqanlarının və periferik sinir sisteminin müalicəsində istifadə edilir. Krem massaj

məqsədləri üçün hazırlanmıĢdır. Onun tərkibi suda həll olan bioloji fəal maddələrdən ibarətdir. Bu

birləĢmələr müalicəvi təsirə malikdir. Kremlərin tərkibinə xlorid, karbonat natrium sulfat və

manqan kompleks birləĢmələri, zülal, yüksək poliyarlıq qabiliyyətinə malik oaln lipid birləĢmələri

və s. daxil edilir. Ġzobella kremindən dəri xəstəliklərinin müalicəsində sürtkü kimi istifadə edilir.

Ġzobella kremini analoqu Ölü dənizin palçıqlarından hazırlanan ―BiĢofit‖, ―Polimineral‖, ―Doktor

nature‖ hesab edilir.

Gördəvər ekstraktı ilə qarışdırılmış krem-balzamın hazırlanması. Apteklərdə yeni bir

112

dərman preparatına da rast gəlmək olar. Bu preparatın hazırlanmasında gördəvərin kök və

kökümsovlarından, həmçinin iynəyarpaqlı ağacların tumurcuqlarından, Sibir ağ Ģamının cavan

budaqlarının qabıqlarının qarıĢıqlarından hazırlanır. Bu yeni kremdən ağrıkəsici, qantəmizləyici

vasitə kimi istifadə edilir. Bundan baĢqa krem-balzamdan revmatizmdə, sümüklərdə baĢ verən

sızıntıların, ĢiĢlərin və damar ağrılarının aradan qaldırılmasında istifadə edilir.

“Pələng kökü” kreminin hazırlanması. Bu kremin hazırlanmasında gördəvər, atĢabalıdı,

yovĢan və evkalipt qarıĢığından istifadə edilir. Bu kremdən köpmə, qıcolma, antibakterial,

yarasağaldıcı, qanaxmaların, əsəb sızıntılarının müalicəsində tətbiq edilir. Kremin tərkibinə daxil

edilmiĢ atĢabalıdı soyuqdəymə, qankəsici, ağrıkəsici və qıcolmalara qarĢı, yovĢan isə yuxugətirici

təsir göstərir.

Valentina Dikuel masaj balzamının hazırlanması. MəĢhur həkim, tibb elmləri doktoru

Dikuel ömrünün yarısından çoxunu hərəkət orqanlarında baĢ verən nasazlıqların aradan

qaldırılmasına həsr etmiĢdir. O, hərəkət orqanlarında baĢ verən nasazlıqları aradan qaldırmaq

məqsədilə yeni balzam-kremdən istifadə edir. Bu masaj kremi çaqa ekstraktından, ayı və porsuq

piyindən, arı mumundan, propolisdən, arı çörəyindən, çaytikanı, küknar, zeytun və kənaf

yağlarından, həmçinin qızılkök, çobanyastığı, dazıotu, qırmızı istiot, evkalipt yarpaqlarından

hazırlanan ekstraktların qarıĢıqlarından hazırlanır. Bu preparatlar çox qiymətli olub gözəl müalicəvi

xüsusiyyətlərə malikdir.

Xarici nahiyələrdə istifadə olunan emulsiyanın hazırlanması. Orqanizm nahiyələrində baĢ

verən müxtəlif ağrıların qarĢısının alınmasında nəinki gördəvərdən hazırlanan kremlərdən hətta

hazırlanan emulsiyalardan da istifadə edilir. Bu emulsiyaları çox asanlıqla hazırlamaq olar. Belə ki,

110 qram yaxĢı xırdalanmıĢ gördəvər xammalından 0,5 litr bitki yağının üzərinə töküb, 2-3 həftə

saxlayın. Sonra tənzifdən süzün. AlınmıĢ yağlı emulsiyadan ağrıyan nahiyələrə sürtün. Emulsiyadan

dəri altına yığılmıĢ duzların kənar edilməsində, eləcə də tonusartırıcı vasitə kimi istifadə edilir.

Gördəvərdən gel balzamının hazırlanması. Gördəvərdən hazırlanan preparatların qızıĢdırıcı

(istilik törədici) qabiliyyəti olduğu üçün ondan soyuqdəymə zamanı istifadə edilir. Bundan baĢqa

preparatın təsirini artırmaq üçün onun tərkibinə qırmızı istiotun ekstraktı əlavə edilir. Qırmızı

bibərin tərkibində rutin vitamini olduğundan kapilyarların divarlarını möhkəmləndirir, qanın

durulmasına kömək etməklə yanaĢı, trombun əmələ gəlməsi qarĢısını alır. Bundan əlavə gördəvər

və qırmızı istiotdan hazırlanan gel-balzamın tərkibində efir yağı, E vitamini və bir sıra mürəkkəb

mikroelementlərin olması onun dərinin dərin qatlarına sorulmasına və orada istiliyin yaranmasına

Ģərait yaradaraq, əzələ və damar ağrılarının aradan qaldırmaqla yanaĢı dərinin tonusunu artırır və

artıq duzların çıxarılmasına Ģərait yaradır. BaĢqa sözlə gel-balzam radikulit, osteoxondroz və əzələ

yorğunluqlarını aradan qaldırır.

Gördəvərdən şirin şərbətin hazırlanması. Apteklərdə satılan bir sıra dərman bitkilərindən

hazırlanan preparatlar uĢaqlar üçün nəzərdə tutulmasına baxmayaraq, onlar bu dərmanları qəbul

etmək istəmirlər. Müalicəvi təsirə malik olan Ģirin Ģərbəti isə həvəslə qəbul edirlər. Bunun üçün

əvvəlcədən hazırlanmıĢ gördəvər ekstraktının tərkibinə Ģəkər tozu və limon Ģirəsi əlavə edilmiĢ

preparatlar qatıb müxtəlif uĢaq xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirlər.

Gördəvərdən fitoçayın hazırlanması. Bu gün siz bir sıra maqazinlərdə müxtəlif bitkilərdən

hazırlanmıĢ çaylara rast gəlirsiniz. Bunlar müxtəlif otlardan, meyvə və giləmeyvələrdən hazırlanan

çaylardır. Bu çayların hamısı müalicə məqsədilə hazırlanmıĢdır. Bu çoxsaylı bitki mənsəli çayların

içərisində gördəvərdən hazırlanan çaylara da rast gələ bilərsiniz.

Gördəvərdən leykoplastrın hazırlanması. Çin təbabətində gördəvərin kök, kökümsov və ot

hissəsindən hazırlanan leykoplastrlar sümük zədələnmələrinin müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Çin tibb mütəxəssisləri gördəvərdən hazırlanan ekstraktların tərkibinə bir sıra bioloji aktiv maddələr

əlavə edib müalicəvi leykoplastrlar hazırlayırlar.

Gördəvərdən müalicəvi poroşokun hazırlanması. Gördəvərin kök və kökümsovlardan

hazırlanan poroĢokları apteklərdə tapmaq çox çətindir. PoroĢokdan müalicə məqsədləri üçün çox az

istifadə edilir. Lakin, bir sıra xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir. Bundan daxilə qəbul edib,

qıcqırmanın qarĢısının alınmasında, mədə və bağırsaqlarda əmələ gələn yaraların müalicəsində

istifadə edilir. Gördəvərdən poroĢoku ev Ģəraitində özünüz də asanlıqla hazırlaya bilərsiniz. Belə ki,

113

bitkinin kök və gövdəsini xırda hissələrə doğrayıb yaxĢı qurutduqdan sonra üyüdüb toz halında

istifadə edin.

Osteoxondroz və revmatizmdə. Gördəvərin 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökümsovunu 1 stəkan

qaynadılmıĢ suya töküb qaynama dərəcəsinə gətirin, 1 saat dəmlədikdən sonra süzüb, gündə 3 dəfə,

yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər isti halda daxilə qəbul edin. Müalicə

uzunsürəndir. Xəstə 2 aydan sonra yaxĢılaĢacaqdır.

Podaqra və poliartritdə. 100 q doğranmıĢ kökümsovun, üzərinə 0,5 litr araq töküb, 3 saat

dəmləyin. Yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ gündə 3 dəfə, 1 çay qaĢığı qəbul edin. Müalicəni 3 həftə

apardıqdan sonra 3 gün fasilə edib, yenidən 3 həftə davam etdirin. Müalicə kursu 4 mərhələdən

ibarətdir.

Radikulit və revmatizm zamanı. Bitkinin vannasından qəbul etməyi məsləhət görürlər.

Bunun üçün 5 xörək qaĢığı xırda doğranmıĢ kökümsovu 0,5 litr qaynar suya töküb 1 saat dəmləyin.

Sonra süzüb vannaya tökün və vannasını qəbul edin.

Mədə ağrılarında soyuqdəymə və vərəm xəstləlikləri zamanı. 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ və

doğranmıĢ ot və kökümsovu 1 stəkan qaynar suya tökün və qaynama dərəcəsinə çatdırın. 1 saat

dəmləyib süzün. Sonra gündə 3-4 dəfə yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul

edin.

Bataqlıq gördəvəri həm də nektar, boyaq və yem əhəmiyyətlidir.

Bataqlıq gördəvərindən ədviyyat məhsullarının hazırlanması. Gördəvərin kökünü qurudub

xırda hissələrə salıb əldə olunan ətirli tozundan sulu xörəklərin, ət və balıqdan hazırlanan

yeməklərin tərkibinə qatırlar. Qısa bir vaxtda gördəvərdən hazırlanan ədviyyə növləri aĢpazlar

tərəfindən geniĢ istifadə edilməyə baĢlandı.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin çiçəklərindən və payız vaxtı yerdən qazılıb çıxarılmıĢ

kökümsovlarından da geniĢ istifadə edilir.

Biz ilk dəfə bunun çiçək, yarpaq, gövdə və kökümsovlarından boyaq məhlulu hazırlayıb yun

və ipək məmulatlarını çəhrayı, qonur, zeytunu, açıq qəhvəyi, bozumtul, firuzəyi, tünd qəhvəyi və s.

rəng və çalarlara boyadıq.

Qarağacyarpaq quĢqonmaz – Filipendula ulmaria (L.) Maxim.

Dünya florasının tərkibində quĢqonmaz cinsinin 10-a yaxun növü yayılmıĢdır. Qafqazda, o

cümlədən Azərbaycanda 2 növünə rast gəlmək olar.

Müalicə, boyaq, aĢı və kosmetika sahəsində istifadə olunan ən qiymətli növlərdən biri

qarağaçyarpaq quĢqonmazdır - F.ulmaria (L.) Maxim. Hündürlüyü 100-200 sm olan qarağacyarpaq

quĢqonmaz sürünən, kökümsovu möhkəm, qabırğa gövdəsi olan çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları

lələkvari bölümlü, yuxarıdakı yarpaqları 2-5 ədəd bərabər ölçülü iri, enli yumurtavari və yaxud

yumurtavari-lanset miĢarĢəkillidir. Yan yarpaqcıqlar cüt, xırda, kənarları

diĢlidir. Yarpaqların üstü yaĢıl, arxa hissəsi ağımtıl rəngdədir. Çiçəkləri çıx,

süpürgəyəoxĢar salxımda toplanmıĢdır. Ləçəkləri sarımtıl-ağımtıldır. Meyvə

yarpaqları 6-10 ədəd, spiral formalı, qıvrımca, demək olar ki, çılpaqdır.

Meyvəsi çoxlu fındıqçadan ibarətdir.

Bitki Azərbaycanda Böyük Qafqazın Quba ərazisində, Naxçıvan və

Lənkəranın dağlıq zonalarında yayılmıĢdr.

Ən çox nəmli çəmənliklərdə rast gəlmək

olar. Qarağacyarpaq quĢqonmazın bütün

hissələrindən aĢı maddəsi, flavonoid, efir

yağı tapılmıĢdır. Belə ki, yarpaq, kök boyuncuğu, kökündə və

çiçək hissələrinin tərkibində 3,5-21,8%-ə qədər aĢı maddəsi, 0,67-

10,7%-ə qədər lüteolin, kempferol, kversetin, sianidin,

çiçəklərində isə 0,22% efır yağı, 374 mq C vitamini və s.

114

tapılmıĢdır. Tərkibində aĢı maddəsi olduğu üçün ondan hazırlanan dəmləmədən və cövhərlərdən

büzüĢdürücü vasitə kimi mədə-bağırsaq xəstəliklərində, yarasağaldıcı kimi, tərlədici, epilepsiya,

revmatizm, oynaq ağrılarında istifadə olunur.

Kökündən, eləcə də çiçəklərindən hazırlanan dəmləməsindən əsəb, hipertoniya, zökəm

xəstəliklərində, həmçinin qurdqovucu və sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir.

Tibet və monqol təbabətində ağ ciyər xəstəliklərində, həzm orqanlarının nizama

salınmasında iĢlədilir. Bundan baĢqa sulu çıxarıĢı damarbərkidici kimi soyuqdəymə, yara əleyhinə,

əsəb, bağırsaq xəstəliklərində və həyəcanlanmada tətbiq edilir. Yayın istisində bitkilərin

əksəriyyətində olan Ģeh damcıları buxarlanıb yox olduğu halda, quĢqonmazın yarpaqlarının üzərinə

yerləĢən «yaĢıl fincanın» içərisi həmiĢə sərin Ģeh damcıları ilə dolu olur. Burada isə bitkilər,

ağaclar, günəĢ və göy əks olunur, aĢağı əyilsən, sən də öz əksini görə bilərsən. Yarpağa toxunan

kimi yaĢıl fincanın içərisindəki sərin Ģeh damlaları yerə tökülmədən, civə kimi o tərəf - bu tərəfə

axır. Orta əsr kimyagərləri bu suyu «göy damcısı», «göy Ģehi» kimi təsvir edib, onun köməkliyi ilə

«fəlsəfə daĢını» axtarmağa baĢlamıĢlar. Orta əsrlərdə Qərbi Avropa xalqları quĢqonmazı ot kimi

təsvir etmiĢlər. Qədim zamanlarda belə düĢünürdülər ki, əgər səhər tezdən üzüniizü quĢqonmazın

Ģehi ilə yusanız, sizin əvvəlki gözəlliyiniz özünə qayıdar. O zamandan bəri bir çox ölkələrin,

xüsusilə də Ġsveçrənin qadınları quĢqonmazın Ģeh damcısı ilə dolu yarpaqlarla üzlərini silərək artıq

piyləri, çil və piqment ləkələrini yox edirmiĢlər. QuĢqonmazın otundan hazırlanan cövhərlərdən

vanna Ģəklində, yaĢ sarğı halında, təpitmə formasında dəri səthində olan irinli yaraların, çiban,

ekzema və qoturlugun müalicəsində istifadə edilir. Təzə yarpaqlarını qurudub narın toz halına

salaraq kəsik yaralarn üzərinə səpib qanı kəsərmiĢlər.

Biz respublikamızda ilk dəfə olaraq quĢqonmazın kök hissələrindən aĢı təbiətli boyaq

ekstraktı hazırlayıb yun ipi bozumtul, sarı, sarı-narıncı, narıncı, yaĢılımtıl, qəhvəyi, zeytunu, tütünü,

bozumtul-qara və s. rəng və çalarlara boyadıq. Alınan rəng və çalarlar fıziki-kimyəvi təsirlərə qarĢı

davamlı olub xalçaçılq sənayesində istifadə oluna bilər.

Qarağacyarpaq quĢqonmazın kök hissəsindən hazırlanan aĢı və boyaq təbiətli qatı

ekstraktından gön-dəri, ətriyyat-kosmetika sahələrində istifadə edilə bilər.

Ġpəkli Ģaxduran – Alchemilla sericata Reichenb. ex Buser

Dünya florasının tərkibində Ģaxduran cinsinin 500-dən artıq növü yayılmıĢdır. Bunlardan

Qafqazda 100, o cümlədən Azərbaycanda 21 növünə təsadüf edilir. Xalq arasında bu bitkiyə «Ģah

otu» da deyirlər. Xalq təbabətində Ģaxduran cinsinin bir neçə növündən istifadə edilir. Bunlardan

biri ipəkli Ģaxduran adlanır.

Ġpəkli Ģaxduran - A.sericata Reichenb. ex Buser. 50-60 sm hündürlüyündə, çoxbudaqlı düz

və sərt gövdəli çoxillik ot bitkisidir. Kökətrafı yarpaqları böyrəyəoxĢar, yaxud da yarımdairə

formasındadır, uzunluğu 0,8-3,5 sm, eni isə 1,4-4,0 sm-dir. Yarpaqları dərin kəsikli olub 7 pərdədən

ibarətdir. Çiçək yarpaqları çox vaxt qısa, uzunsov yarpaqlardan ibarət olub, ucu iti tikanlarla

qurtarır. Çiçəkləri sıx və yumĢaq olub, 1,3-3,5 mm uzunluğundadır. Kasacıqları eyni uzunluqda

olub, ürək və ya yumurta formasındadır.

Ġpəkli Ģaxduran Azərbaycanda, əsasən Quba bölgəsində,

Qafqazın Ģərq və qərb, Kiçik Qafqazın Ģimal və mərkəzi

rayonlarında, Naxçıvan MR-in dağlıq ərazilərində, Diabarda, subalp

və alp çəmənliklərində, ən çox isə qayalıq və daĢlı-çınqıllı sahələrdə,

bəzi hallarda quru çəmənliklərdə və otlaqlarda təsadüf olunur. Ġpəkli

Ģaxduran küləkdən, yandırıcı günəĢ Ģüalarından, həmçinin mal-

qaradan «qorxub çəkinməyən» bitki sayılır. Bu bitkini qədim

yunanlar «pələng pəncəsi», ukraynalılar «sehrli ot», «Ģeh yaradan»,

ən qəribəsi isə «Allahın göz yaĢı» adlandırırlar. Xalq təbabətində bir sıra xəstəliklərin müalicəsində

ondan geniĢ istifadə edilir. Belə ki, bitkinin yaĢıl hissəsindən hazırlanan dəmləmə, cövhər və

115

məlhəmlərdən həm mədə ağrılarında sakitləĢdirici kimi, həm də bağırsaq köplərində və həzmin

nizama salınmasında iĢlədilir. ġaxduranla Ġslandiya mamırının qarıĢığı isə ağ ciyər, xroniki bronxit,

astma xəstəliklərini müalicə edirlər. Həmin məlhəmi təbii antibiotik adlandıraraq sidik kisəsi və

böyrək ağrılarında da iĢlədirlər. Qadınlar keçmiĢdə bitkinin yarpaqlarında yaranan Ģeh damcılarını

toplayıb üzlərini yuyar, bununla da üz dərisinin elastikliyini və parlaqlığını artırardılar. Ondan krem

və mazlar hazırlayıb dəriyə sürtərək xoĢagəlməz halları aradan qaldırardılar. Ot hissəsində aĢılayıcı

maddə olduğuna görə ondan ishal zamanı büzüĢdüräcü vasitə kimi istifadə olunur.

Orta əsrlərdə kimyagərlər Ģaxdurandan «hikmət daĢı», «həyat cövhəri» almağa çalıĢırdılar.

Rəvayətlərə görə, Medeya, Hekata, Sirsiya, Afrodita və baĢqa əfsanəvi qadınlar sağlam və gözəl

görünmək üçün bu bitkidən geniĢ istifadə etmiĢlər. ġaxduranı təbiətdə asanlıqla tanımaq olar. Belə

ki, onun parıldayan yarpaqları sanki insanları uzaqdan özünə cəlb etmək üçün formalaĢmıĢdır.

Kənarları miĢar diĢlərinə oxĢayan yarpaqlarından sallanan Ģeh damcıları bitkinin uzaqdan iĢıq saçan

Ģəbəkəyə bənzədir. Yarpağın ortasında yerləĢən Ģeh damcısı isə parlaq mərcan daĢını xatırladır. Elə

bu xüsusiyyətlərinə görə də bitkiyə çox vaxt elə «göy Ģehi», «Ģehcik» və s. deyirlər.

Müalicə üçün bitkinin yarpaq və ot hissəsindən istifadə edilir. Bu məqsədlə bitkini çiçək

açan zaman toplayırlar. Bitkinin tərkibində 9,4% aĢı maddəsi, 2,5% flavonoid maddələri, antosian,

fenol, karbon turĢuları, piy maddəsi, kumarin, leykosianidin, acımtıl maddə, qatran, fıtosterin,

liqnin maddəsi ilə yanaĢı bor, manqan, sink mikroelementləri, C vitamini aĢkar edilmiĢdir. Bir sıra

ölkələrin xalq təbabətində çoxdandır ki, kəskin və xroniki bronxit, laringit, xroniki qastrit, sistit

xəstəliklərində, daxili qanaxmalarda, enterit, kolit, qara ciyər, böyrək, xroniki pielonefrit,

hipomenstrual sindromlarda, vərəm və bağırsaq köpmələrində kəsik və yara qanaxmalarında geniĢ

istifadə edilir. Ġkinci dərəcəli Ģəkər zamanı qanda Ģəkərin normal saxlanılmasında dərman qəbul

etmədən gözəl nəticə verir. ġehdurandan hazırlanan preparatlarla qan xəstəliklərini, dəri vərəmini,

qızıl yel, ürək xəstəliklərini müalicə edirlər.

Bitki vasitəsilə Bolqarıstanda böyrək qansızmalarını, Almaniyada çayın tərkibinə daxil edib

aterosklerozu, qanazlığını, piylənməni, epilepsiyanı, suçiçəyini və s. müalicə edirlər. MəĢhur həkim

Rudolf Broys «Xərçəngin tam müalicə kursu» əsərində qeyd edir ki, Ģaxduranla döĢ, yumurtalıq və

uĢaqlıq nahiyələrində əmələ gələn xərçəng xəstəliyini müvəffəqiyyətlə müalicə edirmiĢlər. Bunun

üçün 1 xörək qaĢığı quru Ģaxduran, 1 xörək qaĢığı da dalamazı 2 stəkan qaynar suya töküb

dəmləyin. Ekstrakt soyuduqdan sonra süzüb soyuq halda gün ərzində bir fıncanı qurtum-qurtum

içmək məsləhətdir.

Piylənmə və epilepsiya zamanı isə 1 çay qaĢığı Ģaxduranla, 1 çay qaĢığı dalamazı 1 fıncan

soyuq suda 10 dəqiqə dəmləyin. Gündə 3 dəfə, yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ fıncanm 1/3 hissəsi

qədər için.

ġaxdurandan hazırlanan dəmləmə və cövhərlərdən çətin sağalan yaraların, sızanaqların

müalicəsində iĢlətməklə yanaĢı, üzün təravətli və Ģəffaf olması üçün də istifadə edilir. Sulu

dəmləməsi göz xəstəliklərində, burun nahiyəsinin yuyulmasında, yara qanaxmalarında iĢlədilir.

1996-cı ildə həkimlər bir rus qadınının boğaz nahiyəsində xərçəng aĢkar edirlər. Həmin

qadın Ģaxduran ekstraktını çuğundur Ģirəsi ilə qarĢdırıb mütəmadi olaraq qəbul etməklə, özünü bu

qorxunc xəstəlikdən xilas etmiĢdir.

Biz isə ilk dəfə olaraq Ģaxduranın yerüstü hissəsindən boyaq ekstraktı hazırlayıb yun ipi

sarmtıl-qonur, sarı, sarı-narıncı, qonur, zeytunu, firuzəyi, bozumtul-yaĢıl, tütünü, qəhvəyi, Ģabaldı

və s. rəng və çalarlara boyamağa nail olduq.

Gavalı – Prunus domestica L.

Dünya florasının tərkibində gavalının 30-a qədər növü (F.X.Baxteev, 1970). Azərbaycanda

5 növü (2 növü mədəni halda əkilir) yayılmıĢdır. Gavalı ən qədim bitkilərdən hesab edilir. Hələ DaĢ

dövrü insnalarının gavalı bitkisinin meyvələrindən qida kimi istifadə etmələri haqqında tarixi

mənbələrə rast gəlirik.

Gavalının yarpaq və meyvələrinin tərkibində C vitamini, kversetin, rutin, kempferol, 3-

rutinozid peonidin, 3-qlükozid pelartonidin, 3-qlükozid sianidin antosianları, sulu karbonlar, 11,5%

116

saxaroza, 0,54-5,6%-ə qədər pektin və s. maddələr tapılmıĢdır.

Bitkinin bütün hissələrinin tərkibində çoxlu miqdarda aĢı maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Bitkidən

alınan ekstraktlardan enterit və dizenteriya xəstəliklərinin müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Gavalının kök, budaq, çiçək və yarpaqlarından alınmıĢ ekstraktlar soyuqdəymədə, bakterisid kimi,

eyni zamanda maddələr mübadiləsinin nizama salınmasında böyük

rol oynayır. Çəyirdəyinin içərisindəki ləpəsi da xeyirlidir. Yaxın

vaxtlarda ləpənin tərkibində tapılan B17 vitamini hüceyrələrdə baĢ

verən zərərli mutasiyaların qarĢısının alınmasında mühüm rol

oynayır. Bu B17 maddəsi - orqanizmi xərçəng xəstəliyindən

qoruyur. Gavalının tərkibində çoxlu pektin maddəsi tapılmıĢdır ki,

insanda baĢ verən ateroskleroz xəstəliyinin müalicəsində istifadə

edilir, orqanizmi zəhərli maddələrdən, ağır metallardan,

radionuklidlərdən təmizləyir. Bundan baĢqa gavalının tərkibində

insan sağlamlığı üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən kalium, kalsium, fosfor, maqnezium,

manqan və s. makro və mikroelementlər, B qrupu vitaminləri, askorbin turĢusu, karotinoid və s.

vardır. ġəkərli maddələrdən fruktoza, saxaroza olmadığı üçün Ģəkər xəstəliyinə tutulmuĢ insanlara

bundan pəhriz qidası kimi yeməyi məsləhət görürlər. Meyvənin ən müsbət xüsusiyyətlərindən biri

də ondan ibarətdir ki, onun konservləĢdirilmiĢ meyvəsinin tərkibindəki bioloji fəal maddələrin

olduğu kimi qalmasıdır.

Gavalıdan dərman preparatlarının hazırlanması.

Dizenteriya, entereokolit və kolitin müalicəsi üçün. Gavalının nazik üz qabığını soyub

ehmalca əzib gündə 2 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Ateroskleroz və onun qarşısının alınması, profilaktik tədbirlər görmək, şüa terapiyasından

sonra və yaxud ekoloji cəhətdən ziyanlı olan radioaktivlik dərəcəsi yüksək olan zonalarda

(Qəbələ timsalında), uzun nıüddət antibiotik və sulfanilamid tərkibli preparatlarla müalicə

olunan zaman: gündə 2-3 dəfə yeməkarası gavalının yumĢaq ətli hissəsindən stəkanın 1/2 hissəsi

qədər qəbul edin.

Xroniki qəbizlikdə, bağırsaq fəaliyyətinin normaya salınmasında, ıızun müddət oturaq iş

sistemində çalışan yaşlı insanlar üçün. 1 xörək qaĢığı gavalı çiçəklərini 1 stəkan qaynar suya

töküb 1 saat dəmləyib süzün. Ekstraktdan gündə 2-3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Nefrit, pielonefrit, sistit, həmçinin dəri xəstəlikləri (psoriaz, neyrodermit, ekzema) zamanı

əlavə müalicə vasitəsi kimi. Çiçək və yarpağının qarıĢığından 1 xörək qaĢığı götürüb, 1 stəkan

qaynar suya töküb 1 saat dəmlədikdən sonra süzün. Ekstraktdan gündə 4 dəfə, 3 xörək qaĢığı,

yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Şiş zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə yarpaqlarından götürüb 1 stəkan qaynar suya

töküb çay kimi dəmləyib bütün günü için.

Mədə yaralarında. Gavalının zədələnmiĢ gövdələrində əmələ gələn kitrəsindən

(yapıĢqanından) götürüb dilinizin altında saxlayaraq gündə 1-2 dəfə sorun.

Qırışmış dərilərin müalicəsində. Hər gün və yaxud günaĢırı gavalının yetiĢmiĢ meyvəsindən

hazırlanmıĢ sıyığından üzünüzün dərisinə yaxıb 10-12 dəqiqə saxlayıb, isti su ilə yuyun və istifadə

etdiyiniz qidalı kremdən sürtün. Müalicə kursu 10-12 əməliyyatdan ibarətdir.

Hipertoniya və böyrək patologiyası zamanı. Gavalının tərkibində çoxlu miqdarda kalium

olduğu üçün bunun meyvəsindən yeyən zaman orqanizmdə olan artıq duz və suyun kənar

edilməsinə səbəb olur. Böyrək, qara ciyər və ürək xəstəlikləri zamanı gavalı kompotu qəbul etməyi

məsləhət görürlər.

Xolesterin mübadiləsiııin pozııntusu zamanı. 100 ml gavalı Ģirəsinin üzərinə l xörək qaĢığı

bal əlavə edib gündə 3 dəfə yeməkqabağı qəbul edin.

Mədə qıcqırmasını aradan qaldırmaq üçün. Səhər tezdən acqarına 1 stəkan gavalı Ģirəsi

qəbul edin. Bu əməliyyatı yerinə yetirmiĢ olsanız siz qastrit, mədə, onikibarmaq bağırsaq

xəstəliklərinə qalib gələ bilərsiniz. Gavalı həyəcanı, stressləri, qorxu hisslərini aradan qaldırır.

Bunun üçün bir həftə ərzində gündə 200 q gavalı qəbul etməlisiniz.

Gavalıdan müalicəvi qidaların hazırlanması.

117

Gavalıdan şirə hazırlanması. 1 kq çəyirdəyi çıxarılmıĢ gavalı, 400 q Ģəkər tozu götürün.

Heç bir yeri zədələnməyən gavalı meyvələrini qazana töküb sobaya qoyun və 8-10 dəqiqə

65-70 dərəcə temperaturda saxlayın. Meyvənin lətli hissəsinin Ģirəsini çıxardın. Sonra Ģirənin

tərkibinə Ģəkər tozu əlavə edib qaynama dərəcəsinə gətirin. Bankanı isti suda sterilizə etdikdən

sonra aldığınız Ģirəni bankalara doldurub ağzını qapaqla möhkəm bağlayın və yeri gəldikcə istifadə

edin.

Gavalıdan povidlanın hazırlanması. 1 kq çəyirdəyi çıxarılmıĢ gavalı, 300 q Ģəkər tozu və 1

stəkan su götürün. Gavalı meyvəsinin çəyirdəyini çıxarın və qazana doldurub su əlavə edərək vam

od üzərinə qoyun, sıyıq Ģəklinə düĢənə qədər qaynadıb üzərinə Ģəkər tozu tökün. Sonra qabaqcadan

sterilizə edilmiĢ ĢüĢə bankalara doldurub, qapaqla bərkidin. Aldığınız povidlanı sərin, qaranlıq

yerdə saxlayıb yeri gəldikcə süfrəyə verib istifadə edin.

Gavalı qaxacının (qurıısunun) hazırlanması. Saf meyvələrini yuyun və təmiz ağ pambıq

parçanın üzərinə sərib, azca qurudun. Sonra vam yandırılmıĢ sobaya yerləĢdirib çox qurumağa

qoymayın. Meyvəni ĢirinləĢənə qədər saxlayıb üzərinə Ģəkər tozu səpib qabaqcadan sterilizə edilmiĢ

ĢüĢə bankalara doldurub ağzını bağlayın və soyuducuda saxlayın.

Gavalıdan marmeladın hazırlanması. 1 kq gavalı, 250 q Ģəkər tozu, 100 ml moruq və

yaxud çiyələk Ģirəsi götürün. Gavalını yuyub, qabığını və çəyirdəyini təmizləyib ləyənə tökün,

üzərinə Ģəkər tozu səpib vam od üzərinə qoyub Ģirəsi çıxana və Ģəkər tozu əriyib qurtarana qədər

qaynadın. Sonra odu Ģiddətləndirib biĢirməyə baĢlayın. Gavalı Ģirəsini qarıĢdıra-qarıĢdıra biĢirməni

davam etdirin. Məhsulun hazır olmasına az qalmıĢ zövqünüzə görə vanil, moruq və yaxud çiyələk

Ģirəsi əlavə edin. Elə ki, kütlə qatılaĢmağa baĢladı, odun üzərindən götürüb isti halda bankalara

doldurub ağzını salfet və yaxud perqament kağızı ilə sarıyıb soyuducuda saxlayın.

Gavalıdan sousun (şirənin) hazırlanması. 25 ədəd saf gavalı, 100 q Ģəkər, 3/4 hissə çaxır,

1/2 xörək qaĢığı kartof unu götürün. Gavalını qazana töküb üzərinə azca su əlavə edin. Sonra

gavalını sürtgəcdən keçirib üzərin kartof niĢastası, zövqünüzə görə Ģəkər, çaxır əlavə edib qarıĢdırın

və odun üzərinə qoyub qarıĢdıra-qarıĢdıra qaynadın. Aldığınız sousu kükü və sıyıqla birlikdə

süfrəyə verin. Quru gavalı meyvəsindən də sous hazırlamaq olar.

Göyəm – Prunus spinosa L.

Göyəm - Prunus spinosa L. Çox budaqlanmıĢ kol və ya 3-4 m hündürlükdə olan alçaq

ağacdir. Cavan zoğları sarımtıl-qonur və ya qırmızımtıl rəngli, məxməri tüklü və çılpaqdır.

Tumurcuqları enli-yumurtavaridir. Yarpaqları ellipsvari, tərs yumurtavaridir. Çiçəkləri tək-tək və ya

nadir hallarda cütdür. Ləçəkləri ağ və yaĢıl rəngə çalır. Mart-may aylarına qədər çiçək açır, iyul-

avqustda meyvə verir.

Göyəm Azərbaycanın Samur-Dəvəçi ovalığında, Quba rayonu ərazisində, Kür-Araz

ovalıqlarında, Alazan-Əyriçay vadisi ətrafında, Kiçik Qafqaz

ərazisində, Lənkəranın dağlıq zonalarında yayılmıĢdır. Göyəm

ovalıqlardan baĢlamıĢ orta dağ qurĢaqlarına qədər ərazilərdə

təsadüf edilir. Göyəm meyvələrində 6,65-7,07% Ģəkər (qlükoza və

fruktoza), 0,8-1,7% alma turĢusu, aĢı maddələri aĢkar edilmiĢdir.

Təzə və qurudulmuĢ Ģəkildə yeyilir, Ģorabaya qoyulur, kompot,

mürəbbə, Ģərbət, likör, araq, Ģirkə hazırlanır. ġaxta vurduqdan

sonra göyəm meyvələrinin büzüĢdürücü xüsusiyyətləri azalır,

Ģəkərin miqdarı artır, beləliklə meyvələr daha Ģirin olur. Göyəmin

yarpaqlarında 195-200 mq%-ə qədər C vitamini tapılmıĢdır.

Göyəm sıx gözəl çiçəklərə malik olub çələngi xatırladır. Göyəm qiymətli dərman bitkisi

hesab edilir. Onun bütün hissələri - çiçək, meyvə, cavan budaqları, yarpaq, qabıq, kökü müalicəvi

təsirə malikdir. Yazda onun çiçək və cavan yarpaqlarını toplayıb, mehvuran kölgəli yerlərə sərib

qurudaraq istifadə edirlər.

118

Göyəmin çiçək və yarpaqları iĢlədici, sidikqovucu, ödqovucu qantəmizləyici xüsusiyyətlərə

malikdir.

Kök və kökümsovları isə tərqovucu, istiliksalıcı, meyvəsi isə büzüĢdürücü xüsusiyyətlərə

malikdir.

Qəbizlikdə və bağırsağın iltihabı zamanı. 2 çay qaĢığı çiçəyini stəkana töküb 3-5 dəqiqə

qaynatdıqdan sonra dəmləyin. AlınmıĢ dəmləmədən gündə 2 dəfə stəkanın 3/4 hissəsi qədər daxilə

qəbul edin. Bağırsaqların iĢi normaya düĢənə qədər məhluldan qəbul edin.

Böyrək və sidik kisəsi soyuqdəymələrində, həmçinin dəri xəstəliklərində. 1 xörək qaĢığı

çiçək və yarpaq qarıĢığını 1 stəkan qaynar suya töküb bir saat dəmlədikdən sonra süzün. AlınmıĢ

ekstraktdan gündə 4-5 dəfə yeməkdən qabaq 3 xörək qaĢığı qəbul edin.

Maddələr mübadiləsinin pozulmasında, böyrək və sidik kisəsi soyuqdəymələrində. 3 xörək

qaĢığı təzə çiçəkdən götürüb 0,5 litr qaynar suda 20 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 4-5

dəfə yeməkdən qabaq stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Soyuqdəymə zamanı. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ kök hissəsini 1 stəkan qaynar suya töküb 15-

20 dəqiqə qaynadın. 2 saat dəmlədikdən sonra süzüb stəkanın 1/4 hissəsi qədər gündə 2-3 dəfə,

qurtum-qurtum qəbul edin.

Badam – Amygdalus L.

Dünya florasınm tərkibində badam cinsinin 40-a yaxm növü yayılmıĢdır (R.V.Zamıslov və

A.S.Lozina-Lozinskaya, 1954). Qafqazda 8, o cümlədən Azərbaycanda yabanı halda 3 növünə

təsadüf edilir. 1 növü A.communis L. mədəni halda becərilir.

Badam növləri çox da böyük olmayan ağac və kol

bitkiləri olub, 6-10 m hündürlüyünə qədər boy atırlar. Lanset

formalı yarpaqlara və tək-tək yerləĢən açıq-çəhrayı çiçəkləri

olur. Meyvəsi iri, yumurtavarı çəyirdək meyvəsinin üzəri

məxmərəbənzər tüklərlə örtülmüĢdür. Çəyirdək meyvəsinin

qabığı deĢikli-fincanvarıdır. Toxumları Ģirin, xoĢ badam iyinə

malikdir. Mədəni badam ola bilsin ki, yabanı badamdan calaq

üsulu ilə yaradılmıĢdır.

Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində adi badamdan

daha çox istifadə olunur.

Adi badam - A.commıınis L. hündürlüyü 6-7 m olan kiçik ağac və kol bitkisidir. Cavan

budaqlarının qabığı qırmızımtıl-qəhvəyi, yaxud qəhvəyidir. EllipsĢəkilli dilimli yaĢıl yarpaqlara

malikdir. Tək-tək yerləĢən solğun çəhrayı və ya ağ rəngli gözəl çiçəkləri var. Meyvəsi tumlu və

qabıqlı, bir toxumludur, toxumların üzəri sarı-qonur rəngli nazik pərdə ilə örtülmüĢdür. Badam

yazın ilk aylarında çiçəkləyir, meyvəsi avqust-sentyabr ayında yetiĢir.

Badam ağacı çox qədim zamanlardan becərilən qiymətli bitkidir. Onun üç növündən: Ģirin

badam – A. communis L., dağ badamı – A. fenzliana (Fritsch.) Lipsky, nair badamı – A. nairica Fed.

et Takht.-dan istifadə edilir. Hər üç növ bir-birinə çox oxĢayır. Yalnız toxumlarının dadı ilə

fərqləndirmək mümkündür. Azərbaycanda, əsasən, AbĢeronda becərilir. Bitkinin toxumlarında 50-

60% piyli yağ, 20-30% zülal, həmçinin selik maddəsi, 2,97% saxaroza, 3,1-3,8% panitozlar, B2

vitamini, kalium, kalsium və maqnezium duzları, fosfor turĢusu vardır. Dağ badamının

toxumlarında yuxarıda göstərilənlərdən baĢqa 3-4% amiqdalin qlükozidi vardır ki, bu da

parçalandıqda qlükoza Ģəkəri, benzoy aldehidi və sianid turĢusu əmələ gətirir. Dağ badamında olan

amiqdalin qlükozidinin bu xassəsindən istifadə edərək ondan ―acı badam suyu‖ adlı preparat alınır.

Bu preparat mikstur (damcı) növlərinin tərkibində ağrıkəsici və sinir sistemini sakitləĢdirici dərman

kimi damcı halında qəbul edilir.

Qabıq hissəsində 4,9-5,0%-ə qədər aĢı maddəsi, oduncaq və yarpaqlarında kempferol,

kversetin, meyvəsində qlükoza, qalaktoza, maltoza, saxaroza, quzuqulağı turĢusu və s. aĢkar

edilmiĢdir.

Elmi təbabətdə badam toxumlarından alınan piyli yağlardan da istifadə edilir. Xalq

119

təbabətində Ģirin badam toxumlarını Ģəkərlə birlikdə xörək qaĢığı ilə gündə 3-4 dəfə öskürəyə qarĢı

qəbul edirlər. Sulu biĢirməsini çiçək xəstəliyinə tutulanlara içirdirlər. Naxçıvanda yerli əhali yabanı

dağ badamının quru yarpaqlarını çay kimi dəmləyib ishala qarĢı və qurd əleyhinə dərman kimi

içirlər.

Ġbn Sina qeyd edir ki, badamın toxumu beynin və gözün inkiĢafına müsbət təsir edir. Badam

yağı və meyvəsi sakitləĢdirici, ağrıkəsici, bəlğəmgətirici, mədə-bağırsaq sistemini nizama salan

dərman kimi istifadə edilir. Kəskin ürək döyüntüləri zamanı badam yağından gündə 3 dəfə 6-7

damcı (bəzən isə 1 çay qaĢığı) qəbul etməyi məsləhət görürlər. Qulaq soyuqdəymələri və ağrıları

zamanı badam yağından istifadə edilir.

PAXLALILAR – Fabaceae Lindl. fəsiləsi

Yapon saforası – Styphnolobium japonicum (L.) Schott.

Paxlalılar fəsiləsinin dünya florasının tərkibində 600 cinsi və 12000-ə qədər növü

yayılmıĢdır. Fəsilənin nümayəndələri həyat formalarına görə ot, kol, lian və ağac bitkiləridirlər.

Bitki aləmində Yapon saforasının 50-yə qədər növünə təsadüf edilir. Qafqazda, o cümlədən

Azərbaycanda mədəni halda 1 növü: Styphnolobium japonicum (L.) Schott. bitir. Bu, hündürlüyü

20-25 m-ə çatan, yarımkürə çətir yaradan, yarpağınıtökən olub, dərin çatlı bitkidir. Zoğları və cavan

budaqları tikansız olub, yaĢıldır, tumurcuq yarpaq saplağının qaidəsi ilə örtülüdür. Yarpaqları tək

lələkvaridir, 11-25 sm uzunluğunda olub, 9-17 ədəddir. Çiçəkləri 1,0-1,5 sm uzunluğunda, sarımtıl-

ağ rəngdədir, 15-30 sm uzunluqda seyrək süpürgə formasında budaqların qurtaracağında

yerləĢmiĢdir. Paxlaları 3-8 sm uzunluğundadır. Ġyul-avqust aylarında çiçəkləyir, meyvəsi sentyabr-

oktyabr aylarında yetiĢir.

Azərbaycanda, xüsusilə AbĢeron yarımadasında küçə,

park və bağların yaĢıllaĢdırılmasında yapon saforasından geniĢ

istifadə edilir. Hazırda təkcə AbĢeron ərazisində 100 mindən

çox belə bitki vardır. Saforanın çiçəkləmə dövründə, təqribən

iyul ayının ikinci yarısından avqustun sonuna qədər olan

müddətdə onun əmələ gətirdiyi saysız-hesabsız iri sarı rəngli

çiçək topluları öz gözəlliyi ilə göz oxĢayır.

Azərbaycanda 1937-ci ildən geniĢ əkilib-becərilir.

Vətəni Yaponiya və Cənubi Çin hesab edilir. Respublikamızın düzən rayonlarından tutmuĢ orta dağ

zonasına qədər hər yerdə rast gəlinir, meĢə, park və bağlar salınmasında, Ģəhərlərin

yaĢıllaĢdırılmasında geniĢ istifadə olunur. Düzən rayonlarda, o cümlədən AbĢeronda suvarma tələb

edir. Yapon saforası ağ akasiyaya çox oxĢayır. Ġlk görünüĢdə onları bir-birindən ayırmaq çətin olur.

Hər ikisinin qarĢı-qarĢıya düzülmüĢ uzunsov yarpaqları, həmçinin sarımtıl solğun ağ çiçəkləri bir-

birinə oxĢayır. Akasiya kimi yapon saforası da torpağa az tələbkardır. Bu keyfiyyətlərinə görə bitki

cənub rayonlarının iqlim-torpaq Ģəraitinə tez uyğunlaĢaraq bu yerlərin daimi sakininə çevrilmiĢdir.

Sofora bitkisinin ən mühüm bioloji xüsusiyyətlərindən biri də (bütün paxlalılarda olduğu

kimi) torpağı azot maddəsi ilə zənginləĢdirməsidir. Bu müsbət xüsusiyyətlər saforanın cənub

rayonlarının qumsal sahələrində əkilib-becərilməsinə imkan verir..

Qədim dövrlərdə Yaponiya və Çində safora öz müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə sirli və

müqəddəs sayılmıĢdır. Bitkinin tumurcuq və çiçəklərindən hazırlanan müxtəlif cövhərlərdən

ekzema, dəri xəstəlikləri, ağ ciyər qanaxmaları, mədə və böyrək pozuntularında istifadə edilir. Xalq

təbabətində safora ilə müalicə üsulları nəsildən-nəslə keçərək zəmanəmizə qədər gəlib çıxmıĢdır.

Sofora ilə müxtəlif xəstəlikləri müalicə edən Kerç həkimi V.V.Liskov ömrünün axırına kimi

bitkidən hazırladığı spirtli cövhərin tibbdə geniĢ tətbiq olunması üçün yorulmadan çalıĢmıĢdır.

Spirtli cövhər zərərsiz olub, xəstə orqanizm tərəfindən asan mənimsənilir və heç bir mənfı təsir

göstərmir. Spirtli cövhərlər çətin sağalan irinli yaraların tezliklə sağalmasına, yeni əmələ gələn

toxumaların formalaĢmasına müsbət təsir göstərir və yaraların toxumalarla örtülməsini sürətləndirir.

Birinci və ikinci dərəcəli yanıqları 5- 6 günə sağaldır, 3-cü dərəcəli yanıqları, yəni xroniki hala

keçmiĢ yaraların tədricən bitiĢib sağalmasına səbəb olur. Cövhər dəri vərəmində, üzdə əmələ gələn

120

xoĢagəlməz yaraların, dəri dəmrovlarının, xroniki quru plevritin müalicəsində tətbiq edilir. 5-10%-li

sulu cövhərini baĢın dərisinə sürtüb tükün tamamilə tökülməsinin qarĢısını alırlar. Axır vaxtlarda

safora cövhərinin tətbiq sahəsi daha da geniĢlənərək qarın boĢluğunda baĢ verən bir sıra irinli

yaraların yuyulub təmizlənməsində, tampon və salfetlərin isladılıb yaraların üzərinə qoyulub

bağlanmasında, həmiçnin qəza nəticəsində yaranan yaraların, qara ciyərin, mədə yarasının, kolitin,

qastritin, babasilin, göz qapaqlarında əmələ gələn itdirsəyinin, göbələk və ekzemanın müalicəsində

geniĢ istifadə edilir.

Yapon saforası həm bəzək, həm də qiymətli dərman və boyaq bitkisidir. Müasir təbabətdə

bu bitkinin çiçək qönçələrindən rutin preparatı istehsal edilir.

Rutin orqanizmin daxilində P vitamini təsirinə malik olduğundan, o, qan damarları və

kapliyarların funksiyasnın pozulması zamanı əmələ gələn bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniĢ

tətbiq olunur.

Müalicə məqsədləri üçün qönçə, çiçək, yarpaq və meyvəsində rutin (C37H30O16), soforin,

kversetin (C15H10O7), ramnozin, amiloz, soforozid və s. maddələr tapılmıĢdır, yayıldığı ekoloji

Ģəraitdən asılı olaraq qönçəsinin tərkibində 20-37%, yarpağında 17-18%, meyvəsində 12%-ə qədər

rutin maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Meyvəsinin tərkibindən 4,44% kül maddəsi, mq/q%-lə 17,30 - K,

2,20 - Ca, 1,20 - Mg, 0,05 - Fe makroelementləri, mkq/q-la 11,20 - Mn, 13,00 - Si, 25,80 - Zn, 3,84

- Co, 0,72 - Mo, 0,40 - Cr, 15,92 - A1, 0,12 - Se, 1,76 - Ni, 1,44 - Pb, 9,20 - B, 0,15 - I və s.

mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Çiçəklərindən 5,16% kül maddəsi, mq/q%-lə 21,90 - K, 5,50 - Ca, 1,80 - Mg, 0,10 - Fe

makroelementləri, mkq/q%-lə 14,80 - Mn, 20,50 - Zn, 0,80 - Mo, 0,48 - Cr, 51,14 - A1, 0,18 - Se,

3,12 - Ni, 13,00 - Cu, 3,04 - Cr, 0,96 - Pb, 34,40 - B, 0,10 - I və s. mikroelementlər tapılmĢdır.

Yapon saforasının qönçə və meyvələrindən alınan rutindən mərkəzi sinir sistemində baĢ

verən qansızmalarında, ürək pozuntularında, gözün torlu qiĢasının sağaldılmasında, hipertoniya,

Ģəkər və damar divarlarında əmələ gələn sklerozun, eləcə də zəhərlənmələr zamanı baĢ verən

qanaxmaların dayandırılmasında, eyni zamanda kapilyar damarların məhv olmasının qarĢısının

alınmasına iĢlədilir. Ümumiyyətlə, rutin yaĢılımtıl-sarı rəngdə xırda kristallardan ibarət toz olub,

askorbin turĢusu ilə birlikdə 0,02-0,05 q doza ilə gündə 2-3 dəfə daxilə qəbul etmək məsləhət

görülmüĢdür.

Çində çiçək və meyvələrindən hazırlanan dəmləməsi ilə qansızmlar zamanı, hipertoniyada,

qan təzyiqinin aĢağı salınmasında, insult (iflic) zamanı istifadə edilir. Yaponiya saforasının

meyvələrindən «yapon saforası» kitrə adlı preparat hazrlanır ki, bundan da tibbdə yara, ekzema və

yanıqların müalicəsində istifadə olunur. Rutin maddəsini digər dərman preparatları ilə, məsələn,

kversetin ilə qarıĢdırıb yeni bir keyfiyyətli rutin preparatı əldə edilir ki, bu da bakteriya əleyhinə

istifadə edilir.

KeçmiĢ SSRĠ-də yapon saforasının təzə meyvələrindən alınan spirtli cövhərdən «soforin»

preparatı hazırlanmıĢdır. Bu ekstrakt tünd-qəhvəyi rəngdə, xoĢ iyli və acımtıl dada malik olub

orqanizmin xaricində, o cümlədən dəridə baĢ verən irinli yaraların, ekzemaların, yanıqların

müalicəsində, dezinfeksiyaedici kimi yuyulmasında və pambıq tampona, salfetə hopdurub plastır

kimi yaraların üzərinə qoyub müalicə edirlər. Görkəmli Krasnodar həkimi M.S.Lüqorodski yapon

saforasının meyvəyanlığından kitrə əldə edərək yeni orijinal metod iĢləyib hazırlayaraq dəri

yanıqlarının, qəza nəticəsində yaranan yaraların, ekzemaların, dermatitlərin, qaĢınma xarakterli

dermatozların müalicəsində istifadə etməyi məsləhət görmüĢdür. Y.Yevin təcrübə yolu ilə isbat

etmiĢdir ki, yapon saforasından hazırlanan cövhər qanın laxtalanması ilə yanaĢı, qan təzyiqini də

aĢağı salır.

Saforanın vətəni Çin və Yaponiyada bitkiyə böyük inamla yanaĢarlar;, damarların

möhkəmləndirilməsində, vitamin çatıĢmazlığında, Ģüa xəstəliklərində, qan kapliyarları

pozuntularının aradan qaldırılmasında, revmatizmdə, sarılıq xəstəliklərinin müalicəsində ondan

geniĢ istifadə edirlər.

Orta əsrlərdə Çində yapon saforasının qönçələrindən 100 tonlarla toplayb «Çin sarı

giləmeyvəsi» adı altında təbii boyaq xammalı kimi bir çox ölkələrə ixrac edilirdi. Çinin özündə də

bu bitkinin qönçə və meyvəsindən təbii boyaq alaraq, parça məmulatlarnın, o cümlədən ipək

121

parçaların boyanmasında iĢlədilmiĢdir. Yapon saforası toxum, kök, qələm vasitəsilə asanlıqla

əkilib-çoxaldılır.

Biz isə ilk dəfə olaraq yapon saforasının qönçə, çiçək və meyvə hissələrindən boyaq

ekstraktı hazırlayıb yun, ipək və pambıq məmulatlarını sarı, parlaq-sarı, qızılı-sarı, parlaq-narıncı,

yaĢıl, tütünü, zeytunu, mixəyi, qonur, açıq-qəhvəyi və s. rəng və çalarlara boyamağa nail olduq.

Alınan rəng və çalarlar fiziki-kimyəvi təsirlərə qarĢı çox davamhdır.

Yapon saforasının təzə paxla meyvəsini götürüb 70%-li spirtdə 1:1 nisbətində, quru

meyvəsini isə 1:2 nisbətində 21 gün qaranlıq yerdə saxlayıb cövhərini hazırlayın. Bu cövhəri quru

və soyuq yerdə saxlayın. Gündə 2-3 dəfə, 1 çay qaĢığı qəbul edin.

500 q təzə və yaxud 250 q quru paxla meyvəsini qaynadılmıĢ suda yuyun. Hər bir paxlanın

meyvəsini iki yerə bölüb ĢüĢə qaba töküb üzərinə 0,5 litr araq əlavə edin, gündə 3-4 dəfə

çalxalamaq Ģərtilə 10 gün qaranlıq yerdə saxlayıb cövhərini hazırlayın. Sonra meyvəni sıxıb kənara

atır, filtr kağızından keçirib cövhəri ĢüĢə butılkalara doldurub soyuducuda saxlayın. Cövhərdən

gündə 3 dəfə, 30-40 damcı suya qatıb qəbul edin.

Əkin ononisi – Ononis arvensis L.

Dünya florasının tərkibində ononis cinsinin 70-80-ə qədər növü yayılmıĢdır. Qafqazda, o

cümlədən Azərbaycanda 5 növünə rast gəlmək olar.

Əkin ononisi - O.arvensis L. hündürlüyü 30-80, bəzən isə 200 sm olan, budaqlanan, uzun

saçaqlı, oduncaqlaĢmıĢ tünd-qonur gövdəsi düz, yaxud sərilən, çoxbaĢlıqlı kök sisteminə malik

çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları növbəli, saplaqlı, yuxarıdakılar sarı, aĢağı və ortada yerləĢən

yarpaqları isə uzunsov-ellipsĢəkillidir. Çiçəkləri çəhrayı və yaxud ağımtıl rəngdə, sünbüləoxĢar

hamaĢçiçəkdə, zoğların qurtaracağında yerləĢmiĢdir.

Meyvəsi paxlalı olub içərisində 2-4 toxumu vardır.

Toxumları Ģar formasında, azca böyrəyə oxĢar, tünd-

qəhvəyi və yaxud zeytunu-qonur rəngdədir. Ġyul-avqust

aylarında çiçək açır, sentyabr-oktyabrda meyvəsi yetiĢir.

Əkin ononisi Azərbaycanın Dəvəçi, Böyük Qafqaz

ərazilərində, Alazan-Əyriçay vadisində, Kür-Araz

ovalığında, Naxçıvan MR-in dağlıq zonalarında

yayılmıĢdır. Bu növə düzənliklərdən tutmuĢ orta dağ

qurĢaqlarına qədər, çay, əkin, çöl, arx, bulaq, bağ-bağçada, yol kənarlarında və kolluqlarda rast

gəlmək olar.

Əkin ononisinin müalicəvi xüsusiyyətləri insanlara çox qədim dövrlərdən məlum olmuĢdur.

Dioskorid bitkinin kök hissəsindən böyrək və sidik kisəsində olan daĢların təmizlənməsinin Ģahidi

olduğunu qeyd edir.

Müalicə məqsədləri üçün köklərindən istifadə edilir. Köklərinin tərkibindən ononin

qlükozidi (C22H22O9) tapılmıĢdır ki, bu da hidroliz olunaraq formononetin – (C16HI2O4 qlükozidi),

onospin (C21H24O9), ononetin (C15H14O4) triterpendiol (C30H50O2) və s. maddələrə çevrilir. Bundan

əlavə kökündə piyli yağ, aĢı maddəsi, efır yağı, qatran aĢkar edilmiĢdir.

Kökündə 9,51% kül maddəsi, mq/q%-lə 3,20 - K, 3,40 - Ca, 4,20 - Mg, 0,40 - Fe

makroelementləri, mkq/q-la 0,14 - Mn, 0,26 - Cu, 0,16 - Zn, 0,69 - Mo, 0,02 - Cr, 0,39 - Al, 0,35 -

V, 14,20 - Se, 0,62 - Ni, 0,19 - Sr, 0,08 - Pb, 0,90 - B, 0,15 - I mikroelementləri tapılmıĢdır.

Hələ çox qədim zamanlarda əkin ononisinin kök hissələrindən dəmləmələr hazırlanmıĢ,

tərlədici, sidikqovucu və qankəsici vasitə kimi istifadə edilmiĢdir.

Elmi təbabətdə kəskin babasil xəstəlikləri zamanı baĢ verən qanaxmaları dayandırır, ağrını

azaldır, xroniki qəbizliyi aradan götürür, cövhəri ilə böyrək və sidik kisəsində olan daĢların əridilib

orqanizmdən kənar edilməsində istifadə edilir. Kosmetologiyada otundan hazırlanmıĢ vannalarla

dəridə olan ekzema və yaraların müalicəsində istifadə edilir. Kökündən hazırlanmıĢ məlhəmlər dəri

çatlamaları zamanı qanaxmaların dayandırılmasında iĢlədilir. Xroniki dəri xəstəliklərində kök

hissəsindən alınan sulu dəmləmələrdən qantəmizləyici vasitə kimi istifadə edilir.

122

Kökünü payızda çıxarır, gövdə hissəsini kəsib atır, soyuq suda yuyur, sonra isə mehdəyən

yerlərdə qurudurlar. Süni üsulla isə 40-60°C temperaturda xüsusi quruducularda qurudurlar. YaxĢı

qurudulmuĢ xammal 2 il müddətində öz keyfiyyətini itirmədən saxlayır.

Əkin ononisinin əkildiyi hər hektar sahədən birinci il 8 sentner, ikinci ildə isə 22 sentner

quru kök məhsulu əldə etmək olar.

Onun kök və kökümsovlarından Bolqarıstanda sidik kisəsi iltihabında, prostat vəzi

xəstəliklərində, suçiçəyində, rus xalq təbabətində podaqrada, sidik kisəsində olan daĢların

əridilməsində, böyrək soyuqdəymələrində və revmatizmdə istifadə edilir.

Ononisin kök və kökümsovlarından müalicəvi preparatların hazırlanması.

Böyrək, sidik kisəsi və revmatik xəstəlikləri müalicə etmək üçün. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ

kökünü 0,5 litr qaynanmıĢ suyun üzərinə tökərək qaynama dərəcəsinə gətirin, 15-20 dəqiqə

dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 3-4 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər

qəbul edin.

Babasil xəstəliyini müalicə etmək üçün. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökü 1 litr suya töküb

vam od üzərinə qoyun, məhlulun 2/3-si buxarlanana qədər qaynadın. Sonra hazır olmuĢ dəmləməni

süzüb, stəkanın 1/2 hissəsi qədər, gündə 3 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Xroniki qəbizlikdə. 3 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökünü 1 stəkan arağın üzərinə tökün, bir

həftə qaranlıq yerdə saxlayın. Sonra süzüb gündə 2-3 dəfə, yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ 1 çay

qaĢığı qəbul edin.

Maddələr mübadiləsinin pozulmasında, sidik turşusunun artmasında, böyrək və sidik

kisəsində olan daşların kənar edilməsində, dəri xəstəliklərində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökü 1

stəkan suyun üzərinə töküb qaynama dərəcəsinə çatdırm, üzərini örtüb yarım saat dəmlədikdən

sonra süzün. Gündə 3-4 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 1 xörək qaĢığı həcmində qəbul edin.

Böyrəyin iltihabı (nefrit) zamanı. Bitkinin kökündən götürüb kətan toxumu və tozağacı

yarpağı ilə qarıĢdırın. Sonra qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürərək 1 stəkan qaynayr suya töküb 3-4

saat dəmləyin və süzüb gündə 2-3 dəfə, yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul

edin.

Əkilən qarayonca – Medicago sativa L.

Yayın isti günlərində çəmənliklərdə, meĢə açıqlıqlarında, adi yol kənarlarında hündür, göy-

bənövĢəyi çiçəkləri olan çoxillik ota bənzər Medicago sativa L. bitkisinə rast gəlmək olar.

Əkilən qarayoncadan Fransada sənaye üsulu ilə karotin

və xlorofil istehsal olunur. Çində isə tərəvəz və ədviyyat kimi

iĢlədilir. Nektarlı bitkidir. Mal-qara üçün qiymətli yem bitkisi

hesab edilir. Ot və kök hissələrinin tərkibindən antosian

maddələrində 3,5-diqlükozid deflinidin, 3,5-diqlükozid

malvidin, 3,5-diqlükozid petunidin və s. aĢkar edilmiĢdir.

Çiçəklərində isə leykoantosianidin, delfinidin, petunidin,

malvinidin, sianidin və s. flavonoid və antosian birləĢmələri

aĢkar edilmiĢdir.

Biz ilk dəfə olaraq 1986-1988-ci illərdə əkilən

qarayoncanın çiçək və ot hissələrindən toplayıb, laboratoriyada antosian və flavonoid tərkibli boyaq

maddələri aldıq, yeyinti və toxuculuq sənayesində sınaqdan keçirib, müsbət nəticələr əldə etdik.

Dərman məqsədləri üçün çiçək açan dövründə toplanır, qurudulub xammalından istifadə

olunur.

Əkilən qarayoncadan hazırlanan preparatlardan antiseptik, bakterisid, qankəsici,

yarasağaldıcı, sidikqovucu, sakitləĢdirici, qanda Ģəkərin miqdarının normaya salınmasında və

qalxanabənzər vəzin müalicəsində iĢlədilir.

Qalxanabənzər vəzin fəaliyyətinin gücləndirilməsində. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ quru otunu

1 stəkan qaynar suya töküb yarım saat dəmlədikdən sonra gündə 2-3 xörək qaĢığı yeməyə yarım

saat qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 10-14 gündür.

123

Əsəb pozuntularında, stres zamanı, yuxusuzluğun aradan qaldırılmasında. 1 çay qaĢığı

doğranmıĢ hissəsindən götürüb, 1 stəkan qaynar suya töküb, termosda 2 saat dəmləyin. Sonra süzüb

gündə 3 dəfə, 3 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursu 14 gündür.

Pankreas vəzisinin fəaliyyətinin artırılmasında. 1 çay qaĢığı otundan 1 stəkan qaynar suya

töküb termosda 2 saat dəmləyib süzün. Sonra gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicə

kursu 10 gündür.

Şəkərin aşağı salınmasında. Qaryonca, vələmir və qaragilə yarpağından götürüb bir-biri ilə

qarıĢdırın. Sonra bu qarıĢıqdan bir xörək qaĢığı 0,5 stəkan qaynar suya töküb vam od üzərinə

qoyub 5-7 dəqiqə saxladıqdan sonra süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə, 2 xörək qaĢığı

yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul edin. Müalicə kursu 2-3 həftədir.

Qanı dayanmayan yaraların müalicəsində. Bunun üçün qurudulmuĢ qarayoncanı toz halına

salıb yaranın üzərinə səpib tənziflə sarıyın. Sarğını gündə 1-2 dəfə dəyiĢin.

Sağalmayan yaraların müalicəsində. 1 xörək qaĢığı otunu qaynar suya töküb qapaqla örtün

və 7-10 dəqiqə saxlayın. Sonra süzün və 4 qat tənzifə hopdurub xəstə nahiyənin üzərinə qoyub

sarıyın. Müalicəni yara sağalana qədər davam etdirin.

Dəri xərçənginin müalicəsində əlavə vasitə kimi. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan

götürüb 0,5 stəkan qaynar suya tökün. 2 saat dəmlədikdən sonra tənzifə hopdurub xəstə nayhiənin

üzərinə qoyub sarıyın. Sarğını gündə 2 dəfə dəyiĢdirin.

Diqqət! Bitki nisbətən zəhərli olduğundan daxilə qəbul edən zaman götürülən xammalın

miqdarına diqqət yetirin.

Gəvən – Astragalus dasyanthus Pall.

Gəvən cinsinin dünya florasının tərkibində 1600-2000 növü yayılmıĢdır. Bunlardan 800

növünə keçmiĢ SSRĠ ərazisində, 235 növünə Qafqazda, o cümlədən 150 növünə Azərbaycanda rast

gəlmək olar.

Cinsin adı astraqal - Astragalus sözündən

götürülmüĢdür. Dioskorid onu paxlalılar fəsiləsinə daxil olan

bitki adlandırıb. Bitkinin yunanca adı «astaragolos» qoyunun

oynaq sümüyü adlanan «topuq» sözünün mənasını bildirir. Bu,

bitkinin toxumunun formasını xatırladır.

Gəvəndən müalicə məqsədləri üçün may-iyun

aylarında toplanmıĢ otundan istifadə edilir. Ən yaxĢısı may

ayının axırları toxum fazasına qədər toplamaq məsləhət

görürlür. Bitkini əl ilə toplamaq olmaz. Çünki tumurcuğu

zədələnə bilər. Toxum əmələ gətirməsi üçün budaqlarının bir hissəsini saxlamağı məsləhət görürük.

ToplanmıĢ xammalı tez qurutma məntəqələrinə gətirib təhvil vermək lazımdır. Bitkini çürümüĢ,

zədələnmiĢ hissələrdən təmizləyib, qayçı ilə xırda hissələrə salıb, kağız üzərinə nazik təbəqə halında

sərib, mehvuran kölgəli yerlərdə qurudurlar. Quruma o vaxt baĢa çatmıĢ olur ki, bitkiyə azacıq

toxunduqda yarpağı və çubuğu asan əzilib qırılır.

Altıçiçəkli gəvənin tərkibində saponinlər, flavonoid

birləĢmələri, qlissirizin, kversetin, kempferol birləĢmələri və onların

qlükozidləri aĢkar edilmiĢdir. Gəvəndən hazırlanan preparatlardan

Tibet, Çin, Monqolustan, Koreya, Hindistan və Rusiyada tibb

sahəsində istifadə olunur.

Astraqaldan hazırlanan preparatlar ilə orqanizmin

müqavimətinin möhkəmləndirilməsində, tonusartırıcı vasitə və

immunostimulyator kimi istifadə edilir.

ġəkərli diabet və ateroskleroz zamanı ınaddələr mübadiləsini

nizamlayır, qan dövranını yaxĢılaĢdırır, cinsi fəallığı artırır, qan

təzyiqini aĢağı salır, tac damarlarını geniĢləndirir və s. Bundan baĢqa

hipertoniya, xroniki ürək çatıĢmazlıqlarına ən yaxĢı təsir göstəıir.

124

KiĢilərə cinsi zəiflik zamanı gəvən preparatlarından qəbul etməyi məsləhət görürlər.

Venoz damarlardakı təzyiqlərdə, qan dövranının sürətləndirilməsində, ürək

döyüntülərində, ürək döyüntülərinin azalmasında, arterial təzyiqin normaya salınmasında,

kəskin və xroniki nefrit, böyrək xəstəliklərində. 10 q otunu 200 ml suya töküb 1 saat saxlayıb

süzün. Gündə 3-4 dəfə 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Yaraların, səpkilərin, kəsiklərin müalicəsində vannasından və yaxud narın tozundan istifadə

etmək məsləhət görürlür.

Gəvəndən spirtli cövhərin hazırlanması. 1 hissə bitki, 10 hissə araq (1:10) götürün. 14 gün

saxlayıb cövhərini hazırlayın. 1 çay qaĢığı gündə 3 dəfə, yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. Bu

cövhərləri yuxarıda qeyd etdiymiz xəstəliklərin müalicəsində də istifadə etmək olar.

Yerfındığı – Arachis hypogaea L.

Yerfındığı cinsinin dünya florasının tərkibində 30-a qədər növü yayılmıĢdır. Ekoloji

Ģəraitdən asılı olaraq yerfındığı cinsinin növlərinə yer kürəsinin müxtəlif zonalarında - meĢə və

meĢə açıqlıqlarında, dağlıq zonalarda, bəzilərinə isə qumsal və quru sahələrdə, o cümlədən də

Azərbaycanda bir - Arachis hypogaea L. növünə rast gəlmək olar.

Yerfındığı hündürlüyü 25-40 sm-ə qədər olan

birillik ot bitkisidir. Çiçəkləri qısa az salxımdır.

Kasacıqları ikidodaqlı, çiçək tacı 5 ləçəkli sarı və yaxıd

ağımtıldır. Toxumları uzunsov, 9-20 mm uzunluğunda

olub ətli, qırmızımtıl-qəhvəyi örtüyə malikdir. Mayın

axırından iyuna qədər çiçək açır, sentyabr-oktyabrda

meyvəsi yetiĢir.

Kimyəvi tərkibi. Yerfındığının toxumlarının

tərkibində 53%-ə qədər yağ tapılmıĢdır ki, bunun da

əsas tərkib hissəsini yerfındığı qliseridi - C20H40O2, liqnoserin - C21H48O2, stearin, palmitin, hipor -

C16H30O2, olein, linol, laurin, miristin, beren, eykazen və seritin turĢusu və s. təĢkil edir.

Toxumunun tərkibində isə 37% zülal, bunun 17%-i qlobulin, araxin, konarxin, qlütein, B, E

vitaminləri, pantotein turĢusu, biotin və s. maddələr aĢkar edilmiĢdir. Toxumundan hazırlanan

yığımın tərkibində araxin - C5H14ON2 alkaloidi, betanin, xolin aĢkar edilmiĢdir.

Yerfındığının əsas vətəni Braziliya və yaxud Peru hesab edilir. Yerfındığı nə toxumdur, nə

də çəyirdək, o həqiqi paxla olub, genetik cəhətdən yaxın qohumu olan lobya və noxudun daxil

olduğu fəsiləyə aiddir. Ağacda və yaxud kolda bitməyib ancaq ot formalı bitkinin məhsulu hesab

edilir. Çox qəribədir ki, bitkinin çiçəkləri solub quruyan zaman gövdəsi aĢağı əyilib 15-16 sm

dərinliyində torpağın altına girir.

Deyirlər ki, yerfındığı vegetarian (ətyeməyən) insanların və top-modellərin sevimli

yeməklərinə çevrilmiĢdir. Yerfındığının tərkibində çoxu miqdarda sellüloz olduğundan o tezliklə

aclığı aradan qaldırır. Eyni zamanda qiymətli müalicəvi xüsusiyyətlərə malik bitki də hesab edilir.

Bitkinin tərkibində yeni, kimyəvi quruluĢu hələ təyin olunmayan maddə tapılmıĢdır ki, qanı

həddindən artıq duru olan xəstələrə verdikdə onların qanları normal hala düĢür. Fransız alimi

professor Budro 1957-ci ildə yeıfındığının hemofıliyadan əziyyət çəkən xəstələrə verdikdə, onlarda

müsbət meylli irəliləyiĢlərin olduğunu müĢahidə etmiĢdir. Prof. Budronun özü də yerfındığından

yeyərək özündə bu müsbət meylin Ģahidi olmuĢdur. O yerfındığından hemoflliya xəstəliyinə düçar

olmuĢ insanlara 2 gün verdikdən sonra onların daxili orqanlarında mütəmadi baĢ verən daxili

qanaxmaların kəsildiyini müĢahidə etmiĢdir. Yerfındığı qəbul edən xəstələr, baĢqa preparatlar qəbul

etmədən sağalmağa baĢlamıĢlar. Bəzi mütəxəssislər hemofıliya xəstəlikləri olan insanlara gündə 3

dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 50-150 q, bəzi mütəxəssislər isə gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı

yerfındığı yeməyi məsləhət görürlər. Müalicə kursu həkimlərin nəzarəti altında həyata

keçirilməlidir. Bundan baĢqa bitkidən qara ciyər və digər orqanların fəaliyyətlərinin

yaxĢılaĢdırılması üçün də istifadə olunmalıdır. Yerfındığı cinsi fəaliyyətin gücləndirilməsində,

yaddaĢın möhkəmləndirilməsində, eĢitmə qabiliyyətinin artırılmasında, xolesterinin nizama

125

salınmasında və ürək-damar xəstəliklərinin qarĢısının alınmasında müsbət rol oynayır. Bunun

tərkibindəki fol turĢusu orqanizmdə hüceyrələrin təzələnməsində böyük rol oynayır. Florida

universitetində aparılan elmi-tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, yerfındığının tərkibindəki

çoxlu miqdarda antioksidant maddəsi orqanizmin hüceyrələrini zərərli, qorxunc sərbəst

radikallardan qoruyur. Yerfındığını adi su ilə qarıĢdırıb alınan məlhəmdən mədə və onikibarmaq

bağırsağın yaralarını müalicə edirlər.

Yerfındığı keyfiyyətli, kalorili qida maddəsi olduğundan ondan həddindən artıq qəbul

edilməsini məsləhət görmürlər. Bundan çox qəbul etdikdə kökəlmə və piylənmə prosesləri baĢ verə

bilər. Hər bir adama gündə 30 q yerfındığı yemək məsləhət görülür. Yerfındığını tərəvəzlərin,

meyvələrin salat növlərinin, borĢun, sıyıqların, desertlərin tərkibinə qatıbqəbul edə bilərsiniz.

Göy noxud – Pisum sativum L.

Dünya florasının tərkibində paxlalılar fəsiləsinin 600-ə qədər cinsi, 12000-ə qədər növü

yayılmıĢdır. Paxlalılar fəsiləsinin növlərinə dünyanın hər yerində rast gəlmək olar. Fəsilənin

Qafqazda 550, o cümlədən Azərbaycanda 400 növü var. Paxlalılar fəsiləsi (lobya, soya, noxud,

maĢ) biz insanların əsas qidasını təĢkil edir. Bunlardan qida və müalicə xüsusiyyətlərinə malik olan

cinslərdən biri də göy noxuddur.

Noxud – Pisum L. cinsinin dünya florasının tərkibində 7

növü (2 növü mədəni halda əkilib-becərilir) yayılmıĢdır.

Göy noxudun tərkibindən 22-34% zülal, 20-48%

niĢasta, 0,7-1,5% yağ, 5,2-7,7% sellüloza, 2,5-3,5 kül maddəsi,

60% azotsuz birləĢmələr aĢkar edilmiĢdir.

Göy noxud - Pisum sativum L. Bu birillik ot bitkisi olub

duz, yaxud gövdəsinin əsasından budaqlanandır.

Dünyada elə insan tapılmaz ki, ömründə heç olmasa bir

dəfə göy noxuddan hazırlanan xörəkdən yeməsin. Göy noxud

öz qidalıhq keyfiyyətinə görə heç də ətdən geri qalmır. «Çətin

çeynənilməsinə baxmayaraq bunu yedikdə bütün günü özünü

tox hesab edirsən». Domostro kitabında evdar qadınlara məsləhət görür ki, göy noxuddan sıyıq və

yaxĢı pendir növləri hazırlayıb ailə üzvlərini yedirsinlər. Bu zaman bütün ailə üzvləri sağlam və

güclü bədən sahibinə malik olacaqlar. Buxarda və yaxud yağda biĢirilmiĢ noxud içindən

hazırlanmıĢ qoğal və fəsəlini həmiĢə insanlar həvəslə yeyirlər. Göy noxuddan hazırlanmıĢ xörək

növləri həmiĢə böyük rus çarı I Pyotrun və onun atası Aleksey Mixayloviçin ən sevinıli yeməkləri

sayılırdı.

Zəngin zülal və vitamin mənbəyi.

Noxud həqiqətən də zülal mənbəyidir. Onun tərkibində olan zülalın miqdarı buğda və

çovdarınkından 2 dəfə çoxdur. Kalorilik cəhətdən göy noxud dana və istənilən ət növündən,

qarabaĢaq və düyüdən geri qalmır. Bunun toxum meyvəsinin tərkibində A, B, C, PP vitaminləri

insan orqanizmində baĢ verən maddələr mübadiləsinin normal gediĢində mühüm rol oynayırlar.

Bundan baĢqa bitkinin tərkibindəki makro və mikroelementlərindən dəmir, kalsium, kalium, selen,

sink, və s. aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin tərkibində çoxlu miqdarda fol turĢusu da aĢkar edilmiĢdir ki, bu

da orqanizmdə yığılıb qalmıĢ Ģlakların və Ģüaların kənar edilməsində mühüm rol oynayır. Buna

görə də dietoloqlar anemiya, ateroskleroz, piylənməyə, zob xəstəliyinə düçar olan xəstələrə çoxlu

göy noxud yeməyi məsləhət görürlər. Siz gündə yarım stəkan biĢirilmiĢ göy noxud yesəniz 4 gün

özünüzün nikotin turĢusuna olan ehtiyacınızı ödəyə bilərsiniz. Nikotin turĢusu orqanizmdə baĢ

verən aterosklerozun, xərçəngin, astmanın və qanda xolesterinin normal vəziyyətə düĢməsini

nizamlayır. Noxudun qabığı da qiymətli xüsusiyyətlərə malikdir. Bunun qabığında çoxlu miqdarda

xlorofıl, dəmir və kalsium və s. elementlər tapılmıĢdır.

Noxudun müalicəvi xüsusiyyətləri.

«Ġnsan sağlam və gözəl olmaq istəyirsə, mütləq noxud yeməlidir». Bu sözləri Bolqarıstanın

Ģəfavericisi Petr Dinov məsləhət görür. Xalq təbabətində məsləhət görülür ki, Ģəkər və vərəmi

126

vaxtında müalicə edib baĢa çatdırmaq üçün hökmən gündəlik qidanıza noxud əlavə etmək məsləhət

görülür. Bundan baĢqa noxud qiymətli sidikqovucu xüsusiyyətə malikdir. Bir ay müddətində gündə

2-3 stəkan isti noxud həlimi və yaxud isti cövhərini içmək məsləhət görülür. Bunun nəticəsində

böyrək və sidik kisəsində olan daĢların təmizlənib tökülməsinin Ģahidi olacaqsınız.

İrinli yaraların və çibanların müalicəsində. Bu zaman kompleks müalicə üsullarından

istifadə edirlər. Bunun üçün qarıĢıqlardan istifadə etməyi məsləhət görürlər. 3 xörək qaĢığı

qurudulmuĢ noxud, düyü və darı qarıĢığından götürüb, qəhvəüyüdəndən keçirib, tavaya töküb 3-4

dəqiqə qızardın. Sonra üzərinə 1 stəkan qaynar su əlavə edib 7 dəqiqə biĢirin. Bankaya yığıb

soyuducuda saxlayın. Aldığınız qarıĢıqdan 14 gün müddətində acqarına 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Qanda hemoqlobin azlığının aradan qaldırılması üçün hər gün səhər yeməyində 3-4 xörək

qaĢığı konservləĢdirilmiĢ və yaxud təzə noxud qəbul edin.

Ekzema, irinli kəsiklərin, göyərmiş nahiyələrin müalicəsində. 1 xörək qaĢığı noxuddan

hazırlanmıĢ püreni 1 çay qaĢığı yumurta zülalından hazırlanmıĢ köpüklə qarıĢdırın. Sonra alınmıĢ

məlhəmdən götürüb zədələnmiĢ nahiyəyə sürtün.

Baş-beyin qan damarlarının fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə. Bunun üçün gündə 4-5

dəfə yeməkdən asılı olmayaraq 1 çay qaĢığı qurudulmuĢ noxudu isti su ilə qəbul edin.

Noxuddan müalicəvi qida məhsullarının hazırlanması.

500 q təzə göy noxud, 12 xırda baĢ soğan, 3 xörək qaĢığı kərə yağı, zövqünüzə görə duz,

Ģəkər tozu və bir az da doğranmıĢ cəfəri götürün. Soğanları soyub bütöv halda tavaya qoyub,

üzərinə 2 xörək qaĢığı yağ əlavə edin və orta dərəcədə yanan odun üzərinə qoyub 7-8 dəqiqə biĢirin.

Üzərinə noxudu əlavə edib yenidən 10 dəqiqə biĢirin. Üzərinə un, Ģəkər tozu, duz əlavə edin və

ehtiyatla qarıĢdırıb odun üzərindən götürüb qapağını açın və 5-7 dəqiqə saxlayın. Süfrəyə

verməzdən əvvəl üzərinə doğranmıĢ cəfəri, kərə yağı əlavə edin.

Noxuddan doydurucu kəndli xörəyinin hazırlanması. 1 kq təmizlənmiĢ təzə noxud (və

yaxud 300 q qurusundan) 1 xörək qaĢığı kərə yağı, 2 ədəd yumurta sarısı, 2 xörək qaĢığı xırda

doğranmıĢ Ģüyüd, 1 çay qaĢığı limon Ģirəsi, 1,5 stəkan su, zövqünüzə görə qara istiot və duz

götürün. QurudulmuĢ noxudu duzlu suda biĢirib, yaxĢı süzün. Sonra qazanın içərisinə su, yağ və

istiot əlavə edib odun üzərinə qoyun. Su qaynayan kimi üzərinə biĢirilmiĢ noxudu əlavə edib 5-7

dəqiqə biĢirin. Azca soyudub, üzərinə yumurta sarısını, limon Ģirəsini, Ģüyüdü əlavə edib ehtiyatla

qarıĢdırıb, süfrəyə verin.

Təzə noxuddan (sidikqovucu) şorbanın hazırlanması. 300 q qabığı ilə birlikdə noxud, 3

çay qaĢığı un, 2 xörək qaĢığı kərə yağı, 1 stəkan süd, 1 ədəd yumurta sarısı, zövqünüzə görə xırda

doğranmıĢ cəfəri və Ģüyüd götürün.

Noxudu qabığı ilə birlikdə duzlu suda biĢirib (həlimi atmamaqla) süzün. Unu tavada

qarıĢdıra-qarıĢdıra qızardın. 1 xörək qaĢığı yağ əlavə edib üzərinə noxudun isti həlimini töküb

qaynadın. Sonra yumurta sarısı ilə südü, yağı və duzu, noxudu biĢirilmiĢ kütlənin üzərinə töküb

qapaqla örtüb isti plitəyə qoyun. 5-7 dəqiqə saxlayın. Sonra üzərinə xırda doğranmıĢ göyərtini səpib

süfrəyə verin.

Göy noxud qiymətli qida bitkisi kimi geniĢ sahələrdə əkilib-becərilir. Mülayim iqlim

zonaları olan ölkələrdə 7000000 hektar sahədə göy noxud becərilir. Bunun 3600000 hektarı Çinin

payına düĢür. Bundan baĢqa istehsal olunan göy noxudun ən çoxu ABġ, Almaniya, PolĢa, Ġspaniya,

Ġtaliya, Fransa, Rusiya və s.-nin payına düĢür.

Diqqət! Göy noxuddan hazırlanan xörəklərdən podaqra, kəskin nefrit, mədə-bağırsaq

soyuqdəymələrində yeməyi məsləhət görürlər. Mədə və onikibarmaq bağırsaq xəstəliyinə tutulmuĢ

insanlara göy noxuddan hazırlanan püre qəbul etməyi məsləhət görürlər. YaĢlı insanlar isə göy

noxuddan və eləcə də digər paxlalı bitkilərdən istifadə elən zaman onlara yaxĢı biĢirilib tam yumĢaq

hala salınmıĢ tərəvəz xörəklərindən qəbul etmək mədə-bağırsaqlarda əmələ gələn qazların və

köpmələrin qarĢısını almaq üçün noxuddan hazırlanan xörəyin tərkibinə kök əlavə etməklə yanaĢı

çörəklə yemək məsləhət görülür.

Adi lobya – Phaseolus vulgaris L.

127

Dünya florasının tərkibində lobya cinsinin 200-ə qədər

növü yayılmıĢdır. Hal-hazırda dünyanın bir sıra ölkələrində, o

cümlədən Hindistanda, Braziliyada, Meksikada, ABġ-da,

Rumıniyada, Balkan ölkələrində, Portuqaliyada, Ġtaliyada,

Fransada, Kolumbiyada, Ukraynada, Özbəkistanda,

Gürcüstanda, eləcə də əksər vilayətlərdə lobyanın 20-yə qədər

növü mədəni halda əkilib-becərilir.

Azərbaycanda da lobya cinsinin bir neçə növü becərilir.

Bunlardan ən çox becəriləni isə adi lobyadır - Phaseolus

vulgaris L.

Adi lobyanın vətəni Cənubi Amerika hesab olunur. Əsas etibarilə yeyinti sənayesində

istifadə edilir. Lobya bitkisi mədəni halda becərilən bitkilərin ən qədimi olub, insanlara bizim

eradan 5 min il qabaq məlum olmuĢdur. Hal-hazırda həyətyanı sahələrdə qida və müalicə

məqsədləri üçün geniĢ əkilib-becərilir. Lobyanın müalicəvi xüsusiyyətləri hələ XVI əsrdə ġərq

xalqlarına məlum olmuĢdur. ġərq xalqları lobyadan orqanizmin təmizlənməsində, daĢların

əridilməsində, potensiyanın artrılmasında istifadə edirlər. Ġbn Sina bitkinin ağ ciyər xəstəliklərində

istifadə olunmasını məsləhət görürdü.

Bitkinin toxumlarının tərkibində 18-32%-ə qədər zülal, niĢasta, 1,0-3,6% piyli yağ və s.

aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa toxumlarında 20%-ə qədər kristal halında qlobulin-fazeolin,

proteaza, xolesterin, lesitin, qalaktoarabin, suda həll olan saxaridər, dekstrin, flavonoid maddələri,

limon turĢusu, pentozanlar, makro və mikroelementlər, karotin B, 157,2 mq% C vitamini aĢkar

edilmiĢdir. Lobya zülalları heyvani zülallara çox yaxındır.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin toxumlarından, qın və qabıqlarından hazırlanan fazeolin

adlı ekstraktdan diabetdə, qanda Ģəkərin miqdarının azaldılmasında, sidikqovucu kimi, mikrob

əleyhinə və skleroz zamanı xəstələrin müqavimətini artırmaq üçün istifadə edilir. Eyni məqsədlə

meyvələrin sulu biĢirilməsindən də istifadə edilir. Lobya həmçinin qastritdə (turĢuluq az olan

zaman), aterosklerozda, ürək ritminin pozğunluqlarında məsləhət görülür. Paxlasından hazırlanınıĢ

biĢirmə və dəmləmə böyrək xəstəliklərində, revmatizmdə, duzların mübadiləsi pozulduqda,

hipertoniyada müalicəvi təsir göĢtərir.

Pankreasın (mədəaltı vəzinin) fəaliyyətinin normallaşdırılmasında. Paxlanın doğranmıĢ

qınından bir xörək qaĢığı götürüb bir stəkan qaynar suya töküb, vam od üzəıində 5-7 dəqiqə

qaynadın, soyuduqdan sonra süzün. Gündə 4 dəfə yeməyə az qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər

qəbul edin.

Şəkərli diabetdə. DoğranmıĢ qını qaragilə yarpağı ilə qarıĢdırıb, bir xörək qaĢığı bir stəkan

qaynar suya töküb dəmləyin. Prosesi yuxarıdakı kimi aparın.

Ürək xəstəliklərində, zəiflikdə, urək döyüntülərinin pozuntularında, şişlər, hipertoniya və

ateroskleroz zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranınıĢ qını qaynar suda 10 dəqiqə saxladıqdan sonra

süzün. Gündə 3 dəfə, yeməkdən qabaq stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Böyrək və ürək mənşəli şişlərin, eləcə də böyrək və sidik kisəsi soyuqdəymələrində,

revmatizm və podaqra zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ paxlanı 1 stəkan qaynar suya töküb, su

hamamında yarım saat saxladıqdan sonra soyudun və süzüb gündə 3-4 dəfə, yeməkdən qabaq 2

xörək qaĢığı qəbul edin.

Böyrək xəstəliyi və bədən boşluğuna su yığılması zamanı. DoğranmıĢ paxla, yarpaq, gövdə

və qınından 1 xörək qaĢığı götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb, 5 dəqiqə vam od üzərində saxlayıb

süzün. Sonra gündə 2-3 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Öd kisəsi və böyrək daşlarının mualicəsində. 1 xörək qaĢığı çiçəkdən götürüb 1 stəkan

qaynar suya töküb dəmləyin və süzdükdən sonra gündə 4 dəfə yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın

1/4 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

İrinli çibanların müalicəsində. Paxlanın un Ģəklinə salınmıĢından 1 çay qaĢığı götürüb,

üzərinə həmin miqdarda su əlavə edib, qarıĢdırın və çibanın üzərinə yaxın.

ƏTĠRġAHÇĠÇƏKLĠLƏR – Geraniaceae Juss. fəsiləsi

128

Çəhrayı Ģamdangülü – Pelargonium zonale (L.) L′Her. ex Ait.

ƏtirĢah fəsiləsinə 8-12 cins və 750-yə qədər növ daxildir. Fəsiləyə aid olan növlər əsasən

Yer kürəsinin mülayim iqlim zonalarında yayılıb ot, kolcuq və kol bitkiləri hesab edilirlər.

Fəsilənin qiymətli cinslərindən biri də Ģamdangülü – Pelargonium L′Her. ex Ait.-dur. Bu

cins 250-ə qədər növü əhatə edib, əsasən Cənubi Afrika ərazisində yayılmıĢdır.

Azərbaycanda isə Ģamdangülünün ancaq otaq Ģəraitində mədəni halda becərilən növ və

hibridlərinə təsadüf edilir.

Bunlardan otaqlarda, istixanalarda, oranjereyalarda ən çox əkilib-becəriləni çəhrayı

Ģamdangülü - Pelargonium zonale (L.) L′Her. ex Ait. növüdür.

Çəhrayı Ģamdangülü ən gözəl bəzək bitkisi olmaqla həm də dərman bitkisi hesab edilir.

ġamdangülü gözəl ot formalı kol olub, Ģarformalı və yaxud çətirvari yarpaqlardan ibarət iri parlaq

formalı hamaĢçiçəklərə malikdir. HamaĢçiçəkləri ağ, çəhrayı, parlaq-qırmızı və həmçinin mavi

rəngdə olur. Çəhrayı Ģamdangülünü ən çox qızlar və qadınlar

sevirlər. Belə ki, bu gül onların həyatlarına sevinc və gümrahlıq

bəxĢ edir.

Bizim yaĢadığımız dövrdə elmi əsaslarla izah

olunmuĢdur ki, Ģamdangülü zərərli mikroblara qarĢı yaxĢı

təsiredici vasitə olmaqla yanaĢı, ətri baĢ ağrılarını azaldır,

yorğunluğu aradan qaldırır və yuxunu normallaĢdııır. Ġtaliya

alimləri isbat etmiĢlər ki, çəhrayı Ģamdangülü otaqda olan

mənfı enerji amillərinin qarĢısını alır və onların insan

orqanizminə göstərdiyi xoĢagəlməz hadisələri aradan qaldırır.

Xalq təbabətində Ģamdangülündən alınan preparatlardan

diareya, dizenteriya, böyrək xəstəliklərində, revmatizmdə və

podaqrada istifadə edilir. Həmçinin çəhrayı Ģamdangülündən

yaxĢı qankəsici və böyrəklərdə olan daĢların əridilib orqanizmdən kənar edilməsində də istifadə

edilir.

Çəhrayı Ģamdangülündən alınan efir yağı bir sıra xəstəliklərin müalicəsində ən yaxĢı

universal vasitə hesab edilir. Bu preparatı hazırlamaq üçün Ģamdangülünün yarpaqlarından götürüb,

xırda hissələrə salın və üzərinə 2:5 nisbətində qızdırılmıĢ zeytun yağı əlavə edin. QarıĢığı tünd ĢüĢə

butılkaya töküb soyuducuda 2 həftə saxladıqdan sonra bir neçə qatdan ibarət tənzifdən süzün. Elə

edin ki, qarıĢıqda kiçik bir yarpaq qırıntısı da qalmasın.

Diqqət! Çəhrayı Ģamdangülündən hazırlanan yağdan istifadə etmək üçün aĢağıdakı tələblərə

ciddi riayət etmək lazımdırr:

1) ġamdangülünün yarpaqlarını yazda çiçək açana qədər toplamaq;

2) Efır yağı almaq üçün ancaq yuxarıda yerləĢən yarpaqlardan istfiadə etmək;

3) Ġstifadə etdiyiniz çəhrayı Ģamdangülü birillik və yaxud heç olmasa bir dəfə çiçək açmıĢ olsun.

Kəskin bronxial astma zamanı. ġamdangülünün efir yağından 1 çay qaĢığı yarpız və yaxud

bədrənc bitkisindən hazırlanan çayla qəbul edin.

Plevrit zamanı. AlınmıĢ efır yağını ağ ciyərin ətraflarına (bel və döĢ nahiyələrinə) sürtün.

Sonra yun Ģərf və yaxud yun parça ilə bağlayıb, çarpayıya uzanıb üstünüzü isti yorğanla örtün.

Plevriti həmçinin Ģamdangülündən hazırlanan cövhərlə də müalicə edirlər. Bunun üçün 1 xörək

qaĢığı doğranmıĢ təzə və yaxud qurudulmuĢ yarpağından götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 8 saat

termosda saxladıqdan sonra süzün. Aldığınız dəmləmədən isti halda kiçik qurtumlarla gündə 3 dəfə

yeməkdən sonra stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Qastrit və kolit zumanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpağından götürüb 1 stəkan qaynar suya

töküb vam od üzərində 3-5 dəqiqə saxlayıb süzün. Ekstraktdan gündə 3 dəfə, yeməyə 15-20 dəqiqə

qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Hipertoniya, əsəb gərginliyi zamanı. kökündən 1 çay qaĢığı götürüb 1 stəkan qaynar suya

töküb qaynama dərəcəsinə çatdırıb 3-4 saat saxladıqdan sonra süzün. Dəmləmədən gündə 2-3 dəfə

129

stəkanın 1/4 hissəsi qədər yeməkarası qəbul edin.

Çibanların, kəsik və yaraların müalicəsində. DoğranmıĢ yarpağından 2 xörək qaĢığı

götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb, vam od üzərinə qoyun, 6-7 dəqiqə biĢirin, soyudub süzün.

Aldığınız dəmləmə ilə zədələnmiĢ nahiyələri yuyun və yaxud kompres edin.

Çətin sağalan trofik yaraların müalicəsində. Yarpağından hazırlanmıĢ sıyığından 2 xörək

qaĢığı götürüb 3 hissə uĢaq kremi və yaxud əridilmiĢ donuz piyi ilə qarıĢdırın. Aldığınız mazdan

zədələnmiĢ nahiyəyə sürtün. Müalicəni hər gün təkrar edin. Mazı soyuducuda 7 həftədən çox

olmamaq Ģərtilə saxlayıb istifadə edin.

Radionuklidlərin orqanizmdəıı kənar edilməsində. DoğıanmıĢ yarpağından 1 çay qaĢığı

götürüb 1/2 stəkan qaynar suya töküb, 10-15 dəqiqə saxlayıb süzün və 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Müalicə kursunu 1 aydan az olmamaq Ģərti ilə davam etdirmək məsləhət görülür.

Üçər sinir tutmalarının qarşısının alınmasında. Bir neçə Ģamdangülü yarpağını ağrıyan

nayhiyəyə qoyub sarğı ilə bağlayın. Üstünü yun parça ilə örtün. Hər 2 saatdan bir sarğını təkrar

edin. Bu əməliyyatı hər dəfə ağrı baĢlayan zaman təkrarlayın.

Orqanizmin nahiyələrində olan duzların kənar edilməsi üçün. DoğranmıĢ yarpaq və

gövdəsindən götürüb, 1 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb, vam od üzərində 5 dəqiqə saxladıqdan

sonra süzün. Dəmləmədən gündə 3 dəfə yemək vaxtı 1-2 çay qaĢığı qəbul edin.

Uşaqlıq yolunda əmələ gələn eroziyanın müalicəsində əlavə vasitə kimi. DoğranmıĢ

yarpağından 2 xörək qaĢığı götürüb 0,5 litr qaynamıĢ soyuq suya tökün. 2 saat saxlayıb süzün.

Aldığınız dəmləmədən hissə-hissə bütün günü qəbul edin. Bundan baĢqa zədələnmiĢ nahiyəni

ekstraktla yuyun. Müalicə kursunu vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirmək məsləhət

görülür.

Depressiya və zəifləmə zamanı. ġamdangülünə yaxın oturub səhər və axĢam onu sevə-sevə

15-20 dəqiqə istirahət edin.

ATġABALIDI – Hippocastanaceae DC. fəsiləsi

AtĢabalıdı – Aesculus hippocastanum L.

Dünya florasının tərkibində fəsilənin 18-20-ə qədər növünə təsadüf edilir. Bu növlərin

içərisində mədəni halda əkilib becərilən növlərdən biri də atĢabalıdı - Aesculus hippocastanum L.

hesab edilir.

AtĢabalıdı ilə adi Ģabalıd morfoloji və generativ xüsusiyyətlərinə görə bir-birinə oxĢar

olmalarına baxmayaraq, fərqli cəhətləri də çoxdur. Birincisi bu iki bitki ayrı-ayrı fəsilələrə aiddir,

atĢabalıdının meyvəsi acımtıl olduğu halda, adi Ģabalıdın meyvəsi yeməlidir.

Aesculus L. cinsinin növləri ən çox Balkan yarımadasında, ġimali Amerika ərazilərində,

ġərqi Asiyada, Himalayda, keçmiĢ SSRĠ ərazilərində yayılmıĢdır. Qafqazda, o cümlədən

Azərbaycanda mədəni halda 1 növünə rast gəlinir.

AtĢabalıdı mədəni halda ən çox Ukraynada əkilib becərilir. Burada hər il 190 tona yaxın

toxum, 10 tonlarla yarpaq xammalı toplanıb müalicəvi preparatların hazırlanmasına sərf edilir.

AtĢabalıdı - Aesculus hippocastanum L. AtĢabalıdı ilə adi yeməli Ģabalıd bir-birlərinə

oxĢamalarına baxmayaraq cins və fəsilələri bir-birindən kəskin fərqlidir. Xalq arasında hər ikisi

Ģabalıd adı ilə çağırılır. Hər ikisi xarici görünüĢlərinə, gövdələrinin

quruluĢlarına, tünd-qəhvəyi rəngli meyvələrin meyvəyanlığı, çox da böyük

olmayan kirpini xatırladan tikanlı meyvələri ilə bir-birlərinə çox oxĢayırlar.

Hündürlüyü 15-30 m-ə çatan, sıx dairəvi və yaxud piramidaya oxĢar

çətirə malik olan ağacdir. 4-5 ədəd diĢəoxĢar yarpağı mürəkkəb yarpaq olub

sayı, saplaqlarının uzunluqları 15-25 sm-dir. Tumurcuqları iri, uzunluğu 1-3

sm, yapıĢqanlıdır. Çiçəkləri ikicinsli ağımtıl, qırmızı ləkəli, ətirli, sıx iri

süpürgəvari çiçək qrupunda yerləĢmiĢdir. Meyvəsi Ģarvari qutucuq olub

açılanda içərisində Ģarabənzər parlaq toxumları diqqəti cəlb edir. Bitki aprel-

iyun aylarında çiçək açır. Sentyabr-oktyabr aylarında meyvə verir. Mədəni halda Ģəhər, rayon,

qəsəbə, park və bağların bəzədilib, yaĢıllaĢdırılmasında geniĢ istifadə edilir. AtĢabalıdı qiymətli

130

boyaq, aĢı, bəzək və nektar təbiətli bitkidir.

Bitkinin qabığı çiçək, meyvə və yarpaqlarının tərkibindən eskulin (C15H16O9), turĢu

mühitində hidroliz olunaraq qlükoza və eskuletin (C9H6O4), fraksin (C16H18O10), triterpen saponin

essin, bu da parçalanıb essogenin (C40H56O2), violoksantin (C40H56O4) və s.-ə çevrilir.

Yarpaqlarının tərkibində kversetin, izokversetin, lütein (C40H56O2), violoksantin (C40H56O4)

karotinoidləri tapılmıĢdır. Çiçəklərinin tərkibində kversitrin, kversetin 3-qlükozid, kempferol 3-

arabinozid, kempferol, rutin və s. flavonoidlər, pektin maddələri, toxumlarında spireozid, kversetin,

kempferol, essin saponini, piy, aĢı maddəsi, niĢasta və s. aĢkar edilmiĢdir. Gövdəsinin qabığında aĢı

və boyaq maddələri tapılmıĢdır.

AtĢabalıdı çox qədim dövrlərdə müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilmiĢdir.

MəĢhur alman həkimi Kristof Vilhelm Qufeland qeyd edir ki, atĢabalıdının qabığından hazırlanan

preparatlar öz müalicəvi təsirlərinə görə xinindən üstün hesab edildiyinə görə qızdırmanın,

malyariyanın, xroniki ishalın, babasilin, qadın xəstəlikərinin müalicəsində geniĢ tətbiq edilmiĢdir.

Dünyanın məĢhur alimi Sebastyan Kneypp atĢabalıdından hazırlanan preparatlardan qara ciyər,

mədə-bağırsaq, qadınlarda soyuqdəymələrdə, radikulit, kəskin damar ağrılarında istifadə edirmiĢ.

XIX əsrin axırlarında fransız həkimləri atĢabalıdından elmi-praktik tibbdə istifadə etməyə

baĢlamıĢlar. Onlar damar geniĢlənmələrində, prostat və adenomanın müalicəsində bundan alınan

preparatları tətbiq etmiĢlər.

XX əsrin 50-ci illərində Almaniyada sənaye miqyasında atĢabalıdından damar tonuslandırıcı

preparatların istehsalına baĢlamıĢlar.

Müasir tibb elmi keçmiĢdə atĢabalıdından alınan preparatların həqiqətən də soyuqdəymə,

ağrıkəsici, qıcıqlanmaya qarĢı, yarasağaldıcı, bakterisid keyfiyyətlərə malik olduğunu təsdiqlədi.

AtĢabalıdından hazırlanan preparatların qiymətli müalicəvi təsirə malik olmasına əsas səbəb

onun tərkibində olan bioloji fəal maddə olan kimyəvi birləĢmə essin (triterpen qlükozid)

maddəsinin olmasıdır.

Müxtəlif müəlliflərin fikrinə görə atĢabalıdının müxtəlif hissələrindən hazırlanan

preparatlardan ağrıkəsici, hipertoniya, əsəb, stres və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

V.Q.Nikolova görə (1964) ağ ciyər xəstəliklərində, podaqra damar qıcolmalarında, öd kisələrinin

pozuntularında, təngnəfəslikdə, diz qapaqlarında baĢ verən yaraların müalicəsində geniĢ istifadə

edilir. AtĢabalıdından hazırlanan ―venostazin‖dən babasilin, damarların geniĢlənmələrində

tromboflebitin, aterosklerozun müalicəsində daxilə qəbul edilir.

M.A.Nosal və Ġ.M.Nosala (1959) görə budaq və çiçəklərindən hazırlanan dəmləməsindən

uĢaqlıq qanaxmalarının, xüsusən də klimakteriya dövründə, eləcə də yenicə əmələ gələn bədxassəli

ĢiĢlərin müalicəsində tətbiq edilir.

Elmi təbabətdə atĢabalıdının meyvəsindən hazırlanan eskuzan və esflazid preparatlarından

eləcə də onun hissələrinin tərkibində olan (saponin, flavonoid, essin) maddələrdən hazırlanan

prepatlardan damar geniĢlənmələrində, babasil, flebitin və tromboflebitin müalicəsində geniĢ

istifadə olunur.

Essin soyuqdəymə proseslərini aradan qaldırır, kapilyarların qırılmasının qarĢısını alır,

onların divarlarının möhkəmləndirir və tonusunu artırır. Bütün bunlar venoz damarlarda qanın

normal hərəkətinə Ģərait yaradır, toplanan artıq suları orqanizmdən çıxarılmasına səbəb olur.

AtĢabalıdından hazırlanan preparatlar qanda laxtalanmanı azaldır, damarlarda trombun

əmələ gəlməsinin qabağını alır, kapilyar və venoz damarlarının divarlarını möhkəmləndirir.

AtĢabalıdının spirtli çıxarıĢı, cövhəri, dəmləməsi, yarpaq, çiçək və meyvəsindən hazırlanan spirtli

çıxarıĢından ən daxildə və xaricdə damar tutulmalarında (qıcolmalarında), öd vəzisi pozuntularında,

həzm sisteminin xroniki pozuntularında, podaqra, revmatizm, oturaq damar geniĢlənmələrində,

oturaq sinir xəstəliklərində, babasilin, trombların, baldır yaralarının müalicəsində geniĢ istifadə

edilir. Bundan baĢqa atĢabalıdından dərinin qocalmasının qarĢısının alınmasında, tüklərin dibini

möhkəmləndirilməsində, onların tökülməsinin qarĢısının alınmasında istifadə edilir. SakitləĢdirici

xüsusiyyətlərə malik olduğundan ondan hazırlanan preparatlardan əsəb sakitləĢdirici kimi əsəb

xəstəliklərində istifadə edilir. Qabığından hazırlanan cövhərindən prostatın, adenomanın

müalicəsində, həmçinin cinsi fəaliyyətin artırılmasında iĢlədilir.

131

AtĢabalıdından müalicə preparatlarının hazırlanması.

AtĢabalıdının müxtəlif hissələrindən ev Ģəraitində hazırlanan preparatların müalicəvi

keyfiyyəti, heç də sənaye Ģəraitində hazırlanan müalicə vasitələrindən geri qalmır. Bu

preparatlardan müalicə edən həkiminizin icazəsi ilə qəbul edə bilərsiniz.

Prostatın adenoması zamanı. AtĢabalıdının yetiĢmiĢ meyvəsinin qabığından hazırlanmıĢ

məhluldan 25 q götürüb 250 ml spirtə töküb 2 həftə qaranlıq yerdə saxlayıb süzün. Gündə 2 dəfə

səhər və günorta 10 damcı qəbul edin. Sulu dəmləməsindən isə 20 damcı qəbul edə bilərsiniz.

Müalicə kursu 20 gündür. 10 gün fasilə verib, yenidən müalicəni təkrar edə bilərsiniz; Məsləhət

görülür ki, müalicə kursunu 10 dəfə təkrar etmək məsləhət görülür.

Xroniki prostatın müalicəsi zamanı. AtĢabalıdının xırdalanmıĢ meyvə qabığından 40 q

götürüb 600 ml qaynar suya töküb 12 saat saxlayıb, sonra vam od üzərinə qoyub 200 ml qalana

qədər qaynadıb buxarlandırın. Sonra süzüb, gündə 3 dəfə, yeməkdən sonra 30-40 damcı qəbul edin.

Ekstrakt müvəffəqiyyətlə xroniki prostatın adenomasını və prostat vəzini müalicə edir.

Damar ağrılarında. 10 ədəd yetiĢmiĢ atĢabalıdı meyvəsinin qabığını xırdalayıb, 0,5 litr

arağın üzərinə töküb ağzını möhkəm örtüb, 7-10 gün soyuq qaranlıq yerdə saxlayıb süzün. Cövhəri

pambığa hopdurub ağrıyan nahiyəyə sürtün cövhərdən kompres formasında da istifadə etməklə

yanaĢı gündə 3 dəfə, yeməkqabağı 30 damcı qəbul edin.

Xroniki bronxit zamanı. 1 çay qaĢığı xırda doğranmıĢ qabıq və yaxud yarpağından götürüb

2 stəkan soyuq suya töküb 8 saat dəmləyib süzün. Gündə 5-6 dəfə, yeməkarası 2-3 xörək qaĢığı

qəbul edin. Cövhər papiros çəkənlər üçün daha faydalı hesab edilir.

Öskürək zamanı. DoğranmıĢ atĢabalıdı yarpağından 1 çay qaĢığı götürüb 1 stəkan qaynar

suya töküb, 5-10 dəqiqəyə süzün. Tərkibinə 1 çay qaĢığı bal qatıb qəbul edin.

Damar genişlənmələri zamanı. 50 q atĢabalıdının meyvəsinin qabıqlarını təmizləyib, əzib,

tünd rəngli ĢüĢə qaba töküb üzərinə 0,5 litr araq əlavə edin. Sonra 2 həftə soyuq yerdə saxlayıb hər

gün tez-tez çalxalayıb süzün. Gündə 3 dəfə, yeməkdən qabaq 10 damcı qəbul edin. Müalicə kursu

3-4 həftədən artıq olmamalıdır. Bundan sonra müalicəni aĢağı dozada davam etdirmək olar. Daha

qatı olsun deyə 50 q xammalı 250 ml spirtə töküb çıxarııĢ aldıqdan sonra geniĢlənmiĢ damarların

üzərinə kompres Ģəklində qoyub sarıya bilərsiniz.

Babasil zamanı. AtĢabalıdının meyvə və qabığından 5 q götürüb 1 stəkan qaynar suya

töküb, 30 dəqiqə qaynadıb süzün və ilk həcminə gətirin. Gündə 2-3 dəfə, yeməkdən sonra 1 xörək

qaĢığı qəbul edin.

Xroniki qaymarit zamanı. 2 ədəd yetiĢmiĢ atĢabalıdı meyvəsini qaynadılmıĢ soyuq suya

salıb 3-4 gün isladın. AxĢam 1 ədəd meyvəsinin qabığını təmizləyib ət hissəsini götürüb əzib,

günəbaxan yağı ilə qarıĢdırıb, ağrıyan yerə qoyun və çox saxlamağa çalıĢın. Açıq dəlikdən selik və

irin axmağa baĢlayacaq. Müalicənin qurtaracağında yara yerinə gənəgərçək yağı yaxın.

Hipertoniya zamanı. atĢabalıdının qurudulmuĢ çiçəklərindən 5 q götürüb 0,5 litr arağın

üzərinə töküb, 7 gün dəmləyib süzün. Sonra 1:4 nisbətində araq ilə qarıĢdırıb gündə 3-4 dəfə qəbul

edin. Müalicəni 3 həftə davam etdirin. Aldığınız cövhərin ağzını möhkəm bağlayıb qaranlıq yerdə

saxlayın.

Döşdə və uşaqlıq yollarında əmələ gələn mastopatiya zamanı. AxĢamlar quru atĢabalıdı

çiçəklərindən 6-8 xörək qaĢığı götürüb 1 litr suya töküb, qaynama dərəcəsinə çatdırın (ancaq

biĢirməyin). AxĢam qazanın ağzını örtüb üzərinə isti odeyal sərib, səhər süzün. Qurtum-qurtum hər

saat qəbul edin.

Xroniki ishal zamanı. AtĢabalıdının xırda hissələrə salınmıĢ qabığından 1 çay qaĢığı

götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb 2 saat dəmləyib süzün. Gündə 4 dəfə, yeməkqabağı stəkanın 1/2

hissəsi qədər qəbul edin.

Podaqra zamanı. Quru atĢabalıdı çiçəyindən 20 q götürüb 0,5 litr arağın üzərinə töküb 2

həftə dəmləyin, süzüb istifadə edin.

Poliartirit zamanı. 5 xörək qaĢığı və yaxud 5 atĢabalıdı meyvəsinin xırdalanmıĢ hissəsindən

götürüb 0,5 litr istənilən bitki yağına töküb su hamamına qoyub 1 saat saxlayın. Soyudub, süzüb

ağrıyan nahiyəyə sürtün. Belə mazdan üz dərisinin cavanlaĢdırılmasında və ağardılmasında istifadə

edə bilərsiniz.

132

Radikulit zamanı. QurudulmuĢ atĢabalıdı çiçəklərindən 1 xörək qaĢığı götürüb 10 xörək

qaĢığı yağa əlavə edib qaranlıq yerdə saxlayın. 12 gündən sonra götürüb su hamamına qoyub

qaynadıb süzün. Ağrıyan nahiyəyə sürtün.

Revmatizm zamanı. 1,5 kq xırdalanmıĢ ət maĢınından keçirilmiĢ atĢabalıdı meyvəsindən

götürüb 5 litr soyuq suya tökün, 30 dəqiqə biĢirib süzün. Temperaturu 30-35°C olan vannadakı suya

tökün. Əməliyyatı 15 dəqiqə davam etdirin. Bu, dəri səpmələrində, əsəb narahatlığında əhəmiyyətli

hesab edilir.

Cinsi zəiflik zamanı. 2 ədəd yaĢıl tikanlı meyvəsini götürüb yuyub xırda hissələrə doğrayın,

1 stəkan qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyub 15 dəqiqə biĢirib, süzün. Sonra çay qaĢığının

ucunda bal qatıb, soyuq və azca isti halda səhər və axĢam 0,5 stəkan qəbul edin.

Diqqət!! Ev Ģəraitində hazırlanmıĢ atĢabalıdı preparatlarını 3-8 həftədən artıq qəbul etmək

məsləhət görülmür.

MURDARÇA – Rhamnaceae Juss. fəsiləsi

Qızılağac mürdəĢər – Frangula alnus Mill.

Dünya florasının tərkibində murdarça fəsiləsinin 58 cinsi, 900 növünə təsadüf edilir. Bu

növlərin əksəriyyəti ağac olub Yer kürəsinin tropik və subtropik ərazilərində yayılmıĢdır.

Yer kürəsində mürdəĢər cinsinin 50-yə qədər növü yayılmıĢdır. Azərbaycanda 2 növünə

təsadüf edilir. Bunlar aĢağıdakılardır: qızılağac mürdəĢər - F.alnus Mill., iriyarpaq mürdəĢər -

F.grandiflora (Fisch. et Mey) Grub.

MürdəĢərin növləri adətən yarpaqlarını tökən,

bəzən isə həmiĢəyaĢıl, tikansız budaqlara malik xırda

ağac və ya kol bitkiləridir. MürdəĢərin ən qiymətli növü

qızılağac mürdəĢər - Frangula alnus sayılır. Bu,

hündürlüyü 6-7 metrə qədər olan hamar qabıqlı, ağac və

ya kol bitkisidir. Cavan zoğları qırmızı-Ģabalıdı rəngdə

və lansetvari, ağ mərci formalıdır. Çiçəkləri xırdadır,

ikicinslidir, ensiz, zəng formahdır. Xaricdən görünüĢü

yaĢılımtıl-ağ, daxildən sarımtıldır. Yarpaq

qoltuqlarından çıxaraq 1 sm uzunluğunda olan qısa

saplaqlar üzərində yerləĢir. TorĢəkilli meyvəsinin

diametri 8-10 mm-ə qədərdir. Əvvəlcə qırmızı, yetiĢdikdən sonra isə bənövĢəyi-qara rəngdə olur.

Ġçərisində 2-3 ədəd linzaya oxĢar, hamar, Ģabılıdı rəngdə çəyirdəyi olan çəyirdək meyvədir.

Azərbaycanın dağ-meĢə rayonlarında geniĢ yayılmıĢdır. Xüsusən Quba-Qusar, ġəki-Zaqatala,

Lənkəran-Astara zonalarında bol ehtiyatı vardır. Bitkiyə arandan yuxarı dağ qurĢağınadək rütubətli

yerlərdə, meĢə kənarlarında, kolluqlarda, çay kənarlarında, bataqlıq çəmənliklərində meĢəciklər

halında, qrup Ģəklində və baĢqa kol cinsləri ilə birlikdə rast gəlinir.

Dağlıq zonalarda dəniz səviyyəsindən 1700 m-ə qədər hündürlükdə rast gəlinir. Gözəl,

parlaq, yaĢıl yarpaqlarına və yetiĢmə prosesində rənglərini dəyiĢən meyvələrinə görə uzun illərdən

bəri parklarda, bağ və bağçalarda dekorativ bitki kimi becərilir.

Qızılağac mürdəĢərin yarpaq, meyvə və qabıq hissəsinin tərkibində 2,57-5,7%-ə qədər

antraxion birləĢmələri, franqulin, xrizofanol, emodin, aloye, rein, emodinantren, franqulaemodin,

10,4%-ə qədər aĢı maddəsi və s. tapılmıĢdır. Bundan əlavə qabığının tərkibində 3,57% kül, mq/q

olmaqla 4,80 - K, 18,80 - Ca, 2,60 - Mg, 0,40 - Fe makroelementləri, 107,00 - Mn, 12,40 - Cu,

16,60 - Zn, 0,16 - Co, 152,58 - A1, 171,68 - Ba, 0,72 - V, 0,04 - Se, 1,52 - Ni, 7,92 - Se, 27,52 - B,

0,72 - I mikroelementləri və s. aĢkar edilmiĢdir.

Qızılağac mürdəĢərin qabıq hissəsini erkən yazda hələ çiçək açmayan dövrdə toplamağı

məsləhət görürlər. Yoğun gövdədən dairəvi deĢik açır, sonra onu uzununa kəsərək soyub götürürlər.

Bıçaqla qabıq hissəsini qaldırıb soymaq olmaz. Yığılan xammalı mehvuran çardaqlarda kağız

üzərinə nazik halda sərib qurutmaq lazımdır. Tez qurusun deyə gün ərzində xammalı 1-2 dəfə

çevirirlər. Zəhərli olduğu üçün yığılmıĢ xammaldan bir il istifadə etmək məsləhət görülmür. Tez

133

qurusun deyə onu 100°C temperaturda 1 saat ərzində quruducu Ģkaflarda qurudurlar. Bitkinin

qabıqlarından hələ çox qədim dövrlərdən zəif iĢlədici kimi istifadə edilmiĢdir. Çar Rusiyasında

Amerikadan alınan mürdəĢər qabıqlarından iĢlədici dərman kimi istifadə edilirdi. Həmçinin Rusiya

ərazisində yayılmıĢ mürdəĢər qabıqlarını Avropa ölkələrinə ixrac edib xeyli qazanc əldə edirdilər.

Rus kommersantları Rusiya ərazisində yayılan qızılı mürdəĢərin qabıqlarını toplayıb,

anbarlarda bir il saxladıqdan sonra, Amerika mürdəĢəri adı altında öz dövlətlərinə artıq qiymətə

satarmıĢlar. Belə ki, yük daĢıyan fəhlələrdən biri bilmədən 1 tay yükü yerə salır. Bu zaman kisə

cırılır və xammal kənara səpələnir. Beləliklə, fırıldağın üstü açılır.

Xalq təbabətində mürdəĢərdən həzm sisteminin nizama salınmasında istifadə edilir.

Meyvə, kök və qabıq hissəsindən hazırlanmıĢ cövhəri mədə-bağırsaq xəstəliklərində,

qastritdə, bağırsaq sancmalarında tətbiq edilir.

Qabıq, budaq, yarpaq və meyvəsindən hazırlanan ekstrakt mürəkkəb tərkibli «Vikalin»,

«Bikaur» preparatlarına daxil edib, büzüĢdürücii, zəif iĢlədici vasitə kimi mədə və onikibarmaq

bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində iĢlədirlər. Bundan əlavə ekstrakt babasil əleyhinə və eləcə də

iĢlədici çayların tərkibinə daxil edilir.

Qızılağac mürdəĢərdən müalicə vasitəsi kimi Litva və Belarus xalqı qızdırmada,

Bolqarıstanda isə əsəb, piylənmə, Ģəkərli diabet, ekzema, revmatizm və bir sıra dəri xəstəliklərində

istifadə olunur. Qiymətli boyaq bitkisidir.

CÖKƏ – Tiliaceae Juss. fəsiləsi

Qafqaz cökəsi – Tilia begoniifolia Stev.

Dünya florasının tərkibində fəsilənin 50 cinsi və 450-500-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bu

növlər ağac, kol, yarımkol və ot bitkiləri olub, ən çox tropik ərazilərdə rast gəlinir.

Cökə ağacı ən çox Avropanın, ġərqi Asiyanın və ġimali Amеrikanın ərazilərində

еnliyarpaqlı mеĢə ağacları ilə qarıĢıq halda gеniĢ yayılmıĢdır.

Azərbaycanda 4 növünə təsadüf еdilir. Ən çox yayılanı bunlardır. Ürəkvarı cökə – Tilia

cordata Mill., еnliyarpaq cökə – T. platypyllos Scop., Qafqaz cökəsi – T. bеgoniifolia Stеv. – T.

caucasica Rupr. Azərbaycanda еnliyarpaq cökə və Qafqaz cökəsi gеniĢ yayılmıĢdır. Bu növlərə ən

çox Böyük və Kiçik Qafqazın, еləcə də Lənkəran, Astara mеĢə talalarında, еnliyarpaq mеĢələrdə,

xüsusən də fıstıq və Ģabalıd mеĢələrində daha çox rast gəlinir.

Bеlə bir atalar sözündə dеyilir: «GünəĢ Ģüa saçır – cökə çiçəkləyir». Doğrudan da cökə

yayın qızmar vaxtlarında çiçəkləyir. Artıq bu dövrlərdə

əksər ağaclar öz çiçəkləməsini baĢa vurmuĢ olur. Cökə

ağacı gövdənin yuxarı hissəsindən baĢlayıb, aĢağıya

doğru çiçək açmağa baĢlayır. Çiçəkləri ətirli, açıq-sarı

rəngli olub cırcırama qanadına oxĢar yarpaq qoltuğunda

yеrləĢir. Buna görə də qanadaoxĢar çiçəkaltlığı cökənin

latınca adının mənasını bildirir. Bеlə ki, yunanca

«tilia» cökə, «pitilon» - qanad deməkdir. Cökə növləri

dərman, boyaq, aĢı, vitamin, yağ nеktar, yem və bəzək

təbiətli hеsab olunur. Müalicə məqsədilə əsasən bitkinin

çiçəklərindən istifadə еdilir. Cökə çiçəklərinin tərkibində

onun əsas hissəsini təĢkil еdən farnеzol tərkibli, 0,05% еfir yağı, tiliadin qlikozidi,

bioflavonoidlərdən kеmpfеrol akasеtin, afrеlin, kеmpfеritrin, tilirozid kvеrsеtin, tilianin, hеspеridin,

biozid kеmpfеrol, qеrbasеtin, protoantomianizmlər, askorbin turĢusu, Ģəkər, aĢı maddələri,

saponinlər, fеnolkarbon turĢusu, tеarotin, qatran, polisaxaridlər və s. tapılmıĢdır. Çiçəklərinin

tərkibində həmçinin 6,16% kül maddəsi, mq/q-la 207,00 – Mn, 8,63 - Cu, 29,00 - Zn, 0,48 - Co,

0,64 - Mo, 0,56 - Cr, 15,4 - Al, 0,13 - Sе, 2,16 - Ni, 25,50 - Sz, 2,96 - Pb, 59,60 - B

mikroеlеmеntləri aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqlarının tərkibindən 12,3% sulukarbohidratlar,

mеyvəsindən isə saxaroza, raffinoza, staxmoza və s. aĢkar еdilmiĢdir. Cökənin çiçəklərinin

tərkibində tapılan tiliasin antimikrob və tərqovucu təsirə kvеrsеtin və kеmpfеrol bioflavonoidləri

134

yaraların sağalmasını surətləndirən, həmçinin antimkrob xüsusiyyətlərə malik olmaqla qızdırmanın

aĢağı salınmasında, spazmanın aradan qaldırılmasında, artеrial təzyiqin aĢağı düĢməsində

əhəmiyyətli olub, tərqovucu və еləcə də sakitləĢdirici xüsusiyyətə malikdir.

Cökə çiçəklərindən hazırlanan cövhər və dəmləmələrdən soyuqdəymədə, damar

gеniĢlənməsində, qan təzyiqinin aĢağı salınmasında, tənəffüs yollarının iltihabında, qara ciyər,

böyrək, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində gеniĢ istifadə еdilir. Cökə çiçəklərindən

hazırlanan prеparatlar profilaktika məqsədləri üçün də tətbiq еdilir. Yapon farmakoloqları müəyyən

еtmiĢlər ki, cökənin tərkibindəki maddələr, qara ciyəri zəhərli maddələrdən qoruyur, öd ifrazatını

aktivləĢdirir, Ģəkəri aĢağı salır. Ġri sənayе Ģəhərlərində, еləcə də zəhərli maddələrlə çalıĢan iĢçilərə

hər gün axĢamlar 1 stəkan cökə çayı içməyi məsləhət görürlər.

Qədim zamanlarda cökəni nahaq yеrə bal ağacı adlandırmırdılar. Qızılı parlaq və ətirli balı

arılar cökənin çiçəklərindən hazırlayırlar. Cökə balı çoxsaylı balların içərisində ən kеyfiyyətli, ətirli,

müalicəvi təsirə malik olmaqla onlardan kəskin surətdə fərqlənir. 1 hеktar cökə mеĢəsindən 1,5 t

nеktar və ya 800 kq cökə balı əldə olunur.

1 hеktar cökə mеĢəsində 17 milyona qədər çiçək olur. Cökə ağacları məhsuldar çiçək

vеrdikləri dövrlərdə bir arı ailəsi gündə 5 kq bal toplaya bilir.

Cökə balının mühüm müalicəvi əhəmiyyəti Misirdə, Yunanıstanda hələ 6000 il bundan

qabaq məlum olmuĢdur. Maraqlıdır ki, balın ətrini və dadını, uzun müddət saxlamaq üçün onu

cökədən hazırlanan qablarda saxlayırlarmıĢ. Bunun da səbəbi cökə çiçəyi kimi oduncağıının da

ətirli olmasıdır. Çiçəyinin güclü ətrini arılar 3 km məsafədən hiss еdirlər. XoĢagələn ətrə malik

olduğuna görə, çiçəkdən alınan еfir yağı ətriyyat sənayеsində, kosmеtikada, sabunbiĢirmədə,

əczaçılıqda, likör, müxtəlif sərinləĢdirici içkilərin hazırlanmasında istifadə olunur. Mеyvənin

tərkibində çoxlu miqdar yağ vardır. Qabıqdan təmizlənmiĢ cökə mеyvələrinin tərkibində 58%-ə

qədər qiymətli qida əhəmiyyətli yağ vardır. Dadı badamı xatırlatmaqla fiziki-kimyəvi

xüsusiyyətlərinə görə ən yaxĢı ərzaq yağı sayılır. Cökə yağından qənnadı sənayеsində gеniĢ istifadə

еdilir. Havanın təsirinə qarĢı davamlı olub, 0°C-də donur. YaxĢı sııxb çıxartıqdan sonra yеrdə qalan

tullantısı yеm sayılır. Cеcənin tərkibində 12,4% zülal, 7,9% piyli yağ, 31,4% azotsuz еkstraktiv

maddə, 28,4% sеllüloza və s. maddələr aĢkar еdilmiĢdir.

ġərq xalqları cökənin cavan yarpaqlarına çiçək tumurcuqlarına Ģəkər qatmaqla qiymətli

ədviyyat hazırlayıb ondan qida məhsulu kimi istifadə еtmiĢlər. Rеspublikamızda cökənin yayıldığı

rayonların əhalisi onun cavan yarpaqlarını dərib dolma bükür və dadlı, tamlı salat hazırlayırlar. 1

qram qurudulmuĢ yarpağında 5% A provitamini tapılmıĢdır. Yarpaqlarından vitamin cövhəri

hazırlanır. Çiçəklərindən hazırlanan «cökə çayından» bir çox xəstəliklərin müalicəsində –

soyuqdəymənin, böyrək qanaxmalarının, ağız boĢluğundakı zərərli mikrobların məhv edilməsində

və s. iĢlədilir.

Xalq təbabətində cökə çiçəyindən sakitləĢdirici kimi qabıq hissəsindən hazırlanan sеlikli

maddədən yanıqların, babasilin, mеyvəsindən hazırlanan tozdan burun qanaxmalarında,

ürəkkeçmədə, baĢ ağrılarında, mədə spazmalarında istifadə olunur. Çiçək еkstraktı sidik kanalının,

kəsiklərin, еləcə də tənəffüs fəaliyyətinin nizamlanmasında, qan damarlarının gеniĢləndirilməsində

iĢlədilir. Bundan baĢqa, cökə çiçəyindən müxtəlif markalı konyak və likör də istehsal edilir.

Cökədən hazırlanan kömür əzilib toz halına salındıqdan sonra daxilə qəbul еdilərək ishal və

dizentеriyanı müalicə еdir. Çiçək və yarpaqlarından flavonoid, karotin və xlorofil tərkibli boyaq

maddəsi almaq olar ki, bu da yеyinti, ətriyyat və kosmеtika sənayеsində istifadə еdilə bilər. Cökənin

çiçək və yarpaqlarından hazırlanan cövhər, dəmləmə, vannalar, krеm və mazlar dəridə baĢ vеrən

səpki, еkzеma, qoturluq, irinli yaraların müalicəsində yararlıdır.

Çiçəyindən hazırlanan losyon və Ģampunlar saçın yuyulub təmizlənməsində, onların

inkiĢafının sürətləndirilməsində еləcə də tükün bərkidilməsində iĢlədilir. Qatranından еkzеma və

qəza zamanı alınan zədələrin müalicəsində gеniĢ istifadə olunur.

Cökə bəzək və sanitariya – gigiеnik xüsusiyyətlərinə malik olduğuna və uzun müddət çiçək

açdığına görə atmosfеrdə olan bir çox zərərli mikrobların təmizlənməsində sanki «süzgəc» rolunu

oynayır. Cökə bağ-bağça, park və xiyabanların yaĢıllaĢdırılması üçün əkilib-bеcərilir. O, havanı

mikroblardan təmizləmək və ətrafa xoĢ ətir yaymaqla insanın ovqatına gözəl təsir еdir. Bir sıra

135

ölkələrin xalq təbabətində, cökənin qurudulmuĢ, yaĢ çiçəklərindən hazırlanan cövhərlərdən,

dəmləmələrdən, yağlı еkstraktdan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində gеniĢ istifadə еdilir.

Cökə çiçəklərindən müalicəvi prеparatların hazırlanması.

Maddələr mübadiləsi pozuntularında. 1 xörək qaĢığı xırda hissələrə salınmıĢ tumurcuqdan

götürüb, 1 stəkan qaynar suya töküb, vam od üzərində 3-5 dəqiqə qaynatdıqdan sonra yarım saat

dəmləyin, süzüb gündə 3-4 dəfə, yеməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul еdin.

Sistit və sidik daşlarının müalicəsində. 2 xörək qaĢığı cökə çiçəyini 0,5 litr qaynar suya

töküb, od üzərinə qoyun və 5-7 dəqiqə qaynatdıqdan sonra 1 saat dəmləyin. Süzüb gündə 2-3 dəfə,

yеməyə yarım saat qalmıĢ 0,5 stəkan qəbul еdin.

Əsəb pozuntularında, qıcolma zamanı. 4 xörək qaĢığı xırda hissələrə salınmıĢ çiçəyini 0,5

litr qaynar suya töküb, vam od üzərində 10-15 dəqiqə qaynadın. Soyudub süzdükdən sonra sıyığını

hazırlayıb ağrıyan nahiyələrə yaxıb sarıyın. Ġlk vaxtlar 3-4 gün, gündə 2-3 dəfə, sonra isə gündə 1

dəfəyə еndirib ĢiĢ olan nahiyələrə sürtün.

Tərqovucu, sidikqovucu, ödqovucu kimi və soyuqdəymə zamanı. 9 xörək qaĢığı çiçəyini

еmal qaba töküb üzərinə 600 ml su əlavə еdib, ağzını qapaqla bərk bağlayıb, su hamamında 15

dəqiqə saxlayıb, soyudub süzün. Aldığınız cövhərin üzərinə qaynar su əlavə еdib əvvəlki həcminə

gətirib gündə 3 dəfə yеməkdən sonra isti halda 1 stəkan qəbul еdin. Dəmləməni 2 gündən artıq

saxlamayın.

Qızdırma salan vasitə kimi. 1 çay qaĢığı cökə çiçəyini 1 stəkan qaynar suya töküb 10 dəqiqə

dəmləyib süzün. Gündə 3 dəfə, yеməkdən sonra 1 stəkan qəbul еdin.

Orqanizmdən zəhərli maddələrin kənar еdilməsi zamanı. 1 çay qaĢığı çiçəyini 2 stəkan isti

suya töküb 10 dəqiqə qaynadın. AxĢamlar isti halda 2 stəkan qəbul еdin.

Baş ağrıları, kəskin öskürək zamanı. 1 xörək qaĢığı çiçəyi 1 stəkan qaynar suya töküb

üzərini yun parça ilə örtüb 40 dəqiqə dəmləyib süzün. Gündə 3-4 dəfə, isti halda 1 stəkan qəbul

еdin.

Sidik kisəsində olan daşların kənar еdilməsi zamanı. 2 xörək qaĢığı cökə çiçəyini 2 stəkan

isti suya töküb 10 dəqiqə dəmləyin. AxĢamlar isti halda 2 stəkan qəbul еdin.

Sinir pozuntuları, tеz-tеz özündəngеtmə və ayaq qıcolmaları zamanı. ġüĢə bankanı

qurudulmuĢ cökə çiçəyi ilə doldurub üzərinə dolana qədər araq əlavə еdib 2-3 həftə saxlayın.

Aldığınız cövhərdən səhər-günorta yеməkqabağı 1 çay qaĢığı qəbul еdin.

Piylənmə zamanı. QurudulmuĢ cökə çiçəyini qəhvəüyüdəndən kеçirib alınan tozdan gündə

3 dəfə 1 çay qaĢığı qəbul еdin.

Qastrit, bağırsaq iltihabı və sidik kisəsi daşlaşması zamanı. Çiçəkləri əzib sıyıq halına salıb

1:1 nisbətində balla qarıĢdırıb gündə 3 dəfə 1 çay qaĢığı qəbul еdin.

Cökə çiçəklərindən xarici nahiyələrdə baş vеrən nasazlıqların aradan qaldırılması

zamanı. Cökə çiçəklərindən hazırlanan dəmləmə, cövhər, müalicə vannaları, komprеs, rеvmatizm,

babasil soyuqdəymələrində, podaqra zamanı istifadə еdilir.

Ağız və boğaz xəstəlikləri zamanı. 6 xörək qaĢığı cökə çiçəyini 200 ml qaynar suya töküb

30 dəqiqə qaynadıb süzün, yеrdə qalan çiçək kütləsini sıxıb Ģirəsini çıxardın. Sonra 2 xörək qaĢığı

cövhəri 1 stəkan isti suya töküb ağız və boğaz nahiyəsini 3-4 dəfə yaxalayın.

Yanıq və yaraların müalicəsi zamanı. 4 xörək qaĢığı cökə çiçəyini 0,5 litr qaynar suya

töküb, vam odun üzərinə qoyub 10 dəqiqə qaynadın. Sonra tənzifi aldığınız cövhərdə isladıb

ağrıyan nahiyəyə qoyun.

Mastit zamanı komprеsin hazırlanması. 3 xörək qaĢığı cökə çiçəyini 2 stəkan isti suya

töküb, 15 dəqiqə qaynadın, sonra soyudun və süzün. Sonra tənziflə cövhərdə isladıb xəstə nahiyənin

üzərinə qoyun.

Yuxusuzluq, gərgin yorğunluq və kəskin həyəcalanmalar zamanı. 1,5 stəkan cökə çiçəyini

1 litr qaynar suya töküb 15 dəqiqə dəmləyib, süzüb 35-37°C istiliyi olan vannaya tökün. Yatmazdan

əvvəl 15 dəqiqə vanna qəbul еdin. Bu əməliyyat tеz-tеz həyəcanlanan uĢaqlar üçün də əhəmiyyət

kəsb еdir.

Ayaq yorğunluğu və damarların möhkəmləndirilməsi zamanı. Cökə çiçəklərindən cövhər

hazırlayıb vannaya töküb, üzərinə dəmir duzu əlavə еdib qəbul еdin.

136

Cökə qadınların sağlamlığı kеşiyində. Hər bir qadın həyatının istənilən dövrlərində cökə

cövhərindən qəbul еtsə özünü sağlam və gümrah hiss еdər. Məsələ ondadır ki, cökə çiçəklərinin

tərkibində fitohormon tapılmıĢdır ki, bu öz təsir mеxanizminə görə qadın cinsi hormonlarına çox

yaxındır. Bunu nəzərə alaraq, 35 yaĢından yuxarı olan qadınlara məsləhət görürlər ki, hər yarım

ildən bir 3 həftə ərzində hər gün 1 fincan cökə çayı içsinlər. Cökə çayının müalicəvi təsirini

artırmaq üçün onun üzərinə yarım fincan sürvə çayı əlavə еdilməsi məsləhət görülür.

Aybaşı pozuntuları və klimaks zamanı. 2 çay qaĢığı cökə çiçəyini 0,5 litr qaynar suya

töküb, 30 dəqiqə dəmləyib, süzün. Cövhərdən isti hald,a gündə 2-3 dəfə, yеməkqabağı qəubl еdin.

Uşaqlıq yolları еroziyası və mastopatiya zamanı. Təzə dərilmiĢ cökə çiçəklərini əzib

sıyığını hazırlayıb bankaya doldurub üzərinə isti halda istənilən yağdan əlavə еdib, ağzını möhkəm

bağlayıb 3 həftə günəĢ altında saxlayın. 22-ci günü yağlı məlhəm hazır olacaqdır. Hazır olmuĢ

məlhəmi baĢqa bir təmiz qaba süzdükdən sonra pambıq tampon düzəldin, ona yağlı məlhəmdən

hopdurub aybaĢıya 5 gün qalmıĢ və ya aybaĢının qurtarmağından 5 gün sonra tamponu uĢaqlıq

yollarında əmələ gələn еroziyanın üzərinə qoyun. Müalicə kursunu sağalana qədər davam еtdirin.

Mastopatiya zamanı yağlı еkstrakdan applikasiya üsulundan istifadə еdib müalicəni davam еtdirin.

Bunlardan əlavə yağlı məlhəmdən sürtkü kimi trofik yaraların əsəb ağrılarında, podaqrada, damar

rеvmatizmlərində istifadəsi məsləhətdir.

Uşaqlıq və sidik-cinsiyyət xəstəlikləri zamanı. 4 xörək qaĢığı cökə çiçəyini toz halına salıb,

0,5 litr qaynar suya töküb axĢam saxlayıb, süzün. Cövhərdən Ģırıltılı axın üsulu ilə müalicəni davam

еtdirin. Cökənin çiçəklərindən, hazırlanan cövhərdən, dərinin elastikliyinin artırılmasında və

saçların dibinin möhkəmləndirilməsində istifadə edilir.

Yağlı dərilər üçün maska. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ cökə çiçəklərini 0.5 stəkan qaynar

suya töküb, qatılaĢana qədər odun üzərində saxlayın. Yerdə qalan qatı məhlulun üzərinə 1 çay

qaĢığı limon Ģirəsi əlavə edib,üzünüzə yaxıb 15-20 dəqiqə saxlayıb, soyuq su ilə yuyun. Bu cür

maska üzü hamar və elastik edir.

Cökədən quru və həssas dərilər üçün losyonun hazırlanması. 1 xörək qaĢığı cökə

çiçəyini 0,5 stəkan qaynar suya töküb, 1 saat dəmləyib süzün sonra üzərinə 1 çay qaĢığı bal əlavə

edin. Aldığınız losyondan çoxlu miqdarda üz dərinizə və boyun nahiyənizə yaxıb saxlayın. Belə

losyon dərini yaxĢı qidalandırır və tonusunu artırır.

Saçlar üçün applikasiya. Tənzifi 2 qat edib, cökədən hazırlanmıĢ cövhərlə hopdurub

üzünüzə qoyub 10 dəqiqə saxlayın. Bu əməliyyatdan sonra üzünüzə qidalandırıcı kremi yaxın.

Saçlar üçün cövhərin hazırlanması. 3 xörək qaĢığı cökə çiçəyini 0,5 l isti suya töküb 10

dəqiqə dəmləyin. Saçlarınızı yuduqdan sonra cökə cövhəri ilə yaxalayın. Bu əməliyyat nəticəsində

saçların dibi möhkəmlənir və parlaq olur.

Cökənin çiçək və yarpağından xoĢ iyli qidaların hazırlanması. Çox qədim dövrlərdən

insanlar cökənin təzə yarpaqlarından qida kimi istifadə etmiĢlər. Bunun cavan yarpaqlarından

vitaminli salatlar hazırlanır. QurudulmuĢ yarpaqları narın toz halına salıb xəmirə qarıĢdırırlar.

Bolqarıstanda təzə iri yarpaqlarından dolma bükürlər. Cökənin çiçəklərindən mürəbbə, Ģərbət, çaxır,

bal arağı, giləmeyvə cövhəri hazırlanır.

Cökə yarpaqlarından müalicəvi salatların hazırlanması. Bunun üçün 1 stəkan alma

Ģirəsi, 1 xörək qaĢığı bal, 10 qram cökə çiçəyi, 0,5 l su götürün. Cökə çiçəyini qaynar suya töküb 3-

4 dəqiqə biĢirin sonra süzüb üzərinə bal, alma Ģirəsi əlavə edib qarıĢdırın, sonra soyudub, süfrəyə

verin.

Cökə yarpağından müalicəvi içkinin hazırlanması. 100-150 qram təzə cökə yarpağı

götürüb 0,5 l qaynar suya töküb 30 dəqiqə dəmləyib süzün. Sonra üzərinə Ģəkər, mürəbbə və ya bal

əlavə edib qəbul edin.

Müalicəvi likörün hazırlanması. 1 xörək qaĢığı cökə çiçəyi 100 qram çəyirdəyi

təmizlənmiĢ qara gavalı, 1 xörək qaĢığı kəklikotu, 1 xörək qaĢığı yarpız, 20 qram arı propolisi, 1 l

su götürün. TəmizlənmiĢ gavalını xırda hissələrə doğrayıb cökə çiçəyi ilə qarıĢdırıb üzərinə

kəklikotu və yarpız əlavə edin. Sonra butulkaya doldurub, üzərinə araq əlavə edib ağzını möhkəm

bağlayaraq günəĢin qabağına qoyub dəm almaq üçün 1 ay saxlayın. Sonra süzüb yenidən butulkaya

137

doldurub soyuq yerdə saxlayın. 2 çay qaĢığı isti çaya əlavə edib daxilə qəbul edin.

Bundan baĢqa müasir tibb aləmində cökə kömüründən zəhərlənmələr zamanı istifadə еdilir.

Qatranından isə еkzеmaların müalicəsində tətbiq еdilir. Cökənin tumurcuq, qabıq hissələrindən də

müalicə məqsədləri üçün istifadə еtməyə baĢlamıĢlar.

Cökə çiçəyindən hazırlanan prеparatlardan baktеrisid, tərqovucu, istiliksalan, sidikqovucu,

sakitləĢdirici vasitə kimi və qıcolmaya qarĢı iĢlədilir. Qabıq və tumurcuğundan hazırlanan

prеparatlarından isə yarasağaldıcı, yumĢaldıcı, maddələr mübadiləsini tənzimləyən vasitə kimi,

orqanizmdə olan zəhərli və xoĢagəlməz maddələrin təmizlənməsində istifadə еdilir. Prеparatların

köməyi ilə xolеstеrini, ağır mеtal duzlarını, radionuklidləri, sidik turĢusunu orqanizmdən kənar

еdirlər.

Biz isə ilk dəfə olaraq cökənin çiçək və yarpaqlarından flavonoid tərkibli boyaq ekstraktı

hazırlayıb yun ipi açıq-sarı, tünd-sarı, parlaq-sarı, sarı-narıncı, narıncı, mixəyi, qonurumtul, açıq-

yaĢıl, tütünü, açıq-qəhvəyi, tünd-qəhvəyi və s. rəng və çalarlar almağa nail olduq. Aldığımız rəng və

çalarlar suya, sabunla yuyulmağa qarĢı davamlı olub yüngül sənayedə istifadə oluna bilər.

1 kq çiçək və yarpağın tozundan alınan boyaq ekstraktı ilə 8-10 kq yun ipi boyamaq olar.

Bir cavan cökə ağacından orta hesabla 0,7-1,5 kq çiçək əldə etmək olar. 1 hektar sahədən isə

30-40 kq quru çiçək əldə edilir.

ƏMƏKÖMƏCĠ – Malvaceae Juss. Fəsiləsi

MeĢə əməköməcisi – Malva sylvestris L.

Əməköməci fəsiləsinin dünya florasının tərkibində 75 cinsi, 1500-ə qədər növü yayılmıĢdır.

Bu növlərin içərisində birillik, ikillik, çoxillik kol və ağac formalarına rast gəlmək olar. Bunlar ən

çox tropik zonalarda yayılmıĢlar. Əməköməci fəsiləsinə aid olan növlərin

içərisində qiymətli yağ təbiətli, lif xüsusiyyətli, dərman əhəmiyyətli,

boyaq və bəzək növlərinin geniĢ spektrinə rast gəlmək olar. Bunlardan

biri də meĢə əməköməcisidir. Bu ikillik ot bitkisi olub, qollu-budaqlı

gövdəyə malikdir. Yarpaqları uzunsaplaqlı, növbəli, ürəkvari girdə, 5-7

dilimli, kənarları yarımdairəvi diĢlidir. Dəstə-dəstə yarpaqların

qoltuğunda yerləĢən çiçəkləri çəhrayı-bənövĢəyi rəngdədir. Bitki may-

iyun aylarında çiçəkləyir, meyvələri iyuldan baĢlayaraq oktyabra qədər

yetiĢir.

MeĢə əməköməcisinə - M.sylvestris L. Azərbaycanın demək olar

ki, hər yerində - ovalıqlardan baĢlayaraq orta dağ qurĢaqlarına qədər rast gəlmək olar. Bundan baĢqa

bitkiyə alaqlı yerlərdə, bağ və bostanlarda, yaĢayıĢ binalarının ətrafında, həyətyanı sahələrdə, meĢə

açıqlıqlarında təsadüf etmək olar.

Bitkinin çiçək və yarpaqlarının tərkibində 7,7% D-qlükoza, D-fruktoza, saxaroza, rafınoza,

1,35-6,12%-ə qədər selikli maddə, 3-B-D-qlükoprianozid malvidin, malvin, mirtilin antosianları, S-

O-B-D-qlükozid-3-sulfat qossipetin, 8-O-B-D-qlükozid-3 sulfat qipolaetin, 8-0-B-D-qlükyronid-3-

sulfat qossipetin və s. aĢkar edilmiĢdir. Çiçəklərində isə sulu karbohidratlardan: D-qlükoza,

fruktoza, saxaroza, 6,10-7,25% selikli maddə və s. müəyyən olunmuĢdur. Qədim tərəvəz və müalicə

bitkisi hesab edilir. Müalicə məqsədləri ilə bitkinin yarpaq və çiçək hissələrindən istifadə edilir.

Çiçəyi quruyan zaman bənövĢəyi rəng alır. Çiçəyinin tərkibində selikli maddə, yarpaqlarında 3%-

dək askorbin turĢusu tapılmıĢdır. Toxumlarında 10-18% piyli yağ aĢkar edilmiĢdir.

Əməköməcidən alınan preparatlar bakterisid, soyuqdəymə, yarasağaldıcı, bəlğəmgətirici,

yumĢaldıcı, zəif iĢlədici təsirlərə malikdirlər.

Bronxit, astma, pnevmoniya, xroniki bronxit, traxeitli laringitdə. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ

quru yarpaqlarından 1 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb bir saat dəmlədikdən sonra süzün.

HazırlanmıĢ isti ekstraktdan gündə 3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər

qəbul edin.

Traxeit, traxeitlərdə baş verən bronxit, faringit, laringitin müalicəsində. 3 xörək qaĢığı

doğranmıĢ yarpaq və ya çiçəklərini 5 litr qaynar suya töküb vam od üzərində 5-7 dəqiqə saxlayın. 2

138

saat dəmlədikdən sonra süzün. AlınmıĢ isti dəmləmədən gündə 4 dəfə, 0,5 stəkan həcmində,

yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Soyuqdəymə, qrip, mədə yaralarının, onikibarmaq bağırsaq xəstəliklərində, kolit, qastrit,

turşuluğun artması zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ çiçək və yarpaqlarını 1 stəkan qaynar suya

töküb 2 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız isti dəmləməyə zövqünüzə uyğun bal əlavə edib

gündə 4 dəfə 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Öd kisəsi xəstəliklərində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpağını 1 stəkan qaynar suya töküb, 2

saat dəmlədikdən sonra gündə iki dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Ekzema, psoriaz, neyrodermitdə. 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaq və çiçəyindən 1 litr

qaynar suya töküb vam od üzərində 10-15 dəqiqə saxladıqdan sonra, yarım saat dəmləyin. Süzün,

37-38°C temperatura gətirib, yatmağa 1 saat qalmıĢ günaĢırı vannasını qəbul edin. Müalicə kursu 10

gündür.

Dərman bəlğəmotu – Althaea officinalis L.

Dünya florasının tərkibində əməköməci fəsiləsinin 75 cinsinə, 1000-ə qədər növünə rast

gəlmək olar. Bunların əksəriyyəti tropik ölkələrdə yayılan ağac və ot bitkiləridir. Növlərin

əksəriyyəti selik və kitrə ilə zəngin olub tibbdə geniĢ istifadə edilir.

Dərman bəlğəmotu - A. officinalis L. hündürliiyü 60-150 sm olan yoğun, qısa, çoxbaĢcıqlı

kökümsov və budaqlanan kök sisteminə malik çoxillik ot bitkısidir. Gövdəsi tək və yaxud bir neçə

ədəd dikduran olub budaqlanandır. Yarpaqları növbəli, saplaqlı, yuxarıdakı yarpaqlar bütöv,

yumurta Ģəkilli, orta və aĢağı yarpaqları ürək formasında 3-5 ədəd, çox da dərin olmayan dilimli,

kənarları diĢli, bozumtul-yaĢıl, məxməri tüklərlə örtülmüĢdür. Diametri 2-3 sm, ağ-solğun və

çəhrayı, qırmızı rəngdə olan çiçəkləri yarpaqların qoltuğunda, gövdə və budaqların yuxarısında

uzun sünbülvari çiçək qrupunda yerləĢmiĢdır. Meyvələri çoxtoxumlu, dairə Ģəkillidir. BöyrəyəoxĢar

tünd qonur rəngli hamar toxumları vardır. Bitki iyun ayından baĢlayaraq sentyabr ayına qədər çiçək

açır. Toxumları sentyabrda yetiĢir.

Azərbaycanda bəlğəmotu aran rayonlarında, ən çox isə Kür-Araz,

Alazan-Əyriçay və Samur-Dəvəçi ovalıqlarında, çəmənlik yerlərdə,

kolluqlarda, nəmli torpaqlarda, çay kənarlarında bitir.

Bitkinin əsas təsiredicisı maddəsi selikli maddədir. Köklərində

35%-ə qədər suda həll olan selikli maddə vardır ki, bu da hidroliz

olunaraq pentoza, qalaktoza və dekstrozaya çevrilir. Tərkibində 37%-ə

qədər niĢasta, 4% betain, 10-20%-ə qədər saxaroza, 11% pektin, 2%-ə

qədər askorbin, 1,7% efır yağı, alma turĢusu, fitosterin, kauçukabənzər

maddə, 1,25-1,70% piyli yağ, aĢı maddəsi, kempferol, kversetin,

flavonoidlər, kumar, kofein, ferul, salisil, vanilin turĢuları və s.

tapılmıĢdır. Çiçəklərində 0,2-0,3% efır yağı, 4-5% selikli maddələr,

karotin, askorbin turĢusu, meyvələrində isə 2% piy aĢkar edilmiĢdir. Kökünün tərkibində 5,65% kül

maddəsi, mq/q-la: 11,30 - K, 17,40 - Ca, 4,00 - Mg, 0,73 - Fe makroelementləri, mkq/q-la: 0,10 -

Mn, 0,47 - Si, 0,25 - Zn, 0,10 - Co, 0,10 - Cr, 0,46 - Al, 0,29 - V, 5,71 - Sc, 0,15 - Ni, 0,63 - Sr, 0,05

- Pb, 0,10 - I, 0,20 - B mikroelementləri tapılmıĢdır. Yarpaqlarının tərkibində axillin (C7H13O3)

alkaloidi aĢkar edilmiĢdir.

Dərman bitkisı kimi çox qədim dövrdən məlumdur. Müalıcəvı təsıri haqqında Teofrast,

Pliniy, Dioskorid, Ġbn Sina geniĢ məlumat vermiĢlər. Dioskorid bu bitkinin adını «altana» yəni

«çoxlu dərdlərin dərmanı» qoymuĢdur. Ġbn Sina isə bunun yunanca adının «çoxtərəfli», «çox

əhəmiyyətli» mənasını daĢıdığını qeyd cdir. Bəlğəmotundan qədim yunan və Roma xalqları geniĢ

istifadə ctmiĢlər. Qədim zamanlarda bitkini göllərin ətrafında əkib bccərərək yarpaq, kök və

toxumundan hazırlanan məlhəm və cövhərlərlə öskürəyi, qanlı ishalı və s. müalicə edərmiĢlər.

Müasir tibb elmində isə kökləriııdən soyuq suda hazrlanan 5%-li dəmləməsi, ekstraktlar və

«Mukaltin» adlı həbləri soyudəymə nəticəsində yaranan nəfəs yollarının iltihabında, ağ ciyər, mədə-

bağırsaq xəstəliklərində (qastrit, enterokolit və s.), eləcə də boğaz ağrılarında qarqara dərmanı kimi

139

geniĢ istifadə edilir. Bəlğəmotunun kökü sinə yumĢaldan çayın və öskürək əleyhinə iĢlədilən

qarıĢıqların tərkibinə qatılır.

Kökünün tərkibində çoxlu miqdarda selikli maddə olduğuna görə, bitkidən hazrlanan qalen

preparatları nəfəs yolları və mədə-bağırsaq orqanlannın müalicəsində istifadə edilir. Bəlğəmotunun

kökündən hazırlanan çıxarıĢ müdafıəedici, yumĢaldıcı kimi, soyuqdəymə əleyhinə istifadə

olunmaqla yanaĢı, bəlğəmgətirici, ağrıkəsici xüsusiyyətlərə də malikdir. Ekstraktından xroniki

bronxitdə, traxeit, laringit, bronx sətəlcəmində və bronxial astma xəstəliklərində də istifadə edilır.

Seliyin tərkibində niĢastanın, Ģəkərlərin, polisaxaridlərin, kolloid xüsusiyyətli maddələrin olması,

xəstəlik nəticəsində zədələnmiĢ nahiyələri ―suvayır‖, qıcıqlanan sinir uclarını nizamlayır, selikli

qıĢanı qoruqaraq toxumaların tezliklə sağalmasına kömək edir. Bundan baĢqa dərman gülxətmi

kökünün selik maddəsindən mədə xəstəliklərinin, onikibarmaq bağırsağın, mədədə turĢuluğun

qaydaya salınmasnda geniĢ istifadə edilır.

Bəlğəmotundan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Mədə və onikibarmaq bağırsaqda əmələ gələn yaraların, kolitin, dizenteriyanın

müalicəsində. 4 çay qaĢığı doğranmıĢ kökünü 0,5 litr qaynadılmıĢ soyuq suya töküb 8 saat

dəmləyib süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 3-4 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Zökəm və qrip zamanı. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ kökünü 1 stəkan qaynadılmıĢ soyuq suya

töküb, 3-4 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 2 xörək qaĢığı yeməyə yarım

saat qalmıĢ qəbul edin.

Öskürək, bronxit, ağ ciyər soyuqdəymələrində, göyöskürək, bronxial astma zamanı. 2

xörək qaĢığı doğranmıĢ kökünü 1 stəkan qaynadılmıĢ soyuq suya töküb 7-8 saat dəmləyib süzün.

Aldığınız ekstraktdan gündə yeməyə yarım saat qalmıĢ 4-5 xörək qaĢığı qəbul edin.

Xroniki prostatın və adenoma vəzisinin pozuntıılarında əlavə vasitə kimi. 1 çay qaĢığı

doğranmıĢ kök hissəsini otaq temperaturunda olan 0,5 stəkan qaynadılmıĢ suya töküb, 1 saat

dəmləyin və süzün. Aldığınız ekstraktdan 1 xörək qaĢığı hər 2 saatdan bir qəbul edin.

Sistit, sidik kisəsində olan daşların müalicəsi zamanı. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ kök

hissəsini 1 stəkan qaynadılmıĢ otaq temperaturunda olan suya töküb 3-4 saat dəmlədikdən sonra

süzün. Ekstraktdan gündə 4 dəfə, yeməkqabağı 1 xörək qaĢığı ı qəbul edin.

Psoriaz və ekzema zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ kök hissəsini 0,5 litr qaynadılmıĢ isti

suya töküb 4-6 saat dəmləyib süzün. Yeməkqabağı gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Badamcıqların, diş əti toxumasının iltihabı, stomatit zamanı. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ

kökünü 0,5 litr qaynadılmıĢ isti suya töküb 2 saat dəmləyib süzün. Ġsti halda boğaz və ağız

nahiyənizi tez-tez qarqara edin.

Öskürək, bronxit, qara ciyər soyııqdəymələri, göyöskürək, bronxial astma zamanı. 2 xörək

qaĢığı doğranmıĢ kökünü 1 stəkan qaynadılmıĢ isti suya töküb 7-8 saat dəmləyib, süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 3-5 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Konyuktivit və blefarit zamanı. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökünü qanyadılmıĢ isti suya

tökün və 2 saat dəmləyib süzün. Alınan ekstraktla gündə 2-3 dəfə gözünüzü yuyun.

Xalq təbabətində yarpaqlarından, çiçəklərindən və köklərindən dəmlənmiĢ çay öskürəyə

qarĢı və sinə ağrılarında sakitləĢdirici vasitə kimi istifadə edilir.

Çiçəklərini suda pörtlədib, uĢaqlarda baĢ verən soyuqdəymələrdə ağrıyan nahiyələrə

qoyurlar. Bəlğəmotu çiçəklərini qızılgül ləçəkləri və Ģüyüd toxumları ilə qarıĢdırıb çay hazırlayır və

quru öskürək zamanı içirlər. QurudulmuĢ çiçəklərinin dəmləməsi uĢaqlarda tez-tez baĢ verən mədə

xəstəliklərində, eləcə də iltihab və ishala qarĢı iĢlədilir. Bitkinin köklərindən hazırlanmıĢ çay mədə

ağrılarında, ishalda, kəskin qastritlərdə, enterokolitlərdə yumĢaldıcı və iltihabı aradan qaldıran

vasitə kimi istifadə edilir. QurudulmuĢ yarpaqlarından və çiçəklərindən kərə yağında hazırlanmıĢ

məlhəm dəri xəstəliklərində (açıq yaralarda) yarasağaldıcı və iltihab götürücü kimi, eləcə də

frunkullara (çibanlara) qarĢı istifadə edilir.

Yarpaqlarını toz halına salaraq, zeytun yağı ilə qarıĢdırır, yanıqların, yaraların, qaĢınmaların

müalicəsi üçün dəriyə sürtürlər. Çiçəklərindən hazırlanmıĢ cövhərdən isə gözün selikli qiĢasını

müalicə elirlər. Kökünün sulu məhlulu (1-2 xörək qaĢığı həcmində kökün 1 stəkan soyuq suda bir

neçə saat saxladıqdan sonra alınan çıxarıĢı) soyuqdəymə nəticəsində dəridə əmələ gələn proseslərin

140

aradan qaldırılmasında istifadə edilir.

Bəlğəmotıı kökündən dəmləmələrin hazırlanması. 2 xörək qaĢığı kökü emal qaba tökərək

üzərinə 200 ml qaynar su əlavə edin, ağzını örtüb su vannasında 30 dəqiqə vam odda qızdırın,

qızdırdıqdan sonra, otaq temperaturunda soyudub süzün. AlınmıĢ ckstraktdan gündə 3-4 dəfə

stəkanın 1/2- 1/3 hissəsi qədər için.

Bəlğəmotıı siropu. Kökündən hazırlanmıĢ qatı məhlulun üzərinə Ģəkər tozu əlavə edib 25-30

dəqiqə sonra otaq temperaturunda soyudun. AlınmıĢ məhluldan gündə 3 dəfə, yeməyə 25-30 dəqiqə

qalmıĢ bir xörək qaĢığı həcmində qəbul edin.

Pambıq – Gossypium L.

Pambıq texniki bitki olub, çox qədim dövrlərdən dünyanın bir sıra ölkələrində geniĢ surətdə

əkilib-becərilir. Vətəni Mərkəzi Amerika, Meksika, eləcə də tropik ölkələr hesab edilir. Bu

ölkələrdə pambığın yabanı formaları, çoxillik növləri, kol və ağac formaları mövcuddur. Pambığın

hündürlüyü öz vətənində 6-7 m-ə çatır.

Pambıq cinsinə 35 növ və çoxlu sayda müxtəlif sort və formalar daxildir. Bunlardan isə ən

çox 5 növ – Meksika, Peru, Hind-Çin pambığı, üçdiĢli pambıq becərilir. Dünyada əkilən pambığın

20%-i Meksika növünün payına düĢür. Qalan 4 növün əkin sahəsi 10% təĢkil edir.

Pambıq ilk dəfə eramızdan 3000 il qabaq Hindistanda əkilib-becərilməyə baĢlanmıĢdır.

Pambıq qiymətli lif, yağ, dərman əhəmiyyətli, aĢı, boya, yem, üzvi turĢu təbiətli birillik

texniki bitkidir. Hazırda bu bitkidən dünya praktikasında yüzdən artıq kimyəvi maddə, xalq

təsərrüfatının 1200-dən artıq müxtəlif sahələrində tətbiq edilən məhsul istehsal olunur.

Pambığın iqtisadi cəhətdən gəlir gətirən hissəsi əsasən lifı və yarpağıdır. Tərkibində zəngin

pektin maddəsi olduğundan mal-qara üçün qiymətli yem sayılır. Aparılan təcrübələrdən aydın olur

ki, 1 hektar sahədən 2,5-3,0 tona qədər yarpaq tədarük etmək olar. Pambıq yarpağından limon,

alma, askorbin, quzuqulağı, süd, üzüm, flüor, sirkə, çaxır, kəhrəba, nikotin, valerin, qarıĢqa, salisil

və s. üzvi turĢular alınır. Bitkidə üzvi turĢular vegetasiya dövrünün sonunda toplanır.

Limonda 6-7%, narda 6-9%, tütün yarpağında isə 6-7% limon turĢusu olduğu halda pambıq

yarpağında 6-8% olur. Ən çox limon turĢusu bitkinin çiçəkaltlığında (8,24-10,7%) olur.

1 hektar sahədən 1,5-1,8 ton çiçəkaltlığı əldə edilir. Buna görə də sənayedə limon turĢusu

almaq üçün pambığın yarpağı ilə çiçəkaltlığı ən qiymətli xammal hesab oluna bilər. Pambıq yarpağı

və çiçəkaltlığından yeyinti sənayesində (spirtsiz içkilərin hazırlanmasında, qənnadı məmulatlarında,

qida konsentratlarında, Ģərabçılıqda və kulinariyada) geniĢ istifadə edilir. Limon və alma turĢuların

kimya, toxuculuq, dəri, neft və neft məhsulları istehsalında və fototexnikada da iĢlədilir. Radioaktiv

maddələrin təmizlənməsində də limon turĢusu tətbiq edilir. Tibbdə limon turĢusu, əsasən, müalicə

məqsədləri üçün, eyni zamanda qanköçürmədə geniĢ iĢlədilir.

Hazırda respublikamızda limon turĢusu istehsal edən müəssisə yoxdur. Belə bir müəssisə

yaradılarsa, xammal sarıdan korluq çəkilməyəcək. Respublikamızın ərazisində 200000 hektardan

artıq pambıq əkilərsə və hər hektar sahədən 2,5-3,0 tonadək pambıq yarpağı və 0,5-0,8 ton

çiçəkaltlığı toplanarsa, bu 40 min ton yarpaq və çiçək altlığı deməkdir. 500 min ton yarpaq və

çiçəkaltlığından 1,5 min tondan artıq limon turĢusu istehsal etmək olar. Bundan baĢqa pambıq

yarpağından çoxlu miqdarda karotinoid və riboflavin maddələri də aĢkar edilmiĢdir. Yarpağında

olan amin turĢularının miqdarı heç də qara yonca, soya və qarğıdalı yarpağından geri qalmır.

Pambıq yarpağından əvəzolunmaz lizin, histidin, orgenin trionin, metionin, valin, fenilalalin, leysin

kimi qiymətli amin turĢularından baĢqa çoxlu miqdarda pektin maddəsi, həmçinin karbohidratlardan

mannoza, saxaroza, niĢasta, helisellüloza və s. aĢkar edilmiĢdir.

Pambığın yarpaq və çiçəklər boyaq maddələri ilə də zəngindir. Biz pambıq yarpağının

tərkibindən ilk dəfə olaraq 6,5%-ə qədər flavonoid tərkibli boya maddəsi, çiçəklərindən isə 6,8%-ə

qədər antosian maddəsi aĢkar etdik. Pambıq yarpağı tərkibindəki flavonoid boyaq maddəsinin

tərkibi kversetin, kempferol və s. quruluĢlu olduğu halda, çiçəklərində tapılan antosian

birləĢmələrinin tərkibi xrizantemin (sineidin-3-qlükozid) və qossitisianin (sianidin-3-qlükozid -

sionizid) ibarətdir. Bu antosianlar P vitamini fəallığına malik maddələr hesab edilir. Pambıq

141

kökünün qabığından qossipol (C30H30O8), aĢı maddəsi, K qrupu vitaminləri, efır yağının izi,

trimentilamin, toxumundan qossipol, qossipen (C21H20O13 – hidroliz olaraq qlükoza və aqlikon –

qossipetin (C15H10O8), qossiroza (raffinoza - C18H32O16) çevrilir) tapılmıĢdır. Bundan baĢqa

toxumundan piqment qossipurnurprin (C30H32O7N) və 41%-ə qədər yağ aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin

kök və toxumundan qossipol (gossypolum) tozu alınmıĢdır. Alınan preparat açıq-sarıdan tünd-sarı

rəngə qədər olub yaĢılı çalara malikdir. Suda həll olmur, az miqdarda spirtdə isə həll olur. Alınan

preparat kimyəvi terapevtik xüsusiyyətlərə malik olub, müxtəlif virusların məhv edilməsində

istifadə olunur. Təcrübələrə görə pambığın çiçəklərindən alınan flavonoid birləĢmələrindən ibarət

preparatlar kapilyarların möhkəmləndirilməsində, qan təzyiqinin, eləcə də tac damarların tonusunun

aĢağı salınmasında tətbiq edilir. Prof. P.A.Əliyevə görə (1972) qurudulmuĢ kökündən hazırlanan

sulu ekstraktı daxilə qəbul etməklə qanaxmaların qarĢısını almaq olar. Qossipol preparatını 3%-li

spirtli cövhəri ilə dəmrov və çibanları müalicə edirlər.

Biz ilk dəfə olaraq pambığın yarpaqlarınqdan flavonoid və aĢı maddələri ilə zəngin olan

boyaq ekstraktı hazırlayıb yun ipi sarı, limonu-sarı, limonu-narıncı, narıncı, narıncı-sarı, narıncı,

zeytunu, tütünü, tütünü-yaĢıl, tütünü-qəhvəyi, qəhvəyi, tünd-qəhvəyi, Ģabılıdı, bozumtul, bozumtul-

qonur, fıruzəyi və s. rəng və çalarlara boyadıq. Aldığımız rəng və çalarlar hər növ poroĢoklarla

yuyulmağa, eləcə də günəĢ Ģüasına davamlı olub, xalçaçılıq sənayesində müvəffəqiyyətlə tətbiq

oluna bilər.

ÇAY – Theaceae Mirb. ex Ker Gawl. fəsiləsi

Çay - Thea sinensis L.

P.M.Jukovskiyə görə çay bitkilərin təsnifatına görə

örtülütoxumlular tipinə (Angiospermae), ikiləpəlilər sinfinə

(Dicotyledonae) çayçiçəklilər sırasına (Theales), çay fəsiləsinə

(Theaceae), çay cinsinə (Thea), Çin çayı növünə Thea sinensis L. aid

edilir. Çay bitkisinin Yaponiya, Çin, Vyetnam, Hindistan, Seylon,

Yunanıstan və s. növmüxtəliflikləri vardır. Çoxillik həmiĢəyaĢıl kol

bitkisi hesab edilir.

Botaniklərin 1935-ci ildə Niderlandda keçirilmiĢ

Ümumdünya konfransında belə qərara alınmıĢdır ki, çay bitki növü

Camellia L. cinsi ilə birləĢdirilsin. Qeyd etmək lazımdır ki, morfoloji

quruluĢlarına görə Camellia ilə çay bitkiləri bir-birindən o qədər də fərqlənmirıər. Hər iki bitkiyə

həm kol, həm də ağac formasında rast gəlinir; yarpaqları, cavan budaqları, çiçəkləri, meyvə və

toxumları xarici görünüĢcə bir-birinə oxĢayır. Lakin bitkilər arasında böyük fərq olduğunu da

göstərməliyik. Belə ki, Camellia-nın tərkibindən fərqli olaraq çay bitkisində 5%-ə qədər kofein

aĢkar edilmiĢdir. Ġngilis botanikləri belə hesab edirlər ki, çayın vətəni ġimali Birmadır. Çinlilərə

görə çayın vətəni onların ölkəsidir. Akademik N.I.Vavilov «Mədəni bitkilərin mənĢəyi nəzəriyyəsi»

əsərində çinlilərə haqq qazandırır. Çay ilk dəfə Tibet dağının ətəklərində inkiĢaf etməyə baĢlamıĢ və

getdikcə Çinin cənub ətəklərində geniĢ surətdə yayılmıĢdır.

Çin rəvayətlərinin birində deyilir: bir çoban görür ki, qoyun və keçilərin həmiĢəyaĢıl bir

kolun cavan budaq və yarpaqlarını yeyən zaman onlarda oynaqlıq, gümrahlıq, cəldlik əmələ

gəldiyini müĢahidə edir. Çoban həmin bitkinin yarpaqlarını dəmləyib içir. Bitkidə xoĢ tam və ətirli

xüsusiyyət olduğunu baĢa düĢür. Beləliklə, «Allah otu» - çay kəĢf olunur. Sonradan çinlilər onu

mədəni hala keçirirlər. Ġlk vaxtlar çaydan ancaq imperatorlar istifadə edirdi. Sonralar onlar çay

dəmləyib içməyi öz yaxın əyan və xidmətçilərinə icazə verirlər. Ġndoneziyada çay bitkisinin

yetiĢdirilməsi təĢəbbüsü 1684-cü ildən inkiĢaf etmiĢdir. Hazırda Ġndoneziya çay istehsal edən

ölkələr arasında beĢinci yeri tutur. Yava və Sumatra adalarında hazrlanmıĢ çay dünya bazarlarında

əhəmiyyətli yerlərdən birini tutur. Çay istehsalına görə birinci yeri tutan Hindistanda həmin bitki ilk

dəfə XVIII əsrin axırlarında inkiĢaf etməyə baĢlamıĢ və 1874-cü ilə kimi ölkənin bir çox əyalətlərini

əhatə etmiĢdir. Vyetnamda, Birmada və Tailandda da çay qədim bitkilərdən hesab olunur. XIX əsrin

əvvəllərində (1826) Vyetnamda iri çay plantasiyalarının salınmasına baĢlanmıĢ və 1918-ci ildən

142

sonra bitki ölkənin cənub əyalətlərində də geniĢ yayılmıĢdır. Asiya qitəsində getdikcə inkiĢaf edən

çay bitkisi XIX əsrdən etibarən Afrika, Amerika və Avropa qitələrinin bir sıra ölkələrində də geniĢ

yayılmağa baĢlayır.

Çay Rusiyada saray əyanlarının xoĢuna gəlmiĢ və sonralar boyarlar onu ölkənin hər yerində

yaymağa baĢlamıĢlar. 1779-cü ildə Çin ilə Rusiya arasında bağlanmıĢ müqaviləyə əsasən, ölkəyə

Çindən çay gətirilmiĢdir.

Rusiyada çay əkilib-becərilməsinə XIX əsrin əvvəllərində baĢlanmıĢdır. Ġlk çay bitkisi 1818-

ci ildə Nikitin Nəbatat bağında əkilmiĢdir. Rusiyada çay bitkisi sənaye məqsədilə 1833-cü ildən

yetiĢdirilməyə baĢlanmıĢdır. Bu da bir çox alimlərin, müxətəssislərin, çay həvəskarlarının səyi

nəticəsində olmuĢdur. Vaxtilə Qərbi Gürcüstanda və Ġranda olmuĢ rus yazıçısı A.S.Qriboyedov

qeyd edir ki, hələ 1827-1828-ci illəıdə Qara dənizin Batumi sahilində çay və digər subtropik bitkilər

yetiĢdiımək haqqında layihə təqdim edilmiĢdir.

Rusiyada ilk çay fabriki 1897-ci ildə tikilmiĢdir. Çay fabriki o zaman lazımi avadanlıqla

təchiz edilmədiyindən istehsal olunmuĢ məhsulun keyfiyyəti çox aĢağı idi. Bu dövrlərdə

Azərbaycanda və Orta Asiyada təcrübə məqsədilə çay əkilməyə baĢlanır. Bitki 1890-cı ildə Cənubi

Qafqazda, 1896-cı ildən sonra isə Lənkəranda sınaqdan keçirilir və beləliklə də Azərbaycanda

çayçılıq get-gedə geniĢlənir.

1931-ci ildən sonra Lənkəran-Astara, ġəki-Zaqatala zonalarında, Krasnodar diyarında çay

sahələri inkiĢaf etdirilməyə baĢlandı. Çayçılıq üzrə kolxoz və sovxozlar, elmi-tədqiqat idarələri və

institutlar yaradıldı. Vaxtilə keçmiĢ SSRI çay istehsalına görə dünyada 20-ci yeri tuturdu və burada

adambaĢına ildə orta hesabla 0,32 kiloqram məhsul istehsal edilirdi.

YUNESKO-nun məlumatına görə gündə dünyada 3 min tona yaxın quru çay iĢlədilir.

Azərbaycanda ildə adambaĢına bir kiloqram çay sərf olunur. Ġçilən çayın miqdarına görə

respublikamız Özbəkistan və Tacikistandan sonra üçüncü yeri tutur.

Çay qiymətli texniki bitki hesab olunur. O, vitaminli, efır yağlı, aĢı təbiətli, dərman

xüsusiyyətli və boyaq əhəmiyyətli bitkidir. Çay yarpağının tərkibində P vitamini qrupundan olan bir

sıra maddələr: tanin, tein, efır yağları, karbonatlar, zülallar, fermentlər və s. vardır. Tədqiqatlar

göstərir ki, yaĢıl çay yarpağının tərkibində C vitamini, çay kollarının nazik budaqlarında və

yarpaqlarında B1, B2, K, PP vitaminləri də vardır. Bundan baĢqa onun tərkibində nikotin və

pantoten turĢuları, kempferol, rutin, kofein və s. maddələr mövcuddur. Bir sözlə, çayın tərkibində

130-a yaxın nadir və qiymətli maddə vardır.

Qeyd etdiyimiz kimi, çaydan hələ eramızdan çox-çox əvvəl qiymətli müalicə otu kimi

istifadə olunmuĢdur. Qədim manuskript yazılarında göstərilmiĢdir ki, çay bədəni sağlamlaĢdırır,

ürək döyüntülərini nizama salır, zehni təmizləyir və əhvali-ruhiyyəni yaxĢılaĢdırır. Lakin çayın

müalicəvi əhəmiyyəti və onun möcüzəli təsiri elmi surətdə ancaq XX əsrin ortalarından sonra

öyrənilmiĢdir. 1945-ci ildə Xirosimaya atılan atom bombasının təsiri nəticəsincə minlərlə insan

Ģüalanmaya məruz qalmıĢ və bu dəĢhətli hadisənin qurbanı olmuĢdur. PartlayıĢdan sonra yerli əhali

ölkənin müxtəlif əyalətlərinə köçmək məcburiyyətində qalmıĢdır. ġüa xəstəliyinə tutulmuĢ əhalinin

Udçi çayçılıq əyalətinə köçmüĢ hissəsi az bir zamanda sağalmıĢ, amansız ölümdən yaxa qurtara

bilmiĢdir. Bu məsələ yapon ictimaiyyətinin nəzərini cəlb etmiĢ və böyük sensasiyaya səbəb

olmuĢdur. Tokio qəzetləri o zaman «Çay radiasiyadan qoruyur», «Atom əsrinin içkisi», «Çayın

möcüzələri» və s. baĢlıqlar altında çayı geniĢ təbliğ etməyə baĢlamıĢlar. Yaponiyanın Kioto

universitetinin əməkdaĢlarından Yanq Taijiquan və Ensi Hayal çay bitkisini geniĢ tətbiq etmiĢ və

belə nəticəyə gəlmiĢlər ki, çay nüvə partlayıĢı zamanı orqanizmi radioaktiv izotoplarla zəhərləyən

stronsium 90-ı təsirdən salır. Çay Ģüalanmanı neytrallaĢdırır və Ģüalar tədricən insan

orqanizimindən kənar olur. Bunu nəzərə alaraq alimlər Ģüa xəstəliyinin müalicəsində təbabətdə çox

dan bəri məlum olan tanin preparatmdan istifadə edilməsini məsləhət görürlər. KeçmiĢ sovet

alimləri də çayı bu mövqedən tədqiq etməyə baĢlamıĢlar. Kiyev fıziologiya institutunda Ukrayna

alimi A.Qordetski bir qrup siçanı Ģüalandırıb, xəstələndirdikdən sonra iki bərabər qrupa bölmüĢdür.

Birinci qrupu özbaĢına buraxmıĢ, ikinci qrupa ardıcıl surətdə külli miqdarda katexin məhlulu (çayın

tərkibində olan üzvü birləĢmə) vermiĢdir. Nəticədə katexin məhlulu verilən siçanlar sağalmıĢ,

qalanaları isə məhv olmuĢdur ki, bu da Ģüa xəstəliyinin müalicəsində çayın tərkibindəki taninin

143

deyil, katexinin rolunun böyük olmasını sübut edir.

Çoxsaylı tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, yaĢıl çay ağ ciyər, prostat və döĢ

vəziləri xərçənginin qarĢısını alır. Müəyyən edilmiĢdir ki, bunun əsas səbəbi yaĢıl çayın tərkibində

olan antioksidant xassəli yeni qallokatexin qallat (epiqallocatedin qalat – E6C6) maddəsidir.

Yapon alimləri sübut etmiĢdilər ki, qallokatexin qallat xərçəng hüceyrələrinin inkiĢafının

qarĢısını alır, onların artmasına imkan vermir. Bu hadisə isə 67 LR resoptoru ilə sıx əlaqədə baĢ

verir. Bir çox xərçəng hüceyrələri 67 LR reseptorları ilə əlaqədə olub orqanizmin hüceyrə və

toxumlarında yayılmağa baĢlayırlar. Xərçəng xəstəliyinə tutulmamaq üçün gündə 2-3 fıncan yaĢıl

çay içməyi məsləhətdir.

Bu səbəbdən də çaydan katexin preparatının hazırlanması ideyası meydana çıxdı.

Uzunmüddətli axtarıĢlar nəticəsində, nəhayət, çayın komponentlərindən katexin preparatı almaq

mümükün olmuĢdur. Bu preparatdan nefrit, xroniki hepatit və hipertoniya xəstəliklərinin

müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.

Alimləri düĢündürən əsas məsələlərdən biri də, ümumiyyətlə, çayın insan orqanizminə

təsirinin öyrənilməsidir. Bu iĢin ilk tədqiqatçılarından biri Batumi fızioterapiya xəstəxanasının baĢ

həkimi, tibb elmləri doktoru MaqalabliĢvili olmuĢdur. O, ilk növbədə hipertoniya, ateroskleroz,

revmatizm və hepatit xəstəliklərinin müalicəsində çayın rolunu müəyyənləĢdirməyi qərara almıĢdır.

Bu məqsədlə həkim xəstələri yaĢlarına, xəstəliyin xarakterinə, ürək-damar və əsəb sisteminin

vəziyyətinə görə qruplaĢdırmıĢdır.

Ġstehsal prosesində yaĢıl çay dəyərli keyfiyyətlərini nisbətən az itirdiyi üçün ilk təcrübələrdə

yaĢıl çaydan istifadə edilirdi. Müalicənin səmərəliliyini aydınlaĢdırmaq məqsədi ilə xəstələrə bir

neçə müddət (onların razılığı ilə) heç bir dərman verilməyib, ancaq çayla müalicə aparılırdı.

Yüzlərlə xəstə üzərində belə sınaqlar keçirilirdi. Əldə edilən nəticələr həm xəstəliyin, həm də

tədqiqatçıların təəccübünə səbəb oldu. Çay revmatizm və xroniki hepatitə tutulmuĢ xəstələrin

ümumi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmıĢ, ateroskleroz və hipertoniya xəstəliklərinin müalicəsində mühüm

rol oynamıĢ, qan damarlarının elastikliyini xeyli artırmıĢdır. Təcrübə göstərmiĢdir ki, həmin

insanların arterial xəstəlikləri cəmi beĢ gün sonra normaya düĢmüĢdür. Görünür, çayın

hipertoniklərə zərərli təsiri haqqında keçmiĢdə hökm sürən anlayıĢ öz qüvvəsini itirmiĢdir.

Uzun müddət Türkmənistanda yoluxucu xəstəliklərin yayılması və onlara qarĢı mübarizə

tədbirləri ilə məĢğul olan tibb elmləri doktoru, professor S.Berdiyeva belə bir cəhətə fikir vermiĢdir

ki, çayın geniĢ yayıldığı rayonlarda qanlı ishal xəstəliyinə olduqca az təsadüf edilir.

AĢqabad Epidemiologiya və Gigiyena Ġnstitutunda və S.Botkin adına Moskva ġəhər

Xəstəxanasında aparılan bir sıra kliniki təcrübələr nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, qanlı ishal

xəstəliyinin müalicəsində çay səmərəli təsir göstərir. Professor S.Berdiyeva apardığı təcrübələr

nəticəsində belə qərara gəlmiĢdir ki, qanlı ishal xəstəliyinin müalicəsində yaĢıl çay ən kəsərli

vasitədır. Türkmən alimi bir çox xəstəni yaĢıl çayla müalicə etmiĢdir. Ən ağır xəstələrdə belə 2-3

gündən sonra xəstəliyin törədiciləri məhv olmuĢdur. 5-10 gündən sonra isə xəstələr tamamilə

sağalmıĢlar, halbuki, antibiotiklərlə müalicə kursu bir neçə həftə davam edir. Alimlər beyində, mədə

və mədə-bağırsaq sistemində baĢ verən ağır qanaxmaların müalicəsində də yaĢıl çaydan istifadə

etmiĢlər. Çay sidik kisəsində, böyrəklərdə və qara ciyərdə daĢ yığılmasının qarĢısının alınmasında

mühüm rol oynayır. Təsadüfı deyildir ki, çox çay içən çinlilər böyrəkdə daĢ əmələgəlmə

xəstəliyinin nə olduğunu bilmirlər. Alimlər bunun səbəbini çinlilərin yaxĢı çay dəmləmə bacarığına

malik olmalarında və çay dəmlənərkən efırli yağların qorunub saxlanılmasında görürlər.

Almaniyanın Hamburq Ģəhərinin həkimlərinin fikrincə, gün ərzində iki-üç fincan çay içən

Ģəxslərin diĢləri gec xarab olur. Onlar həmçinin təyin etmiĢlər ki, iki fincan çayın tərkibində diĢlərin

çürüməsinin qarĢısını ala biləcək qədər flüor vardır. Həkimlər 37 növ çayı tədqiq etdikdən sonra

müəyyən etmiĢlər ki, bir fincan çayın tərkibində olan flüor çay yarpağının ölçüsündən və yığılma

vaxtından asılıdır. Ən çox flüor köhnə və nazik çay yarpağında aĢkar edilmiĢdir. Çayın yaxĢı

dəmlənməsi üçün 4 dəqiqə optimal vaxt müəyyən edilmiĢdir.

Moskva Elmi-Tədqiqat Stomatologiya Ġnstitutunun əməkdaĢları təcrübə zamanı qəribə bir

hadisə ilə qarĢılaĢdılar. Alimlər təcrübə zamanı müəyyən etmiĢlər ki, Özbəkistanın Gülüstan

Ģəhərinin məktəblilərində, Ukrayna və Baltikyanı respublikalarının məktəblilərinə nisbətən diĢ

144

çürüməsi prosesi baĢ vermir. Gülüstan Ģəhərində yaĢayan uĢaqların yarıdan çoxu diĢ ağrısı nə

olduğunu bilmirlər. Halbuki, onlar Ģirniyyat növlərindən heç də baĢqa Ģəhərlərdə yaĢayan

uĢaqlardan az istifadə etmirlər.

Həkimlərin apardıqları elmi-tədqiqat iĢlərinin nəticəsində məlum oldu ki, Gülüstan

Ģəhərində yaĢayan uĢaqların diĢlərinin agrımamasına səbəb yaĢıl çayın tərkibində olan flüor

maddəsidir. Ona görə də həkimlər məsləhət görürlər ki, orada yaĢıl çaydan da istifadə edilsin.

Çayın tərkibində olan B1, P və K vitaminləri dərinin elastikliyini artırır, rəngini yaxĢılaĢdırır,

kapilyar divarlarını möhkəmləndirir. Ümumiyyətlə, çayın müsbət cəhətlərindən çox danıĢmaq olar.

Bu ecazkar içkini həyat sağlamlıq eliksiri adlandıranlar heç də səhv etmirlər. Çay kolu

məhsullarından biri də onun toxumudur. Çay toxumu əkin materialı kimi istifadə edilməklə yanaĢı,

yeyinti sənayesində də iĢlədilir. Çayın toxumunda 36-37% zəhərli saponin maddəsi vardır.

Çində, Yaponiyada və bir sıra baĢqa ölkələrdə çay toxumunu həmin maddədən təmizləyərək,

yeməli yağ istehsal edirlər. Çay toxumundan alınan efırli yağdan sabun istehsalında istifadə olunur.

Çay kolunun bütün məhsulları (çiçək, yarpaq, toxum və cavan budaqları) yuxarıda deyildiyi

kimi, yeyinti, ətriyyat və təbabət sənayesi üçün qiymətli xammaldır. Lakin, hələlik Azərbaycanda

çay kolu məhsullarından bu məqsədlər üçün tam istifadə olunmur, yalnız məxməri çay (qara çay)

hazırlanır.

Azərbaycanda çay bitkisi quru çay hazırlamaq məqsədilə becərilir. Gürcüstanda isə çay

yarpaqlarından qara çaydan baĢqa, yaĢıl çay və preslənmiĢ çay da hazırlanır.

Azərbaycanın quru çayı öz keyfiyyətinə görə dünyanın ən yaxĢı çay növlərindən geri qalmır.

Bunu bitkinin kimyəvi tərkibinə görə Hindistan quru çayı ilə müqayisəsi də aydın göstərir.

Hindistan çayının 46-50%-ni ekstrakt, 25-35%-ni tanin, 3-4%-ni kofein, 4,6%-ni ümumi azot,

5,8%-ni ümumi kül təĢkil edir. Azərbaycan quru çayının tərkibində isə 41-50% ekstrakt, 23,5-

30,0% tanin, 2,4-3,3% kofein, 3,6-5,3% ümumi azot, 4,8-5,8% ümumi kül vardır. Bu göstəriciləri

ilə Azərbaycan çayı Gürcüstan və Seylon çayına uyğundur. Bu maddələrlə yanaĢı Azərbaycan

çayının tərkibində 18,1% C vitamini, B vitamini, nikotin turĢusu (PP vitamini), habelə 4,0-7,4%

pektin maddələri vardır. Bundan baĢqa Azərbaycan çayının yaĢıl yarpaqlarında sərbəst amin

turĢuları vardır ki, bunların da çox miqdarı iyul-avqust aylarında toplanır, bu isə yarpağın əsas

keyfiyyət göstəricilərindən biridir.

QonĢu Gürcüstan Respublikasında çayın daha qaba yarpaqlarından və cavan zoğlarından

yaĢıl çay, kərpici çay, kofein çay konsentratı və s. qiymətli məhsullar hazırlanır. Lakin Azərbaycan

çayçılığında hələlik bu sahəyə əhəmiyyət verilmir. Hər il respublikamızda çay kollarının budanması

ilə əlaqədar hər hektardan 2,0-2,3 ton yaĢıl kütlə xaric edilir ki, ondan da xeyli kərpici çay və yaĢıl

çay hazırlamaq olar. Bizim respublikamızda çay becərilən təsərrüfatlarda yazqabağı çay kollarına

forma verən zaman hər il orta hesabla 20-25 min ton yaĢıl kütlə istifadəsiz qalır. Bu tullantıdan

laboratoriya Ģəraitində yeni texnologiya üsulu ilə yeyinti sənayesində müxtəlif qida nıəhsullarının

sarı, yaĢıl, qəhvəyi və s. rəng və çalarlara boyamaq olar.

DAZI – Hypericaceae Juss. fəsiləsi

Zəif dazıotu – Hypericum perforatum L.

Dazıotu fəsiləsi 40 cinsi və 850-dən artıq növü əhatə edir. Dazı fəsiləsinə daxil olan növlərin

əksəriyyətini yarımkol, kol, ağac və çoxillik otlar təĢkil edir.

Fəsilənin ən maraqlı cinslərindən biri də dazıotu – Hypericum L.-dir Cinsin dünya florasının

tərkibində 400-ə qədər növü yayılmıĢdır. Dazıotu cinsinə daxil olan növlər yarımkol və ot bitkiləri

olub Yer kürəsinin mülayim subtropik və tropik ölkələrinin dağlıq sahələrində, ən çox Orta Aralıq

dənizi ətrafında yayılmıĢdır.

Dazıotunun Qafqazda 27, o cümlədən də Azərbaycanda 15-ə qədər növünə rast gəlmək olar.

Dazıotu cinsinin ən əhəmiyyətli növlərindən biri də zəif dazıotu növüdür.

Zəif dazıotu - Hypericum perforatum L. Bü hündürlüyü 15-75 sm olan çoxillik ot bitksidir.

Gövdəsi bir və yaxud bir kökdən çıxan bir neçə budaqdan ibarətdir. Gövdə yuxarı hissədən

budaqlanandır. Yarpaqları kəskin surətdə müxtəlif formada - enli, dairəvi, ellipsvari, uzunsov-

145

yumurtavari, uzunsov-xətvaridir. Çiçəkləri çoxsaylı gövdənin yuxarı hissəsindən yan budaqlara

ayrılır, süpürgəvari və yaxud tamam qalxanvaridir. Ləçəkləri

uzunsov, uzunsov-belvari və yaxud ellipsvaridir.

Zəif dazıotu Azərbaycanın hər yerində yayılmıĢdır.

Bitkiyə düzənlik sahələrdən tutmuĢ, subalp zonalarında,

kolluqlar arasında, meĢəlik sahələrdə meĢə açıqlıqlarında, otlu

yamaclarda, zibilliklərdə, çay vadilərində rast gəlmək olar.

Dazıotu qiymətli dərman, aĢı, boyaq, eflr, nektar və bəzək

təbiətli bitki hesab edilir.

Dünya tibb praktikasında dazıotundan müalicə

məqsədləri üçün 2500 il bundan qabaq istifadə edilməyə baĢlanmıĢdır. Qədim yunan və Roma

xalqlarına dazıotunun müalicə xüsusiyyətləri hələ çoxdan məlum idi. Dazıotunun müalicəvi

xüsusiyyətləri haqqında Hippokrat, Dioskorid, Böyük Plini, Ġbn Sina və s. alim və mütəfəkkirlər öz

əsərlərində geniĢ bəhs etmiĢlər. Rus xalq təbabətində dazıotunu «99 dərdin» dərmanı adlandırırlar.

Dazıotunun kök hissəsindən baĢqa bütün hissələrinin tərkibində 9,5% boyaq maddələrindən

hiperisin (C30H16O8), psevdohiperisin (C32H20H10), protopsevdo-hiperisin və s. boyaq maddələri,

1%-ə qədər flavonoid təbiətli hiperozid (C21H20H12), rutin, kversitrin, izokversitrin, kversetin və s.

flavonoid maddələri, həmçinin efır yağı, 12-13%-ə qədər aĢı maddəsi, nikotin və 140 mq% askorbin

turĢusu, P vitamini, 55 mq% karotin, xolin, saponin və alkaloid izləri aĢkar edilmiĢdir.

Dazıotunun yerüstü hissəsinin tərkĠbndə 4,21% kül, mq/q olmaqla 16,80 - K, 7,30 - Ca, 2,20

- Mg, 0,11 - Fe makroelementləri, mkq/q olmaqla 0,25 - Mn, 0,34 - Cu, 0,71 - Zn, 0,21 - Co, 5,60 -

Mn, 0,01 - Cr, 0,02 - A1, 0,03 - Se, 0,18 - Ni, 0,18 - Sr, 7,20 - Cd, 0,08 - Pb, 40,40 - B

mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Dazıotundan müalicəvi xüsusiyyətlərindən ilk dəfə bizim eradan 460-377 il qabaq Hippokrat

xəbər vermiĢdir.

Dazıotunu ilk vaxtlar «ilahi otu» adlandrmıĢlar. Bu otdan qorxu və qarabasma xəstəliklərinə

tutulmuĢ adamların müalicəsində istifadə olunur.

Tarixi mənbələri araĢdırarkən məlum olmuĢdur ki, dazıotu müqəddəs «Ġona otu»

adlandırılmĢdır. Onun çiçəkləmə dövrü «Ġvan günü»nə təsadüf edir.

Rus xalq təbabətində dazıotunu dovĢan qanı, qanverici adlandırırlar. Almanlar buna

Ģeytanqovan bitki adı vermiĢlər. Çoxları belə güman edirmiĢlər ki, dazotu Ģeytanı evdən qovur və

dava-dalaĢı, söz-söhbəti evdən uzaqlaĢdırır. Rusiyanın bir çox rayonlarında yaraların sağalmasına

gözəl təsir etdiyi üçün dazıotunu «yaraları sağaldan Allah» adlandırmıĢlar. Dazıotundan italyanlar

bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə etdikləri üçün buna «göbək otu» deyərmiĢlər.

Müxtəlif xalqlar öz müalicəvi təsirinə görə dazıotuna müxtəlif adlar vermiĢlər.

Dərman bitkilərinin çoxlu müalicəvi təsirinin sirlərini öyrənməklə uzun müddət məĢğul olan

A.T.Bolotov 1780-ci ildə yazırdı ki, elə bir dərman bitkisi tapılmaz ki, öz müalicəvi

xüsusiyyətlərinə görə dazıotuna bərabər olsun. A.T.Bolotov göstərir ki, dazıotundan və onun

toxumlarından alınan yağı, günəbaxan yağı, az miqdarda su, çaxır spirti və ya üzüm çaxırına

qarıĢdırıb çalxalayaraq bir çox daxili xəstəliklərin müalicəsində əvəzolunmaz vasitə kimi istifadə

edirlər. Bundan hazırlanan mazdan müxtəlif irinli yaraların, həĢərat sancmalarından və s. əmələ

gələn yaraların sağaldılmasında istifadə olunur. Bir çox ölkələrin xalq təbabətində dazıotu müxtəlif

xəstəliklərin müalicəsində geniĢ surətdə tətbiq olunur. Məsələn, PolĢa xalq təbabətində dazıotundan

hazırlanmıĢ spirtli cövhərlə çatların, daxili qanaxmaların, çibanlı yaraların yetiĢib sağaldılmasında

və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Dazıotundan hazırlanmıĢ cövhəri çaxırda həll edib

qızdırma, sarılıq, qadın xəstəliklərinin müalicəsində, eləcə də iĢləmə əleyhinə istifadə edilir.

Bundan baĢqa dazıotunun çiçəklərindən hazırlanan cövhərlə əsəb, vərəm xəstəliklərini də müalicə

edirmiĢlər. Bir çox tibb mütəxəssisləri qeyd edirlər ki, dazıotundan alınmıĢ yağı əhənglə qarıĢdırıb

bir çox xəstəlikləri, o cümlədən oynaqlarda baĢ verən ağrıların, yanıq yaralarının müalicəsində

tətbiq edilir.

Bundan baĢqa dazıotunun yağından doğuĢdan sonra qadınların döĢ nahiyələrində əmələ

gələn vəzi ĢiĢlərinin aradan qaldırılmasında istifadə olunur. XVII əsrdə Ġtaliyada dazıotunun üst

146

hissəsini çiçəkləri ilə birlikdə kəsib götürərək, onu qurudub, narın toz halına salıb və həmin tozu

palma yarpaqlarından hazırlanmıĢ məhlulla qarıĢdırıb, uzun müddət saxladıqdan sonra ondan

qırmızı rəngli balzam hazırlayıb bir çox xarici və daxili xəstəliklərin müalicəsində iĢlətmiĢlər.

Rus xalq təbabətində də dazıotundan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə

olunur. Belə ki, bundan hazırlanan preparatlar qankəsici, sakitləĢdirici, ürək- damar sistemində

əmələ gələn pozuntuların nizama salınmasında istifadə edilir. Dazıotunun spirtli cövhəri, yağı, eləcə

də ondan hazırlanmıĢ bir çox preparatlar vərəm, qanqusma, yara qanaxmaları, qurd xəstəlikləri,

qıcolma, ürəkgetmə, əsəb sisteminin nizama salınmasında, yaraların yuyulmasında, irinli yaraların,

kəsiklərin, əzilmələrin və s. xəstəliklərin müalicəsində tətbiq edilir.

Macarıstanda dazıotundan hazırlanan yağ və mazlardan xarici və daxili orqanlarda baĢ verən

yara və yanıqların müalicəsində istifadə olunur.

Dazıotunu ən yaxĢı olar ki, çiçək açan dövrdə (iyul-avqust) aylarında, gövdəsinin yuxarı

hissəsindən, 20 sm olmaqla xüsusi alətlə kəsməklə toplayıb çox da böyük dəstə olmamaq Ģərti ilə

bağlayıb kölgəli mehvuran sahələrə ipdən asıb qurutmaq lazımdır.

Bitkidən cövhər və yaxud dəmləmə Ģəklində orqanizmin xarici nahiyələrində istifadə etmək

məqsədi ilə yağda hazırlanmıĢ cövhərindən iĢlətmək məsləhət görülür.

Dazıotunun müalicəvi spektri o qədər geniĢdir ki, otla müalicə edən tibb mütəxəssisləri

həmiĢə bitki ekstraktları hazırlayarkən dazıotundan da əlavə kimi istifadə edirlər. MəĢhur xalq

təbibi S.M.Nosal yazırdı: «Unsuz çörək hazırlamaq mümkün olmadığı kimi, dazıotusuz da heç hir

xəstəliyi müalicə etmək olmaz».

Dazıotundan hazırlanan cövhər, dəmləmə, məlhəm və preparatlardan bərpaedici,

soyuqdəymə, yara əleyhinə, büzüĢdürücü, ödqovucu və sidikqovucu, qankəsici, dezinfeksiyaedici,

yanıq və s. xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Bolqar və Fransa alimləri belə hesab edirlər ki, dazıotu antidepressiya xüsusiyyətlərinə də

malikdir.

Dazıotunun müalicəvi xüsusiyyətlərini öyrənən zaman təkzibolunmaz bir yenilik əldə

olunmuĢdur. Belə ki, dazıotunun qiymətli sidikqovucu təsirə malik odluğu elmi əsaslarla təsdiq

edilmiĢdir. AxĢamlar yatmağa az qalmıĢ uĢaqlara 0,5 stəkan dazıotu ektraktı verdikdə, sidiyini

saxlaya bilməyən uĢaq gecələr sidik ifraz etmir. Dazıotu dəmləməsindən uĢaq tibb praktikasında

geniĢ istifadə edilir.

Dazıotundan dəridə olan yaraların, kəsiklərin, yanıqların, don vurmuĢ nahiyələrin, həmçinin

müxtəlif ağır yaraları müalicə etmək üçün yaxalama vasitəsi kimi iĢlədilir.

Tibb aləmində adı daha çox hallandırılan dazıotundan hazırlanan «Ġmanin» və onun

təkmilləĢdirilmiĢ forması olan «Yeni Ġmanin» preparatı ilə müxtəlif mənĢəli, müxtəlif dərəcəli

yanıqlar müalicə edilərək çoxlu insan yenidən həyata qaytarılmıĢdır. Yanıq zamanı görmə

qabiliyyətini itirmiĢ bir çox insanların görmə qabiliyyəti bərpa olunmuĢdur.

Yaxın vaxtlarda dazıotundan alınan preparatlar dəridə baĢ verən Ģüa zədələnmələrinin

müalicəsində müvəffəqiyyətli nəticələr verir.

Dazıotu arterial təzyiqi qaldırdığından ondan müalicə məqsədləri üçün istifadə edilən zaman

çox diqqətli olmaq lazımdr. Hipertoniklər yaxĢı olar ki, dazıotunu baĢqa bitkilərlə - yarpız, bədrənc

və s. qarıĢıqlar Ģəklində istifadə etsinlər.

Dazıotunun tərkibində çox mürəkkəb kimyəvi maddələrin olduğu üçün bir çox rus

mütəxəssisləri dazıotundan kosmetika sahəsində də istifadə olunmasını irəli sürmüĢlər. Hərgah siz

yay aylarında dazıotu ekstraktından içib çimərliyə getsəniz, o iĢığa qarĢı çox həssas olduğundan

bədəniniz tez qaralmağa baĢlayacaqdır, ona görə də çimərlikdə çox qalmaq məsləhət görülmür.

Əgər dərinizdə qızartı və qabarlar baĢ verərsə bu zaman siz hökmən dazotundan hazırlanmıĢ

ekstrakt qəbul etməlisiniz.

QırıĢmıĢ, qocalmıĢ dəri üçün ən yaxĢı vasitə soyuq dazıotu ekstraktı ilə yuyunmaqdır.

Üzünüzün dərisi yağlı və civzəlidirsə üzünüzü dazıotunun sulu dəmləməsi ilə yuyun. Bunun

üçün 10 q qurudulmuĢ dazıotunu 200 ml suya tökün və dəmləyib süzdükdən sonra istifadə edin.

Yağlı saçlarınızı yuduqdan sonra isti dazıotu cövhəri və yaxud dəmləməsi ilə yaxalayın.

Dazıotu öz müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə dünyanm bir çox xalqları arasında sevilə-sevilə

147

istifadə edilir. XIX əsr rus tibb alimlərinin əsərlərində dazıotu qankəsici, sakitləĢdirici vasitə kimi

təqdim edilirdi (E.Y.ġass, 1952) D.Q.Qess isə (1966) qeyd edir ki, dazıotu ilə 20-dən artıq xəstəlik

müalicə edilir. M.N.Varlakov (1943-1944) dazıotundan alınan preparatların qankəsici, soyuqdəymə,

dezinfeksiya vasitəsi kimi tətbiq edildiyini qeyd edir. Bundan baĢqa dazıotu xaricdə istehsal olunan

ratanin preparatını müvəffəqiyyətlə əvəz edir və ondan da keyfiyyətli hesab edilir. Bitki balzam iyi

verdiyinə görə ondan konserv sənayesində ədviyyat kimi istifadə edilir. Professor D.Turovaya görə

(1974), 100 ml ekstraktından gündə 3 dəfə qəbul etdikdə 1-2 aydan sonra xroniki mədə xəstəliyi

olanların vəziyyəti yaxĢılaĢır, qıcqırma, turĢuluğun aĢağı düĢməsi və həzmin yaxĢlaĢması müĢahidə

edilir. PolĢada dazıotundan qankəsici və yuxusuzluğa qarĢı istifadə edilir.

Dazıotu cövhərinin hazırlanma qaydası: 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ qurudulmuĢ otunu 0,75

litr suya töküb vam odun üzərinə qoyub 5-10 dəqiqə qaynadıb süzdükdən sonra istiadə edin.

Dazıotu yağının hazırlanma qaydası: 1 hissə dazıotunu 2 hissə zeytun yağının üzərinə

töküb 3 həftə saxlayıb süzün. Sonra istifadə edin.

Dazıotu toxumlarından hazırlanan yağdan və ekstraktlardan kosmetika sənayesində də geniĢ

istifadə edilir. Bitkidən sifətdə, orqanizmin baĢqa nahiyələrində əmələ gələn civzələrin, qoturluğun,

qaĢınmaların, irinli yaraların, səpkilərin, müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Dazıotu yağını ev

Ģəraitində asanlıqla hazırlamaq olar. Bunun üçün 1 hissə dazıotu toxumu ilə 2 hissə bitki yağını bir-

birilə qarıĢdırıb 2-3 həftə qaranlıq yerdə saxlayıb süzün. Yeri gəldikcə yuxarıda qeyd etdiyimiz

xəstəliklər zamanı dərinin üzərinə sürtüb müalicə edin.

Dazıotundan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Dazıotundan cövhərin hazırlanması. 100 q qurudulmuĢ dazıotunu 500 ml 40%-li spirtin

üzərinə töküb 7 gün qaranlıq yerdə saxlayıb süzün. Gündə 1-3 çay qaĢığı yeməkqabağı qəbul edin.

Dazıotundan müalicəvi yağın hazırlanması. 100 q dazıotundan götürüb 600 ml təzə zeytun

yağı və yaxud günəbaxan yağının üzərinə əlavə edin və 30 dəqiqə qaynadıb soyutduqdan sonra

süzün. Aldığınız yağdan dəridə əmələ gələn ləkələrin, yanıqların, yara və kəsiklərin üzərinə sürtün.

Dazıotu çiçəyindən yağın hazırlanması. 1 xörək qaĢığı təzə çiçəyini 1 stəkan zeytun,

günəbaxan və yaxud kətan yağına töküb, 2 həftə saxlayb, süzün. Aldığınız qırmızı rəngli yağı

yaraların, çibanların, kəsiklərin üzərinə sürtün. Müalicəni zədələnmiĢ nahiyəniz sağalana qədər

davam etdirin.

Dazıotundan dəmləməniıı hazırlanması. 2-4 xörək qaĢığı dazıotunu 2 litr suya töküb 20

dəqiqə qaynadıb otaq temperaturunda soyudub süzün. Alınan ekstraktdan yaraların və kəsiklərin

yuyulub dezinfeksiya edilməsində istifadə edin.

Təbii Ģəraitdə yayılmıĢ dazıotunun hər hektar sahəsindən 0,1-15 sentner xammal əldə

olunduğu halda, mədəni halda becərilmiĢ dazıotundan ikinci il hər hektar sahədən 15-25, üçüncü

ildə isə 30-40 sentner bitki xammalı tədarük etmək olar. Dazıotunun çiçəklərindən alınan spirtli

içkilərin ətirləndirilməsaində, «dazıotu», «Erofeiç» kimi acımtıl içkilərin, müxtəlif balzamların

hazırlanmasında geniĢ istifadə edilir.

Dazıotunun tərkibində olan hiperisin piqmentinin iĢıq Ģüalarına həssaslığı heyvan və insan

orqanizmlərinin günəĢ Ģüasına olan həssaslığının kəskin surətdə artmasına səbəb olur. Bu zaman

xoĢagəlməz hallar baĢ verir. Bunun qarĢısını almaq üçün dazıotu ekstraktlarından istifadə edilir.

Alman biokimyaçılarının uzun müddət apardıqları tibbi eksperimentlər nəticəsində müəyyən

edilmiĢdir ki, dazıotundan alınan preparat depressiyaya tutulmuĢ xəstələri müvəffəqiyyətlə müalicə

edir.

Dazıotunun tərkibində müalicəvi təsirə malik boyaq maddələri aĢkar edilmiĢdir. Bu

maddələrlə biz yeyinti, xalçaçılıq, toxuculuq, rəssamlıq sahəsində, həmçinin uĢaq oyuncaqlarını

ekoloji cəhətdən təmiz boyalarla boyaya bilərik. Biz istehsalat Ģəraitində aldığımız boyaq

ekstraktının tərkibinə müxtəlif elementlərin duzlarını əlavə etməklə yun və ipək məmulatlarını sarı-

qırmızı, narıncı, narıncı-qırmızı, narıncı-qəhvəyi, qəhvəyi-qırmızı, qəhvəyi-çəhrayı, qəhvəyi-boz,

bozumtul, bozumtul-çəhrayı, qonurumtul, fıruzəyi, Ģabalıdı-bozumtul, bozumtul-yaĢıl, yaĢıl,

zeytunu, tütünü və s. rəng və çalarlarla boyadıq.

Dazıotundan alınan piqment maddələri ilə əczaçılıq sənayesində dərman preparatlarını

ekoloji cəhətdən zəhərsiz boyalarla boyamaq olar.

148

Dazıotu qiymətli dərman bitkisi kimi bir çox ölkələrin xalq və elmi təbabətində geniĢ

istifadə edilir. Dazıotundan hazırlanan preparatların müalicəvi spektri çox geniĢ olduğu üçün bir

sıra çətin sağalan xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Belə ki, «dazıotu cövhərindən»

diabetin (Ģəkərin), nefritin, sistouretritin, yara və bağırsaqların selikli qiĢasında əmələ gələn

eroziyaların, dəri yaralarının, artritin müalicəsində istifadə edilir.

Dazıotunun quru ekstraktından orqanizmin müqavimətinin artırılmasında, büzüĢdürücü

vasitə kimi «Yarsin-300», yerüstü hissəsindən alınan ekstraktından antidepressiya, oturaq sinir

xəstəliklərində istifadə edilir.

Dazıotundan alınan «hovoimanin» antibakterial ial vasitə kimi elmi təbabətdə geniĢ tətbiq

edilir. Slovakiyada dazıotundan hazırlanan «Floristen» preparatından qadın xəstəliklərinin

müalicəsində iĢlədilir. Rusiyada dazıotu istehsal edilən 20-dən artıq dərman preparatının tərkibinə

qatılır. Bu preparatlardan immunitet möhkəmləndirici, soyuqdəymədə, hipoqlikemiyada,

hepatoprotektor və antioksidant vasitə kimi tətbiq edilir.

Dazıotundan hazırlanan kompozisiya ekstraktı ABġ-a patent kimi satılmıĢdır. Kliniki

sınaqlar zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, bu kompleks xroniki yorğunluq sindromunun əleyhinə

iĢlətmək olar.

Son illərdə dazıotunun kimyəvi və farmakoloji xüsusiyyətlərinin daha dərindən tədqiqi

nəticəsində yeni antidepressant və psixotrop preparatlar kəĢf edilib xalqın istifadəsinə verilmiĢdir.

Dazıotunun ekstraktlarından Almaniyada yeni «Neqrustin», «Qelarium hiperikum», «Qiperforat»,

«Psixotonin», «Nefropas» preparatları hazırlanmıĢdır. Bu preparatlar qorxu, həyəcan, depressiya

zamanı baĢ verən bir sıra əsəb xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir. Bu yeni preparatlar

dünyanın bir çox iri tibb müəssisələrində geniĢ tətbiq edilir. Preparatların əsas kimyəvi tərkiblərini

dazıotundan alınmıĢ flavonoid birləĢmələri təĢkil edir.

BƏNÖVġƏ - Violaceae Batsch. fəsiləsi

Üçrəngli bənövĢə - Viola tricolor L.

Yer kürəsində bənövĢə fəsiləsinin 22 cinsi və 900-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bu növlərin

əksəriyyəti ağac, kol və ot bitkiləri olub, əsasən tropik və subtropik ərazilərdə yayılmıĢdır. Bu 22

cinsin içərisində ən maraqlılarından biri də bənövĢə hesab edilir. BənövĢə cinsinə aid olan növlərin

içərisində dərman, boyaq, efır yağlı və bəzək üçün əhəmiyyətli

bitkilərin sayı çoxdur. Bu növlərdən biri də üçrəngli bənövĢə -

V. tricolor L. hesab edilir. Bu bitkini insanlar çox sevir və

əzizləyirlər. Bitki aprel aylarından payızın sonuna qədər çiçək

açır. BənövĢənin bənövĢəyi-mavi çiçəklərinin yuxarıda

yerləĢən ləçəkləri bənövĢəyi, iki küncdə yerləĢən ləçəkləri

mavi, aĢağı ləçəklərinin rəngləri isə ağımtıl-bənövĢəyidir.

Üçrəngli bənövĢə haqqında çoxlu əfsanə və rəvayətlər dolaĢır.

Bu rəvayətlərdən birində deyilir:

«Gözəllik ilahəsi Afrodita hovuzda çimən zaman üç

oğlanın ona tamaĢa etdiyini görür. Gənclərə acığı tutan gözəllik ilahəsi Afrodita oğlanları üçrəngli

bənövĢəyə çevirir».

BənövĢəni ən çox qədim yunanlar çox sevirmiĢlər. Onlar ibadətxanaları, müxtəlif allahlara

qoyulmuĢ heykəllərin ətraflarını bənövĢə çiçəyi ilə bəzəyirmiĢlər. Hal-hazırda gənc oğlanlar

Valentin günündə öz sevdikləri qızları bir dəstə bənövĢə çiçəyi ilə təbrik edib sevindirirlər.

BənövĢə çiçəklərinin tərkibində kompleks Ģəklində toplanan maddələr, o cümlədən saponin

birləĢmələri bəlğəmgətirici və yumĢaldıcı təsirə malikdir. Buna görə də onlardan bronxit, laringit və

qastritdə istifadə edilir. Preparatların təsiri nəticəsində bronx vəzılərinin sekresiyası artır və qatı

bəlğəm yumĢalıb asanlıqla orqanizmdən təmizlənir. BənövĢə dəri xəstəlikləri zamanı qanın

təmizlənməsində daxilə qəbul edilir. UĢaqlara isə otundan hazırlanmıĢ vannaların qəbul edilməsi

məsləhət görülür.

Xalq təbabətində bitkidən daha geniĢ istifadə edilir. Belə ki, bənövĢə preparatları bir sıra

149

dəri xəstəliklərinin, eləcə də revmatizm, sarılıq, raxit, ağ ciyər xəstəliklərinin, podaqra, damar

revmatizmlərinin, diatez, uĢaq ekzemalarının, uĢaqlarda baĢ verən dəri vərəminin və qadın

xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir (D.K.Qes və b., 1966).

Üçrəngli bənövĢədən müalicəvi preparatların hazırlanması.

BənövĢədən hazırlanan preparatlardan mikrobəleyhinə soyuqdəymə, bəlğəmgətirici,

sidikqovucu, tərlədici, iĢlədici, sakitləĢdirici kimi istifadə edilir.

Damar revmatiztmlərində, artrozda, podaqra zamanı: 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 1

stəkan qaynar suya tökün və vam od üzərinə qoyub 15 dəqiqə saxlayın. Sonra 1 saatdan sonra

süzün. Ekstraktı 1 stəkan həcminə gətirib, gündə 2-3 dəfə, yeməkdən sonra stəkanın 1/4 hissəsi

qədər qəbul edin.

Bronxit, traxeit, laringit, ağ ciyər soyııdəymələrində: 2 çay qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan

qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyun və 15 dəqiqə saxlayın. Sonra 1 saatdan sonra süzün, 1

stəkan həcminə gətirib gündə 3 dəfə, yeməkdən 30 dəqiqə sonra stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul

edin.

Ouru öskürək zamanı: Bunun üçün üçrəngli bənövĢə, bağayarpağı, ögey ana otlarından

bərabər həcmdə götürüb bir-birilə qarıĢdırın. 1 xörək qaĢığı qarıĢığı 1 stəkan qaynar suya tökün və

vam od üzərinə qoyub qaynama dərəcəsinə gətirib 1-2 saat saxlayıb süzün. Sonra üzərinə

zövqünüzə görə bal əlavə edib, gündə 3 dəfə, yeməkqabağı stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Ekzema, ekssudativ, diatezdə, sarılıq (xənəzir), allergik mənşəli dermatit zamanı: 2 xörək

qaĢığı doğranmıĢ otunu vam od üzərinə qoyub 5-7 dəqiqə saxlayın və 1 saat dəmləyib süzün.

Aldığınız ekstraktdan kompres, sürtmə və yuma Ģəklində müalicə aparın.

Sarılığın müalicəsində aşağıdakı qarışıqdan istifadə etməyi məsləhət görürlər: Üçyarpaq

bənövĢə ilə qanqaldan bərabər miqdarda götürüb qarıĢdırın. AlınmıĢ qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı

götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyun və 15 dəqiqə saxlayın. Sonra soyudub

süzün. Ekstraktdan gündə 3-4 dəfə bir xörək qaĢığı (uĢaqlara isə 1 çay qaĢığı) yeməkdən sonra

qəbul edin.

Diqqət! BənövĢədən hazırlanan preparatlardan hepatiti, qlomerulonefriti olan xəstələrin

qəbul etmələri məsləhət görülmür.

CANAVARGĠLƏSĠ – Thymelaeaceae Juss. fəsiləsi

Adi canavargiləsi – Daphne mezereum L.

Dünya florasının tərkibində DaphneL. cinsinin 100-ə qədər növünə təsadüf etmək olar. Bu

növlərə ən çox Asiyanın cənub-Ģərqində, Himalay dağlarında, Ġran və Aralıq dənizi ölkələrinin

ərazilərində rast gəlmək olar. Bu cinsin Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda 6 növü yayılmıĢdır.

Onların içərisində ən əhəmiyyətli növü adi canavargiləsi – Daphne mezereum L. hesab edilir.

Adi canavargiləsi – D. mezereum L. hündürlüyü 1,0-1,8 m olan düz qalxan kol bitkisidir.

Gövdəsinin qabığı sarımtıl-boz rəngdə olub, üzəri qonur nöqtələrlə əhatə olunmuĢdur. Cavan

budaqları sıx tüklərlə örtülmüĢdür. Yarpaqları, tökülən növbəli olub, uzunsov, tərsinə lansetvaridir.

Ətirli çiçəkləri çəhrayı, qırmızı, bəzən ağ rəngdə olub 3-5 ədəd dəstə Ģəklində yarpaq qoltuğunda

yerləĢmiĢdir. Çiçəkyanlığı boru, qıfvari formada olub dördbarmaq kimidir. Meyvəsi Ģirəli, dairəvi,

qaramtıl-qırmızı rəngdə olan çəyirdəkmeyvədir.

Adi canavaıgiləsi Azərbaycanda Böyük Qafqazın

Quba ərazisinin Ģərq və qərb zonalarında, Kiçik Qafqazın

Ģimal və cənub ərazilərində yayılmıĢdır. Buna ən çox

yuxarı və orta dağ zonalarında, çox nadir hallarda isə

aĢağı dağətrafı meĢə zonalarında təsadüf edilir. Ən çox

kölgəli meĢələrdə, tək və qrup halında yayılmıĢdır.

Bitkinin adının yaranmasına səbəb olan belə bir

rəvayətdə deyilir: ―Çay Allahı Peneyanın qızı - yunan

mifologiyasında təbiətin müxtəlif qüvvələrindən birini

150

təmsil edən Dafna belə ki, o Erot Apollonu sevdiyinə görə çox əziyyət çəkirdi. Dafnanın ürəyinə isə

məhəbbəti öldürən ox sancılmıĢdır. Apollon qızı dəlicəsinə sevir və həmin gündən onu izləməyə

baĢlayır. Bunu hiss edən Dafna atasına yalvarır ki, onun ilahidən verilmiĢ gözəlliyini əlindən alsın.

Peney qızının xahiĢini yerinə yetirərək onu gözəl görünüĢə malik olan kol bitkisinə çevirir. Kolun

yarpaqları qızın saçlarım xatırladır. Bu əfsanəyə görə canavargiləsinə gözəllər gözəli Dafnanın adını

vermiĢlər‖.

Canavargiləsi dərman və bəzək bitkisi sayılır. Bitkinin qabıq hissəsindən dafnetkosin,

kumarin - dafnin, kök və budaqlarının qabıqlarından umbelliferon, dafnetin, dafnin, dafnetin-8-

qlükozid, katexin, apigenin flavonoidləri, budaqlarında 4,3% saxaroza, yarpaqlarında kumarin,

0,97-2,07% umbelliferon, 0,10-0,44% dafnetin, 0,12-1,16% dafnin, 0,4-1,66% dafnosetin,

hesperidin, toxumlarından mezerin, boyaq maddələri, mum, qatran və s. aĢkar edilmiĢdir.

Orta əsrin məĢhur təbibi Əbu Əli Ġbn Sina yazırdı ki, canavargiləsindən hazırlanan cövhər,

dəmləmə və məlhəmlərdən cüzam, əsəb xəstəlikləri, baĢgicəllənmə, yuxusuzluğa, öd kisəsi və qara

ciyər xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilirdi. ġair Y.V.Linik canavargiləsinin ətrafında uçuĢan

sarı, limonu-sarı və müxtəlif rəngli kəpənəkləri görüb heyrətə gəlir. O, təbiətin bu qədər gözəl və

rəngarəngliyinə heyran olduğunu dönə-dönə qeyd edir. Canavargiləsinin ətıafındakı bitki və həĢərat

növlərinin gözəlliklərini və insanı necə heyran etdiyini dönə-dönə təsvir edir. Qədim əlyazma

formasında qalmıĢ «Müalicə və sevimli magiya» kitabında qeyd edilir ki, iki gün oruc tutduqdan

sonra günbatan zaman canavargiləsi kolundan 13 ədəd budaq kəsib, onları xırda hissələrə salaraq

qurudun. Sonra onu döyüb toz halına salın, həmin tozu təmiz parçadan tikilmiĢ torbaya töküb, ona

bozumtul rəngli ətirli ənbər qatın. 13 gün gecə-gündüz ürəyinizin üstündə gəzdirin. Sonra isə onu

ürəyinizdə istədiyiniz adamın balıĢının üzərinə səpsəniz, az bir müddət içərisində həyatınızda sizin

xeyrinizə böyük dönüĢün baĢ verdiyinin Ģahidi olacaqsınız. MəĢhur botanik P.S.Pallas 1776-cı ildə

«Rus dövlətinin müxtəlif vilayətlərinə səyahət» kitabında qeyd edir ki, sibirlilər bu kol bitkisini

«yabanı bibər» adlandırırlar. Bitkinin meyvəsindən hazrladıqları Ģirədən öskürək və qurd əleyhinə

istifadə edirlər. KiĢilər toxumlarını narın toz halına salıb çay kimi dəmləyib içərək mədələrini

mökhəmləndirirlər. Kökündən hazırlanmıĢ acmtıl tozdan diĢ ağrılarında sakitləĢdirici vasitə kimi

istifadə edilir. Sibir xalqları bu gün də bitkinin qabığından hazrladıqları məlhəmin köməyilə bütün

damar ağrılarını, osteoxondroz, artrit, revmatizm, iflic və podaqranı müalicə edirlər.

Xalq təbabətində, eləcə də elmi təbabətdə xərçəng, mədə-bağırsaq, öskürək, vərəm, qızılça,

sarılıq, dizenteriya, eləcə də bir neçə tromboflobit xəstəliklərində bitkidən hazırlanan preparatlar

tətbiq edilir.

Eyni zamanda boğaz, burun-qulaq, həzm yollarında və uĢaqlıqda əmələ gələn ĢiĢlərin

müalicəsində də istifadə edilir.

Canavargiləsindən cövhəriın hazırlanması. 30 q quru qabıq hissəsindən götürüb 0,5 litr

arağın içərisinə tökün, 2 həftə qaranlıq yerdə saxlayın. AlınmıĢ sarımtıl rəngli mayedən 1 damcı

götürüb 200 ml qaynadılmıĢ ilıq su ilə qarĢdırıb gündə 3 dəfə daxilə qəbul etmək məsləhət görürlür.

Prosesi 30 damcıya çatdırmaqla 30 gün davam etidrmək olar.

20-30 q canavargiləsi götürüb 100 ml suda dəmləyir, gündə 5 ml daxilə qəbul edərək

epilepsiya xəstəliyini müalicə edirlər. Müalicə üsulu o qədər effektiv təsir göstərir ki, yatmıĢ xəstəni

belə tərpədib oyada bilmirsən. Bitkidən alınan Ģirədən həĢərat sancmalarında da istifadə edilir.

Canavargiləsindən müalicəvi mazın hazırlanması: 5 hissə cövhərindən götürüb 10 hissə

vazelin və ya kərə yağı ilə qarıĢdırıb alınan mazdan revmatizm, nevralgiya, podaqra ağrılarında

sürtkü kimi istifadə edilir. Meyvəsini distillə olunmuĢ suyuna töküb qaynadaraq cövhərini

hazırlayıb mədə xərçəngində stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə

qəbul edin.

ĠYDƏ – Elaeagnaceae Juss. fəsiləsi

Çaytikanı - «Sibir ananası» - Hippophae rhamnoides

L.

Dünya florasının tərkibində iydə fəsiləsinin 3 cinsinə

151

və 66-ya qədər növünə rast gəlmək olar. Bu növlər ağac və kol bitkiləri olub yer kürəsinin mülayim

və subtropik iqlim zonalarında yayılmıĢdır. Ġydə fəsiləsinə aid olan növlərin əksəriyyəti qida,

dərman, aĢı, boyaq, nektar və bəzək bitkisi hesab edilir. Bu cinslər arasında xalq təsərrüfatmm

müxtəlif sahələrində istifadə olunan çaytikanı növü xüsusi yer tutur.

Çaytikanı - Hippophae rhamnoides L. yunan sözü olub, botaniki adının mənası «hippos - at,

phae - parlaq, rhaminos - tikan, eides - növ» mənasını bildirir.

Bitkinin çiçək və giləmeyvəsinin saplaqları çox qısadır. Budaqlarının hər tərəfindən sıx

giləmeyvə ilə əhatə olunmasına görə ona çaytikanı (oblepixa) adı verilmiĢdir.

Hazırkı dövrə qədər botaniklər çaytikanı cinsinin 3 növə mailk olduğunu qeyd edirlər.

ArmudaoxĢar çaytikanı - H.rhamnoides L., söyüdyarpaq çaytikanı - H. rh. salicifolia D.Don.

və Tibet çaytikanı — H. rh. tibetana Schlecht.

Tibet çaytikanı 1869-cu ildə botanik ġlextendan tərəfindən, söyüdyarpaq çaytikanı isə 1825-

ci ildə ingilis botaniki David Donom tərəfindən təsvir edilmiĢdir.

Bu növlər içərisində ən qiymətlisi isə adi çaytikanı hesab edilir.

Təcrübə sahəsində əkilib-becərilən çaytikanı bitkisi sanki zəngin bir «qızıl xəzinəsini»

xatırladır. Bu qəribə bitki Rusiya ərazisində 200 ildən artıqdır ki, mədəni halda becərilir. Bu sirli və

ecazkar bitkinin gözəl görünüĢünə və nadir müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə «qızıl», «qızıl

giləmeyvə», «qızıl bəhrə» xoĢ ekzotik ətrinə və iyinə görə «sibir ananası» adlandırırlar.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin bütün hissələrindən istifadə edilir.

Çaytikanı - Hippophae rhamnoides L. hündürlüyü 2-5(10) m-ə çatan qol-budaqlı, tikanlı

koldur. Lanset formalı, üst hissəsi tünd-yaĢıl, alt hissəsi isə gümüĢü-ağ rəngli, gödək saplaqlı

yarpaqları var. Aprel-may aylarında çiçəkləyir. Erkək çiçəkləri gümüĢü-qonur, diĢi çiçəkləri isə

sarımtıl rəngdə olub, sünbül formasında düzülmüĢdür. Sarı, qızılı-sarı və ya narıncı-qırmızı rəngli

giləmeyvələri scntyabr-oktyabr aylarında yetiĢir. Girdə, oval və uzunsov formalı gilələri noxud

boyda olur. Meyvəsinin dadı turĢməzə, turĢməzə-Ģirin və ətirlidir. Çaytikanı kolları 3 və 4-cü ildən

baĢlayaraq məhsul verir. 5-6 yaĢlı kollardan orta hesabla 1-2 kq, sonrakı illərdə isə 5-8 kq məhsul

alınır.

Çaytikanı yabanı halda Orta Asiyada, Qafqazda, ġərqi və Qərbi Sibirdə, Altayda geniĢ

yayılmıĢdır.

Azərbaycanda çaytikanına Alazan çayı vadisində, Quba-Xaçmaz, ġəki-Zaqatala

bölgələrində, Oğuz, Qəbələ, Balakən, Kəlbecər, Ağdərə, Lənkəran rayonlarında, Naxçıvan MR-də

dəniz səviyyəsindən 1900-2000 m hündürlükdə kolluqlar Ģəkilində təsadüf edilir. Bu bitki ən çox

çay vadilərində, qumsal yerlərdə bitir.

Təəssüf ki, respublikamızda bu qiymətli bitkinin qorunub saxlanılmasına az qayğı göstərilir.

MeĢə təsərrüfatı idarələri, təbiəti mühafızə təĢkilatları onun kütləvi surətdə qınlmasının qarĢısını

almaq üçün ciddi tədbirlər görməlidirlər.

Çaytikanı meyvəsinin fitokimyəvi tərkibi.

Bir sıra alimlərin tədqiqatları nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, çaytikanı bitkisinin

meyvələrinin kimyəvi tərkibi yayıldıqları ekoloji-coğrafi ərazilərin iqlim, temperatur, iĢıq və

torpağın xüsusiyyətindən asılı olaraq müxəlif olur.

Məsələn Qafqaz və Abxaziya ərazilərində yayılan çaytikanı meyvələrinin tərkibində 73,8-

74,4% su, 0,35-0,63% Ģəkər, o cümlədən 0,14% saxaroza, 2,64-3,2% turĢu və 5,03% yağ tapıldığı

halda, Sibirdə yayılan çaytikanı meyvələrinin tərkibində 82,3-83% su, 2,4-3,0% Ģəkər, o cümlədən

1,6-1,9% qlükoza və 0,1-1,0% fruktoza, 2,3-2,7% müxtəlif tərkibli turĢular, 0,12% aĢı maddələri,

meyvəsinin Ģirəsində və toxumunda isə 8,8-12,3%-ə qədər yağ maddəsi aĢkar edilmiĢdir

(Afanasyeva və b.).

Altay vilayətində yayılan çaytikanının növ və sortlarının meyvələrinin tərkibində isə 3,9-

6,5% Ģəkər, o cümlədən 0,3-1,9% saxaroza, 1,04-2,4% turĢular, 0,02-0,06% aĢı maddələri vardır.

Yayıldığı ekoloji Ģəraitdən asılı olaraq bitkinin kimyəvi tərkibində kəskin dəyiĢikliklər baĢ

verir. Monqolustanda yayılan çaytikanı meyvələrinin tərkibində 15,7-18,6 quru maddə, 2,2-4,0%

Ģəkər, 2,2-3,2% müxtəlif turĢular, 2,2-3,2% kül maddəsi olduğu halda, ġimali Qafqaz zonalarında

yayılan çaytikanı cinsinin növ və sortlarının meyvəsinin tərkibində isə 16,3-20,6% quru maddə, 4,8-

152

5,7% yağ, 3,21-4,06% turĢu maddələri, vitaminlər, makro və mikroelementlər tapılmıĢdır.

Çaytikanı meyvələri mineral maddələrlə də zəngındir. Onun tərkibində 15-ə qədər

mikroelementlər, o cümlədən Mg, Mn, B, S, Si, Zn və s. olduğu müəyyən edilmiĢdir.

F.Əzizov və A.Salamov 1992-ci ildə Azərbaycanın ġəki-Zaqatala ərazilərində yayılan

yabanı çaytikanı bitkisinin müxtəlif orqanlarda mikıoelementləri paylama qanunauyğunluqlarını və

meyvələrinin kimyəvi tərkibini ətraflı öyrənərək maraqlı elmi və pıaktiki nəticələr əldə etmiĢlər.

Çaytikanı meyvəsinin tərkibi bir çox qiymətli maddələrlə zəngindir. Onun tərkibi 5 saylı

cədvəldə göstərilmiĢdir.

Cədvəl 5. DondurulmuĢ çaytikanı meyvəsinin kimyəvi tərkibi (%-lə).

Maddələr Dənəsiz Dənə ilə birlikdə ġirə

Su 82,29 82,45 82,88

Qlükoza 1,96 1,66 1,86

Fruktoza 1,00 0,70 0,55

Saxaroza 1,7 1,9 2,0

ġəkərin ümumi miqdarı 2,96 2,36 2,41

Alma turĢusu 2,64 2,30 2,74

Sellüloza 0.54 4,77 -

AĢı maddəsi 0,12 0,14 0,15

Yağ 8,8 10,2 12,5

Qeyri-üzvi maddələr 0,45 0,49 0,51

Pektin 0,05 0,08 0,09

ġəkərin turĢuluğa nisbəti 1,12 1,02 0,88

Alimlər öyrənmiĢlər ki, çaytikanı meyvəsində olan C vitamini ondan müxtəlif məhsullar

hazırlayan zaman baĢqa meyvələrdəki C vitaminindən daha davamlı olur. Alimlər bunun səbəbini

çaytikanı meyvəsinin tərkibində askorbinaza fermentinin olmaması ilə izah edirlər.

E vitamini (tokoferol). E vitaminin miqdarına görə çaytikanı bütün meyvə və giləmeyvəli

bitkilərin içərisində birinci yeri tutur.

Karotin (provitamin A). Çaytikanının qırmızı rəngdə olan meyvəsində karotin daha çox

toplanır. Belə ki, qırmızı rəngli meyvənin tərkibində 3,3-8,5 mq% karotin olur. Karotin meyvənin

tərkibində həll olmuĢ Ģəkildədir, meyvəyə parlaq-narıncı rəng verir.

Çaytikanı meyvəsinin tərkibində mürəkkəb quruluĢlu piqment maddələri var.

Özbəkistan EA-nın üzvi kimya institutunun əməkdaĢları 1950-ci ildə çaytikanı meyvəsinin

kimyəvi analizi zamanı meyvənin yağının tərkibində zeaksantin, likopin, α və β-karotin, həmçinin

quruluĢu məlum olmayan bir neçə piqment maddəsi tapmıĢlar. α və β-karotin ümumi piqment

maddəsinin 20%-ni təĢkil edir.

Çaytikanı meyvəsindəki karotinoidin miqdarı ən çox karotinoid saxlayan kök, balqabaq və s.

tərəvəz bitkilərindən bir neçə dəfə çox olur. Ona görə də çaytikanı meyvəsi karotin almaq üçün ən

əlveriĢli xammal hesab oluna bilər.

B1, B2, B6 vitaminıəri. Müxtəlif tədqiqatçıların apardıqları kimyəvi analizlər nəticəsində

müəyyən edilmiĢdir ki, çaytikanının müxtəlif formalarında 0,16-0,035 mq% Bl, 0,03-0,05 mq% B2,

0,79 mq% B6, toxumlarının tərkibində isə 0,28 mq% Bl, 0,38 mq% B2 və s. var.

Bitkidə P vitamini (flavonoidlər) və baĢqa maddələr də aĢkar edilmiĢdir. Çaytikanının

tərkibində olan flavonoid birləĢmələri bitkinin erkəkcik və diĢiciyinin arasında olan fərqi müəyyən

etmir.

YetiĢməmiĢ və yetiĢmiĢ çaytikanı meyvəsinin tərkibində altıya qədər flavonoid birləĢməsi

olduğu müəyyən edilmiĢdir. Bundan baĢqa onun tərkibində bir sərbəst izoramentin və onun

qlükozidi tapılmıĢdır.

Narıncı çaytikanının yetiĢmiĢ meyvəsinin tərkibində 24-45 mq% flavonoid olur. Onlar

qlükozid xüsusiyyətli maddələr olub, P vitamini xassələrinə malikdirlər. Bunlar askorbin

turĢusunun oksidləĢməsində inhibitor rolunu oynayırlar.

153

Çaytikanının müxtəlif sortlarının tərkibində olan aktiv P vitaminin miqdarı 75-100 mq%

təĢkil edir ki, bu da hər hansı bağda becərilən bitkilərdəkindən azdır, alma meyvəsinin

tərkibindəkinə isə uyğun gəlir. Tərkibindəki katexin birləĢməsinin miqdarı meyvənin yetiĢmə

dərəcəsindən və hava Ģəraitindən asılı olur. Ən çox katexin və leykoantosian birləĢmələri

Buryatiyada bəzək məqsədilə əkilib-becərilən çaytikanı bitkisinin meyvəsindən tapılmıĢdır. Həmin

bitkidə 50-250 mq% katexin və leykoantosian olduğu müəyyən olunmuĢdur.

Filloxinon (K vitamin qrupu). Altay vilayətində yetiĢdirilən çaytikanı meyvəsinin

tərkibində 0,9-1,2 mq%, bəzi hallarda isə 15 mq%-ə qədər K vitamin qrupları tapılmıĢdır. K

vitamini qıĢ vaxtlarında donduıulmuĢ çaytikanı meyvələrində olduqca yaxĢı qalaraq tərkibini

itirmir.

Çaytikanının 100 q meyvəsində 8-18 mq%-ə qədər E vitamini (tokoferol) olduğu müəyyən

edilmiĢdir ki, bu da sarı böyürtkəni istisna olmaqla indiyə qədər tanıdığımız bütün meyvə və

giləmeyvələrdəkindən qat-qat çoxdur.

Aşı maddəsi. Tanıdığımız meyvə və giləmeyvələrə nisbətən çaytikanının tərkibində aĢı

maddəsinin miqdarı çox azdır.

Cədvəl 6. Çaytikanının tərkibindəki aĢı maddəsinin baĢqa meyvələrlə müqayisəsi

Meyvələr AĢı maddəsi, (%-lə)

Qara qarağat 0,33-0,42

Çaytikanı 0,06-0,25

Alma 0,10-0,25

Yer fındığı 0,12-0,17

Moruq 0,13-0,14

DondurulmuĢ çaytikanı bitkisinin meyvəsində aĢı maddəsi azalır, yox dərəcəsinə gəlib çatır.

Mineral maddələr. Çaytikanı meyvələrinin tərkibində 15-ə qədər mikroelement var.

Bunlardan dəmir, manqan, maqnezium, alüminium, bor, gümüĢ, silisium, xlor və s. göstərmək olar.

Buryat MR-in Pemnik rayonundan yığılmıĢ çaytikanı meyvəsinin tərkibində 3,7+0,16 mq%

mis, 16,5+1,6 mq% sink, 13,8+1,3 mq% manqan, 0,82+0,03 mq% kobalt oluduğu müəyyən

edilmiĢdir.

Kumarinlər. Bütün çaytikanı sort və formaları tərkibində kumarin maddələri saxlayır.

Amin turşuları. Buryatiyadan toplanmıĢ çaytikanı meyvəsinin tərkibində amin turĢularından

0,453% lizin, 0,33% histidin, 1,8% arginin, 1,55% asparagin turĢusu, 0,325% treonin, 0,597% serin,

2,24% qlyutamin turĢusu, 0,75% prolin, 0,65% qlisin, 0,828% alanin, 0,196% valin, 0,554%

izoleysin, 1,073% leysin, 0,35% tronin, 0,587% fenilalanin və s. tapılmıĢdır.

Yağ. Sibirdə bitən çaytikanı meyvəsinin dondurulmuĢ lətli hissəsindən 8% yağ, toxumundan

isə 12-13% yağ alınmıĢdır. Hər iki yağın tərkibi yağ xüsusiyyətinə cavab verib, bir-birlərindən rəng

və tərkibcə fərqlənir. Meyvəsindən alınan yağın rəngi narıncı və yaxud qırmızı, toxumunun yağı isə

zəif sarı rəngdə olur.

Toxumundan alınan yağ maye halında, sarı rəngli olub, heç bir dada və iyə malik deyil. Lət

hissəsindən alınan yağ da maye halındadır, qırmızımtıl-qəhvəyi rənglidir, turĢ dada və xoĢ iyə

malikdir. Qabığının yağı isə qatı halda, tünd-qəhvəyi rəngdə olub, zəif büzüĢdürücü dadı və xoĢ iyi

var.

Çaytikanının lətli hissəsindən alınan yağı iki il qapalı qabda saxladıqdan sonra tərkibini

analiz etdikdə onda çoxlu miqdarda stearin, palmitin, liqnosedin, linuzin, araxin və s. yağ turĢuları

tapılmıĢdır.

Lət hissəsindən alınan yağla toxumundan alınan yağın fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri bir-

birindən fərqlənir.

Çaytikanının lətli hissəsindən alınan yağın tərkibi karotinoidlərlə zəngin olduğu halda,

toxumundan alınan yağda karotin olduqca azdır, digər karotinoidlər isə yoxdur. Lətdən alınmıĢ

yağın tərkibində 160 mq% vitamin E olduğu halda, toxumdan alınan yağda 120 mq% E vitamini

var.

154

Çaytikanı meyvəsinin tərkibindəki yağın miqdarı genetik formadan, hava Ģəraitindən,

meyvənin yetiĢmə dərəcəsindən, bir sözlə ekoloji amillərdən çox asılıdır.

Təbii şirə. Çaytikanı Ģirəsi təbii halda Ģəffaf, açıq yaĢılımtıl-sarı rəngdə, turĢ tamlı, ananas

iyli, ağımtıl mayedir. Tərkibində 2,7% alma turĢusu, 1,86% qlükoza, 0,55 q fruktoza, 0,09 q pektin

maddəsi, azot maddəsi, zülal və aĢı maddələri var. 1 kq dondurulmuĢ çatikanı meyvəsini preslə

sıxdıqda 570-600 ml Ģirə alınır. AlınmıĢ Ģirəni azbest süzgəcdən süzürlər. Bu zaman yağ maddəsi

süzgəcdə qalır. Alınan Ģirə Ģəffaf, açıq sarı rəngdə olur, xoĢ iyə malikdir. Bunun tərkibində 2,41%

Ģəkər, 2,74% turĢu və 0,09% pektin maddəsi olur. Təzəcə alınmıĢ Ģirənin tərkibində askorbin

turĢusu 500-600 mq%, donmuĢ meyvə Ģirəsinin tərkibində isə 145,5 mq% olur. Son texnologiya ilə

1 ton meyvədən 1875 litr Ģirə alınır. AlınmıĢ Ģirəyə su və 15% dənəvərləĢdirilmiĢ Ģəkər qatılır.

Həmin Ģirənin tərkibində 30 mq% askorbin turĢusu 200 mq% P vitamin qrupu, 24,8 mq% yağ, 56

mq% karotin, 200-300 mq% karotinoidlər, 100-160 mq% E vitamini, tərkibində 20% P vitamin

qrupu olan 125 mq% pereparat və s. tapılmıĢdır. Çaytikanı Ģirəsinin turĢuluğu yüksək olduğuna

görə onu mədə Ģirəsi turĢuluğu çox olan xəstələr qəbul edə bilmirlər.

Sıxılıb alınmıĢ Ģirələri bir qaba yığıb, üzərinə Ģəkər əlavə edirlər. Sonra alınmıĢ Ģirəni 10

dəqiqə müddətində 80° temperaturda 1,2-1,5 atmosfer təzyiqində kip bağlanan qazanda sterilizə

edirlər. Alınan Ģirə bulanır, sarı rəngli, turĢa-Ģirin dada malik olur, çaytikanı meyvəsinin iyiııi

xatırladır. Alınan mayenin sıxlığı 6%, turĢuluğu alma turĢusuna görə 1,2%, xüsusi çəkisi 1,026,

tərkibində 25% Ģəkər, 18% quru maddə, 30 mq% askorbin turĢusu olur. Alınan Ģirə 0+12°

temperaturda 6 ay müddətində saxlanılır.

Çaytikanı meyvəsindən şirənin alınması. 100 q quıu çaytikanı Ģirəsinin tərkibində 52,2 q

piy və lipid, 11,7 q zülal, 14,5 q alma turĢusu və 1,6 q baĢqa quru maddələr tapılmıĢdır. Altay tibb

institutunun biokimya kafedrasının əməkdaĢları Ġ.Ġ.Matusis və həmkarları 1957-ci ildə vakkum

aparatında çaytikanı Ģirəsini 100-200 mm təzyiqdə 60-80° temperaturda qatılaĢdırmıĢlar.

QatılaĢdırmanı 4-6 dəfə təkrar etdikdən sonra Ģirənin tərkibində olan 713-779 mq% askorbin

turĢusunun miqdarı azalaraq 201-224 mq%-ə enmiĢdir. QatılaĢdırılmıĢ Ģirənin tərkibi C vitamini ilə,

həmçinin turĢularla, dadlı və xoĢ ətirli maddələrlə zəngin olur. Ondan müxtəlif içki növləri, kisel və

bir çox qida məhsullaıı hazırlayırlar.

Çaytikanı meyvəsindən quru şirənin alınması. Çaytikanı Ģirəsinin tərkibi bioloji aktiv

maddələrlə zəngin olub, orqanizmi qüvvətləndirir, iĢtah gətirir, maddələr mübadiləsini normal

vəziyyətə salır. Lakin onun uzun müddət saxlanması və daĢınması çətindir. Bunun üçün alimlər

çalıĢmıĢlar ki, Ģirəni quru toz halına salsınlar.

Çaytikanı Ģirəsini süzgəcdən keçirdikdən sonra onu 45-50°C temperaturda termostatda

qurudurlar. Bu zaman 10,4% quru Ģirə alınır. Bu quru Ģirə tünd-qonur rəngdə olur. AmorfĢəkilli,

turĢtəhər, acı dada malik pH-ı 1%-li sulu məhlulda 1,375 olan tozdur. Suda yaxĢı, isitdikdə isə pis

həll olur. Sulu məhlulda turĢuluq dərəcəsi 12,2-dir. ġüĢə qablarda saxlanılması məsləhət görülür.

Cecə. Çaytikanı meyvəsinin yağını aldıqdan sonra 20%-ə qədər cecə halında tullantı əmələ

gəlir. Bu cecə sarı-qəhvəyi rəngdədir. Ə1 ilə yoxladıqda amorf Ģəkilli yağlı toz olduğu hiss edilir.

Suda gec həll olur. Az halda spirtdə, efırdə, xloroformda və yağda həll olur.

Təzə cecənin tərkibində 1,14% fosfor, 0,2% kalsium, 18,34% protein, 12,36% piy, 12,0

tanin, 12,65% sellüloza, 1,96% kül, 64,67% azotsuz ekstraktiv maddələr var. Cecəni bir il

saxladıqdan sonra onun tərkibində olan maddələrin miqdarı, o cümlədən karotin 3 dəfə, piy 4,48%

və s. azalır.

Cecə 30 kq-lıq kağız kisələrə doldurulub dövlət tərəfindən satıĢa göndərilir. Quru anbarlarda

saxlanma müddəti 6 aya qədərdir.

Çaytikanı cövhəri. Çaytikanı meyvəsindən cövhər aĢağıdakı üsulla alınır. Doğranıb

xırdalanmıĢ meyvəni süzgəcdən süzüb, xloroform və yaxud 1:3 nisbətində efır (1 hissə meyvəyə 3

hissə xloroform və yaxud efır) əlavə edilir. Cövhəri otaq temperaturunda ağzı kip bağlanan qabda 7

gün saxlayırlar. Sonra onu süzgəcdən keçirib, termostatda 45-50° temperaturda buxarlandırırlar.

Xloroform və yaxud efır 37-38° temperaturda buxarlanıb yox olur. AlınmıĢ cövhəri xloroform və

efir iyi çıxıb qurtarana qədər vakkum-nasosda qovurlar.

Birinci çıxarıĢda ekstraktla birlikdə suda həll olmayan maddələr qalır. Sonra bunları bir-

155

birilə qarıĢdırırlar. Axırıncı mərhələdə alınan cövhər tünd-qəhvəyi rəngdə özlü maye olub, balı

xatırladır, özünəməxsus zəif iyi, yağlıtəhər-turĢ xoĢ dadı var. Açıq havada çox gec (8-10 günə)

quruyur. YaxĢı kip bağlanmıĢ qabda bir ilə qədər qalır. Onun tərkibində 10,4% quru maddə, 3,2%

efır maddəsi, 13,6% ümumi maddə olur. Cövhərin xüsusi çəkisi 1,43, turĢuluq vahidi 6,61-dir. Suda

84,6%, efırdə 76%, xloroformda 72%, spirtdə isə 62,4% həll olur.

Çaytikanı meyvəsindən cövhərin alınması. Əzilib doğranmıĢ çaytikanı meyvəsindən cövhər

1:1 nisbətində 95%-li spirtlə ekstraksiya edilərək alınır. Alınan cövhər süzgəcdən süzülür. Cövhərin

rəngi Ģəffaf açıq-sarı, tərkibində isə 43,8-47%-ə qədər spirt, 46,2-58%-ə qədər su olur.

Ağzı möhkəm bağlanmıĢ ĢüĢə qablarda soyuq yerdə saxlanılır. Ġstifadə olunan zaman 1:2 və

ya 1:3 nisbətində su əlavə edilir.

Çaytikanı yağından alınan qatı kütlə. Süzgəcdən süzüb çaytikanı yağını aldıqdan sonra,

yerdə qatı kütlə qalır. Bu qatı kütlə vazelin Ģəkilli, açıq-sarı rəngdə olub, 106 mq%

karotinoidlərdən, 8,4% karotindən, 6,2% sellülozadan, 93,5% qliserid və fosfolipid maddələrdən və

s. ibarətdir.

Yarpaq, budaq və kök hissələri. Çaytikanının yarpaq və cavan budaqları aĢı maddələri ilə

zəngindir. Həmin hissələrin tərkibində 10%-ə qədər aĢı maddəsi tapılmıĢdır. Ona görə də

çaytikanından aĢı boyaq xammalı kimi də istifadə etmək olar. Çaytikanı yarpağının tərkibindəki aĢı

maddəsi təmiz qallatin hesab edilir.

Buryatiyada bitən çaytikanının kök hissəsindən sulu karbonlar, leykoantosianid, katexin,

flavonoid birləĢmələri, ətirli yağ turĢuları, antroxinon tərkibli boyaq maddələri, P vitamini və s.

alınmıĢdır.

Çaytikanının yeyinti əhənıiyyəti. Hələ XVII əsrdə Sibir xaqları çaytikanı meyvəsindən qida

kimi istifadə etmiĢlər.

XIX əsrdə ġərqi Sibir və Baykalətrafı xalqlar yarı donmuĢ çaytikanı meyvələrindən qida

kimi istifadə etməyə baĢladılar. TurĢuluğunu azaltmaq üçün tərkibinə Ģəkər əlavə edirdilər. Bitkidən

ətirli mürəbbə, kisel və Ģirniyyat məmulatları və s. hazırlayırdılar. Bundan baĢqa, onun

meyvəsindən iyinə və dadına görə ananası xatırladan müxtəlif ətirli çaxır növləri, ətirli spirtli içkilər

hazırlanaraq ġəıqi Sibirdə geniĢ istifadə olunmuĢdur. Mütəxəssislərin fıkrinə görə çaytikanı

meyvəsindən hazırlanan çaxırlar Macarıstan çaxırlarının xüsusiyyətlərini özlərində saxlayırlar.

Birinci Dünya Müharibəsi dövründə çaytikanı meyvəsindən hazırlanan likörləri müxtəlif

meyvələrlə dəyiĢirdilər. Tunkin qalası xalqları XIX əsrin ortalarında hər il 500-800 vedrəyə qədər

çaytikanı meyvəsi toplayıb QerkuĢski vilayətində satırmıĢlar. XIX əsrin axırları və XX əsrin

əvvəllərinə kimi Uryanxay vilayətindən çaytikanı meyvəsini toplayıb Yenisey çayı ətrafında

yaĢayan əhaliyə satar, əvəzinə dəri, yun, duz, balıq, çəllək, sidr ağacının tozunu alarmıĢlar. Monqol

xalqı isə çaytikanı ıneyvəsini ət-süd məhsullarına qataraq müxtəlif qida növləri hazırlayırlar.

Əvvəllər çaytikanı meyvəsindən sənaye məqsədləri üçün çox az istifadə edilirdi. Lakin

1943-1944-cü illərdə çaytikanı meyvəsindən yağ alındıqdan sonra ona maraq daha çox artmıĢdır.

Hazırda isə çaytikanı meyvəsindən alınan yağın qiymətli müalicəvi təsiri, vitaminlərlə

zəngin olduğu nəzərə alınlb, sənaye məqsədləri üçün onun geniĢ bağları salınmıĢdır.

Alimlərin apardıqları elmi-tədqiqat iĢləri zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, Sibirdə və onun

ətraf rayonlarında bitən çaytikanı meyvəsi həm iri olur, həm də tərkibində yağın və vitaminlərin

miqdarı, keyfiyyəti yüksəkdir.

Altay meyvə və giləmeyvə təcrübə stansiyasının laboratoriyasında həmin ərazidə bitən

çaytikanının ayrı-ayıı formalarının meyvələrindən müxtəlif cem, sirop və mürəbbə hazırlayıb

istehsalat sınaqları keçirmiĢlər. Bunlar xoĢ iyə malik olub, öz rəng və keyfiyyətlərini itirmədən uzun

müddət qalmıĢlar.

BiĢirilmə üsulu ilə hazırlanan çaytikanı pavidlasının tərkibində 34 mq% askorbin turĢusu, 28

mq% cem, 4 ay keçdikdən sonra 50%-ə qədər C vitamini qalır.

Soyuq mürəbbəsini hazırlayarkən bitkini toplayır, budaqlardan ayırır, əl ələyindən keçirib, 1

kq çaytikanı Ģirəsinə 2 kq Ģəkər qarıĢdırırlar. Alınan mürəbbənin ətirli iyi, turĢaĢirin dadı olur. Belə

mürəbbəni bir müddət saxladıqdan sonra o iki hissəyə ayrılır. Yuxarı hissəyə narıncı rəngli yağ,

aĢağı hissəyə isə sarı rəngli sirop yığılır.

156

Hər iki qarıĢıq bir-birindən asanlıqla ayrılrr. Alınan mürəbbənin tərkibində 70-72% Ģəkər

olduğundan o öz tərkibini dəyiĢmədən uzun müddət qalır.

Çaytikanı meyvəsi sirkə və limon əvəzinə giləmeyvələrdən alınan Ģirələrin

vitaminləĢdirilməsi məqsədilə meyvə, tərəvəz və konserv məhsullarının, eyni zamanda marmelad və

dərman preparatlarının tərkibinə əlavə edilir.

Çaytikanı meyvəsindən hazırlanan Ģirə sərinləĢdirici xüssiyyətə malikdir və orqanizmin

fəaliyyətini nizama salır. Bundan çaytikanı balı da hazırlayırlar. Aparılan elmi-tədqiqat iĢləri

nəticəsində məlum olmuĢdur ki, 1 hektar çaytikanı əkilən sahədən 50 sentnerə qədər meyvə

toplamaq mümkündür. Bu qədər məhsuldan isə 522 kq yağ almaq olur.

Çaytikanının xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti. Meyvələrinin xoĢagələn sarı-narıncı, narıncı,

narıncı-qırmızı rəng çalarlarına görə ondan bəzək məqsədilə bağ və bağçaların, parkların

bəzədilməsində istifadə olunur. Sibirdə yaĢayan türk xalqları çaytikanından çox-çox qədimlərdən

istifadə etmiĢlər.

Oduncağı çox qiymətli xammaldır. Ondan müxtəlif bəzək əĢyaları hazırlanır. Zoğ

hissəsindən isə potaĢ alınır. Yabanı halda geniĢ yayılan çaytikanı bitkisinin meyvələri ilə vəhĢi

quĢlar və heyvanlardan dovĢan, sincab, tülkü, ayı və s. qidalanır.

QuĢ və heyvanlar onun meyvəsini yeməklə yanaĢı, həm də müalicə olunurlar. Əgər quĢların

qanadlarında yara və qaĢınma olarsa, onlar qanadlarını çaytikanı meyvələrinə sürtürlər.

Çaytikanının müalicə əhəmiyyəti. Çaytikanından hələ eramızdan çox-çox əvvəllər dərman

bitkisi kimi geniĢ surətdə bir sıra xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilmiĢdir. Qədim

Yunanıstanın, Ġtaliyanın, Çinin, Tuvanın, Monqolustanın xalq təbabətlərində çaytikanı meyvəsi ilə

ağ ciyər, qara ciyər, mədə-bağırsaq, oynaq və s. xəstəlikləri müalicə etmiĢlər.

Sibirlilər çaytikanı meyvəsindən dərman hazırlayıb qarın yatalağı xəstəliyini sağaltmıĢlar.

Toxumlarından iĢlətmə, meyvəsindən alınmıĢ cövhərdən dəri xəstəlikləri, yarpaq və çiçəklərindən

hazırlanan cövhərdən isə revmatizm əleyhinə istifadə olunmuĢdur.

Altayda, Tuvada, Buryatiyada və Sibirin baĢqa rayonlarında çaytikanı yayılan sahələrdə

yaĢayan əhali yaxĢı bilir ki, çaytikanı meyvəsi və ondan hazırlanan Ģirə öz ətirli dadına və əla

keyfiyyətinə görə yüksək müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir. Ona görə də bu xalqlar çaytikanı

Ģirəsindən mədə-bağırsaq xəstəliklərində və qankəsici vasitə kimi istifadə etmiĢlər.

Tibet təbabətində çaytikanı meyvəsindən geniĢ surətdə istifadə olunmuĢdur. Meyvədən

hazırlanan Ģirə və yağdan dəridə baĢ verən yanıqların, eləcə də mədədə təzə əmələ gələn xərçəngin

müalicəsində geniĢ istifadə etmiĢlər.

Qərbi Pamirdə bunun çiçəklərindən ən çox üz və əl dərisinin yumĢaldılmasında istifadə

olunmuĢdur.

Çaytikanı meyvəsindən hazırlanan preparatları baĢqa dərman preparatları ilə qarıĢdırıb, ağ

ciyər, mədə-bağırsaq xəstəliklərində, qanazlığında istifadə edirlər. Bütün qədim ədəbiyyatlarda

göstərilir ki, meyvədən hazırlanan preparatlarla ağ ciyər vərəmi zamanı yaranan irinləri və yaraları

müalicə etmək olur. Bundan baĢqa, onunla qan dövranını nizama salır, boğaz ağrılarını və bir sıra

xəstəlikləri sağaldırlarmıĢ.

Bizim dövrümüzdə də çaytikanı meyvəsinin yağını tibbdə sınaqdan keçirməyə baĢlamıĢlar.

Çaytikanı yağının bakterisid xüsusiyyətlərini öyrənərkən belə nəticəyə gəlmiĢlər ki, onun yağı qızılı

stafılokoji hemosit, streptokokk, tif, paratif, qarın yatalağı mikroblarını, bağırsaq çöplərini və bir

sıra mikrob və bakteriyaları məhvetmə xüsusiyyətinə malikdir.

Çaytikanı yağı ilə qadınlarda uĢaqlığın boğaz nahiyəsində əmələ gələn yaraları müalicə

etmiĢlər. Çaytikanı yağı zəhərsiz olduğundan müalicə zamanı heç bir qıcıqlandırıcı təsir göstərmir.

Çaytikanı yağından emulsiya hazırlayıb dəri altına vuraraq orqanizmdə əmələ gələn zəifliyi,

süstlüyü aradan qaldırırlar.

Bitkinin yağı 2-ci dərəcəli yanıqlarda, traxoma, gözün buynuz təbəqəsinin iltihabı, göz

qapağı selikli qiĢasının iltihabı kimi bir çox xəstəliklərdə iĢlədilir.

Mədə və onikibarmaq bağırsaqlarda əmələ gələn yaıaların çaytikanı yağı ilə müalicəsində də

müsbət nəticələr əldə edilmiĢdir. Belə xəstələrə gündə üç dəfə çay qaĢığı ilə çaytikanı yağı verilir.

Bu cür müalicə üsulu 17 və 34 gün davam edir. Çaytikanı yağının orqanizmdə bərpaedici təsirini

157

öyrənərkən də müsbət nəticələr alınmıĢdır. Gözün buynuzlu qiĢasında aparılan cərrahiyyə

əməliyyatında yaranın üzərinə yağ sürtülməsi onun yağ süıtülməyən yaraya nisbətən 3 gün tez

sağalmasına səbəb olmuĢdur.

Çaytikanı yağının bərpaedici xüsusiyyətləri gözünün buynuzlu qiĢası pozulmuĢ ev dovĢanı

üzərində aparılan təcrübələrlə öyrənilmiĢ və müsbət nəticələr əldə edilmiĢdir. Belə ki, bir müddət

keçəndən sonra evdoĢanının gözünün buynuzlu qiĢası bərpa olunmuĢdur.

Çaytikanı yağı ilə burun boĢluğunun selikli qiĢasının iltihabı da müvəffəfəqiyyətlə müalicə

edilir. Yağla həmçinin dəridə əmələ gələn Ģüa xəstəliklərini və arteroskleroz xəstəliyini sağaldırlar.

Bir sözlə, çaytikanı yağı orqanizmdə əmələ gələn müxtəlif yaraların, bağırsaq iltihablarının,

qan azlığının və s. xəstəliklərin müalicəsində çox qiymətli dərmandır.

KeçmiĢdə yunanların müqəddəs saydıqları at xəstələndikdə, çaytikanının cavan zoğları və

yarpaqları ilə müalicə edərmiĢlər. Belə ki, xəstə at çaytikanının zoğları və yarpaqları ilə

yemləndikdən bir az sonra onun tükləri parıltılı, iĢıltılı bir görkəm alır və tezliklə sağalır. Rəvayətə

görə çaytikanının yunanca adı da buradan əmələ gəlmiĢdir. Hippophae – hippos - at, phae -

parıldamaq, iĢıldamaq deməkdir.

Göründüyü kimi, hələ qədim zamanlardan insanların çaytikanı ilə yaxından maraqlanması

nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, bu bitkinin çiçəkləri, meyvələri, yarpaqları, cavan zoğları,

oduncağı, kökü və s. xalq təsərrüfatının bir çox sahələrində istifadə olunmuĢ və hal-hazırda bu

istifadə daha geniĢ miqyas almıĢdır.

Çaytikanı oduncağının külündə çoxlu potaĢ, yarpaqlarında isə 10%-ə qədər aĢı maddəsi

olduğu aĢkar olunmuĢdur.

Balın insan həyatında xeyiri qədim zamanlardan hamıya məlumdur. Ancaq onun gözəl ətirli,

tərkibcə daha keyfiyyətli olması həmin balın hansı bitkilərdən çəkilməsindən bilavasitə asılı olur.

Ondan ahnan bal Ģəffaflığına, ətrinə, keyfiyyətinə görə çox yüksək üstünlüyə malik olur.

Çaytikanı uzunömiirlüdür. 80 ilə qədər yaĢayır, oduncağı sarı rəngdə, nazik təbəqəli, çox

möhkəm və davamlıdır.

Biz çaytikanının soğan, zoğ, yarpaq, oduncaq və meyvələrindən boya ekstraktı hazırlayıb

yun, ipək və pambıq məmulatlarını sarı, sarı-narıncı, narıncı, qızılı-sarı, yaĢılımtıl, zeytunu, tütünü,

tütünü-yaĢıl, bozumtul, açıq-qəhvəyi, tünd qəhvəyi, Ģabalıdı, qaramtıl, kərpici və s. rəng və

çalarlarla boyadıq.

Respublikamızda ilk dəfə olaraq Azərbaycan MEA-nın Qeyri-üzvi və fıziki-kimya

institutunun nəzdində fəaliyyət göstərən «Xususi konstruktor» bürosunun direktoru k.e.d.

Qəhrəman Həsənov ilə mənim rəhbərliyimlə, 6 laboratoriyanın alim, mühəndis və texniki iĢçilərinin

yaxından köməkliyi sayəsində çaytikanı meyvəsindən ildə istehsal gücü 500 ton olan ekstrakt və

yağ məhsulu istehsal edən zavodun layihə texniki sənədləri hazırlanıb müvafiq təĢkilatlara təhvil

verilmiĢdir.

Çaytikanının yarpaq və kök hissəsindən hazırlanan dəmləmə və cövhərlərdən zəhərlənmə,

angina, stomatit və gingivit vaxtı, podaqra və revmatizmdə istifadə edilir. «Qızıl xəzinəsi» hesab

edilən çaytikanının müalicəvi xüsusiyyətləri haqqında çoxlu əfsanələr, fərziyyələr də mövcuddur.

Onun bütün hissələrində, o cümlədən də giləmeyvəsində insan orqanizmi üçün vacib sayılan çoxlu

miqdarda qiymətli makro və mikroelementlər tapılmıĢdır.

Giləmeyvəsindən alınan Ģirəsi həzm prosesini stimullaĢdırır, qanda xolesterinin miqdarını

aĢağı salır. O, toyuq korluğunda, kataraktın müalicəsində, qəbizlikdə, hipertoniyada, ürəyin iĢemik

xəstəliklərində, avitaminozda yaxĢı təsir göstərir.

Diqqət! Çaytikanının təzə meyvələri mədə yarası və sidik kisəsi xəstəliklərində əks təsirə

malikdir, yəni bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərə istifadə etmək olmaz.

Çaytikanından müalicə preparatlarının hazırlanması.

Revmatizm, artrit, podaqra zamanı. XırdalanmıĢ yarpaqlarının üzərinə 2 stəkan qaynar su

töküb 5 dəqiqə müddətində qaynadın. Süzdükdən sonra gündə 3-4 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər,

yeməkdən 30 dəqiqə əvvəl qəbul edin.

Oynaqlarda ağrı zamanı. Spirtli cövhərdən masaj məqsədilə istifadə edə bilərsiniz. Bunun

üçün 5 xörək qaĢığı xırdalanmıĢ təzə yarpaqlarını butılkaya töküb, üzərinə 0,5 litr araq əlavə edib,

158

qaranlıq yerdə 10 gün saxladıqdan sonra süzün. AlınmıĢ məhlulu axĢamlar oynaqlara sürtdükdən

sonra üstündün yumĢaq yun parça ilə bağlayın. Ağrıyan nahiyələri yarpaqlardan hazırlanmıĢ tünd

qatı məhlulla ovuĢdurmaq olar. Bunun üçün yarpaqlarından müəyyən miqdarda götürüb qazana

tökün. Üzərinə azacıq su əlavə edib (su yarpaqları örtənədək) vam odda 10 dəqiqə qaynadın, süzüb

isti halda gecələr yatmazdan əvvəl ağrıyan nahiyələrə sürtün.

Angina, gingivit, stomatit zamanı. 1 xörək qaĢığı xırdalanmıĢ yarpaqların üzərinə 1 stəkan

qaynar su töküb 10 dəqiqə qaynadın. Süzdükdən sonra boğaz və ağzınızı gündə 6 dəfə bu məhlulla

yaxalayın.

Diareya zamanı. Çaytikanının qurudulmuĢ və xırdalanmıĢ yarpaqları və budaqlarının

üzərinrə soyuq su töküb, odda 5 dəqiqə qaynadın. Bir saat saxlayıb süzün və bir dəfəyə daxilə qəbul

edin.

Çaytikanı yağının canlandırma qüvvəsi. Çaytikanınm ən qiymətli hissəsi onun

meyvəsindən hazırlanan yağıdır. Bunun yağını heç bir bitkidən alınan yağla əvəz etmək olmaz. Bu

çətin sağalan yaraların, yanıqların, don vurmanın, Ģüa zədələnmələrinin, trofik yaraların,

ekzemaların müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Mədə və onikibarmaq bağırsağın xəstəlikləri zamanı. Çay qaĢığının 1/2 hissəsi qədər

çaytikanı yağından götürüb gündə 3 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Uşaqlıq yollarının, eləcə də kolitin müalicəsi zamanı. Pambıq tamponu yağla isladıb

uĢaqlıq yoluna yeritmək lazımdır. YaxĢı olar ki, əməliyyatı hər gün axĢamlar yerinə yetirəsiniz.

Müalicə müddəti 10-12 gündür.

Avitaminoz, anemiya zamanı. 3 xörək qaĢığı çaytikanı Ģirəsi, 1/2 stəkan nanə dəmləmsi, 1

xörək qaĢığı bal və isti qaynar su götürün. Bütün komponentləri ehtiyatla bir-birilə qarıĢdırın,

qapaqla ağzını örtüb 2 saat soyuducuda saxlayın. Aldığınız çaytikanı-nanə içkisindən gündə 2 dəfə

səhər və günorta yeməyinə 1 saat qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 10-14 gündür.

Dəridə baş verən allergiyanın müalicəsində. 1 xörək qaĢığı təzə çaytikanı giləmeyvəsindən

götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb zəif od üzərinə qoyun, 7-10 dəqiqə biĢirin və 1 saat dəmləyib

süzün. Aldığınız isti cövhərdən stəkanın 1/2 hissəsi qədər gündə 2-3 dəfə yeməkqabağı qəbul edin.

Sonra aldığınız ekstraktdan tənzifə hopdurub hər 3 saatdan bir xəstə nahiyəyə qoyub 10-15 dəqiqə

saxlayın. Müalicə kursu 7-10 gündür.

Maddələr mübadiləsi pozuntularında, şəkərli diabet zamanı. Köməkçi vasitə kimi 3 xörək

qaĢığı qurudulmuĢ itburnu meyvəsi götürüb termosa tökün və üzərinə 5 stəkan qaynar su əlavə edib

yarım saat dəmləyib süzün. Aldığınız cövhərin üzərinə 4 xörək qaĢığı çaytikanı Ģirəsi, 3 xörək

qaĢığı bal əlavə edib ehtiyatla qarıĢdırın. Ekstraktdan gündə 2-3 dəfə yeməkqabağı stəkanın 2/3

hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu 3 həftədir.

Uzun sürən xəstəlik və əsəb gərginliyi zamanı. 3 ədəd turĢ alma götürüb sürtgəcdən

keçririn. Aldığınız sıyığın tərkibinə 3 stəkan qaynar su əlavə edib 1 saat dəmləyib süzün.

Dəmləmənin tərkibinə 2 xörək qaĢığı kök və çaytikanı Ģirəsi əlavə edin. Ġçkidən 2-3 dəfə yeməyə

yarım saat qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 7-10 gündür.

Maqnit burulğanı zamanı qan təzyiqində vaş verən nasaz dəyişikliyin aradan qaldırılması

üçün. Qan təzyiqi yüksək olan zaman hər 1 kq çəkiniz üçün 1 q olmaqla gündə 2-3 dəfə çaytikanı

Ģirəsi, aĢağı olan zaman isə 2 q/1 kq çəki hesabı ilə qəbul edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz

yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

İmmuniteti möhkəmləndirmək məqsədilə. Hər gün 3-4 dəfə yeməkdən sonra 1 xörək qaĢığı

çaytikanı yağı qəbul edin. Müalicə kursu 1-2 gündür.

Uşaqlarda baş verən adenoidin müalicəsi zamanı. Əlavə vasitə kimi 3 xörək qaĢığı

çaytikanı yağı, 1 xörək qaĢığı təzə soğan Ģirəsi, 2 xörək qaĢığı zeytun yağı, 1 xörək qaĢığı maya, bal

götürün. Bütün komponentləri ehtiyatla bir-birilə qarıĢdırın. Pambığı çox da nazik olmayan

sapaoxĢar vəziyyətə salın və aldığınız məhlul ilə isladıb burun dəliklərinə qoyub 20 dəqiqə

saxlayın. Əməliyyatı gündə 1-2 dəfə təkrar edin. Müalicə kursu 2-3 həftədir.

Gec sağalan yaraları müalicə etmək üçün. Pipetkanı çaytikanı yağı ilə doldurub xəstə

nahiyəyə yeridib tənzif və yaxud salfetka ilə örtüb sarıyın. Sarğını gündə bir dəfə dəyiĢin.

Təzə çaytikanı meyvəsini əzib sıyıq halına salıb 5:1 nisbətində bitki yağı ilə qarıĢdırın,

159

aldığınız sıyıqdan sterilizə edilmiĢ tənzifın üzərinə yaxıb xəstə olan nahiyəyə qoyub sarğı ilə

sarıyın. Əməliyyatı axĢamlar 1 dəfə aparın. Müalicə kursu tam sağalana qədərdir.

Diqqət! Çaytikanı yağı və onun preparatları ilə müalicəni ancaq həkim nəzarəti altında

həyata keçirmək lazımdır. Bu yağı kəskin xolesistit, hepatit, pankreatit və mədə pozuntuları (ishal)

zamanı qəbul etmək olmaz.

Ev şəraitində çaytikanı yağını aşağıdakı üsullarla hazırlamaq olar:

1) Təzə dərilib təmizlənmiĢ çaytikanı giləmeyvəsini ət maĢını və yaxud mətbəx

kombaynından keçirib xırda hissələrə salın. AlınmıĢ Ģirəni tənzifdən süzüb keramik və

yaxud ağzı enlı ĢüĢə qablara doldurun. Bir gündən sonra ehtiyatla qabın üzərinə çıxmıĢ

yağı taxta qaĢıqla götürüb baĢqa bir qaba yığın. Yerdə qalmıĢ tullantıların üzərinə 1:10

nisbətində qaynadılmıĢ soyuq su əlavə edib 2-3 gün saxladıqdan sonra yenidən qabın

üzərində olan yağı ehtiyatla götürüb qaba tökün.

2) ƏzilmiĢ giləmeyvənin üzərinə 1:10 nisbətində su, stəkanın 1/2 hissəsi qədər Ģəkər tozu, 1 xörək qaĢığı maya əlavə edib 40-50°C temperatur Ģəraitində 3 gün saxlayın. Yağ

tamamilə, qabın üzərinə çıxdıqda onu taxta qaĢıqla ehtiyatla yığıb götürün.

Giləmeyvənin sıxıb Ģirəsini çıxaıdıqdan sonra yerdə qalan qabıq və dənələrini (toxumlarını)

qurudub xırda hissələrə salıb termosa tökün və 60ºC temperatuıda qızdırılmıĢ zeytun yağı və yaxud

təmizlənmiĢ günəbaxan yağını 1:1 nisbətində əlavə edin. 3 gün saxlayın. Sonra hazır olmuĢ yağı

tünd ĢüĢə butulkalara doldurub soyuducuda saxlayın. Aldığınız yağın saxlanma müddəti 2 ildir.

Çaytikanından müalicəvi qida məhsullarının hazırlanması.

Şirə - “Gənclik vitamini”. Təzə sıxılıb çıxarılmıĢ çaytikanı Ģirəsini emal qazana töküb, zəif

od üzərinə qoyun və üzərinə Ģəkər tozu əlavə edib (1 litr Ģirəyə 300 q olmaqla), onun tam həll

olması üçün tələsməyin. Sonra qaynama dərəcəsinə gətirin (ancaq qaynatmamaq Ģərtilə). ġirəni

sterilizə edilmiĢ bankaya doldurub ağzını möhkəm bağlayın. Aldığınız Ģirədən mors və kisel

hazırlanmasında istifadə edin.

Çaytikanının şəkər tozu ilə qarışığı – “sağlamlıq nektarı”nın hazırlanması. Giləmeyvəni

yuyub, təmiz emallı qaba töküb üzərinə giləmeyvənin çəkisi qədər Ģəkər tozu səpin. Sonra qarıĢığı

yarım litrlik bankaya töküb, perqament kağızına büküb soyuq və qaranlıq yerdə saxlayın lazım

gəldikdə istifadə edin.

Kərə yağı ilə çaytikanı qarışığı - «təbiətin gücü»nün hazırlanması. 500 q kərə yağı, 1

stəkan Ģəkər tozu və 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə çaytikanı giləmeyvəsi götürün. Komponentləri

bir-biriləri ilə narıncı rəngli kütlə alınana qədər qarıĢdırın. QarıĢığı təmiz ĢüĢə bankaya doldurub,

ağzını bağlayıb 3-4 ay soyuducuda saxlayın.

“Həyat enerjisi” jelesinin hazırlanması. Çaytikanı Ģirəsini ətli hissəsi ilə birlikdə zəif od

üzərinə qoyub qızdırın və 1 litr Ģirəyə 850 q Ģəkər tozu əlavə edib, güclü yanan od üzərinə qoyub

20-30 dəqiqə biĢirin. Jeleni isti halda bankaya töküb, ağzını bağlayın.

“Bodrost” kokteyli. Stəkanın 1/2 hissəsi qədər çaytikanı Ģirəsi, 4 çay qaĢığı kakao tozu, 5

çay qaĢığı Ģəkər tozu, 2 stəkan süd, 2 paket vanilli Ģəkər götürün. Kakao ilə Ģəkər tozu və vanilli

Ģəkərin üzərinə süd, çaytikanı Ģirəsi qatıb mikserlə qarıĢdırın. Sonra soyuq halda süfrəyə verin.

Çaytikanından kvasın hazırlanması. 5 litr su, 1,5 qram çaytikanı cecəsi, 1 stəkan bal və 10

q maya götürün. Çaytikanını isti suya töküb, çox da güclü olmayan odun üzərinə qoyub 10-15

dəqiqə biĢirin. Sonra soyudun və süzüb bal, maya əlavə edib isti yerə qoyub 8-12 saat saxlayın.

Hazır kvası soyuducuda saxlayıb yeri gəldikcə istifadə edin.

Çaytikanından kosmetik məmulatların hazırlanması.

Həssas dəri üçün losyonun hazırlanması. 2 xörək qaĢığı çaytikanı Ģirəsi, 3 xörək qaĢığı isti

su və 1 çay qaĢığı çaytikanı yağı götürün. Bütün komponentləri bir-birilə ehtiyatla qarıĢdırın.

AlınmıĢ losyon ilə gündə 2 dəfə (səhər və axĢam) üzünüzü silin.

Bədən üçün çaytikanı balzamı. Yumurtanı sındırıb, ehtiyatla stəkanda olan təzə gavalının

üzərinə töküb, stəkanın 1/2 hissəsi qədər araq və 1 çay qaĢığı çaytikanı yağını da buraya əlavə edin.

Komponentləri qarıĢdırıb, butılkaya töküb ağzını bağlayın və soyuducuda saxlayın. Aldığınız

balzamdan yatmağa az qalmıĢ istifadə edin.

Quru normal dəri üçün ağardıcı maska. Stəkanın 1/3-i həcmində biĢirilmiĢ paxladan

160

götürüb süzgəcdən keçiıin. Aldığınız pürenin üzərinə təzə limondan alınmıĢ Ģirə və 1 çay qaĢığı

çaytikanı yağı əlavə edin. QatıĢıqdan isti halda təmizlənmiĢ sifətinizin dərisinə, boğaz və sinə

nahiyənizə yaxın. 15-20 dəqiqədən sonra maskanı ilıq su ilə yuyub-təmizləyin. Əməliyyatı həftədə

2-3 dəfə təkrar edin.

Qırışlar üçün vitaminli kremin hazırlanması. Bərabər miqdarda çaytikanı və kök Ģirəsi,

qatıq, düyü və yaxud vələmir unu götürün. Bütün komponentləri ehtiyatla qarıĢdırın. Aldığınız

qarıĢıqdan götürüb təmizlənmiĢ üzünüzün dərisinə sürtüb 20-25 dəqiqədən sonra isti su ilə yuyun.

Həftədə 2-3 dəfə yatmağa az qalmıĢ əməliyyatı təkrar edin. Müalicə kursu 18-20 gündür.

Çivzələr üçün çaytikanından kremin hazırlanması. Stəkanın 1/4 hissəsi qədər təzə dərilmiĢ

itburnu və yaxud qızılgül ləçəklərindən götürüb həvəngdəstədə əzin, 1 xörək qaĢığı əzilmiĢ bal arısı

mumu, 3 xörək qaĢığı yumĢaq marqarin, 1 çay qaĢığı çaytikanı yağı götürün. Sonra götürdüyünüz

komponentləri yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın. Dərinizi qabaqcadan spirtli losyonla təmizləyib sonra

pambıqdan düzəldilmiĢ çubuqla aldığınız kremdən götürüb çivzə və sızanaqların üzərinə ehtiyatla

yaxın. Əməliyyatı gündə 3-4 dəfə təkrar edin. Müalicə kursu 7-10 gündür.

Çaytikanından solmuş, quru dərilər üçün qidalı kremin hazırlanması. 2 xörək qaĢığı

limonun ətli hissəsindən götürüb, üzərinə 2-3 xörək qaĢığı əridilmiĢ sümük iliyi, təzə yumurta

sarısı, 1 çay qaĢığı duru bal və çaytikanı yağı əlavə edin. QarıĢıqları əzib qarıĢdıra-qarıĢdıra 1 xörək

qaĢığı spirtli kamfora əlavə edin. AlınmıĢ kremdən təmiz yuyulmuĢ üzünüzə, boynunuza və sinə

nahiyənizə çəkin. 7-10 dəqiqədən sonra yaxılmıĢ kremi salfet kağızı ilə silib-təmizləyin. Əməliyyatı

hər gün yatmazdan qabaq 1-2 ay müddətində davam etdirin.

Çaytikanından dodaqlar üçün balzamın hazırlanması. Kibrit qutusunun 1/4 hissəsi qədər

təbii mum üzərinə 1 xörək qaĢığı çaytikanı yağı əlavə edin və emallı qabda su hamamına qoyub həll

olana qədər qarıĢdırın. Hazır məmulatı bir az soyudub nazik qatla dodağınıza çəkin. Əməliyyatı hər

gün yatmazdan qabaq 5-10 dəqiqə aparın.

YAĞIOTU – Onagraceae Juss. fəsiləsi

Ġvançay – Chamerion angustifolium (L.) Holub

Yer kürəsi florasının tərkibində fəsilənin 36 cinsi və 500-ə qədər növü yayılmıĢdır. Fəsilənin

dərman, qida, bəzək və nektar təbiətli cinslərindən biri də Ġvançay cinsidir. Cinsin dünya florasının

tərkibində 200-ə qədər növünə rast gəlmək olar. Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda 4 növü

var.

Ġvançay – Chamerion angustifolium (L.) Holub. Bu çoxillik ot bitkisi olub, hündürlüyü 130-

150 sm, yerüstü və sürünən kökümsov gövdəyə malikdir. Növbə ilə düzülmüĢ çılpaq, lansetvari,

gövdə üzərində oturaq yarpaqları vardır. BənövĢəyi qırmızı və ya ağ çiçəkləri salxımvari formada

yerləĢmiĢdir. Meyvəsi çoxtoxumlu dördkünc buynuzaoxĢar qutucuq meyvədən ibarətdir. Ġyul-

avqust aylarında çiçək açır, sentyabrda isə meyvəsi yetiĢir.

Ġvançay Respublikamızda Quba rayonunun Ģərq ərazilərində, Kiçik Qafqazın Ģimal və

mərkəz hissələrində, Naxçıvanın dağlıq zonalarında yayılmıĢdır. Bundan baĢqa bitkiyə yuxarı

subalp çəmənliklərdən tutmuĢ, meĢəliklərdə, daĢlı-çınqıllı sahələrdə, açıqlıqlarda, meĢə kəsiklərində

və s. yerlərdə rast gəlmək olar.

Bitkinin bütün hissələri xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə oluna bilər. Belə ki,

yarpaq hissəsi Ģirintəhər, yeməli olub, tərəvəz kimi istifadə edilir. Kökü xırda həssələrə salınıb,

qıcqırdılıb spirt əldə edilir ki, bundan da müxtəlif içki növləri hazırlanır.

Bundan baĢqa kökünü xırda hissələrə salaraq ondan un əldə edib müxtəlif çörək növləri

biĢirirlər. Yarpaqlarından surroqat hazırlayıb çay kimi içirlər. Yarpaqlarının tərkibindən selik,

pektin, tanin, 190 mq%-ə qədər C vitamini, 0,1% məlum olmayan alkoloid və s. aĢkar olunmuĢdur.

Qiymətli nektar bitkisi sayılır. Çiçək açan (3 gün çiçək açır) dövründə 1 çiçəyinin tozcuğunda 0,55

mq nektar aĢkar edilmiĢdir. Bu da 1 hektar sahədən 480-500 kq bal deməkdir. Hava Ģəraiti əlveriĢli

keçən illərdə kütləvi çiçək verdiyi zaman hər hektar sahədən 900-100 kq-a qədər bal məhsulu əldə

161

olunur. Balı ətirli, kəskin, Ģirin, yaĢılımtıl rəngli su kimi açıq-Ģəffafdır. Toxumunda 40-50%-ə qədər

yağ saxlayır.

Qiymətli müalicəvi xüsusiyyətə malikdir. Ġvançaydan

hazırlanan preparatlarla, mədə, prostat vəzinin adenoması, əsəb

sakitləĢdirməsində, kolit, qəbizlik, qastrit, boğaz, burun, uĢaqlıq

qanaxmaları, yara və kəsiklər müalicə edilir.

Ġvançaydan dərman preparatlarının hazırlanması.

Maddələr mübadiləsinin nizama salınmasında. Bunun

üçün 15 q bitkinin otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 15

dəqiqə qaynadın. Sonra 1,5 saat saxlayıb süzün və gündə 3 dəfə 1

xörək qaĢığı yeməkqabağı qəbul edin.

İmmunitetin nizama salınmasında, eləcə də

möhkəmləndirilməsində, soyuqdəymə, ağrıların aradan

qaldırılmasında, böyrək və qaraciyərin fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasında, hipertoniya,

ateroskleroz, nevrozun müalicəsində geniĢ istifadə olunur. Bu xəstəlikləri müalicə etmək üçün

aĢağıdakı reseptdən istifadə etmək məsləhət görülür. 1 xörək qaĢığı ivançayın yarpaqlarından

götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb qaynadın və 2 saat saxlayıb süzün. Dəmləmədən gündə 3 dəfə 1

xörək qaĢığı qəbul edin.

Şiddətli aybaşı qanaxmaları, dizenteriya və ishal zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ

otundan götürüb 2 stəkan qaynar suya tökün, 5 dəqiqə qaynadıb, 1 saat saxlayıb süzün. Aldığınız

dəmləmədən gündə 3 dəfə 1 stəkan yeməkdən qabaq qəbul edin.

Prostat vəzinin, eləcə də sidik kisəsinin soyuqdəymələri zamanı. 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ

otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 2 saat saxlayıb süzün. AlınmıĢ dəmləmədən gündə 3

dəfə yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ yarım stəkan qəbul edin.

SUFINDIĞI – Trapaceae Dumort. fəsiləsi

Sufındığı – Trapa hyrcana Woronow

Dünya florasının tərkibində sufındığı cinsinin 25, Azərbaycanda isə 1 növü məlumdur.

Sufındığı – Trapa hyrcana Woronow birillik su bitkisidir. Uzun, nazik və budaqlanan gövdəsinin

uzunluğu 1,2-5,0, bəzən isə 3,5-4,0 metr olub, yarpaqlarının kənarları küt, diĢvari, tüklüdür.

Meyvəsinin uzunluğu 4,0-4,5, eni isə 2,0-2,5 sm-dir. Respublikamızın Lənkəran, Masallı, Astara,

Zaqatala rayonlarının göl və bataqlıqlarında yayılmıĢ sufındığı qiymətli qida, dərman, boyaq və aĢı

bitkisidir.

Tərkibində zəngin qida maddəsinin olduğu elmi əsaslarla təsdiq edilmiĢdir. Belə ki, hələ

1891-ci ildə K.T.Pomanko sufındığının ləpəsinin tərkibindən 0,460% piyli yağ, 1,498% kitrə,

3,278% Ģəkər, 8,4% zülal, 51,4% niĢasta, 0,6% sellüloza, 2,1% kül və s. maddələr aĢkar etmiĢdir.

Neyman isə 1899-cu ildə tərkibində zəngin sulu karbohidrat

maddələrinin olmasına, niĢastanın çoxluğu və Ģəkərin azlığına

görə sufındığının keyfiyyətli qida bitkisi olduğundan xəbər

verirdi. Çəkisinin 66,46%-ni ləpə, 33,54%-ni isə qabq təĢkil

edir. Bundan əlavə, bitkinin tərkibindən bir sıra makro- və

mikroelementlər də aĢkar edilmiĢdir.

Ġnsanlar qida məhsulu kimi sufındığından hələ çox

qədim zamanlardan istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Alim Laybax

torf sahəsindən neolit dövrünə aid 15 sm qalınlığında

sufındığı layı aĢkar etmiĢdir. Həmin dövrdə daĢdan

düzəldilmiĢ əl dəyirmanı da tapılmıĢdır. Alimlərin fikrinə görə

həmin əl dəyirmanından sufındığını əzib un Ģəklinə salmaq

üçün istifadə olunmuĢdur. 1940-cı ildə Latviyada qazıntı iĢləri

162

aparılarkən torflu sahədə ağacdan düzəldilmiĢ həvəngdəstə də aĢkar edilmiĢdir. Həmin

həvəngdəstədə sufındığı qabıqdan təmizlənirmiĢ. Kiçik Pliniy qeyd edir ki, Struma və Qeafusu

sahillərində yaĢayan fraksiyaları sufındığının unundan keyfiyyətli çörək növləri biĢirmiĢlər. Mantu

və Ferrari ərazilərində yaĢayan əhali orta əsrlərdə sufındığından biĢmiĢ halda istifadə etməklə

yanaĢı, onun unundan çörək və fəsəlli də biĢirirmiĢlər.

Sufındığı Cənubi Afrika ölkələrində sakit axan çay, durğun göl və gölməçələrdə qida bitkisi

kimi becərilr. Ən çox isə ada və çaylarla zəngin olan Viktoriya – Niassa gölündə əkilir. Ərazilərdə

sufındığı o qədər çox bitir ki, hətta qayıqların hərəkətinə də mane olur. Afrikada yaĢayan əhali bu

bitkidən müxtəlif çeĢidli xörəklər hazırlayır. Sufındığını çiy, qızardılmıĢ, həmçinin biĢirilmiĢ halda

yeyirlər.

D.Bunanın yazdığına görə Hindistan xalqları sufındığı məhsulunu toplamağa baĢladıqları

günü bayram edirlər. Çinlilər ondan çiy, biĢirilmiĢ və qovrulmuĢ halda istifadə etməklə yanaĢı,

unundan da dadlı sıyıq biĢirirlər. Bundan əlavə sufındığına un, Ģəkər tozu və yaxud bal qataraq çox

keyfiyyətli və insan sağlamlığı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən qida məhsulu hazırlayırlar.

Meyvəsi çox ətirli sərinləĢdirici olduğundan yay aylarında çinlilər onu həvəslə yeyir və bir sıra

Avropa ölkələrinə ixrac edirlər.

Sufındığından spirtlə çıxarıĢından Erlix ĢiĢlərini əmələ gətirən hüceyrələrin qarĢısının

alınmasında iĢlədilir. Volqaboyunda yaĢayan əhali keçmiĢdə malyariya ağcaqanadı yayılan çay göl

və gölməçələrə sufındığı əkərək, ondan həm mübarizə məqsədilə istifadə edir, həm də bol məhsul

əldə edirdilər. Çində bitkinin qabığından hazırlanan çay tonusartırıcı vasitə kimi iĢlədilir.

Sufındığından donuzların, ördək və qazların yemləndirilməsində də geniĢ istifadə edirlər. Yemləmə

nəticəsində onlar qısa bir müddətdə piy bağlayır, ətləri çox ləzzətli olur.

Meyvəsindən kofe surroqatı hazırlayıb tonusartırıcı çay kimi də içirmiĢlər. Çində,

Hindistanda sufındığının meyvələrini deĢib saplara düzərək, boyunbağı düzəldib bazarlarda

satarmıĢlar.

Bundan baĢqa, Qərbi Avropa və Ġtaliyada sufındığından təsbeh, boyunbağı və bəzək

əĢyaları hazırlayırmıĢlar.

Çində «suĢabalıdı» adlandırılan bu bitkini ən çox Pekin, Kanton, Szyansu və Çcesyuan

rayonlarında əkib-becərirlər. Həmin rayonlarda onun 15-dən çox növü əkilir. Çin əhalisi hər il min

tonlarla məhsul tədarük edərək ondan qida və mal-qara üçün yem kimi istifadə edir, qalanını isə

qonĢu ölkələrə göndərirlər. Biz isə sufındığının tullantı Ģəklində olan qabıq hissəsindən boyaq

ekstraktı hazırlayıb yun ipi sarı, narınc, boz, qəhvəyi, firuzəyi, zeytunu, qonur-qəhvəyi, Ģabalıdı və

s. rəng və çalarlara boyadıq.

KƏRƏVĠZKĠMĠLƏR – Apiaceae Lindl. fəsiləsi

Çöl göytikanı (Zımbırtikan) – Eryngium campestre L.

Cinsin dünya florası tərkibində 250-dən artıq növü yayılmıĢdır. Cinsin növlərinə ən çox Yer

kürəsinin isti və mülayim iqlim zonalarında rast gəlmək olar. Bitkinin

Qafqazda 7, o cümlədən də Azərbaycanda 4 növünə rast gəlmək olar.

Bu növlərin içərisində müalicə məqsədləri üçün çöl zımbırtikanı

istifadə olunur.

Çöl zımbırtikan – Eryngium campestre L. bu hündürlüyü 50-60

sm, yarpaqları qeyri-adi olub, göyümtül yaĢıl çalara malik çoxillik ot

bitkisidir. Bitkinin latınca mənası «sağaldan», «müalicə edən»

deməkdir.

Göytikanı bitkisi yabanı halda çəmənliklərdə, çay kənarlarında,

bağ və bağçalarda bəzək bitkisi kimi əkilib-becərilir. Müalicə

məqsədləri üçün bitkinin gövdə, yarpaq və çiçəklərindən istifadə edilir.

Göyltikanından hazırlanan preparatlar sakitləĢdirici, ağrıkəsici,

sidikqovucu, antiseptik, soyuqdəymə, istiliyi aradan qaldıran, bakterisid, sidikqovucu,

bəlğəmgətirici, zəhərəleyhinə vasitə kimi tətbiq edilir.

163

Ürək çatışmazlıqlarında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya

töküb zəif od üzərinə qoyub 5 dəqiqə qaynadın və yarım saat dəmləyib süzün. Cövhərdən gündə 3-4

dəfə yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul edin.

Nevroz, yuxusuzluq, qorxunc yuxular görmə zamanı. 3 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan

götürüb, 1 stəkan qaynar suya tökün və zəif od üzərinə qoyub 3-4 dəqiqə qaynadın. Sonra soyudub

süzün, vəziyyətinizə görə gündə 3-4 dəfə yeməyə 10-15 dəqiqə qalmıĢ 1-3 çay qaĢığı qəbul edin.

Bronxit, pnevmoniya, həmçinin bronxial astma zamanı bəlğəmgətirici vasitə kimi. 1 xörək

qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 1 stəkan suya töküb su hamamı üzərinə qoyun, 15 dəqiqə

qaynadın, 45 dəqiqə dəmləyib sonra süzüb 1 stəkan həcminə gətirin. Gündə 3 dəfə yeməyə az

qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Baş ağrılarında, revmatizmdə, sidik kisəsi və böyrək daşlarının müalicəsi zamanı. 2 xörək

qaĢığı doğranmıĢ otundan 0,5 litr qaynadılmıĢ suyun üzərinə tökün, qaynama dərəcəsinə gətirib

dəmləyib süzün. Dəmləmədən stəkanın 1/5 hissəsi qədər götürüb gündə 2-3 dəfə yeməyə yarım saat

qalmıĢ qəbul edin.

Damar ağrılarında, artritdə, podaqra zamanı. 50 q doğranmıĢ otundan götürüb 3 litr qaynar

suya tökün və zəif od üzərinə qoyub 10-15 dəqiqə qaynadıb süzün. Sonra 38-39 dərəcə temperatura

salıb vannaya tökün. Vannasını, yatmağa 1 saat qalmıĢ 15-20 dəqiqə qəbul edin. Müalicə kursu 10

gündür.

Diş ağrılarında. 2 xörək qaĢığı otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb süzün.

Ekstraktından ağız nahiyənizi qar-qara edin və yaxud pambıq və tənzifdən tampon düzəldib

diĢinizin dibinə qoyun.

Diqqət! Qadınların göybaĢcıqdan hazırlanan preparatlardan aybaĢının baĢlanmasına 2-3 gün

qalmıĢ qəbul etmələri məsləhət görülmür. AybaĢı prosesi baĢa çatdıqdan sonra müalicəni davam

etdirmək olar.

Ġyli kərəviz – Apium graveolens L.

Ġyli kərəvizin vətəni Aralıq dənizi ölkələrinin əraziləri hesab edilir. Yabanı halda Qərbi

Avropa, Asiya, Hindistan, ġimali və Cənubi Amerika, keçmiĢ SSRĠ-nin Cənubi Avropa hissələrində

yayılmıĢdır. Azərbaycanda isə yabanı halda 1 növünə - iyli kərəvizə rast gəlinir.

Ġyli kərəviz – Apium graveolens L. Bu hündürlüyü 80-100 sm-ə çatan birillik və yaxud

ikiillik bitkidir. Gövdəsi dikduran çoxlu budaqlardan ibarətdir. Çiçəkləri xırda ağ rəngli olub

mürəkkəb çətirdə toplanmıĢdır. Rozet yarpaqları iri, ətli saplaqdan ibarət olub, ikilələkĢəkilli

bölünmüĢdür, yuxarıda yerləĢən yarpaqları gövdə üzərində oturan halda üçər bölünən, tünd yaĢıl

rəngli, parlaqdır. Meyvəsi iki toxumludur. Ġyun-iyul

aylarında çiçək açır, iyul-avqust (sentyabr)

aylarında meyvə verir. Ġyli kərəviz Azərbaycanın

Xəzər sahillərində, AbĢeronda, Kür-Araz

düzənliklərində, Lənkəranın düzən ərazilərində,

əsasən düzənliklərdə, dəniz sahillərində,

qumluqlarda, bataqlıqlarda, bulaq kənarlarında,

Ģoranlıqlarda və zibilliklərdə yayılmıĢdır.

Qədim yunan və Roma xalqları tərkibində

kərəviz olmayan xörəklərdən həmiĢə imtina

edirmiĢlər. Farslar kərəviz bitkisini Allah tərəfindən

insanlara verilmiĢ hədiyyə kimi səciyyələndirirlər. Yunan və Roma xalqları kərəviz bitkisi ilə bir

çox xəstəlikləri məharətlə müalicə edərmiĢlər. Kərəvəzin bir çox sort və formalarından qida,

ədviyyat və müalicə məqsədləri üçün dünyanın əksər xalqları istifadə edirlər. Kərəvizin

kökmeyvəsinin ətri Ģaxtalar düĢən zamanı da olduğu kimi qalır.

Kərəvizin bütün hissələri qiymətli müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir. O iĢtahartırıcı, mədə

Ģirəsinin ifrazatını artırır, antiseptik vasitə kimi yarasağaldıcı təsirə, orqanizmin tonusunun

164

artırılmasında mühüm rol oynayır. Bundan baĢqa kərəvizin tərkibində çoxlu miqdarda makro və

mikroelementlərdən, vitamin mənbəyi, antoksidant xüsusiyyətli apigenin maddəsindən,

furokumarinlər, asparagin, xolin, manit, niĢasta həmçinin Na, P və Fe mikroelementləri, efir yağları

aĢkar edilmiĢidr ki, bunlar da orqanizmdə selikli qiĢa toxumalarının iĢinin nizamlanmasında onların

fəaliyyətinin normal gediĢində müsbət rol oynayırlar. Ona görə də mədə və onikibarmaq

bağırsaqlarında yarası olan xəstələr bitkidən təzə dərilmiĢ, biĢirilmiĢ və turĢuya qoyulmuĢ halda

yeməklərində istifadə etməlidirlər. Kərəvizin tərkibində olan maddələr, orqanizmdə toplanıb qalmıĢ

duzların və Ģlakların təmizlənməsində mühüm rol oynayır. Bundan baĢqa podaqra, revmatizm,

artrit, sidik kisəsi, böyrək, ciyər və s. xəstəliklərə tutulmuĢ insanların yeməklərinin tərkibinə bu

bitkidən çoxlu miqdarda qatılması məsləhətdir. Elmi əsaslarla sübut olunmuĢdur ki, kərəviz nevroz,

zəifləmiĢ əsəb sistemində, eləcə də yuxu pozuntularında əvəzsiz müalicə preparatıdır. Ona görə

həkimlər bu cür xəstəliklərə düçar olmuĢ insanlara hər gün kərəviz yeməyi məsləhət görürlər.

Kərəvizdən hazırlanan müalicə prepartları.

Qastrit zamanı, mədə şirəsi turşuluğunun aşağı düşməsinə, mədə və onikibarmaq

bağırsaq yaralarının müalicəsində, sidik kisəsində olan daşların əridilib yox edilməsində. Bunun

üçün yeməkqabağı təzə dərilmiĢ kərəvizdən alınmıĢ Ģirədən 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökündən götürüb 1

stəkan suyun üzərinə töküb 2 saat dəmləyib süzün. AlınmıĢ eksrtaktdan gündə 3 dəfə stəkanın 1/3

hissəsi qədər yeməkqabığı qəbul edin.

Böyrək, podaqra xəstəliklərində ağrıkəsici kimi, sidikqovucu vasitə kimi. 2 stəkan qaynar

suya 1/4 hissəsi qədər yarpaq kərəviz sortunun kökündən tökün, su hamamına qoyub 5 dəqiqə

saxladıqdan sonra götürüb 30 dəqiqə dəmləyin. Süzüb gündə 4 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul

edin.

Zəiflik, diş əti qanaxmalarında. Yeməkdən sonra təzə kərviz yarpaqlarından dərib 3-5

dəqiqə çeynəyin.

İmmunitetin zəifləməsində, yorğunluq hallarının aradan qaldırılmasında. 1 litr

qaynadılmıĢ soyuq suya, 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə kərəviz kökü töküb, 8 saat dəmləyib süzün.

Aldığınız cövhərdən gündə 3 dəfə yeməyin vaxtından asılı olmayaraq 1 çay qaĢığı qəbul edin.

Uzun sürən xəstəliklər zamanı baş verən halsızlığın aradan qaldırılmasında. Orqanizmi

möhkəmləndirmək üçün doğranmıĢ təzə kərəviz kökünü 2 stəkan qaynanmĢ suya töküb, su

hamamında qızdırın və ağzı qapalı halda 4 saat saxladıqdan sonra süzün. AlınmıĢ cövhərdən gündə

3-4 dəfə 1 xörək qaĢığı yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Övrə xəstəliyi (крапивница), allergiya mənşəli dermatitin, eləcə də yemək və həşərat

sancmaları zamanı əmələ gələn allergiya xəstəliklərinin aradan qaldırılmasında. Bunun üçün 2

stəkan qaynar suyun içərisinə 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ kərəviz yarpağı və yaxud 4 xörək qaĢığı

təzə yarpağından əlavə edin. Emal qaba töküb qapağını örtüb 30 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün.

AlınmıĢ dəmləmədən 4 dəfə yarım stəkan və yaxud gündə 2 dəfə qəubl edin.

Kəskin müxtəlif formalı revmatizm xəstəliklərinin müalicəsində. 100 q kərəviz (yarpaq və

gövdəsi ilə birlikdə) götürüb 1 litr suya töküb, odun üzərinə qoyub qaynadın. Qaynamanı 1 stəkan

həcmində eksrtakt qalana qədər davam etdirib süzün. AlınmıĢ ekstraktı gün ərzində bir neçə dəfə

qəbul edin. Hər gün təzə dəmləmə hazırlayıb qəbul edin. Müalicəni tam sağalana qədər davam

etdirin.

Maddələr mübadiləsi pozğunluğunda. 1 stəkan soyuq qaynadılmıĢ suya, 2 xörək qaĢığı

quru doğranmıĢ kökündən əlavə edib 2 saat saxladıqdan sonra süzün, stəkanın 1/3 hissəsi qədər

gündə 3 dəfə qəbul edin.

Şəkərli və şəkərsiz diabet zamanı. Hər gün 4-5 ədəd təzə budağından yeyin.

Ədviyyatlar şahının hazırlanması. 200 q kərəviz kökü, 2 ədəd alma, 100 q Ģirin bibər,

stəkanın 1/2 hissəsi qədər xama, 2 xörək qaĢığı limon Ģirəsi, 1 çay qaĢığı Ģəkər tozu, 2 dilim

portağal götürün. Kökümeyvəli kərəvizin və almanın qabıqlarını soyub təmizləyib, xırda hissələrə

ayırın, sonra həlqə Ģəklində doğranmıĢ bibəri əlavə edib, Ģəkər tozu və limon Ģirəsi əlavə edin. 10-

15 dəqiqədən sonra xamanı əlavə edib qarıĢdırın. Sonra alınmıĢ salatın üzərini portağal ilə bəzəyib

süfrəyə verin.

165

İgid (bahadur) salatının hazırlanması. Orta böyüklükdə kərəviz kökmeyvəsi və yaxud

kərəviz saplağı, 1 ədəd orta ölçülü kök, 2 xörək qaĢığı mayonez və yaxud 2 xörək qaĢığı zeytun

yağı, alma Ģirəsi, 4-5 ədəd cəfəri budaqları götürün.

Iri deĢikləri olan süzgəcdən kərəviz və kökü keçirib, üzərinə doğranmıĢ göyərtiləri əlavə

edib, qarıĢdırıb üzərinə mayonez və yaxud yağ, sirkə və narın doğranmıĢ cəfəri səpib süfrəyə verin.

DiĢ qurtlayan – Visnaga daucoides Gaertn.

Dünya florasının tərkibində Visnaga cinsinin 10-a qədər növü yayılmıĢdır. Bu növlərin

hamısı ot formasında olub, Orta Aralıq dənizi ölkələri ərazilərində təsadüf edilir. Qafqazda o

cümlədən də Azərbaycanda 1 növü yayılmıĢdır.

DiĢqurtlayan – Visnaga daucoides Gaertn. Botaniki xarakteristikası. Hündürlüyü 100 sm-ə

qədər olan, çoxbudaqlanan Ģırımlı gövdəyə malik ikiillik ot bitkisidir. Yarpaqları iki-üçqat

lələkvarıdır. Ağ rəngli hamaĢçiçəyinin diametri 6-10 sm olub mürəkkəb çoxĢüalı çətirdə

toplanmıĢdır. Iki yerdə bölünən yumurtayaoxĢar, xırda, acı tamlı, ətirli qoĢadən meyvəsi vardır.

Bitki iyun-iyul aylarında çiçəkləyir, meyvələri avqustda

yetiĢir.

Azərbaycanda bu bitkiyə Samur və Dəvəçi

rayonlarında, Xəzər dənizi sahillərində, Lənkəran

ovalıqlarında tez-tez təsadüf olunur. ġirvan-Savalan

düzlərində diĢqurtdayan daha geniĢ yayılmıĢdır.

Ümumiyyətlə, əkin yerlərində, quru yamaclarda tez-tez

rast gəlmək olar.

Kimyəvi tərkibi. DiĢqurtdayan əsas müalicə

əhəmiyyətli maddələri furanoxromonlardır. Bunlardan

kellini (visnamin) – C14H12O5, viznaqini – C13H10O4,

kellol qlükozidi (kellinin) – C19H20O10 və s. göstərmək

olar. DiĢqurtduyanın meyvələrində 0,4-2,5%,

yarpaqlarında 1,2%, gövdəsində 0,11%, çiçəklərində

0,2-1%-ə qədər kellinin maddəsi aĢkar olunmuĢdur.

Furanoxromonlardan baĢqa meyvələrindən kumarinlər, mirisetin, kversetin, kampferol, akasetin,

rutin və s. flavonoid maddələri, 0,2% efir yağı, 20%-ə qədər piyli yağ da tapılmıĢdır.

Bundan baĢqa bitkinin meyvəsinin tərkibindən 5,86% kül, mq/q olmaqla K - 16,80, Ca -

14,50, Mg - 3,40, Fe - 0,23 makroelementləri, KBN olmaqla: Mn - 0,40, Cu - 0,37, Zn - 0,39, Cr -

0,12, Al - 0,12, Se - 10,30, Ni - 0,28. Sr - 0,20, Pb - 0,02,1-0,15, B - 37,60 mk/q mikroelementləri

də aĢkar edilmiĢdir.

Təbii əhəmiyyəti. Meyvəsindən alınan ağımtıl və yaxud sarımtıl toz formalı kellin

preparatından spazmolitik təsirli dərman kimi stenokardiya, hipertoniya, sidik və öd kisələrinin

spazması zamanı, eləcə də bronxial astmada göyöskürəkdə, mədə-bağırsaq sisteminin spastik

vəziyyətində, aterozklerozda, kardiosklerozda, ürəyin tac damarlarının geniĢlənməsində, ürək

pozuntularında istifadə edilir. S.Y. Sokolov və S.P.Zamotayeva görə bitkidən hazırlanan

preparatlardan qlaukoma xəstəlikləri zamanı gözün daralmasının qarĢısını almaq üçün tətbiq edilir.

Son illərdə Xarkov Elmi-Tədqiqat Əczaçılıq Institutunu əməkdaĢları diĢqurtduyanın

meyvələrindən «avisan» adlı (furanoxromonların, kumarinlərin və flavonların cəmindən ibarət olan)

preparat hazırlanmıĢdır. Bu preparat böyrəkdə daĢ ilə bağlı əmələ gələn xəstəliklərin müalicəsində

spazmolitik dərman kimi istifadə olunur.

Bundan baĢqa bitkidən alınan preparatlar xərçəng çöplərinin inkiĢafının qarĢısının

alınmasında da iĢlədilir.

Xalq təbabətində bitkidən diĢ ətinin möhkəmləndirilməsində və diĢ qanaxmalarında istifadə

edilir. Kök hissəsindən isə ədviyyat kimi xörəklərin tərkibinə qatılır.

166

Tatyana tütəkotu (Qadın jenĢeni) – Angelica tatianae Bordz.

Dünya florasının tərkibində 80-ə qədər növü varıdr. Cinsə daxil olan növlər çoxillik ot

bitkiləri olub, ġimal yarımkürəsinin mülayim iqlim zonalarında yayılmıĢlar. Cinsin Qafqazda 2, o

cümlədən Azərbaycanda 1 növünə – Angelica tatianae Bordz.-a rast gəlinir.

Tatyana tütəkotu - A. tatianae Bordz. Bu iri, süd Ģirəsi ilə zəngin olan ikiillik və çoxillik ot

bitkisidir. Gövdəsi yoğun, içərisi boĢ olub, 230-250 sm hündürlüyündədir. AĢağı yarpaqları uzun

saplaqlı və rozet olduğu halda, yuxarıda

yerləĢənlər oturandır. ġarĢəkilli çiçəklərinin

diametri 8-15 sm-dir. Çiçək ləçəkləri xırda,

ağımtıl və yaxud sarımtıl-yaĢıl rəngdədir.

Ġyun ayında çiçək açır, avqustda meyvələri

yetiĢir.

Tatyana tütəkotuna Azərbaycanda

Böyük Qafqazın Zaqatala ərazilərində təsadüf

edilir.

Hələ çox qədim dövrlərdə tütəkotunun

gövdəsindən millli musiqi aləti olan tütək

hazırlanırmıĢ. Aclıq illərində 10 minlərlə

insanı tütəkotu xilas etmiĢdir. Ural xalq

təbabətində tütəkotundan hazırlanan

preparatlardan ağ ciyər vərəminin, parazit

qurdların müalicəsində geniĢ istifadə edirmiĢlər. Tibet kahinləri bitkidən alınan müalicəvi

ekstraktlarla damar xəstəliklərin, artriti, revmatizm, əzələ ağrılarını, qıcolmanı, Çin təbabətində isə

ürək-damar xəstəliklərini müalicə edərmiĢlər.

Müalicə məqsədləri üçün tütəkotunun əsasən köklərindən istifadə edilir. Hal-hazırda uĢaqlar

tütəkotunun gövdəsinin qabığını soyur və həvəslə yeyirlər.

ġərq təbabətində tütəkotundan jenĢen əvəzi kimi çox xəstəlikləri müalicə edirlər. Tütəkotu

öz müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə heç də jenĢendən geri qalmır. Bundan hazırlanan preparatlar

cinsiyyət orqanlarının, əsəb sisteminin, artritin, eləcə də göbələk xəstəliklərinin müalicəsində də

tətbiq edilirmiĢ.

Ən baĢlıca tütəkotu qadınlarda baĢ verən hormonal pozuntuların aradan qaldırılmasında

iĢlədilir. Bu qiymətli cəhətlərini əsas götürərək çin və yapon tütəkotunu «qadın jenĢeni»

adlandırırlar. Hələ çox qədim dövrlərdə tütəkotu ilə aybaĢı xəstəliklərini, klimakterik pozuntularını,

eləcə də digər qadın xəstəliklərini müalicə edirmiĢlər. Tütəkotu anemiya əleyhinə güclü vasitə

hesab edilir. Alimlər tütəkotunun tərkibindən elə bir qiymətli maddə çıxarmıĢlar ki, bu beyin

qabığında qan dövranını nizamlayır və yaddaĢı yaxĢılaĢdırır. Tütəkotunun kökündən alınan

preparatlar pankreas (mədəalti vəzi) Ģirəsinin ifrazatını artırır. Bitkidən hamilə qadınların istifadə

etmələri məsləhət görülmür.

Tütəkotundan müalicəvi preparatların hazırlanması.

Həzm sistemi orqanlarının, bronxit və zökəm xəstəliklərinin müalicəsində. 50 q tütəkotu

kökünü, 0,5 litr arağın üzərinə töküb 2 həftə saxlayın. Sonra süzüb gündə 3 dəfə yemək qabağı 1

çay qaĢığı qəbul edin.

Qaraciyərin təmizlənməsi və qəbizliyin aradan qaldırılmasında (xüsusən də yaşlı

adamlarda). Qadınlar yaxĢı olar ki, tütəkotu ilə qırmızı kökü 1:1 nisbətində qarıĢdırıb istifadə

etsinlər.

Ürəyin müalicəsində tütəkotu, dioskor və yapon saforasından götürüb istifadə edin.

Yerkökü – Daucus sativus Roehl.

167

Kök 4 min il bundan qabaq mədəni hala keçirilərək əkilib becərilməyə baĢlanmıĢdır.

Hazırda dünyada kökün 460 min hektar əkin sahəsi mövcuddur.

Hər il 11 milyon kök meyvəsi tədarük edilir. Bunun da 86%-i

Avropa ölkələrinin payına düĢür.

Dünya florasının tərkibində yerkökü cinsinin 60-a qədər

növünə təsadüf edilir. Bu növlərin əksəriyyətinə Aralıq dənizi

ətrafı ölkələrin ərazilərində, Afrikada, Avstraliyada,

Əfqanıstanda, Yeni Zelandiya və Amerikada rast gəlinir. Yabanı

növün vətəni Aralıq dənizi ətrafı ölkələr hesab edilir. Kök cinsinə

daxil olan növlərin əksəriyyəti birillik, ikillik, kökmeyvəli bitkilər

hesab edilir. Dünyada kökün 100-dən artıq sortu becərilir.

Dərman, qida və ədviyyat, yem kimi ən qiymətli növü isə əkilən

kök – Daucus sativus L. hesab edilir. Əkilən kök ikiillik, ətli

kökmeyvəsi olan ot bitkisidir. Birinci il onun kökü ətrafında

rozetĢəkilli yarpaqlar və ətli kökmeyvəsi əmələ gəlir. Ġkinci il isə

onun gövdəsi formalaĢır. Gövdəsinin hündürlüyü 90-100 sm-ə çatır və üzərində uzunluğu 20 sm-ə

qədər çoxlu sayda lələkvari yarpaqları olur. Gövdənin kökə yaxın hissəsində yerləĢən yarpaqlar

uzun saplaqlı, yuxarıdakılar isə oturaqdır. Ikinci il çiçək və meyvə verir. Çiçəkləri xırda ağımtıl,

ləçəkləri qırmızı rəngdə olub mürəkkəb çətirdə toplanmıĢdır. Çiçəklər çarpaz tozlanır. Meyvəsi

ikitoxumludur. Toxumları uzunsov dərivarı, qabıqla örtülür, 4 cərgəli tikanlarla əhatə olunur. Qida

və ədviyyat kimi ən qiymətlisi qırmızı, narıncı-qırmızı rəngdə olan kök sortları hesab edilir. Kökün

sarı, tünd, bənövĢəyi, ağımtıl yaĢıl, narıncı, sortlarına da təsadüf edilir. Qırmızı və narıncı-qırmızı

rəngli sortlarının vətəni Aralıq dənizi ətrafı ölkələr hesab edildiyi halda, sarı və ağ sortlarının vətəni

isə Mərkəzi Asiya hesab edilir. Kökmeyvənin rəngi tərkibindəki boyaq maddələrindən – antosian və

karotinoidlərdən asılıdır.

Kökün müalicəvi xüsusiyyətləri.

Müalicə məqsədləri üçün kökün kökmeyvəsindən, yaĢıl hissəsindən və toxumlarından

istifadə olunur. Toxumlarının tərkibindən 12%-ə qədər piyli yağ, 1,5% efir yağı daukosterin,

flavonoidlər və s. aĢkar edilmiĢdir. Çiçəklərindən antosian və flavonoid, yaĢıl hissəsindən isə fol

turĢusu və B2 vitamini, karotionid maddələri tapılmıĢdır. Kökün tərkibində orqanizmə müsbət təsir

edən çox zəngin kimyəvi birləĢmələr – pantoten turĢusu, A, B1, B6, D, H, E, K, PP, vitaminləri,

amin turĢular, niĢasta, mineral duzlardan (kalium, kalsium, fosfor, dəmir, manqan, sink və s.) zülal

maddələri aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə kökün tərkibində çoxlu miqdar Ģəkərli maddə qlükoza,

pektin, sellüloza, lesitin və bir sıra fosfatidlər müəyyən olunmuĢdur.

Zəngin bioloji aktiv maddələr spektirini özündə cəmləĢdirən kök – 33 kilokalorilidir; bu da

onu qiymətli pəhriz, müalicəvi və zəngin qida keyfiyyətli pəhriz məhsulu edir. Kökün tərkibində

olan kalium ürəyin fəaliyyətini tənzimləyir, böyrək xəstəliklərin və hüceyrələrdə olan su balansını

normalaĢdırır. Orqanizmdə kalium çatıĢmadıqda, tez-tez soyuqdəymələr, düĢünmə qabiliyyəti aĢağı

düĢür, yuxusuzluq və depressiyalar baĢ verir. Mikroelementlərin azlığından mədə-bağırsaq

sisteminin iĢinə mənfi təsir göstərir, əzələ yorğunluqları baĢ qaldırır və müntəzəm baĢ ağrıları baĢ

verir. Kökün tərkibindəki kalsium elementi orqanizmdə sümük və diĢlərin formalaĢmasına səbəb

olmaqla yanaĢı damar ağrılarının müalicəsinə kömək edir. Bu elementin çatıĢmamasından bir sıra

dəri xəstəlikləri əmələ gəlir. Bundan baĢqa kalsium iyonları maddələr mübadiləsində iĢtirak edir,

qanda laxtalanmanı daim normada olmasına yardımçı olur. Kökün tərkibindəki fosfor elementi

hüceyrələrin bərpa olunmasında, sinir impuluslarının tənzimlənməsində öz müsbət təsirini göstərir.

Kökün tərkibindəki dəmir elementi qanda oksigenin daĢınmasında mühüm rol oynamaqla

yanaĢı onun çatıĢmazlığı hemoqlobinin sintezinə mənfi təsir edir, yorğunluq əmələ gətirir, tükün

ağarmasına, dırnaqların kövrəlib qırılmasına səbəb olur.

Hər gün kök qəbul edilərsə kiĢilərdə cinsi fəalığı artmasına səbəb olur. Kökün tərkibində

olan sink elementi azlıq edərsə ―kiĢilərin güclərinin‖ azalmasına səbəb olur. Kökün rənginin

qırmızı-bənövĢəyi olmasına əsas səbəb onun tərkibində olan antosian maddələrin nəticəsidir. Bu cür

rəngə malik olan köklərdən yaxın illərdə daha çox istifadə olunmağa baĢlanmıĢdır. Qırmızı-

168

bənövĢəyi rəngdən ən çox Amerika əhalisi istifadə edir. Kökün tərkibindəki antosian maddəsi ürək-

damar xəstəliyinin müalicəsinə kömək edir, orqanizmi xərçəng xəstəliyindən xilas edir. Müəyyən

edilmiĢdir ki, antosian orqanizmi radiasiyanın zərərli təsirlərindən qoruyur. BənövĢəyi rəngli kökün

müalicəvi xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, ən qiymətli müalicəvi təsirə malik qırmızı rəngli kök hesab

edilir. Qırmızı rəngli kökün qiymətli müalicəvi təsirə malik olması onun tərkibində olan provitamin

―A‖ – yəni beta-karotin təsir göstərir.

β-karotin rak və soyuqdəymə əleyhinə malik olmaqla yanaĢı, görmə qabiliyyətini artırır,

toyuq korluğunu aradan qaldırır, dərinin fəaliyyətinə müsbət təsir göstərərək, onun elastikliyini

yüksəldir. Kökün tərkibindəki fitonsid maddələri zərərli mikroblara öldürücü təsir göstərir. Kökün

tərkibindən tapılan daykosterin mərkəzi sinir sisteminə müsbət təsir göstərərək beyninin iĢləmə

qabiliyyətini artırır.

β–karotinoid. 1875-ci ildə məĢhur cərrah N.Ġ.Piroqov yazırdı ki, süzgəcdən keçirilmiĢ kök

sıyığını xərçəngin əlehinə tətbiq etmək olar. O vaxtlar onun kökmeyvəsinin tərkibində kimyəvi

birləĢmə beta-karotin aĢkar edilmiĢdir. Bu maddə kökə qırmızı-narıncı rəng verir. β-karotinoid

orqanizmə düĢən zaman ―A‖ vitamininə retinola çevrilir. Bundan əlavə ―A‖ vitamini insanın

boyunun artmasına təsir edərək cinsi hormonun sintezinə səbəb olur. Eyni zamanda skletin

formalaĢmasında mühüm rol oynayır. β -karotin dərinin fəaliyyətini nizamlayır, gözün görmə

qabiliyyətini artırır, sinir sistemini möhkəmləndirir, orqanizmin enerjisini yüksəldir, infeksiyalara

qarĢı müqavitətini artırır. Aparılan yeni tədqiqatlar nəticəsində β-karotinoidin güclü antioksidant

olduğu aĢkar edildi. Bunun təsiri nəticəsində sərbəst radikaların qarĢısı alınaraq, bir sıra təhlükəli

aterosklerozun, hipertoniya, revmatoid artrit, emfizma, parkinson, katarakta kimi xəstəliklərin

əmələ gəlməsinin qarĢısını alır. Orqanizmə daxil olan radikallar qocalmanı sürətləndirir, insan

ömrünü qısaldır. Buna görə də həkimlər vaxtsız qocalmanın qarĢısını almaq üçün hər gün bir ədəd

kök yeməyi məsləhət görürlər.

Bu yaxınlarda yapon mütəxəssislərinin apardıqları elmi nəticələr göstərmiĢdir ki, mütəmadi

sarı-yaĢılımtıl tərəvəzlərdən həmçinin kökdən tez-tez istifadə edildikdə insan öz ömrünü 5-7 il artıra

bilər. Bundan əlavə ―A‖ vitamini xamanın, qara ciyərin, yumurtanın və bir çox tərəvəz və

meyvələrin tərkibində də rast gəlinir. Ancaq kök tərkibindəki karotinoidin miqdarına görə, Ģirin

qırmızı bibərdən baĢqa bütün meyvə və tərəvəzlərdən üstündür.

Müqayisə üçün, məsələn 100 q adi kökün tərkibində 7,5 mq karotinoid olduğu halda, 100 q

pomidor və əriyin tərkibində 1,7 mq karotinoid olur. Kökdə karotinoidin miqdarı o biri meyvə və

tərəvəzlərdən 4,5 dəfə çoxdur. Bir ədəd orta ölçüyə malik olan kök yedikdə insanın bir gündə

karotinoidə olan tələbatı tamamilə ödənilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həddindən artıq

yumurta və qara ciyər yemək məsləhət görülmür. Amma kök Ģirəsinin orqanizmə əhəmiyyətindən

baĢqa heç bir zərərli təsiri yoxdur.

Kökə qırmızı-narıncı rəng verən β-karotinoid aĢağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

1. Güclü antioksidant xüsusiyyətlərinə malik olduğundan qocalma prosesini ləngidir.

2. Orqanizmə çoxlu miqdarda kanserogen maddələrin daxil olması nəticəsində döĢ, dəri,

uĢaqlıq yolu, ağ ciyər, yoğun bağırsaq, sidik kisəsi və qara ciyərdə əmələ gələn xərçəng

xəstəliyinin qarĢısını alır.

3. Hər gün β-karontinoid qəbul edilərsə bir sıra damarlarda əmələ gələn ateroskleroz

insultun əmələ gəlməsini 2 dəfə azaldır, ürək damar pozuntularının qarĢısını alır.

4. Hər gün kök qəbul edilərsə, orqanizmin ümumi sistemi gücləndirir, infeksiyaya qarĢı

orqanizmin müqavimətini artırır, təhlükəli infeksiyalara yoluxmasının qarĢısını

alır,tənəffüs yolları xəstəliklərini azaldır, uzun sürən xəstəliklərin əmələ gəlməsinə imkan

vermir.

5. Ən vacibi isə hamilə qadınlar və süd verən uĢaqlı analara çoxlu kök yemək məsləhət

görülür.

Orqanizimdə β-karotin çatıĢmayan zaman bir sıra xəstəliklərin – öd və sidik kisələrində

daĢın əmələ gəlməsinə, katarakt, həzm sistemində nasazlıqların yaranmasına ―toyuq korluğuna‖ ağ

ciyər və s. xəstəliklərin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

―A‖ vitamini çatıĢmadıqda orqanizmin ummuniteti azalır və bütün üzvlərində nasazlıqlar

169

baĢ qaldırır.

Kökün tərkibində bioloji aktiv maddələr o cümlədən β -karotinoid maddəsi ən çox sentyabr

ayında toplanır. Ġyun-iyul aylarında toplanan köklərin müalicəvi təsiri nisbətən aĢağı olur. Ən çox

vitamin 150 q çəkisi olan kökdə çox olur. Kökün yuxarı hissəsində karontionid miqdarı daha çox

toplanır.

Yabanı yerkökünün müalicəvi xüsusiyyətlətləri. Yabanı yerkökünün müalicəvi təsiri heç də mədəni kökdən geri qalmır. Yabanı kök ikiillik

bitki olub nazik, qırmızımtıl, iyvari uzun kök sisteminə malikdir. Gövdəsi ikinci ili inkiĢaf edib 100

sm hündürlüyündə sadə və yaxud yuxarı hissədən budaqlanandır , uzunsov Ģırımlı yunvari tüklərlə

örtülü yarpaqlardan ibarət nadir hallarda çılpaqdır. Yarpaqlar növbəli üçküncdür. Çiçəkləri çox vaxt

ikievli diĢiciklərdən ibarət olub ləçəkləri ağımtıl və sarımtıldır. Hamar çiçəkləri mürəkkəb çətirdə

yerləĢmiĢdir. Meyvəsi ellipsvari iki meyvəcikdən ibarət 4 qabıqvari cərgələrdə düzülmüĢ tüklərlə

əhatə olunmuĢdur. Yabanı kökün tərkibində efir yağı, alkoloid maddəsi, Ģəkər, üzvi turĢular 20-dən

artıq mikroelementlər aĢkar edilmiĢdir. Bitkidən hazırlanan ekstraktlardan diaretik, ödqovucu,

spazma əleyhinə və deminerallaĢdırıcı xüsusiyyətlərə malikdir. Yabanı kök orqanizmdə su duz

balansını nizamlayır və artıq sulları orqanizmdən kənarlaĢdırır.

Yabanı yerkökü i ödü onikibarmaq bağırsağa qovan, qara ciyər hüceyrələrində ödün

çıxarılmasını artırmaqla maddələr mübadiləsini nizamlayan ödqovucu vasitə kim istifadə edilir.

Bundan baĢqa yabanı kökdən hazırlanan preparatlar daxili orqanlarda – qan damarlarında,

bronxlarda, mədə-bağırsaq sistemində, ödqovucu kanallarda, sidik yollarında baĢ verən spazmaların

aradan qaldırılmasında iĢlədilir. Yabanı kökün toxumlarından hazırlanan cövhərlərdən ―urolescan‖,

prepartların tərkibinə daxil edib böyrəklərdə əmələ gələn daĢların kənar edilməsində, sidik kisəsində

baĢ verən soyuqdəymələrin müalicəsində, öd əmələ gəlməsində və öd ifrazının artırılmasında tətbiq

edilir. Yabanı kökün preparatları köpmə zamanı, qəbizlikdə, qurdqovucu vasitə kimi də istifadə

edilir. Yabanı kökün preparatları ən çox böyrəkdə olan daĢların kənar edilməsində tətbiq edilir.

Yabanı kökdən təklikdə və yaxud baĢqa dərman bitkləri ilə qarıĢdırıldıqda istifadə edilir.

Yerkökü 100 xəstəliyin dərmanıdır. Kök çox qiymətli dərman bitkisi hesab edilir. Tibb

alimləri müəyyən etmiĢlər ki, bu tərəvəz bir çox xəstəliklərin o cümlədən soyuqdəymə,

sidikqovucu, iĢlədici, südartırıcı, spazma əleyhinə, ĢiĢlərə qarĢı qurdqovucu və yara sağaldıcı

xüsusiyyətlərə malikdir. Kök orqanizmi xarici mühitin xoĢagəlməz təsirlərinə qarĢı qoruyan nadir

bitkilərdəndir. Belə ki, Kanada və Avstraliyada insanlar zəhərli Ģəraitdə iĢləyən zaman onlara xüsusi

paketlərdə kök Ģirəsi verirlər.

Kökün bir çox xəstəliklərin müalicəsinə müsbət təsir göstərən amillərdən bunları qeyd

etmək olar: vitamin çatiĢmazlığında və qanazlığında; infakt zamanı; ürək-damar xəstəliklərində;

mədə, bağırsaq, qara ciyər və böyrək xəstəliklərində; göz xəstəliyində; qalxana bənzər vəzi

xəstəlikləri zamanı qüvvətləndirici vasitə kimi; nəfəs yolları xəstəliklərində; yaman ĢiĢlərə qarĢı.

Bir sözlə kökün müalicəvi xüsusiyyətləri çox Ģaxəlidir.

Kim gündə 1 ədəd kök yeyərsə o, çox nadir hallarda xəstələnə bilər. Bu tərəvəzdən hər gün

normal qəbul edilərsə, orqanizmin immunitet sistemi güclənər və o xəstəliyə tutulmaz. Çox qədim

zamanlarda alimlər belə bir kəĢfə imza ataraq qeyd etdilər ki, kökün tərkibində olan pektin maddəsi

qanda xolesterinin miqdarını azaltma qabiliyyətinə malikdir. Əgər insan gündə 2 ədəd kök yeyərsə

xolesterinin miqdarı qanda 10-20% aĢağı düĢər. Buna görədə həkimlər xəstələrə kökdən hazırlanan

xörəklərdən hər gün qəbul etməyi məsləhət görürlər. Buda ürək-damar və mədə-bağırsaq

xəstəliklərinə müsbət təsir edə bilər. Orqanizmdə mineral pozuntuların baĢ verməsi nəticəsində

sidik və öd kisələrində daĢlaĢma baĢ verir. Bu zaman həkimlər kök yeməyi məsləhət görürlər. Hər

gün çiy halda 50-100 qram süzgəcdən keçirilmiĢ kök qəbul edən insanlarda, ağ ciyər, bronxial

astma, qastrit, turĢuluğun aĢağı düĢməsi, qara ciyər, mədəaltı vəzinin xəstəliklərinə tutulma halları

azalar. Kökdən qəbizlikdə, bağırsaqlarda olan pazarit qurdlara qarĢı, sidikqovucu, ödqovucu vasitə

kimi istifadə edilər.

Ağır fiziki iĢ zamanı kökdən hazırlanan salatlardan istifadə edilməsi məsləhət görürlər.

Bir sıra dietoloqlar xərçəng, nefrit, Ģəkər xəstəlikləri zamanı kökdən biĢirilmiĢ halda istifadə

etməyi məsləhət görmürlər. Kökdən hazırlanan püre disbakterioz və kolitə qarĢı gözəl vasitə hesab

170

edilir. Hamilə və süd verən qadınların kök Ģirəsindən istifadə etməsi məsləhət görülür. Kökün

tərkibində kifayət qədər olan ―A‖ vitamini yağ mənĢəli xörəklərl, məsələn xama, bitki və kərə

yağları ilə qəbul etməyi məsləhət görürlər.

Kökdən xərçəng xəstəlikləri zamanı istifadə etmək məsləhət bilinir. Dünyanın müxtəlif

ölkələrinin alimləri hələki müalicəsi mümkün olmayan xərçəng xəstəliyinin təbiətini öyrənməyə can

atırlar. Alimlər müəyyən etmiĢlər ki, xalq təbabətiilə məĢğul olan həkimlər kök Ģirəsi ilə rakın

müalicə etməyə və yaxud xərçəng hüceyrələrinin inkiĢafının qarĢısını almağa səy göstərmiĢlər.

Bir neçə il bundan qabaq ABġ-ın Arizona ġtatı Universitetində çalıĢan alimlər müəyyən

etmiĢlər ki, kök və bir sıra tərəvəz bitkilərinin tərkibində olan beta-karotin xərçəng xəstəliyini

törədən virusların inkiĢafının qarĢısını alır. Bunun üçün gündə 30 mq beta-karotin qəbul etməyi

məsləhət görürlər. Bu qədər β-karotinoidi 2-6 ədəd (100) q kök yeməklə əldə etmək olar. Qeyd

etmək lazımdır ki, biĢmiĢ kök çiy kökə nisbətən yaxĢı həzm olunur.

Yapon professoru T.Xirayma insanların həyat tərzi ilə əlaqədar olaraq xərçəng xəstəliyindən

ölənlərin faizini öyrənmək üçün 20 il tədqiqat iĢləri aparmıĢdır. 1965-1985-ci illərdə 40 yaĢ olmaqla

265 min insan üzərində tədqiqat apararaq belə bir nəticəyə gəlmiĢdir ki, spirtli içkilərdən istifadə

etməklə və siqaret çəkənlərdə xərçəng xəstəliklərdən 50% insan vəfat etmiĢdir. Lakin qidalarında

kökdən, sarı-yaĢıl göyərtilərindən istifadə edən insanların xərçəng xəstəliyinə tutulmaları 45-50%

aĢağı düĢmüĢdür. Son onilliklərdə aparılan tədqiqat iĢlərinin nəticəsində məlum olmuĢdur ki,

dünyanın bir çox ölkələrində birinci növbədə Yaponiya və Finlandiya əhalisi arasında mədə

xərçənginə tutulma hallarının sayı xeyli aĢağı düĢmüĢdür. Mütəxəssislər bunu əhalinin öz

qidalarında həddindən artıq kök və sarı-yaĢıl rəngli tərəvəzlərdən istifadə etməklə izah edirlər.

Alimlər belə bir nəticəyə gəlmiĢlər ki, həddindən artıq ət məhsulları qəbul edən insanlar ən çox

xərçəng xəsətliyinə tutulurlar. Bunu kökün və sarı-yaĢıl tərəvəzlərin tərkibində olan β -karotindən

az istifadə etməklə əlaqələndirirlər. β-karotin güclü antioksidant qabiliyyətinə malik olub, bizim

orqanizmimizin xərçəng xəstəliyinə tutulmağımızın qarĢısını alır. Bu maddə potensial təhlükəyə

malik olan sərbəst radikalları neytralaĢdıraraq normal hüceyrələrin dağılmasının qarĢısını alır.

Bizim orqanizmimizə düĢən β-karotin retinol maddəsinə çevrilərək mədədə, bağırsaqlarda, sidik

kisəsində, qırtlaq, ağ ciyər, qara ciyər, uĢaqlıq nahiyələrində, mədəaltı vəzi xərçənginin qarĢısını

almağa səbəb olur. Alimlər müəyyən etmiĢlər ki, kökün tərkibində olan C vitamini də bu cürəsirə

malikdir.

ġirin kökün tərkibində yeni bir məĢhur element MOR aĢkar edilmiĢdir. Bu üzvü maddə olub

insan sağlamlığının dostu adlandırılır. MOR çox böyük qəribə xüsusiyyətə malik olub, orqanizmdə

olan DNT molekularının zədələnmələrdən qoruyur. MOR elementi insan orqanizmini bir sıra

təhlükəli xəstəliklərdən o cümlədən də xərçəngin qarĢısını almaqda iĢtirak edir. MOR elementi ağ

qan xəstəliyinə tutulmuĢ xəstələrin müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Belə ki,

bioflavonoid orqanizmə daxil olan zərərli kanserogen maddəni əhatə edərək onun mənfi

xüsusiyyətlərinin qarĢısını almaq kimi ən mühüm bir vəzifəni yerinə yetirirlər. Bioflavonoidlər və

karotin maddələri sərbəst radikalları sanki tutub saxlayır erkən əmələ gələn xərçəng ĢiĢlərinin

qarĢısını alırlar. Alimlər müəyyən etmiĢlər ki, kökün tərkibində olan sellüloza orqanizmin müxtəlif

hüceyrələrində əmələ gələn xərçəngin qarĢını almaqda böyük tol oynayır. Bitkilərin tərkibində olan

piy və yağlar süd vəzilərində, bağırsaqlarda, qara ciyərdə, yumurtalıqlarda, mədəaltı vəzidə yarana

bilən xərçəng çöplərinin inkiĢafına mane olur.

Profilaktik tədbirlər kimi kökdən hazırlanmıĢ Ģirədən və yaxud kokteyldən (baĢqa Ģirələrlə

qarıĢığı) vasitəsilə yorğunluğu antibiotik maddələrin orqanizmə göstərdikləri zəhərli təsirlərə, eyni

zamanda, vaxtında qarıĢısı alınmayan raka qarĢı istifadə edilir. Kökdən Ģirə hazırlanan zaman

sıxılmıĢ tulantıların tərkibində çoxlu miqdar, karotinoid maddəsi qalır. Bu qalığın üzərinə süd və

yaxud xama əlavə edib 10-15 dəqiqə saxlayıb çalxalayıb qəbul edin. DöĢ nahiyəsində xərçəng

əmələ gələn zaman kökü sürtgəcdən keçirib xəstə nahiyənin üzərinə yaxıb müalicə etmək lazımdır.

Kökün boliqolovla qarıĢığı daha yaxĢı nəticə verir. UĢaqlıq nahiyəsində əmələ gələn xərçəngin

müalicəsi üçün hər gün 200q kök yeməyi məsləhət görürlər.

Mədə və yemək borularında əmələ gələn xərçəngin müalicəsində isə 50 ml kök Ģirəsi, 50 ml

çuğundur Ģirəsi və 100 ml süd və 1 çay qaĢığı bal götürüb Ģirələrə qarıĢdırıb qəbul etməyi məsləhət

171

görürlər.

Ürək-damar xəstəlikləri zamanı. Müasir dövrdə həddindən artıq streslərin əmələ gəlməsi

nəticəsində ürəyin üzərinə düĢən gərginliklər nəticəsində çox insanalr buna dözə bilməyib infarkt

keçirib dünyasını dəyiĢir. Həkimlər həyəcan təbili çalaraq qeyd edirlər ki, hər iĢləmək qabiliyyətinə

malik iki nəfərdən biri ürək-damar xəstəliyindən vəfat edir. Bəs nə etməli? Həkimlər ölüm

təhlükəsinin qarĢısını almaq üçün həyat tərzinin dəyiĢməsini, istirahət zamanı düzgün qidalanmaya

nəzarət etməklə yanaĢı çoxlu hərəkət etməyi məsləhət görürlər. Lakin müasir dövrün sürətli elmi-

texniki inkiĢafı zamanı həmiĢə sağlamlığın keĢiyində durmaq o qədər də asan deyildir.

Sağlamlığınızı qorumaq naminə həkimlər təbiətin bizə bəxĢ etdiyi yaĢıl dəfinədən geniĢ sürətdə

istifadə etməyi məsləhət görürlər. Həkimlər ürək-damar xəstəliklərinə qarĢı mübarizə kök və ondan

hazırlanan Ģirələrindən istifadə etməyi məsləhət bilirlər. Kök bizim ürəyimizi infarktdan qoruyur.

Onun tərkibində çoxlu həll olmuĢ Ģəkildə liflər mövcuddur ki, bu da qanda olan xolesterini azaldır,

bir çox ürək xəstəliklərinin qarĢısını alır. Kökün tərkibində olan kalsium-pektat maddəsi öd turĢusu

ilə birləĢib qanın sorulmasına köməklik edərək xolesterinin qatılığını azaldır, ürəyin fəaliyyətini

yaxĢılaĢdırır. Kökün tərkibindəki β-karotin ürək-damar xəstəliklərinin əmələ gəlməsinin qarĢısını

alınmasında fəal rol oynayır. ABġ-ın elmi tədqiqat institutlarının birində çalıĢan 164 iĢçi üzərində

təcrübə aparmağı qərara gəlirlər. 164 iĢçini iki yerə bölüb bir hissəsinə hər gün 50 ml β-karotin

qəbul etdiriblər. O biri qrupa isə β-karotin verməyiblər. Bir neçə ilin təcrübəsindən məlum olub ki,

β-karotin qəbul edən insanlarda ürək-damar xəstəliyinə tutulanların sayı, β-karotin qəbul

etməyənlərə nisbətən 2 dəfə az olmuĢdur.

Alimlər belə bir nəticəyə gəlmiĢlər ki, β-karotin və baĢqa karotinoid birləĢmələri bizim

ürəyimizin etibarlı müdafiəçiləridir. Bundan əlavə kökün tərkibində olan C və B6 vitaminləri ürək-

damar xəstəliklərin qarĢısının alınmasında mühüm rol oynayır.

Kökdən ürək-damar xəstəliklərinin müalicəsində istifadə olunan preparatların

hazırlanması.

İnfarkt və miokard zamanı: birinci günü 100 ml kök Ģirəsindən gündə 2-3 dəfə qəbul

edilməsi məsləhət görülür.

Resept 1: kök Ģirəsi, süzgəcdən keçirilmiĢ və suda 36 saat saxlanmıĢ 1 stəkan qıtıqotu

cövhəri, 1 ədəd limon Ģirəsi götürün. Bunları taxta qaĢıqla yaxĢıca qarıĢdırıb, emal qazanda azca

qızdırıb gündə 3 dəfə, yeməyə 1 saat qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Hipertoniya zamanı isə kök

Ģirəsi ilə çuğundur Ģirəsinin qatıĢığından istifadə etməyi məsləhət görürlər.

Resept 2: Kalsiumla zəngin kokteyl. 3 ədəd kələm yarpağı, kiçik cəfəri dəstəsi, 4-5

ədəd kök, toxumu təmizlənmiĢ yarım alma götürün. Bunların Ģirəsini çəkib qəbul edin.

Resept 3: Sarımsaqdan hazırlanmış ekspres içkisi. Bir dəstə cəfəri, 4-5 ədəd kök, 1 diĢ

sarımsaq, 2 kərəviz budağının Ģirəsini çıxarıb istifadə edin.

Resept 4: Maqnit tərkibli içkinin hazırlanması. 1 diĢ sarımsaq, 1 ədəd kiçik cəfəri dəstəsi,

4-5 ədəd kök, 2 gövdə kərəviz Ģirəsini çıxarıb qəbul edin.

Mədə-bağırsaq xəstəlikləri zamanı. Kök bir çox mədə-bağırsaq xəstəlikləri üçün faydalı

hesab edilir. Belə ki, kimsə mədə-bağırsaq xəstəliyindən əziyyət çəkirsə həkimlər biĢmiĢ və buxara

verilmiĢ kökdən istifadə etməyi məsləhət görürlər. Kökü biĢirən zaman onun tərkibindəki bir çox

bioloji aktiv maddələr, o cümlədən sellüloza və efir yağları parçalanır və yaxud uçub gedir.

Sellüloza və efir yağları mədəni ―qıcıqlandıraraq‖ onun müalicəsinə köməklik göstərirlər. Həkim

Q.S.ġatalov müxtəlif mədə-xroniki qastrit, anodenit, enterit və kolit xəstəliklərinə tutulmuĢ Ģəxsi

müalicə etmək üçün Ģirə terepiyasından istifadə etməyə baĢlayır. Həkim xəstəyə kök, alma,

çaytikanı, kivi Ģirələrindən qəbul etməyi məsləhər görür. ġirələrin tərkibinə mütləq kənaf toxumu

əlavə edilməlidir. Əvvəllər xəstə qatıĢıqdan 100 ml qəbul edir. Sonralar isə 4 stəkana qədər qəbul

etməyə baĢlayır. Mədə-bağırsaq xəstəliyi yavaĢ-yavaĢ aradan qalxmağa baĢlayanda həkim Ģirə və

toxumun həcmini azaltmağa baĢlayır. Get-gedə xəstə tamamilə sağalır və müalicə həkiminə

təĢəkkürünü bildirir. ġirə terapiyasından istifadə edən zaman hökmən həkimin məsləhətinə əməl

etməlisiniz.

Qastrit. Qastrit bağırsaq xəstəlikləri içərisində ən geniĢ yayılan xəstəliklərdən biridir.

Həkimlər qeyd edirlər ki, indiki zamanda insanlar arasımda baĢ verən tələsmələr nəticəsində qida

172

qəbuluna o qədər də fikir verilmir. Çox vaxt isə qastrit xəstəliyinin vaxtında müalicə edilməsinin

qayğısına qalmırlar. Bəs qastrit nədir? Qastrit mədənin selikli qıĢasının iltihabından yaranan

xəstəlikdir. Qastritin kəskin və xroniki formaları vardır. Qastritin tor əmələ gəlməsi forması qida

vasitəsilə mədəyə düĢən və onu qıcıqlandıran maddələrin təsiri nəticəsində əmələ gəlir.

Qıcıqlandırıcı qida məhsullarının təsiri nəticəsində mədənin selikli qıĢasında qızartılar baĢ

verməklə, onu tamamilə dağıda bilər. Qastriti sağaltmaq üçün bir neçə resept iĢlənib hazırlanmıĢdır.

Resept 1: 1 çay qaĢığı qurudulub xırda hissələrə salınmıĢ dəmrovotu 1 stəkan qaynar suya

töküb 10-15 dəqiqə dəmləyib, soyudub süzün. Gündə 2 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Müalicəni bir həftə davam etdirdikdən sonra iki ay istirahət verin. Sonra müalicəni yenidən davam

etdirin. Müalicənin effektli olması üçün dəmrovotunu suda yox, qaynadılmıĢ süddə dəmləyib qəbul

edin. Hər qəbuldan sonra 1 xörək qaĢığı sıyıq halına salınmıĢ kök yeyin.

Resept 2: mədə Ģirəsindən turĢuluğunu azaltmaq üçün 2 ədəd orta böyüklükdə kök götürüb 3

stəkan su əlavə edib 1,5 stəkan su qalana qədər qaynadın. Sonra dəmləmənin içərisinə 1 çay qaĢığı

kətan toxumu əlavə edin. Gündə 3 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Mədə yarası. Mədə və onikibarmaq bağırsağın yaraları bir çox səbəblərdən meydana çıxır.

Bu xəstəlik mədənin və onikibarmaq bağırsağın selikli qıĢalarının müxtəlif hissələrində yaralar

əmələ gəlməsi ilə baĢ verir. Xəstə qida qəbul etdikdən 20 dəqiqə sonra qarın nahiyyəsinin yuxarı

hissələrində kəskin ağrılar hiss etməyə baĢlayır. AxĢamlar ac olan zamanda ağrlar baĢ qaldırır.

Lakin qida qəbul etdikdən sonra ağrılar aradan qalxır.

Mədə yarası vaxtında müalicə edilməzsə bir sıra kəskin fəsadlar əmələ gəlir. Kəskin

qanaxmalar baĢ verə, xərçəng xəstəliyi yarana bilər. Mədə və onikibarmaq bağırsağın selikli

qıĢasında çürümələr də baĢ verə bilər.

Mədə yarasını müalicə etmək üçün kök Ģirəsini, kartof Ģirəsi ilə qarıĢdırıb qəbul etməyi

məsləhət görürlər. Çaytikanı yağı da yaranın sağalmasına müsbət təsir edə bilər.

Bağırsaq xəstəliyi. Həkimlər bağırsaqların təmizlənməsi və normal vəziyyətə gətirilməsi

üçün kök Ģirəsindən qəbul etməyi məsləhət görürlər. Kök Ģirəsi mədə-bağırsaq sistemində uzun

müddət yığılıb qalmıĢ Ģalakları kənar edir və orqanizmin müqavimətini artırır.

Qara ciyər və bağırsaqlarda baĢverən xəstəliklər həmin orqanlarda bir neçə elementlərin

çatıĢmazlığı nəticəsində baĢ verir. Bu nasazlığı aradan qaldırmaq üçün kök Ģirəsi öz təsirini göstərir.

Kök Ģirəsi qəbul edən zaman orqanizmində gedən təmizlənmə prosesi tamam dərinin ağarmasına və

narıncı-sarı rəng alması baĢ verə bilər, bu sizi qorxutmasın.

Babasil – bu çox yayılmıĢ xəstəlikdən hesab edilir. Statistikaya görə hər 4 nəfərdən biri bu

xəstəlikdən əziyyət çəkir. Bu xəstəlik həm kiĢi, həm də qadınlarda təsadüf edilir. Bu xəstəlik ən çox

oturaq həyat tərzi keçirən insanlarda əmələ gəlir. Siz oturaq həyat tərzi keçirirsinizsə hər saatdan bir

durub 5-10 dəqiqə gəzməlisiniz. Qəbizlik bərk və sıyıq halında olarsa bu da babasilin yaranmasına

yol aça bilər.

Babasili müalicə etmək üçün bir neçə resept iĢlənib hazırlanmıĢdır.

Resept 1: Xalq təbabəti ilə məĢğul olanlar babasili müalicə etmək üçün sürtgəcdən

keçirilmiĢ çoxlu kök yeməyi məsləhət görürlər. Hərgah babasil ĢiĢib bayıra çıxarsa və ĢiĢərsə bu

zaman sürtgəcdən keçirilmiĢ kökü parçaya büküb həmin nahiyələrin üzərinə qoymağı məsləhət

görürlər.

Resept 2: Kökün qurudulub xırda hissələrə salınmıĢ yaĢıl hissəsindən 1 xörək qaĢığı götürüb

200 ml qaynar suya töküb ağzını möhkəm bağlayıb 1 saat dəmləyib süzün. Gün ərzində daxilə

qəbul edin. YaĢıl hissəsini çay kimi dəmləyib içmək də olar.

Qara ciyər xəstəliyi zamanı. Hepatit xalq arasında sarılıq adı ilə məlumdur. Bu xəstəlik

zaman xəstənin bədəni saralmağa baĢlayır. Sarılıq xəstəliyi haqqında ilk məlumatı bizim eradan

əvvəl V əsrdə məĢhur həkim Hippokrat məlumat vermiĢdir. Kütləvi sarılıq xəstəliyinə tutulma

1883-cü il Almaniyada baĢ vermiĢdir. Hepatit nədir, niyə onu ―XX əsrin taunu‖ adlandırırlar.

Hepatit qara ciyərin soyuqdəyməsi nəticəsində baĢ verən çətin sağalan xəstəlikdir. Hepatit çox vaxt

maddələr mübadiləsinin pozulması, aclıq, müxtəlif dərman, zəhərlərin və ağır metalların təsirindən

də baĢ qaldırır. Hepatit viruslar vasitəsilə insandan-insana ötürülən təhlükəli bir xəstəlikdir. Hepatit

A və E bağırsaq infeksiyası və yaxud ―çirkli əl‖ xəstəliyi hesab edilir. Bu xəstəlik insana qida və su

173

ilə, ən nəhayət anal və oral intim əlaqələr zamanı keçə bilir. Hepatit B, D, G qan vasitəsilə yoluxur.

Bundan baĢqa infeksiyalı Ģpris, iynə, ülgüc, manikur avadanlığı, qan köçürmə, xəstə insanla cinsi

əlaqə vasitəsilə də keçə bilir. Bundan baĢqa bu xəstəlik ana vasitəsilə də uĢaqlara ötürülə bilir.

Hepatit C-də qan, cinsi əlaqə, tiryək, heroin qəbul edən insanlarla da yayılır. Statistik məlumatlara

görə Rusiyada hər iki nəfərdən biri praktiki olaraq, hepatit xəstəliyinə tutulmuĢdur.

Bu xəstəliyi nizamlamaq çox çətindir. Hepatitə tutulmuĢ insanlar bu xəstəliyi həftələr, hətta

aylar keçdikdən sonra bilirlər. Hepatitə tutulan insanlar bilmədən baĢqa insanlara da bu xəstəliyi

keçirirlər. Hepatit qrip kimi baĢlayıb, insanda baĢağrıları, zəiflik, damarlarda ağrıların müĢahidə

olunması və temperaturunun yüksəlməsi ilə özünü birüzə verir. Bir neçə gündən sonra iĢtahın

pozulması, ürəkbulanma, qusma, qabırğalarda ağrılar baĢ verməyə baĢlayır. Ən əsas əlamətlərdən

biri də sidiyin tündləĢməsi və nəcisin ağarması baĢ verməsi ilə özünü birüzə verir. Sarılıq və dəridə

qaĢınmalar baĢ verir. Xroniki hepatit çox qorxunc fəasdlar – sirroz, qara ciyər, xərçəng və qara ciyər

koması yaradır. Bu zaman tez həkimə müraciət etmək lazımdır. Ən təhlükəli cəhəti ondan ibarətdir

ki, hələlik hepatit virusunun müalicəsi tapılmamıĢdır. BaĢqa sözlə, praktiki olaraq o müalicə

olunmayan xəstəlikdir. Bəs nə etməli? ÇalıĢmaq lazımdır ki, hepatitə tutulmayasan. Sonra

profilaktik tədbirləri həyata keçirmək lazımdır. Bunun üçün gigiyena qaydalarına, o cümlədən diĢ

pastasından, Ģotkadan, ülgücdən yalnız özünüz istifadə edin. Sizin əĢyalarınızdan istifadə etməyə

baĢqalarına icazə verməyin.

Cinsi əlaqədə olan zaman prezervativdən istifadə edin, zəif qələvi məhlul ilə əl-üzünüzü

yuyun. Qanköçürmə və ineksiya zamanı həddindən artıq ehtiyatlı olmaq lazımdır. Hepatitə tutulmuĢ

insanlarla əlaqədə olmayın.

Hepatit B-yə tutulmuĢ xəstənin müalicəsində dünyanın qabaqcıl təĢkilatları tərəfindən

yaradılan toksinlərdən istifadə edilir.

Sidik tənasül xəstəlikləri zamanı. Sidik daĢlaĢması xəstəliyi bu orqanizmin ümumi xəstəliyi

hesab edilib maddələr mübadiləsinin pozulması nəticəsində böyrəklərdə daĢın əmələ gəlməsi baĢ

verir. Xəstəlik çox vaxt ağrısız, gizli, bəzən isə ağır pristuplarla, sidiyin bayıra çıxmasından baĢ

verən çətinliklərlə, sidiyin rəngində baĢ verən dəyiĢikliklər, onların müxtəlif struktura malik

olmaları, fiziki və kimyəvi quruluĢlarına görə bir-birlərindən fərqlənirlər. DaĢlar müxtəlif rəngdə:

ağımtıl, boz, sarımtıl, qəhvəyi-qırmızı və qara olurlar.

Fosfat birləĢmələri daĢların tərkibində daha çox təsadüf edilir. Onlar ən çox kalsium və

maqnezium duzlarından ibarətdir. Fosfat tərkibli daĢlar sidiyə qələvilik verirlər. Bu zaman

böyrəkdən daĢları təmizləmək üçün yabanı kökün əzilmiĢ toxumlarından hazırlanan ekstraktlardan

qəbul etməyi məsləhət görürlər. Yaxın illərdə yabanı kökün toxumlarından ―urolesan‖ preparatı

hazırlanıb böyrək daĢlarının müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Sidik kisəsində və böyrəklərdə olan daĢların kənar edilməsində yabanı kökün toxumlarından

bir neçə resept iĢlənib hazırlanmıĢdır.

Resept 1: yabanı kökün təkcə toxumundan deyil, eləcə də onun toxumunun sulu

çıxarıĢındanda istifadə edilir. 1 xörək qaĢığı yabanı kökün toxumundan götürüb 1 stəkan qaynar

suya töküb 10-12 saat dəmləyib, isti-isti gündə 3 dəfə qəbul edin.

Resept 2: 1 xörək qaĢığı toxumdan götürüb 100 ml qaynar suya töküb ağzını möhkəm örtüb

10-12 saat dəmləyib, süzün. Gündə 5-6 dəfə stəkanın 1/2-i qədər yemək qabağı qəbul edin.

Resept 3: 1 xörək qaĢığı xırda hissələrə salınmıĢ qurudulmuĢ kökdən götürüb 300 ml qaynar

suya töküb termosda 6-8 saat dəmləyib süzün. Gündə 1 dəfə 100 ml yeməyə 1 saat qalmıĢ qəbul

edin.

Resept 4: 1 ədəd limon Ģirəsini çıxarıb 0,5 stəkan isti suya qatıb qarıĢdırıb 1 stəkan kök və

çuğundur Ģirəsi ilə birlikdə qəbul edin. Bu əməliyyatı 2-5 gündən, və yaxud 3-4 həftədən bir təkrar

edin. XoĢagəlməz hadisə baĢ verməsinə baxmayaraq, daĢlar quma çevrilib orqanizmdən kənar

olacaqlar.

Resept 5: 7 hissə kök Ģirəsi, 4 hissə kərəvüz Ģirəsi, 2 hissə cəfəri Ģirəsi, 3 hissə vəzəri Ģirəsi

götürüb bir-birilə qarıĢdırıb qəbul edin. Bu qatıĢıq böyrək soyuqdəymələrini aradan qaldırmasına

yardım göstərir.

Resept 6: yabanı kökün toxumlarını kofeüyüdəndən keçirib, poroĢokdan 3 hissə götürüb

174

gündə 2 dəfə qəbul edin. Yabanı kökün toxumlarından hazırlanan tozu qatır quyruğu və cəfər

kökündən hazırlanmıĢ ekstraktlarla qarıĢdırıb içməyi məsləhət görürlər. Bu zaman daĢlar

parçalanıb, qum Ģəklində sidik vasitəsilə xaric olur.

Cinsi zəiflik zamanı. Çox qədim zamanlarda ara həkimləri cinsi zəifliyi mümkün vasitələrlə

turp, biĢirilmiĢ südlə və yaxud kök Ģirəsini balla qarıĢdırıb gündə 3-4 dəfə, yeməkqabağı stəkanın

1/3 hissəsi qədər qəbul etməklə aradan qaldırardı. Belə ki, kök Ģirəsinin tərkibində sink emelenti

olduğu üçün o ―kiĢi gücünün‖ normala düĢməsinə səbəb olur.

Resept 1: kökün toxumunu toz Ģəklinə salıb gündə 3 dəfə 1 qram qəbul etməyi məsləhət

görürlər.

Resept 2: Pıtrağın cavan zoğunu ət maĢınından keçirib 100 q kütləyə 100 q kök sıyığı

qarıĢdırıb sıxmaqla suyunu çıxarıb 10 saat soyuducuda saxlayın. Hazır Ģirənin tərkibinə zövqünüzə

görə bal qatıb gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin.

Dölsüzlük zamanı. Cinsiyyət vəzilərinin üzvi maddələrə ehtiyacı vardır. Bu maddələr çiy

kök Ģirəsinin tərkibində daha çoxdur. Buna görə də çox zaman sonsuzluğu kök Ģirəsi ilə müalicə

edirlər.

1 xörək qaĢığı xırda hissələr Ģəklinə salınmıĢ kök qurusunu 300 ml qaynar suya töküb

termosda 6-8 saat dəmləyib süzün. Gündə 3 dəfə, yeməyə 1 saat qalmıĢ 100 ml qəbul edin.

Göz xəstəlikləri zamanı. Orqanizmində ―A‖ vitamini çatıĢmazlığı zamanı gözün görmə

qabiliyyəti azalır və toyuq korluğu əmələ gəlir. Buna görə də həkimlər çox kök Ģirəsi qəbul etməyi

məsləhət görürlər.

Gözün görmə qabiliyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün bir neçə reseptlər iĢlənib hazırlanmıĢdır.

Şirə qarışığı №1. 283 ml kök Ģirəsi, 85 ml çuğundur Ģirəsi, 85 ml xiyar Ģirəsi hazırlayıb bir-

biriləri ilə qarıĢdırıb gündə 3 dəfə yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ 0,5 stəkan qəbul edin. ġirənin 15-20

gün qəbul edilməsi məsləhət görülür.

Şirə qarışığı №2. 200 ml kök Ģirəsi, 50 ml kərəviz Ģirəsi, 60 ml cəfəri və yaxud kasnı Ģirəsini

bir-birilə qarıĢdırıb, gündə 3 dəfə, yeməkqabağı qəbul edin.

Şirə qarışığı №3. 283 ml kök Ģirəsi, 170 ispanaq Ģirəsi götürüb qarıĢdırıb gündə 3 dəfə,

yeməkqabağı 0,5 stəkan qəbul edin.

Şirə qarışığı №4. 340 ml kök Ģirəsi, 115 ml cəfəri Ģirəsindən götürüb qarıĢdırıb gündə 3 dəfə

qəbul edin.

Şirə qarışığı №5. 255 ml kök Ģirəsi, 140 ml kərəviz Ģirəsi, 60 ml cəfəri Ģirəsi götürüb, bir-

birilə qarıĢdırıb gündə 3 dəfə, yeməkqabağı 1/2 stəkan həcmində qəbul edin.

Kökdən müalicəvi xörəklərin hazırlanması. 2 xörək qaĢığı yağ, 1/2 hissə kök, 1/4 stəkan su,

1/2 hissə yumurta, çay qaĢığı Ģəkər götürün. Kökü təmizləyib az miqdar suda azca pörtlədib,

doğrayıb yağ əlavə edib piroq Ģəkilinə salın. Bütün suxarı kütləsini qarıĢdırıb yarsını tafaya töküb,

yağla yağlayıb, kök piroqu əlavə edib ağzını bağlayıb, mətbəx sobasında biĢirin.

Yerkökü şorbasının hazırlanması. 3 ədəd orta irilikdə kök, 2 ədəd kartof, 1 ədəd çuğundur,

1 ədəd baĢ soğan, 1 l su, 3 xörək qaĢığı qaymaq, 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ göyərti, zövqünüzə görə

duz götürün.

Qazanın dibinə girdə doğranmıĢ kartof düzüb üzərinə iri gözlü sürtgəcdən keçirilimiĢ

yerkökü və çuğundur əlavə edib üzərinə xırda doğranmıĢ soğan tökün. Kökün yarpaqlarını yaxĢı

yuyub və xırda hissələrə salın. Bütün bunların üzərinə duzlu qaynar su töküb 5-7 dəqiqə biĢirin.

Sonra qarıĢdırmadan 10-15 dəqiqə dəmə qoyun. Kökün yarpaqlarını və doğranmıĢ göyərtini

boĢqablara çəkib, üzərinə qaynar Ģorba əlavə edib, qaymaqla birlikdə süfrəyə verin.

Yerkökü, limon, gülümbahar qönçəsindən və çaytikanı şirəsindən mürəbbənin

hazırlanması. Bunun üçün 1 kq kök, 300 ml çaytikanı Ģirəsi, 1 kq Ģəkər tozu götürün. Kökü yaxĢıca

yuyub təmizləyib kub Ģəklinə salıb, qaynar suya töküb 3 dəqiqə pörtdədin. Limonu xırda hissələrə

salıb, su əlavə edib biĢirməyə qoyun. Sonra üzərinə gülümbahar qönçəsi əlavə edib 5 dəqiqə

qaynadın. Həmin qazana pörtlədilmiĢ kök kubiklərini əlavə edib üzərinə Ģəkər tozu səpin. Sonra

vam od üzərinə qoyub biĢirin. Əldə olunmuĢ isti mürəbbəni sterilizə edilmiĢ ĢüĢə bankalara

doldurub, ağzını möhkəm bağlayın.

Yerkökündən kiselin hazırlanması. Bunun üçün 50 q kök, 20 q Ģəkər, 8 q kartof niĢastası,

175

150 ml su, zövqünüzə görə limon turĢusu götürün.

Yerkökünü xırda deĢikli sürtgəcdən keçirib, sıxıb Ģirəsini alıb, üzərinə su əlavə edin sonra

qaynama dərəcəsinə gətirib üzərinə Ģəkər tozu və limon turĢusu əlavə edin. Qaynar siropun üzərinə

niĢasta əlavə edib üzərinə soyuq qaynadılmıĢ su töküb qaynama dərəcəsinə gətirin. Sonra stəkanlara

doldurub soyudun.

Yerkökü ilə süd qatışığından kiselin haızrlanması. Bunun üçün biĢirilmiĢ və əzilmiĢ 50 q

kök, 150 ml süd, 5 q kartof niĢatası, 10 q Ģəkər, bıçağın ucunda vanilin götürün. Kökü xırda

hissələrə salıb, az miqdarda suya töküb, əzib püre halına salın, üzərinə Ģəkər, vanil əlavə edin. Südü

ayrıca qaba töküb qaynadın. Qaynar məhlula kartof niĢastası, soyuq süd əlavə edib, qaynama halına

gətirin. Sonra stəkana töküb soyudun.

Yerköküdən müalicəvi perparatların hazırlanması. Çox qədim dövrlərdən baĢlayaraq, hal-

hazırki dövrə qədər xalq təbabətində soyuqdəymələrə qarĢı kökdən geniĢ istifadə edilmiĢdir.

Xalq təbabətində istifadə edilən reseptlərin bir neçəsi haqqında məlumat verməyi özümüzə

borc bildik.

Resept 1: kökdən alınmıĢ təzə Ģirəni 1:1 nisbətində bitki yağı ilə qarıĢdırıb üəzrinə bir neçə

damcı sarımsaq Ģirəsi əlavə edib, gün ərzində bir neçə dəfə burnunuza damızdırın.

Angina zamanı: kök Ģirəsini balla qarıĢdırıb üzərinə azca isti su əlavə edib daxilə qəbul

edin.

Öskürək və sinə xışıltısı zamanı.

Resept 1: Bir neçə kök meyvəsini sürtgəcdən və yaxud ət maĢınından keçirib Ģirəsini

çıxarın. Sonra Ģirəyə zövqünüzə görə bal və yaxud, Ģəkər qatıb gündə 4-5 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul

edin.

Resept 2: Əziyyətverici öskürəyə, sinə xıĢıltılarına, bronxial astmaya qarĢı ən gözəl vasitə

biĢirilmiĢ südlə süzgəcdən keçirilmiĢ kök hesab edilir.

Öskürək, bronxit, traxeit pnevmoniya zamanı: təzə çıxarılmıĢ kök Ģirəsini 1:1 nisbətində

südlə qarıĢdırıb üzərinə zövqünüzə görə bal qatıb gündə 5-6 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Damar ağrıları zamanı. Bu zaman 300 ml kök Ģirəsi ilə 700 ml kərəviz Ģirəsini qarıĢdırıb

qəbul etməyi məsləhər görürlər.

Damar ağrıları və maddələr pozuntuları zamanı təzə kök Ģirəsi ilə, kərəvüz Ģirəsini 1:1

nisbətinə qarıĢdırıb gündə 1 xörək qaĢığı yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 20

gündür.

Kökün tərkibində olan β-karotin insanları günəĢ Ģüalarının zərərli təsirlərindən qoruyur.

Sifətinizdə günəĢ yanğısı baĢ verən zaman kök Ģirəsini 1 ədəd yumurta ilə qarıĢdırıb

sifətinizə sürtüb yanıq sahəyə maska kimi sürtün. Bu əməliyyatı gündə 1-2 dəfə 20 dəqiqə saxlayıb

sonra yuyun.

MəiĢət fəaliyyəti zamanı baĢ verən zədələnmələr (yanıqlar) zamanı süzgəcdən keçirilmiĢ

kök və kartof sıyığını növbə ilə zədələnmiĢ nahiyyəyə yaxın. Bu əməliyyatdan sonra yanığın izi də

qalmayacaq.

Biz isə ilk dəfə kökün yaĢıl hissələrindən karotinoid təbiətli boyaq maddəsi almaq üçün yeni

texnoloji sxem iĢləyib hazırlayaraq 876686 saylı patent almağa nail olduq.

Kökdən kosmetik vasitələrin hazırlanması:

A vitamini «vitaminlər gözəli» adlandırılan kökü ən vacib sayılan «təbii kosmetika»ya

çevirib. Kosmetoloqlar kökdən hazırlanan Ģirəni sağlamlıq və gözəllik simvolu adlandırırlar.

Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, mütəmadi olaraq səhər yeməkqabağı və axĢamlar bir stəkan kök Ģirəsi

qəbul etsəniz, çox keçmədən siz sağlam görkəm alarsınız.

Bütün növ dərilər üçün kosmetik maskaların hazırlanması:

Maska №1. Vitaminlərlə zəngin maska dərini təravətləndirir. Kök Ģirəsini buğda unu ilə

qarıĢdırıb sıyıq halına salın, sifətinizə yaxıb 20 dəqiqə saxlayın, sonra isti su ilə yuyun.

Maska №2. Maska istənilən dəri üçün yararlıdır. Bunun üçün 1 xörək qaĢığı təzə kəsmik,

bitki yağlarından zeytun, günəbaxan və yaxud istənilən yağ, süd və kök Ģirəsi götürün. Onları bir

qaba töküb yaxĢıca qarıĢdırın, sonra üzünüzə yaxıb 20 dəqiqə saxlayın. Ardınca isti kompres qoyub

azca saxlayın və soyuq su ilə yuyun.

176

Maska №3. Bunun üçün 3 ədəd orta böyüklükdə zərif sarı rəngli kök götürün, xırdalayıb

sürtgəcdən keçirin. 1 hissə kartof unu və yaxud kartof püresi, yarım yumurta sarısını yaxĢı

qarıĢdırın. Aldığınız maskadan bərabər qalınlıqda təmiz dərinizə ehtiyatla yaxıb, 20 dəqiqə

saxlayın. Sonra üzünüzü isti su ilə yuyub, soyuq yaĢ dəsmal ilə silin.

Yağlı dəri üçün maska. Maska dərini təravətli etməklə yanaĢı onu yumĢaq və elastik

saxlayır. Bunun üçün kök Ģirəsi, limon Ģirəsi, qatıq, düyü unu götürün, onları bir yerdə qarıĢdırın, 1

xörək qaĢığı götürüb üzünüzə yaxıb 20-25 dəqiqə saxlayın, sonra pambıq tampon ilə silib, soyuq su

ilə yuyun.

Kökdən müalicəvi qida məhsullarının hazırlanması:

Kök, alma və çaytikanı şirəsilə məhsulun hazırlanması. Bunun üçün 1 kq kök, 1 kq alma,

0,5 litr çaytikanı Ģirəsi və 500 q Ģəkər tozu götürün. Kök və almanı yaxĢı yuyub, qabığını soyaraq

xırda hissələrə salın. Almanın özək hissəsini kənar edib, çaytikanı Ģirəsi əlavə edib üzərinə Ģəkər

tozu tökün, qaynama halınadək qızdırın. Qaynamanı 5 dəqiqə davam etdirin. Sonra sterilizə edilmiĢ

ĢüĢə bankalara töküb ağzını bağlayın. Yeri gəldikcə istifadə edin.

Kökdən limon və gülümbahar qönçəsi ilə mürəbbənin hazırlanması. Kökü yuyub

təmizləyin, kiçik hissələrə doğrayın. Sonra qaynar suda 3 dəqiqə pörtlədin. Limonu xırda hissələrə

salıb qabın içərisinə tökün, üzərinə su əlavə edib biĢirin. Sonra üzərinə gülümbahar qönçəsi əlavə

edib 5 dəqiqə qaynadın. Bu qazanın üzərinə pörtlədilmiĢ kökü əlavə edib üzərinə Ģəkər tozunu

səpin. Zəif odun üzərinə qoyub hazır olana qədər saxlayın. Ġsti mürəbbəni sterilizə edilmiĢ ĢüĢə

qablara töküb ağzını bağlayın.

Kökdən kiselin hazırlanması. Bunun üçün 50 q kök, 20 q Ģəkər, 8 q kartof niĢastası, 150 ml

su, zövqünüzə görə limon turĢusu götürülür. Kökü sürtgəcdən keçirib onu sıxmaqla Ģirəsini çıxarın.

ġirəyə su əlavə edib, qaynama dərəcəsinə çatdırıb, üzərinə limon turĢusu və Ģəkər əlavə edin.

Qaynar Ģərbətin üzərinə qaynadılmıĢ soyuq su əlavə edib, qaynama dərəcəsinə gətirin. Sonra

stəkanlara töküb soyudun.

Kök kompotu. 100 q kök, 20 q Ģəkər, 150 ml su, 2 ədəd mixək, zövqünüzə görə limon

turĢusu götürün. Kökü kiçik kub Ģəklinə salın. Üzərinə isti Ģəkər məhlulu əlavə edib 10-15 dəqiqə

biĢirin. Məhsul hazır olduğu zaman üzərinə limon turĢusu və mixək əlavə edin. Hazır olan kampotu

soyudub süfrəyə verin.

Quru və normal dərilər üçün maskanın hazırlanması.

Maska №1. Təmiz yuyulmuĢ kökü sürtgəcdən keçirib, sıyıq formaya saldıqdan sonra 2-3

xörək qaĢığı götürüb, 1 xörək qaĢığı süd, smetan, kəsmik, yumurta sarısını ilə birlikdə qarıĢdırın.

Sonra qarıĢıqdan sifətinizə qalın təbəqə Ģəklində yaxıb 20-30 dəqiqə saxlayın, isti su ilə yuyub, qida

ilə zəngin kremdən sürtün. Bu prosesi həftədə 1-2 dəfə təkrar edin.

Maska №2. ġirəsini bərabər nisbətdə xama, qaymaq, kəsmik, yumurta sarısı ilə qarıĢdırıb

alınan maskanı sifətinizə yaxıb, 15-20 dəqiqə saxlayın. Sonra əvvəl isti, ardınca isə soyuq su ilə

yuyun. 1 həftə içərsində 2-3 dəfə maskadan sifətinizə yaxın. Müalicə kursu 12-15 maskadan

ibarətdir.

Maska №3. 1 xörək qaĢığı sütrgəcdən keçirilmiĢ kök, 1 xörək qaĢığı bitki yağı (isti süd)

götürüb üzərinə 1 çay qaĢığı un əlavə edib, qarıĢdırın. QarıĢıqdan götürüb təmiz sifətinizə yaxıb 15-

20 dəqiqə saxladıqdan sonra tənzif və ya pambıq tampon ilə silib çay və ya su ilə silin.

Quru dərilər üçün maskanın hazırlanması.

Maska №1. 2 ədəd sürtgəcdən keçirilmiĢ kökü 1 çay qaĢığı süd və ya bitki yağı və 1 ədəd

yumurta zülalı ilə qarıĢdırın. Sonra qarıĢıqdan götürüb sifətinizə və boyun nahiyənizə yaxıb 30

dəqiqə saxladıqdan sonra soyuq su ilə yuyun.

Maska №2. StimullaĢdırıcı xassəyə malik olub, kiçik qırıĢıqları yox edir, sifətin dərisinin

rəngini yaxĢılaĢdırır və dərini elastikləĢdirir. Bunun üçün 1 ədəd kökü sürtgəcdən keçirib balla

qarıĢdırın. Aldığınız sıyığı sifət və boyun nahiyənizə yaxıb 20 dəqiqə saxlayıb isti su ilə yuyun.

Sifətinizi pambıq tampon ilə silin.

Müxtəlif rənglərə malik tərəvəz və meyvələrin sağlamlıqda rolu.

Narıncı çalar. Bu qrupa kök, balqabaq, manqo, qovun, Ģaftalı, nektar, ərik, mandarin

(naringi). Bu qrupa aid olan meyvə və tərəvəzlərin tərkibində çoxlu miqdarda karotinoid maddələri

177

aĢkar edilmiĢdir. Bunlardan insan sağlamlığı üçün ən vacib olanı β-karotinoiddir ki, bu da

orqanizmdə A vitamininə çevrilir. Bizə məlumdur ki, vitamin A yağda həll olur. Buna görə də qeyd

etdiyimiz meyvə və tərəvəzləri yedikdə onlarm tərkibinə az miqdarda zeytun yağı əlavə edin.

II qrupa aiddir: Kök, balqabaq, yunan balqabağı. Bu tərəvəzlər də α-karotinlə zəngin olub,

xərçəng hüceyrələrinin inkiĢafını dayandırmaqda mühüm rol oynayır.

III qrupa aiddir: Narıncı bibər, manqo, mandarin. Bu tərəvəz və meyvələrin tərkibində

çoxlu miqdarda kriptoksantin karotinoidi aĢkar edilmiĢdir. Bu maddə antioksidant təbiətli olub,

hüceyrələri zədələnməkdən qoruyur.

Qırmızı çalar: Birinci qrupa aiddir: qırmızı və qara üzüm, mərcani (quĢüzümü) və baĢqa

qırmızı rəngli giləmeyvələrdir ki, tərkiblərində çoxlu miqdarda flavanoid maddələri saxlayırlar.

Bizə məlumdur ki, fransızlar tərkibində yağ olan qidalardan daha çox istifadə edirlər. Buna görə də

bu ölkədə ürək-damar xəstəliklərinə tutulanlarm sayı çox aĢağıdır. Həkimlər belə qənaətə gəliblər

ki, fransızlara tərkibində flavanoid maddələri ilə zəngin olan qırmızı rəngli çaxırlar köməklik edir.

II qrupa: Qırmızı bibər, pomidor, qarpız, çəhrayı üzüm və s. daxildir. 1 ədəd qırmızı rəngli

bibər və pomidor yeyildikdə insan özünü birgünlük tələb edilən A vitamini ilə təmin edə bilir.

Amerikanm Ġllinoys Texniki Universitetinin alimləri belə qənaətə gəliblər ki, bu tərəvəz ürək-damar

sisteminə müsbət təsir göstərməklə yanaĢı həmçinin xərçəngin və ostekoporozun inkiĢaf riskini

azaldır. Məlumdür ki, pomidor güclü antioksidant sayılan likopinin mənbəyidir. Digər meyvə və

tərvəzlərdəki qidalı və faydalı maddələrdən fərqli olaraq, likopin hazırlanandan və termik emal

ediləndən sonra da öz xüsusiyyətələrini saxlaya bilir. Alimlər həmçinin qeyd edirlər ki, pomidor

antitrombotik və soyuqdəyməyə qarĢı da əhəmiyyətlidir. Pomidor həm də bir neçə xərçəng

növünün, eləcə də ürək-damar sistemi və sümüklərdəki problemlərin profilaktikası üçün yaxĢı

vasitə hesab edilir.

Sarı çalar: I qrupa aiddir: sarı bibər, balqabaq, yunan balqabağı, qarğıdalı. Bu qrup

tərəvəzlərin tərkibində çoxlu miqdarda qiymətli lutein və zeaksantin təbiətli karotin maddələri aĢkar

edilmiĢdir. Onlar gözün iti görməyinə səbəb olub, gözün vaxtından tez xəstəliklərə tutulmasının

qarĢısını alır.

II qrupa aiddir: limon, qreyfrut və baĢqa sitrus bitkiləri. Bunların qabıq və Ģirələrinin tərkibi

flavanoid maddələri ilə zəngindir. Onların tərkibində olan Mg elementi sümük toxumasının

möhkəmləndirilməsində, C vitamini isə maddələr mübadiləsinin nizamlanmasında mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

III qrupa aiddir:banan. Bananın tərkibində ürək əzələlərinin möhkəmləndirilməsində

mühüm əhəmiyyət kəsb edən çoxlu miqdarda K elementi vardır.

Yaşıl çalar: I qrupa aiddir: ispanaq, göy noxud, yaĢıl lobya. Bu tərəvəzlər orqanizm üçün

mühüm əhəmiyyət kəsb edən foli turĢusu ilə zəngindir. Bundan baĢqa bu qrup tərəvəzlər dəmir

mikroelementi ilə zəngin olduğundan zülalın formalaĢmasında, eləcə də orqanizmin xəstəliklərə

qarĢı müqavimətini artırılmasında əhəmiyyətlidir, E vitamini isə antioksidant xüsusiyyətə malikdir.

II qrupa aiddir: ispanaq, brokkol, brüssel kələmi, ağbaĢ kələm. Bu tərəvəzlərin tərkibindəki

K elementi qanın laxtalanmasına səbəb olur. Orqanizmdə xüsusi bakteriyalar vasitəsilə bu

elementin sintez olunmasına baxmayaraq, orqanizmi kifayət qədər K elementi ilə təmin etmək üçün

qeyd etdiyimiz tərəvəzlərdən mütəmadi qəbul edilməlidir.

III qrupa aiddir: Brüssel kələmi, ağbaĢ kələm, gül kələm. Bu bitkilərin tərkibində çox

qiymətli antioksidant xassəli birləĢmələr orqanizmdə inkiĢaf etməkdə olan xərçəng hüceyrələrinin

qarĢısını alır.

Cinsi zəiflik zamanı: Çox qədim dövrlərdə xalq təbabətçiləri cinsi zəifliyi biĢirilmiĢ süd və

yaxud yerkökü Ģirəsi ilə müalicə edərmiĢlər. Belə ki, bu vasitələri bal ilə qarıĢdırıb 5 gün ərzində 3-

4 dəfə, yeməkqabağı stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edərmiĢlər. Kökün tərkibində olan sink

maddəsi kiĢilərdə cinsi zəifliyi aradan qaldırır.

I üsul: Yerkökünün toxumunu toz halına salıb gündə 3 dəfə qəbul edin.

II üsul: Pıtrağın cavan yaĢıl zoğunun qabığını soyub ət maĢınından keçirin. 100 q kütləyə

100 q sürtgəcdən keçirilmiĢ yerkökü əlavə edib, Ģirəsini çıxarıb 10 saat soyuducuda saxlayıb,

zövqə görə balla qarıĢdırıb, gündə 2-3 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 və ya 1/3 hissəsi

178

qədər qəbul edin.

Sonsuzluğa qarşı. Cinsiyyət vəzilərinin üzvi maddələrə çox ehtiyacı var. Belə üzvi

maddələr yerkökü Ģirəsində istənilən qədərdir. Cinsiyyət vəzilərinin normal fəaliyyəti üçün çoxlu

miqdarda üzvi maddələr tələb olunur. Bu zəiflikdən törənən sonsuzluğu çox vaxt kökün Ģirəsi ilə

müalicə edirlər. Bunun üçün xırda doğranmıĢ və qurudulmuĢ yerkökündən 1 xörək qaĢığı 300 ml

qaynadılmıĢ suya töküb termosda 6-8 saat saxlayıb, süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3 dəfə

yeməyə 1 saat qalmıĢ, 100 ml qəbul edin.

Baldırğan – Heracleum L.

Dünya florasının tərkibində baldırğan cinsinin 70-ə qədər növü yayılmıĢdır. Qafqazda cinsin

25, o cümlədən Azərbaycanda 8 növünə rast gəlmək olar. Bu növlərin əksəriyyəti Avropanın

mülayim Ģimal zonalarında, Asiyada, Amerikada, ġimali Afrikada, eləcə də Himalay dağlarının

cənub ərazilərində yayılmıĢdır.

Baldırğan hündürlüyü 1,0-1,5 (2,0) m olan iri çoxillik ot bitkisidir. Gövdənin içərisi boĢ,

qabırğalı boruvari olub üzəri sərt tükcüklərlə əhatə olunmuĢdur. Çiçəkləri ağ, yaĢılımtıl bəzən də

çəhrayı rəngdə, iri çətirdən ibarətdir. Bitki iyun ayından sentyabr ayına qədər çiçəkləyir.

Respublikamızda baldırğanın böyük ehtiyatı vardır.

Baldırğan növləri meĢə açıqlıqlarında, çay

kənarlarında, kanalların ətrafında, kolluqlar arasında

geniĢ yayılmıĢdır. Bitkinin tərkibində Ģəkər, zülal, C

vitamini, karotin, aĢı maddələri, efir yağı vardır. Qeyd

etdiyimiz maddələrdən baĢqa kök və kökümsovlarında

qlütamin, laktonlar, kumarinlər və s. maddələr aĢkar

edilmiĢdir.

Baldırğanı meĢə heyvanları da sevir. Əksər

növləri çox dadlı qida keyfiyyətlərinə malikdir.

Baldırğandan qida məqsədləri üçün istifadə edən

zaman onu bir neçə üsulla hazırlayırlar: qaynar suya

töküb pörtlətmək, duzlu suda biĢirmək, duzlu suda islatmaq və yarım saat biĢirmək və s. Cavan,

zərif yarpaq və gövdələrindən müxtəlif salat növləri, piroq içi, biĢmiĢini, həlimini və s. hazırlayırlar.

Baldırğanın həlimi toyuq suyunu xatırladır. Bunun kökətrafı gövdəsi daha incə və Ģirəli olur.

Qafqaz, Orta Asiya xalqları ilə yanaĢı rus xalqı da əsrlər boyu bitkidən toplayıb qurudur, ondan

müxtəlif sərinləĢdirici içkilər, salatlar və Ģorba hazırlayırdılar.

Baldırğanın kökündən təzə və qurudulmuĢ halda ədviyyat kimi istifadə edirlər. Bizim

özümüz də Naxçıvan MR-nın ġahbuz rayonu ərazisində yerləĢən Batabat dağlarına istirahətə gedən

zaman çayların, göllərin, meĢələrin ətrafında yayılan baldırğanın cavan incə zoğlarını toplayar,

qabığını soyub ləzzətlə yeyərdik (M.Q.).

Baldırğandan bir neçə xörək növünün hazırlanması.

100 q cavan baldırğan yarpağı, 50 q göy soğan, 100 q kartof, 100 q suxarı, 10-15 q bitki

yağı, duz və ədviyyat götürün. Yarpağı 3-5 dəqiqə biĢirdikdən sonra doğrayıb, qabaqcadan

doğranmıĢ soğanla qarıĢdırıb, biĢirilmiĢ və doğranmıĢ kartofun üzərinə tökərək, bitki yağı və

ədviyyat əlavə edib süfrəyə verin.

Baldırğandan küftənin hazırlanması. 200 q baldırğan, 30 q manna yarması, 10 q suxarı, 5 q

piy götürün. Yumuru doğranmıĢ baldırğan yarpağını suya töküb biĢirib hazır olana qədər

qaynamanı davam etdirin. Sonra manna yarmasını əlavə edib yenidən 10-15 dəqiqə biĢirin. AlınmıĢ

kütləni göyərti ilə qarıĢdırıb küftə formasına salıb soyuducuda saxlayın. Sonra onları qızdırıb

üzərinə giləmeyvə, göbələk, meyvədən hazırlanan Ģoraba əlavə edib süfrəyə verin.

Baldırğan, sirkən və kərəvizdən soyuq şorbanın hazırlanması. 60 q baldırğan, 40 q sirkə,

30 q əvəlik, 40 q təzə xiyar, 10 q Ģüyüd, 16 q xama, 50 q kərəviz, 1 diĢ sarımsaq, zövqünüzə görə

duz götürün.

Xırda doğranmıĢ baldırğan yarpaqlarını biĢirin. Hazır olmağa 20 dəqiqə qalmıĢ üzərinə

179

sirkəni əlavə edin. Əvəliyi isə ayrıca biĢirin. BiĢirilmiĢ göyərtini suyu ilə birlikdə soyudun. Süfrəyə

verilməzdən əvvəl bulyon ilə göyərtini qarıĢdırıb üzərinə doğranmıĢ xiyar, göy soğan, Ģüyüd və duz

ilə əzilib qarıĢdırılan sarımsaq əlavə edin. Yeməkdən əvvəl suyun tərkibinə doğranmıĢ sümüksüz

siyənək balığı və qaymaq əlavə edin.

Baldırğandan piroq içinin hazırlanması. 500 q cavan baldırğan yarpağı, 250 q göy və ya

baĢ soğan, 100 q düyü, 2 ədəd yumurta, 30 q piy götürün. Baldırğanın cavan yarpaqlarını 3-5

dəqiqə qaynar suda biĢirib, doğrayıb, qızardılmıĢ soğanla qarıĢdırıb azca biĢmiĢ yumurtanı dairəvi

doğrayıb üzərinə qoyun. Aldığınız kütlədən 1-2 xörək qaĢığı götürüb, qıcqırdılmıĢ xəmir Ģəklinə

salıb küftənin içərisinə doldurub biĢirin.

Baldırğandan şüyüd əlavə etməklə şorba hazırlanması. 1 kq cavan baldırğan yarpağı, 50 q

Ģüyüd, 200 q duz götürün. Cavan baldırğan yarpaqlarını ət maĢınından keçirib doğranmıĢ Ģüyüdlə

qarıĢdırın. 200 q duzu, 2 kq təzə göyərti ilə qarıĢdırıb ĢüĢə balonlara doldurub soyuducuda saxlayın.

Aldığınız kütlədən Ģorba, borĢ və Ģorabaya (xuruĢa) əlavə edin.

ERĠKA – Ericaceae Juss. fəsiləsi

Qızılı rododendron – Rhododendron aureum Georg.

Dünya florasının tərkibində fəsilənin 1000-dən artıq növü yayılmıĢdır. Bunlar ağac, kol və

kolcuqlardan ibarət olub çox zaman həmiĢəyaĢıldır. Cinsə aid olan 600-dən artıq növə Yer

kürəsinin əsasən subtropik, mülayim və soyuq zonalarında rast gəlmək olar.

Fəsiləyə daxil olan maraqlı cinslərdən biri də Rododendron-dur.

Cinsə daxil olan növlərin əksəriyyəti aĢı təbiətli, boyaq xüsusiyyətli, dərman və efir yağlı

bitkilər hesab edilir.

Cinsin Qafqazda 5, o cümlədən

Azərbaycanda 2 növünə rast gəlmək olar.

Rodedendron cinsinə daxil olan növlərdən biri də

qızılı rododendrondur - R. aureum Georg.

Qızılı rododendron – R. aureum Georg.

həmiĢəyaĢıl sürüyən və yaxıd dırmaĢan kol olub,

dərivari çılpaq ellipsvari yarpaqlarının uzunluğu

1,5-9,0 sm, eni isə 1,0-2,7 sm olub çətirvari

hamaĢçiçəyə malikdir. Bitki iyul-avqust aylarında

çiçək açır. Meyvəsi uzunsov qutucuqdan ibarətdir.

Bitkinin yarpağının tərkibindən 10-20%-ə qədər aĢı, 4%-ə qədər arbutin qlikozidi, zoğlardan

isə 11% tanin aĢkar edilmiĢdir. Təzə yarpaqlarının tərkibində andromedotoksin maddəsi tapıldığına

görə zəhərli hesab edilir. Yarpaqlarından hazırlanan cövhərindən ürək-damar xəstəliklərinin

müalicəsində və homeopatiyada istifadə edilir.

Müalicə məqsədləri üçün rododendronun çiçək açan dövrdə toplanan yarpaqlarından, az

hallarda isə ləçəklərindən istifadə edilir.

Rododendrondan hazırlanan preparatlar sakitləĢdirici, ağrıkəsici, tonusartırıcı, bakteriosid,

sidikqovucu, tərqovucu, büzüĢdürücü, qan dövranını yaxĢılaĢdıran, taxikardiya zamanı ürək

döyüntülərinin sayının azaldılmasında, təngnəfisliyin aradan qaldırılmasında tətbiq edilir.

Qızılı rododendrondan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Taxikardiya, təngnəfəslik, ürək çatışmazlığında, həmçinin qrip, soyuqdəymə, lümbaqo,

podaqra, böyrək daşı xəstəliklərində. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ yarpağını 0,5 litr qaynadılmıĢ suya

töküb, 2 saat dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 3-4 dəfə 1 xörək qaĢığı yeməkdən sonra qəbul edin.

Müalicə kursu 3-5 gündür.

Baş ağrılarında, yuxusuzluqda, kəskin həyəcanlanmalarda, qızdırmada, epilepsiya

zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqlarını 1 stəkan qaynar suya töküb yarım saat dəmləyib

süzün. Gündə 2-3 dəfə yeməkdən sonra 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursu 5-7 gündür.

Həyəcanlanmaların tez-tez baş verməsi, streslər zamanı. 1 xörək qaĢığı otunu 0,5 litr

qaynar suya töküb, üzərinə 2 xörək qaĢığı bal əlavə edib qarıĢdırın. 3-5 saat saxladıqdan sonra

180

süzün. Gündə 1-2 dəfə yeməkdən sonra stəkanın 1/5 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu 3-4

gündür.

Radikulit zamanı. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqlarını 1 stəkan arağın üzərinə töküb 1

həftə otaq temperaturunda saxladıqdan sonra süzün. Gündə 2-3 dəfə, 4 xörək qaĢığı suyun üzərinə

20-25 damcı əlavə edib vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Revmatizm, podaqra zamanı. 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqlarını 3 litr qaynar suya

töküb, vam od üzərində 10-15 dəqiqə qaynadın, yarım saat saxladıqdan sonra vannaya töküb

üzərinə 38-39 dərəcə temperaturda olan su əlavə edin. Vannasından axĢamlar, yatmağa 1 saat

qalmıĢ 15-20 dəqiqə qəbul edin. Müalicə kursu 6-7 gündür.

Diqqət! Bitki zəhərli oluduğundan qəbul zamanı bitkinin miqdarına fikir verin. Qeyd edilən

miqdardan artıq götürmək yolverilməzdir. Preparatlardan uzun müddət qəbul edilməsi məsləhət

görülmür.

Mərcangilə (qaragilə) – Vaccinium myrtillus L.

Bir sıra elmi ədəbiyyatlarda göstərilir ki, fəsilənin tərkibinə 10 cins və 500-dən artıq növ

daxildir. Bəzi mənbələrdə isə 20 cins və 500 növ daxil olduğu göstərilir (Azərbaycan florası, 1957;

Qubanov və b., 1976). Erika fəsiləsinin ən qiymətli cinslərindən biri Qaragilə (Mərcangilə) hesab

edilir.

Qeyd! QuĢüzümü - Solanium cinsinin adı qaragilə adlandığına görə biz Vaccinium cinsinin

Mərcangilə adlandırmağa qərara aldıq. Mərcangilə cinsi 400-ə

qədər növü əhatə edir. Afrikada yayılmıĢdır.

Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda cinsin 3 növünə

təsadüf edilir. Cinsin qiymətli növlərindən hesab edilən mərcangilə

dərman, boyaq, aĢı, qida və bəzək bitkisi hesab edilir. Mərcangilə -

Vaccinium myrtillus L. hündürlüyü 20-45 sm olan kiçik koldur.

Yarpaqları tökülən,uzunluğu 15-25 mm yumutravari və ya

ellipsvaridir. Giləmeyvələri Ģar formalı, qara rəngdə, göyümtül

xətlidir. Tam yetiĢmiĢ meyvələri qırmızı rəngdə olur. Bitki iyun-

iyul ayında çiçək açır, avqust-sentyabrda meyvə verir.

Mərcangilə Azərbaycan ərazisində Böyük Qafqazın qərb, Kiçik Qafqazın isə mərkəz və

Ģimal hissələrində yayılmıĢdır. Bundan baĢqa bitkiyə çəmənliklərdə, dağlıq hissələrdə, kəsilmiĢ

meĢə sahələrində də rast gəlmək olur. Bəzən sıx cəngəlliklər əmələ gətirir.

Kimyəvi tərkibi. Giləmeyvəsinin tərkibində 12-17%-ə qədər aĢı maddəsi, polifenol

birləĢmələrindən antosionlar, leykoantosianlar, katexinlər, malvidin və mirtilin flavonoidlərini qeyd

etmək olar. Bundan baĢqa 7%-ə qədər alma, limon, benzoy, yantar, az miqdarda isə çaxır və salisil

turĢuları təĢkil edir. Giləmeyvəsinin tərkibində 0,01-0,10%-ə qədər fruktoza, qlükoza və saxaroza

strukturlu Ģəkərlər aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin tərkibində 5-30 mq%-ə qədər C vitamini bəzi

ədəbiyyatlarda isə hətta 50 mq% göstərilir (Siroekovskiy, 1974). Giləmeyvənin tərkibində quru çəki

hesabı ilə mq%-lə 0,80 - Ca, 0,21 - Fe, 0,17 - Mn, 0,09 - Si, 0,67 - Al makro- və mikroelementləri

də müəyyən edilmiĢdir.

Mərcangilə tərkibində tapılmıĢ Ģəkərli maddələr, askorbin turĢusu, antosion,

leykoantosianlar, makro- və mikroelementlər və s. onun keyfiyyətli xoĢtamlı, qida tamı hesab

edilməsinə dəlalət edir.

Bitkinin giləmeyvəsinin tərkibində tapılan benzoyl (vaksininin) onun antiseptik

xüsusiyyətlərə malik olduğunu göstərir. Bundan baĢqa bitkidən 0,04 mq% 1,6 mq% karotin aĢkar

edilmiĢdir. Yarpaqlarının tərkibində isə 20%-ədək aĢı, 1%-ə qədər amorf formalı mirtilin, 2%-ə

qədər neomirtilin-C, flavonoidlərdən isə kversetin və kimyəvi quruluĢları naməlum digər maddələr,

250 mq%-ə qədər askorbin turĢusu aĢkar edilmiĢdir.

Farmakoloji xüsusiyyətləri. Eksperimental və kliniki məlumatlar. Mərcangilənin giləmyevə və yarpaqlarından hazırlanan dəmləmələrindən, cövhər və

Ģirələrindən elmi təbabətdə və xalq təbabətində müxtəlif xəstəliklərin müalicisində geniĢ istifadə

181

edilir. Mərcangilədən hazırlanan preparatlar mədə-bağırsaq pozuntularında (ishal, xüsusən

uĢaqlarda) ağrıkəsici, anemiyada (qanazlığında) gözün görmə qabiliyətinin artırılmasında

(ekstrakolit) və s. xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir. Yarpaqların tərkibində neomirtilin qlükozidi

olduğuna görə qanda Ģəkərin miqdarının azalmasında, babasil zamanı və sidik kisəsində olan

daĢların ərdilməsində tətbiq edilir. M.A.Nosal (1959) qeyd edir ki, mərcangilə meyvəsi ilə çiyələk

meyvəsinin qarıĢığının dəmləmə və cövhəri böyrək daĢlarının tökülməsində və eləcə də kəskin

ağrıların qarĢısının alınmasında daxilə qəbul edilir. Tibbi ədəbiyyatlarda qeyd edilir ki, elmi-

tədqiqat tibb institutlarında və klinikalarda aparılan təcrübələr zamanı müəyyən olunmuĢdur ki,

mərcangilənin meyvələrindən hazırlanan preparatların köməyi ilə Ģəkərli diabetin qarĢısının

alınmasında və onun əmələ gəlmə müddətinin azaldılmasında, yuxarı tənəffüs yolları

xəstəliklərində müsbət rol oynayır. M.A.Nosal və Ġ.M.Nosal qeyd edirlər ki, mərcangilənin

giləmeyvələrini həm təzə halda, həm də isladılmıĢ formada qəbul etdikdə mədə-bağrsaq sistemində

baĢ verən həzm pozuntularını aradan qaldırmaq olar. Mərcangilənin meyvəsinin, eləcə də

yarpaqlarının tərkibində A, P, C, A vitaminləri, pektin, makro və mikroelementlərin olması onun

müalicəvi və qida keyfiyyətləri artırır.

Xalq təbabətində onun giləmeyvələrindən hazırlanan dəmləmə, cövhər və Ģirələrdən

bakterisid, sidikqovucu, daĢsalıcı, mədə turĢularında və s. xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə

edilir.

Belarus tədqiqatçısı D.K.ġapiro və N.Ġ.Mansevoda mərcangilə giləmeyvəsinin Ģirəsinin

tərkibinə Ģəkər qatmadan konservləĢdirilmiĢ məhsulunun hazırlanma texnologiyasını elmi əsaslara

iĢləyib hazırlamıĢlar. Həmin qiymətli müalicəvi təsirə malik yeni məhslun Rusiya Tibb EA Qida

Ġnstitutunda «müalicəvi qida» kimi istifadə olunmasını təklif etmiĢlər.

Mərcangilədən müalicə preparatının hazırlanması.

Artrit, duz yığılmalarının kəskinləşməsi zamanı. 1 stəkan qaynar suya stəkanın yarısı qədər

xırdalanmıĢ və yaxud isladılmıĢ mərcangilə meyvəsi töküb 10 dəqiqə qaynadın. Alınan kütləni iki

yerə bölüb səhər və axĢam yeməkdən sonra yeyin.

Revmatizm zamanı. 1 stəkan təzə və ya isladılmıĢ qaragilə giləmeyvəsini əzib 3 stəkan

qaynar suya töküb qaynama dərəcəsinə gətirin. 20 dəqiqə dəmləyib süzün. Sonra 4 hissəyə bölüb

üzərinə azca bal əlavə edib bütün günü yeməkdən sonra qəbul edin. Müalicə kursunun ildə 2 dəfə,

hər dəfə 2 ay aparılması məsləhət görülür.

Böyrək və sidik kisəsi soyuqdəymələrində. 4 xörək qaĢığı əzilmiĢ giləmeyvələrdən

qaynadılmıĢ suya töküb 10 dəqiqə ağzını bağlayıb dəmləyin və süzün, alınan cövhəri daxilə qəbul

edin. Müalicə kursu xəstəliyin dərəcəsindən asılı olaraq, 2 həftədən 2 aya qədərdir.

Qastrit və turşuluğun azalması zamanı. Bunun üçün gün ərzində stəkanın 1/2 hissəsi qədər

təzə və ya 1 stəkan isladılmıĢ qaragilə giləmeyvəsi yemək məsləhətdir. Bundan baĢqa qaragilə

mürəbbəsindən istifadə etmək olar.

Hipertoniya zamanı qan təzyiqini nizama salmaq üçün. 2 xörək qaĢığı təzə giləmeyvəsini

0,5 litr arağın üzərinə töküb, 1 stəkan Ģəkər tozu əlavə edib 3 həftə qaranlıq yerdə tez-tez

çalxalamaqla saxlayın. Aldığınız cövhərdən gündə 1 dəfə yeməkqabağı 4 xörək qaĢığı qəbul edin.

İshal zamanı. 1 stəkan qaynadılmıĢ suya 1 xörək qaĢığı giləmeyvə və ya qurudulmuĢ

yarpağından tökün və 5 dəqiqə qaynadıb 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3 dəfə

stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicəni vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Dəm qazı ilə zəhərlənmə zamanı. 2 stəkan qaragilə giləmeyvəsi və 1 stəkan quĢüzümü

götürüb əzin, 2,5 stəkan suya töküb 2 saat dəmləyib süzün. Sonra aldığınız ekstraktdan gündə 6

dəfə stakının 1/4 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicəni vəziyyətiniz normal hala düĢənə qədər davam

etdirin.

Qaragilə meyvəsinin yarpağından müalicəvi preparatın hazırlanması. Qaragilə

meyvəsinin yarpaqları da qiymətli müalicəvi təsirə malik hesab edilir. Yarpağından hazırlanan

dəmləmə və çaylarından sistit, sidik kisəsi xəstəliklərində, podaqra, ostexondroz, ödqovucu və

büzüĢdürücü vasitə kimi istifadə edilir.

Revmatizm, böyrək və sidik kisəsi soyuqdəymələrində. Yarpaqlarından 3-4 çay qaĢığı

götürün və 1/2 stəkan qaynar suya töküb su hamamında 20 dəqiqə saxladıqdan sonra süzün.

182

Aldığınız ekstraktı bərabər hissələrə bölüb, gün ərzində qəbul edin.

Gecələr sidiyin saxlanmaması zamanı. 1 xörək qaĢığı qaragilə giləmeyvəsi iləyarpağının

qarıĢığından, 2 xörək qaĢığı darı otundan götürüb qarıĢdırın. QarıĢığın üzərinə 3 stəkan qaynadılmıĢ

isti su tökün və odun üzərinə qoyub 10 dəqiqə qaynadıb süzün. Sonra aldığınız ekstraktı 3 bərabər

hissəyə bölüb gündə 3 dəfə qəbul edin.

Mədədə xərçəng xəstəliyi ağrılarının sakitləşdirilməsində. 1 xörək qaĢığı narın hissəyə

salınmıĢ quru yarpağını 2 stəkan həcmində qaynar suya tökün, su hamamında 15 dəqiqə qaynadın.

Sonra götürüb 1 saat dəmləyin və süzüb, gündə 3 dəfə yeməkqabağı qəbul edin.

Diqqət! Mədə və onikibarmaq bağırsaqda olan yaraların yüksək turĢuluğunun qarĢısının

alınmasında, eləcə də böyrək və sidik kisəsində olan daĢların əridilib orqanizmdən kənar edilməsi

zamanı mərcangilənin təzə və isladılmıĢ meyvəsindən yemək məsləhətdir.

Mərcangilənin giləmeyvəsi yetiĢən dövrdə, gündə 1 stəkan normal qatılıqda olan meyvə

ekstraktından yesəniz, sizin qıĢ boyu zökəm, qrip və digər xəstəliklərdən Ģikayətiniz olmaz.

Mərcangilənin mürəbbəsinə bal qatıb uzun müddət yesəniz, heç vaxt vərəm xəstəlyinə

tutulmazsınız.

ġəkər xəstəliyindən qorunmaq üçün mütəmadi olaraq, mərcangilə giləmeyvəsi yeməklə

yanaĢı onun Ģirəsindən də istifadə edin. Giləmeyvəsinin tərkibində kifayət qədər antosian,

flavanoid, Ģəkər, pektin, vitamin kompleksi, makro- və mikroelementlərin olması onun yeyinti və

yüngül sənayenin müxtəlif sahələrində istifadə olunma imkanlarını artırır. Mərcangilənin yetiĢmiĢ

meyvəsindən yeyinti sənayesində – kisel, Ģərbət, müxtəlif sərinləĢdirici içkilər, dondurma növləri,

mürəbbə, müxtəlif Ģərablar, likör, cem, Ģirniyyat, təbii boyaq və s. hazırlanır.

Biz laboratoriya Ģəraitində mərcangilənin meyvəsindən və yarpaqlarından boyaq ekstraktı

alıb, ipək və kağız məmulatlarını açıq-çəhrayı, çəhrayı-qırmızı, açıq-qırmızı, bozumtul, zeytunu,

tütünü, yaĢılımtıl, bənövĢəyi, açıq-bənövĢəyi, açıq-göyümtül, qəhvəyi, qonur, firuzəyi və s. rəng və

çalara boyamağa nail olduq.

NOVRUZÇĠÇƏYĠ – Primulaceae Vent. fəsiləsi

Novruzçiçəyi və yaxud «paraliç» otu – Primula woronowii L.

Dünya florasının tərkibində novruzçiçəyi fəsiləsinin 25 cinsi, 500-ə qədər növü yayılmıĢdır.

Bu növlərə ən çox Ģimal yarımkürəsinin mülayim iqlim qurĢaqlarında təsadüf edilir.

Sarı rəngyaradan, təbiətin gücü, əzəmətli günəĢi,

torpağın istisi, yazın ilk çiçəyiolan sarı novruzçiçəyi.

Çiçəyin gövdəsi sanki qızıl suyuna çəkilmiĢ açara

bənzəyir. Novruzçiçəyi bütün xalqların sevimli çiçəyidir.

Ġngilislərin qədim ədəbiyyatlarında qeyd edilir ki, onun

çiçəkləri insanları Ģeytan, cin və s.-dən qoruyur. Aylı yaz

gecəsində çəmənliyə gəzməyə çıxsan, hökmən

novruzçiçəyinin yarpaqları üzərində saysız-hesabsız Ģeh

damcılarının ele bil ki, səsini eĢidəcəksən. Deyilənlərə

görə bıı vaxt siz çiçəkdən nə xahiĢ etsəniz o dəqiqə ona nail olacaqsınız. Qədim yunanlar

novruzçiçəyi ilə bir sıra təhlükəli xəstəlikləri müalicə edirmiĢlər. Ona görə də bitkiyə «12 allahın

çiçəyi» adı verilmiĢdir. Qədim dövrün təbibləri bir çox xəstəlikləri, o cümlədən paraliç vurmuĢ

insanları bitkidən hazırladıqları preparatlarla məharətlə müalicə etdiklərinə görə novruzçiçəyini

«paraliç otu» da adlandırırlar. Uzaq səyahətə çıxanlar həmiĢə yanlarında novruzçiçəyi

gəzdirərmiĢlər. Ġnsanlar novruzçiçəyini o qədər sevirmiĢlər ki, hətta onlardan gül dəstələri düzəldib

sevdikləri qızlara və yaxın qohumlarına hədiyyə edərmiĢlər. Müxtəlif xalqlar novruzçiçəyini yaz,

bahar çiçəyi, dağ çiçəyi və s. adlarla adlandırmıĢlar. Novruzçiçəyinin dünya florasının tərkibində

600-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bu növlərdən 60-a qədərinə Rusiya ərazisində, 23-nə Qafqazda, o

cümlədən 8-nə Azərbaycanda rast gəlinir. Novruzçiçəyi növləri çox gözəl görünüĢə malik

olduğundan insanlar onu yaĢadıqları binaların ətrafında, bağ və bağçalarında sevə-sevə əkib

becərirlər. Novruzçiçəyi iri, parlaq, sarı, narıncı ləçəklərdən ibarət olub insana xoĢ təsir bağıĢlayr.

183

Çiçəkləri beĢ ləçəkdən ibarətdir, hamaĢçiçəkləri çətir formasında olub əks tərəfə yönəlmiĢdir.

Bitkinin çiçəyinin tərkibində triterpenlər, saponinlər, qlükozidlər, flavonoidlər, askorbin

turĢusu, karotin, qanyaradıcı makro- və mikroelementlərin zəngin kompleksi aĢkar edilmiĢdir.

Bundan baĢqa kökünün tərkibində 5-10%-ə qədər saponinlər, 0,08% efır yağı, qlükozidlərdən -

primularverin (primulaverozid, C20H28O13), primulagenin (C30H50O3), yarpaqlarının tərkibində 2%-

ə qədər saponin, 3 mq%-ə qədər karotin və s. aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin yarpaqlarında 5%-ə qədər,

çiçəklərində 6%-ə qədər quru çəki hesabı ilə askorbin turĢusu tapılmıĢdır. Bir sıra xalqların

mətbəxlərində novruzçiçəyindən dadlı, tamlı və ləzzətli xörək növləri hazırlayırlar. Hal-hazırda

dünyanın bir çox ölkələrində novruzçiçəyindən yaz ədviyyatları, yaĢıl salat növləri hazırlayırlar. Bir

ədəd novruzçiçəyi yarpağı insanın bir gündə C vitamininə olan tələbatını ödəyir.

Novruzçiçəyindən hələ çox qədim dövrlərdən baĢlamıĢ hal-hazırkı dövrə qədər xalq

təbabətində ağ ciyər, uzun sürən öskürəyə, kəskin xroniki və bronxit, böyrək, sidik kisəsi

xəstəliklərində, orqanizmin müqavimətinin gücləndirilməsində, vitamin çatıĢmazlığının aradan

qaldırılmasında, qanazlığında, bronxial astmanın, xroniki qəbizliyin, müalicəsində geniĢ istifadə

edilir. Bundan əlavə novruzçiçəyindən hazırlanan preparatlarla daha bir sıra xəstəliklərin, o

cümlədən də nevralgiya, nevrozun, aybaĢı pozuntularında, ağır keçən klimaksların, orqanizmin

zəifləməsinin, əzginliyin, iĢtah pozuntularının, paradontozun aradan qaldrlmasında və s.

xəstəliklərin müalicəsində iĢlədilir. Bitkidən hazrlanan preparatlardan ən çox əsəb gərginliyindən

əziyyət çəkənlər, tez-tez həyəcan keçirənlər, iqlim dəyiĢmələrinə və miqren ağrılarına məruz

qalanlar istifadə edirlər.

Norvuzçiçəyindən müalicə preparatlarının hazırlanması.

Avitaminoz, ağır keçən xəstəliklərdəıı sonra, immunitet zəifləməsində, yuxusuzluq,

revmatizm, podaqra zamanı. QurudulmuĢ yarpaqlarından çay kimi dəmləyib gündə 3 dəfə için.

Maddələr mübadiləsinin yaxşılaşdırılmasında. Novruzçiçəyi ilə minaçiçəyindən bərabər

miqdarda götürüb 2 xörək qaĢığı 2 stəkan qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə dəmlədikdən sonra

süzün. Aldığınız ekstraktdan götürüb bütün günü qurtum-qurtum qəbul edin. Bununla siz maddələr

mübadiləsini yaxĢılaĢdrmaqla yanaĢı bütün soyuqdəymə proseslərinin də qarĢısını ala bilərsiniz.

Görmə qabiliyyətinin yaxşılaşdırılmasında. Novruzçiçəyi gözün görmə qabiliyyətini də

yaxĢılaĢdırır. Bunun üçün 2 xörək qaĢığı otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb termosda, 5

saat dəmləyib gündə 3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul etməklə yanaĢı 1-2 damcı gecələr

gözünüzə damızdırın.

Qadın dərisinin cavanlaşdırılması üçün. Dərinin cavanlaĢdırılması, regenerasiyasının

sürətləndirilməsi, qırıĢların, ləkələrin, səpgilərin müalicəsi üçün 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ

novruzçiçəyi, 2 xörək qaĢığı andız kökü, 2 xörək qaĢığı mahmızçiçəkdən götürüb 0,5 litr arağın

üzərinə töküb 1 ay cövhərini çıxartmaq üçün saxlayın. Aldığınız cövhərlə səhər və axĢam üzünüzü

silin. Bu üsuldan qadınlar hələ bir neçə əsr bundan əvvəl istifadə edirmiĢlər.

Bundan baĢqa xalq təbabətində bitkidən alınan dəmləmə və ekstraktlardan qankəsici,

yuxugətirici, miqrenin və qəbizliyin müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Bunun üçün 1 xörək qaĢığı

doğranmıĢ yarpaq və çiçəklərindən götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb, 2 saat dəmlədikdən sonra

süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 4-6 dəfə 1-2 xörək qaĢığı qəbul edin.

1 çay qaĢığı doğranmıĢ kök hissəsindən götürüb 1 stəkan suya töküb qaynama dərəcəsində

gətirin və 10 dəqiqə dəmləyib süzün. AlınmıĢ cövhərdən 1 xörək qaĢığı götürüb gündə 3-4 dəfə

qəbul edin.

ZEYTUN – Oleaceae Hoffmanns. & Link fəsiləsi

Ġran yasəməni – Syringa persica L.

Yasəmən cinsinin dünya florasının tərkibində 30-a qədər növü yayılmĢdır. Bu növlərə ən

çox yer kürəsinin ġərq hissələrində, Asiya qitəsinin (Yaponiya, Koreya, orta və cənub-Ģərqi Çin

vilayətində) rast gəlmək olar. Yasəmənin Azərbaycan ərazisində 3 növü mədəni halda bəzək bitkisi

kimi əkilib-becərilir. Bir növü S.persica L. yabanı halda TalıĢ zonasının ərazilərində təsadüf edilir.

Ġran yasəməni – S.persica L. budaqları bir-birindən aralanmıĢ halda olan, hündürliiyü 1-3

184

metrə çatan kol bitkisidir. Cavan budaqları çılpaqdır. Yarpaqları 2-3 sm uzunluğunda olub hamar və

bütövdür. Çiçəkləri açıq-bənövĢəyi və yaxud ağımtıldır. Aprel- may aylarında çiçək açır.

Ġran yasəməninə Azərbaycanın TalıĢ zonasının

dağlıq ərazilərində rast gəlmək olar.

Çiçəkləyən yasəmən - yazın gəliĢinin rəmzidir.

Yasəmən xoĢbəxtlik əlamətidir. Əgər siz 5 və yaxud

çoxləçəkli çiçək bitkisi tapsanız tez onu yeyin ki,

ürəyinizdə nə arzu tutmuĢsunuzsa həyata keçsin.

Axtarın sizə «xoĢbəxtlik» gətirən ağ çiçəkli

yasəməni.

Müalicə məqsədi üçün bitkinin çiçək, tumurcuq

və yarpaqlarını yayın birinci yarısında toplayırlar. YaxĢı

qurudulmuĢ xammal öz keyfiyyətini itirmədən 2 ilə

qədər qala bilər. Yasəməndən hazırlanan preparatlarla

mikrob əleyhinə, yaraların sağaldılmasında, soyudqəymədə, istiliyin aradan qaldırılmasında,

tərlədici, bəlğəmgətirici, sakitləĢdirici, qıcıqlanma, Ģəkəri azaldan və ağrıkəsici vasitə kimi istifadə

edilir.

Bronxial astmada, pankreas vəzinin fəaliyyətinin artırılmasında, allergiya nəticəsində baş

verən dəri xəstəliklərində. 1 xörək qaĢığı təzə tumurcuğundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb,

vam od üzərinə qoyun, 5 dəqiqə qaynatdıqdan sonra yarım saat dəmləyin. Aldığınız ekstraktdan

gündə 3 dəfə yeməkdən əvvəl bir xörək qaĢığı qəbul edin.

Revmatizm, radikulit və poliartritin müalicəsində. Bunun üçün yarımlitrlik ĢüĢə butulkanı

yarısına qədər yasəmən çiçəkləri ilə doldurub üzərinə dolana qədər araq əlavə edin və 2 həftə

qaranlıq yerdə saxlayıb sonra süzün. Aldığınız cövhərdən 30 damcı götürüb, az miqdar suya töküb

gündə 3 dəfə qəbul edin. Bu cövhərlə axĢamlar ağrıyan damarları silin. Müalicə kursu 3 aydır.

Yasəməndən revmatizm və artrit üçün mazın hazırlanması. 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ

hissəsindən götürüb, 1 xörək qaĢığı kərə yağı ilə qarıĢdırıb, aldığınız qarıĢığı soyuducuda saxlayın.

AxĢamlar mazı ağrıyan xəstə damarlara sürtün.

Böyrək soyuqdəymələrində və böyrək daşlarının tökülməsində. 2 xörək qaĢığı təzə

yarpaqlarndan götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb qaynama dərəcəsinə gətirin və 2 saat dəmləyib

süzün. Sonra aldığınız dəmləmədən gündə 3 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul

edin. Müalicə kursu 2 həftədir. 2 həftə istirahət verdikdən sonra müalicəni davam etdirin. Müailcə

müddəti 3-4 kursdur.

Epilepsiya zamanı (əlavə kömək kimi). 1 çay qaĢığı təzə çiçəyindən götürüb 20 dəqiqə

dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3 dəfə 0,5 stəkan qəbul edin.

Tromboflebit zamanı. Kəsik və yaraları müalicə etmək üçün təzə yarpağından hazırlanmıĢ

sıyığndan götürüb xəstə olan nahiyələrə yaxıb bağlayın. Birinci iki gün sarğını gündə 2 dəfə

dəyiĢin. Ertəsi günü isə 1 dəfə dəyiĢin.

Miqren zamanı. Təzə yasəmən yarpağından götürüb alın nahiyənizə düzüb tənzif ilə sarıyın.

Sarğını təzə halda hər 2-3 saatdan bir dəyiĢin.

Diqqət! Bitkinin bütün hissəsi az zəhərli olduğundan bitkidən müalicə məqsədləri üçün

götürülən xammalın miqdarına ciddi fikir verin.

Zeytun – Olea europaea L.

Zeytun cinsinin dünya florasının tərkibində 60-a qədər növü yayılmıĢdır. Bu növlərin

əksəriyyəti yabanı, həmiĢəyaĢıl ağac və kol bitkiləridir.

Zeytun – Olea L. dünyanın tropik və subtropik zonalarının əsasən dağlıq ərazilərində

yayılmıĢlar. Bütün yabanı növləri həmiĢəyaĢıl ağac və kol bitkiləridir. Mədəni halda ancaq O.

europaea L. növü məlumdur. Bu mədəni növün yabanı vəziyyəti məlum deyildir. Zeytun cinsi -

Olea L. Afrika, Ərəbistan yarımadasında, Ġran, Hindistan, Qərbi Çin, Avstraliya, Asiya və s.

ərazilərdə təsadüf edilir.

185

Zeytun - Olea europaea L. Bu həmiĢəyaĢıl, 3-7 m, nadir hallarda 10-12 m hündürlükdə olan

ağacdır. Bəzi hallarda gövdəsinin diametri 2 m-ə qədər olur. AĢağıda yerləĢən budaqlar tikanlı və

yaxud tikansız olur. Yarpağının kənarları bütöv olub 3-

8 sm uzunluğa, 1,5 sm enə malikdir. Yarpaqlar

budaqların üzərində tökülmədən 2-3 ilə qədər qalır.

Çiçəkləri ağımtıl, xırda, mürəkkəb çiçə k qrupuna aid

olub qoltuqda, nadir hallarda gövdənin qurtaracağında

salxımvari yerləĢmiĢdir. Meyvəsi yedəkli, yumurtavari

və yaxud ovalvaridir. Zeytunun yetiĢmiĢ meyvələri

qaramtıl, qırmızı, bənövĢəyi rəngdə olduğu halda, bir

neçə sortunun meyvələri ağ rəngdə olur. Meyvənin lət

hissəsi bütün meyvənin 75-86%-ni təĢkil edir. Zeytun

uzun ömürlü ağacdir. Tarixi mənbələrdə qeyd edilir ki,

zeytun 1500 ilə qədər yaĢayır.

Zeytunun ən geniĢ əkin sahələri Orta Aralıq dənizi ətrafı ölkələrinin dənizə yaxın ərazilərini

əhatə edir. Zeytunun təsvirini iĢləyib hazırlayarkən S.Ġ.Petyaev əsasən mədəni halda becərilən növ

və sortlarını meyvələrinin formasına, iri və kiçikliyinə görə əsas götürmüĢdür.

Mədəni zeytunun mənĢəyi haqqında mübahisəli fərziyyələr mövcuddur. Bir sıra botaniklər

əsasən O.oleaster növündən, digərləri isə onun O.chryzophyll-dan götürüldüyünü qeyd edirlər.

Bitki növləri arasında müalicəvi əhəmiyyətinə görə öncül yerlərdən birini zeytun tutur.

Zeytunun əmələgəlmə tarixi, yəni mənĢəyi çox qədim tarixə malikdir. O, hələ eramızdan 2500 il

əvvəl misirlilər tərəfindən becərilmiĢdir. Ümumiyyətlə, bu bitkiyə qədim dövrlərdə böyük maraq

vardı. Aralıq dənizi ölkələri xalqlarının həyatı bilavasitə zeytunla sıx bağlı olmuĢdur. Hal-hazırda

da Ġspaniya, Ġtaliya, Yunamstan və s. ölkələrdə zeytun geniĢ plantasiyalar Ģəklində əkilir. Zeytun

əsasən subtropik qurĢağın əlveriĢli sahələrində bitdiyi üçün Azərbaycan, Gürcüstan, Krım,

Türkmənistan, Krasnodar və s. yerlərdə də geniĢ becərilir. Əsasən AbĢerona nə vaxt gətirilib? Bəzi

mənbələrdə qeyd edilir ki, bu qiymətli bitki respublikamıza XVIII-XIX əsrlərdə ġamdan və

Türkiyədən gətirilib. AbĢeron üçün səciyyəvi olan bu bitkinin yaxın tarixdə gətirilməsini inkar edən

mənbələrdə göstərilir ki, Azərbaycanın özü elə zeytunun vətənlərindən biridir. Qədim yunan

tarixçisi və coğrafiyaĢünası Strabon 2000 il öncə Azərbaycanda olarkən, AbĢeronda becərilən

zeytun ağaclarını yüksək dəyərləndirmiĢdir.

Bəs zeytunun bu qədər yüksək qiymətləndirilmesi hansı amillərlə ölçülür? HəmiĢəyaĢıl

yaraĢıqlı zeytun ağacı güclü küləklərin, yağıĢların, zəhərli və çirkli hava cərəyanlarının, duzluluğun

və digər mənfı amillərin təsirindən qoruna bildiyi üçün onun bu xüsusiyyətlərindən dekorativ bəzək

bitkisi kimi istifadə edilir. Qiymətli oduncağa malikdir, məhsuldardır, müalicəvi əhəmiyyətlidir. Biz

ən çox sonuncunun üzərində dayanacağıq.

Zeytun meyvəsinin lət hissəsində 34-78%, toxumunda isə 25-30% keyfiyyətli piyli yağ

vardır. Zeytun yağı olan qliseridlərinin çox (80%) olması ilə digər bitki yağlarından fərqlənir.

Bundan əlavə linol, palmitin (10%), stearin (5-8%), araxis və baĢqa yağ turĢuları, həmçinin, skvalen

karbohidrogen, sterin və s. aĢkar edilmiĢdir. Tərkibindəki alifatik turĢular iqlim Ģəraitindən asılı

olaraq kimyəvi tərkiblərini dəyiĢir. Meyvələrindən yağ istehsal edilir və bu yağdan iaĢədə, konserv

sənayesində, təbabətdə iĢlədilir. Ondan müxtəlif sabun və kosmetik vasitələr, vitaminli

konsentrantlar, dərman preparatları hazırlanır, meyvəsinin tullantılarından mal-qara üçün qiymətli

jımıx əldə edilir.

Xalq təbabətində olduğu kimi elıni təbabətdə də xeyli müddətdir ki, zeytun faydalı dərman

bitkisi kimi istifadə olunur. Bu məqsədlə onun meyvəsi, yağı və yarpağı çox yararlıdır. Belə ki,

zeytun yağı mədə-bağırsaq və öd kisəsi xəstəliklərinin müalicəsində iĢlədilir. Yarpaq və

meyvəsində fitonsidlər olduğundan mikroblara öldürücü təsir göstərir. Zeytun yağı revmatizmdə,

yanıqlarda, göz xəstəliklərində qədim dövrlərdən bəri iĢlədilir. Son illər ürək-damar xəstəliklərində,

xüsusən hipertoniyada dəmləmə və duru spirtli ekstrakt Ģəklində qəbul edilir. Tam yetiĢmiĢ

meyvələrindən alınmıĢ yağ bir sıra dərman preparatlarının, ən çox da yanıq məlhəmlərinin və

iinyeksiya formalı dərman preparatlarının tərkibində yarasağaldıcı, iltihab əleyhinə və ağrıkəsici

186

dərman kimi istifadə olunur. Oynaq ağrılarında, o cümlədən duzlaĢmadan irəli gələn müxtəlif

orqanların xəstəliklərində zeytun yarpaqlarının dəmləməsi təsirli dərman sayılır. Bunun üçün 80-

100 ədəd zeytun yarpağını dərib 3 litrlik ĢüĢə qaba tökür (soyuq suda yuduqdan sonra) və üzərinə

həmin miqdarda qaynar su əlavə edib 10 gün müddətinə qaranlıq yerdə saxlayırlar. Gündə 3 dəfə

olmaqla, hər dəfə 0,5 stəkan daxilə qəbul edilir. ġərq təbabətinə görə, iĢtahanı və cinsi meyli

artırmaq üçün yetiĢmiĢ zeytun meyvəsi yaxĢı vasitədir. O, həzm sistemininin fəaliyyətinə də kömək

edir və mədəni qüvvətləndirir. Yarpağından hazırlanan dəmləmə öskürəyin, zökəmin müalicəsində

faydalıdır. YetiĢməmiĢ meyvəsindən hazırlanan təpitməsi saçdakı kəpəklənməni aradan qaldırır.

Qara ciyər, öd daĢı və böyrək sancılarında zeytun yağı faydalıdır. YaĢıl zeytun ağacının

qatranı hafızəni möhkəmləndiıir. Dəri xəstəliklərində budağını yandırır, əmələ gələn mayeni lazım

olan yerə sürtüb müalicə edirlər. Yarpağından alınan Ģirəsi bədən ağrıları və daxili qanaxmalarda

imalə kimi iĢlədilir. Bu, qızdırma və qan təzyiqinə də xeyirlidir. Duza qoyulmuĢ zeytunu çox

yedikdə adamı arıqladır və yuxusunu pozur.

Son 50 ildə respublikamızda zeytunçuluq sürətlə inkiĢf etmiĢdir. Lakin müstəqillik

qazanandan sonra bir sıra sahələrdə gerilik baĢ verdiyi kimi bu xoĢagəlməz hadisə zeytunçuluğa da

çox ziyan vurmuĢ və vurmaqdadır. Hər gün göbələk kimi «dombalıb» çıxan uca binaları tikən

iĢbazlar zeytun bağlarını kəsib məhv edir və yerində plansız surətdə binalar tikərək ekologiyanı

korlayırlar.

ACIÇĠÇƏKLĠLƏR – Gentianaceae Juss. fəsiləsi

Sarı acıçiçək – Gentiana lutea L.

Dünya florasnın tərkibində acıçiçək cinsinin 400-ə qədər növünə rast gəlmək olar. Bu

cinslərin əksəriyyəti birillik və çoxillik ot bitkiləridir. Acıçiçəyin Qafqazda 28, o cümlədən

Azərbaycanda 14 növü yayılmıĢdır.

Bu cinsin müalicə məqsədi üçün istifadə olunan əsas

növlərindən biri sarı acıçiçək - G. lutea L. növü hesab edilir.

Sarı acıçiçək - Gentiana lutea L. Bu hündürlüyü 120-140

sm olan yoğun (3 sm) kök və çoxlu baĢcıqdan ibarət kökümsova

və yan kökə malik çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları iri - 25 sm

uzunluğunda qarĢı-qarĢıya düzülmüĢ oturacaqdır. Bitkinin birinci

və ikinci ili rozett yarpaqları inkiĢaf etdiyi halda, 3-4-cü ili gövdə

hissəsi inkiĢaf etməyə baĢlayır.

Çiçəkləri sarı rəngdə, çiçək tacı 2 sm olub yarım çətirvari

formada gövdənin yuxarısında yarpaqların qoltuq hissəsində

yerləĢirlər. Meyvəsinin uzunluğu 6 sm olan qutucuqdur.

Toxumlar xırda yastıdır. Bitki iyun-iyul ayları çiçək açır, sentyabrda toxum verir.

Azərbaycan florasının tərkibində bu bitkiyə rast gəlinmir. Ancaq toxumu vasitəsilə

çoxaldılır. Toxumu ikinci ili cücərti verir.

Respublikamızın ərazisində rast gəlinən növ G.cruciata L.-dir. Bitkinin kök və

kökümsovunun tərkibindən acımtıl iridoid qlükozidi (1,5-2,0%) gensiopikrin, 0,1% gensin,

amarogentin, amarosverin, amaropanin, gensiamarin, gensuakaymol, trisaxarid gensianozu, 0,35-

0,6% gensianidin, 0,1% ksanton-gensizin, gensiosterin askorbin turĢusu, flavonoid maddələri,

katexin və s. maddələr aĢkar edilmiĢdir. Təsiredici maddələr və fermentlər mədə-bağırsaq

sisteminin fəaliyyətinin nizamlanmasında böyük rol oynayır.

Bitkinin kök və kökümsovlarnın tərkibində 3,82% kül, mq/q olmaqla K - 10,40, Ca - 3,80,

Mg - 1,60, Fe - 0,20 makroelementləri, mkq/q olmaqla Mn - 0,17, Cu - 0,63, Zn - 0,69, Mo - 0,60,

Cr - 0,38, Al - 0,09, Ba - 0,65, V - 0,02, Se - 6,00, Ni - 0,54, Sr - 0,08, Pb - 0,05, B - 55,60 və s.

mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Müxtəlif ölkələrin xalq təbabətində acıçiçəkdən hazırlanan dəmləmə və cövhərlərdən

iĢtahartırıcı, həzmi yaxĢılaĢdıran, qastrit, kolit, yanıq, podaqra və artritin müalicəsində istifadə

edilir. Müalicə məqsədi üçün bitkinin qurudulmuĢ kök hissəsindən istifadə edilir. YaxĢı qurudulmuĢ

187

kök hissəsi 3 il tərkibini itirmədən müalicə qabiliyyətini saxlayır.

Kökündən hazırlanan preparatların köməyi ilə bakterisid, soyuqdəymə, yarasağaldıcı,

büzüĢdürücü, ödqovucu, zəif iĢlədici, oturaq sinir və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

Qastrit zamanı. 1 çay qaĢığı acıçiçək otunun doğranmıĢ kökünü həmin miqdarda

boymadərən və qızılsəbətlə qarıĢdırın. Sonra qarıĢığı 3 stəkan soyuq suya tökün və qaynama

dərəcəsinə gətirib 10 dəqiqə zəif od üzərində saxlayıb 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız

dəmləmədən gündə 4-5 dəfə yeməyə yarım saat qalmıĢ daxilə qəbul edin.

Mədə qıcqırması zamanı. Bunun üçün 0,5 stəkan doğranmıĢ kök hissəsini götürüb 0,5 litr

qırmızı çaxırın üzərinə töküb, 10 gün müddətində dəmləyin. Sonra süzüb hər gün 50 q cövhərdən

götürüb yeməyə 10-15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

İştahasızlıq və həzm pozuntuları zamanı. DoğranmıĢ kök hissəsindən hazırlanan tozundan

az miqdarda götürüb su ilə qəbul edin.

Bitkinin çiçək hissəsindən sarı, narıncı, narıncı-sarı, qonur və s. rənglər alınır.

SARMAġIQ – Convolvulaceae Juss. fəsiləsi

Daryarpaq sarmaĢıq – Convolvulus arvensis L.

Fəsilənin dünya florası tərkibində 40 cinsi, 1100 növü məlumdur. Bunlara ən çox isti

ölkələrin ərazilərində rast gəlinir.

SarmaĢıq cinsinin dünya florasının tərkibində 190-dan artıq növü yayılmıĢdır. Bu növlərə ən

çox Orta Aralıq dənizi ölkələrində rast gəlmək olar. Qafqazda 10, o cumlədən də Azərbaycanda 8

növünə rast gəlmək olar. OtsarmaĢığı cinsinin 3 növündən: çöl sarmaĢığı - Convolvulus arvensis L.,

daryarpaq sarmaĢıq - C. lineatus L. və Ġran otsarmaĢığı - C. persicus L.-dən təbabətdə istifadə edilir.

Botaniki xarakteristikası. Daryarpaq sarmaĢıq çoxillik ot bitkisi olub boz və ya gümüĢü

rəngdədir. Gövdəsi qol-budaqlı olub üzəri məxməri tüklərlə örtülüdür. Yarpaqları uzunsov-

ellepsĢəkilli və ya uzunsov lansetĢəkillidir. Çiçəkləri gövdə üzərində tək-tək yerləĢərək çəhrayı

rəngdədir. Meyvəsi yumurtayaoxĢar qutucuqdan ibarətdir.

Daryarpaq sarmaĢığı Azərbaycanın Quba-Xaçmaz

zonasında, Lənkəranın dağlıq, TalıĢ zonasında, Naxçıvan

ərazisində, düzənlikdən baĢlayıb, orta dag qurĢaqlarına

kimi quru daĢlıq və qayalıq yerlərdə, çay kənarlarında,

səhralarda geniĢ yayılmıĢdır.

Çöl sarmaĢığı gövdəsinin ağaca sarılması və

üçkünc yarpaqlarının qaidəsinin ürəkvari olması ilə

fərqlənir. Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢdır. Ġran

otsarmaĢığı isə yarpaqlarının girdə-ellipsĢəkilli və

çiçəklərinin ağ rəngdə olması ilə fərqlənir. O, Xəzər dənizinin qumlu sahillərində daha geniĢ

yayılmıĢdır.

Kimyəvi tərkibi. Aparılan tədqiqatlara görə tüklü sarmaĢığın - C. subhirsutus, C.arvensis

otundan və toxumlarının tərkibindən 0,5%-ə qədər konvolamin və konvolvin alkoloidləri aĢkar

edilmiĢdir.

Tibbi əhəmiyyəti. Elmi təbabətdə hər iki (konvolamin və konvolvin) alkaloidin

törəmələrindən istifadə edilir. Bunlar yerli anestetik və xolinolitik təsirə malikdir. Belə

törəmələrdən anestetik maddə kimi istifadə olunan konsokaum, parkinson xəstəliyi və saya

əzələlərin spazması zamanı istifadə edilir.

Xalq təbabətində sarmaĢığın qurudulmuĢ köklərindən və kökümsovundan kərə yağında

məlhəm hazırlayıb revmatizmdə ağrıkəsici vasitə kimi istifadə edilir. Bundan baĢqa onun yaĢıl

hissələrini doğrayaraq xırda hala salıb inək südündə qaynadır, sonra üzərinə buğda unu əlavə edib

biĢirirlər. Alınan məlhəməbənzər kütlədən irinli dəri yaralarının müalicəsində sürtmə dərman kimi

istifadə edilir.

DODAQÇĠÇƏKLĠLƏR – Lamiaceae Lindl. fəsiləsi

188

Qafqaz bozaqgülü – Phlomis caucasica Rech. fil.

Dünya florasının tərkibində Dodaqçiçəklilər fəsiləsinin 300-dən artıq cinsi və 3250-dən artıq

növünə və növmüxtəlifliyinə təsadüf edilir. Bu növlər dünyanın hər yerində, xüsusilə də Arallq

dənizi ətrafında daha çox yayılmıĢlar. Bu nəvlərin əksıriyyəti ot, yarımkol, nadir hallarda ağac

formasındadırlar.

Azərbaycanda Phlomis cinsinin 6 növünə təsadüf edilir. 2 növü: Qafqaz bozaqgülü -

Phlomis caucasica Rech. fil. və tikanlı bozaqgülü - Ph. pungens Willd. növlərindən təbabətdə geniĢ

istifadə olunur.

Botaniki xarakteristikası. Qafqaz bozaqgülü 20-25 sm hündürlükdə çoxillik ot bitkisidir.

Rozet və gövdənin aĢağı hissələrindəki yarpaqları uzunsov-lansetĢəkilli, miĢardiĢlidir, təpə hissəsi

kütdür, qaidəsi azca ürəkvaridir. Gövdəsinin yuxarısındakı yarpaqları ensiz, lansetĢəkillidir.

Meyvəsi qara-qonur rəngli fındıqcıqlardan ibarətdir. Bitki iyun-iyul aylarında çiçəkləyir, meyvələri

avqust-sentyabrda yetiĢir.

Tikanlı bozaqgülü - Ph. pungens Willd. hündürlüyü 30-35 sm olan çoxillik ot bitkisidir.

Gövdəsi sadə olub üzəri ulduzvari tüklərlə örtülmüĢdür. AĢağıda yerləĢən yarpaqları uzunsov-

lansetvari, yuxarıda isə kələ-kötür, sıx tüklərlə örtülü olduğu halda, alt hissəsi ağ tüklərlə örtülmüĢ

və yaxud keçəvari formasındadır. Çiçəkləri ikidodaqlı qırmızı-bənövĢəyi rəngdə olub süpürgə

formasındadır. May-iyun aylarında çiçək açır, iyul-avqustda meyvə verir.

Bitki Azərbaycanda Kür-Araz ovalığında, Naxçıvan

MR-ın aĢağı dağ ətəklərindən baĢlayaraq yuxarı dağ qurĢağına

kimi (2000 metrə qədər) sahələrdə yayılmıĢdır. Bundan baĢqa

bozaqgülünə quru qayalıqlarda, daĢlıq sahələrdə rast gəlmək

olar.

Kimyəvi tərkibi. Qafqaz bozaqgülü otunun tərkibində

0,09% qlükozid təbiətli maddələr, 4,2% aĢı maddələri, 0,46%

üzvi turĢular, 94-100 mq% askorbin turĢusu, yarpaqlarında çox

miqdarda alkaloid maddələri, kumarinlər, kök hissəsində isə

saponin aĢkar edilmiĢdir.

Tibbi əhəmiyyəti. Dərman məqsədilə hər 2 növün

yerüstü hissələrindən istifadə edilir. Çiçək açan dövıdə toplanıb

açıq havada qurudulur və istifadə edilir.

Dəmləməsi əsəb xəstəliklərində sakitləĢdirici təsir

göstərir. Xalq təbabətində yuxarıda göstərdiyimiz hər 2 növ

bozaqgülü çay kimi də iĢlədilir. Tikanlı bozaqgülü dəmləməsindən «qanazlığında, vərəm

xəstəliyində, revmatizmdə istifadə edilir.

Bitkidən xalq təbabətində həmçinin büzüĢdürücü, soyuqdəymədə, yarasağaldıcı, qankəsici,

ödqovucu, istiliksalıcı vasitə kimi də iĢlədilir. Dəmləmə və spirtdə çıxarıĢından isə xroniki

qəbizlikdə, mədə yaralarında, bronxitdə, ağ ciyər vərəmində, orqanizmin zəifləməsində geniĢ

istifadə edilir. Kökündən alınmıĢ tozundan yaraların üzərinə tökdükdə tez sağalma gedir.

Dərmaıı mərcanotu (Nəmgul) – Betonica officinalis L.

Dünya florasının tərkibində mərcanotunun 15 növünə rast gəlmək olar. Bunlar çoxillik ot

bitkiləri hesab edilir.

Dərman mərcanotu - B. officinalis L. Bu gövdəsinin hündürlüyü 40-100 sm olan, qısa

kökümsova malik, çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları uzunsov, yumurtavari, kənarları miĢarĢəkilli

olub, 13-15 sm uzunluğunda, eni isə 4-5 sm olub, qısa

saplaqlıdır. Çiçəkləri oturaq 10-12 süpürgə formasında

sıx sünbülvari hamaĢçiçək qrupunda toplanmıĢdır.

Dərman mərcanotuna Quba-Qusar zonasında,

orta dağ qurĢağından supalp dağ çəmənliklərinə qədər

189

hər yerdə rast gəlmək olar.

Çox vaxt mayın axırı meĢə sahələrində kolluqlarda, dağ yamaclarında qırmızı rəngli

«sünbülvari» çiçəkləri açılmağa baĢlayır. Xalq arasında mərcanotuna çöl sürvəsi (Ģalfeyi) deyirlər.

Ən çox Quba və Qusar zonasında təsadüf edilir.

Mərcanotunun tam çiçək açan dövründə toplanan ot hissəsindən çox qədim dövrlərdən xalq

təbabətində geniĢ istifadə edilmiĢdir.

Qədim ərəblər mərcanotundan hazırlanan preparatların köməyi ilə ağ ciyər, revmatizm, sistit

xəstəliklərini, Çində isə baĢ və diĢ ağrılarım müalicə edirmiĢlər.

Böyük rus sərkərdəsi Suvorov özünün yazdığı «Elmin qələbəsi» əsərində qeyd edir ki,

mədənizin normal iĢləməsi üçün mütləq mərcanotu çayı için.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin çiçək açan dövründə toplanan ot və kök hissələrindən

istifadə edilir.

Tam çiçək açan zaman ot hissəsinin tərkibindən 1,54% flavonoid maddələri, 2,72%

stahidrin, 1% iridoid, 0,83% efir yağı, 2%-ə qədər üzvi turĢular, 3,1% qətran maddəsi, 54 mq%

askorbin turĢusu, K vitamini, fenolkarbon turĢusu, estrogen hormonu və s. aĢkar edilmiĢdir.

Bitkinin yerüstü hissəsindən 6,23% kül, mq/q olmaqla 23,60 – K, 12,60 - Ca, 2,10 - Mg,

0,04 - Fe makroelementləri, mkq/q olmaqla 0,24 - Mn, 0,67 - Cu, 0,72 - Zn, 0,12 - Cr, 0,25 - Al,

0,01 - Ba, 0,04 - V, 5,56 - Se, 0,02 - Ni, 0,34 - Sr, 0,01 - Pb, 56,40 - B mikroelementləri və s. aĢkar

edilmiĢdir.

Mərcanotunun preparatlarından sakitləĢdirici, təzyiq aĢağısalıcı, antiseptik, soyuqdəymə,

qankəsici, bəlğəmgətirici, ödqovucu kimi, qusma və s. əleyhinə istifadə edilir.

Bağırsaq pozuntularında 1 çay qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya

töküb, 15 dəqiqə saxlayıb süzün. Sonra aldığınız ekstraktdan gündə 3-4 dəfə yeməyə 15-20 dəqiqə

qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Qastrit zamanı turşuluğun artmasında, mədə və bağırsaq ağrılarında, həzm

pozuntularında. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb zəif od

üzərinə qoyun və 5-7 dəqiqə saxladıqdan sonra süzün. Gündə 4 dəfə 0,5 stəkan həcmində yeməyə

yarım saat qalmıĢ daxilə qəbul edin.

Ağ ciyər qanaxmalarında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ ot hissəsindən götürüb 1 stəkan qaynar

suya tökün və zəif od üzərinə qoyub 25-30 dəqiqə dəmləyin. Sonra süzüb üzərinə 2 xörək qaĢığı

portveyn əlavə edib gündə 3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər yeməyə yarım saat qalmıĢ daxilə qəbul

edin.

Bronxit, radikulit, böyrək xəstəliklərində, əsəb gərginliyi zamanı. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ

təzə otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb yarım saat dəmlədikdən sonra süzüb, gündə 2-3

dəfə yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Qaymarit və sinusit zamanı. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ təzə otundan götürüb 0,5 stəkan qaynar

suya töküb 1 saat dəmləyin. Sonra süzüb gündə 5 dəfə 4 damcı hər iki burun dəliyinə damızdırın.

Kəsik və yaraların müalicəsində. Təzə yarpaqlarından götürüb əzib Ģirəsini çıxardın və

yaxma Ģəklinə salıb xəstə nahiyənin üzərinə qoyub bağlayın. 1-ci gün sarğını 3 dəfə dəyiĢin. Qalan

günlərdə isə sarğını 1 dəfə dəyiĢmək məsləhət görülür.

Dərman bədrənci – Melissa officinalis L.

Çox qədim zamanlarda bədrənci qiymətli müalicəvi təsirə malik ot bitkisi kimi Yunanıstan

və Romada geniĢ sürətdə əkib-becərmiĢlər. Bədrəncdən alınan cövhərlər ürək ağrılarının aradan

qaldırılmasında, əhvali-ruhiyyənin yaxĢılaĢdırılmasında tətbiq edilirdi. Xeyirli bitki kimi insanlar

tərəfindən çox sevilirdi. Kilsə xadimləri bədrəncdən

(həvəsləndirici) həyəcanlandırıcı içkilər

hazırlayırmıĢlar. Bədrənc fövqəladə müalicəvi

təsirlərə malik olub, insana güc verir, ruhlandırır,

ilhama gətirir, onu baĢqa insanlara qarĢı

mehribanlaĢdırır. Bədrənc xoĢ ətirli, müalicə

190

əhəmiyyətli bitki kimi xalqlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Bəzən bitkini limonlu bədrənc və

yaxud limonlu yaıpız adlandırırlar. Belə ki, bitkinin yarpaq və cavan gövdələrindən alınan efır

yağının iyi sitrus bitkilərinin iyini xatırladır.

Orta əsrlərin məĢhur təbiblərindən sayılan Ġbn Sina bədrəncdən hazırladığı bir sıra

preparatların köməyi ilə ürək, həzm sistemlərində yaranan xoĢagəlməz qüsurların aradan

qaldırılmasında istifadə edirmiĢ.

Bədrəncdən hazırlanmıĢ isti çay baĢ ağrılarını və baĢ gicəllənmələrini aradan qaldırır.

Bir sıra ölkələrdə bədrənci nektar verən bir bitki kimi də əkib-becərmiĢlər. Bitkinin adının

mənası da «balverən»dir. Bitkinin iyindən bal arılarının çox xoĢu gəlir. Bal arılarına qulluq edən

arıçı arı qutularına yaxınlaĢmazdan əvvəl üzünü bədrənc yarpaqları ilə silir və sonra iĢinə baĢlayır.

Dərman bədrənci - Melissa officinalis L. çoxillik ot bitkisidir. Xarici görüniiĢünə görə

bədrənc yarpızı xatırladır.

Müalicəvi xüsusiyyətləri. Nahaq yerə bitkini «dərman bədrənci» adlandırmırlar. Bu bitkinin

otunun tərkibindən kəskin limon iyi verən efır yağı əldə edilir. Efır yağının əsas hissəsini (siterol və

mirsen təĢkil edir), C vitamini, aĢı maddəsi, qatran, kofein, kresol turĢusu və s. aĢkar edilmiĢdir.

Xalq təbabətində bədrəncdən sakitləĢdirici, ağrıkəsici, qıcolma, spazma əleyhinə, ürək fəaliyyətini

nizama salan vasitə kimi istifadə edilir. Ġnsanlar bədrənc preparatlarından istifadə edən zaman

təngnəfəsliyi, ürək döyüntüləri sakitləĢir, ürək ətrafında olan ağrılar aradan qalxır, qan təzyiqi aĢağı

düĢür. Bundan baĢqa bədrənc preparatları miqren, yuxusuzluq, həyəcanlanma zamanı, cinsi həvəsin

artırılmasında, müxtəlif əsəb gərginliklərinin aradan qaldırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bədrəncdən həmçinin astmanın, köpmənin aradan qaldırılmasında, çibanların və müxtəlif dəri

xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir.

Bədrəncdən hazırlanan cövhərlər aybaĢı xəstəliklərində, hamiləlik vaxtı özünü büruzə verən

toksikozların, klimaksın nizama salınmasında mühüm rol oynayır. Bədrənc cövhəri həmçinin

spazmanın aradan qaldırılmasında, mədə-bağırsağın normal iĢləməsində, öskürəkdə, yüksək

temperaturun aĢağı salınmasında mühüm rol oynayır. Bitki insanları bir sıra qorxunc xəstəliklərdən

xilas edir. Lakin bədrəncdən istifadə edərkən heç vaxt tələsməyin, həmiĢə həkim məsləhətlərinə

qulaq asın.

Bədrəncdən müalicə preparatlarının hazırlanması.

Ürək döyüntülərində, nevrozda, miqrenin aradan qaldırılmasında, yuxusuzluqda,

depressiya zamanı. 100 q doğranmıĢ təzə otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb 1 saat

dəmləyin. Sonra süzüb gündə 2-3 dəfə 10 gün ərzində 100 ml qəbul edin. 50 q doğranmıĢ otundan

götürüb 200 ml arağın üzərinə töküb 7 gün saxlayıb süzün. Cövhərdən gündə 3 dəfə 1-2 çay qaĢığı

qəbul edin.

Bronxial astma, öskürək, temperaturun yüksəlməsi zamanı. 20 q qurudulmuĢ bədrəncdən

götürüb termosa töküb 2 saat dəmləyin. Antiseptik, bəlğəmgətirici, istiliyi aĢağı salmaq üçün gündə

3-4 dəfə hər dəfə 1 stəkan qəbul edin. Bədrənc yağı ilə xəstənin döĢ və bel nahiyələrinə maz çəkin.

Qarın köpü, bağırsaq spazmalarının, aradan qaldırılmasında. Bədrəncdən götürüb

çaynikdə dəmləyin. Hər iki saatdan bir yarım litr bədrənc çayı için.

Zəhərlənmə zamanı. Hər yarım saatdan bir xəstəyə limonlu bədrənc çayı içirdin.

Həşarat sancmalarında. HəĢərat sancan nahiyəyə bədrənc yağı sürtün.

Revmatizm, əzik və yaraların müalicəsində. 3-4 xörək qaĢığı bədrəncin yuxarı hissəsindən -

zoğ və yaxud yarpaqlarından götürüb biĢirin, sonra tənzifə büküb ağrıyan nahiyənin üzərinə qoyub

bağlayın.

Halsızlığın və maddələr mübadiləsi pozuntularının aradan qaldırılmasında. 10 q

doğranmıĢ bədrənc otundan götürüb 400 q qaynar suya töküb cövhərini alıb süzün. Gündə 3 dəfə

hər dəfə 0,5 stəkan qəbul edin.

Ağrıkəsici vasitə kimi. Bədrəncin yarpağını götürüb qaynar suda isladıb ağrıyan nahiyəyə

qoyub 1-2 saat saxlayın. Prosesi gün ərzində bir neçə dəfə təkrar edin.

Xırda hissələrə salınmıĢ bədrənci 40%-li spirtin və yaxud arağın üzərinə töküb 7 gün

cövhərini aldıqdan sonra süzün. Cövhərdən gündə 3 dəfə 1-2 çay qaĢığı qəbul edin.

Bədrənc çayı yuxusuzluğu müalicə edir. Əsəbi insanlar tez-tez narahat olurlar, bir yerdə

191

sakit əyləĢib iĢ görəndə narahat olur, iĢi tam görüb baĢa çatdırmağa nail ola bilmirlər. Bu cür

xəstələr gecələr narahat və gec yatır, kiçik səsə qarĢı tez reaksiya verib yataqdan durur və s. Bu cür

xoĢagəlməyən hadisələri aradan qaldırmaq üçün bədrənc çayı ilə müalicə kursu keçməyi məsləhət

görürük. 3 çay qaĢığı xırda doğranmıĢ yarpağından götürüb fıncana töküb üzərinə stəkanın 1/4

hissəsi qədər qaynar su tökün və üzərini örtüb 10 dəqiqə dəmləyin. Bədrənc çayının da adi çay kimi

rəngi bir az tünd olmalıdır ki, xəstə insana yaxĢı təsir göstərsin. Aldığınız bədrənc çayından gündə 3

fincan içmək məsləhətdir. Əgər siz bədrənc çayının içərisinə 1 çay qaĢığı bal əlavə edib içsəniz bu

zaman tez yuxuya gedərsiniz. Beləliklə bədrənc çayından mütəmadi qəbul etsəniz sizin əsəb

sisteminizdə heç bir fəsadlar yaranmaz və siz normal iĢ qabiliyyətinizi bərpa etmiĢ olarsınız.

Bədrəncin təzə dərilmiĢ yarpaqları çox gözəl ətirli iyə malik olur, ondan ədviyyat kimi

salatların, borĢ və Ģorbaların, tərəvəz xörəklərinin hazırlanmasında iĢlədilir. Nazik doğranmıĢ

bədrənc yarpağı yumĢaq pendirin üzərinə ədviyyat kimi səpilir.

Bədrəncdən taxtadan düzəldilmiĢ mebellərə sürtüb onların parlaq və xoĢ iyə malik

olmasında da istifadə etmək olar.

Qaraqınıq – Origanum vulgare L.

Bitkinin adının rusca «душица» adlandırılması onun xoĢətirli iyə malik olmasından xəbər

verir. Bu doğrudan da belədir. Qaraqınıq çoxillik ot bitkisi olub xırda və açıq-qırmızı rəngli

çiçəkləri insanı uzaqdan özünə cəlb edir. Xalq qaraqınığı

müxtəlif adlarla çağırır. Məsələn mehriban qaraqınıq, ətirli,

xoĢ iyli çiçək və s. deyə dindirib, əziləyirlər.

Qaraqınığa Azərbaycanda ovalıqdan tutmuĢ subalp

qurĢağına kimi bütün rayonlarda təsadüf edilir. Ona tez-tez

meĢə kənarlarında, bağ və meĢə açıqlıqlarında, kolluq və

çəmənliklərdə, bağçalarda rast gəlmək olar.

Müalicə məqsədilə bitkini çiçək açan dövrdə

toplayırlar. ToplanmıĢ xammalı açıq hava Ģəraitində kölgəli

yerlərə sərib qurudurlar. QurumuĢ xammalı kağız paketlərə,

yaxud karton qutulara yığıb quru, havası həmiĢə dəyiĢilən

anbarlarda saxlayırlar. Qaraqınıqdan hazırlanan ətirli

preparatlardan mikroba qarĢı, soyuqdəymə, yarasağaldıcı,

ağrıkəsici, sakitləĢdirici, bəlğəmgətirici, tərqovucu, həzm sisteminin yaxĢılaĢdırılmasında, qan

təzyiqinin aĢağı salınmasında istifadə edilir.

Qaraqınıqdan müalicəvi preparatların hazırlanması.

Qrip, öskürək və tərqovucu vasitə kimi. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 2 stəkan

qaynar suya tökün və 2 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3 dəfə yeməyə yarım saat

qalmıĢ qəbul edin.

Mədə spazmalarında, mədə şirəsi turşuluğunun aşağı düşməsində, enterokolitdə,

qəbizliyin aradan qaldırılmasında, xolesistitdə. 2 xörək qaĢığı otundan götürüb 1 stəkan qaynar

suya tökün, 20 dəqiqə qaynatdıqdan sonra süzün. Ekstraktdan isti halda gündə 4 dəfə stəkanın 1/4

hissəsi qədər qəbul edin.

Nevrozda yuxusuzluğun aradan qaldırılmasında, depressiyada. 1 stəkan doğranmıĢ

otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 2 saat dəmləyib süzün. Ekstraktdan gündə 3 dəfə 1

xörək qaĢığı yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Aybaşı pozuntularında və yaxud vaxtından qabaq baş verən klimaksda. 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb yarım saat dəmləyib süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 4 dəfə yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər götürüb üzərinə bir

xörək qaĢığı süd və yaxud 1 çay qaĢığı bal əlavə edib qəbul edin.

Qadınlarda südün azalması zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otdan götürüb 1 stəkan

qaynar suya töküb 2 saat dəmləyib süzün. Gündə 4 dəfə 2 xörək qaĢığı yeməkdən əvvəl qəbul edin.

Baş ağrıları, miqren, damar spaznıalarında. 4 xörək qaĢığı götürüb 1 litr qaynanmıĢ suya

192

töküb yarım saat dəmləyin və süzün. Aldığınız ekstraktla baĢınızı yuyun.

Zökəm zamanı. Qurudulub toz halına salınmıĢ bitkidən gündə 3-4 dəfə iyləyin.

Diqqət! Hamilə qadınların qaraqınıq preparatlarından daxilə qəbul etmələri məsləhət

görülmür.

Ətirli reyhan – Ocimum basilicum L.

Reyhan - qara-bənövĢəyi, tünd-bənövĢəyi, açıq-bənövĢəyi və yaxud yasəmən rəngli

yarpaqları olan, kəskin, azca acımtıl tama malik ədviyyat bitkisidir. Reyhandan hələ çox qədim

dövrlərdə Yunanıstan və Misirdə balzamlaĢdırma məqsədləri üçün istifadə edilirdi. Qədim dövrün

təbibləri belə söyləyirdilər ki, reyhan insanların kefini açır, onların enerji qabiliyyətlərini yüksəldir,

əqlini möhkəmləndirir və ömrünü uzadır.

Reyhanın yarpaqlarında zəngin vitamin kompleksləri və

bioloji aktiv maddələr aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin tərkibində kalsium,

azot, fosfor, dəmir, mis və s. makro- və mikroelementləri müəyyən

edilmiĢdir.

Xalq təbabətində reyhan vasitəsilə revmatizm, dəri və əsəb

xəstəliklərini, epilepsiyanı müalicə edirlər. Müalicə məqsədləri üçün

bitkinin bütün hissələrindən istifadə edilir. Toxumundan və otundan

hazırlanan dəmləmə və cövhərlərindən xroniki qastrit, orqanizmin

parazit qurdlardan təmizlənməsində, böyrək və sidik kisəsi

soyuqdəymələrində, öskürək və göyöskürək zamanı daxilə qəbul edib

müalicə olunurlar. Reyhandan alınmıĢ efır yağını pambığa hopdurub

ağrıyan diĢin üzərinə qoyub, ağrını aradan qaldırırlar. Bitkinin

yarpaqlarını su ilə təmiz yuyub plastr kimi dəri səpmələrinin üzərinə yapıĢdırıb müalicə edirlər.

Ağır fiziki və zehni iĢ zamanı yorğunluğu aradan qaldırmaq üçün reyhanın vannasından istifadə

etməyi məsləhət görürlər. Bolqarıstanda reyhanın efır yağından qulaqda baĢ verən irinli

soyuqdəymələrdə damcı kimi, çətin sağalan yaraların isə üzərinə yaxıb müalicə edirlər.

Reyhandan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Gingivit və stomatitdə. 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ reyhandan götürüb 1 litr qaynar suya tökün

və 1 saat dəmləyib süzün. AlınmıĢ ekstraktla gündə 2 dəfə ağzınızı yaxalayın, stəkanın 1/4 hissəsi

qədər səhər və axĢam qəbul edin. Bundan baĢqa ağız nahiyəsində baĢ verən iyi aradan qaldırmaq

üçün bitkinin ədviyyəli yarpaqlarından çeynəyin.

Gözə güc düşdükdə, yorğunluğu aradan qaldırmaq üçün. 2 xörək qaĢığı quru otundan

götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb, soyuyana qədər dəmləyib süzün. AlınmıĢ ekstraktla gözünüzü

yuyun, konyuktivitdə isə islatma vasitəsi kimi istifadə edin.

Göbələk xəstəliklərinin müalicəsində. Yuyulub təmizlənmiĢ bir dəstə reyhanı kiçik

hissələrə salıb sıyığını alın. Sıyığı tənzifdən süzüb, alınan Ģirədən gündə 2 dəfə zədələnmiĢ

nahiyənizə sürtün.

Dəridə olan gicişmə, qaşınma və allergiyaları müalicə etmək üçün. 2 xörək qaĢığı

qurudulmuĢ otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb, soyudub süzün. Ekstraktdan gündə 2-3 dəfə

stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməkqabağı qəbul edin və həmçinin cövhərlə zədələnmiĢ nahiyələri

silin.

Əsəb yorğunluğunun aradan qaldırılmasında, depressiyada. 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ

otunu 1 stəkan qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə dəmləyib çay kimi için.

Soyuqdəymədə. 2 xörək qaĢığı reyhanın otundan götürüb 1 stəkan qayar suya töküb 45

dəqiqə dəmləyib süzün. Dəmləməni kiçik porsiyalarla gün ərzində için.

Kəskin ishalda. 4-5 xörək qaĢığı reyhan toxumundan götürüb quru tavaya töküb qızardın.

QızardılmıĢ toxumdan çay qaĢığının 1/2 hissəsi qədər gündə 3 dəfə yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ

yeyin.

Yara, kəsik və cızıqlaların müalicəsində. 1 xörək qaĢığı toxumundan götürüb 2 stəkan

qaynar suya töküb 20 dəqiqə dəmləyin. Xəstə nahiyələri dəmləmə ilə gündə bir neçə dəfə yuyun,

193

toxumunu isə yaraların, kəsiklərin üzərinə qoyub sarıyın.

Halsızlıq (impotensiya) zamanı. 1 litr qırmızı çaxırın üzərinə 5 xörək qaĢığı reyhan və

boymadərən çiçəyi əlavə edib, 20 gün mütəmadi çalxalamaqla saxlayıb, süzün. Aldığınız cövhərdən

gündə 3 dəfə stəkanın 1/3 hissəsi qədər yeməkdən sonra qəbul edin.

Bu cövhər orqanizmi möhkəmləndirdiyi üçün gündə 50 ml olmaqla kiçik yaĢlı uĢaqlara

ondan içirtmək məsləhət görülür.

Epilepsiya zamanı. Reyhandan alınmıĢ Ģirədən gündə 3 dəfə 10 damcı burnunuza

damızdırın.

Diqqət! Bitkidən istifadə edən zaman bir az ehtiyatlı olmaq lazımdır. Belə ki, reyhandan

hipertoniya, qan laxtalanması yüksək olan xəstələrin qəbul etməsi məsləhət görülmür.

Reyhandan xoĢiyli və tamlı qidaların hazırlanması.

Pomidor və reyhanı yarpağından salatın hazırlanması. 2-3 ədəd pomidor, bir neçə cəfəri

budağı, Ģüyüd, reyhan, 1 xörək qaĢığı xama, zövqünüzə görə duz götürün. Pomidoru və biĢmiĢ

yumurtanı iri hissələrə bölün. Reyhanı, cəfərini, Ģüyüdü doğrayıb üzərinə xama, azca duz əlavə

edib, yaxĢıca qarıĢdırıb, süfrəyə verin.

İtalyansayağı ədviyyatın hazırianması. 2 dəstə reyhan, 4 diĢ sarımsaq, 50 q duzlu pendir, 4

xörək qaĢığı zeytun yağı, zövqünüzə görə duz və istiot götürün.

Təzə dərilmiĢ reyhanı yuyub suyu çəkilənə qədər bir az gözləyin və xırda hissələrə ayırın.

Sarımsağı əzərək bitki ilə qarıĢdırıb, iri qaba qoyun. Sonra bitki kütləsinin üzərinə zeytun yağı əlavə

edin və iri deĢiyi olan sürtgəcdən keçirib qarıĢdırın. BiĢirib, üzərinə duz, bir neçə damcı limon Ģirəsi

damızdırın. Alınan ədviyyatı bankaya doldurub soyuducuda saxlayın. Yeri gəldikcə istənilən

xörəyin tərkibinə qatıb süfrəyə verin.

Pəhriz teftelisi. 300 q təmiz toyuq əti, 3 ədəd iri kartof, orta ölçülü 1 ədəd soğan, bitki

mayonezi, bir neçə reyhan budağı, zövqünüzə görə duz götürün. Bu xörəyi hazırlamaq üçün zər də

lazım olacaqdır. Əti və kartofu xırda hissələrə doğrayın, soğanı isə dairəvi hala salın. Zərin orta

hissəsinə duz qoyub, ətin, kartofun, soğanın üzərinə azca mayonez əlavə edin. Zəri elə qoyun ki,

sanki tryufel konfetini bükürsünüz. Aldığınız kütləni quru tavaya töküb sobada 30 dəqiqə biĢirin.

Hazır xörəyin üzərinə doğranmıĢ göyərti səpib süfrəyə verin.

Rozmarin – Rosmarinum L.

Dünya florasının tərkibində Dodaqçiçəklilər fəsiləsinin 300 cinsi və 3500-dən artıq növü

yayılmıĢdır. Bu cins və növlərə ən çox Aralıq dənizi

ölkələrinin ərazilərində rast gəlmək olar. Həyat

formalarına görə bu növlərin içərisində ən çox ot

bitkiləri üstünlük təĢkil edir. Növlərin iĢərisində

yarımkol və kollara da təsadüf edilir. Fəsilənin

növlərinin içərisində tərkibi efir yağı ilə zəngin olan

növlər də çoxdur. Bunlardan kəklikotunu, rozmarini,

lavandanı, sürvəni (Ģalfey), bədrənci, mərzəni,

yarpızı və s. qeyd etmək olar. Bunlardan alınan efir

yağlarından tibb, ətriyyat-kosmetika, kulinariya,

sabunbiĢirmə və s. sahələrdə geniĢ istifadə edilir. Azərbaycan florasının tərkibində bunövlərin

böyük ehtiyatı vardır. Tərkibində efir yağı bol olan növlərdən biri də rozmarindir.

Rozmarin haqqında çoxlu əfsanələr və rəvayətlər mövcuddur. Qədim yunanlar rozmarini

Afrodit çiçəyi adlandırırdılar. Rozmarinlə qədim insanlar evin qapı, pəncərə və divarlarını

bəzəyirdilər.

Tarixi mənbələrdə qeyd edilir ki, rozmarin çiçəyinin evdə saxlanılması həmın ailədə olan

insanları xəstəliklərdən, gözdəymələrdən, qorxunc, qəddar insanlardan, cin və Ģeytanlardan

194

qoruyurmuĢ. Rozmarin insanlara uzun gənclik illəri və sevgi bəxĢ edirmiĢ. Qədim yunan tələbələri

əllərində rozmarin budaqları tutaraq dərslərə gedərmiĢlər. Qədim romalılar isə yaddaĢlarını

möhkəmləndirmək üçün baĢlarında rozmarin budaqlarından düzəldilmiĢ çələnglər gəzdirirmiĢlər.

ġərq ölkələrində cinsi zəifliyi aĢağı olan insanlara rozmarin bitkisindən hazırlanan

preparatlardan istifadə etmələrini məsləhət görürmüĢlər. Bundan baĢqa həmin insanlar rozmarinin

çıçək və yarpaqlarını möhkəm torbalara doldurub baĢlarının altına qoyduqda tez yuxuya

gedərmiĢlər. Rozmarinin yarpaq və çiçəkli zoğlarından su buxarı vasitəsi ilə efir yağı alınır. 30-cu

illərdə Ġspaniyada hər il orta hesabla 60-150 ton efir yağı istehsal edilirdi. Hazırda Balkan

ölkələrində 22 ton, Tunusdə 19 ton efir yağı əldə edilir. Bu ölkələrdə rozmarinin geniĢ

plantasiyaları salınmıĢdır.

Rozmarin kəskin ətirli, Ģirintəhər, azca kamfora iyinə malik, Ģam iyini xatırladan ən yaxĢı

ədviyyat və bır az kəskin tamlıdır.

Yarpaqlarının tərkibində 1,5-2,0%-ə qədər eflr yağı, rozmarin alkaloidi, rozmarin turĢusu

aĢkar edilmiĢdir. Efır yağının əsas tərkib hissəsini 25-30% pinen, 10-20% kamfen, 10-30% sineol,

10-18% borneol, 6-17% kamfora və 6-10% seskviterpenlər təĢkil edir. Rozmarinin qurudulmuĢ

yarpaqlarını toz halına salıb, az miqdarda ədviyyatlara qatıb, balıq və konserva sənayesində istifadə

edirlər. Xarici ölkələrdə rozmarin tozunu bədənlərində gəzdirməyi və ondan qidalarına qatıb istifadə

etməyi məsləhət görürmüĢlər.

Ev Ģəraitində ―Afrodita çiçəyi‖ yaxĢı inkiĢaf edir. O iĢığı sevdiyindən onu gilli dibçəklərdə

basdırıb pəncərə qarĢısında saxlayın.

Dünya florasının tərkibində 5 növii yayılmıĢdır. Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda 1

növünə təsadüf edilir.

Dərman rozrmarini – Rosmarinum officinalis L. Vətəni Qərbi Aralıq dənizi ölkələri hesab

edilir. Mədənı halda Ġtaliya, Fransa, Yunanıstan, Ġspaniya, Kiçik Asiya, Albaniya, ABġ-ın Florida

Ģtatında əkilib-becərilir. KeçmiĢ SSRĠ-də isə Krımın cənub sahələrində, Qara dəniz ətraflarında,

Azərbaycan və Orta Asiyada çox yayılmıĢdır. Bu bitki hələ Bibliya dövründən qədim xalqlara

məlıım olmuĢdur. Rozmarin Livanın dağ yamaclarında, təpəliklərində, lavanda, ardıc, adaçayı

(sürvə), zirə, bədrənc bitkiləri ilə birlikdə fıtosenozlar təĢkil edir. Qədim yunan xalqları rozmarini

müqəddəs kol bitkisi kimi təsvr edirmiĢlər. Bitki Avropaya rahiblər tərəfindən gətirilmiĢdir.

Rozmarin - həmiĢəyaĢıl, xoĢ ətirli, çox budaqlanan, hündürlüyü 1,0-1,5(2,0) m olan koldur.

Budaqları ensiz, xətvari, kənarları bükülmiiĢ, aĢağı hissəsi ağımtıl keçə ilə örtülmüĢ yarpaqlardan

ibarətdir. Yarpaq qoltuğunun dar hissəsində mavi və yaxud bənövĢəyi, bəzən ağ rəngli salxım

çiçəkləri toplanmıĢdır. Güclü kök sistemi budaqlanaraq yerin 3-4 m tərkinə iĢləyir. Çoxillik

budaqları tünd-boz, lay-lay təbəqədən ibarət olan qabığı odunlaĢmıĢ, birillikləri isə parlaq-boz

tüklərlə örtülmüĢdür. Toxumları qonurumtul rəngli xırda-qozmeyvədir. 100 ədədinin çəkisi 0,5-1,1

qramdır.

Qədim zamanlardan rozmarin dərman bitkisi kimi bir sıra xəstəliklərin müalicəsində istifadə

edilir. Bitkidən hazırlanan cövhərdən baĢ ağrılarında, soyuqdəymədə, mədə-bağırsaq

xəstəliklərində, sidikqovucıı vasitə kimi istifadə olunur. Yarpaqlarından papiros preparatları

hazırlanıb astma xəstəliklərində istifadə olunur. Rozmarin tonusartırıcı xüsusiyyətlərə malik olııb,

aĢağı qan təzyiqlərində, cinsi zəiflikdə müsbət nəticələr verir. Bitkidən pəhriz saxlayan Ģəkərli

xəstələrə, qara ciyər, öd kisəsi, damar xəstəliklərində, miokardda istifadə etrnəyi məsləhət görürlər.

Bundan baĢqa, yarpağından hazırlanan cövhərindən qadın xəstəliklərində, o cümlədən də aybaĢı və

əsəb pozğunluqlarında, qadınlarda baĢ verən klimakterik dövrdə, ürək nevrozlarında, halsızlıqda,

baĢ gicələnmələrində, yaddaĢın zəifləməsində istifadə olunur. Xalq təbabətində cövhərindən astma,

yuxarı nəfəs yollarında, mədənin xroniki kataraktında, qarın köplərində iĢlədilir. Mazından

nevralgiyada, revmatizmdə tətbiq edilir. Rozmarin öd ifrazının artırılmasına, mədə və bağırsağın

normal iĢləməsinə kömək edir.

Hazırda bir sıra ölkələrdə rozmarindən qıymətlı dərman bitkisi kimi muxtəlif xəstəliklərin

müalicəsində istifadə olunur.

Rozmarini müxtəlif nisbətlərdə ədviyyatlarla qarıĢdırıb kompozisiyasını əldə etməklə

müxtəlif xörəklərin tərkibinə qatırlar. Bu kompozisiyadan ən çox lobya, noxud, paxla, mərci,

195

badımcan və kələmdən hazırlanan xörəklərdə istifadə edirlər. Bundan baĢqa ət və toyuqdan

hazırlanan xörəklərin tamını və qoxusunu yaxĢılaĢdırmaq üçün də istifadə olunur. Az miqdarda

qurudulmuĢ yarpağını yaĢıl cəfəri ilə qarıĢdırıb, kərə yağına əlavə edib pasta hazırlayırlar. AlınmıĢ

pastadan az miqdarda götürüb toyuğun, hinduĢkanın, ördəyin və qazın içərisinə qoyub biĢirirlər.

Tomat və zoğal Ģorabasının tərkibinə qatıb əvəzi olmayan, xoĢ ətirli qoxu əldə edilir. Bundan baĢqa

döyülmüĢ yarpağından ədviyyat kimi salatların, döyülmüĢ ət məhsullarının, qızardılmıĢ ət və

toyuğun, göbələyin, pendirıərin, kartofun, dana ətinin, qulyaĢ, qoyun və s. ətindən hazırlanan

xörəklərə qatıb onların dadını və tamını yaxĢılaĢdırırlar.

Məhsulun toplanması və saxlanması. Rozmarini əkdikdən 3-4 il sonra iyul- avqust ayında

toplayırlar. Bu dövrlərdə bitkidə efir yağı ən çox toplanmağa baĢlayır. Hər hektar sahədən 4-5 ton

məhsul toplanır. Alınan xammalı zavoda göndərib efır yağı alırlar.

Rozmarindən hazırlanan dərman preparatları.

Vegetativ damar distoniyası, miqrenin, nevrozun, sterika, xroniki yorğunluq sindromu,

qanazlığı, bağırsaq spazmalarının, öd və sidik yolları xəstəliklərində, impotensiya zamanı: Rozmarin çiçək açan zaman yarpaq və cavan budaqlarından qurudaraq xırda hissələrə ayırın. Sonra

1 çay qaĢığı götürüb, 2 stəkan qaynar suya tökərək yarım saat dəmləyib süzün. Aldığınız cövhərdən

gündə 2-3 dəfə 1-2 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicəni vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam

etdirin.

Qeyri-müntəzəm və şiddətli aybaşı, zəiflik, başağrıları, depressiya, yuxusuzluq zamanı:2

çay qaĢığı yarpağından götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 15 dəqiqə qaynadın, soyudub süzün.

Dəmləmədən gündə 3 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər götürüb yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

İmpotensiyaya (kişilikdən düşməyə) qarşı çaxırın hazırlanması: 1 ovuc rozmarinin quru

yaıpaq və çiçək hissəsindən butulkaya töküb üzərinə ağ çaxır əlavə edib 13 saat saxlayın. Aldığnız

cövhəri süziin və vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər, axĢamlar 2 qaĢıq qəbul edin.

Tez-tez baş verən başağrıları və aşağı təzqiq zamanı. 2 çay qaĢığı təzə doğranmıĢ rozmarin

götürüb 1 stəkan qaynar suya tökün, yarım saat dəmləyib süzün. Dəmləmədən gündə 2-3 dəfə,

yeməyə yarım saat qalmıĢ 2-3 xörək qaĢığı qəbul edin.

Halsızlığın və arterial təqzyiqin aşağı olması zamanı. 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ rozmarin

yarpağından götürüb 0,5 stəkan arağın üzərinə töküb 10 gün qaranlıq yerdə saxlayıb süzün. Gündə

2 dəfə, hər dəfə 25 damcı yeməkqabağı qəbul edin.

Rozmarindın beyinin fəaliyyətinin yaxĢılaĢdırılmasında, yorğunluğun aradan

qaldırılmasında geniĢ istifadə edilir.

Nevralgiya (əsəb ağrılarında), podaqra, furunkulyoz zamanı: 1 banka təzə yığılmıĢ

rozmarin yarpaqlarını vedrəyə töküb üzərinə 10 litr qaynadılmıĢ su əlavə edib, ağzını yun odeyalla

möhkəm örtün. 4-5 saat dəmlədikdən sonra süzüb, içərisində 39-40°C isti su olan vannaya töküb

qarıĢdırın. GünaĢırı 15 dəqiqə vavannasını qəbul edin. Əməliyyatı vəziyyətrniz yaxĢılaĢanadək

davam etdirin.

Diqqət! Rozmarindən hazırlanan preparatları hamilə qadınların, hipertoniya və epilepsiyası

olan xəstələrin qəbul etmələrinə icazə verilmir.

Biz isə rozmarinin yaĢıl hissəsindən boyaq ekstraktı hazırlayıb, yun ipı yaĢılımtıl, sarı-

yaĢılımtıl, yaĢıl, qonur, bozıımtul-yaĢıl, zeytunu, acıq-qəhvəyi, tünd qəhvəyi və s. rəng və çalarlar

boyamağa nail olduq.

Rozmarindən xoĢ ətirli xörəklərin hazırlanması.

Rozmarinlə kartof və sarımsaq qarışdırılmış xörəyin hazırlanması. 700-800 q orta

böyüklükdə kartof, 1 xörəq qaĢığı günəbaxan yağı, 2 diĢ sarımsaq, 4 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə

rozmarin, zövqünüzə görə istiot və duz götürün. Kartofu soyub dörd yerə bölüb 5 dəqiqə duzlu suda

biĢirin, suyu süzüb kartofu zeytun yağı, sarımsaq, rozmarin, qara istiotla qarıĢdırıb, tavaya töküb,

30-35 dəqiqə kövrək qızılı sarı rəng alana qədər qızardın.

Rozmarin və ətirli sirkə əlavə etməklə toyuqlu xörəyin hazırlanması. 50 q kərə yağı, 2

xörək qaĢığı zeytun yağı, sümüksüz 4 toyuq döĢü, 2 siĢ sarımsaq, 4 rozmarin budağı, 3 xörək qaĢığı

xoĢ iyli sirkə, 150 ml toyuq bulyonu götürün. Tavaya kərə yağı və zeytun yağı töküb əridin. Nə

vaxt köpük əmələ gəlməyə baĢladı, toyuq ətini tökün. 5 dəqiqə qızardın. Sonra üzərinə sarımsaq,

196

sirkə və bulyon tökün, ədviyyat əlavə edib qapağını örtüb, 20 dəqiqə biĢirin. Sonra nimçələrə çəkib

süfrəyə verin.

Dərman rozmarindən tibb, yeyinti, ətriyyat, kosmetika, sabunbiĢirmə sənaye sahələrində

istifadə edilməsi üçün xammal mənbəyi əldə etmək məqsədilə bitki mədəni halda əkilib

becərilməlidir.

KEÇĠQULAĞI – Scrophularicaeae Juss. fəsiləsi

Adi qurdotu (Kətəncə) – Linaria vulgaris Mill.

Dünya florasının tərkibində Keçiqulağı fəsiləsinə 220-yə qədər cins və 3000-ə qədər növ

daxil olub dünyanın əksər ərazilərində yayılmıĢlar. Fəsiləyə daxil olan cinslərdən biri də qurdotu

(kətəncə) hesab edilir. Qurdotu cinsi özündə 150-yə qədər növü birləĢdirərək Avropa ölkələri

ərazilərində, Orta Aralıq dənizi ətrafında, Asiya, Amerika qitələrinin ərazilərində təsadüf edilir.

Cinsin Qafqazda 26, o cümlədən Azərbaycanda 17 növü yayılmıĢdır. Bu növlərdən xalq təbabətində

istifadə olunanı Adi qurdotu - Linaria vulgaris Mill. hesab edilir. Adi qurdotu hündürlüyü 40-

60(80) sm olan, gövdəsi sıx yarpaqlarla örtülmüĢ çoxillik

ot bitkisidir. Yarpaqları gövdə üzərində

oturaq olub, xətvari-lanset və yaxud tamam

xəzvaridir. Çiçəkləri bozumtul-sarıdan, parlaq-sarı rəngə

qədər olub gövdəsinin qurtaracağında salxım formasında

yerləĢmiĢdir. Meyvəsi qutucuqdur. Adi qurdotu

Azərbaycanın Quba rayonu ərazisində, Dəvəçi

düzənliyində, meĢəliklərdə, meĢə açıqlıqlarında, kollar

arasında, Xəzər sahillərində, çay və yolların

kənarlarında, çöllük sahələrdə yayılmıĢdır.

Bitkinin çiçəkləıi itin sifətini xatırlatdığına görə

buna «itçiyəz» adı da verilmiĢdir. Müalicə məqsədləri üçün bitkinin çiçək və ot hissəsindən istifadə

edirlər.

Kimyəvi tərkibi. Bitkinin ot hissəsinin tərkibində d-1-peqanin (CnH12O2), flavonid

qilikozidilərdən linarin vardır ki, parçalanaraq akasetin – C16H12O2, bu da parçalanaraq nektolin

orgenin və rutinoz əmələ gətirir. Nektolinarin (C29H34O15) parçalanaraq pektolinargenin (C17H14O6),

neolinarin (C29H34O15) və rutinoz əmələ gətirir. Bunlardan baĢqa bitkinin tərkibində fıtosterin

(C24H44O), n-tirkantan (C30H62), askorbin turĢusu, boyaq maddələri, üzvi turĢular və s. aĢkar

edilmiĢdir. Çiçəklərinin tərkibində boyaq piqmenti-antoxlor maddəsi tapılmıĢdır. Azərbaycanda

yayılan 17 növ kətəncə bitkisinin heç birindən nə xalq təbabətində, nə də elmi təbabətdə istifadə

olunmur. Tibb mütəxəssisləri, əczaçılarımız bu bitkilərin müalicəvi xüsusiyyətlərini araĢdırıb,

xalqımızın ixtiyarına verməlidirlər. Bir sıra ölkələrin xalq təbabətində adi quıdotundan bəzi

xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə olunur. Rus xalq təbabətində bitkidən alınan preparatlardan

geniĢ istifadə edilir. 40 q bitkinin ot hissəsindən götürüb 1 litr suya əlavə edilir. HazırlanmıĢ çaydan

bağırsaqlarda əmələ gələn köpmələrdə, qara ciyər xəstəliklərində, sarılıqda, qarğıdalı saçaqları ilə

qarıĢığından hazırlanan dəmləməsindən isə böyrək xəstəliklərində istifadə edilir (M.A.Nosal,

Ġ.M.Nosal, 1959). Belarus xalq təbabətində otundan hazırlanmıĢ dəmləməsindən isə iĢlədici,

ödqovucu, sidikqovucu, gözün soyuqlamasında, angina zamanı boğazın qarqara edilməsində,

cövhərindən isti halda göbələk xəstəliklərində, çiban, qızdırma və s. bu kimi xəstəliklərin

müalicəsində kompres kimi istifadə edilir (D.K.Qes və b., 1966). Baykalın Ģərq hissəsində yaĢayan

xalqlar bitkinin çiçəyindən alınan ekstraktından sidikqovucu vasitə kimi istifadə edirlər. Qəribə

burasındadır ki, bitkinin sidikqovucu təsiri bitkini qəbul edib qurtardıqdan 2-3 gün sonra baĢ verir.

Belə ki, bitki orqanizmə tədricən, yavaĢ-yavaĢ təsir edir. Tibb praktikasında bitkidən alınan maye

ekistraktdan babasilin soyuqlamasında iĢlədici vasitə kimi istifadə edilir. Spirtdən alınan çıxarıĢını

su hamamının üzərinə qoyub, spirti uçub qovulana qədər buxarlandırılır. Qatı kütlə alınandan sonra

proses dayandırılır. Sonra alınmıĢ qatı məhlulun üzərinə ərinmiĢ donuz piyi əlavə edilərək,

qarıĢdırılıb maz halına salınır. Həmin mazdan dəridə əmələ gələn qaĢınmaların çiban və civzələrin,

197

qıcıqlanmaların müalicəsində sürtkü kimi istifadə edilir. Bitkidən alınan preparatları klinikalarda

sınaqdan keçirib onların bağırsaq pozğunluqlarında, köpmədə, ödqovucu, eləcə də bağırsağın və

uĢaqlıq yollarının eninə zolaqlı əzələ toxumalarına qıcıqlandırıcı təsiri müəyyən edilmiĢdir. Bitkinin

tərkibindəki peqanın alkoloidindən isə miastetin, miopatenin müalicəsində təsiredici vasitə kimi

istifadə edilir (V.Ġ.Zafracnov və b., 1977). Bundan baĢqa xalq təbabətində bitkinin çiçək açan

dövründə gövdənin yuxarı hissəsini çiçəklə birlikdə kəsib götürərək istifadə edirlər. Bitkidən alınan

preparatların köməyi ilə soyuqdəymə, sidikqovucu, iĢlədici, ağrıkəsici, qurd əleyhinə, eləcə də

mədə-bağırsaq sisteminin nizama salınmasında iĢlədilir.

Uşaqlarda və yaşlılarda gecələr sidiyin saxlanmaması, həmçinin qəbizlik, bağırsaq

sisteminin zəifləməsi zamanı. 1,5 çay qaĢığı həcimində təzə otundan götürüb 1 stəkan qaynar suya

töküb 1 saat dəmləyib sonra süzün. Alınan dəmləmədən gündə 3-4 dəfə yeməkdən 10-15 dəqqiqə

əvvəl 1 xörək qaĢığı qəbul edilməsi məsləhətdir.

Xolesistit, piyelonefrit, həmçinin sidik kisəsində olan daşların müalicəsində. 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ təzə otundan götürüb 1 stəkan arağın içərsində 2 həftə saxlayıb süzün. 15 damcı gündə 3

dəfə yeməkqabağı qəbul edin.

Hepatitin, köpmənin, böyrək mənşəli şişlərin müalicəsində. 3 xörək qaĢığı doğıanmıĢ təzə

otundan götürüb, 0,5 litr qaynar suya əlavə edilir, 1 saat müddətində dəmlənir və sonra süzülür.

Alınan ekstraktdan gündə 3 dəfə yeməkdən yarım saat əvvəl qəbul edilir.

Babasil zamanı. 2 hissə doğranmıĢ ot, 3 hissə qunduz və yaxud donuz piyi ilə qarıĢdırılıb 1

həftə saxlanılır. Sonra qızdırlaraq süzülür. AlınmıĢ açıq-yaĢıl rəngli mazdan axĢamlar ĢiĢmiĢ

nahiyəyə sürtülür. Daxilə isə qızdırılmıĢ mazı tənzifdən hazırlanmıĢ tampona hopturulub

soyudularaq anal dəliyinə ehtiyatla yeridilir və 4-5 saat saxlanılır. Əməliyyat gündə 2-3 dəfə təkrar

edilir.

Prostat vəzinin adenomasında. Tampon yeritməzdən əvvəl gecələr anal dəliyinə mazdan

sürtülür.

2-ci üsulla mazın hazırlanması. Bərabər miqdarda qurdotu çiçəyi, palıd qabığı, su bibəri

götürülür, qarıĢdırılaraq 12 saat ərzində əridilmiĢ donuz piyində saxlanılır. QarıĢığı tez-tez

qarıĢdırmaq lazımdır. Sonra isə süzülür. Alınan məhlul ĢuĢə bankaya tökülür. Bu mazdan tampon

Ģəkilində anal dəliyinə yeridilərək 4-5 saat müddətində saxlanır. Bu əməliyyatdan sonra xəstə

Ģiddətli ağrıdan və qanaxmadan azad olur.

Müalicəni vəziyyət yaxĢılaĢana qədər davam etdirmək məsləhətdir.

Traxoma zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə otdan götürülüb 1 stəkan qaynar suda

yarım saat müddətində dəmlənir. Alınan ekstraktla gündə 4-5 dəfə gözlərin yuyulması məsləhətdir.

Üzdə olan civzələrin təmizlənməsində, bu bitkidən alınan sulu dəmləmə çox boyük rol oynayır.

Diqqət! Bitki zəhərli olduğu üçün ondan istifadə edən zaman qeyd olunan miqdara düzgün

riayət etmək lazımdır.

Biz bitkinin çiçəklərindən ilk dəfə olaraq boya ekstrakrı hazırlayıb yun ipdə sarı-narıncı,

qızılı-sarı, parlaq-narıncı, zeytunu-sarı, tütünü-qonur, yaĢıl, açıq-qəhvəyi və s. rəng və çalarlar

alınmasına nail olmuĢuq.

BADIMCANÇĠÇƏKLĠLƏR – Solanaceae Juss. fəsiləsi

Kartof – Solanum tuberosum L.

Badımcançiçəklilər fəsiləsi 90 cinsi və 2000-ə qədər növü əhatə edib, əsasən dünyanın

tropik və subtropik ərazilərində yayılmıĢdır. Fəsiləyə daxil olan cinslərdən kartof, pomidor,

badımcan qırmızı bibər, tütün, maxorka və s. xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə edilir.

Bu cinslərdən biri də Solanum L.-dir.

Solanum L. - badımcan cinsi 1700 növü əhatə edir. Ağac, kol və ot formasında olub ən çox

tropik və subtropik ərazilərdə yayılmıĢdır.

198

Kartof dünya xalqlarının buğdadan sonra ikinci çörəyi hesab edilir. Kartofdan istənilən

xörək növünü hazırlamaq miimkündür. Lakin

uzun illər bu qiymətli qida məhsulu haqqında

çoxlu mübahisələr hökm sürmüĢdür. Kimi

deyirdi ki, bu bitki zərərlidir, bəzi insanlar

bunun xeyirli olduğu barədə mübahisə

edirmiĢlər. Həyatın gediĢi bu mübahisələrə

son qoydu. Bu gün isə kartof insan sağlamlığı

üçün ən qiymətli müalicə preparatı hesab

edilir. Ən çox müalicəvi əhəmiyyəti olan

kartofdur. 100 q təzə kartof yumrusu insanı

bir gündə tələb etdiyi C vitamini ilə təmin

edir. Bundan baĢqa kartofun tərkibində B1,

PP vitamin qrupları, foli turĢusu, kalsium, manqan, fosfor və kalium və s. aĢkar edilmiĢdir. Xüsusən

də cavan kartof yumrularından alınmıĢ Ģirənin tərkibi kalium elementi ilə zəngin olduğundan ürək-

damar, həmçinin mədə-bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Bir dilim

təmizlənmiĢ kartofla dəridə baĢ verən ekzema və digər dəri xəstəliklərini müalicə edirlər. Bundan

baĢqa kartof buxarı ilə öskürək və zökəm xəstəliklərində geniĢ istifadə edilir.

Kartofun xeyirli cəhətləri ilə yanaĢı onun zərərli təsirlərinə də təsadüf edilir. Kartofu

toplayıb anbarlarda saxlayan zaman onun qabıq və lət hissəsində tədricən insan orqanizmi üçün

zəhərli təsirə malik «solanin» alkaloidi toplanmağa baĢlayır. Buna görə də hamilə qadınların köhnə

kartof yeməsi məsləhət görülmür. Belə ki, köhnə kartofun tərkibindəki solanin alkaloidi embrionun

normal inkiĢafına mənfı təsir göstərə bilər. Bir çox mütəxəssislər kartofun yanvar ayında təhlükəsiz

olduğunu qeyd edirlər. Yaz aylarında isə anlaĢılmazlıq meydana çıxır. Bir çoxları kartofdan vitamin

çatıĢmazlığı zamanı istifadə edirlər. Bu da çox vaxt xoĢagəlməz hadisələrlə müĢayiət olunur.

Insanlar qida kimi təzə kartof çıxana qədər ən çox köhnə kartofdan istifadə edirlər. Buna görə də

ortaya belə bir sual çıxır - kartof yumrularında toplanan solanin alkaloidini necə azaltmaq olar?

Birincisi, köhnə kartofu təmizləyən zaman çalıĢın ki, qalın soyasınız. Qida məqsədləri üçün

ancaq özək hissəsini saxlayın. Daha çox zəhərli təsirə malik solanin maddəsi əsasən kartofun qabıq

hissəsində toplanır.

Ġkincisi, solanin maddəsinin kartofun tərkibindən tamamilə çıxarılması üçün mütləq onu iri

duzla duzlayıb, qapağı örtülmüĢ tavada qızardın. Bu zaman duz nəinki kartofun tərkibindən solanin

maddəsini sorub çıxarır, hətta onu nitrit birləĢmələrindən də azad edir.

Kartofdan müalicəvi preparatların hazırlanması.

Kartofun insanlar üçün təhlükəli olması yaz aylarında baĢ verir. Payızda isə kartof insanların

ləziz xörəklərinin əsasını təĢkil edir. Bu dövrdə insanlar kartofdan istənilən ləzzətli xörəklər

hazırlamaqla yanaĢı, öz sağlamlıq durumlarını da bərpa etməyə baĢlayırlar.

Mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının müalicəsində. Bunun üçün kartofdan

hazırlanmıĢ Ģirədən səhər tezdən acqarına stəkanın 1/2 hissəsi qədər, bütün gün ərzində isə hər 20

dəqiqədən bir günorta və axĢam yeməklərinədək stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə

kursu 7 gündür. Bir az istirahət verdikdən sonra müalicəni təkrar edin.

Qastrit zamanı (turşuluq artan zaman). Təzə kartofun Ģirəsindən 1 stəkan götürüb üzərinə 1

çay qaĢığı bal əlavə edin. Aldığınız qarıĢıqdan gündə 3-4 dəfə, yeməyə 1 saat qalmıĢ stəkanın 1/3

hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu 10 gündür. Bir həftədən sonra müalicəni yenidən davam

etdirin.

Qan təzyiqi zamanı, soyuqdəymə, fibroma və qəbizliyin müalicəsində. Təzə kartof

Ģirəsindən gündə 2-3 dəfə, yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Hiperterioz zamanı - qalxanabənzər vəzinin fəaliyyətini yaxşılaşdırmaq üçün. Təzə kartof

Ģirəsindən gündə 2-3 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə

kursu 3 həftədir.

Damar genişlənmələri zamanı. Kartofdan hazırlanmıĢ təzə sıyıqdan götürüb ĢiĢmiĢ halda

çıxan damarların üzərinə yaxıb tənziflə sarıyın və 4-5 saat saxlayın. Müalicəni 2 həftə ərzində hər

199

gün təkrar edin. 1 həftə fasilədən sonra müalicəni davam etdirin.

Dəri səpmələrində, zədələnmələrdə və çibanların müalicəsində. Kartofun sıyığından gündə

bir neçə dəfə zədələnmiĢ nahiyələrə yaxıb bağlayın. Əməliyyatı hər 3-4 saatdan bir təkrar edin.

Böyrək daşlarının müalicəsində. 2 ədəd qabığı təmizlənmiĢ təzə kartof götürüb yumĢalana

qədər biĢirin. Sonra ondan məhlul düzəldib gündə 2-3 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Artrit zamanı. Bunun üçün biĢmiĢ kartof ekstraktından səhər və yatmazdan əvvəl 1 stəkan

qəbul edin. Daha yaxĢı olar ki, hər gün qabığı ilə birlikə sürtgəcdən keçirilmiĢ təzə kartof sıyığını

çiy-çiy qəbul edəsiniz. Müalicə kursu 10 gündür.

Diqqət! Kartof Ģirəsindən Ģəkərli diabeti olan xəstələrin qəbul etmələri məsləhət görülmür.

Kartofdan bir neçə yeni qida məhsullarının hazırlanması.

Kartofdan «kəndli xoşbəxtliyi» yeməyinin hazırlanması. 0,5 kq kartof, 2 xörək qaĢığı un,

50 q kərə yağı, 3 ədəd yumurta və duz götürün. Kartofu qabığı ilə birlikdə biĢirib, təmizləyin və iri

dairələrə kəsib duzlayaraq üzərinə un səpin və yumurta vurub qızardın.

Kartofdan «işıqlı oyun» yeməyinin hazırlanması. 8-10 ədəd kartof, 2 stəkan süd, 20 q kərə

yağı, 2 ədəd soğan, göyərti, zövqünüzə görə duz götürün. Kartofu kub formasında doğrayıb, 8-20

dəqiqə biĢirib, suyunu süzün və üzərinə isti süd əlavə edib, duz səpib hazır olana qədər biĢirin.

Sonra üzərinə kərə yağı, qızardılmıĢ soğan əlavə edib ehtiyatla qarıĢdırın. Süfrəyə verməzdən qabaq

üzərinə göyərti səpin.

Qozla «şirin kartof» biskivitinin hazırlanması. 6-8 ədəd kartof, 0,5 stəkan un, 0,5 stəkan

Ģəkər tozu, 4 xörək qaĢığı bitki yağı, 0,5 stəkan xırdalanmıĢ qoz, 2 ədəd yumurta, çay sodası, darçın,

limon qabığı götürün. Kartofun qabığını soyub biĢirib əzin. Sonra üzərinə Ģəkərlə çalınmıĢ yumurta,

bitki yağı, əzilmiĢ qoz, darçın, narın doğranmıĢ limon qabığı, çay sodası və 0,5 stəkan un əlavə

edin. AlınmıĢ xəmirdən qalınlığı 3-4 sm iri hörüklər düzəldin və üzərinə kərə yağı tökərək mətbəx

peçinə qoyun və hazır olana qədər qızardın.

Kartofdan «yeralması» peçenyesiniıı hazırlanması. 1 ədəd kartof, 60 q kərə yağı,

zövqünüzə görə duz götürün. Orta ölçülü kartofu yuyun, qurulayın üzərinə kərə yağı sürtün, tavanın

içində mətbəx peçinə qoyun. Kartof biĢib yumĢaq hala düĢdükdən sonra götürün. Onu yarıya

bölərək duzlayıb üzərinə kərə yağı sürtüb isti halda süfrəyə verin.

Badımcan – Solanum melongena L.

Badımcan cinsinə daxil olan növlərdən biri də badımcan - S. melongena L.-dir. Bu çoxillik,

istisevən, mədəni halda becərilən tərəvəz bitkisidir. Bitkinin əsas vətəni olan Hindistan ərazilərində

yabanı növünə rast gəlmək olar. Bitkinin mədəni halda Çində və Misirdə əkilib-becərilməsi

haqqında məlumat verilir. Orta əsrlərdə isə Ġtaliyada, Ġspaniyada və nəhayət qısa bir zamanda bütün

Avropa ölkələrinə yayılaraq becərilməyə baĢlanmıĢdır. Amerika qitəsinə səyahət edən X.Kolumb

özü ilə bu qiymətli bitkini də ora aparmıĢdı. 200 il bundan qabaq bu gəzəyən ―hörmətli qonaq‖

Türkiyəyə, Qafqaza, sonra da Rusiya ərazisinə gəlib çıxmıĢdır.

Düzdür, ilk vaxt tərəvəz əkməklə məĢğul olanlar hələ bu «göy qonaqla» asanlıqla dil tapa

bilməmiĢdilər. Tropik ölkələrin «sakini» olan badımcan bitkisinin birdən-birə Ģimala gəlib çıxması

çoxlu çətinliklərlə qarĢılaĢdı. Ġlk vaxtlar badımcan Rusiyanın orta ərazilərində ancaq istixanalarda

yetiĢdirilirdi. Badımcan Rusiya ərazisində özünü çox ―Ģıltaq‖ aparmasına baxmayaraq, ruslar onu

yunan balqabağı kimi sevməyə baĢladılar.

Ġlk əvvəl badımcan vətəni sayılan Hindistan və Çin

xalqları tərəfindən ancaq müalicə məqsədələri üçün istifadə

olunurdu. Bu ölkələrdə badımcan qida kimi aterosklerozdan

əziyyət çəkən xəstələrə verilir, infarktın qarĢısını almaq üçün

profilaktik vasitə kimi istifadə edilirdi. Bitkinin yumĢaq

meyvəsinin tərkibindəki pektin maddəsi xolesterini həll edib

orqanizmdən kənarlaĢdırır. Damarların divarlarını

tullantılardan təmizləyir və onların elastiklik qabiliyyətini

200

artırır və kapilyarları möhkəmləndirir. Badımcanın 90%-ni su, 2,5-4,0%-ni Ģəkər,

1,5%-ni sellüloza, 0,5%-ni pektin C, PP və B qrupu vitaminləri, A provitamini, çoxlu miqdarda

kalium, bunlardan baĢqa fosfor, kalsium, manqan, kobalt, dəmir makro- və mikroelementləri, zülal,

sulu karbohidratlar, xüsusi müalicəvi keyfiyyətə malik melogen (solanin) və s. maddələr aĢkar

edilmiĢdir. Uzun müddət badımcandan qida kimi istifadə edildikdə qanda piyin və xolesterinin

kəskin surətdə azalması müĢahidə edilmiĢdir. Badımcan orqanizmdə gedən su-duz mübadiləsini

nizamlayır, orqanizmi artıq sidik turĢularından azad edir. Tam yetiĢmiĢ meyvəsi dalağın, beyin

iliyinin fəaliyyətinə kömək edir, qanda hemoqlobini artırır, aybaĢı qanaxmaları zamanı baĢ verən

ağrıları sakitləĢdirir. Badımcanın buxarda və adi halda biĢirilmiĢindən hamilə qadınlara və kiçik

yaĢlı uĢaqlara verdikdə uĢaqlar gumrah və xarici mühitin zərərli təsirlərinə qarĢı davamlı olurlar.

Diqqət! Badımcanın tərkibində solanin maddəsi olduğu üçün o orqanizmi zəhərləyə bilər.

Ona görə də badımcanı çiy halda yemək məsələhət görülmür.

Badımcanın tərkibi kalium duzları ilə zəngin olduğundan ürəyin fəaliyyətinə təsir edir,

orqanizmdə olan artıq suyun kənar edilməsində mühüm rol oynayır. Buna görə də, skleroz baĢlanan

yaĢlı adamlara və ürək-damar çatıĢmazlığından əziyyət çəkən xəstələrə badımcandan pəhriz qidası

kimi vermək məsləhət görülmür.

Badımcandan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Ürək-damar xəstəliklərindəıı əziyyət çəkən xəstələrin müalicəsində. 13-14 badımcanı

qurudub, qəhvəüyüdəndən keçirib əldə etdiyiniz tozu bankalara doldurub ağzını möhkəm bağlayın.

Səhər 4-5 xörək qaĢığı götürüb 1/2 stəkan ağ çaxırın üzərinə töküb Ģiddətli yanan odun üzərinə

qoyun və tez götürüb əldə etdiyiniz sıyığı 2 yerə bölün. Həmin sıyığın bir hissəsini səhər tezdən,

ikinci hissəsini isə günorta vaxtı yeyin. Müalicə kursu 14 gündür.

Yanıq zamanı. Təzə badımcanı iki bərabər hissəyə bölüb yanmıĢ dərinin üzərinə qoyub

leykoplastrla bərkidin və hər yarım saatdan bir dəyiĢin.

Çiban və yaralarıtı müalicəsində. Badımcandan aldlığınız Ģirəni gündə 2-3 dəfə xəstə

nahiyələrə sürtmək məsləhət görürlür.

Ağızın selikli qişası (parodontit, stomatit, gingivit) xəstəliklərinin müalicəsində. Təzə

yumĢaq badımcanı sürtgəcdən keçirib 1:1 nisbətində duzla qarıĢdırın. Gündə bir neçə dəfə

hazırladığınız pasta ilə diĢinizi yuyun. Əməliyyat baĢa çatdıqdan sonra, ağzınızı soyuq su ilə

yaxalayın.

Damar genişlənmələrində. Bunun üçün gecələr yatmazdan qabaq ayaqlarınızı isti vannaya

qoyun. Sonra badımcanı uzununa nazik hissələrə bölüb günəbaxan və yaxud qarğıdalı yağında

isladıb geniĢlənmiĢ damarların üzərinə bintlə bağlayıb, bütün gecəni saxlayın.

Badımcandan müalicəvi xörəklərin hazırlanması.

Pəhriz kürüsü. 1 kq çox da iri olmayan badımcan, 1/2 kq pomidor, 1/2 ağ çörəyin içi, 2

xörək qaĢığı zeytun yağı, zövqünüzə görə duz, istiot, sarımsaq götürün. Badımcanm saplağını kəsib,

suya tökün, yumuĢalana qədər 5-10 dəqiqə saxlayın. Sonra sürtgəcdən keçirib suyunu sıxın.

Pomidor və badımcanın qabığını soyub dörd hissəyə bölün, çörək və sarımsaqla birlikdə ət

maĢınından keçirin. Sonra üzərinə zeytun yağı, duz və istiot əlavə edin. Aldığınız ədviyyatlardan ət,

makaron, kartof və düyü xörəklərində istifadə edin.

«Krepis» kotletinin hazırlanması. 1 kq badımcan, 1 kq çəkilmiĢ dana əti, 4 xörək qaĢığı

zeytun mayonezi, 4 ədəd biĢirilmiĢ yumurta, 1 stəkan fəsəli unu, 3/4 stəkan bitki yağı, zövqünüzə

görə duz, qara istiot, ədviyyat götürün. Badımcanı saplağından təmizləyib, yumĢalana qədər biĢirin.

Sonra sürtgəcdən keçirib suyunu çıxarın. Ət maĢınından keçirib, qiymə ilə qarıĢdırıb, üzərinə

mayonez, yumurta, ədviyyat və fəsəli unu əlavə edin. Sonra kotlet halına salıb unlayın və bitki

yağında qızardın.

Qiymədən hazırlanmış «dil» xörəyi. 3 ədəd iri badımcan, 2 ədəd kök, 2 biĢirilmiĢ yumurta,

stəkanın 1/2 hissəsi qədər biĢmiĢ və doğranmıĢ göbələk, 4 xörək qaĢığı quru brinza pendiri, 1 ədəd

soğan, stəkanın 3/4 hissəsi qədər bitki yağı, zövqünüzə görə qara istiot və duz götürün. Badımcanın

qabığını soyub nazik hissələrə doğrayıb, unlayıb, bitki yağında qızardın. Sonra qızardılmıĢ

göbələyi, kökü, soğanı, narın pendiri duz, istiot, doğranmıĢ yumurta ilə qarıĢdırın. Badımcanı orta

hissədən kəsib rulet kimi içərisinə içdən doldurun. Sonra qaba düzüb 1 saat soyuducuda saxlayın.

201

Soyuq halda mayonez yaxıb süfrəyə verin.

Qış badımcan bişmişinin hazırlanması. 4 ədəd orta böyüklükdə biĢmiĢ badımcan, 1 ədəd

pomidor, 2 ədəd biĢmiĢ bolqar bibəri, 1 xörək qaĢığı duz götürün. Tünd-bənövĢəyi rəngli ətli

badımcan götürüb yarıya bölüb biĢirin. Bolqar bibərini buxara verdikdən sonra toxum və saplağını

təmizləyin. Pomidoru 8 hissəyə bölüb qabaqcadan sterilizə olunmuĢ bankaya doldurub, üzərinə duz

səpərək ağzını qapaqla örtüb 70-80 dəqiqə qaynadın.

Pomidor – Lycopersicon esculentum Mill.

Fəsiləyə daxil olan faydalı cinslərdən biri də pomidor - Lyopersicon Hill.-dir. Cinsin ən

geniĢ yayılan növü olan pomidor - Lyopersicon esculentum Mill. birilik ot bitkisi olub, geniĢ əkilib,

becərilir. Yarpaqları lələkvari parçalanmıĢ, çiçəkləri sadə və yaxud mürəkkəb, tacı sarımtıldır.

Meyvəsi giləmeyvə olub ətli Ģirəli və çoxtoxumludur. Vətəni Cənubi Amerikadır. D.D.Brejnev

(1958) pomidor cinsini 3 növə ayırır. Peru pomidoru – L.peruvianum (L.) Mill., tüklü pomidor –

L.hirsutum Humb. et Bonp., adi pomidor – L.esculentum Mill.

Pomidorun yabanı növü Peru, Ekvador, Çili ölkələrinin

ərazilərində aĢkar edilmiĢdir.

Giləmeyvəsindən təzə, Ģirə (tomat), konserv halında

qida kimi geniĢ istifadə edilir. Ġlk dəfə pomidor hindu tayfaları

tərəfindən Peruda mədəni halda əkilib becərilmiĢdir. Oradan

da ġimala doğru yayılaraq Meksikaya qədər gəlib çıxmıĢdır.

XVI əsrin ortalarında pomidor Ġspaniyaya gətirilmiĢ, oradan

da Avropa ölklərinə yayılmıĢdır.

Ġlk vaxtlar pomidordan bəzək bitkisi kimi istifadə

edilmiĢ, sonralar isə dərman bitkisi kimi becərilmiĢdir.

Nəhayət, XIX əsrdə qida bitkisi kimi istifadə edilməyə

baĢlamıĢdır. Avropalılar pomidorun qida və müalicəvi

xüsusiyyətləri haqqında biliklərə yiyələndikcə, bu bitkiyə

maraq ildən-ilə artmağa baĢlamıĢdır. Ġlk vaxt rus xalqı bu

bitkidən qida kimi istifadə etməyə çox ehtiyatla yanaĢmıĢ, uzun müddət tərəddüd edərək onu

―quduz giləmeyvə‖ adlandırmıĢlar. Ona görə də pomidordan uzun müddət qida kimi yox, ancaq

müalicə məqsədləri üçün istifadə etmiĢlər. Krımda, Volqanın aĢağı tərəflərində, HəĢtərxan

vilayətində pomidoru dərman bitkisi kimi əkib becərməyə baĢlamıĢlar. Pomidor giləmeyvəsi

müxtəlif növ çibanların müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə olunmuĢdur. Bu dövrdən baĢlayaraq

pomidordan Ģı, solyanka, borĢ, ət xörəklərinin, yumurta çığırtmasının, quĢ, balıq, istənilən salat

növlərinin tərkibinə iĢtahaçıcı ədviyyə kimi əlavə etməyə baĢlamıĢlar. Pomidordan müxtəlif

Ģorbalar tutulur. Hazırda pomidordan qida kimi dünyanın bütün ölkələrində istifadə edilir. Pomidor

meyvəsinin tərkibində 95% su, 4,5-8,1% quru maddə, onun 50%-i suda həll olan Ģəkər, 3,5-8,5%-i

üzvi turĢular (xüsusən də limon və alma), 0,8-1,1%-i pektin, 0,8-1,7%-i sellüloza, 0,7%-i kül,

0,33%-i piy maddələri, 1,6-4,5%-i karotin, həmçinin fitonsid, ferment maddələri, A, C, B1, B2, B3,

B6, B9, H, E, PP vitaminləri, dəmir, kükürd, xlor, kobalt, sink makro- və mikroelementləri, mineral

birləĢmələri, o cümlədən də ən çox kalium, manqan duzları və s. aĢkar edilmiĢdir.

Son bir neçə il ərzində dünya alimləri xərçəng xəstəliyinin müalicəsi üçün vasitələr

axtarmağa baĢlamıĢ və yaxın illərdə bu vasitəni tapmağa nail olmuĢlar. Yaxın illərdə bu vasitəni

tapmağa nail olurlar. Qida məqsədi ilə hər yerdə əkilib becərilən pomidorun xərçəng xəstəliyi ilə

mübarizədə mühüm rolu tibbi sınaqlarla təsdiq olunmuĢdur. Parlaq qırmızı rəngli pomidorun

tərkibində olan likopin piqmentinin yüksək antioksidant xüsusiyyətlərə malik olduğu aĢkar

olunmuĢdur. Likopin insan orqanizminin müxtəlif orqanlarında, həzm sistemində, mədədə,

ağciyərdə, süd vəzilərində, qadınların cinsi orqanlarında əmələ gələn xərçəngin qarĢısını alır.

Likopinin β-karotin kimi ―A‖ vitamininə yaxın olması, ondan iki dəfə artıq antioksidant

xüsusiyyətlərə malik olduğu müəyyən edildi.

Likopin orqanizmdə olan zərərəli radikalların neytralaĢdırılmasında mühüm rol oynayır.

202

Likopin piqmenti ən çox xərçəng xəstəliyinə tutulmuĢ qadınlara müsbət təsir göstərir. Belə

ki, β-karotin A vitamininin sələfi hesab edilir. β-karotin antioksidant fəallığına görə 2 dəfə A

vitaminindən güclüdür. Pomidoru ən çox bitki yağı, qaymaq və yaxud yağ təbiətli qida məhsulları

ilə yedikdə yaxĢı effekt verir. YaxĢı olar ki, pomidoru yağdan düzəldilmiĢ buterbrodla qəbul

edəsiniz.

Harvard Tibb Ġnstitutunun əməkdaĢları isbat etmiĢlər ki, parlaq qırmızı rəngli pomidorun

tərkibində eləcə də tomatda olan likopin ən yaxĢı köməkedici vasitədir. Həm də pomidorun

tərkibindəki likopin yüksək temperaturda xörək və tomat hazırladıqda parçalanmır.

Müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə parlaq qırmızı rəngli pomidor birinci, tomat Ģirəsi və

konservləĢdirmiĢ tomat isə ikinci yeri tutur.

Nəzərə almaq lazımdır ki, ən çox açıq sahələrdə əkilmiĢ tünd-qırmızı pomidorda likopin

daha çox olur. Yəqin ki, istixana Ģəraitində becərilən qırmızı-sarı rəngli pomidorun dadı yaxĢı olsa

da müalicəvi xüsusiyyətləri çox aĢağı ola bilər. YaĢıl pomidor kalium elementi ilə zəngin olmasına

baxmayaraq tərkibində likopin maddəsi yox dərəcəsindədir. Yapon alimləri bu yaxınlarda elm

aləminə gözlənilməz bir xoĢ xəbər vermiĢlər. Onlar QĠÇS-ə qarĢı yeni preparatlar hazırlayan zaman

tomat Ģirəsindən istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Hazırda tibb mütəxəssisləri xərçəng xəstəliyinə qarĢı

profilaktik vasitə kimi yetiĢmiĢ tünd-qırmızı rəngli pomidor yeməyi məsləhət görürlər.

Mütəxəssislər hesablamıĢlar ki, orqanizmin likopinə qarĢı olan tələbatını təmin etmək üçün 400 q

təzə pomidor, yaxud 2 stəkan təzə tomat Ģirəsi və ya 3 xörək qaĢığı tomat pastası qəbul etməlidirlər.

Ġsrail həkimləri sübut etmiĢlər ki, likopindən nəinki profilaktika məqsədilə, hətta xərçəngin

müalicəsində də müvəffəqiyyətlə istifadə etmək olar. Likopin xərçəng hüceyrələrinə güclü təsir

edərək onun inkiĢafını dayandırır. Pomidorun tərkibində qiymətli vitamin kompleksi olduğundan və

tərkibində az miqdarda kalori saxladığından xəstələr pəhriz zamanı öz xörəklərində pomidordan

geniĢ istifadə edirlər. Hazırda dünyada pomidorun 3000-ə qədər sortu əldə edilmiĢdir.

Pomidordan xərçəng xəstəliyinə qarşı profilaktik xörəklərin hazırlanması.

Tomat içkisi: bu içki təzə pomidordan hazırlanır. Bunun tərkibində insan orqanizmi üçün

qiymətli maddələr vardır. Bu da orqanizmin iĢ qabiliyyətinin saxlanmasına Ģərait yaradır. Əgər

xərçəng xəstəliyi baĢ verərsə, içkinin miqdarını 3-4 dəfə artırmaq məsləhət görülür.

Bunun üçün 4 stəkan pomidor Ģirəsi, 1 xörək qaĢığı quru yarpız, 1 yumurta, bəzəmək üçün

Ģüyüd, zövqünüzə görə duz və istiot götürün.

Tomat Ģirəsini qaynadıb, zövqünüzə görə duz və istiot əlavə edin. AlınmıĢ kütlənin üzərinə

yarpız tozu səpib qarıĢdırın. Hazır içkini ağzı möhkəm qapanmıĢ ĢüĢə bankaya doldurub 15-20

dəqiqə dəmləyib, süzüb və soyudun.

Ġçməzdən qabaq stəkanın kənarlarını yumurta zülalı ilə mazlayın. Hazır içkini Ģüyüdlə

bəzəyib qəbul edin.

Pomidordan müalicəvi şorbanın hazırlanması. Pomidor Ģorbasını asanlıqla hazırlamaq

olar. Bu Ģorbanın tərkibi vitaminlərlə zəngin olub, xoĢ tamlı vasitə kimi istifadə oluna bilər. Belə

Ģorba italyan kulinariyasına məxsus olmasına baxmayaraq rus kulinariyasının sevimlisinə

çevrilmiĢdir. Ondan bir çox xalqların təbabətində müalicə məqsədləri üçün istifadə edilir.

Bunun üçün 600 q pomidor, 1 ədəd kök, 250 q xama, 1 çay qaĢığı kərə yağı, 200 q cəfəri

kökü, 30 q un, 1 ədəd soğan, 1,5 stəkan su, Ģəkər, zövqünüzə görə duz və istiot götürün.

Cəfəri və kökü yuyub təmizləyin. Sonra qabın yarısına qədər su əlavə edib odun üzərinə

qoyub 10-15 dəqiqə qaynadın. YuyulmuĢ pomidoru xırda hissələrə doğrayıb baĢqa bir qazana

töküb, o biri qazanda qalmıĢ suyu əlavə edib yağ və dairəvi doğranmıĢ soğan əlavə edin. Pomidor

və soğan biĢib hazır olan zaman süzgəcdən keçirib, birinci dəfə alınmıĢ məhlulun üzərinə əlavə

edərək süzün. Qaynar məhluldan stəkanın 1/4 hissəsi qədər götürüb çox da dərin olmayan qaba

töküb, üzərinə un əlavə edib qarıĢdırın. AlınmıĢ qarıĢığı Ģorbaya əlavə edin. Qaynama dərəcəsinə

çatdırıb, xama, duz, zövqünüzə görə Ģəkər əlavə edib süfrəyə verin.

Pomidorla düyü şorbasının hazırlanması. Tomatdan hazırlanmıĢ bu yemək faydalı və dadlı

olur. GörünüĢünü itirməmək üçün pomidoru həddindən artıq biĢirmək olmaz.

500 q pomidor, stəkanın 1/3 hissəsi qədər biĢirilmiĢ düyü, 50 q sala, 2 ədəd kartof, 400 q ağ

rəngli konservləĢdirilmiĢ lobya, 1 ədəd badımcan, 1 ədəd ĢəkərlənmiĢ meyvə, 1 ədəd soğan, 1 diĢ

203

sarımsaq, 1 litr təmiz bulyon, paprika, qara istiot, reyhan, cəfəri və duz götürün. Salanı xırda

hissələrə doğrayıb, qazana töküb əridin, kartofu, ĢəkərlənmiĢ meyvəni, badımcanı, soğanı xırda

hissələrə salıb, sarımsağı əzin. Bunların hamsını sala olan qazana töküb 10-15 dəqiqə biĢirin.

Pomidoru pörtlədib qabığnı soyun, doğrayıb qazana tökün, üzərinə bulyonu əlavə edin. Sonra

ədviyyə əlavə edib, duzlayın, qazanın ağzını möhkəm örtün, 10 dəqiqə biĢirin. Üzərinə düyü, lobya

əlavə edib yenidən 10 dəqiqə biĢirin. Hazır olan Ģorbanın üzərinə doğranmıĢ göyərti səpib süfrəyə

verin.

Pomidorlu duru xörəyin hazırlanması. 2-3 ədəd pomidor, 1-2 ədəd soğan, 3 l ət bulyonu,

60 q kərə yağı və yaxud marqarın, 1/2 stəkan darı yarması, 1-2 ədəd kök, 5-6 ədəd orta böyüklükdə

kartof, xama, doğranmıĢ Ģüyüd, zövqünüzə görə duz götürün.

Soğanı doğrayıb dərin tavaya töküb qızardın. Soğan qızılı rəng almağa baĢlayanda üzərinə

qabığı təmizlənmiĢ pomidor və kökü əlavə edib, tavanın ağzını örtüb vam odun üzərinə qoyun və

10 dəqiqə biĢirin. Tərəvəz biĢənə qədər qazana ət bulyonu, duz əlavə edib qaynama dərəcəsinə

çatdırın. Kartofu nazik doğrayıb, darı yarmasını yuyub qanyar bulyona əlavə edin. Hazır olmağa 5

dəqiqə qalmıĢ tavada olan biĢmiĢ tərəvəzi qazana tökün. Stola verməmiĢdən əvvəl üzərinə göyərti

və xama əlavə edin.

Pomidor və çuğundurdan şorbanın hazırlanması. Bu Ģorba nəinki xeyirli, həm də çox

dadlıdır. 2-3 ədəd yetiĢmiĢ pomidor, 2 ədəd çuğundur, 3 ədəd kartof, 1 ədəd kök, 1 ədəd təzə xiyar,

2 ədəd yumurta, Ģüyüd, zövqünüzə görə duz götürün.

Hazırlanması: pomidoru yuyub, doğrayıb, duzlayıb Ģirəsini çəkin. Çuğunduru sürtgəcdən

keçirib onu sıxaraq Ģirəsini çıxarın. Pomidor və çuğundurdan qalmıĢ lətli (əzik) hissəni baĢqa bir

qaba töküb üzərinə az miqdarda su əlavə edərək odun üzərində 10 dəqiqə saxlayın. Əldə olunan

həlimi süzüb soyudun, pomidor və çuğundur Ģirəsindən ibarət qarıĢığın tərkibinə əlavə edin. BiĢmiĢ

kartof və kökün qabığını təmizlədikdən sonra soyulmuĢ xiyarı və göyərtini xırda-xırda doğrayın.

Sonra alınan qarıĢığı boĢqablara töküb üzərinə xama, tərəvəz həlimi və Ģirəni əlavə edin. Stola

verməmiĢdən qabaq xörəyin üzərinə xama əlavə edin.

Pomidor və yumurta salatının hazırlanması. Bu salat vitaminlərlə və likopinlə zəngin olur,

çünki proses qızdırmaqla (biĢirməklə) aparılmır. Pomidor salatının üzərinə xama və bitki yağı əlavə

edilib süfrəyə verilir.

Bunun üçün 3-6 ədəd pomidor, 3 ədəd yumurta, 2-3 xörək qaĢığı bitki yağı, 1 çay qaĢığı

hazır qıtıqotu, 1 çay qaĢığı sirkə turĢusu, 2 xörək qaĢığı yağlı xama, istiot, cəfəri, zövqünüzə görə

duz götürün.

Pomidoru və yumurtanı biĢirib eyni böyüklükdə dairəvi nazik doğrayıb xörəyin içərisinə

tökün. Üstünə doğranmıĢ göyərti səpib duzlayın, bitki yağı, xama, qıtıqotu və sirkə əlavə edib

süfrəyə verin.

Brınza, pomidor və zeytun yağı ilə qəlyanaltının hazırlanması. Bu xərçəng əleyhinə

hazırlanan xüsusi qəlyanaltıdır. Bunun hazırlanması üçün pomidor, xama, zeytun və yağ götürmək

lazımdır.

Qəlyanaltını hazırlamaq üçün 600 q qoyun brinzası, 10 ədəd qara zeytun, 10 ədəd yaĢıl

zeytun, 10 ədəd pörtlədilmiĢ bibər, 2 diĢ sarımsaq, 1 ədə pomidor, 2 xörək qaĢığı bitki yağı, 1 xörək

qaĢığı limon Ģirəsi, 1 çay qaĢığı sirkə turĢusu, qırmızı istiot, çay qaĢığının 1/2 hissəsi qədər

qaraqınıq, 1 çay qaĢığı xama, 1 ədəd soğan, keĢniĢ, cəfəri, zövqünüzə görə duz götürün.

Brınzanı 1-2 sm qalınlığında doğrayıb, qril çəpərinin üzərinə qoyub, 200ºC-də qızılı-qəhvəyi

rəng alana qədər 4 dəqiqə qızardın. Sonra 10 ədəd qara zeytunu və 10 ədəd yaĢıl zeytunla birlikdə

pörtlədilmiĢ bibəri dilimləyin, sarımsağı əzib, pomidoru kub Ģəklində doğrayın. Hamsını qarıĢdırıb

üzərinə bitki yağı, limon Ģirəsi və sirkə əlavə edin. Salatın üzərinə bir çimdik qırmızı istiot,

qaraqınıq və duz səpin. Soğanı halqavari doğrayın. Qəlyanaltını brınza, zeytunun üzərinə kəsib

kesniĢ, doğranmıĢ cəfəri və smetanla bəzəyib stola verin.

Likopinlə zəngin salatın hazırlanması. Bu salatın tərkibinə əlavə olunmuĢ tomatın likopinlə

zəngin olmasında yağ, pendir və xamanın rolu böyükdür.

Bunun üçün 400 q spagetti, 1 xörək qaĢığı zeytun yağı, zövqünüzə görə duz götürün.

Sous hazırlamaq üçün: 1 xörək qaĢığı bitki yağı, 1 diĢ sarımsaq, 4 xörək qaĢığı təmizlənmiĢ

204

badam, 1 çay qaĢığı acımtıl qırmızı istiot, 1 ədəd soğan, 400 q tomat Ģirəsi, 2 xörək qaĢığı portağal

Ģirəsi, 1 ədəd qurudulmuĢ portağal, 1 dəstə cəfəri, 1/2 çay qaĢığı karri, 3 xörək qaĢığı qatı xama, 4

xörək qaĢığı sürtgəcdən keçirilmiĢ pendir, zövqünüzə görə duz və qırmızı istiot götürün.

Sarımsağı, badamı, qırmızı bibər və cəfərini xırda-xırda, soğanı halqa Ģəklində doğrayın.

Soğanı bitki yağında qızılı rəng alana qədər qızardın. Bundan sonra qızardılmıĢ soğanı baĢqa qaba

qoyub, badamı da həmin yağda qızardın. Sonra onların üzərinə əzilib lət Ģəklinə salınmıĢ pomidor,

xama, istiot və soğanı əlavə edib vam od üzərinə qoyub biĢirin. Sonra portağal Ģirəsini, qurudulmuĢ

portağal qabığını, ədviyyə əlavə edib duzlayın və bütün qarıĢığı biĢirin.

Spagettini duzlu suda biĢirin. Su qaynayan zaman zeytun yağı əlavə edin. Hazır olmuĢ

spagettini süzüb iri boĢqaba qoyub stola verməmiĢdən qabaq üzərinə sous, sarımsaq, badam, və

narın hala salınmıĢ pendir əlavə edib, duzlayin.

Tomat və balıqdan salatın hazırlanması. Xərçəngin profilaktikasında istifadə edilən

likopinlə zəngin salatın tərkibinə sous əlavə edilməsi məsləhət görülür.

Bunun üçün 150 q balıq, 2 ədəd kartof, 3 yumurta, 2 ədəd orta dərəcəli Ģorbaya qoyulmuĢ

xiyar, cəfəri, salat yarpağı, zövqünüzə görə duz və narın istiot götürün.

Sous üçün: 1 stəkan tünd mayonez, 4 xörək qaĢığı tomat pastası götürün.

Balığı, kartofu və yumurtanı biĢirin. BiĢmiĢ balığı sümükdən təmizləyib, xırda hissələrə

doğrayın. Kartofu, duzlu xiyarı, yumurtanı təmizləyib dilimləyin. Bunların hamısını ehtiyatla

qarıĢdırın. Sous hazırlamaq üçün, mayonez, tomat pastası və zövqünüzə görə istiot əlavə edin.

Salatı sousa əlavə edib, qarıĢdırıb, üstünü doğranmıĢ cəfəri və kahı yarpağı ilə bəzəyib süfrəyə

verin.

Kabare salatının hazırlanması. Bu salat vitaminlərlə və likopinlə zəngindir, ilin

fəsillərindən asılı olaraq onu təzə və həmçinin konservrləĢdirilmiĢ pomidordan da hazırlamaq olar.

0,5 kq təzə və yaxud 400 q konservləĢdirilmiĢ pomidor və yaxud tomat, 300 q lobya, 1 ədəd

soğan, 3 ədəd Ģirin bibər, 3 diĢ sarımsaq, 2 xörək qaĢığı zeytun yağı, 4 yumurta, 1 çay qaĢığı

doğranmıĢ cəfəri, 50 q zeytun, zövqünüzə görə narın qara istiot və duz götürün.

Lobyanı qabıqdan çıxarıb, duzlu suda 10 dəqiqə biĢirin. Yumurtanı biĢirib təmizləyin. Bibəri

nazik doğrayın.

Soğanı və sarımsağı doğrayıb yağla qarıĢdırın. Sonra lobyanı, bibəri və kəklikotunu əlavə

edin. Bütün bunları 3-4 dəqiqə qızardın. Sonra çaxır əlavə edib 10 dəqiqə biĢirin. Pomidoru

doğrayıb tavaya tökün və yarım saat saxlayın. Sonra duz və istiot əlavə edin. Yumurtanı xırda

hissələrə bölüb, üzərinə doğranmıĢ cəfəri əlavə edərək salatla qarıĢdırıb süfrəyə verin.

Valdorf salatının hazırlanması. Bu qəlyanaltı faydalı, heç bir zərəri olmayan bütün xərçəng

xəstəlikləri üçün əhəmiyyətlidir. Bunun hazırlanmasında zəngin qida keyfiyyətli qoz, pomidor və

xamadan istifadə olunduğu üçün likopinin təsirini artırır.

Bunun üçün 4 iri yetiĢmiĢ pomidor, 250 q kərəvüz, 3 ədəd alma, 2 xörək qaĢığı xırdalanmıĢ

qoz ləpəsi, 2 xörək qaĢığı mayonez, 2 xörək qaĢığı limon Ģirəsi, 1 stəkan xama, zövqünüzə görə

duz götürün. Bəzək üçün 3-4 ədəd kahı yarpağı da götürün.

Almanı dörd hissəyə ayırıb qabığını və toxumun özəyini təmizləyib, dilimlərə bölün.

Kərəvüzü doğrayın, mayonez, limon Ģirəsi,qoz, qaymaq və yaxud xama ilə qarıĢdırın. Bütün kütləni

bir-birilə qarıĢdırıb salatı soyuducuda 30-40 dəqiqə saxlayın. BoĢqaba kahı yarpağı sərib dairələrlə

və yaxud dilimlərlə doğranmıĢ bir qat pomidor və bir qat qəlyanaltı düzüb hazir Pomidoru dairəvi

və yaxud dilim halında doğrayıb boĢqaba salat yarpağı sərib, bir qat pomidor bir qat qəlyanaltı

düzüb, hazır salatı stola verin.

Sandviç, pomidor və toyuqdan salatın hazırlanması. Sandviçin tərkibindəki piy likopinin

orqanizmdə asan mənimsənilməsinə çox yaxĢı təsir edir.

Bunun üçün 2 ədəd pomidor, 300 q sümüksüz yağlı beçə əti, 8 tikə çörək, 4 ədəd kahı

yarpağı, 2 xörək qaĢığı mayonez, 4 tikə vetçina kolbasası, 2 xörək qaĢığı kərə və yaxud marqarin

yağı, 3-4 dilim xiyar, cəfəri götürün.

Pomidoru doğrayıb, vetçinanı 1 xörək qaĢığı yağda qızardın. Çörəyə yağ sürtüb 4 tikədən

birini kahı yarpağına büküb azca mayonez yaxıb, sonra pomidor tikələrini, xiyarı, 1 qıça cəfəri, üst

hissəyə isə zəif qızardılmıĢ vetçina qoyub stola verin. Sümüksüz beçə ətini çox da böyük olmayan

205

tikələrə bölüb, tomat Ģirəsi əlavə edib, üzərinə vetçina qoyub üstünü kahı yarpağı ilə örtün. Hər

buterbrodun üzərinə bir tikə çörək qoyub stola verin.

Qırmızı bibərlə pomidordan salatın hazırlanması. Bu xörək olduqca acımtıl və çox faydalı

olub sağlamlıqda böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Pomidor, yağ, xama və pendir tərkibli bu xörək xərçəng xəstəliyinə tutulmuĢ insanlar üçün

hazırlanır.

Bu xörəyin hazırlanmasında çoxlu ədviyyat iĢlədildiyindən bundan çox ehtiyatlı istifadə

etmək lazımdır.

Allergiyası olan insanlar bu xörəyi yeməkdən bir qədət çəkinməlidirlər.

Bunun üçün 4 ədəd iri qırmızı bibər, 3 ədəd iri pomidor, 200 q bərk pendir, 100 q tumu

çıxarılmıĢ yaĢıl zeytun, 1 ədəd soğan, 2 diĢ sarımsaq, 2 xörək qaĢığı zeytun yağı, 2 xörək qaĢığı qatı

xama, 1 xörək qaĢığı kəklikotu, zövqünüzə görə duz və döyülmüĢ qara istiot götürün.

Bibəri 2 bərabər hissəyə bölüb toxumunu təmizləyin. Pomidoru qaynar suya salıb sonra

soyuq suda ehtiyatla yuyub, qabığından təmizləyib xırda hissələrə doğrayın, pendiri isə sürtgəcdən

keçirib zeytunu əzin. Soğanı və sarımsağı xırda hissələrə salıb zeytun yağında açıq-qızılı rəng alana

qədər qızartdıqdan sonra pomidor və zeytunla qarıĢdırın.

AlınmıĢ kütləyə ədviyyat, duz, kəklikotu əlavə edib pendir ilə qarıĢdırın. Əldə etdiyiniz

məhsula yağ sürtün. Yarım bibəri, pomidor, zeytun kütləsini, formaya salıb üzərinə narın pendir

səpin. Mətbəxt sobasında 25 dəqiqə biĢirib qızardın. Hazır xörəyin üzərinə xama töküb stola verin.

Pomidor və toyuqla gürcü xörəyinin hazırlanması. Yağlı toyuq ətinin bulyonu, tomat

pastası və təzə pomidor bir-birlərini gözəl tamamlayırlar. Bu çox müalicəvi təsirə malik olub

likopinin yaxĢı mənimsənilməsinə səbəb olur.

Bunun üçün çox da böyük olmayan yağlı toyuq, 3 ədəd soğan, 3-4 pomidor, 2 xörək qaĢığı

tomat pastası, 1 xörək qaĢığı sirkə turĢusu, 2 xörək qaĢığı çaxır (portveyn) stəkanın 1/2 hissəsi qədər

ət bulyonu, 2-3 xörək qaĢığı bitki yağı, 1 ədəd limon, istiot, zövqünüzə görə cəfəri, Ģüyüd, keĢniĢ

götürün. Tükdən təmizlənmiĢ toyuğu ehtiyatla isti suda yuyub, xırda hissələrə doğrayıb, yağda

qızardın. Sonra qızardılmıĢ toyuq ətinin içərisinə xırda doğranmıĢ soğan, tomat pastası, çaxır, sirkə,

ət bulyonu əlavə edin. Ədviyyat əlavə etdikdən sonra qazanın ağzını qapaqla örtüb vam od üzərində

2 saat biĢirin. Hazır olmağa 5 dəqiqə qalmıĢ xörəyə xırda doğranmıĢ pomidor və ətirli göyərtilər

əlavə edin.

Stola verməzdən qabaq xörəyin üzərini dairəvi doğranmıĢ limon və göyərti qıçaları ilə

bəzəyin.

Adi dəlibəng – Datura stramonium L.

Dəlibəng cinsinin dünya florasının tərkibində 20-yə qədər növü yayılmıĢdır. Bu növlərə ən

çox isti və mülayim iqlimli zonalarda təsadüf edilir. Bunlar ot Ģəklindən ağac növlərinə qədər

müxtəlif həyat formalarına malik bitkilər hesab edilir. Dəlibəng cinsinin Azərbaycan ərazisində 1

növünə: adi dəlibəngə - (D.stramonium L.) rast gəlmək olar.

Adi dəlibəng - xoĢagəlməz iyli, hündürlüyü 120 sm, kökü ağ rəngdə birillik ot bitkisidir.

Gövdəsi dikduran çəngəlvari budaqlanan, yuxarı hissəsindən çılpaqdır. Yarpaqları saplaqlı

yumurtavari 2,5-3,0 sm uzunluğunda olub ağ rənglidir. Meyvəsi düzduran yumurta formalı

qutucuqdan ibarət, uzunluğu 1 sm olan çoxsaylı sərt iynəvari tikanlarla əhatə olunmuĢdur.

Toxumları böyrək formasında olub qara rənglidir. Qutucuğun içərisində 500-dən 800-ə qədər

toxumu olur.

Dəlibəngə Azərbaycanın demək olar ki,

hər yerində, düzənlik sahədən tutmuĢ dağlıq

zonalarına qədər rast gəlmək olar. Bitkiyə ən çox

alaq otları arasında, çay vadilərində, yol

kənarlarında, bağ sahələrində və s. təsadüf etmək

olar.

Bitkinin bütün hissələri çox zəhərlidir.

206

Bitkini mal-qara, quĢlar səhvən yedikdə zəhərlənirlər.

Müalicə məqsədləri üçün dəlibəngin yarpaqlarından istifadə olunur. Yarpağının tərkibindən

0,37%-ə qədər alkaloid, qiostsianin, atropin və skopolamin, güclü tütün iyi verən 0,04%-ə qədər efır

yağı, 0,1% karotin, 1,7%-ə qədər aĢı maddəsi və s. aĢkar edilmiĢdir.

Bundan baĢqa yarpaqlarının tərkibində 12,36%-ə qədər kül, mq/q hesabı ilə 37,60 - K, 31,10

- Ca, 7,00 - Mg, 0,35 - Fe makroelementləri, mkq/q hesabı ilə Mn - 0,26, Cu - 0,56, Zn - 093, Co -

0,11, Mo - 72,00, Cr - 0,10, Al - 0,15, B - 15,23, Se - 4,10, Ni - 0,10, Sr - 2,18, Pb - 0,09, I - 0,45, B

- 131,60 mikroelementləri və s. aĢkar edilmiĢdir.

Dəlibəngin yarpaqlarından atropin preparatı hazırlanır ki, bundan da mədə və onikibarmaq

bağırsaq yaralarının, öd kisəsində əmələ gələn daĢların, xolesistitin, bağırsaq və sidik yolları

spazmalarının, bronxial astmanın, göz soyuqdəymələrinin müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Yarpağının tərkibində 0,15% skopolamin, qiostsiamin, qiostsin, tropin, asetiltropin,

kuskqiqrin (bellaradin), kökündən 0,08-0,6% qiostsiamin, skopolamin və s. alkaloidlər aĢkar

edilmiĢdir.

Dəlibəngdən hazırlanan preparatlardan əsəb sarsıntılarının, sinir hüceyrələrində əmələ gələn

pozuntuların, qıcolmaların, pəltəkliyin, iflicin, göyöskürəyin, epilepsiyanın, meningitin, mədə

yaralarının, yanıqların, xərçəng ĢiĢlərinin, göz və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Qafqaz

xalqları plevritin, Qaraçay-Çərkəslilər vilayətində qurd əleyhinə, kökündən hazırlanan

preparatlardan respirator infeksiyalarının, Koreyalılar bronxial astmada, qusma, qıcolmada tətbiq

edirlər. Dəlibəngin yağından xarici nahiyələrdə baĢ verən pozuntuların, səpkilərin, revmatizmin,

Koreyada yarasağaldıcı, kosmetikada homeopatiyada, Bolqarıstan tibb aləmində tozundan

hazırlanan cövhərindən - fıkir dağınıqlarında, miqrendə, nitq pozuntularında, Belorusda

cövhərindən astma və epilepsiyada, Baykal ətrafında meyvəsindən mədədə əmələ gələn xərçəngin

müalicəsində, qıcolmada, əsəb xəstəliklərinin və s. müalicəsində istifadə edilir.

Dəlibəng əkilən hər hektar sahədən 1 ton quru kütlə əldə edilir.

Qadınların döş nahiyələrində əmələ gələn xoşagəlməz tüklərin dəlibəng otu ilə müalicəsi. Bunun üçün 5 xörək qaĢığı dəlibəng otunu 1 litr qaynar suya töküb vam od üzərində biĢirin. Maye

qabın yarısına qədər buxarlananda biĢirməni saxlayın. Alınan mayeni pambığa hopdurub tük çıxan

sahələrə sürtün. Əməliyyatı ən yaxĢı olar ki, axĢamlar edəsiniz. Qeyd etmək lazımdır ki, dəlibəng

çox zəhərli olduğundan, səhər tezdən yuxudan duran kimi maye sürtülmüĢ nahiyələri sabunla

hökmən yumağı unutmayın. Müalicə kursu 15 gündür.

BOYAQOTU – Rubiaceae Juss. fəsiləsi

Dünya florasının tərkibində fəsilənin 400-ə qədər cinsi, 5000-ə qədər növü məlumdur. Həyat

formalarına görə bunlar ot, kol və ağac bitkiləridir.

Taclı dilqanadan – Cruciata (Galium) coronata Sibth. et Smith.

Dünya florasının tərkibində cinsin 400-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bunlardan Qafqazda 48, o

cümlədən Azərbaycanda 41 növünə rast gəlmək olar. Yer kürəsinin hər yerində Dilqanadan cinsinin

bütün növlərininə rast gəlmək olar.

Xalq arasında dilqanadana «bal» adı verilmiĢdir. Dilqanadan südün çürüməsində, Ġngiltərədə

isə fermerlər bitkinin otundan maya kimi istifadə etməklə xoĢ iyli pendir istehsal edirlər.

Çox qədim dövrlərdən baĢlayaraq cinsin əksər növlərindən xalq təsərrüfatının müxtəlif

sahələrində, o cümlədən boyaq, aĢı, dərman, nektar, bəzək və s.

məqsədlər üçün geniĢ istifadə edilmiĢdir. Hal-hazırda G.verum,

G.triflorum, G.aparine, G.mollugo və s. növlərindən müalicə və

təbii boyaq xammalı kimi istifadə olunur. Dünya xalqları

təbabətində dilqanadanın bir neçə növündən bir sıra

xəstəliklərin müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Bunlardan

hazırlanan preparatların köməyi ilə sağalmayan yaraların,

çibanların, həmçinin mədə, böyrək, suçiçəyi və s. xəstəliklərin

207

müalicəsində istifadə edilir.

Müalicə məqsədləri üçün taclı dilqanadandan da istifadə etmək olar.

Taclı dilqanadan - Cruciata (Galium) coronata. Çoxillik ot bitkisi olub, kökümsovu Ģaquli

budaqlanan oduncaqvaridir. Gövdəsinin hündürlüyü 4-35 sm olub az-çox budaqlanandır. Çiçəkləri

sarı rəngdə olub diĢiciyinin sayı çoxdur. Taclı dilqanadana Azərabycanda Quba ərazisinin Ģərq və

qərb zonalarında, Qobustanda, Kür-Araz ovalığında, Alazan-Əyriçay vadisində, Naxçıvanm dağlıq

zonalarında rast gəlinir. Bitki quru daĢlı yamaclarda, kollar arasında bitir.

Dilqanadandan hazırlanan preparatlar bakteriosid, soyuqdəymə, yarasağaldan, ağrıkəsici,

sakitləĢdirici, sidikqovucu, büzüĢdürücü və s. xüsusiyyətlərə malikdir.

Soyuqdəymə nəticəsində böyrəkdə baş verən nasazlıqların aradan qaldırılmasında. 1

xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyun və 10-15 dəqiqə

saxladıqdan sonra süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın

1/3 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Dizenteriya və mədə ağrılarında. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 0,5 litr qaynar suya töküb,

qaynama dərəcəsinə çatdırın. 4 saat dəmlədikdən sonra süzüb, gündə 3-4 dəfə yeməyə yarım saat

qalmıĢ 0,5 stəkan qəbul edin.

Ürək və böyrək xəstəliklərində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya töküb

3 saat dəmləyin. Sonra aldığınız dəmləmədən gündə 2-3 dəfə, yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Revmatizm, dəri xəstəliklərində, o cümlədən ekzema, psoriaz, neyrodermitdə. 2 çay qaĢığı

doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya tökün və qaynama dərəcəsinə çatdırın 2 saat dəmləyin. Sonra

süzüb gündə 4 dəfə, yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Burun qanaxmalarında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya töküb,

qaynama dərəcəsinə çatdırın 2 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız qatı cövhərdən buruna

damızdırın. Əməliyyatı gün ərzində 2-3 dəfə təkrar edin.

Çətin sağalan yaraların, kəsiklərin və irinli yaraların müalicəsində. Bitkinin qurudulmuĢ

çiçəklərindən alınan tozunu yara olan nahiyələrin üzərinə səpib, sarğı ilə bağlayın. Gün ərzində

sarğının 2 dəfə dəyiĢilməsi məsləhətdir.

Sarılıq (xənəzir), dəri səpkilərinin müalicəsində. 200 q doğranmıĢ otunu 3 litr qaynar suya

töküb 3-4 saat dəmlədikdən sonra süzüb tasa boĢaldın. Tasda olan müalicə ekstraktının 37-38ºC

temperaturadək soyudub 15 dəqiqə ərzində vannasını qəbul edin. Əməliyyatı günaĢırı etmək

məsləhət görülür. Müalicə kursu 10 vanna qəbul etməklə baĢa çatdırılmalıdır.

Gürcü boyaqotu – Rubia iberica (Fisch. ex DC.) C.Koch.

Dünya florasının tərkibində boyaqotu – Rubia L. cinsinin 55-60-a yaxın növü yayılmıĢdır.

Bunlardan Qafqazda 4, o cümlədən Azərbaycanda 3 növünə təsadüf edilir. Gürcü boyaqotu - Rubia

iberica, sərtyarpaq boyaqotu - R.rigidifolia Pojark., Zaqafqaziya boyaqotu - R.transcaucasica

Grossh. daha çox yayılmıĢdır. Bu növlərin içərisindən xalq təsərrüfatı üçün ən qiymətlisi gürcü

boyaqotu hesab edilir. Gürcü boyaqotu - Rubia iberica çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi yerin 3 metrə

qədər dərinliyinə iĢləyir. Çiçəkləri xırda, lələkvari sarı, meyvəsi qara rəngdədir. Kök sistemi qol-

budaqlı olub, əsas kökdən və kökümsovlardan ibarətdir.

Azərbaycanda gürcü boyaqotuna təbii halda düzənlikdən

baĢlayaraq dəniz səviyyəsindən 1000 m hündürlüyə qədər

sahələrdə rast gəlmək olar. O, ən çox Quba, Dəvəçi, Qusar,

Xaçmaz, ġamaxı, AbĢeron, Qazax, AğdaĢ, Lənkəran, Masallı və

Naxçıvan MR-də yayılmıĢdır.

3-4 illik boyaqotunun hər hektarından 4 sentnerdən 10-12

sentnerə qədər quru kök məhsulu, 0,3-3,4 sentnerə qədər isə toxum

əldə etmək mümkündür.

Xalq təsərrüfatı və tibbi əhəmiyyəti. Qədim zamanlardan baĢlamıĢ XIX əsrin axırları və XX

əsrin əvvəllərinə qədər pambıq, ipək və yun məmulatlarının qırmızı rəngə və onun çalarlarına

boyadılmasında boyaqotu kökündən geniĢ istifadə olunmuĢdur. Bitkinin kökündən alınan boyaq

208

maddələri rəssamlıqda, keramikada, abidələrin, eləcə də mebellərin rənglənməsində geniĢ tətbiq

edilmiĢdir.

Aparılan elmi-tədqiqat iĢlərinin nəticəsində məlum olmuĢdur ki, boyaqotunun kök və

kökümsovunun tərkibindəki üç rəng verən alarazin qlükozidi (ruberitin turĢusu - C26H28O4),

dekstroza Ģəkərinə, bir də hələ təmiz halda əldə olunmayan purpurin qlükozidinə çevrilir. Purpurin

qlükozidi isə öz növbəsində purpurin (yəni 3-oksiantraxinona) və dekstroza Ģəkərinə çevrilir.

Bitkinin kök hissəsindəki rəng verən əsas maddə qırmızı rəngdə olan alizarin, həmçinin yaĢıl

piqment olan xlorovnindən (rubixlor turĢusundan) ibarətdir. QurudulmuĢ kök hissəsinin tərkibindən

10%-ə qədər boyaq maddəsi, həmçinin alma və üzüm turĢusu, pektin, enzim, pentoza, zülali maddə,

az miqdarda yağ maddəsi və s. tapılmıĢdır. Kökünün tərkibində 15-17%-ə qədər Ģəkər maddəsi də

vardır. Boyaqotu bitkisinin köklərindən ikinci dərəcəli əsas - «krap spirtinin» tapılması da xüsusi

elmi əhəmiyyət kəsb edir.

Boyaqotunun kök və kökümsovlarında 11,30% kül maddəsi, mq/q hesabı ilə K - 28,80, Ca -

19,30, Mg - 1,90, Fe - 2,50 makroelementləri, mkq/q hesabı ilə Ba - 2,01, Mn - 0,43, Si - 1,71, Zn -

1,43, Co - 0,04, Cr - 0,65, Al - 0,50, Ba - 2,01, V - 0,46, Se - 0,50, Ni - 0,63, R - 0,60, Pb - 0,13, I -

0,09, B - 43,60 mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Bitkinin kökləri hələ eramızdan əvvəl qədim Misirdə, Ġranda, Romada, Yunanıstanda nəinki

rəngsazların, eyni zamanda təbabətlə məĢğul olanların da nəzərini özünə cəlb etmiĢdir. Hippokrat,

Dioskorid, sonralar isə Halen öz əsərlərində boyaqotunun dərman xüsusiyyətləri haqqında dönə-

dönə qeyd etmiĢlər. Onlar boyaqotunun köklərindən hazırlanmıĢ preparatların böyrək

xəstəliklərində, sarılıqda, raxitdə, vərəmdə, irinli yaraların sağaldılmasında iĢlədildiyini

göstərmiĢlər. Bundan baĢqa sınmıĢ və çatlamıĢ sümüklərin bitiĢdirilməsində kök hissəsindən alnmıĢ

cövhərdən (məlhəmdən) geniĢ istifadə olunmuĢdur. Tibet təbabət alimləri Monqolustan və

Buryatiya çəmənliklərinə gələrək, oradan boyaqotu köklərini toplayıb aparırdılar. Ġndi bu bitkinin

kökləri təsdiq olunmuĢ dərman bitkiləri sırasına daxildir.

Tibb aləmində boyaqotu kökündən hazırlanmıĢ ekstraktdan, həbdən və çay kimi

dəmləməsindən istifadə edilir. Ekstrakt böyrək daĢı xəstəliyində iĢlədilir. O, daĢı parçalamaqla

insanı bu xəstəlikdən tamamilə azad edir.

Boyaqotundan hazırlanan quru ekstrakt sidik kisəsi, öd və öd yollarında əmələ gələn daĢların

təmizlənməsində istifadə olunur. Bu preparat böyrəkdə baĢ verən kəskin spazmatik ağrıları azaldır,

kiçik qum və daĢların sidik vasitəsilə təmizlənməsinə Ģərait yaradır. Boyaqotundan hazırlanan

cövhər bir çox digər dərmanların tərkibinə qatılaraq «Sistenal» preparatı əldə olunur ki, bundan

sidik kisəsi, sidik yolları, böyrək ləyənlərində toplanıb qalmıĢ daĢların xırdalanıb əzilib

orqanizmdən kənar olunmasında istifadə edilir. Boyaqotu preparatı ilə fosfat və oksalat təbiətli

daĢlar əridilir. Preparat qəbul edilərkən alizarin və ruberitrin turĢusunun təsiri nəticəsində sidik

qırmızı və çəhrayı rəngdə olur.

Preparatdan gündə 3 dəfə, 2-3 həb qəbul etmək məsləhət görülür. Qəbuldan qabaq preparatı

stəkanın 1/2 hissəsinə qədər doldurulmuĢ suda həll etmək lazımdır. Müalicə müddəti 20-30 gündür.

Yenidən davam etdirmək lazım gələrsə müalicəni 4-6 həftədən sonra təkrar etmək olar.

Professor V.P.Maxlyuk göstərir ki, boyaqotu kökünün həlimi sidik və ödqovucu dərman

kimi yaxĢı təsir bağıĢlayır. Bu cür preparat bir sıra duzların həll edilməsinə və onların orqanizmdən

çıxarılmasına kömək edir. Bitki preparatları xalq təbabətində böyrək və öd daĢı xəstəliklərində

iĢlədilir. A.Ġ.ġreter qeyd edir ki, boyaqotunu uĢaqlarda iltihab aradan qaldıran, qan dövranını

sürətləndirən, hərarəti azaldan, oynaqlarda ĢiĢ əmələ gəldikdə, sümuk və əzələlərdə ağrılar baĢ

verdikdə ağrıları azaldan, boğaz nahiyəsində iltihab və ĢiĢ əmələ gəldikdə, ilan sancdıqda, ishalda

digər bu kimi xəstəliklərdə orqanizmə qüvvət verən bir dərman kimi də qəbul etmək olar. Boyaqotu

kökünün ekstraktı keçmiĢ SSRĠ klinikalarında sınaqdan keçirilmiĢ, böyrək və öd daĢı xəstəliklərinin

müalicəsində iĢlədilməsinə icazə verilmiĢdir.

Orta Asiya respublikalarının xalq təbabətində sarılıq xəstəliyini müalicə etmək üçün və eləcə

də yaddaĢ zəiflədikdə boyaqotu kökünün dəmləməsini iĢlədirlər. Kökün tərkibindəki qırmızı rəngli

qlükozid maddəsi böyrəkdə olan daĢı yumĢalda bilir və sidik vasitəsilə xaric olunur.

Müalicə məqsədləri üçün boyaqotundan aĢağıda göstərilən qaydada istifadə etmək olar: 1

209

çay qaĢığı doğranmıĢ boyaqotu kökü 1 stəkan qaynanmıĢ suda 8 saat müddətində dəmlənir,

tənzifdən süzülür, stəkanda qalan köklərin üstünə bir stəkan da qaynar su tökməklə 15 dəqiqə

dəmlənir, yenə tənzifdən süzülür. Sonra hər iki maye qarıĢdırılır. Bir gün müddətində hər dəfə

yarım stəkan miqdarında gündə 4 dəfə, daxilə qəbul edilir. Güclü sidikqovucu xassəyə malik olduğu

üçün onu çox iĢlətmək olmaz. Böyrək daĢı xəstəliyində boyaqotu kökü iĢlədən xəstələr bunu ancaq

həkimin icazəsi ilə edə bilərlər.

Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, respublikamızda boyaqotunun ehtiyatı xeyli azalmıĢdır.

Unutmaq olmaz ki, boyaqotu mühafızə olunan bitkilər sırasına daxildir. Hazırda Azərbaycanın heç

bir yerində boyaqotu bitkisi əkilib-becərilmir.

Azərbaycan xalçalarının keçmiĢ Ģan-Ģöhrətini özünə qaytarmaq və eyni zamanda

apteklərimizi xammalla təmin etmək üçün bu qiymətli bitkini geniĢ sahələrdə əkib-becərmək

lazımdır.

Bitkini toxum vasitəsilə artırıb-çoxaldırlar. Toxumlarını yaz fəslində 2-3 sm dərinlikdə

əkirlər. Cərgələrin arası 60-70 sm olmaqla hər hektar sahəyə 15-20 kq toxum səpmək məsləhət

görürlür.

Qazılıb çıxarılmıĢ kök və kökümsovları əl ilə torpaq və digər qarıĢıqlardan təmizləyərək

sakit axar suda yuyur, mehdəyən kölgəli yerlərdə açıq havada və yaxud 45-50 dərəcə temperaturda

odla qızdırılan sobalarda qurudurlar. Kökün saxlanma müddəti 3 ildir.

Boyaqotu kökündən müalicə preparatlarının hazırlanması.

Boyaqotundan hazırlanan preparatlardan bakterisid, sidikqovucu, ödqovucu, spazma

əleyhinə, böyrək və sidik kisəsində daĢlaĢıb qalmıĢ oksalat, fosfat birləĢmələrinin parçalanıb

orqanizmdən kənar edilməsində geniĢ istifadə edilir.

Böyrək və öd kisəsində olan daşların əridilib kənar edilməsində. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ

boyaqotu kökünü 1 stəkan qaynadılmıĢ soyuq suyun üzərinə tökün və 8 saat saxlayıb süzün.

QaynadılmıĢ xammalın üzərinə yenidən 1 stəkan qaynar su əlavə edib, 10 dəqiqə dəmə qoyduqdan

sonra süzüb birinci dəfə aldığınız ekstraktla qarıĢdırın. 5 dəqiqə qaynadıb süzün. Aldığınız

dəmləməni səhərlər isti halda qəbul edin.

Böyrəkdə fosfat birləşmələrindən olan daşların əridilməsi. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ

boyaqotu kökünü 1 stəkan qaynadılmıĢ soyuq suya tökün və 10 saat dəmlədikdən sonra 5 dəqiqə

qaynadıb süzün. Səhərlər isti halda qəbul edin.

Sidik kisəsiııdə olan daşların orqanizmdən kənar edilməsində. Narın toz halına salınmıĢ

boyaqotu kökünün tozundan çay qaĢığının 1/4 hissəsi qədər götürüb gündə 3-4 dəfə yeməkdən

sonra qəbul edin. Müalicəni 1 həftə davam etdirin. Bu zaman sidiyin rəngi qırmızıya çalacaqdır. Bu,

sizi təĢviĢə salmasın. Bu vasitənin nəticəsi belə olmalıdır.

Böyrək və sidik kisəsində olan oksalat və yaxud fosfat birləĢmələri çıxarılıb qurtardıqdan

sonra qəhvəüyüdəndən keçirilmiĢ boyaqotu tozundan çay qaĢığının 1/4 hissəsi qədər götürüb gündə

2-3 dəfə qəbul edin. Müalicə kursunu 3-5 gün davam etdirin.

Uşaqlıq qanaxmalarında. Bunun üçün toz halına salınmıĢ boyaqotu toxumundan çay

qaĢığının 1/4 və yaxud 1/5 hissəsi qədər, gündə 2-3 dəfə yeməkdən sonra qəbul edin. Müalicə kursu

5-7 gündür.

Revmatizm xəstəliyinin müalicəsində. Gərgin fıziki iĢdən sonra ağrıyan qollarınızı normal

hala salmaq üçün eyni miqdarda bal və boyaqotu tozu götürüb qarıĢdırıb, alınan mazı ağrıyan yerə

sürtüb, müalicə edin.

Diqqət! Boyaqotu az-çox dərəcədə zəhərli olduğundan müalicə preparatları hazırlayarkən

götürülən dozaların miqdarına diqqət edin. Boyaqotu dəmləmələri mədə və onikibarmaq bağırsaq

yaraları olan xəstələr üçün məsləhət görülmür.

Doqquzdon – Caprifoliaceae Juss. fəsiləsi

KəndəlaĢ – Sambucus nigra L.

Dünya florasının tərkibində doqquzdon fəsiləsinin 15 cinsi, 300-dən artıq növü yayılmıĢdır.

Bunlara ən çox Ģimal zonalarının mülayim iqlim qurĢaqlarında rast gəlmək olar. Cinsin növləri

210

içərisində dərman, boyaq, nektar, bəzək üçün yararlı növmüxtəliflikləri spektrinə təsadüf edilir.

Qədim dövrün insanları kəndəlaĢı uzun müddət müqəddəs bir varlıq kimi qiymətləndirərək

onu həmiĢə mühafizə etmiĢlər. Onlar insanları qorxudaraq deyirdilər ki, kim kəndəlaĢı qırsa və

yaxud kəssə Allahın qəzəbinə tuĢ olar.

KəndəlaĢın bütün hissələrindən - çiçək, meyvə,

qabıq, kök və yarpaqlarından müalicə məqsədləri üçün bir

sıra xəstəliklərin sağaldılmasında istifadə edirmiĢlər.

Bitkinin ağ rəngli çiçəkləri may-iyun aylarında

açır, avqust-sentyabr aylarında Ģirəli qara-bənövĢəyi rəngli

meyvələri yetiĢir. Müalicə məqsədləri üçün ən çox çiçək

və yetiĢmiĢ meyvələrindən istifadə edilir.

KəndəlaĢın tərkibində zəngin C, E vitaminləri,

mineral duzlar kompleksi aĢkar edilmiĢdir. Giləmeyvənin

tərkibində karotin, rutin, efir yağı, üzvi turĢular və s.

tapılmıĢdır. Çiçək və meyvələrindən hazırlanan ekstrakt və dəmləmələrdən öskürək, soyuqdəymə,

homeopatiya, tənəffüs yolları xəstəliklərində (xüsusən də astmada) və yeyeinti sənayesində istifadə

edilir. Meyvə, yarpaq və budaqlarından alınan ekstraktlarından laringit, qrip, quru öskürək, bronxit,

böyrək xəstəliklərində istifadə edilir. Meyvəsindən hazırlanmıĢ Ģirəsindən Ģəkər, hepatit, mədə

yaralarında, revmatizm, əsəb sistemi pozuntularında və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

KəndəlaĢın meyvəsi zəhərlənməyə qarĢı əvəzolunmaz vasitə hesab edilir. Meyvələri orqanizm üçün

zəhərli təsirə malik toksiki maddələri orqanizmdən tez kənar edir. KəndəlaĢın çiçəklərindən

hazırlanan çaydan damar divarlarının möhkəmləndirilməsində və elastikliyinin artırılmasında

istifadə edilir. Ukrayna və Belarusda kəndəlaĢdan qurdqovucu, qabıqlarından soyuqdəymənin,

podaqra, sümük sınıqlarında, diĢ ağrılarının aradan qaldırılmasında istifadə edilir. Bosniya və

Hersoqovina xalq təbabətində yarpaqlarının üzərinə bitki yağı əlavə edib qızdırmaqla, çiçəyinin isə

isti ağ Ģərabda ekstraktını hazırlayıb ayaq ağrılarını, suçiçəyini, PolĢada çiçəyindən hazırlanan

ekstraktından öskürəyin, qulaq ağrılarının, Ġngiltərədə meyvə və nektarından dadlı Ģərab növləri

hazırlayıb bir sıra xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir.

KəndəlaĢdan müalicə prepartlarının hazırlanması.

Qrip, kəskin tənəffüs yolları xəstəliklərinin müalicəsiııdə. Bərabər miqdarda, yəni 1:1

nisbətində qara kəndəlaĢın qurudulmuĢ yarpaq və çiçəklərindən 1 xörək qaĢığı götürüb 1 stəkan

qaynadılmıĢ suya tökün və 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə, stəkanın

1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Sidikqovucu vasitə kimi. 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ qara kəndəlaĢ yarpağından götürüb 1

stəkan qaynar suya töküb vam od üzərində 5 dəqiqə qaynadın, soyudub süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Babasil və dəri səpmələrinin (bolqar xalq təbabətindən) müalicəsi üçün. 2 çay qaĢığı

kəndəlaĢ çiçəyini 10-15 dəqiqə dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktı bütün gün ərzində qurtum-

qurtum qəbul edin.

Baş ağrılarının aradan qaldırılmasında. 1 xörək qaĢığı qara kəndəlaĢın qurudulmuĢ

çiçəklərini 1 stəkan qaynar suya töküb 20 dəqiqə dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3 dəfə, tərkibinə

zövqünüzə görə bal qatıb stəkanın 1/4 hissəsi qədər yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Ağız boşluğunun qarqara edilməsi üçün. 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ kəndəlaĢ meyvəsini 1

stəkan qaynadılmıĢ suya töküb, 30 dəqiqə dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan ilıq halda ağız

boĢluğunu gündə bir neçə dəfə qarqara edin.

Mastopatiya zamanı. 1 stəkan qara kəndəlaĢ meyvəsinin üzərinə bir o qədər də Ģəkər tozu

səpin. Otaq temperaturunda 21 gün saxlayın. Sonra süzüb gündə 1 stəkanı 3 dəfə olmaqla acqarına

az-az qəbul edin. Müalicə müddəti bir aydır.

Qara meyvəli kəndəlaşdan ləzzətli yeməklərin hazırlanması.

Qara kəndəlaĢın çiçəklərindən mürəbbə və marmelad hazırlanır, xəmirə qatıb müxtəlif növ

yeməli məmulatlar biĢirilir, meyvəsindən Ģorbanın tərkibinə ədviyyat kimi qatılır. Meyvəsindən

mus, qoğal içi, cem, kisel, çay və qəhvə əvəzi kimi istifadə edirlər. ġirintəhər-turĢ dada malik olan

211

giləmeyvəsi çaxır, konyak və likörə, spirtsiz içkilərə tünd rəng və kəskinlik verilməsində istifadə

edilir. Içki və desertlərə meyvəsindən alınmıĢ Ģirə gözəl xoĢagələn ətir verir.

Kəndəlaş çiçəklərindən hazırlanan şərabdan sümük toxuması divarlarının

möhkəmləndirilməsi. 10 ədəd kəndəlaĢ hamaĢçiçəyi, 1 kq Ģəkərdən hazırlanmıĢ Ģərbət, 4 litr su, 1

ədəd limon, 1 çay qaĢığı çaxır mayası götürün. Çiçəyi saplağından təmizləyib qurudaraq üzərinə

Ģərbət əlavə edin. Sonra limon və çaxır mayası qatın və alınmıĢ ekstraktı gen boğazlı ĢüĢə butılkaya

töküb bir həftə qaranlıq yerdə saxlayın. Qıcqırmaq üçün süzüb, yenidən 1 həftə saxlayın. Hazır

olmuĢ Ģərabı ĢüĢə butılkaya doldurub ağzını möhkəm bağlayın və sərin yerdə saxlayıb lazım

gəldikcə istifadə edin.

Kəndəlaşdan şərbət hazırlanması. 1 kq giləmeyvə, 1 kq Ģəkər tozu, 2 stəkan su götürün.

KəndəlaĢın giləmeyvələrini qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə qaynadın. Sonra Ģirəni çıxardıb, onun

tərkibinə Ģəkər tozu əlavə edib qaynadın, soyudun və ĢüĢə butılkalara doldurub soyuducuda

saxlayın. Hazırladığınız müalicə Ģərbətindən qankəsici vasitə kimi, eləcə də immunitetin artırılması

üçün daxilə qəbul etmək məsləhət görülür.

Kəndəlaş meyvəsindən cemin hazırlanması. 1 kq kəndəlaĢ meyvəsi, o qədər də Ģəkər tozu,

stəkanın 1/5 hissəsi qədər su götürün. Giləmeyvəni meyvə budaqlarından təmizləyin. Əzib üzərinə

Ģəkər tozu və su əlavə edib, qatılaĢana qədər biĢirin.

Kəndəlaş çiçəyinin qozla qarışığından mürəbbənin hazırlanması. 1 kq quru kəndəlaĢ

çiçəyi, 0,75 kq bal, 5 stəkan Ģəkər, 1,5 stəkan xırda doğranmıĢ qoz ləpəsi, 1 stəkan su götürün.

Çiçəkləri çətirdə olan qönçələrin hamısı çiçək açan zaman dərib toplayın. Əgər çiçək çətinliklə

qoparsa onda onları selofan paketlərə doldurub ağzını bağlayıb 1 gün soyuducuda saxlayın. Çiçəyin

üzərinə kifayət qədər su töküb, biĢirin və ələyə tökün. Ələkdə olan çiçək kütləsini sıxmadan

ehtiyatla götürüb adi suya töküb, üzərinə bal, Ģəkər və qoz əlavə edin. Mürəbbəni 1 saatdan çox

olmamaq Ģərtilə vam odun üzərində biĢirin.

Kəndəlaşdan kozinakinin hazırlanması. 0,5 kq qara kəndəlaĢ çiçəyi, 0,5 kq hər cür bal

növündən, 1 çay qaĢığı xırdalanmaĢ limon qabığı, stəkanın 1/2 hissəsi qədər təmizlənmiĢ qoz ləpəsi

götürün. KəndəlaĢın ağ ləçəklərini qopardıb götürün və üzərindən isti su axıdıb qaynar halda olan

balın içərisinə tökün. Limon qabığı və qoz ləpəsi əlavə edib qatılaĢana qədər biĢirin.

Adi baĢınağacı – Viburnum opulus L.

Dünya florasının tərkibində baĢınağacı cinsinin 200-ə qədər növünə təsadüf olunur. Onların

əksəriyyəti kol və yaxud kiçik ağaclardır. ġimal yarımkürəsi ərazilərində çox yayılmıĢdır.

Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda 3 növünə rast gəlinir. Bu növlərdən ən qiymətlisi adi

baĢınağacı - V. opulus L. hesab edilir.

Adi baĢınağacı - Viburnum opulus L. Hündürlüyü 3-4 (5) metrə qədər olan enliçətirli

yumurtavari kol bitkisidir. Budaqları çılpaqdır. Yarpaqları qarĢı-qaĢıya düzülmüĢ, uzunluğu 5-12

sm olub dairəvi və yaxud yumurtavari-dairəvidir. Çiçəkləri ağımtıl,

iri olur. Meyvələri giləmeyvə, Ģirəli, oval formalı parlaq-qırmızı,

acımtıl dadlı, diametri 8-10 mm, hamar çəyirdəklidir.

Gözəl görkəmli baĢınacağı tərkibindəki faydalı maddələrin

keyfiyyətinə görə floramızda yayılan bitkilərin ən qiymətlisidir.

Yazda açılan azca yaĢılaçalan ağ rəngli ətirli çiçəkləri insanın

gözünü oxĢayır. Payızda isə parlaq-qırmızı rəngli meyvələrinin

ağırlığından budaqları aĢağı, yerə doğru əyilir. Bu, bitkinin

bərəkətli bol meyvə əmələ gətirdiyinə dəlalət edir.

QuĢarmudundan fərqli olaraq baĢınağacının meyvələri qıĢ

dövründə, Ģaxtada qopub qarın üstünə tökülmür. BaĢınağacının meyvəsinin çəyirdəyi ürək

formasında olur. Elə bir meyvə və giləmeyvə tapılmaz ki, xəstə ürəklərə bunun qədər Ģəfa versin.

Bundan baĢqa parlaq-qırmızı meyvəsinin tərkibindəki askorbin turĢusunun miqdarı 2 dəfə sitrus

meyvələrindən artıqdır. Tərkibindəki dəmirin miqdarı limon və portağalda olduğundan 5 dəfə

artıqdır.

212

Adi baĢınacağı Azərbaycanda Dəvəçi düzənliyində, Qubanın Ģərq və qərb hissələrində,

Alazan-Əyriçay vadisində, Kiçik Qafqazın Ģimal və cənub rayonlarında, Lənkəranın dağlıq

ərazilərindən baĢlayaraq orta dağ qurĢaqlarına qədər yayılmıĢdır. Bundan baĢqa adi baĢınağacına

meĢələrdə, çay kənarlarında, kolluqlar içərisində, meĢə sahələrində, adda-budda halda rast gəlinir.

Adi baĢınağacının qabığında hissəsində 6,5% qatran, üzvi turĢulardan qarıĢqa, sirkə,

izovalerian və s., fitosterolin (C38H56O6), fıtosterin (C27H46O), kristal formalı turĢu (C19H18O2),

mirisilin spirti (C31H64O), 2%-ə qədər aĢı, flobafen və az öyrənilən «viburnin» və s. maddələr aĢkar

edilmiĢdir. Giləmeyvəsinin tərkibində isə 32% sadə Ģəkərli maddələr, 3%-ə qədər aĢı, o qədər də

üzvi turĢular və askorbin turĢusu müəyyən edilmiĢdir.

Adi baĢınağacı qiymətli dərman təbiətli, qida əhəmiyyətli, aĢı və boyaq xüsusiyyətli kol

bitkisi sayılır.

Ukrayna ərazisində yayılan adi baĢınağacı meyvəsinin tərkibində 460-310 mq% aĢı və

boyaq maddəsi aĢkar edilmiĢdir. Ukraynanın dağətəyi və dağlıq sahələrində yayılan nümunələrinin

giləmeyvəsində 440 mq% polifenol birləĢmələri aĢkar edilmiĢdir (Borux, 1976). Ekoloji Ģəraitdən

asılı olaraq müxtəlif illərdə adi baĢınağacı meyvəsinin tərkibindəki bioloji aktiv maddələrin miqdarı

da müxtəlif olmuĢdur. Məsələn, Ukraynanın meĢəli çöllüklərində adi baĢınağacı giləmeyvəsində

1660 (1964), 910 (1965), 1210 (1967), 910 (1969), -də isə 1350 mq% (1977) P-birləĢmələri aĢkar

edilmiĢdir. Həmin illərdə Latviya ərazisində yayılan adi baĢınağacı giləmeyvəsində 42 mq%

polifenol birləĢmələri aĢkar edilmiĢdir (Qutmanis, 1961). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bitkinin

meyvəsi uzun bir dövr ərzində yetiĢir. Ona görə də meyvə təzə halda uzun müddət öz kimyəvi

tərkibini itirmədən qalır.

Meyvə tədricən yetiĢməyə baĢlayan andan tam yetiĢmə fazasına qədər olan dövrdə polifenol

birləĢmələri artıb son həddə çatır. Meyvə yetiĢib qurtardıqdan sonra kolda qalan meyvələrin, eləcə

də xüsusi anbarlarda saxlanılan meyvələrin tərkibində olan polifenol birləĢmələri tədricən azalmağa

baĢlayır. Sentyabr ayının axırlarında toplanan adi baĢınağacı meyvəsinin tərkibində 1350 mq%

polifenol birləĢmələri olduğu halda, 2,5 aydan sonra onun tərkibindəki polifenol birləĢmələrinin

miqdarı 20%, mart ayında isə 35-40% (yəni 810 mq%) azalmıĢ olur. Bitkinin meyvəsinin

tərkibindəki antosianlar meyvənin yetiĢməsindən artmağa baĢlayaraq tam yetiĢib baĢa çatdıqda son

həddə çatır. Məsələn, Ukraynada mədəni halda əkilib-becərilən adi baĢınağacı kolundakı yetiĢmiĢ

meyvədə antosianın miqdarı 95-320 mq%, Karlasda yetiĢmiĢ qara rəngli meyvənin tərkibində 770

mq%, Novosibirskdə isə 1270-1580 mq% olmuĢdur (Rodina, 1976).

Cədvəl 7. Müxtəlif illərdə adi baĢınacağı meyvəsinin kimyəvi tərkibində baĢ verən

dəyiĢikliklərin%-lə miqdar göstəricisi

Ġl Quru

maddə

Ümumi

Ģəkər

Ümumi

turĢuluq

Askorbin turĢusu,

mq%-lə

AĢı və boyaq maddələrinin

ümumi miqdarı

1963 28,8 11,35 2,08 39,6 1,10

1964 17,7 10,92 2,12 31,36 1,66

1965 20,2 7,59 19,4 10,21 0,91

1968 18,2 8,13 1,86 14,6 1,20

1977 19,4 6,63 1,39 7,0 1,35

Aparılan elmi tədqiqatlar zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, antosian bitkidə gedən prosesləri

nizamlamaqla yanaĢı, bitkini aĢağı temrepaturdan, radiasiya Ģüalarının zərərli təsirlərindən qoruyur

və yeyinti sənayesində qiymətli boyaq maddəsi kimi geniĢ istifadə olunur.

Biz isə ilk dəfə olaraq adi baĢınağacının qabıq və meyvələrindən boyaq ekstraktı hazırlayıb

yun ipi sarı, sarı-narıncı, narıncı, narıncı-yaĢıl, narıncı-tütünü, bozumtul, qonur, açıq qəhvəyi,

Ģabalıdı, bənövĢəyi, göyümtül və s. rəng və çalarlara boyadıq.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin aprel və may aylarında toplanan qabıq və

giləmeyvəsindən istifadə olunur.

BaĢınacağının meyvələrindən hazırlanan dəmləmə və cövhərlər qankəsici, antiseptik vasitə

kimi, soyuqdəymə əleyhinə, yarasağaldıcı təsirli maddə kimi, qıcolmada, əsəb sisteminin

213

sakitləĢdirlməsində istifadə edilir.

BaĢınağacı meyvəsindən alınan preparatların farmakoloji xüsusiyyətlərini öyrənərək belə

nəticəyə gəlmiĢlər ki, bu preparatlar insan orqanizmi üçün heç bir mənfı təsirə malik deyildir. Belə

ki, bitkinin qabıq, yarpaq və çiçəklərindən hazırlanan dərman preparatlarından qanın

laxtalanmasında, qanaxmanın dayandırılmasında, soyuqdəymədə, uĢaqlıq əzələləri tonusunun aĢağı

salınmasında və s. zamanı iĢlədilir. Adi baĢınağacının qabığından hazırlanan ekstraktlardan

mamalıq-ginekoloji praktikada uĢaqlıq qanaxmalarının, abortdan sonra baĢ verən kəskin

qanaxmaların dayandırılmasında istifadə edilir. Bundan baĢqa adi baĢınağacının qabıq, yarpaq və

meyvəsindən alınan preparatlardan babasil, daxili qanaxmaların, mədə-bağırsaq xəstəliklərinin

müalicəsində istifadə edən zaman 2-3 gündən sonra öz müsbət təsirini göstərməyə baĢlayır.

Xalq təbabətində baĢınağacı prepartlarının öskürək, soyuqdəymə, hıçqırma, skleroz, ağ ciyər

vərəmi və mədə xəstəliklərinin, eləcə də uĢaq diatezi, uĢaq ekzemalarında, dəri vərəmi, ürək, böyrək

və mədə xəstəliklərinin müalicəsində gözəl nəticələr verməsi elmi və praktiki təcrübələrlə sübut

edilmiĢdir. Qabığından hazırlanan cövhərdən nevrasteniyada, isteriyada, epilepsiyada, hipertoniya

xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir (A.S.Smirova, V.M.Yadrova, 1968; Q.B.Kazanova,

1973; V.Ġ.Zavpajnov və baĢqaları, 1977).

Avitaminozda. Hər gün yeməkqabağı stəkanın 1/3 hissəsi qədər təzə meyvəsindən yeyin.

Müalicə kursu 2-3 həftədir. Yazqabağı avitaminoza qarĢı profılaktiki tədbirlər aparmaq üçün,

həmçinin orqanizmin ümumi vəziyyətini yaxĢılaĢdırmaq üçün tonusartırıcı içkilərindən istifadə

edin.

Bunun üçün Ģaxta düĢdükdən sonra təzə yığılmıĢ baĢınağacı meyvəsindən 2 stəkan

təmizləyib, yuduqdan sonra üzərinə stəkanın 1/3 hissəsi qədər Ģəkər tozu əlavə edib bütün gecəni

soyuducuda saxlayın. Səhər tezdən soyuducudan götürüb Ģirəsini tənzifdən süzün. ġirənin üzərinə 3

xörək qaĢığı bal, əvvəlcədən hazırlanmıĢ 2 xörək qaĢığı nanəcövhər əlavə edib qarıĢdırın.

Məlhəmdən gündə 4-5 dəfə 1 stəkan həcmində qəbul edin. Əldə eydiyiniz dərman preparatını

soyuducuda saxlayın. Müalicə kursu 2-3 həftədir.

Qanazlığı və ağır keçən xəstəlikdən sonra. Bunun üçün stəkanın 2/3 hissəsi qədər təzə

baĢınağacı meyvəsi, doğranmıĢ əzvay yarpağı, 1 stəkan ət masınından keçrilmiĢ qoz ləpəsi, qabığı

ilə birlikdə doğranmıĢ orta böyüklüdə 1 ədəd limon, 200 q duzlanmamıĢ donuz piyi, 7 xörək qaĢığı

(may ayında toplanmıĢ) bal götürün. Götürdüyünüz komponentləri bir-biri ilə yaxĢı qarıĢdırıb,

soyuducuda saxlayın. Aldığınız qarıĢıqdan gündə 3 dəfə 1 xörək qaĢığı yeməkdən sonra qəbul edin.

Kəskin astma xəstəliklərində yardımçı vasitə kimi. Hərəsindən bir stəkan olmaqla təzə

baĢınağacı Ģirəsi, əzvay, konyak və 7 xörək qaĢığı balı bir-biri ilə qarıĢdırın. Sonra aldığınız qarıĢığı

ĢüĢə balona doldurub ağzını bağlayın və soyuducuda saxlayın. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı gündə 3

dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin. Müalicə kursu 1 aydır.

Bronxit zamanı. 1 xörək qaĢığı təzə baĢınağacı meyvəsini əzin, ilıq qızdırılmıĢ balın üzərinə

töküb cövhərini hazırlayın. 5-6 saat saxladıqdan sonra alınmıĢ qarıĢıqdan gündə 4-5 dəfə l xörək

qaĢığı qəbul etməklə arterial təzyiqi qaydaya sala bilərsiniz. 1/2 xörək qaĢığı qəbul edib aĢağı qan

təzyiqinizi normaya sala bilərsiniz.

Ağ ciyər soyuqdəymələrində. Bunun üçün bərabər miqdarda andız, baĢınağacı, itburnu

meyvəsi, aptek çobanyastığı və gülümbahar (kalendula) çiçəklərini bir-biri ilə qarıĢdırın. QarıĢıqdan

2 xörək qaĢığı götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb termosda bütün gecəni dəmləyin. Sonra süzüb

aldığınız dəmləmədən isti halda gündə 3 dəfə, 1-2 xörək qaĢığı yeməkqabağı qəbul edin.

Vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər müalicə kursunu davam etdirin.

Hipertoniya zamanı. Bunun üçün 2-3 xörək qaĢığı baĢınağacı meyvəsinin Ģirəsindən

yeməkqabağı qəbul etmək məsləhətdir. Bundan baĢqa 2 xörək qaĢığı təzə baĢınağacı meyvəsini

emallı qabda əzin və üzərinə 1 stəkan qaynar su töküb su hamamında 7-10 dəqiqə saxladıqdan sonra

soyudun. Sonra meyvəni sıxıb Ģirəsini süzün. Aldığınız ekstraktın üzərinə 1 stəkana qədər qaynar su

əlavə edib stəkanın 1/3 hissəsi qədər gündə 3-4 dəfə, yeməkqabağı qəbul edin. Müalicə kursunu hər

altı aydan bir, 2-3 həftə aparmaq məsləhət görülür.

Ürək çatışmazlıqları və yaxııd işemiya zamanı. Bunun üçün eyni miqdarda qurudulmuĢ

baĢınağacı, itburnu, qırmızı quĢarmudu, üzüm, ərik meyvəsi və giləmeyvələri qarıĢdırın. Sonra

214

qarıĢıqdan 1/2 stəkan götürüb 1 litr qaynar suya tökün, termosda 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız

dəmləmədən gündə 3 dəfə, çay kimi 1 stəkan qəbul edin. Müalicəni vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər

davam etdirin.

Ürəyin işləmə qabiliyyətinin artırılmasında, stenokardiyanın və taxikardiyanın nizama

salınmasında. BaĢınağacı, itburnu, yemiĢan və quĢarmudunun quru meyvələrini bərabər miqdarda

qarıĢdırın. QarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb termosda dəmləyib süzün.

Dəmləmədən gündə 3-4 dəfə, stəkanın 1/2 hissəsi qədər yeməkqabağı qəbul edin. Müalicə kursu iki

həftədir.

Xərçəng xəstəliyinin profilaktikası və müalicəsi. Həkimlər xərçəngə tutulan xəstələrin

müalicəsində Ģüa terapiyasından və cərrahiyyə iĢləri aparmaq lazım gələn vaxt bu üsuldan istifadə

etməyi unutmamalıdır. Aptekdən 250 q çaqa göbələyi alıb onu qazanda üzərinə 2 litr soyuq su əlavə

edib 20-30 dəqiqə dəmləyin. Sonra odun üzərinə qoyub qaynama dərəcəsinə çatdırın və 1 saat

biĢirin. Otaq temperaturunda soyudub süzün. Üzərinə 8,5 xörək qaĢığı bal, 1 stəkan əzvay (aloye)

Ģirəsi, stəkanın 1/4 hissəsi qədər sarımsaq Ģirəsi və baĢınağacı cövhəri əlavə edin. Aldığınız cövhəri

4 litr suyun üzərinə tökün. QarıĢığın ağzını qapaqla bağlayıb, 5-6 gün qaranlıq yerdə saxlayın.

QarıĢıqdan qabarcıqlar çıxmağa baĢlayanda, cövhər istfiadəyə yararlıdır.

QarıĢıdan (içkidən) gündə 2-3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ 3 xörək qaĢığı qəbul edin.

Müalicə kursu 3 aydan az olmamalıdır. Preparatı soyuducuda saxlayın.

Şəkərli diabet zamanı. Əlavə profılaktik vasitə kimi 2 xörək qaĢığı qurudulmuĢ baĢınağacı

və 2 xörək qaĢığı ardıc meyvəsi, 8 xörək qaĢığı qaragilə yarpağı və stəkanın 1/3 hissəsi qədər kətan

toxumunu qarıĢdırın. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürüb 1 stəkan qaynar suya tökün. Su hamamında

15-20 dəqiqə saxladıqdan sonra soyudub süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 2-3 dəfə, yeməyə 30

dəqiqə qalmıĢ 1 stəkan qəbul edin. Müalicə kursu 10-14 gündür. Müalicəni ildə 3-4 dəfə təkrar

edin.

Sidik kisəsində və böyrəklərdə olan daşların əridilməsində əlavə profilaktik tədbirlər üçün. Bərabər miqdarda baĢınağacı və kök Ģirəsi götürüb gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı yeməkqabağı qəbul

edin. Müalicə kursu 1 aydır. Sidik kisəsində və böyrəkdə yeni daĢ əmələ gəlməsinin qarĢısını almaq

üçün qantəmizləyici çaydan istifadə edin. Bunun üçün 1/2 stəkan baĢınağacı meyvəsi, 1,5 stəkan

doğranmıĢ itburnu meyvəsi, 2 xörək qaĢığı dəmrovotu, 5 xörək qaĢığı sürvə (Ģalfey), 1/4 stəkan

Ģəkər tozu götürün. Ġtburnu meyvəsini 1,5 litr qaynar suya töküb 5-7 dəqiqə vam od üzərində

biĢirin. Sonra üzərinə dəmrovotu və sürvə əlavə edib 10-12 saat isti yerdə dəmləyib süzün. Cövhərə

Ģəkər tozu və təzə baĢınağacı meyvəsi əlavə edib yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırıb soyuducuda saxlayın.

Aldığınız içkidən gündə 3-4 dəfə, yeməyə 1 saat qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Müalicə kursu 20 gündür. Müalicə kursunu 3 aydan bir, 2 il müddətində davam etdirin.

Sidik tutulmalarında, prostat vəzinin soyuqlaması zamanı. Bunun üçün bərabər miqdarda

tozağacı tumurcuğu və baĢınağacı meyvəsi götürün. 2 xörək qaĢığı qarıĢıqdan götürüb 0,5 litr

qaynar suya tökün, termosda 1 saat dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 4 dəfə

yeməyə yarım saat qalmıĢ, stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu 10-15 gündür.

Diqqət! Müalicə dövründə gündə 2 litrdən az olmayaraq su qəbul edin.

Qəbizlik zamanı. QurudumuĢ baĢınağacı toxumlarını qəhvəüyüdəndən keçirib alınan narın

unundan 1 çay qaĢığı götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb ağzını örtün və 5-10 dəqiqə dəmləyin.

Sonra üzərinə zövqünüzə görə bal və yaxud Ģəkər əlavə edin. Aldığınız içkidən gündə 3-4 dəfə, gün

ərzində yeməkqabağı 1 stəkan qəbul edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam

etdirin.

Nevrozun və yorğunluğun aradan qaldırılması üçün. Bərabər miqdarda baĢınağacı və

yemiĢan giləmeyvəsindən götürüb bir-biri ilə qarıĢdırın. QarıĢıqdan 3 xörək qaĢığı götürüb qaynar

suya tökün, yarım saat dəmləyin. Aldığınız içkini gün ərzində için.

2 xörək qaĢığı quru baĢınağacı meyvəsi, 4 xörək qaĢığı nanə yarpağı, 100 q itburnu meyvəsi

götürün. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürüb 1,5 stəkan qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə dəmləyin.

Sonra cövhəri süzüb yatmazdan qabaq için. Müalicə kursunu vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam

etdirin.

Mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarının və kolitin müalicəsində, mədə turşuluğunun

215

aşağı salınmasında. 2 xörək qaĢığı təzə baĢınağacı meyvəsini 1 stəkan qaynar suya töküb 2-3 saat

dəmlədikdən sonra süzün. Aldığınız cövhərdən gündə 2 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ yarım

stəkan qəbul edin. Müalicə kursu bir həftədən az olmamalıdır.

Qan təzyiqinin tez-tez aşağı və yuxarı olduğu zaman baş ağrılarının aradan

qaldırılmasında. Bunun üçün təzə meyvədən alınmıĢ Ģirədən gündə 2-3 dəfə, 2 xörək qaĢığı qəbul

edin. Müalicə kursunu vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Aybaşı dövrünün pozuntularının qaydaya salınmasında. 3 xörək qaĢığı qurudulmuĢ

baĢınağacı və ardıc meyvəsi, 2 xörək qaĢığı qaytarma və sədo otundan götürün. Bir xörək qaĢığı

qarıĢığı 1 stəkan qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyub 3-4 dəqiqə biĢirin və soyudub süzün.

Yatmazdan qabaq dəmləmədən 1 stəkan için. Müalicə kursu 10-14 gündür.

Mastopatiyanın müalicəsində köməkçi müalicə vasitəsi kimi. 1 stəkan təzə baĢınağacı

Ģirəsini 3 xörək qaĢığı balla qarıĢdırıb, gündə 2 dəfə, yeməkdən 1 saat sonra stəkanın 1/4 hissəsi

qədər qəbul edin. AxĢamlar isə bir neçə qat tənzifə ekstraktdan hopdurub xəstə döĢünüzün üzərinə

qoyun. Müalicəni vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

İmmunitetin artırılmasında. Bərabər miqdarda itburnu meyvəsi, baĢınağacı, bədrənc və

Ģüvərəni doğrayıb bir-biri ilə qarıĢdırın. Bir xörək qaĢığı doğranmıĢ qarıĢığı 1 stəkan qaynar suya

tökün və termosda 2 saat dəmləyin. Aldığınız cövhərdən gündə 3-4 dəfə, yarım stəkan qəbul edin.

Müalicəni hər yarım ildən bir 2-3 həftə təkrar edin.

Ekzema zamanı. Gündə 3-4 dəfə 4:1 nisbətində su ilə baĢınağacı Ģirəsini qatıĢdırıb xəstə

nahiyənin üzərinə sürtün. Bunun üçün 2 xörək qaĢığı təzə baĢınağacı meyvəsini həvəngdəstədə əzib,

1 stəkan qaynar suyun üzərinə tökün. Ağzını bağlayıb 20-30 dəqiqə dəmlədikdən sonra süzün.

Aldığınız içkidən gündə 2-3 dəfə, stəkanın yarısı qədər yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Müalicəni vəziyyətiniz yaxĢılaĢana qədər davam etdirin.

Diqqət! BaĢınağacı meyvəsindən hazırlanan preparatlardan damar geniĢlənmələrində,

tromboflebitdə, qanı qatı olanların, mədə turĢusu artıq olan və hipertoniyalı xəstələrin qəbul

etmələri məsləhət görülmür.

Adi doqquzdon – Lonicera caprifolium L.

Dünya florasının tərkibində 200-ə qədər növü yayılmıĢdır. Qafqazda 7, o cümlədən

Azərbaycanda 5 növünə rast gəlmək olar. Bu növlər haqqında qısaca da olsa oxuculara məlumat

vermək lazımdır.

Adi doqquzdon - Lonicera caprifolium L. çox da hündür olmayan, sarmaĢan və yaxud

dırmaĢan gövdəli bitkidir. Sərt, qısa saplaqlı yarpaqları ovalĢəkilli olub, 3,5-10 sm uzunluğundadır.

Yuxarıda yerləĢən dairəvi ovalvari yarpaqları cüt-cüt birləĢərək kaĢavari forma əmələ gətirir.

Ətirli, iri oturacaq, çiçəkləri bir neçə süpürgəvari

hamaĢçiçək əmələ gətirir. Çiçək tacı çəhrayı, sarımtıl və

yaxud sarımtıl-ağ rəngdə olub 5 sm uzunluğundadır. Meyvəsi

qırmızımtıl-narıncı giləmeyvədir. Toxumları ellipsvaridir.

Adi doqquzdon Azərbaycanın Samur-Dəvəçi

düzənliyində və Quba zonasında, Qobustanda, Kiçik Qafqaz

ərazilərində düzənlik sahələrdən baĢlamıĢ, orta dağ zonalarına

qədər yayılmıĢdır.

Təzə Ģirəsindən, eləcə də spirtli çıxarıĢından

(cövhərindən) homeopatiyada, mikrobəleyhinə və s. iĢlədilir.

Yarpağından hazırlanmıĢ dəmləmələrdən boğaz ağrılarında

yaĢ sarğı kimi istifadə edilir. Təzə Ģirəsindən mədə

yaralarında, bir sıra dəri xəstəliklərində, çiçəyindən hazırlanan

dəmləmələrdən isə bəlğəmgətirici, ağrıkəsici kimi, bronxial

astmada, göz ağrılarında və s. istifadə olunur. Ətriyyat sənayesində geniĢ iĢlədilir. Nektar, bəzək,

216

boyaq xüsusiyyətlərinə malik bitkidir.

Çiçəkaltlıqlı doqquzdon - L. bracteolaris Boiss. et Buhse çoxbudaqlı kol bitkisidir.

Tumurcuqları iki kasacıqda birləĢərək sıx yerləĢir. Çılpaq cavan budaqları nazik olur. Yarpaqlarının

uzunluğu 1,5-3,0 sm, eni 1,5-1,8 sm olub, qısa saplaqlı, ellipsvari-uzunsov və yaxud

yumurtaĢəkillidir. Çiçək tacı sarımtıldır. Meyvəsi birtoxumludur.

Azərbaycanda Naxçıvan MR-in dağlıq zonalarında yayılmıĢdır.

Gürcü doqquzdonu - L.iberica M.Bieb. 50-200 sm hündürlüyündə, dağınıq budaqlara malik

kol bitkisidir. Yarpaqları 2,0-3,5 sm uzunluğunda, qısa saplaqlı yumurtaĢəkilli, bəzən də dairəvi

olur. Çiçəkaltlığı uzunsov-lansetvaridir. Çiçək tacı sarımtıldır. Giləmeyvələri iki ədəd olub, bir-biri

ilə birləĢmiĢlər.

Gürcü doqquzdonuna Azərbaycanda aĢağı dağlıq zonalardan baĢlamıĢ, yuxarı meĢəliklərdən

subalp çəmənliklərinə qədər rast gəlmək olar.

Qafqaz doqquzdonu - L.caucasica Pall. hündürlüyü 0,5-3,0 m-ə qədər olan kol bitkisidir.

Qısa saplaqlı yarpaqları enli, ovalvari-yumurta formalı, uzunsovdur. Çiçəkləri qoltuqda tək-tək

yerləĢmiĢdir. Qırmızımtıl-bənövĢəyi rəngli çiçək tacı çılpaq olur. Meyvəsi sarımtıl, qara rəngdədir.

Qafqaz doqquzdonu Azərbaycanda Quba, Qobustan və Lənkəranın dağlıq ərazilərində

yayılmıĢdır. Qiymətli bəzək bitkisi sayılır.

MeĢə doqquzdonu – L. xylosteum L. hündürlüyü 1-2 m olan kol bitkisidir. Cavan budaqları

yumĢaq tüklərlə örtülmüĢdür. Qısa saplaqlı yarpaqları 3-6 sm uzunluğundadır. Çiçək tacı yumĢaq,

sarımtıl-ağ tüklərlə örtülmüĢdür. Meyvəsi qırmızı rəngdədir. Quba bölgəsinin orta, dağlıq

ərazilərində yayılmıĢdır.

Tərkibində efır yağı, loqanin, sverozid, saponin, alkaloid ksilostozidin, loksilostozidin A,

loksilostozidin B, aĢı və flavonoid maddələri, meyvəsində sekoloqanin və s. tapılmıĢdır.

Komi xalqı kökündən hazırlanan cövhəri ağrıyan yerlərə nəmli sarğı kimi qoyub, dəri

səpkilərində sürtkü kimi istfiadə edirlər. Kökündən hazırlanan preparatlar çibanların, irinli

yaraların, dəri səpkilərinin müalicəsində iĢlədilir. Meyvə, budaq və qabıq hissələrindən hazırlanan

dəmləmə, cövhər və vannaları dermatit, xənazir, isitmə, homeopatiyalar, qıcolma və paralic zamanı

iĢlədilir. Nektar, yem, bəzək bitkisi sayılır.

Doqquzdon meyvəsinin Ģirəsi qanazlığında da geniĢ tətbiq edilir. Qiymətli bəzək bitkisi kimi

bağ və parkların yaĢıllaĢdırılmasında istifadə olunur. Sıx kol formasında bitən bu növlər

uzunömürlü olub bağların bəzəyidir.

ġirəli meyvələrini təzə halda, Ģəkərlə qatıĢdırıb cem, mürəbbə, Ģirə, Ģərbət və s. hazırlayırlar.

Bundan əlavə meyvələrindən müalicə vasitəsi kimi Tibet təbabətində geniĢ istifadə edilir:

Meyvəsinin tərkibində sulu karbonlar, vitamin kompleksi, flavonoid maddələri aĢkar edilmiĢdir.

Doqquzdon meyvəsi kosmetika sahəsində də geniĢ tətbiq edilir. Həmçinin soyuqdəymədə,

kapilyarların möhkəmləndirilməsində, üzdə və dəridə olan dəmrov, yara və qaĢınmaların

müalicəsində də iĢlədilir.

QABAQKĠMĠLƏR – Cucurbitaceae Juss. fəsiləsi

Ağ küstüĢam («Ukrayna jenĢeni») – Bryonia alba L.

Dünya florasının tərkibində qabaqkimilər fəsiləsinin

120 cinsi, 800-ə qədər növü yayılmıĢdır. Bu növlərin

əksəriyyəti sarmaĢan və yaxud sürünən ot bitkiləri, nadir

hallarda isə yarımkol, kol hesab edilir. Bu bitkilər ən çox

tropik və subtropik ölkələrdə yayılmıĢdır.

Fəsilənin bir çox növlərindən qida, dərman və bəzək

məqsədləri üçün geniĢ istifadə edilir. Bu əhəmiyyətli

bitkilərdən biri də küstüĢamdır.

Azərabycan florasının tərkibində KüstüĢam –

Bryonia L. cinsinin 2 növünə yabanı halda rast gəlinir: ağ

küstüĢam - Bryonia alba L. və ikievli küstüĢam - B.dioica

217

Jasq.

Hər iki növ çoxillik bitkidir. Ağ küstüĢam sarmaĢan, uzunluğu 3-4 metr olan yarpaqları zəif

tüklərlə əhatələnmiĢdir. Ağ küstüĢamın kökü xaricdən sarımtıl, daxildən isə ağ rəngdədir.

Yarpaqları növbəli, saplaqlı barmaqvari-dilimlidir. Uzunsov ətli kok hissəsinin kütləsi 1 kq-a qədər

olur. Xalq arasında ağ küstüĢama «Ģeytan turpu» da deyilir. Avropa botanika bağlarında bəzək

bitkisi kimi əkilib becərilən nümunələrinin kökü 5-6 kq-dan artıq olur. Meyvəsi qara rəngli

giləmeyvə olub diametri 7-8 mm-dir.

Azərbaycanın əksər rayonlarının orta dağ qurĢaqlarında, meĢə kənarlarında, çay vadilərində,

alaq bitkiləri içərisində, dincə qoyulmuĢ torpaqlarda, bağlarda, bostanlarda geniĢ yayılaraq bol

ehtiyata malikdir.

Ağ küstüĢamın kök hissələrinin tərkibində sulu karbohidratlardan saxaroza, polisaxaridlər,

0,34% efır yağı, 0,24 alkaloid, zəhərli brionin, brionidin, 0,75% kumarin, yarpaqlarında efır yağı, E,

C vitaminləri, karotin, çiçəklərində karotinoid birləĢmələri, toxumlarında isə 13,7-25%-ə qədər yağ

və likopin maddələri və s. aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin kök hissəsindən hazırlanmıĢ cövhərindən

«Akofit» kompleks preparatının hazırlanmasında istifadə olunur. Həmin preparatın köməyi ilə

revmatizm, radikulit, homeopatiya, soyuqdəymə, xroniki artritdə, nevrit və s. xəstəliklərin

müalicəsində istifadə edilir. Ağ küstüĢamdan hazırlanan preparatlar bronxitini, bronxitli

pnevmoniyaların, quru pnevmoniyanın, baĢ ağrılarının, göz xəstəliklərinin müalicəsində də tətbiq

edilir. Avropa xalqları çox qədim zamanlardan baĢlayaraq bitkini astit, ürək xəstəliklərində, eyni

zamanda podaqra, qusma, zəif iĢlədici vasitə kimi istifadə edirdilər. Bolqarıstanda çiban və

səpkilərin, trofık yaraların, diatezin, ziyillərin, piqment ləkələrinin müalicəsində istifadə edilir.

Qaraçay-Çərkəz xalqları vərəm, pnevmoniya, mədə və boğaz xəstəlikləri, revmatizm,

paraliç, epilepsiya və s. zamanı iĢlədirlər. Ağ küstüĢamın preparatlarından malyariyada, miozitdə,

miqrendə, öskürəkdə, yarasağaldıcı, istiqovucu və s. kimi tətbiq edilir. Ondan alınan cövhərlə qan

laxtalanmasının, xərçəng çöplərinin inkiĢafının qarĢısını alırlar. Kök, zoğ, yarpaq və

giləmeyvələrindən qədimlərdə bəd və xoĢxassəli ĢiĢlərin müalicəsində geniĢ surətdə istifadə

edilmiĢdir.

Bütün hissələri: yarpaq və zoğları, meyvəsi, xüsusən də kökləri zəhərli təsirə malikdirlər.

Xalq təbabətində qurudulmuĢ köklərindən çay dəmləyib ağrıkəsici vasitə kimi, eləcə də

malyariyaya qarĢı istifadə edilir. QurudulmuĢ köklərindən toz hazırlayıb kapliyar qanaxmalarında,

dəri yaralarının müalicəsində, araqda hazırlanmıĢ spirtli cövhərindən isə revmatizmdə, podaqrada

xarici nahiyəyə sürtmə dərmanı kimi iĢlədilir.

Toxumlarının tərkibində olan piyli maddədən kustar üsulla sabun hazırlanır.

Giləmeyvələrindən qırmızı boyaq alınır. Müalicə məqsədləri üçün ən çox ətli kök hissəsindən

istifadə edilir. Kökünü çiçək açana qədər toplamaq məsləhət görülür. Dərman hazırlamaq üçün

nadir hallarda yarpaq və cavan zoğlarından istifadə edilir. Ġkievli küstüĢam birevli küstüĢam kimi

eyni müalicəvi xüsusiyyətlərə malikdir.

Müalicə məqsədləri üçün kütləsi 1 kq-a qədər olan ətli kökündən, nadir halda isə gövdə və

yarpaqlarından istifadə edilir.

Bitkinin bütün hissələrinin tərkibində, xüsusilə də kök hissəsində zəhərli amorf (formasız)

qlükozid brionin (C48H66O18, hidroliz olunaraq formasız briogenin (C30H46O6) və qlükoza əmələ

gətirir, az öyrənilən brionindir), aĢı maddəsi, qətran, sidik cövhəri, alma turĢusu duzu və s.

maddələr, toxumlarının tərkibində 25%-ə qədər likopin, yarpaqlarında askorbin turĢusu aĢkar

edilmiĢdir.

Ağ brioniyadan hazırlanan preparatlardan bakterisid kimi ağrıkəsici, yarasağaldıcı,

bəlğəmgətirici, sidikqovucu, iĢlədici, diabet əleyhinə, ĢiĢ əleyhinə, parazit qurdların tökülməsində,

arterial təzyiqin aĢağı salınmasında və ürək fəaliyyətinin iĢinin yaxĢılaĢdırılmasında tətbiq edilir.

S.E.Zemlinskiyə görə ağ brioniyadan hazırlanan ekstrakt və cövhərlərdən ağrıkəsci və

qankəsici kimi istifadə edilir. Onun preparatları fəqərəarası sinir ağrılarında iĢlədilir. Az dozalarda

(10%-li cövhərindən 30 damcı) götürməklə arterial təzyiqin aĢağı salınmasında, ürək fəaliyyətinin

yaxĢılaĢdırılmasında, ürək ağrılarının aradan qaldırılmasında, miqrenin, epilepsiya, paraliç,

həmçinin uĢaqlıq qanaxmalarında istifadə edilir (V.Ġ.Zavrajnov və b., 1977).

218

Xalq təbabətində sulu dəmləməsindən epilepsiyada, udlaq və diĢ ağrılarında istifadə edirlər.

Bunun üçün 1 çay qaĢığı bitkinin kök hissəsini 1 stəkan qaynar suya töküb dəmləyib ilıq halda

qarqara etməyi məsləhət görürlər. Bitkinin kök hissəsindən götürüb çətin sağalan irinli yaraların

üzərinə qoyub bağlayır və yaranın tez deĢilib irindən təmizlənməsinə səbəb olur (B.Q.Nikolayeva).

KüstüĢamdan hazırlanan preparatlar bakteroid, ağrıkəsici, yarasağaldıcı, soyuqdəymə,

bəlğəmgətirici, sidikqovucu, zəif iĢlədici, Ģəkər, xərçəng ĢiĢi, qurd əleyhinə, arterial təzyiqi aĢağı

salan və ürək əzələlərinin iĢləmə qabiliyyətini artıran xassələrə malikdir.

Astma, bronxit, plevrit, pnevmoniya xəstəliklərinin müalicəsində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ

kök hissəsindən 1 stəkan qaynar suya tökün və 20 dəqiqə su hamamında saxladıqdan sonra ikiqat

tənzifdən süzüb, üzərinə isti sü əlavə edərək bir stəkan həcminə çatdırın. Yeməkdən sonra gündə 3

dəfə, 1 çay qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursu 5-7 gündür. Məhlulu soyuducuda saxlamaqla yanaĢı,

uĢaqlardan qoruyun.

Mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarında, hipertoniyada, ağ ciyər vərəmində,

epilepsiyada, qıcolmalarda və miixtəlif mənşəli şişlərin müalicəsində. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ ot

hissəsindən bir stəkan qaynar suya töküb, su hamamında 10 dəqiqə saxladıqdan sonra süzün. 1

stəkan həcminə gətirib gündə 3 dəfə, yeməkdən sonra 1 xörək qaĢığı qəbul edin. 5 gün qəbul

etdikdən sonra 2-3 gün fasilə verib, müalicə kursunu davam etdirin.

Hipertoniyada, ürək çatışmazlığında, ürək ağrılarında. 2 xörək qaĢığı otundan 1 stəkan

arağın üzərinə töküb, qaranlıq yerdə 1 həftə saxlayıb cövhərini aldıqdan sonra süzün. Gündə 3 dəfə,

30 damcı götürüb stəkanın 1/4 hissəsi qədər suya qarıĢdrraraq yeməkdən sonra qəbul edin.

Müalicəni 7 gün davam etdirin.

Damar və poliartrit revmatiznılərində, podaqrada, fəqərələr arası nevralgiyada, plevrit və

bel ağrılarında. 1 çay qaĢığı doğranmrĢ kök hissəsindən 0,5 stəkan təmiz bitki yağının üzərinə

əlavə edib, gün düĢən yerə qoyun. 2 həftə hər gün çalxalamaqla saxlayın. Sonra süzüb xəstə

nahiyəyə sürtün.

Revmatizm, həmçinin diabet zamanı. Pəhriz saxlamaqla bitki yığımlarından istifadə edin.

Bunun üçün 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökündən 1 litr qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə qaynadın.

Yarım saat saxladıqdan sonra süzüb vannaya tökün. Yatmağa 1 saat qalmıĢ vanna qəbul edin.

Vannanı günaĢırı qəbul etməyi məsləhət görürlər. Müalicə kursu 12-14 gündür.

Diş ağrılarında. Yarım çay qaĢığı otundan 0,5 litr qaynar suya töküb, 15 dəqiqə su

hamamında saxladıqdan sonra soyudub süzün. Aldığınız dəmləmə ilə ağzınızı tez-tez yaxalayın.

Apteklərdə ağ küstüĢamdan hazırlanmıĢ «Brioniya» mazı satılır. Maz soyuqdəymə,

ağrıkəsici, damar revmatizmlərinin və artrit ağrılarının müalicəsində gözəl effekt verir.

Diqqət! Bitki zəhərli olduğundan ondan hazırlanan preparatlardan daxilə qəbul edən zaman

göstərilən dozaların düzgün miqdarda götürülüb istifadə edilməsinə diqqət yetirin. Bitkinin

preparatlarından hamilə qadınların və kəskin qlomerylonefritə tutulmuĢ xəstələlrin qəbul etmələrinə

icazə verilmir.

Qovun (Adi yemiĢ) – Melo sativus Sager. ex M.Roem.

Balqabaqkimilər fəsiləsi 120 cinsi və 640-800-ə qədər növü əhatə edib (Jukovski, 1971;

Qurbanov və baĢqaları 1976) birillik və yaxud çoxillik lianaoxĢar ot bitkisidir. Nadir hallarda

kolcuq və ağac formalarında olub yer kürəsinin tropik və subtropik ölkələrinin ərazilərində təsadüf

edilir. Qovunun vətəni Orta Asiya ölkələri hesab edilir. Balqabaq fəsiləsinin ən qiymətli

cinslərindən biri də qovundur. ġərq ölkələrinin xalqları qeyd edirlər ki, «Qovun tükləri parlaq edir,

gözü cavanlaĢdırır, dodağı təravətləndirir». Qovun haqqında deyilən həqiqətlər təcrübədə özünü

təsdiq edir. Qovunun tərkibində 10-15%-ə qədər Ģəkər, fruktoza olduğundan o çox dadlı və xoĢ

tamlıdır. Qovun nəinki insanı gözəlləĢdirir,

həmçinin onu gümrah və sağlam edir. Qovunun

geniĢ əkilib-becərilməsinə baxmayaraq o ekzotik

qida hesab edilir. Qarpız qovunun analoqudur.

Elmi təsnifata görə bu tərəvəz desert (çərəz) hesab

219

edilir. Qovun qiymətli pəhriz məhsulu, qiymətli müalicəvi keyfiyyət-lərə malik bitki hesab edilir.

Bitki qan dövranını stimullaĢdırır, sinir sistemini sakitləĢdirir, ürək çatıĢmazlığının aradan

qalıdırlmasında yardımçı rolunu oynayır. Aterosklerozdan və qanazlığından əziyyət çəkən insanlara

payızda hər gün 300 q qovun yeməyi məsləhət görürlər. Qovun sidikqovucu, həmçinin qəbizlik və

babasildən əziyyət çəkən xəstələrin müalicəsində müsbət rol oynayır. Sidik kisəsində olan daĢların

tökülməsi üçün ancaq qovun yeməyi məsləhət görürlər. Xroniki qara ciyər və sidik kisəsi

xəstəlikləri zamanı 1 ay gündə 0,5 kq qovun yemək məsləhət görürlür. Lif hissəsi çox olan qovunun

tərkibində Ģəkərin, makro- və mikroelementlərin faizi aĢağı olur. Bundan baĢqa qovunun bütün

sortlarının tərkibində çoxlu miqdarda zülal, selüloza, uçucu ətirli maddələr, karotin, C, PP

vitaminləri, ən çox fol turĢusu, pektin, azot birləĢmələri, piy və çoxlu miqdarda dəmir elementi və s.

aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa qovunun tərkibində kalium, natrium, kalsium, manqan, dəmir,

kükürd, fosfor, mis, kobalt və s. aĢkar edilmiĢdir. Qovunun tərkibində olan dəmirin miqdarı

süddəkindən 17 dəfə, toyuq ətindəkindən 2 dəfə çoxdur. Bitkinin tərkibində çoxlu miqdarda

silisium elementi də tapılmıĢdır. Silisium elementi ən çox qovunun qabığına yaxın hissəsində

toplanır. Bir çox mütəxəssisin flkrinə görə silisiumsuz, təbiətdə insan gözəlliyi mümkün olmazdı.

Ġnsanın həyatı və onda gedən müsbət fızioloji proseslər bu elementdən çox asılıdır. O birləĢdirici

toxumaların iĢini tənzimləyir, dəri və tüklərdə gedən prosesləri qaydaya salır. Qovun əla

bioflavonoid mənbəyi hesab edilir. Qovun tez-tez baĢ verən kapilyar qırılmalarının və qan

sızmalarının qarĢısını alır və bu təbiətli xəstələrin köməyinə çatır. Qovunun tərkibindəki selüloza

bağırsaqlarda olan mikrofloranın iĢini tənzimləyir, orqanizmdə yığılıb qalan xolesterini kənar edir,

həzmi yaxĢılaĢdrır. Hal-hazırda bir sıra Avropa ölkələrində ABġ-ın mütəxəssisləri tərəfindən iĢlənib

hazırlanan və tibbdə geniĢ istifadə olunan müalicə üsulu ilə orqanizmin təmizlənməsində geniĢ

istifadə edilir. Bu nəzəriyyəyə əsaslanaraq bir sıra meyvə və tərəvəz Ģirələri ilə yanaĢı qovun

Ģirəsindən də geniĢ istifadə edilir. Qovun Ģirəsi baĢqa Ģirələrdən fərqli olaraq orqanizmdə tez həll

olunur, hüceyrə və toxumalar tərəfindən asan sorulur. Orqanizmdə uzun müddət yığılıb qalmıĢ

Ģlakları təmizləmək üçün qovun Ģirəsindən və dondurulmuĢ meyvələrdən alınan Ģirələrin

qarıĢğmdan da geniĢ istifadə edilir. Bu qarıĢıq Ģirədən 20 gün ərzində hər gün acqarına qəbul etmək

məsləhətdir. Mütəxəssislər qovunun daha bir müsbət cəhətini aĢkar etmiĢlər. Belə ki, qovun

çimərliklərdə istirahət edən insanların dərilərinin qısa müddətdə qaralmasını aktivləĢdirir. Bizə

məlumdur ki, çimərlikdə uzun müddət olan insanların dərisinin qızılı rəngə çalmasının əsas səbəbi

günəĢ Ģüalarının təsirindən dəridə toplanan melanin piqmentinin az və çoxluğu orqanizmində olan

β-karotinoidin miqdarından asıldr. Qovunun tərkibi β-karotinoidlə çox zəngindir. Buna görə də

dərinizi gözəl qaraltmaq istəyirsinizsə çimərliyə getməzdən qabaq hökmən səhər tezdən 300 q-a

qədər qovun yeməyi unutmayın.

Qovunun yetiĢməsini necə təyin etməli? Qarpızdan fərqli olaraq qovunun yetiĢməsini təyin

etmək üçün əsas qovunun rənginə, qabığının bərkliyinə və xoĢ ətirliliyinə fikir vermək lazımdır.

Qabığın qalınlığı, nazik «tor» və yaxud sortundan asılı olaraq rənginin bir tonlu olmasına fıkir

verin. Ən çox qabığı ―torlu‖ sortlar əkilib-becərilir. Siz yetiĢmiĢ qovunun qabığını çırtma ilə

vursanız, bu vaxt «kal» səs eĢidəcəksiniz. Bundan baĢqa qovunu seçən zaman çalıĢın ki, onun əzik,

batıq və yumĢaq yeri olmasın. Qabığı çox yumĢaq olan qovun çox vaxt acı və yaxud dadsız olur.

Qovun pəhrizi. Əgər arıqlamaq istəyirsinizsə, onda qovunun yetiĢmə dövründə özünüzü 1-2

gün ancaq qovun pəhrizinə tutun. Yadda saxlayın ki, əgər orqanizmdə qarpız 16 kkal enerji

yaradırsa, qovun 24 kkal enerji əmələ gətirir. Siz 1 gün ərzində ancaq qovunla qidalana bilərsiniz.

Bir həftə ancaq qovun qəbul etməklə pəhriz saxlasanız onun nəticəsini aydın aĢkar hiss edəcəksiniz.

Siz səhərlər qabığı təmizlənmiĢ qovundan 300-400 q yeyin. Ġkinci dəfə 3 saatdan sonra qovun

yeməyi məsləhət bilirlər. Səhər tezdən iĢtahanız qovun yeməyi çəkmirsə, onda bunu günorta vaxtı

yeməklə birlikdə qəbul edin. Siz bir həftə ərzində özünüzü qovun pəhrizinə tutsanız onda çəkinizi

2-3 kq azalda bilərsiniz. Sonrakı həftələrdə qovun qəbul etməyi məsləhət görmürlər.

Qovunla pendir salatı. 1 ədəd qovun (750 q), toxumu çıxarılmıĢ 250 q yaĢıl üzüm və ya

qoz, 100 q Ġsveçrə pendiri, 20 q döyülmüĢ qoz və yaxud püstə, 1/8 1itr xama, 100 ml portağal Ģirəsi,

1 çay qaĢığı ĢəkərlənmiĢ darçın, 1 ədəd xırda doğranmıĢ yaĢıl bibər, 1/2 çay qaĢığı duz götürün.

Qovunu təmizləyib xırda-xırda doğrayın, üzüm və əzilmiĢ qozla qarıĢdırın. Pendiri nazik kəsib

220

ayrıca qoyun. Marinad üçün qaymaq əlavə edib, ehtiyatla portağal ĢirəĢi və ədviyyat qatın.

Marinadlı, ədviyyatlı salat əldə edəcəksiniz. Pendiri ancaq salatı süfrəyə verən zaman əlavə edin.

Pendiri qabaqcadan əlavə etsəniz salat kəskin pendir iyi verəcəkdir.

Qovundan toyuq xörəyinin hazırlanntası. 1 ədəd toyuq, 1 ədəd qovun, 2 xörək qaĢığı Ģərab,

duz götürün.

Toyuğu azca su və Ģərab qatılmıĢ suda 30 dəqiqə vam od üzərində biĢirin. Sonra toyuğun

dərisini ehtiyatla soyun. Qovunu yuyub, quruyana qədər silib, toxum və selik hissədən təmizləyib

sonra qalın hissələrə doğrayın, Qabığını soyun. Təmiz soyulmuĢ qovunu toyuğun üstünə qoyub

qapağını örtün. Qovunu kibrit ilə toyuğa bərkidin. Sonra dərin qazana qoyub üzərinə 1,5 stəkan su

əlavə edib, 1,5 saat qaynadın. Qabın qapağını möhkəm bağlayıb üzərinə ağır əĢya qoyub buxarın

çıxmasının qarĢısını alın. 1,5 saat sonra qovunu doğrayıb, toyuğu tikə Ģəklinə salın. BiĢərək yumĢaq

hala keçən qovundan ehtiyatla kəsib toyuq tikələrinin yanına qoyub qarnir kimi süfrəyə verin.

Şəkərlənmiş qovunun hazırlanması.

Bunun üçün 1 kq təmizlənmiĢ qovun, 5 stəkan Ģəkər tozu götürün. YetiĢmiĢ Ģirəli qovunu

eni 2-4 sm olan dilimlərə bölüb, toxum və selik hissədən təmizləyin və üzərinə Ģəkər tozu səpib 8-

10 saat saxlayın. ÇıxmıĢ Ģirəni baĢqa bir qaba süzüb qatılaĢana qədər buxarlandırın. Sonra Ģirəni

doğranmıĢ qovun dilimlərinin üzərinə töküb qovun parlaq rəng alana qədər biĢirin və üzərinə Ģəkər

tozu əlavə edib, təmiz parçanın üzərinə sərib 3-4 gün günəĢ qarĢısında və yaxud 40ºC temperaturda

mətbəx peçində biĢirin. Sonra götürüb üzərinə Ģəkər tozu əlavə edib ĢüĢə qaba qoyun, ağzını

bağlayın və yaxud taxta qutulara qoyub sərin yerdə saxlayın, yeri gəldikcə süfrəyə düzün.

Balqabaq – Cucurbita pepo L.

Dünya florasının tərkibində Cucurbitaceae Juss. fəsiləsinin 120 cinsi və 800-ə qədər növü

yayılmıĢdır. Fəsilənin cins və növlərinə ən çox Asiya, Afrika, Amerika qitələrində rast gəlmək olar.

Ekoloji cəhətdən fəsilənin növlərinə əsasən nəmli tropik meĢələrdə, isti günəĢli səhralarda,

mülayim iqlim zonalarında təsadüf etmək olar. Fəsilənin ən əhəmiyyətli cinslərindən biri də

balqabaq və ona daxil olan növlər hesab edilir. Balqabaq cinsinin müalicə, qida və bəzək təbiətli

növlərindən biri də yunan balqabağı - Cucurbita pepo L. hesab edilir. Bu, tərkibindəki faydalı

maddələrin çoxluğu ilə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Belə ki, bitkinin tərkibində mineral duzlar, asan həllolan sulu karbohidratlar, selüloza,

vitamin kompleksi, zülal, Ģəkər, müxtəlif makro və mikroelementlər aĢkar edilmiĢdir. Bu bitki

tərkibindəki kalium, mis, kalsium və fosforun miqdarına görə əksər tərəvəzlərdən üstün sayılır.

Fəsilənin ən mühüm cinslərindən biri də

balqabaq – Cucurbita L.-dir. Balqabaq cinsinin 27

yabanı növü məlumdur. Bu növlərin sistematikasını

Beyli (Bailey, 1943) öyrənmiĢdir. Cinsin növlərinin

çoxu Meksikada, ABġ-ın cənub ərazilərində

yayılmıĢdır.

Balqabaq cinsinin nümayəndələri birevlidir,

çiçəkləri iridir, parlaq-sarı rəngdə olub yarpaqların

qoltuq hissələrində yerləĢmiĢdir. Balqabaq cinsinin

mədəni halda 5 növü əkilib-becərilir. Bunlar

aĢağıdakılardır: Nəhəng balqabaq - C. maxima Duch.,

müĢk balqabağı - C. moschata Duch., yunan balqabağı - C. pepo L., qarıĢıq balqabaq - C. mixta,

ənciryarpaq balqabaq - C. ficifolia,Texas yabanı balqabağı - C.texana, lundelliya balqabağı - C.

lundelliana.

Balqabaq güclü kök sisteminə malik, 10 metr uzunluğunda olub, yerlə sürünən və

budaqlanan gövdəli birillik ot bitkisidir. Yarpaqları qarĢı-qarĢıya düzülmüĢ, iri, uzunluğu 20-25 sm-

dir, gövdə və yarpaq hissələri sərt qısa iynəĢəkilli tüklərlə əhatə olunmuĢdur. Çiçəklərinin diametri

10 sm olub tək-tək qoltuqda yerləĢmiĢdir. Meyvəsi iri, diametri 40 sm, çəkisi isə 8,0 kq-a qədər

olur. Ġyun-iyul aylarında çiçək açır, avqust-sentyabr aylarında meyvəsi yetiĢir.

221

Balqabaq yabanı halda Meksika, Cənubi Amerika, Qvatemala, Honduras və s. ölkələrin

ərazilərində yayılmıĢdır. Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda bir neçə növü, onlarla sortları

mədəni halda becərilir.

Bizim eradan 3 min il əvvəl Meksika ərazisində balqabaq bitkisinin toxumlarının qabıqları

aĢkar olunmuĢdur. Bu da onu göstərir ki, 3 min il əvvəl balqabaqdan qida bitkisi kimi istifadə

etmiĢlər. Balqabağın bir neçə növünü misirlilər də əkib-becərmiĢlər.

Balqabaq faydalı qida bitkilərindəndir. Onun yumĢaq meyvəsinin tərkibində 4,34-7,85%

Ģəkərli maddələr (2,31-5,17% saxaroza, 1,7-2,68% monosaxaridlər) vardır. Bəzi sortlarının

tərkibində 10-15%-ə qədər Ģəkər olur. Bəzi sortları karotinoidlə zəngindir. Toxumunun tərkibində

36,0-52,22%-ə qədər keyfiyyətli qida yağı saxlayır. Balqabaq çiy halda yeməli deyildir. Onu

buxarda biĢirilmiĢ, sıyıq halında və yaxud yağda qızaıdılmıĢ halda yeyirlər. Qafqazda, o cümlədən

də Azərbaycanda ən çox əkilib-becərilən növü müĢk balqabağıdır.

Toxumlarında fıtosterin, qatran maddəsi, üzvi turĢular vardır. Balqabağın 92%-ni su, makro-

və mikroelementlərdən - kalsium, kalium, manqan və dəmir təĢkil edir. Bundan baĢqa bitkinin ətli

hissəsində C, B1, B2, PP vitaminləri, nikotin turĢusu və s. aĢkar edilmiĢdir.

Toxumlarının tərkibində 4,33% kül, mq/q olmaqla: K - 10,20, Ca - 0,40, Mg - 5,80, Fe -

0,07 makroelementləri, mkq/q olmaqla: Mn - 0,11, Cu - 0,61, Zn - 0,85, Mo - 0,60, Cr - 0,02, Se -

38,90, Ni - 0,24, Pb - 0,02, I - 0,07, B - 0,60 mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Balqabaqdan müalicəvi preparatların hazırlanması.

Böyrək və qara ciyərin müalicəsində. 1. Xalq təbabətində böyrək və qara ciyər

xəstəliklərində təzə balqabaq Ģirəsi ilə yanaĢı buxarda biĢirilmiĢ püresindən istifadə etməyi məsləhət

görürlər. Bunun üçün gündə 100-200 ml balqabaq Ģirəsi və yaxud 500 q sürtgəcdən keçirilmiĢ

püresindən yeməyi təklif edirlər. Balqabaq Ģirəsi böyrək və sidik kisəsi nahiyələrində olan ağrıları

sakitləĢdiıir və onların fəaliyyətini nizamlayır.

2. Bunun üçün orta böyüklükdə balqabaq götürərək yuxarı hissədən dairəvi qapaq

formasında kəsib toxumunu və lifıni çıxarıb təmizləyin. Sonra litrin 1/4 hissəsi qədər bitki yağı, 250

q Ģəkər tozunu bir-birilə qarıĢdırıb balqabağın içərisinə töküb yuxarı hissədən dairəvi kəsilmiĢ

qapaqla örtüb sobada biĢirin. BiĢmiĢ balqabağı sobadan çıxarıb qabığını soyub taxta qaĢıqla

yumĢaldıb püre halına salın. AlınmıĢ püredən gündə 3 dəfə, yeməkdən əvvəl 1 xörək qaĢığı qəbul

edin. Qalan püreni isə soyuducuda saxlayın.

Ürək-damar sistemiı xəstəliyi zamanı baĢ veıən ürək ağrıları, stenokardiya və digər ürək

xəstəliklərindən yaxa qurtarmaq üçün mütəmadi olaraq balqabaq toxumu qəbul edin. Balqabaq

meyvəsinin tərkibində çoxlu miqdarda kalium elementi olduğu üçün aterosklerozun və qarın

boĢluğuna toplanan artıq suyun qarĢısının alınmasında istifadə edilir. Balqabaqdan qan azlığının

qarĢısının alınmasında da istifadə edilir.

Balqabaq meyvəsinin tərkibində selülozanın miqdarı az olduğundan ondan mədə-bağırsaq

xəstəliklərində istifadə edilir. Bundan baĢqa tərkibində zəngin pektin maddəsi olduğu üçün yoğun

bağırsaq soyuqdəymələrində istifadə edilir.

Balqabaqdan sidikqovucu kimi sıyığının tərkibinə 1 çay qaĢığı bal qataraq gündə 2 dəfə

qəbul etmək olar.

Pielonefrit, kəskin sistit zamanı. Gündə 2 dəfə 50 q balqabaq sıyığı yemək məsləhət

görülür.

Balqabaqdan mədənin fəaliyyətini nizama salan pəhriz xörəklərinin hazırlanmasında geniĢ

istifadə edilir. Tərkibində çoxlu miqdar pektin maddəsi olduğu üçün yoğun bağırsaq

soyuqdəymələrində çox iĢlədilir. Pektin orqanizmdən xolesterini kənar edir, aterosklerozun əmələ

gəlməsinin qarĢısını alır. Balqabağın ətli hissəsi bağırsaqların iĢləmə qabiliyyətini yaxĢılaĢdırır,

gündə 0,5 kq qida kimi qəbul etməklə qəbizlyin aradan qaldırılmasında istifadə edilir. Balqabaq

aĢağı kalorili (100 q/24 kkal) olduğu üçün ondan kimi piylənməyə qarĢı pəhriz xörəyi kimi istifadə

olunur.

Balqabaqdan sıyıq xörəklər hazırlayıb ürək-damar, böyrək və sidik kisəsi xəstəliklərində,

eləcə də sidikqovucu vasitə kimi istifadə edilir.

Helmintlərə öldürücü təsir göstərən preparatların hazırlanması. YaĢ və yaxud qurudulmuĢ

222

toxumları sərt qabıqdan, nazik yaĢıl rəngli örtüyü saxlamaqla təmizləyib həvəngdəstədə yaxĢı-yaxĢı

əzin. Sonra 300 q toxumun üzərinə 100 q bal və yaxud mürəbbə əlavə edib acqarına bütün gün

qurtum-qurtum çox da böyük olmayan hissələrlə qəbul edin, 3 saat sonra iĢlədici qəbul edin. Sonra

imalə əməliyyatını həyata keçirin. Toxumdan 3-4 yaĢlı uĢaqlar üçün 75 qram, 10 yaĢlı uĢaqlar üçün

isə 150 q götürmək məsləhətdir.

İkinci üsul: 500 q toxumundan götürüb qabığını təmizləmədən xırda hissələrə bölüb 1 litr

suya töküb su hamamına qoyub, qaynatmadan 2 saat saxlayın. Sonra toxumu sıxıb suyunu çıxardın

və sonra dəmləməni süzün. Aldığınız dəmləməni 1 saat ərzində az-az qəbul edin. Dəmləmənin

tammı yaxĢılaĢdırmaq üçün tərkibinə zövqünüzə görə duz əlavə edin, 2 saat keçdikdən sonra

iĢlədici qəbul edin.

10 yaĢlı uĢaqlar üçün 300 q toxum, 5-7 yaĢlılar üçün 200 q, 5 yaĢlılar üçün isə 100-150 q

toxum götürmək lazımdır. Götürülən suyun da miqdarını azaldın. Helmintlər əleyhinə mübarizə

aparmaq üçün toxumu 2 ildən artıq saxlamaq olmaz. Balqabaq və vələmir toxumu ilə qurdlara qarĢı

mübarizə, baĢqa tibbi preparatlara nisbətən zəif olmasına baxmayaraq tamamilə təhlükəsizdir.

Balqabaqdan müalicəvi ət xörəyinin hazırlanması.

Çox da böyük olmayan balqabağın yuxarı hissəsini qapaq Ģəklində kəsin. Sonra içərisində

olan toxumlarını və qabığını qalınlığı 2 sm olana qədər ətli hissəsindən kəsib kənara qoyun və tikə

Ģəklində yaxĢı biĢirin, qızardılmıĢ əti balqabağın içərisinə doldurub qapağını bağlayıb sobaya qoyun

və 20 dəqiqə biĢirin. Xörəyi isti halda yeyin.

Xalq təbabətində böyrək və qara ciyər xəstəliklərinin müalicəsində gündə üç dəfə stəkanın

1/2 hissəsi qədər təzə Ģirəsindən qəbul etmək məsləhət görürlür. Yuxusuzluğun və gecə qorxularının

aradan qaldırılmasında sakitləĢdirici vasitə kimi yatmazdan qabaq Ģirəsini balla qarıĢdırıb 1 stəkan

qəbul etmək məsləhətdir.

Parlaq-narıncı rəngli ətli hissəsinin tərkibində çoxlu miqdarda β-karotin, provitamin A

maddəsi olduğundan dəridə gedən fizioloji proseslərin gediĢini nizamlayır. Belə ki, o dəridə

qırıĢların əmələ gəlməsinin müddətini uzadır, orqanizmdə immuniteti gücləndirir. Buna görə də

tərkibində zəngin vitaminlər olan sortlarından sənayedə A vitamin konsentratlarının istehsalında

geniĢ istifadə edilir. Ətli hissəsindən hazrlanan sıyığı dəridə baĢ verən ekzema və yanıqların

müalicəsində çox yararlıdır. Danimarka xalq təbabətində balqabaqdan xora yaraları müalicə edilir.

Toxumundan isə tibb aləmində 150 ildən artıqdır ki, istifadə olunmaqdadır. Toxumunun göyümtül-

yaĢıl örtüyünün tərkibində xüsusi maddə saxladığına görə ondan qurdsalıcı vasitə kimi istifadə

edilir. Bundan orta əsrlərdə daha çox istifadə edilirdi. 1820-ci ildə həkimlər balqabaq toxumunun

helmintlərə, o cümlədən lentĢəkilli qurdlara, bəzən isə yumru qurdlara qarĢı öldürücü təsir

göstərdiyini qeyd edirdilər. Ən çox qurdlara öldürücü təsir göstərən çılpaq balqabaq toxumudur.

Balqabaqdan biĢirilmiĢ, qızardılmıĢ və turĢuya qoyulmuĢ halda istifadə edirlər.

Amerikada «xərçəng əleyhinə aparılan mübarizə» cəmiyyətinin gəldiyi qərara görə hər gün

yediyimiz qidalarla birlikdə balqabaq yemək məsləhətdir.

Hindistanda balqabağın çiçəklərini biĢirib yeyirlər. Rumıniyada toxumlarından alınan

yağından günəbaxan və zeytun yağları kimi müxtəlif qida məhsullarının hazırlanmasında istifadə

edilir. Fransada isə balqabağın cavan gövdələrindən qida kimi geniĢ istifadə edirlər.

Yunan balqabağı – Cucurbita pepo var. giraumons Duch.

Yunan balqabağının ətli hissəsindəki çoxlu miqdarda pektin fermentləri mədədə həzmi

asanlaĢdırmaqla yanaĢı, orqanizmdən natrium duzunun, Ģlakların, zərərli xolesterinin

təmizlənməsində də mühüm rol oynayırlar. Buna görə də hal-hazırda yunan qabağı insanlar üçün

gözəl bir tapıntı kimi qiymətləndirilir. Bitkidən bir çox xəstə insanlar üçün pəhriz və müalicəvi qida

növlərinin hazırlanmasında geniĢ istifadə edilir. Yunan balqabağı piylənməyə meyilli, Ģəkərli

diabeti və maddələr mübadiləsi normal getməyən insanlar üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Yunan balqabağından hazırlanan xörəklərdən ən çox cavanların qəbul etmələri məsləhət

görülür. Həftənin bir neçə günü ancaq yunan balqabağından hazırlanan qidaları qəbul etməklə bir

sıra xoĢagəlməz xəstəliklərin qarĢısını almaq olar. Yunan qabağının biĢmiĢindən, buxara

223

verilmiĢindən pencər və bitki yağları ilə birlikdə qəbul etmək daha faydalı hesab edilir. Bu

yeməklər orqanizmi enerji ilə təmin etməklə onları gümrahlaĢdırır.

Yunan balqabağının toxumu və təzə dərilmiĢ çiçəkləri

daha faydalıdır. Belə ki, onların tərkibində fosfor, bitki yağı,

fermentlər aĢkar olunmuĢdur ki, bunlar da orqanizmdə sidik

yolları-cinsiyyət sisteminin normal fəaliyyət göstərməsində

mühüm rol oynayırlar.

Yunan balqabağından müalicə preparatlarının

hazırlanması.

Qida mənşəli allergiya və qəbizliyə qarşı. Cavan

meyvəsindən götürüb qabığı ilə birlikdə sürtgəcdən keçirib

alınan salatından gündə 2-3 dəfə, 3-4 xörək qaĢığı yeyin. Bundan

baĢqa sürtgəcdən keçirilmiĢ sıyığını 2-3 qat tənzifdən keçirib

aldığnız Ģirədən gündə 2 dəfə, yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ 1 xörək

qaĢığı qəbul edin. Sonra get-gedə Ģirənin miqdarını artırıb 1,5-2

ay müddətində, gündə 4 dəfə, 2 stəkana qədər qəbul edin.

Şişlər və diş əti qanaxmalarında. 1 litr qaynar suya 500 q yunan qabağını qabığı ilə birlikdə

vam od üzərinə qoyub 15 dəqiqə biĢirib süzün. Aldığınz ekstraktdan gündə 2 dəfə stəkanın 3/4

hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu 3 gündür.

Endokrin vəzin xəstəliklərində, ürək-damar pozuntularında, ürək şişmələrində, qan

dövranının yaxşılaşdırılmasında, potensiyanın gücləndirilməsində. QurudulmuĢ toxumlarını xırda

hissələıə salıb qəhvəüyüdəndən keçirib toz halına salın. Sonra tozdan 2 xörək qaĢığı götürüb 1 stəkan

isti su ilə qarıĢdırıb yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Böyrək və sidik kisəsi xəstəlikləri zamanı sidikqovucu vasitə kimi. 10 ədəd təzə çiçəyindən

götürüb 1 stəkan qaynadılmıĢ suda 10 dəqiqə dəmləyib süzün. Sonra ekstraktdan gün ərzində hər

dəfə yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Yunan balqabağından müalicəvi qida məhsullarının hazırlanması. Bir çox ölkələrin

xalqları yunan balqabağını qabığı ilə birlikdə doğrayıb xiyarla birlikdə zərif və dadlı salatını

hazırlayıb süfrəyə verir və iĢtahla yeyirlər. Orta Aralıq dənizi ətrafındakı ölkələrin əhalisi çiçəyini

delikates hesab edib, Ģəkərli tort hazırlayır, bunu biĢirib qarnir kimi ətin yanına qoyub yeyirlər.

Yunan qabağından «Şərq» qızartmasının hazırlanması. 4 ədəd orta ölçüdə yunan qabağı,

stəkanın 3/4 hissəsi qədər bitki yağı, 500 q ət qiyməsi, 2 ədəd soğan, 1 xörək qaĢığı tomat pastası,

bir o qədər də un, çalınmıĢ yumurta, yarım dəstə cəfəri, zövqüniizə görə duz, qara istiot və qırmızı

istiot götürün. Tavaya stəkanın 1/2 hissəsi qədər yağ tökün. Soğanı nazik doğrayıb 2-3 dəqiqə

qızartmaq, üzərinə ət qiyməsi əlavə edib qarıĢdıra-qarıĢdıra 7-10 dəqiqə qızardın. Tavanı odun

üzərindən götürüb qara və qırmızı istiot, tomat pastası, duz, xırda doğranımĢ cəfəri əlavə edib

ehtiyatlara qarıĢdırın.

Yunan balqabağını dairəvi Ģəkildə doğrayıb duzlayın, hər iki tərəfini unlayıb qızardın. Əti

yastıladıb qızardılmıĢ balqabağın üzərinə qoyun və tavanı yağlayıb ət qoyulmuĢ hissəsi üstə

olmaqla, üstünə çalınmıĢ yumurta yaxıb vam odun üərinə qoyub üzəri qabıq bağlayana qədər

saxlayın.

Bir neçə qatdan ibarət tərəvəz piroqunun hazırlanması. 0,5 kq yunan qabağı, 3/4 stəkan

zeymn yağı, təbii alma və yaxud üzüm turĢusu, qaraqınıq otu, 4 diĢ sarımsaq, zövqünüzə görə istiot

götürün. Yunan qabağının saplaq hissəsini kəsin, meyvəni qalın hissələrə salıb tavaya qoyub zeytun

yağı əlavə edib, qızılı rəng alınana qədər qızardın. Sonra götürüb artıq yağı çəkilsin deyə salfetkaya

bükün. Yunan balqabağının üzərinə ət yaxıb lay-lay edib, bir-birinin üzərinə qoyun. Sonra hər qatın

üstünənə yağ, portveyn, göyərti, sarımsaq, sirkə əlavə edin, üzərini folqa ilə örtüb duxovkaya

qoyun, 170ºC temperaturda 20 dəqiqə biĢirib götürün.

Yunan balqabağından mürəbbə. 1 kq yumĢaq balqabaq, 1 kq Ģəkər tozu, 1 ədəd iri limon

götürün. Ġri balqabağı qabığı ilə birlikdə kəsib ayırın, özəyini çıxarın. Sıx ətli hissəsini, kubik

Ģəklində doğrayın, nazik doğranmıĢ limonu sürtgəcdən keçirib onun üzərinə əlavə edin, sonra

üzərinə Ģəkər tozu səpib emallı tasa qoyub 1-2 saat saxlayın. ġirəsi çıxmağa baĢlayanda güclü odun

224

üzərinə qoyub qarıĢdıra-qarıĢdıra qaynama dərəcəsinə gətirin. Sonra odu azaldıb yenidən 20-30

dəqiqə biĢirib götürün.

ZƏNGÇĠÇƏYĠ (ZINQIROVOTU) – Campanulaceae Juss. fəsiləsi

Enliyarpaq zəngçiçəyi – Campanula latifolia L.

Dünya florasının tərkibində 40 cinsinə və 600-ə qədər növünə təsadüf edilir.Ġyunun

ortalarında və iyulun əvvəllərində meĢə açıqlıqlarında, çöllərdə, çəmənliklərdə, yarğanlarda sıx

formada toplaĢan tünd-göy rəngli «zəngcik» zınqırov hamaĢçiçəkləri açılmağa baĢlayır. Bu gözəl

görünüĢə malik zəngçiçəyi əksər bağ sevənlərin nəzər-diqqətini özünə cəlb edir. Həvəskar

bağbanlar bunu öz həyətyanı sahələrində, bağlarında əkib-becərirlər.

Dərman xammalı kimi bitkini çiçək açan zaman, toxumalarını isə meyvəsi yetiĢən zaman

toplayırlar.

Zəngçiçəyi preparatları antibakterial, qankəsici,

yarasağaldıcı, ağrıkəsici, sakitləĢdirici vasitə kimi

soyuqdəymə zmanı istifadə edilir.

Müalicə məqsədləri üçün cinsin enliyarpaq

zəngçiçəyi - Campanula latifolia L. növündən istifadə

olunur.

Zəngçiçəyindən müalicə preparatlarının

hazırlanması.

Öskürək, qızdırma və baş ağrıları zamanı. 1 çay

qaĢığı doğranmıĢ otu 1 stəkan qaynar suya töküb, termosda 2-3 saat dəmləyin. Sonra süzüb gündə

3-4 dəfə, yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ 2 xörək qaĢığı daxilə qəbul edin.

Uşaqlıq və aybaşı qanaxmalarda. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otundan götürüb 1 stəkan

qaynar suya töküb, su hamamında 15 dəqiqə saxlayın və 45 dəqiqə dəmləyib süzün. Sonra ekstraktı

1 stəkan həcminə gətirib gündə 5-6 dəfə, yeməyə 15-20 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Ateroskleroz, yaddaşın kəskin zəifləməsi zamanı. Bunun üçün yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ

gündə 2-3 dəfə, çay qaĢığının 1/5 hissəsi qədər qurudulub toz halna salınmıĢ meyvə və toxumundan

qəbul edin.

Epilepsiya və əsəb pozuntularında. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ otu 1 stəkan qaynar suya tökün,

termosda 1 saat dəmlədikdən sonra süzün, gündə 2-3 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Bundan baĢqa

7 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 2 litr qaynar suya töküb 10-15 dəqiqə qaynadın. Sonra süzüb

temperaturu 38-39ºC olan su vannasını qəbul edin. Müalicə kursu 12-13 əməliyyatdır.

Stomatit, gingivit, angina və səs tutulmalarında. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 0,5 litr

qaynar suya tökün, vam od üzərində 3-5 dəqiqə saxladıqdan sonra, 1 saat dəmləyin. Sonra bu

ekstraktla boğazınızı qarqara edin, gündə 3-4 dəfə ağzınızı yaxalayın.

Oızılyel və dəri soyuqdəymələrində. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 2 stəkan qaynar suya

töküb termosda 3-4 saat dəmlədikdən sonra süzün. Xəstə nahiyəni yuyun və yaxud pambığa

hopdurub silin.

Göbələk xəstəliyinin, o cümlədən dəmrovun müalicəsində. Köklərdən təmizlənmiĢ otundan

bir qədər götürüb sobaya qoyun və qurudub toz halına salın. Sonra həmin tozdan xəstə nahiyələrin

üzərinə səpin.

MÜRƏKKƏBÇĠÇƏKLĠLƏR – Asteraceae Dumort. fəsiləsi

Dünya florasının tərkibində mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinin 920 cinsi və 19000 növü

yayılmıĢdır.

Fəsilənin növlərinin içərisində qiymətli dərman, qida, yağ, boyaq, efiryağlı, aĢı, nektar

təbiətli, yem əhəmiyyətli, bəzək üçün yararlı bitkilərin spektrinə rast gəlinir.

Çoxillik qızçiçəyi – Bellis perennis L.

225

Dünya florasının tərkibində 5-10 növü yayılmıĢdır. Cinsin növlərinə Avropa və Asiyada,

Suriyada, ġimali Afrikada rast gəlmək olar.

Ġncə, çəhrayı, al-qırmızı və qar kimi ağappaq çiçəkləri yaz çəmənliklərinə, olduğu bağ-

bağçalara yaraĢıq verir.

Azərbaycan ərazisində ən geniĢ yayılan növ

çoxillik qızçiçəyi – Bellis perennis L. hesab edilir.

Bu zəif və sıx çəmənliklərlə əhatə olunan və

qısa kökümsovlu çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi tək,

bəzən isə bir neçə ədəddən ibarət olub 517 sm

hündürlükdədir. Bitki may-iyun aylarında çiçək açır,

iyun-iyul aylarında meyvə verir.

Çoxillik qızçiçəyi Azərbaycanda Quba

ərazisində, Kiçik Qafqazın Ģimal və cənub

rayonlarında, eləcə də meĢəliklərdə, çöllük və

çəmənliklərdə təsadüf edilir.

Belə bir rəvayətdə deyilir ki, qızlardan kim birinci bunu dərib balıĢının altına qoyub yatarsa,

onun ürəyində tutduğu niyyət tez yerinə yetər.

Qızçiçəyi ilə vərəm xəstəliyinin müalicəsi özünü çoxdan doğrultmuĢdur.

Çoxillik qızçiçəyi çiçəklərindən hazırlanan preparatlarla soyuqdəymə, bəlğəmgətirici,

ödqovucu, sidikqovucu, qankəsici, ağrıkəsici vasitə kimi istifadə edilir.

Ağ ciyər vərəminin, bronxial astmanın, yuxarı tənəffüs yolları xəstəliklərinin və çətin

təmizlənən bəlğəmin aradan qaldırılmasında. 3 çay qaĢığı doğranmıĢ ot və çiçəklərindən 2 stəkan

qaynadılmıĢ soyuq suya töküb 3 saat dəmlədikdən sonra süzün. AlınmıĢ ekstraktdan gündə 4 dəfə

yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 0,5 stəkan daxilə qəbul edin.

Mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarında, nazik və yoğun bağırsaq soyuqdəymələrində,

böyrək və sidik kanalında baş verən xəstəliklərin müalicəsində istifadə etmək üçün. 2 xörək

qaĢığı doğranmıĢ ot və çiçəklərindən 1 stəkan qaynar suya tökün və qapaqla örtüb, 2 saat dəmləyin.

Sonra gündə 3 dəfə, yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Sistit və pielonefritin müalicəsində. 10 ədəd təzə qızçiçəyi və 1 xörək qaĢığı ayıqulağı

qarıĢığını 1 stəkan qaynar suya töküb 1 saat dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 4 dəfə yeməkdən

yarım saat sonra 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Revmatizm, podaqra, artrit və artrozda. Bunun üçün təzə yarpaqlarını qaynar suda pörtlədin

və ağrıyan nahiyənin üstünə qoyub sarıyın. Əməliyyatı axĢamlar aparın.

Qafqaz qurucası – Omalotheca caucasica (Sommier & Levier) Czerep.

(Gnaphalium caucasicum Sommier & Levier)

Dünya florasının tərkibində Q.Axundova (1961) görə qurucanın 300, S.A.Qurbanov və b.

(1976) görə 200 növü məlumdur. Cinsə daxil olan növlərin hamısı birillik və çoxillik ot bitkiləri

olub, Yer kürəsinin hər yerində yayılmıĢdır. Bitkinin Qafqazda 6, o cümlədən Azərbayacnda 5

növünə rast gəlinir. Cinsin bir neçə növündən xalq təbabətində geniĢ istifadə edilir. Bunladan biri

də Qafqaz qurucası - Gnaphalium caucasicum Sommier & Levier-dir.

Bu, hündürlüyü 10-30 sm olan düz qalxan çoxillik ot bitkisidir. Yarpaqları lanset və yaxud

xətvari-lanset formalı, ortasında yerləĢən damarlar aydın görünən yaĢılımtıl rəngdədir. Çiçək

səbətləri qoltuqda yerləĢməsinə baxmayaraq bəzən gövdənin yuxarı hissəsində mürəkkəb

sünbülvari hamaĢçiçək əmələ gətirir. Ġyul-avqust aylarında çiçək açır və meyvə verir.

Qafqaz qurucası Azərabycanda Böyük Qafqazın dağlıq sahələrindən Göyçay rayonunun

ərazisinə qədər yayılmıĢdır. Bundan baĢqa bitkiyə yuxarı meĢə ərazilərindən baĢlayıb subalpdan

alpın aĢağı hissələrinə qədər təsadüf edilir. Bitki kollar arasında otluqlarda və çəmənliklərdə də

yayılmıĢdır. Quruca preparatlarından soyuqdəymə, qıcolma, təzyiqin aĢağı düĢməsi zamanı,

bakterisid ağrıkəsici və sakitləĢdirici, yarasağaldıcı vasitə kimi geniĢ istifadə edilir.

226

Qurucadan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Mədə və onikibarmaq bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində. Bunun üçün doğranmıĢ

quruca, dazıotu, boymadərən, bağayarpağı, çöl qatırquyruğu, gülümbahar çiçəyi, kənaf toxumu

yaxĢı qarıĢdırın. QarıĢıqdan 2 xörək qaĢığı 0,5 litr qaynar suya tökün, vam od üzərinə qoyub 3-5

dəqiqə saxlayın. Yarım saatdan sonra süzün. Aldığınız ekstraktdan isti halda, gündə 2-3 dəfə,

yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul edin. Müalicə kursu 2 aydır.

Hipertoniyanın ilk aylarında, əsəb gərginliyinin artmasında, beyinə çoxlu nıiqdarda qan

axması, baş ağrıları, taxikardiya zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ ot hissəsindən 1 stəkan qaynar

suya tökün və 2-3 saat dəmləyib süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3 dəfə, yeməyə 20-30 dəqiqə

qalmıĢ qəbul edin.

Kəskin xroniki qastritin müalicəsində. 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ otu 0,5 litr qaynar suya tökün və vam od üzərində 5

dəqiqə saxlayıb, götürün, 2 saat dəmləyib süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 2-3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ 0,5 stəkan

qəbul edin.

Ağ ciyər vərəminin müalicəsində köməkçi vasitə kimi. 5

xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan arağın üzərinə töküb, 2

həftə ərzində cövhərini çıxarın. Sonra süzüb gündə 3 dəfə,

yeməkdən əvvəl 1 çay qaĢığı qəbul edin.

Uşaqlıq yolu eroziyalarının müalicəsində. 2 xörək qaĢığı

doğranmıĢ otu 0,5 litr qaynar suya töküb 3-4 saat dəmləyib

süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3 dəfə, 1 çay qaĢığı azca su

əlavə etməklə için.

Yanıqların, kəsiklərin, çətin sağalan yaraların

müalicəsi üçün mazın hazırlanması. Quruca tozu, bal və kərə yağını bərabər miqdarda götürüb

qarıĢdırın, 3 4 gün saxlayın. Aldığınız mazdan gündə 1-2 dəfə xəstə nahiyəyə sürtün.

Diqqət! Quruca ekstraktından arterial təzyiqi aĢağı, qanı qatı olan və tromba meylli

xəstələrin istfıadə etmələri məsləhət görülmür.

Qatlı quruçiçək – Helichrysum plicatum DC.

Solmazçiçəkdən (Quruçiçəkdən) hazırlanan preparatlardan ödqovucu, sekresiya,

sidikqovucu, tərlədici, dezinfeksiyaedici, qankəsici, büzüĢdürücü, bəlğəmgətirici, qantəmizləyici,

hipertoniya, ağrıkəsici, turĢuluğu azaldan, qara ciyərin, öd kisəsinin ifrazat fəaliyyətini artıran vasitə

kimi istifadə edilir.

Hindistanda solmazçiçəyindən Ģəkər xəstəliyində, iĢemiya, ateroskleroz, piylənmə, mədəaltı

vəzinin fəaliyyətinin gücləndirilməsində, revmatizmdə, podaqra, əsəb, qara ciyər və yumurtalıq

xəstəliklərinin müalicəsində iĢlədilir. Tibet təbabətində solmazçiçəyindən hipertoniya və iĢlədici,

Rusiyada qara ciyər, sidikqovucu, böyrək qıcıqlanmalarında və həmçinin böyrək və sidik kisəsində

olan daĢ və qumların təmizləmnəsində iĢlədilir.

Qatlı quruçiçək - H.plicatum DC. hündürlüyü 20-40(50) sm olan çoxillik ot bitkisidir. Düz

qalxan gövdəsi yumĢaq yunlu, sıx ağ tüklərlə örtülmüĢdür. Zoğlarının üzərindəki yarpaqları

uzunsov, tərs, lansetĢəkillidir. Xırda, seyrək qalxan çıçək qrupunda toplanmıĢ çoxsaylı çiçək

səbətindən ibarətdir. Çiçəkləri limonu-sarı, narıncı, sarğının yarpaqcıqları iri tüksüz, parlaq, sarı,

bəzən isə açıq-sarı rəngdədir. Meyvəsi uzunsov-yumuıtavari, kəkilli toxumcadır. Bitki iyun-iyul

aylarında çiçəkləyir, çiçəkləri bitki quruyana qədər üstündə qalır, meyvələri iyul-avqustda yetiĢir.

Qatlı quruçiçək yabanı halda Naxçıvan MR-in və Diabarin orta dağ qurĢağından baĢlayaıaq

subalp zonasına kimi yayılmıĢdır. Buna ən çox quru, gilli, daĢlı-çınqıllı yamaclarda və kolluqlarda

rast gəlmək olar. Çiçəkləri qurudulduqda belə rəngini dəyiĢmədiyinə görə xalq arasında buna

solmazçiçək də deyirlər. Müalicə məqsədi ilə bitkinin çiçəklərindən istifadə olunur. Çiçəyindən

hazırlanmıĢ dəmləmələr və ekstraktlar xəstələr üzərində sınaqdan keçirilərək gözəl ödqovucu

xassəsi aĢkar edilmiĢdir. Çiçəklərinin ödqovucu təsiri onun tərkibindəki flavonoidli birləĢmələrlə

227

əlaqədardır.

Tədqiqat nəticəsində müəyyənləĢdirilmiĢdir ki, qatlı quruçiçəyin çiçəklərindən qara ciyər, öd

kisəsi və öd yollarının kəskin və xronoki xəstəliklərində dərman kimi ayrılıqda və baĢqa qarıĢıqlarla

birlikdə istifadə etmək olar. Ev Ģəraitində bu çiçəyin dəmləməsindən istifadə etmək daha

məqsədəuyğundur. Bunun üçün iki xörək qaĢığı çicəyin üzərinə 2 stəkan qaynar su töküb vam odda

15 dəqiqə dəmlədikdən sonra 45 dəqiqə saxlayıb süzün, yeməkdən yarım saat qabaq gündə yarım

stəkan qəbul etmək məsləhət görülür. Müalicə kursu xəstəliyin

gediĢindən asılı olaraq 2-3 həftə davam etdirilir. Qatlı quruciçək

çiçəklərinin müalicəvi təsiri qara ciyər, öd kisəsi və öd yolları

xəstəliklərində geniĢ istifadə edilən alloxol, xoloqon, xolosas,

xolenzim dərmanlarından daha üstün sayılır.

Qatlı quruçiçək dəmləməsini qəbul etdikdən sonra öd

turĢusunun bağırsaqlara axması yaxĢılaĢır, öd turĢusunun və

bilirubinin öddə qatılığı azalır, mədənin və mədəaltı vəzinin

sekretor funksiyası nizamlanır. Xəstənin qara ciyər nahiyəsində

ağrı azalır, onun həcmi normaya düĢür, ürəkbulanma, qusma,

köpmə, mədə pozğunluğu halları aradan qalxır.

Solmazçiçəkdən flamin adlı həblər də hazırlanır.

Ödqovucu çay kimi də ödotu məsləhətdir. Bunun üçün

ödotundan 3 qram, nanə yarpağından 2 q götürüb, üzərinə bir

stəkan qaynar su löküb ağzını örtün və 20 dəqiqə dəmə

qoyduqdan sonra süzün. Dəmləmədən ilıq halda, gündə 3 dəfə, yeməkdən qabaq hər dəfə yarım

stəkan içmək məsləhətdir.

Azərbaycan florasında rast gəlinən bütün quruçiçək (solmazçiçək) növlərindən müalicə

məqsədləri üçün istifadə etmək olar.

Qumsal quruçiçək (solmazçiçək) – Helichrysum arenarium (L.) Moench

Qumsal quruçiçək (solmazçiçək) - Helichrysum arenarium (L.) Moench. Bu, hündürlüyü

20-30 sm olan gövdələri ağ yumĢaq tüklərlə əhatə olunan çoxillik ot bitkisidir. Kökətrafı yarpaqları

uzunsov-tərs yumurtavari olduğu halda, gövdə yarpaqları

xətvaridir. Dairəvi səbəti sıx qalxanvari süpürgədə toplanmıĢdır.

Bütün yarpaqcıqları qatlanmıĢ pərdəvari, limonu-sarı, nadir

hallarda isə, narıncı rəngdədir. Daxildə olan çiçəkləri boruvari,

ikicinsli, kənarları sapvari-boru formasında olub, meyvəsi kəkilli

toxumcadır. Ġyun-avqustda çiçək açır, avqust-sentyabrda meyvə

verir.

Çiçəklərinin tərkibində 6,5%-ə qədər saliurirpozid

(C21H22O,0, bu da hidroliz olunaraq naringeninə (C15H12O5) və

qlükozaya (C6H12O6) çevrilir), 5-diqlükozid naringenin

(C27H32O15); 3-diqlükozid kempferol (C27H30O16), qlükozid

apigenin (C21H20O10), izosalirurpozid (C12H22O10) və s. maddələr

tapılmıĢdır. Bundan əlavə çiçəklərinin tərkibində 5,7-dioksiftalid

(C8H6O4), steroid təbiətli C27H46O, C35H58O7 birləĢmələri,

həmçinin fenol təbiətli C18H16O7 və C21H24O7 boyaq maddələri, piy turĢuları, inozit, 0,04%-ə qədər

efır yağı və s. maddələr aĢkar edilmiĢdir.

Solmazçiçəyi çiçəklərinin tərkibində 1,32% kül, mq/q-la: K - 16,30, Ca - 700, Mg - 1,20, Fe

- 0,13 makroelementləri, mkq/q-la: Mn - 0,38, Cu - 0,51, Zn - 0,39, Cr - 0,08, Al - 0,03, Se - 17,10,

Ni - 0,17, Sr - 0,38, Pb - 0,02, B - 85,20 mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir. Yerüstü hissələrdən isə

19,48% kül, mq/q-la: K - 28,00, Ca - 9,40, Mg - 2,70, Fe - 1,70 makroelementləri, mkq/q-la: Mn -

0,27, Cu - 0,40, Zn - 0,71, Co - 0,44, Mo - 2,20, Cr - 0,66, Al - 1,21, Ba - 0,78, V - 0,32, Se - 5,70,

Ni - 0,34, Sr - 0,07, Pb - 0,09, B - 21,20 və s. mikroelementləri tapılmıĢdır.

228

Qumsal solmazçiçəyi S.P.Pavlovun laboratoriyasında elmi əsaslarla öyrənilməyə baĢlanmıĢ,

kliniki təcrübələr 30-cu illərdə aparılmıĢdır. Təcrübələr nəticəsində məlum olmuĢdur ki, qumsal

solmazçiçəyindən alınan preparatların köməyi ilə böyrək, öd kisəsi və öd yollarını müalicə etmək

olar. Ye.Yu.ġass tərəfindən aparılan tibbi təcrübələr zamanı isbat olunmuĢdur ki, bitkidən alınan

preparatları qəbul edən xəstələrdə ürəkbulanma, qusma, qarın köpü, böyrək və öd kisəsində baĢ

verən nasazlıqlar getdikcə aradan qalxır, dəridə və göz almasının xarici qiĢasında əmələ gələn

sarılıq tədricən çəkilməyə baĢlayır. Bundan baĢqa preparatların təsiri nəticəsində ödün ifrazı artır,

öd turĢusunun və bilirubinin qatılığı azalır, öd kisəsinin və öd kisəsi vəzisinin sekresiya fəaliyyəti

normalaĢır.

Hal-hazırda öd kisəsi iltihabı, hepatitin müalicəsində solmazçiçəyindən hazırlanan

dəmləmələrdən, sulu və quru ekstraktlardan ödqovucu vasitə kimi geniĢ istifadə edilir.

Ödqovucu çayın hazırlanması. 10 q solmazçiçəyini 250 ml suda dəmləyib, gündə 3 dəfə,

yeməyə 25-30 dəqiqə qalmıĢ daxilə qəbul edirlər.

Tərkibi bir neçə bitki qarışığından ibarət olan ödqovucu çayın hazırlanması. 4 hissə

solmazçiçəyi, 3 hissə üçyarpaq yonca yarpağı, 2 hissə nanə yarpağı, 2 hissə keĢniĢ toxumunu

qarıĢdırın. QarıĢıqadan bir xörək qaĢığı 2 stəkan qaynar suyun üzərinə töküb 20 dəqiqə dəmləyib

süzün. Gündə 3 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ yarım stəkan daxilə qəbul edin.

Qara ciyər və öd kisəsi xəstəliklərində. 3 çay qaĢığı solmazçiçəyindən götürüb 0,5 litr

qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyub qaynama dərəcəsinə çatdırın. Sonra 2 saat dəmləyib,

süzün. AlınmıĢ dəmləmədən stəkanın 1/2 hissəsi qədər gündə 3-4 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ

daxilə qəbul edin.

Kəskin böyrək xəstəliklərində. 2 xörək qaĢığı solmazçiçəyini 2 stəkan qaynar suya töküb

vam od üzərinə qoyun. Mayenin 1/4 hissəsi qalanadək 1 saata qədər ehtiyatla qaynadın. Soyudub,

süzdükdən sonra gündə 3 dəfə yeməkdən 30 dəqiqə qabaq stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə qəbul

edin.

Böyrəyin xroniki xəstəliyi və sidiyin çətinliklə ifrazı zamanı. 1 çay qaĢığı solmazçiçəyini

0,5 litr qaynar suya tökün, 15 dəqiqə dəmləyin sonra cövhəri süzüb gündə 2-3 dəfə, yeməyə 30

dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Öd kisəsi pozuntuları zamanı. 2 çay qaĢığı solmazçiçəyini 1 stəkan qaynar suya töküb,

yarım saat dəmləyin. Sonra dəmləməni süzüb bütün günü çay kimi için.

Hepatit A, sidik kisəsi və mədə-bağırsaq pozuntuları zamanı. 1 xörək qaĢığı solmazçiçəyini

0,5 litr qaynar suya töküb yarım saat dəmləyin. Sonra cövhəri süzüb gündə 3 dəfə, stəkanın 1/2

hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

Diqqət! Solmazçiçək az da olsa zəhərli təsirə malik olduğundan ondan göstəriĢdəki qaydalara

düzgün riayət edin. Solmazçiçəyin dəmləmə və ekstraktlarından 3 aydan çox qəbul etmək məsləhət

görülmür.

Solmazçiçəyini apteklərdən tapmaq olar.

Adi pıtraq – Xanthium strumarium L.

Dünya florasının tərkibində 10-a qədər növü yayılmıĢdır. Qafqazda, o cümlədən

Azərbaycanda 3 növünə təsadüf edilir.

Təbabətdə isə adi pıtraq - Xanthium strumariıım L. və iynəvari pıtraq - X. spinosum L.-dən

istifadə edilir.

Azərbaycanda yayılan pıtraqlar birillik ot

bitkiləridir. Növbə ilə yerləĢən yarpaqları və

bircinsli, birevli çiçək səbətləri və tikanlı iliĢkən

toxumca meyvələri vardır.

Göstərilən hər iki növ pıtraq Azərbaycanın

əksər rayonlarında, aĢağı dağ qurĢağına qədər

yayılmıĢdır. Onlara ən çox alaq bitkiləri içində, çay

və yol kənarlarında, meĢə açıqlıqlarında rast gəlinir.

229

Müalicə məqsədləri üçün yerüstü hissələrindən istifadə edilir.

Adi pıtrağın bütün yerüstü hissələrinin tərkibində yod aĢkar edilmiĢdir.

Xammalı bitki tam çiçək açan zaman toplamağı məsləhət görürlər.

Bitkidən hazırlanan preparatlar bakterisid, antiseptik, qankəsici, yarasağaldıcı, sidikqovucu,

tərlədici, istilik salan, sakitləĢdirici, zəif ağrıları aradan qaldıranvasitə kimi istifadə edilir.

Hipertoniya zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ pitrağı qaynar suya tökün və 10 dəqiqə vam

od üzərində 1 saat dəmləyib sonra süzün. Aldığınız ekstraktdan gündə 3-4 dəfə, yeməkdən qabaq,

stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə qəbul edin. Bü məqsədlər üçün pıtraq cövhərindən də istifadə

etmək olar. Bunun üçün yarımlitrlik ĢüĢə bankanı yarısına qədər doğranmıĢ ot hissəsi ilə doldurub,

üzərinə araq əlavə edin, qaranlıq yerdə 2-3 həltə saxladıqdan sonra süzün. Sonra 1 xörək qaĢığı

götürüb bir qədəh suya əlavə edin və gündə 2-3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Revmatizm zamanı və böyrək daşının əridilməsində. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 0,5 litr

qaynar suya töküb termosda 2-3 saat dəmlədikdən sonra süzün. AlınmıĢ ekstraktdan gündə 2-3 dəfə,

yeməyə yarım saat qalmıĢ, stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin.

Allergiyaya qarşı. 1 çay qaĢığı doğranmıĢ ot hissəsindən götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb

1 saat dəmləyin. Sonra alınmıĢ ekstraktdan stəkanın 1/3 hissəsi qədər gündə 3 dəfə yeməyə yarım

saat qalmıĢ qəbul edin.

Ekzemaya qarşı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 1 stəkan qaynar suya töküb, vam od üzərində

10 dəqiqə qaynadın. AlınmıĢ ekstaktı tənzifə hopdurub xəstə nahiyəyə sarıyın.

Dəri gicişmələrində, qaşınmalarda. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu təmizlənmiĢ bitki yağının

üzərinə töküb ehtiyatla qarıĢdırıb, 3 gün qaranlıq yerdə saxlayın. AlınmıĢ məhlulu süzüb xəstə

nahiyəyə sürtün.

Göbələk xəstəliklərinə qarşı. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otu 1 stəkan qaynar suya töküb, vam

od üzərində 20 dəqiqə qaynadın. Sonra süzüb üzərinə isti su əlavə edib 1 stəkan həcminə çatdıırın.

AlınmıĢ ekstraktdan xəstə nahiyəyə kompres qoyun. Əməliyyatı xəstəlik sağalana qədər davam

etdirin.

Ayaqda olan göbələk xəstəliyinin müalicəsində. DoğranmıĢ ot hissəsindən bir qədər qaba

töküb, ağzı bağlı halda qaynar suda pörtlədib 10 dəqiqə vam od üzərində qaynatdıqdan sonra süzün.

AlınmıĢ məhlulu tənzifə hopdurub həftədə 2 dəfə xəstə nahiyəyə sürtün. Müalicə kursu

uzunmüddətlidir.

Diqqət! Pıtraq həddən artıq zəhərli olduğu üçün daxilə qəbul edən zaman göstərilən

xammalın miqdarına fıkir verin. Əgər məhluldan xarici nahiyələrə sürtən zaman giciĢmə baĢ verərsə

müalicəni dayandırın.

Günəbaxan – Helianthus annuus L.

Günəbaxan ilk dəfə 1576-cı ildə botanik M.Lobelius tərəfindən təsvir edilmiĢdir. O

günəbaxanı «günəĢ çiçəyi» və yaxud «heliantus» adlandırmıĢdır.

Günəbaxan polimorf bitki olub Amerika qitəsinin

«vətəndaĢı» hesab edilir. Bentam (Bentham) və Huker

(Hooker) günəbaxan cinsinin 50-yə qədər növü olduğunu

qeyd etdikləri halda, Uotson (Wathson) 108, Kokkerel isə

(Cockerell) 180 növünün yayıldığını göstərirlər. Helianthus

cinsi L. bölünmüĢ arealara malikdir. Bunun 50 növü əsas

etibarilə Kanadadan baĢlamıĢ ABġ-a, oradan da Meksikaya

qədər yayılmıĢdır. Cinsin 17 növü Cənubi Amerika, And,

Cənubi Kolumbiya daxil olmaqla Boliviyaya qədər gəlib

çıxmıĢdır.

Ġ.F.Satsıperova və bir neçə baĢqa botaniklər

bilməyərəkdən süni olaraq Helianthus cinsi ilə Viguiera

Kunth. və baĢqa cinsləri qarıĢıq saldıqlarına görə növlərin

sayında səhvə yol vermiĢlər. Hal-hazırda Amerika qitəsində

230

günəbaxan cinsinin 50-yə qədər yabanı növü yayılmıĢdır.

Günəbaxan növləri yem, qida, yağ, müalicə və bəzək təbiətli bitki hesab edilir.

Azərbaycanda 2 növü mədəni halda əkilib-becərilir. Güclü kök sısteminə malik birillik ot

bitkisidir.

Vegetasiya dövrünün sonunda bitkinin gövdəsi iriləĢir və oduncaqlaĢır, içərisi məsaməli

parenxim hüceyrələri ilə dolur. Gövdə xaricdən cod tüklərlə əhatə olunmuĢdur.

Sortundan asılı olaraq, hiindürliiyü 0,7-3,3 metrə çatır. Kökü saçaqlıdır, güclü inkiĢaf edib

2,5 metrə qədər torpağın dərinliyinə iĢləyir. Gövdə üzərində 4-5 yarpaq əmələ gələn zaman onun

kökü yerin 50-60 sm dərinliyində olur. Çiçək açan dövrdə kök öz inkiĢafının maksimum həddinə

çatır. Yarpaqları çox iri, tüklüdür, diametri 10-40 sm olur. Yarpaq saplağının uzunluğu 30-60 sm

olub, xaricdən cod tüklərlə örtülmüĢdür. CodlaĢmıĢ tüklər yarpaq ayasında isti vaxtlarda bitkidən

suyun kəskin dərəcədə buxarlanmasının qarĢısını alır. Çiçəkləri hamaĢ formalı səbətdir. Yağ verən

sortlarında yalnız bir çiçək səbəti olduğu halda, yabanı və mədəni növ və sortlarında isə gövdə

üzərində bir neçə budaq və səbət əmələ gəlir. Ġri səbətinin üzərində sıra ilə iki cərgədə çiçəklər

düzülmüĢ halda olur. Bunlardan birincisi dil Ģəkilli, meyvə əmələ gətirməyən parlaq-sarı rəngdə

olub, həĢəratları özünə cəlbetmə funksiyasını yerinə yetirir. Bütün səbətin içərisi boruĢəkilli

çiçəklərlə əhatə olunub, meyvə verəndir. Ekoloji Ģəraitdən, sortun inkiĢafından asılı olaraq,

boruĢəkilli çiçəklərin sayı müxtəlif dir. Günəbaxan bitkisinin inkiĢafının birinci fazasında onun

gövdəsinin üzərində 5-7 həqiqi yarpaq əmələ gəlir. YaxĢı ĢumlanmıĢ, alaq otlarından təmizlənmiĢ,

gübrələnmiĢ və yaxĢı aqrotexniki qulluq edilmiĢ sahələrdə bitki yaxĢı inkiĢaf edib, iri səbət və çoxlu

miqdarda boruĢəkilli çiçəklər əmələ gətirir. Bu boruĢəkilli çiçəklərin sayı 1000-1200-ə çatır.

ƏlveriĢsiz torpaq Ģəraitində günəbaxan özünü pis hiss edir, səbəti kiçik, boru çiçəklərinin sayı az

olur və məhsuldarliğı xeyli aĢağı düĢür. Günəbaxan toxumcuğunun içərisində toxumu (nüvəsi) olur.

1000 ədəd toxumunun çəkisi 40-170 q olur. Meyvəsinin örtüyü isə qabıq adlanır. Qabığın yuxarı

hissəsi epidermislə örtülü, müxtəlif rəngdə olur.

Günəbaxan çox qəribə bitkidir. Amerikada yabanı halda alaq otu kimi yayılmıĢdır. Avropa

ölkələrinə gətirildikdən sonra, o bu ölkələrin park, bağ və bağçalarının gözəl və yaraĢıqlı bəzək

bitkisinə çevrilmiĢdir.

Ġnsanlar bitkinin meyvəsini qida kimi istifadə etdikdən sonra tərkibində yağ maddəsinin

olduğunu baĢa düĢmüĢlər. Bundan sonra ondan bəzək bitkisi kimi istifadə etməklə yanaĢı, yağverən

bitki kimi geniĢ sahələrdə əkib-becərməyə baĢlamıĢlar. Əldə olunan toxum məhsulundan isə

yüksək keyflyyətli yağ almıĢlar.

Günəbaxan toxumlarından alınan yağ baĢqa bitki yağlarından qidalılıq və həzmolunma

keyfiyyətlərinə görə fərqlənir; bir çox yeyinti məhsullarının: marqarin, mayonez, qənnadı və s.

hazırlanmasında istifadə edilir. Qabığı təmizlənmiĢ toxumlarından isə halva, kozinaki və s. Ģirniyyat

növləri hazırlamr.

Dərman məqsədilə günəbaxanın yarpaqlarından, yağından, çiçəklərindən və meyvələrindən

istifadə edilir. Meyvələrinin tərkibində 35%-ə qədər piyli yağ, 14-16% zülal maddələri, fıtin,

xlorogen turĢusu, az miqdarda aĢı maddələri, üzvi turĢular və s. yarpaqlarında isə 11 mq%-ə qədər

karotin aĢkar edilmiĢdir. Dilcikvari sarı çiçəklərində acı maddələr, betain, xolin, karotin,

antosianidlər və s. aĢkar edilmiĢdir.

Günəbaxan yağı skleroza qarĢı istifadə edilən menetolun tərkibinə daxildir.

Çiçəklərindən və yarpaqlarından hazırlanmıĢ tinktura xalq təbabətində iĢtahartırıcı və

mədənin həzm fəaliyyətini qüvvətləndirici dərman kimi, çiçəklərindən alınan sarı rəngli karotinoid

yeyinti sənayesində boyayıcı kimi istifadə edilir.

Günəbaxandan hazırlanmıĢ jmıx iribuynuzlu mal-qara və donuzlar üçün qiymətli konsentrat

yem kimi istifadə edilir. Gövdə, səbət, püfə, qabıq, hissələri qiymətli xammal olub, potaĢ furfurol

(zəhərli həĢəratı qırmaq üçün maye), plastik kütlə, sınmayan ĢüĢə və s. hazırlanmasında istifadə

edilir.

Günəbaxan çiçəkləri yaxĢı nektar verdiyindən bir hektar günəbaxan əkilən sahədən 30-40 kq

bal əldə edilir.

Günəbaxanın vətəni ġimali Amerika qitəsinin cənub-qərb hissəsi hesab edilir. Onun bu

231

ərazilərdə 10-a yaxın yabanı növü yayılmıĢdır. Yabanı növlər bu ərazilərdə geniĢ cəngəlliklər təĢkil

edirlər. Bunların içərisində gövdəsi budaqlanan kol formalı növlərinə də tez-tez rast gəlmək olur.

Belə güman edilir ki, guya ilk dəfə mədəni günəbaxanı hindular əkib-becərmiĢlər. Bu fikri bir çox

alimlər inkar edirlər. Avropaya günəbaxanı ilk dəfə XVI əsrdə ispanlar gətirmiĢlər. Həmin

günəbaxanlar indiki günəbaxanlardan fərqli idi; ilk günəbaxan növünün iri, güclü 0,5 metr diametri

olan gövdəsi və nəhəng səbəti varmıĢ. Avropa ölkələrində əkilən bitkinin hündürlüyü 2-3 metr

olmuĢ, yuxarı hissədən budaqlanan, hər budağın üzərində isə diametri 2-3 sm olan çiçək səbətciyi

varmıĢ. Çiçəklənməsi payızın axırlarına qədər davam edir və xırda toxumlar əmələ gətirir.

1810-cu ildə birinci dəfə xaricdən gətirilərək Madrid Botanika bağına əkilmiĢdir. Sonralar

günəbaxanı bir bəzək bitkisi kimi Portuqaliya, Fransa, Ġtaliya və bir sıra Avropa ölkələrində əkib-

becərmiĢlər. Həvəskar bağbanlar günəbaxanın daha gözəl, gözoxĢayan sortlarını yaradıb, bəzək

məqsədləri üçün park və bağçaları bəzəyirmiĢlər. Bu dövrlərdə onun sədbək, çoxləçəkli,

yarımləçəkli, georgin, xrizantema kimi formaları yaradılmıĢdı. Bu yeni yaradılan sortların

çiçəklərinin rəngi ağımtıl, qırmızı, albalı-qırmızı və s. rəngdə olur. O vaxtlar bu yeni sortları «Peru

xrizanteması», «Amerika xrizanteması», «Hind qızılçiçəyi», «Meksika ğunəĢ çiçəyi» və s.

adlandırırdılar.

Birinci dəfə günəbaxanın bioloji təsvirini 1568-ci ildə Hollandiya alimi Rembert Dedoneus

(1517-1585) vermiĢdir. 8 ildən sonra botanik Matpas Lobelius (1538-1616) buna latınca ad qoyaraq

bitkini Heliantus - yəni günəĢ çiçəyi (yunanca «Helios» günəĢ və «antus» çiçək deməkdir)

adlandırmıĢdır. Sonralar Ġsveç təbiətĢünası K.Linney bu cinsin yanına onun növünü «annus» əlavə

etmiĢdir. Hazırkı botanik termin kimi günəbaxan K.Linney tərəfindən verilmiĢ adla, yəni

«Heliantus annus» adlandırılır.

Vaxtilə «günəĢçiçəyi» Avropada ən geniĢ yayılan və bəzək bitkisi kimi sevilən qiymətli

bitkilərdən biri hesab edilirdi. ġairlər ona Ģerlər həsr etmiĢ, rəssamlar onun müxtəlif formada Ģəklini

çəkmiĢlər. XVII əsrdə avropalılar günəbaxan toxumlarından hazırlanmıĢ çərəzlərdən, Ģirniyyatdan

geniĢ istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Onun toxumlarından qəhvə əvəzi kimi, yaĢıl hissələrindən isə

qida kimi istifadə edilmiĢdir. Bu barədə məĢhur aqronom A.T.Bolotov belə yazırdı: «Cücərən

zaman onun gövdəsinin cavan və yumĢaq hissələrini qırıb, açılmayan qönçələri də qabıq hissədən

azad edərək, yumĢalıb tam biĢənə qədər qaynadırdılar. Suyunu süzüb tullayır, biĢmiĢ tərəvəzin

üzərinə bir az üzüm Ģərbəti, donuz piyi, duz, qoz çiçəyi (ədviyyə kimi) əlavə edib, Ģorba hazırlayıb

ləziz xörək kimi yeyərmiĢlər. Günəbaxanın cavan zoğ və qönçələrindən hazırlanan bu cür ləziz

xörək növləri xalq tərəfindən o qədər də rəqabətlə qarĢılanmadı.

Bir qədər sonra, 1716-cı ildə ingilis mütəxəssisi A.Benua ilk dəfə günəbaxan toxumlarından

yağalma üsulunu iĢləyib hazırladı və bunu həyata keçirməyə nail oldu. Əldə olunan yağdan ilk

dövrlərdə boyaq və gön-dəri sənayesində istifadə edilirdi.

Sahibkarlar, A.Benua üsulu ilə toxumdan alınan yağ məhsulunu bir sıra xarici ölkələrə də

satmağa çalıĢırdılar. Lakin sahibkarlar ilk vaxtlar bu məqsədlərinə nail ola bilməmiĢlər. Çünki

xaricilərin bu yağın xüsusiyyətləri haqqında tam təsəvvürləri yox idi. Lakin bu çətinliklərə

baxmayaraq günəbaxan bitkisi öz «xoĢbəxtliyini» rus torpaqlarında tapdı. «GünəĢ çiçəyinin»

Rusiyaya nə vaxt gətirilməsi barəsində heç bir yazılı mənbə yoxdur. Buna baxmayaraq bir çox

alimlər bunun I Pyotrun qrafı A.Razumovski tərəfindən, digərləri isə A.V.Suvorov Avropa

yürüĢündən qayıdan zaman adı məlum olmayan əsgər tərəfindən gətirildiyini irəli sürürlər. Bəziləri

bitkinin toxumunun rus bağça sevərləri tərəfindən xaricdən alınmasını və yaxud Rusiyaya sürgün

edilən alman koloniyaları tərəfindən gətirildiyini deyirlər. Bütün deyilənlərə baxmayaraq, XVIII

əsrin ikinci yarısında bəzək bitkisi kimi sayılan günəbaxan bitkisinin çoxlu səbəti olan yeni-yeni

sortları alınıb əkilməyə baĢlandı. Bir müddətdən sonra Qərbi Avropa ölkələrinin bəzəyi olan

günəbaxan bitkisi sortlarının əksəriyyəti Rusiyanın bağ və bağçalarının bəzəyinə çevrildi. Sonralar

isə əkin sahələrində toxum məqsədləri üçün geniĢ əkilib-becərilmiĢdir. Təbiidir ki, əkinçilər ilk

anlar bunun çoxsaylı səbət formalarından yox, əksinə iri toxumlu və iri səbətçiyi olan formalarını

əkib-becərməyə baĢlamıĢdılar. Sahələrdə yaxĢı ĢumlanmıĢ, alaq otlarından təmizlənmiĢ,

gübrələnmiĢ, aqrotexniki üsulları tətbiq etməklə günəbaxan bitkisinin yeni-yeni iritoxumlu, yağla

zəngin olan sortlarını yaratmıĢlar. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin tarixi ilə məĢğul olan məĢhur

232

tədqiqatçı F.X.Baxteyev qeyd edirdi ki, mutasiyanın köməyi ilə səbətinin diametri 40 sm,

toxumunun uzunluğu 25 mm olan günəbaxan sortları yaradılmıĢdır. XVIII əsrin ortalarında belə bir

fıkir irəli sürməyə baĢladılar ki, görəsən günəbaxandan daha hansı sahələrdə istifadə etmək olar.

Yalnız çərəz hazırlanması üçün Ukrayna, eləcə də Saratov vilayətində geniĢ sahələrdə günəbaxan

əkməyə baĢlamıĢdılar. Keçdikcə sahibkarlar sonralar bitkinin ən əhəmiyyətli cəhətlərindən biri

yüksək qidalılıq keyfiyyəti olan yağın alınmasını aĢkar etdilər.

Lakin bir müddət bu gözəl xüsusiyyətlərinə baxmayaraq onun əkilməsi dayandırıldı.

XIX əsrin 30-cü illərində Rusiyada yağ almaq məqsədi ilə günəbaxan bitkisini yenidən geniĢ

sahələrdə əkib-becərməyə baĢlandı. Bu iĢlər Alekseyevka qəsəbəsində qraf ġeremetyev tərəfindən

həyata keçirilirdi.

40-cı illərdə Alekseyev malikanəsinin məlumatına görə əkilən günəbaxandan 30 min puda

qədər toxum əldə edilmiĢdi. Lakin Rusiyada günəbaxan toxumundan yağ istehsalını irəli sürən və

buna təĢəbbüs göstərən adamın adı məlum deyildi.

Birinci dəfə günəbaxan toxumundan yağalma təĢəbbüsünü irəli sürən Ģəxsin adı xalqa 1860-

cı ildə məlum oldu. 1860-cı ildə mülkədar A.Terentiyevin günəbaxanın becərilməsinə dair Moskva

Kənd Təsərrüfatı Cəmiyyətinin jurnalında dərc edilən məqaləsində deyilir: «1841-ci ildə zadəgan

ġeremetyevanın zavodunda xalqın xatirəsində qalan Bokarev adlı bir ixtiraçı mühəndis çalıĢmıĢdır..

Bokarev əldə etdiyi günəbaxan toxumunu öz əkin sahəsində əkməyi qərara alır. O, yay aylarının

sonunda əldə etdiyi toxumdan , əl üsulu ilə yüksək keyfiyyətli yağ ala bilmiĢdir.

O, yağı heç yerdə, hətta bazarlarda da görməmiĢdi. Bokarev yüksək keyfiyyətli yağ əldə

etdiyi üçün onun sevincinin həddi-hüdudu yox idi. O birisi ili, yəni 1942-ci ildən baĢlayaraq

Bokarev günəbaxanın əkin sahəsini ilbəil artıraraq, xeyli toxum əldə etmiĢ, çoxlu miqdarda yağ

alıb, satıĢa göndərmiĢdi. Bokarevdən sonra Alekseyev qəsəbəsinin baĢqa bir əkinçisi də günəbaxan

toxumundan yağ almağa baĢlamıĢdır. Bir müddətdən sonra Alekseyev və Biryuçinski qəzalarından

əlavə bütün Voronej quberniyası tamamilə günəbaxan bitkisi əkib-becərməklə məĢğul olmuĢdur.

Buradan da Ukrayna, Kuban, ġimali Qafqaz, xüsusən Saratov quberniyasında və s. yerlərdə «günəĢ

çiçəyi» bitkisinin yeyilən «çırtlanılan» sortları geniĢ sahələrdə əkilmiĢdir. Yağ almaq məqsədi ilə

əkilən günəbaxan sahəsinin çoxluğuna görə o dövrlərdə Saratov quberniyası birinci yerə çıxmıĢdı.

90-cı illərdə yalnız Saratov quberniyasında günəbaxan yağının 80 faizi istehsal olunmuĢdur. Yağ

istehsalı ilə məĢğul olan baĢqa 10 quberniyada isə ancaq 20 faizə qədər yağ istehsal etmək mümkün

olmuĢdur. 90-cı illəıdə Saratov quberniyasının Volski, Saratov, Atkarski vilayətlərində əkilən tarla

bitkilərinin 32-34%-dən çoxu günəbaxanın payına düĢürdü. Bu illər çoxlu toxum məhsulu əldə

edilmiĢdi. Belə ki, əkilən hər hektar sahədən 98-100 puda qədər toxum əldə olunurdu. Bu dövrdə

günəbaxan toxumu, taxıl toxumlarından üstün sayılırdı. Günəbaxan yağına tələbat günü-gündən

artırdı. Bunu nəzərdən qaçırmayan sahibkarlar əkin sahələrini durmadan geniĢləndirirdilər. Bu

zaman Voronej, Saratov və digər quberniyaların seleksiyaçıları məhsuldar və yağ çıxımı yüksək

olan sortların yaradılması ilə məĢğul olmuĢlar. Bu dövrlərdə yüksək məhsuldar sortlar

yaradılmıĢdır. BaĢqa ərazilərdən toxum əldə edilib, bu ərazilərdə əkilən toxumdan əmələ gələn bitki

5 aydan sonra toxum verdiyindən, əkinçilər bununla qane olmayıb, yeni tezyetiĢən sortlar

yaratmağa çalıĢdılar. Onların gərgin əməyi hədər getmədi. Belə ki, 70-80 gün ərzində vegetasiya

dövrünü baĢa vuran sortların əldə edilməsinə nail oldular. Xalq seleksiyaçıları öz təcrübələrini

sürətlə davam etdirərək yaxın illərdə 10-a qədər yeni məhsuldar və tezyetiĢən sortlar eldə etməyə

nail oldular. Sonralar isə yağ çıxımı yüksək olan sortlar yaradılmağa baĢlandı. Çırtlama - «yemək»

məqsədi ilə yaradılan günəbaxan sortlarının toxumları uzun, qabıqları qalın, yağ təbiətinə malik

olanlar isə əksinə qısa, sıx rüĢeymə malik nazik qabıqlı, yağı yüksək olan ĢiĢtəhər toxumlu sortlar

idi. Beləliklə, günəbaxanı Rusiyada bir neçə istiqamətdə: toxumları xırda olub, bəzək bitkisi kimi,

toxumları iri yemək məqsədi üçün, tərkibində çoxlu yağı olan və s. sortları inkiĢaf etdirməyə

baĢlamıĢdılar. Ġldən-ilə günəbaxanın sahələrini geniĢləndirən əkinçilər, mülkədarlar, yağ istehsal

edən sahibkarlar, tacirlər, satıcılar böyük miqdarda gəlir əldə edib varlanırdılar. Birdən əkin

sahələrinin üzərini pas göbələkləri bulud kimi aldı. Ani halda bitkinin yarpaqları qaralıb külə

döndü, bitki məhv olmağa baĢladı. Məhsuldarlıq demək olar ki, tamamilə yox dərəcəsinə endi.

1869-cu ildə Voronejin zəngin sənayeçisi A.R.Mixaylov «Yer quruluĢu» qəzetində yazırdı:

233

«1866-cı ilin qorxusu, heç bir Ģeylə müqayisə olunmaz, bədbəxtçilik gələrək, yağ sənayesini

tamamilə tənəzzülə uğratdı. Belə ki, hər il min pudlarla yağ satılan bazar olan Alekseyevka bazarı

boĢaldı. KasıblaĢmıĢ adamlar çörək almağa belə pul tapa bilmədilər. Ġnsanlar çıxılmaz vəziyyətdə

qalaraq, bu dəhĢətli «parazitə» qarĢı necə mübarizə aparmağın yolları haqqında düĢünürdülər. Bu

arzuolunmaz «parazit» günəbaxan bitkisinin Ģirəsini sorub onun axırına çıxırdı. Hər ildə yağ

istehsalı zamanı Saratovdan Moskvaya, Peterburqa və s. Ģəhərlərə, müxtəlif quberniyalardan 250-

300 min puda qədər yağ göndərildiyi halda, 1869-cu ildə ancaq 40 pud göndərilmiĢdir. Bir çox yağ

zavodları toxumun çatıĢmazlığı üzündən öz iĢlərini dayandırmıĢdır.

BaĢ vermiĢ bu ağır vəziyyətdən çıxıĢ yolunu ancaq xalq seleksiyaçıları tədricən tapmağa

baĢladı. Belə ki, əkinçilər sahələrdə pas göbələyinə qarĢı davamlı olan yaĢıl yarpaqlı günəbaxan

bitkilərinin tək-tək olsa da qaldıqlarını nəzərlərindən qaçırmadılar. Bu davamlı günəbaxan

toxumlarından xalq seleksiyaçıları pas göbələyinə qarĢı yeni davamlı günəbaxan sortu əldə etdilər.

Bu sorta yarpağının rənginə görə «yaĢıl» adı veımiĢdilər. Günü-gündən günəbaxan bitkisinin əkin

sahələri geniĢləndirilirdi. Bir azdan sonra ikinci bədbəxtçilik baĢ verdi. Hər yerə yayılan yeni

parazit «qurdcuğaz» peyda oldu. Bu xəstəlik nə bitkinin gövdəsində, nə də yarpağında görünürdü

bu ancaq bitkinin kökündə parazitlik edərək, onun qidasını «əlindən alıb» özü yeyirdi. Bunun

nəticəsində göz görə-görə bitki məhv olmağa baĢlayırdı. Parazitin məhvedici kiçik sporları külək

vasitəsilə çox uzaq məsafələrə yayılaraq, torpaq və otların içərisində gizlənərək əlverĢli Ģəraitdə

yenidən inkiĢaf edib, əkin sahələrini məhv edirdi. Parazit 8-10 il dinclik vəziyyətdə olmasına

baxmayaraq öz yaĢama qabiliyyətini saxlayırdı. Bir çox torpaq sahələri bu parazitlə yoluxduğundan

bu yerlərə günəbaxan toxumu əkmək hədər idi. Bu parazitə qarĢı kimyəvi mübarizə üsulu məlum

olmadığı üçün, ancaq aqrotexniki üsullarla mübarizə aparırdı. Belə ki, əkin sahələrində olan bitkilər

kökündən çıxarılır, bir yerə toplanır, yandırılır, dərin Ģum edilərək, dondurma iĢləri aparmaqla və s.

mübarizə tədbirləri görülürdü. Buna baxmayaraq parazit inkiĢaf edib, öz «düĢmənçiliyini» davam

etdirirdi. Yenə də əkinçilərin köməyinə xalq seleksiyaçıları gəldi.

Belə ki, xalq seleksiyaçıları bu zaman təbii və süni seçmə üsulları hazırlayaraq, xəstəliyə

qarĢı davamlı sortlar yaratmaq üzərində gərgin iĢ apramağa baĢladılar. Lakin bir xəstəliyə qarĢı

mübarizə aparıb qurtarmamıĢ, o biri xəstəlik əmələ gəlirdi. Ġndi də günəbaxan güvəsi əmələ

gəlməkdədir. Bu güvələr günəbaxan səbətinə daxil olub, toxumları yeməyə baĢlayır, bitkini məhv

edirdilər. Saratov quberniyasında əkilən günəbaxan sahəsi əsas etibarilə güvə parazit ilə tamamilə

məhv edilmiĢdir. Buna qarĢı mübarizə ancaq tarlalarda olan xəstə bitkiləri yandırmaqla həyata

keçirilirdi. Alınan kül isə zavodlara göndərilib, potaĢ istehsal olunurdu. Bu dövrlərdə günəbaxanın

əkin sahəsi kəskin surətdə azalmağa baĢladı. Bu dəfə də güvəyə qarĢı mübarizə üsulunu saratovlu

aqronom Ġ.M.Karzin tapdı. O, müxtəlif günəbaxan sortlarını güvəyə qarĢı sınaqdan keçirməyə

baĢladı. Nəhayət, buna qarĢı davamlı Kaliforniyada bəzək məqsədi ilə əkilən günəbaxan sortu oldu.

Bu budaqlanan, çoxlu kiçik səbətçiyi olan çoxləçəkli günəbaxan idi. Əksər çiçəkləri toxum

vermirdi, lakin yuxarı çiçəklərdə güvəyə qarĢı davamlı toxumlar əmələ gəlməyə baĢladı. Aqronom

Karzin çarpazlaĢma üsulu ilə bu dekorativ sortlardan yüksək yağlılıq xüsusiyyətinə malik sortlar

əldə etmiĢdir.

Toxumların qabığı öyrənilərkən isbat edildi ki, onun tərkibində zəngin karbon birləĢmələri

vardır. Bu qabıq o qədər qalın olur ki, tırtıl gənəsi onu kəsib toxumunu məhv edə bilmirdi.

Bu davamlı sortun meydana gəlməsi ilə əlaqədar 1913-cü illərdə günəbaxanın əkin sahələri

yenidən geniĢləndirilərək bir milyon hektara çatdırılmıĢdı. Beləliklə, rus kəndlisi tərəfindən

«Amerika yabanısı» əvvəlcə park, bağ və bağçaların bəzədilməsində, sonralar yemək uçün, nəhayət

yağ istehsalı sahəsi kimi inkiĢaf etdirilmiĢdir. Rusiyada günəbaxan təsərrüfatını inkiĢaf etdirmək

üçün əkinçilərə seleksiyaçı-alimlər öz kömək əllərini əsirgəməmiĢlər. Bu dövrdə bir çox təcrübə

stansiyaları yaradılaraq, baĢqa taxıl bitkilərilə yanaĢı günəbaxan bitkiləri üzrə də elmi tədqiqat iĢləri

aparılaraq yeni-yeni məhsuldar və müxtəlif xəstəliklərə qarĢı davamlı sortlar yaradılması üçün

gərgin əmək sərf edilmiĢdir. 1912-1913-cü illərdə Saratov təcrübə stansiyasında seleksiyaçılar

tərəfindən Saratov 169, Xarkov-76, «YaĢılı» sortu əldə edilmiĢdir. Bu zaman tezyetiĢən, eləcə də

Sibirin Ģaxtasına davamlı sortlar yaradılmıĢdır. Bu bitkilər əvvəlki sortlardan müxtəlif xəstəliklərə

qarĢı davamlı və məhsuldar olmaları ilə fərqlənirdilər. Sovet seleksiyaçı alimlərinin ən böyük

234

nailiyyəti yüksək yağlılığa malik sortların yaradılıb, əkinçilərin ixtiyarına vermələri olmuĢdur.

V.S.Pustavoyanın təĢəbbüsü ilə 1972-ci ildə Kuban kənd təsərrüfatı məktəbi, Krasnodar

vilayətində isə «Kruqlik» adı altında təcrübə stansiyası yaradılmıĢdır. Bunlar da inkiĢaf etdirilərək

1932-ci ildə Ümumittifaq elmi-tədqiqat yağlı bitkilərin mədəni hala keçirilməsi ilə məĢğul olan yeni

institut yaradılmıĢdı. Bu dövrlərdə Saratov və Voronejdə olan təcrübə stansiyalarının hamısı Kuban

vilayətində mərkəzləĢdirilmiĢdi.

V.S.Pustavoy birinci dəfə «Kruqlik A-41» sortu yaratmıĢdır. Bu sortun toxumunun

tərkibində 36%-ə qədər yağ olmuĢdur. Bu əvvəlki sortlara nisbətən 3-6% çox idi. 30-cu illərin

axırlarında onun yaradıtdığı baĢqa bir günəbaxan sortunun tərkibində isə 38-40% yağ aĢkar

edilmiĢdir. Bu sort mütəxəssisləri təəccübünə səbəb olmuĢdur. 50-ci illərdə isə V.S.Pustavoy öz

əməkdaĢları ilə birlikdə toxumunun tərkibində 42,15% yağ saxlayan yeni sort da eldə etmiĢdilər.

60-cı illərdə isə toxumunun tərkibində 48,0-52,5, bəzisində isə 57% yağ saxlayan ―qabaqcıl‖

günəbaxan sortu yaranmıĢdır. Bu sort baĢqa sortlardan məhsuldarlığına, xəstəliklərə davamlığına

görə fərqlənirdi.

Xalq seleksiyaçıları tərəfindən yaradılan yeni sortlar pas göbələklərinə qarĢı çox davamlı və

yüksək məhsuldar olmuĢlar. Buna baxmayaraq pas göbələyi xəstəliyi yenə də tək-tək hallarda

özünü göstərirdi. V.S.Pustavoy bu problemlə məĢğul olmağa baĢladı. O, ABġ-ın Texas Ģtatından

gətirdiyi yabanı növü baĢqa bir məhsuldar günəbaxan sortu ilə çarpazlaĢdırmıĢ, lakin çox

budaqlanan və kiçik səbətləri olan günəbaxan forması əldə etmiĢdir. O, təcrübələrini davam

etdirərək, pas göbələyinə qarĢı davamlı və məhsuldar yeni sort əldə etməyə nail olmuĢdur. Pustovoy

bu sortunu sovet seleksiyasının Ģahı adlandırdı. Hal-hazırda bu sort Ukrayna və Kuban, Saratov,

Volqoqrad, Voronej vilayətlərində geniĢ əkilib-becərilir. Bunu hətta Bolqarıstan, Macarıstan,

Rumıniya, Fransa və bir sıra Qərbi Avropa ölkələrində, hətta ABġ-da əkib-becərməyə baĢlamıĢlar.

Ġlk dəfə Voronej alimləri (seleksiyaçıları) tərəfindən əkilən günəbaxan dünya əkinçilik

mədəniyyətində birinci yerə çıxmıĢdı. Belə ki, hər hektar sahədən alınan məhsuldan 15 sentner yağ

əldə edilir. Bu qədər məhsul hal-hazırda dünyanın heç bir ölkəsində əldə edilməmiĢdir. Aqrotexnika

elminin yeniliklərinə əsaslanaraq, günəbaxan bitkisinin məhsuldarlığı hər hektar sahədən (1913-cü

ilə nisbətən) 12-13% artıq toxum əldə edilməsinə səbəb olmuĢdur. Qabaqcıl təsərrüfatlar hər hektar

sahədən 20 sentnerdən artıq toxum əldə etməyə nail olmuĢlar ki, bu da 1 tondan artıq yağ deməkdir.

XTNS-də Krasnodar vilayəti hər hektardan 30 sentner toxum məhsulu verən günəbaxan sortu

nümayiĢ etdirmiĢdi.

Seleksiyaçı alimlər bugünkü nailiyyətlərilə kifayətlənməyərək, yeni-yeni məhsuldar, tez

yetiĢən hündürlüyü 100 sm olan günəbaxan sortları yaratmaq üzərində gərgin iĢ aparırlar. Onlar elə

sortlar yaratmaq istəyirlər ki, hal-hazırda hər hektar sahəyə əkilən 20-60 min ədəd əvəzinə 100 min

bitki əkmək mümkün olsun. Bundan əlavə mal-qaranın yem bazasını möhkəmləndirmək məqsədilə

silos hazırlamaq üçün yeni sortlar əldə edilərək kənd əməkçilərinin öhdəsinə verilmiĢdir. Bu

məqsədlə seleksiyaçı alimlər tərəfindən silos məqsədi ilə istifadə olunan «Giqant- 549» sortu əldə

edilmiĢdir. Bu sort hər hektar sahədən 1000 sentner yaĢıl kütlə əldə etməyə imkan verir.

Gövdəsində 40-dan artıq budağı olur. Bu sort öz keçmiĢ yabanı növünü xatırlatmaqla yanaĢı

budaqlarının sayı və məhsuldarlığı ilə ondan fərqlənir.

Günəbaxanın qiymətli yağ, dərman, boyaq, yem və s. əhəmiyyətini nəzərə alıb

respublikamızda bitkinin geniĢ əkin sahələrinin təĢkil edilməsi də məqsədəuyğun olardı.

Günəbaxaıı yağından müalicə preparatlarının hazırlanması.

Günəbaxan yağı müalicəvi xüsusiyyətlərinə görə tibb mütəxəssisləri tərəfindən çox yüksək

qiymətləndirilmiĢdir. Belə ki, günəbaxan yağının tərkibi heyvan yağlarından fərqli olaraq

doymamıĢ yağlarla zəngindir. Ona görə də qida məhsullarının hazırlanmasında ən çox günəbaxan

yağından istifadə olunmasını məsləhət görürlər. Çünki günəbaxan yağı damarların divarlarına heç

bir ziyanlı təsir göstərmir. Bundan baĢqa günəbaxan yağı bir də ona görə qiymətli sayılır ki, onun

tərkibində çoxlu miqdarda F vitamini vardır. Bunun orqanizmdə çatıĢmazlığı nəticəsində mədə-

bağırsaqların selikli qiĢasına, damarların zədələnməsinə (sklerozdan infarkta qədər), artrit, qara

ciyərin xroniki xəstəliyinə, orqanizmin zəifləməsinə səbəb olur. Ona görə də orqanizmdə baĢ verən

bu mənfi xüsusiyyətləri aradan qaldırmaq üçün hər gün 1-3 xörək qaĢığı günəbaxan yağı qəbul

235

etməyi məsləhət görürlər. Bu məqsədlə günəbaxan toxumlarından soyuq Ģəraitdə presləmə üsulu ilə

alınan yağdan istifadə etməyi məsləhət görürlər. Soyuq üsulla alınan yağın rəngi tünd, dadlı və xoĢ

iyli olub, o tez bulanan, tərkibində bioloji aktiv maddələr itirən, havada tez oksidləĢəndir,

tərkibində nə qədər çox F vitamini olarsa, yağ o qədər də tez xarab olur.

Yağın müalicəvi xüsusiyyətlrini nəzərə alıb xroniki xəstəlikləri olanlar hər gün bir xörək

qaĢığı daxilə qəbul etməlidirlər.

İmmuniteti artırmaq üçün, soyuqdəymə, parodontoz və tonzillit zamanı. Səhər tezdən

acqarına 1 xörək qaĢığı təmizlənməmiĢ yağı 5-7 dəqiqə ağzınızda saxlayıb tüpürdükdən sonra

ağzınızı isti su ilə yaxalayın.

Avitaminoz və hipovitaminoz zamanı. Karotin tərkibli yağlardan istifadə etmək məsləhət

görülür. Bunun üçün bir stəkan ərik qurusunu yuyub qurudun. Qurutduqdan sonra üzərinə bir stəkan

təmizlənmiĢ yağ əlavə edib 7 gün qaranlıq yerdə saxlayın. Sonra süzüb yeməkqabağı 1-2 xörək

qaĢığı qəbul edin və yaxud salatın üzərinə töküb yeyin.

Böyrək və öd kisəsi xəstəliklərində (öd yolları xəstəliklərində, öd daşlarının tökülməsində). Səhər tezdən acqarına bir xörək qaĢığı təmizlənməmiĢ günəbaxan yağı qəbul etmək məsləhətdir.

Rinit və angina zamanı. Stəkanın 1/2 hissəsi qədər günəbaxan yağını qaynama dərəcəsinə

gətirib su hamamında 10 dəqiqə saxlayıb soyudun və üzərinə bir diĢ əzilmiĢ sarımsaq əlavə edib, 8

saat dəmlədikdən sonra süzüb 3-5 damcı qəbul edin.

Mədə və onikibarmaq bağırsağın müalicəsi üçün. 3 xörək qaĢğı günəbaxan yağını bankaya

tökün, üzərinə o qədər də araq əlavə edib, ağzını qapaqla möhkəm bağlayın. Gündə 3 dəfə,

yeməkdən qabaq bir xörək qaĢığı qəbul edin.

Artrit, revmatizm, miozit, radikulit və paraliç nəticəsində baş verən qıcolmaları aradan

qaldırmaq üçün. 30 ədəd dəfnə yarpağını xırda doğrayıb ĢüĢə bankaya tökün, üzərinə 1 stəkan

günəbaxan yağı əlavə edin. 10 gün qaranlıq və isti yerdə saxlayın. Süzüb təmizlədikdən sonra

axĢamlar ağrıyan nahiyənin üzərinə sürtüb bağlayın.

Səs tutulmalarında. Stəkanın 1/2 hissəsi qədər günəbaxan yağını su hamamında qızdırıb

pambıq parçaya hopdurub axĢam və səhər kompres əvəzi kimi istifadə edin. Kompresi götürdükdən

sonra udlaq hissəni ehtiyatla masaj edin. Bu əməliyyatdan sonra udlaq sahəsində qan dövranı

yaxĢlaĢacaq və qısa bir müddət ərzində səs öz normal həddinə düĢəcəkdir.

Günəbaxan yağından ağıllı və Ģüurlu surətdə istifadə bir çox təhlükəli xəstəlikləri aradan

qaldıra bilər.

Günəbaxanın ayrı-ayrı hissələrindən müalicə preparatlarının hazırlanması.

Günəbaxanın toxumları tam yetiĢdikdən sonra ondan yağ almaq üçün onun səbətini kəsib

toplamağa baĢlayırlar. Müalicə məqsədilə gövdə də kəsilib götürülür, uzunluğu 2 sm ölçüdə

doğranıb xırda hissələrə salınır və kölgəli, mehvuran sahələrə sərilib yaxĢı-yaxĢı qurudulur. Sonra

kağız və xüsusi materialdan hazırlanmıĢ kisələrə doldurulub yeri gəldikcə istifadə edilir.

QurudulmuĢ gövdədən 2 ovuc 3 litrlik bankaya töküb üzərinə soyuq su tökün. Bundan sonra

xammaldan cövhəri almaq üçün bir az saxlayın. Sonra suyunu süzüb qaynadın. Səhərə qədər

saxlayın. Səhərisi bankadakı ekstraktı süzüb gündə 3 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ içsəniz sidik-

cinsiyyət sistemini, böyrək, qalxanabənzər vəzi xəstəliklərini müalicə etmək olar. Müalicəni 1 ay

aparıb 1 həftə fasilə verin. Ġldə bu əməliyyatı 3-4 dəfə təkrar edin. Yadınızda saxlayın ki,

günəbaxanın gövdəsindən hazırlanan ekstrakt kəskin sidikqovucu təsirə malikdir. Bu zaman Ģiddətli

tərləmə olur, damarlarda baĢ qaldıran kəskin ağrılar damarlardakı Ģlakların təmizlənməsini göstərir.

Revmatizmə tutulan hər bir xəstə ayaqlarını həftədə iki dəfə isti duzlu suya qoyub vanna qəbul edib

isti saxlamalıdır. Sonra 3 ovuc xammalı 2 litr duzlu suya töküb saxlayın və vannasını qəbul edin.

Vanna qəbul edərkən baĢınızda kəskin ağrılar baĢ verə bilər. Bu da orqanizmin toxuma və

orqanlarının Ģlaklardan təmizlənməsinə niĢanədir.

Günəbaxan ləçəklərindən hazırlanan cövhərindən Ģəkərli diabet zamanı dəridə əmələ gələn

yara qabarmalarının müalicəsində istifadə edilir. 10 q ləçəyini 1 stəkan qaynar suya tökün, 20

dəqiqə qaynadın və soyudub süzün. Sonra ləçəklərini götürüb yaraların, kəsiklərin, xəstə nahiyənin

üstünə qoyub sağaldın. Bundan baĢqa çiçəyinin ləçəklərindən alınan cövhərlə qızdırmanı, miqreni

(qaymoriti), əsəb səpkilərini və s. müalicə edirlər. Bu cür cövhər mədə-bağırsaq sistemində əmələ

236

gələn spazmaların aradan qalıdırılmasında, bronxial astmanın yüngülləĢdirilməsində tətbiq edilir.

Ġstənilən ĢüĢə qabı götürüb 2/3 hissəsinə qədər ləçəklə doldurub ağzına qədər araq əlavə edin.

Cövhərini aldıqdan sonra 2 həftə ərzində psoriaz olan nahiyələrə sürtün.

Rusiyada Ġvan Qroznının çarlığı zamanı cavan günəbaxan ləçəklərindən dəmləmələr və

cövhərlər hazırlanırdı. Xalq təbabəti ilə məĢğul olan loğmanların dediyinə görə həmin ekstraktlar

jenĢenin göstərdiyi təsirə bərabər idi. Bunun üçün 20 q çiçək baĢcığını 100 ml spirtin üzərinə töküb,

isti yerdə 10 gün saxlayıb süzün. Gündə 3 dəfə, 30-40 damcı qəbul edin.

Çiy toxumundan qan təzyiqinin, qan damarlarında baş verən sklerotik proseslərin, eləcə

də sinir sisteminin sakitləşdirilməsində. Yarım litrlik ĢüĢə bankanı ağzına qədər günəbaxan toxumu

ilə doldurub içərisində 2 litr soyuq su olan emallı qazana tökün. Sonra vam od üzərinə qoyub, 2 saat

qaynadın. Aldığınız dəmləməni bütün gün ərzində qəbul edin. Müalicə kursunu 14 gün apardıqdan

sonra 5 gün fasilə verin. Müalicəni sağalana qədər davam etdirin.

Orqanizmdə olan duzların əridilib kənar edilməsində, artritdə, artrozda, osteoxondrozda,

böyrəkdə və öd kisəsində olan daşların və qumların kənar edilməsində. 1 stəkan həcmində

doğranmıĢ kökünü 3 litr suya töküb 2 dəqiqə qaynadın. Aldığınız bütün dəmləməni 3 gün

müddətində qəbul edin. Həmin kökün üzərinə 3 litr su töküb 5 dəqiqə qaynatdıqdan sonra süzüb

yenidən 3 gün qəbul edin. 3-cü dəfə həmin kökün üzərinə yenidən 3 litr su töküb 15 dəqiqə

qaynadıb süzün. Sonra kökü yenidən biĢirin, aldığınız çayı bir ay müddətində içməyi davam etdirin.

Sidiyin rəngi səffaflaĢanda müalicəni dayandırın. Müalicə zamanı duzlu, yağlı xörəklərin qəbul

edilməsi məsləhət görülmür.

Kök hissəsindən müalicə zamanı. Kök hissəsinin nə vaxt yerdən çıxarılması haqqında heç

bir məlumat yox idi. Uzunmüddətli təcrübələr zamanı müəyyən olundu ki, günəbaxanın kökünü

müalicə məqsədləri üçün sentyabrın 15-dən 20-nə kimi, saat 5-7 arası qazıb çıxartmaq lazımdır. Bu

vaxt o müalicəvi təsirə malik olur. BaĢqa dövrlərdə kökün müalicəvi təsiri çox effektli olmur.

Günəbaxanın səbət hissəsiııdən alınan ekstraktdan böyrək, mədə və onikibarmaq

bağırsaq, öd vəzisi xəstəliklərini müalicə etmək üçün. Səbətdəki toxumlar yetiĢməyə baĢlayanda

onu kəsib, ləçəklərini qoparıb atın, bütün səbəti xırdalayıb ət maĢınından keçirin. AlınmıĢ kütlədən

götürüb Ģəkər tozu ilə 1:1 nisbətində qarıĢdırıb ĢüĢə bankalara doldurun. Sonra ağzını təmiz ağ

kağızla bağlayın. Qapaqdan istifadə etmək olmaz. Aldığınız kütlədən aĢağıdakı qaydada istifadə

edin:

Ciyər, onikibarmaq bağırsaq, öd kisəsi xəstəliklərinin müalicəsində: 1 çay qaĢığı

qarıĢıqdan 1 stəkan çayın və yaxud qəhvənin içərisinə töküb qarıĢdırın və gündə 3 dəfə qəbul edin.

Müalicə kursunu 1 aya qədər davam etdirin.

Yeralması – Helianthus tuberosus L.

Yeralmasının ikinci adı topinamburdur. Topinambur öz adını ġimali Amerikada

«tupinamba» adlanan hindu tayfasından götürüb. Hindular yeralmasını çox qiymətli, güc verən

müalicəvi bitki hesab edirlər. Yeralmasından əvvəllər Hollandiya və Ġsveçdə müalicə məqsədləri

üçün geniĢ istifadə olunmuĢdur. Orada yeralmasını kərə yağı və çaxırda biĢirib, alınmıĢ kütlədən

ürək xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edirmiĢlər. Çin təbibləri enterit, dizenteriya, düz

bağırsağın selikli qiĢasınm iltihabı xəstəlikləri zamanı gündə bir ədəd yeralması yeməyi məsləhət

görürlər. Sınıqlar zamanı isə yeralmasının yarpaqlarını xırdalayıb sıyıq Ģəklində zədəli nahiyələrə

qoyurlar.

XVII əsrdə ruslar topinamburu yerarmudu

adlandırmıĢlar. Rus təbibləri bu bitkinin kök yumrularının

çaxırla qarıĢdırılmıĢ məhlulunu ürək-damar xəstəliklərinin

müalicəsində istifadə edirmiĢlər. O vaxtlar bu bitkidən çiban və

yaraların müalicəsində də tətbiq edilirdi. Bunun üçün tənzifı

yeralması kökünün Ģirəsində isladıb zədəli nahiyələrə kompres

qoyub, axĢamdan sərəhərə qədər saxlayırlar. Bu müalicəvi

bitkinin köməyi ilə oynaq və onurğa sütunu ağrlarından azad

237

olmaq olar. O, həmçinin yuxusuzluq və yorğunluğa qarĢı da müsbət təsir göstərir. Bu gün

yeralmasından fəal surətdə nəinki xalq təbabətində, həmçinin elmi təbabətdə, farmakologiyada və

kosmetikada geniĢ istifadə olunur.

ġəfa bitkisi topinamburun tərkibində orqanizm üçün vacib olan bir sıra bioloji aktiv

maddələr aĢkar edilmiĢdir. Bitkinin kök yumrularının tərkibində 10-17% inulin maddəsi aĢkar

edilmiĢdir ki, bunu saxaroza və niĢastadan fərqli olaraq orqanizm yaxĢı mənimsəyir və Ģəkərli

diabet əleyhinə təsirə malikdir. Ġnulindən baĢqa bitkinin kök yumruları fruktoza ilə də zəngindir.

Kartof, yerkökü və çuğundurun kök yumruları ilə müqayisədə topinamburun tərkibində dəmir,

silisium, sink, vitaminlərdən C, Bl, B2 daha çoxdur. Yeralmasının digər tərəvəzlərdən fərqi

tərkibində yüksək miqdarda zülalın olmasıdır. Yeralmasından müxtəlif formada istifadə etmək olar.

Belə ki, bunun kök hissəsindən çiy halda salat hazırlayır, suda və yaxud sobada biĢirib, digər

tərəvəzlərlə birlikdə istifadə edirlər.Gündə yeralmasından 300 qram yesəniz və ya 1 stəkan təzə

Ģirəsindən içsəniz aĢağıdakı sadaladığımız xoĢagəlməzliklərdən qurtula biləsiniz. O, orqanizmdən

toksiki maddələri çıxarır, qanda Ģəkərin, xolesterinin miqdarını azaldr, piylənmənin qarĢısını alır.

Orqanizmdə təbii enerji balansını, arterial təzyiqin sabitliyini, qanda hemoqlobinin miqdarın sabit

saxlayır. DuzlaĢma, miokard infarktı, mədə-bağırsaq və digər xəstəliklərin profılaktikası zamanı

faydalıdır.

Xalq təbabətində yeralmasından hazrlanan preparatlar.

Güclü təsiredici məlhəm. Müasir tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, bu bitki və ondan

hazırlanan məhsullar çox güclü dərman və profılaktika vasitəsidir. Müəyyən edilmiĢdir ki,

yeralması hətta xərçəng xəstəliyinə qarĢı da təsir göstərir. ġəkər xəstəliyindən əziyyət çəkən

insanlar yeralmasından istifadə etməklə qanda Ģəkərin miqdarını azaldırlar. Diabet və qara ciyər

xəstəlikləri zamanı yeralmasının təzə yarpaqlarından salat Ģəklində istifadə edirlər. Yeralmasının

Ģirəsi müxtəlif xəstəliklər zamanı yaxĢı təsir göstərir. Təmiz yuyulmuĢ yeralmasını Ģirəçəkən

maĢından keçirib soyuducuda saxlayın. Ürəkbulanma, baĢ ağrısı, yüksək qan təzyiqi olan zaman

səhərlər 2 xörək qaĢığı Ģirəsini eyni miqdarda su ilə qarıĢdırıb qəbul edin. Mədə-bağırsaq

xəstəlikləri, qəbizlik zamanı yeralması Ģirəsindən gündə 2-3 dəfə, yeməkarası 1-2 xörək qaĢığı için.

Müalicə kursu 20 gündür. Polartrit zamanı isə Ģirədən gündə 3 dəfə yarım stəkan həcmində qəbul

edin. ġirədən qalmıĢ çöküntünü isə ağrıyan nahiyələrə kompres Ģəklində qoyun.

Ġndi aprektlərdən yeralmasının hazır preparatlarını da almaq mümkündür. Klinik sınaqlar

zamanı müəyyən edilib ki, bu preparatlar müxtəlif toksiki maddələrdən, alkoholdan

zəhərlənmələrdə, o cümlədən yanıqlar zamanı çox effektlidir. Preparatlardan həmçinin qan dövranı

pozğunluqlarında, dayaq-hərəkət aparatı xəstəliklərində, disbakterioz, ekzema, yuxusuzluq zamanı

istifadə edilir. Bu preparatlar tez-tez xəstələnən uĢaqlara, infarktdan və insultdan sonra bərpaolunma

və digər xəstəliklər zamanı təyin edilir.

Hipertoniya, anemiya, şəkərli diabet, pankreatit zamanı. Yeralmasnın qurudulmuĢ və

yaxud çiy halda kök yümrülarından istifadə edilir. Bunun üçün 1 litr suya 5 ədəd çiy yeralması və

ya 3 xörək qaĢığı qurudulmuĢ yarpağndan töküb, 10-15 dəqiqə (qurudulmuĢunu 30 dəqiqə)

qaynadın. Bu dəmləmədən həm soyuq, həm də isti halda, həftədə 1-2 dəfə, gün ərzində 1 litr

həcmində qəbul edin.

Sistit, pielonefrit, leykoz, vərəm, anemiya, şəkərli diabet, ateroskleroz, taxikardiya, işemik

xəstəliklər zamanı yeralmasından hazırlanan dəmləmədən istifadə etmək faydalıdır.

Dəmləmənin hazırlanması. 2 xörək qaĢığı yeralması yarpaqlarının və ya xırdalanmıĢ kök

yumrularının üzərinə 2 stəkan qaynar su töküb, axĢamdan səhərə qədər saxlayın. Dəmləmədən

gündə 3-4 dəfə, yeməkdən 10-15 dəqiqə əvvəl stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu

20 gündür.

Şəkərli diabet, skleroz, hipertoniya, anemiyadan əziyyət çəkənlərə yeralmasının

gövdəsindən hazırlanmıĢ dəmləmədən istifadə etmək yaxĢı təsir göstərir. 2 xörək qaĢığı xırdalanmıĢ

gövdəsinin üzərinə 2 stəkan qaynar su əlavə edib, soyuyana qədər gözləyin. Dəmləməni gündə 4

dəfə yarım stəkan həcmində qəbul edin. Müalicə kursu 20 gündür. Yeralmasını sürtgəcdən keçirin.

AlınmıĢ sıyığı ekzema, dəri yaraları, civzələr, yanıqlar və vitiliqo dəri xəstəliyi zamanı zədəli

nahiyələrə kompres Ģəklində qoyun. Müalicəni gündə 2 dəfə, 20 dəqiqə müddətində yerinə yetirin.

238

Bitkinin Ģirəsindən qəbul etmək olar.

Yeralmasından kosmetik vasitələrin hazırlanması.

Yeralması, həm də əla kosmetik vasitədir. Məsələn, qıcıqlanmıĢ, iltihablı üzün dərisinə

bitkini sıyıq Ģəklinə salaraq maska qoymaq çox faydalıdır. Əməliyyatı həftədə iki dəfə, 20 dəqiqə

müddətinə yerinə yetirin. Sonra üzünüzü ilıq su ilə yuyub, krem çəkin. Müalicə kursu 10-15

seansdır. Bu cür maskanı yeralması Ģirəsindən də edə bilərsiniz. QırıĢlı və quru dərisi olanlar

həftədə iki dəfə yeralmasından hazırlanan sıyıqla üzünü masaj etməlidirlər. Əgər bu proseduru

müntəzəm yerinə yetirsəniz, üzünüzün dərisi zərif, təmiz və elastik olacaq. QırıĢlar da tədricən

itməyə baĢlayacaq. Yeralması bitkisinin yarpaqlarından hazırlanan dəmləmə ilə saçları yaxalamaq

çox faydalıdır. Dəmləmənin hazırlanma qaydası belədir: 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ yarpaqlarıın

üzərinə 1 stəkan qaynar su töküb, 30 dəqiqə saxlayıb süzün. Bu dəmləmə ilə saçlarınızı

yaxaladıqdan sonra onlar sağlam, gözəl və parlaq olacaqlar.

Yeıalmasını Azərbaycanın istənilən iqlim-torpaq Ģəraitində çox asanlıqla əkib-becərməklə,

ondan qida, Ģəkərli maddə və müalicəvi preparatların istehsalını təĢkil etmək olar.

Üçbölümlü yatıqqanqal – Bidens tripartita L.

Cinsin dünya florasının tərkibində 200-ə qədər növü yayılmıĢdır. Qafqazda 3, o cümlədən

Azərbaycanda 1 növünə rast gəlinir. Üçbölümlü yatıqqanqalın elmi adı isə «Bidens» latın sözü

olub, ―bi‖ - iki, ―dens‖ - diĢ deməkdir. Bu da iki iti diĢĢəkilli meyvə deməkdir. Növünün elmi adı

isə «tripartita» üç bölünən mənasında, yarpağının aynasının qurluĢunu göstərir. Xalq arasında bunu

«itciyər», «iliĢkən», «xənəzir otu», «keçi buynuzu» kimi tanıyırlar. Üçbölümlü yatıqqanqal -

Bidens tripartita L. hündürlüyü 15-60(100) sm olan,

kökü saçaqlı Ģaxələnən, nazik, samanı rəngli birillik ot

bitkisidir. Gövdəsi düzduran, yoğun silindrvari yaĢıl və yaxud

qırmızımtıl rəngli olub, qarĢı-qarĢıya düzülmüĢ yarpaqlarla

əhatə olunmuĢdur. Yarpaqları qısa saplaqlı dərin üçbölümlü

lansetvari, gövdənin yuxarı hissəsində yerləĢənləri sadə,

kiçik, kənarları miĢardiĢli olduğu halda, ortada yerləĢən

yarpaqları nisbətən iri və bütövdür. Sarı-qonur boruĢəkilli

çiçəkləri iri səbətlərdən ibarət olub, yarımgirdə formasında,

tək-tək hallarda budaq və gövdələrin qurtaracağında

yerləĢmiĢdir. Çiçək səbətləri ikiqat zəngvari yaĢıl qınla əhatə

olunmuĢdur. Kənar yarpaqları çiçək səbətindən uzundur. Çiçəkləri solub meyvəsi yetiĢən zaman

səbəti qaralır və qonurlaĢır. Ġyul ayında çiçək açır, çiçəklənməsi sentyabr ayına qədər davam edir.

Meyvəsi toxumcuq olub, iki ədəd iynəvari qılçıq formasındadır.

Üçbölümlü yatıqqanqal Azərbaycanın demək olar ki, hər yerində geniĢ yayılmıĢdır. Buna ən

çox nəm yerlərdə, su basmıĢ çəmənliklərdə, çayların, göllərin, bataqlıqların kənarlarında daha çox

rast gəlmək olar. Bundan baĢqa bitkiyə zibilliklərdə, əkin sahələrinin kənarlarında, alaq otu kimi

bostanlarda təsadüf etmək olar.

Yatıqqanqal otunun tərkibində bir sıra bioloji fəal maddələr aĢkar edilmiĢdir. Bunlardan 50

mq% karotin, 60-70 mq% askorbin turĢusu, 4,5-5,8% aĢı maddəsi, 1,2-2,8% butein, kversetin,

izokreopsin, auronlar, kempferol, luteolin, sinarozid, sulfuretin, maritimetin, kumarinlərdən

umbelliferon, skopoletin, eskuletin və s. tapılmıĢdır. Bundan əlavə darçın turĢusu törəmələri, efir

yağı (izi), aĢı maddələri, selik və qatranlı maddələr, toxumlarından isə 11%-ə qədər piyli yağ

tapılmıĢdır.

YaĢıl hissəsinin tərkibində 8,60% kül, mq%q olmaqla: 40,40 K, 1l,40 - Ca, 3,50 - Mg, 0,20 -

Fe mikroelementləri, mkq/q olmaqla: 0,1 - Mn, 0,45 - Cu, 0,81 - Zn, 0,02 - Co, 0,02 - Cr, 0,14 - A1,

0,08 - V, 4,17 - Se, 0,08 - Ni, 3,11 - Sr, 0,03 - Pb, 87,20 - B makroelementləri tapılmıĢdır.

Hələ çox qədim zamanlarda üçbölümlü yatıqqanqal bitkisinin yarpağından hazırlanan

çaydan, cövhərlərindən dizenteriya, ekzema, damar və s. xəstəliklərin müalicəsində istifadə

edilmiĢdir. Üçbarmaq otunun müalicəvi əhəmiyyəti o qədər böyük idi ki, keçmiĢ Rusiyanın çar

239

quberniyasının 29 əyalətində bunun toplanıb tədarükü ilə məĢğul olmuĢlar. Çin və Tibet təbabətində

də üçbarmaq otundan soyuqdəymədə, ishalda geniĢ istifadə olunmuĢdur.

Xalq təbabətində üçbarmaq otundan hazırlanan məlhəmlərdən, cövhərlərdən xənazir, raxit,

iltihab əleyhinə, oynaq xəstəliklərində istifadə olunmaqla yanaĢı, sidikqovucu və tərlədici vasitə

kimi də iĢlədilir. Qədim zamanlarda ilan sancmasına qarĢı mübarizə effektli dərman preparatları

olmadığı dövrdə üçbarmaqdan hazırlanan məlhəmlərdən istifadə edilmiĢdir. Otundan hazırlanan

cövhərindən iĢtahaaçıcı, çətin həzm olunmaya qarĢı, eləcə də böyrək və dalaq xəstəliklərində

istifadə edilir.

Tərkibində çoxlu və qiymətli bioloji aktiv maddələr olduğundan kosmetika və

dermatologiya sahəsində geniĢ istifadə edilir. Belə ki, ondan hazırlanan məlhəmlərdən dəri

ekzemasına, qoturluğa, xənazirə, körpə uĢaqlarda əmələ gələn qartmağa qarĢı geniĢ istifadə edilir.

Toxumundan əldə olunan yağdan yaraların tez sağalmasında, dəri yanıqlarında, epitel hüceyrəsinin

sürətlə bərpa edilməsində iĢlədilir. Otundan hazırlanan vannalarından insanların sağlam, gümrah,

bədənin təravətli olmasında istifadə edilir. Üçbarmaq otunun tozağacı, gicitkən, atpıtrağı, çovdar,

zəncirotu, qaraqınıq qarıĢığından hazırlanan vannasından sağlamlaĢdırıcı, qüvvətləndirici vasitə

kimi həm də dəriyə sağlam rəng veıilməsində də istifadə edilir.

Yatıqqanqal otunun qönçə və ilk açan çiçəklərindən hazırlanan vannasından dəri

xəstəliklərində, diatezin müxtəlif formasında, qaĢınmalarda, səpkilərin müalicəsində geniĢ istifadə

edilir. Yayın axır aylarında, bitki qönçə və çiçək açan dövrdə gövdəni 30 sm hündürlüyündə kəsib

götürürlər. Bəzən onun yarpaq və yaxud kiçik yan budaqlarını da toplayırlar. Bir müddət keçəndən

sonra elə ki, bitkidə cavan budaqlar əmələ gəldi təkrar ikinci dəfə toplama iĢləri aparılır.

Üçbölümlü yatıqqanqal əkilən sahələri otbiçən maĢınlarla toplayır, silos kombaynları

vasitəsilə doğrayıb xırdalayır, talvar, çardaq və yaxud od quruducularında 45-50° temperaturda

qurudurlar. Hektar sahədən ~5-9 sentner yaĢıl quru kütlə əldə edildiyi halda, mədəni Ģəkildə

becərildikdə isə 24 sentner məhsul götürmək olar. Bitkinin kombaynlarla toxumunu döyüb

çıxarırlar. Yatıqqanqal otu yaxĢı ĢumlanınıĢ, mala çəkilmiĢ nəm torpaqlarda əkilib becərilsə bol

məhsul əldə etmək olar. Taxıl əkilən sahələrdə yaxĢı inkiĢaf edib bol məhsul verir. Dondurma

Ģumundan sonra hər hektar sahəyə 40 ton peyin və yaxud kompast, 30 kq mineral gübrə, əkinqabağı

isə 8-10 kq fosfor, verməyi məsləhət görürlər. Yatıqqanqal otunun toxumlarını əkindən qabaq

skarifikasiya edib, qıĢ dövründə sərin Ģaxtalı günlərdə yaxud erkən yazda əkirlər. Toxumları bir-

birindən cərgələrarası 60 sm olmaqla, 1 sm dərinliyində əkirlər. Bir hektar sahəyə norma olaraq 8-

12 kq toxum səpilir. Vegetasiya dövründə 4-5 dəfə kultivasiya iĢləri aparılır və sahə alaqdan

təmizlənir. XIX əsrin əvvəllərində yatıqqanqal otundan yun, ipək və pambıq məmulatlarını

boyamaq üçün Rusiyada geniĢ əkilib becərilmiĢdir.

Yatıqqanqal otunun təbii boyağından saçları qızılı sarı rəngə boyamaq olar.

Alaqanqal – Silybum marianum (L.) Gaertn.

Alaqanqal – Silybum Adans. cinsinin dünya florasının tərkibində 2 növünə təsadüf edilir.

Qafqazda, o cümlədən də Azərbaycanda 1 növü: adi alaqanqal - Silybum marianum (L.) Gaertn.

yayılmıĢdır. Hündürlüyü 150 sm olan ikillik ot bitkisidir. Kökü saçaqlı olub, birinci ili çoxsaylı

iynəvari yarpaqlar əmələ gətirir. Ġkinci ili seyrək budaqlı iri gövdə əmələ gətirir. Yarpaqları

uzunsov-ovalvari iri tünd-yaĢıl, üzəri ağımtıl keçəvari tüklərlə əhatə olunmuĢdür. Çiçəkləri boru

formasında olub, bənövĢəyi çiyələk və yaxud qırmızı rəngdə olub, dairəvi olan səbətdə

toplanmıĢdır. Meyvəsi parlaq, toxumları kəkilli olub, sarımtıl, tünd uzunsov lələklərlə əhatə

olunmuĢdur. Ġyul ayından payızın sonuna qədər

çiçəkləyir. Toxumları sentyabr-oktyabr aylarında

yetiĢir.

Adi qanqal Azərbaycanın Samur-Dəvəçi, Kür-

Araz düzənliklərində, Böyük Qafqazın Ģərq hissəsində,

Qobustanda, AbĢeronda, Kür sahillərində, Kiçik

Qafqazın cənub ərazilərində, Lənkəran Muğanında

240

yayılmıĢdır. Bundan baĢqa bitkiyə düzənlikdən tutmuĢ orta dağ qurĢaqlarına qədər təsadüf etmək

olar.

Adi alaqanqal dərman, efir yağlı, qida və bəzək təbiətli bitkidir. Bitkidən müalicə məqsədləri

üçün qədim dövrlərdə istifadə olunmağa baĢlanmıĢdır. Halen bitkidən «qarın xəstəliklərini» müalicə

edər preaparatlar hazırlayırmıĢ. Hazırda da alaqanqaldan hazırlanan preparatlardan qara ciyər

pozuntularında geniĢ istifadə edilir. Müalicə məqsədləri üçün alaqanqal bir sıra ölkələrin

ərazilərində geniĢ əkilib becərilir. Alaqanqalı məĢhur edən onun toxumlarının tərkibində nadir

keyfiyyətlərə malik flavanoid birləĢmələrinin aĢkar edilməsidir. Bundan əlavə toxumlarının

tərkibində 30-32%-ə qədər piyli yağ, 0,08% efir yağı, biogen təsirli amin turĢularından tirazin,

histamin amin turĢuları, qatran, selik, silibin, silidianin, taksifolin, silixristin flavonoidləri aĢkar

edilmiĢdir. Bundan baĢqa onun tərkibində A, D, E, K, F və B vitamini qrupları, 5,08% kül, mq%

olmaqla: K – 9,20, Ca – 16,60, Mg – 4,20, Fe – 0,08 makroelementləri, mkq/q olmaqla: Mn – 0,10,

Cu – 1,16, Zn – 0,7, Cr – 0,15, Al – 0,02, V – 0,01, Se – 22,90, Ni – 0,20, Sr – 0,08, Pb – 0,08, I –

0,09, B – 22,40 mikroelementləri və Co, Mo, Cd, La, Ba, Au, Br aĢkar edilmiĢdir. Cu, Se, xüsusən

də Se çoxluq təĢkil edir. Alaqanqal yaxĢı antioksidant xüsusiyyətlərə malik olub, vaxtından əvvəl

qocalmanın qarĢısını alır. Müalicə məqsədləri üçün onun toxumundan, yetiĢmiĢ meyvəsindən,

kökündən, ot və Ģirəsindən istifadə edilir. Alaqanqal xırda buynuzlu heyvanlar üçün zəhərli hesab

olmasına baxmayaraq, ondan hazırlanan preparatlardan tipdə geniĢ istifadə olunur. Spirtli içkilərin,

zəhərli göbələklərin, zəhərli dərman preparatlarının zəhərləyici təsirlərindən qara ciyəri qorumaq

üçün alaqanqal preparatlarından istifadə edilir. Bundan baĢqa bitkidən hazırlanan preparatlardan

qara ciyər pozuntularında, serrozun, kəskin və xroniki hepatitin müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Qeyd etdiyimiz preparatların orqanizmə heç bir mənfi təsir göstərmədiyi də müəyyən edilmiĢdir.

Alaqanqal böyük müalicəvi spektrli olduğundan ondan müxtəlif formalarda Ģrot, toxumlarından

hazırlanan tozundan (poroĢokundan), yaĢıl hissələrindən hazırlanan dəmləmə cövhər və çaylarından

geniĢ istifadə edilir. Alaqanqal az zəhərli olduğundan ondan hazırlanan preparatların reseptlərinə

düzgün riayət edilməlidir.

Alaqanqaldan müalicəvi preparatların hazırlanması.

Qara ciyər, o cümlədən assitin, toplanmış mayenin kənar edilməsi zamanı toxumundan

dəmləmənin hazırlanması: 30 q toxumu narın üyüdüb 0,5 litr qaynar suya tökün. Həmçinin 2 dəfə

azalana qədər su hamamında buxarlandırın. Sonra 3 qat tənzifdən keçirib hər saatdan bir, 1 xörək

qaĢığı qəbul edin. Müalicə kursu 1-2 aydır. Lazım gələrsə müalicəni iki həftədən sonra davam

etdirmək olar.

Dizenteriya, sidiyin gecikməsi, radikulit və qıcolma zamanı. 1 xörək qaĢığı xırda doğranmıĢ

kökünü 200 ml qaynar suya töküb su hamamına qoyun, ağzını örtüb 30 dəqiqə saxlayın. Ġsti halda

3 qat tənzifdən süzüb əvvəlki həcminə gətirmək üçün üzərinə qaynar su tökün. AlınmıĢ ekstraktdan

gündə 3 dəfə yeməkdən əvvəl 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Xərçəng xəstəliyi zamanı. Istifadə olunan kimyəvi preparatların orqanizmdə əmələ gətirdiyi

toksiki maddələri kənar etmək üçün: kök və otundan 2 xörək qaĢığı 0,5 litr qaynar suya töküb, 7-8

saat dəmləyib (bütün gecəni saxlaya bilərsiniz). Süzüb gündə 3 dəfə, 150 ml qəbul edin.

Revmatizm, xroniki qəbizlik, bronxit, babasil xəstəlikləri zamanı. Alaqanqalın doğranmıĢ

otundan 50 q götürüb üzərinə 0,5 litr araq tökün. Sonra qarıĢığı tünd ĢüĢə qaba töküb, 2 həftə

qaranlıq yerdə çaxlayıb, tez-tez çalxalayın. Aldığınız cövhərdən gündə 4 dəfə, yeməkdən qabaq 20-

25 damcı qəbul edin.

Sarılıq, öd daşlarının, xroniki öskürəyin, soyuqdəymə və damar genişlənmələri zamanı. 1

çay qaĢığı toxumundan və yaxud suya töküb 15-20 dəqiqə dəmləyib süzün. Səhər və axĢam isti

halda yeməkqabağı qurtum-qurtum için. Alaqanqaldan hazırlanan çayı tamlı və ətirli etmək üçün

1:1 nisbətində yarpız əlavə edin.

Damar genişlənmələri, dəri xəstəlikləri, qanda şəkərin aşağı salınması zamanı:

Alaqanqalın toxumlarından hazırlanan tozundan 1 çay qaĢığı götürüb gündə 3 dəfə yemək qabağı

isti halda qəbul edin. Müalicəni 40 gündən sonra dayandırıb, 2 həftə fasilə verin. Müalicə bir il,

yaxud daha uzun çəkə bilər. Müalicəni xəstəliyin sağalmasına qədər davam etdirin. Tozundan

hazırlanan ekstraktından sızanaqların və uzun müddət sağalmayan yaraların müalicəsində kompres

241

formasında istifadə edilir.

Alaqanqalın toxumlarından alınan yağdan müalicə məqsədləri üçün geniĢ istifadə edilir.

Yağı özünüz də hazırlaya bilərsiniz. Bunun üçün 0,5 litr zeytun yağının üzərinə 5-6 çay qaĢığı

toxumundan töküb su hamamında qaynadın. Sonra soyudub süzün. Alınan yağ daxildə və xaricdə

baĢ verən xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilir. Alaqanqalın toxumlarından alınan yağın

keyfiyyəti çaytikanından alınan yağdan heç də geri qalmır. Qanqalın yağından yaraların, yanıqların,

qara ciyərin qoruyucusu kimi istifadə edilir. Yağından bağırsaqlarda olan trixin parazitlərinin,

qadınlarda uĢaqlıq yollarında olan yaraların müalicəsində sürtmə yolu ilə istifadə edirlər.

Alaqanqaldan hazırlanan preparatlardan əsəb, nevroz, epilepsiya xəstəliyi olan xəstələrə

vermək məsləhət görülmür. Bundan əlavə bitkinin tərkibində çoxlu miqdarda kalium və fosfor

olduğundan ondan ürək-damar və təngnəfəslik xəstəliklərinə tutulanlara vermək olmaz.

Alaqanqal quraqlığa, Ģaxtaya dözümlü olduğundan o qədər də qulluq tələb etmir. O,

ziyanvericilərə və xəstəliklərə qarĢı davamlıdır. Bitkini həyatyanı bağ və bağçalarımızda asanlıqla

əkib becərə bilərsiniz. Bu zaman bitki yaz və payız aylarında öz gözəlliyi ilə orqanizmin

müqavimətinin artmasna və sağlam olmağınıza səbəb olar. Alaqanqal üçün ən yaxĢı torpaq yüngül

və qida ilə zəngin torpaq hesab edilir. Əkin qabağı toxumları bir neçə saat isladıb əkin. Toxumları

bir-birindən 30-40 sm aralı olmaqla 2-3 sm dərinliyində basdırın. Cərgələrarası 45-50 sm olmaqla 1

m2

sahəyə 4 kq kopress və yaxud peyin, 40-60 q mineral gübrə, 1-2 stəkan odun külü verilir.

Toxumları səpildikdən 8-10 gün sonra cücərməyə baĢlayır. Bitki sürtələ boy ataraq, yayın

ortalarında gövdə və çiçək verməyə baĢlayır. Səbətləri qıĢa qədər qönçələyib çiçəkləyir. Toxumları

avqustun axırlarında yetiĢir.

Toxumlar cücərmə qabiliyyətini 3 ilə qədər saxlayırlar. Kökləri müalicə məqsədləri üçün

yerdən qazıb çıxardır soyuq suda yuyur 40-50 dərəcə temperaturda qurudurlar. Kökləri öz müalicə

təsirini 1 il saxlayırlar. Otundan yaĢıl gübrə kimi istifadə edilir. Göz oxĢayan çiçəklərindən gözəl

gül buketləri düzəldilir.

Adi dağtərxunu – Tanacetum vulgare L.

Dünya florasının tərkibində dağtərxunu cinsinin 50-yə qədər çoxillik ot formalı növləri

yayılmıĢdır. Qafqazda 5, o cümlədən Azərbaycanda 4 növünə təsadüf edilir. Dağtərxunu növlərinə

ən çox Yer kürəsinin Ģimal ərazilərində rast gəlmək olar.

Dağtərxununun Azərbaycanda yayılan növlərinə isə Naxçıvan MR-in ərazisində təsadüf

etmək olar.

Dağtərxunu növlərinin əksəriyyəti dərman, efıryağlı,

ədviyyat, boyaq təbiətli və bəzək xüsusiyyətli bitkilərdir.

Bu növlərin içərisində ən mühümü və əhəmiyyətlisi adi

dağtərxunu - Tanacetum vulgare L. hesab edilir. Adi dağtərxunu

hündürlüyü 140-150 sm-ə qədər qalxan, budaqlanan gövdəyə,

üfüqi odunlaĢmıĢ kökümsova malik, çoxillik ot bitkisidir.

Yarpaqları növbəli, lələkvari daraqlanan olub 7-20 sm

uzunluğunda, üzəri nöqtə Ģəkilli vəzlərlə əhatə olunmuĢdur.

AĢağıda yerləĢən yarpaqları saplaqlı, yuxarıdakılar isə oturaqdır.

Çiçək səbəti sıx qalxanvari hamaĢçiçəkdən ibarətdir. Bütün çiçəkləri boruĢəkilli olub, narıncı-sarı

rəngdədir. Bitki iyul-oktyabr aylarında çiçək açır, avqustda meyvəsi yetiĢir. Toxumları pazformalı,

daralmıĢ, uzunsovdur.

Dağtərxunu dünyanın bir çox yerlərində yabanı quĢarmudu, qurdqovucu, cənnət çiçəyi, çöl

quĢarmudu, fıncan, düymə və s. adlarla adlandırılır.

Adi dağtərxunu keçmiĢ SSRĠ-nin bütün ərazilərində yayılmıĢdır. Ən çox isə çəmənliklərdə,

müxtəlif otlardan ibarət fitosenozlarda, meĢə açıqlıqlarında, çöllərdə, çay kənarlarında, yaĢayıĢ

binalarının ətrafında, yol kənarında təsadüf etmək olar.

Dağtərxununun müalicəvi xüsusiyyətləri çox qədim dövrlərdən insanlara məlum olmuĢdur.

Bir rəvayətdə deyilir ki, qadınlar cavan, gözəl və cazibədar görünmələri üçün Olimp allahına

242

yalvarırlar ki, onlara kömək etsin. Qadınların xahiĢini yerinə yetirən Olimp allahı onlara çiçəkləri

parlaq, narıncı-sarı rəngli, ətirli iyə və gözəl müalicəvi xüsusiyyətlərə malik dağtərxununun

toxumlarını göndərir. Buna görə də xalq arasında dağtərxununa «qadınların çiçəyi» deyirlər.

Qədim romalılar dağtərxununun çiçəklərindən hazırlanan cövhərlərlə qadın aybaĢısının

nizama salınmasında, qədim misirlilər isə ölmüĢ fironların bədənlərinin balzamlaĢdırılmasında

istifadə edirdilər.

Dağtərxunundan soyuqdəymədə, ishalda büzüĢdürücü, ödqovucu, tərlədici, qızdırmasalıcı,

yarasağaldıcı, qankəsici, qurdsalıcı kimi iĢlədilir.

Bitkinin yarpaq və çiçəklərinin tərkibində 0,8-0,9% efır yağı, akasetin, kversetin, apigenin,

lüteolin, osmosinin, tiliantin, sinarozid, kversimeritrin, xrizoeriol, diosmetin, akisillarin,

izoramnetin, sinarozid flavonoidləri, 0,1% aĢı və acımtıl maddələr, alkaloid, üzvi turĢular, 8 mq%

askorbin turĢusu, 2,3 mq% karotin və s. aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa çiçəklərinin tərkibindən

7,03% kül maddəsi, mq/q olmaqla 32,50 - K, 6,50 - Ca, 80 - Mg, 0,10 - Fe makroelementləri, mkq/q

olmaqla 0,22 - Mn, 0,55 - Si, 0,71 - Zn, 0,01 - Co, 88,00 - Mo, 0,02 - Cr, 0,02 - I, 8,50 - Se, 0,51 -

Ni, 0,02 - Sr, 0,01 - Pb, 68,80 - V mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Dağtərxununun çiçəklərindən hazırlanan preparatlardan qurdqovucu, əsəb sakitləĢdirici,

isteriya, epilepsiya, revmatizm, aybaĢı pozuntularında və s. iĢlədilir. Dağtərxununun efır yağından

hazırlanan emulsiyalardan, 0,04-0,1 qramından və yaxud bir damcısmdan askarid və digər parazit

qurdların tökülməsində istifadə olunur. Dozadan artıq qəbul etdikdə zəhərlənmələr baĢ verir.

Bitkinin tozundan və cövhərindən qara ciyər hepatitində, angioxolik və bağırsaq xəstəliklərində

iĢlədilir. Heyvanlar üzərində aparılan təcrübələrə əsasən məlum olmuĢdur ki, dağtərxununun

çiçəklərindən hazırlanan cövhər ürək döyüntülərinin amplitudunu artırır, döyüntüləri azaldır, qan

təzyiqini normallaĢdırır, öd ifrazını artırır. Bununla yanaĢı mədə- bağırsaq sistemini nizamlayır və

Ģirə ifrazetmə qabiliyyətini artırır. MəĢhur rus ginekoloqu V.F.Demiç 1889-cü ildə qeyd edir ki,

dağtərxunundan qurd əleyhinə istifadə etməklə yanaĢı, aybaĢının nizama salınmasında, sarılıqda və

mədə-bağırsaq xəstəliklərində də istifadə oluna bilər. Tibbi praktikada dağtərxunu cövhərindən qara

ciyər və bağırsaq xəstəliklərində öd ifrazının və sekresiya vəzilərinin fəaliyyətinin

gücləndirilməsində tətbiq edilir. M.A.Nosal və L.M.Nosal 1959-cu ildə qeyd edirdilər ki, bitkinin

efır yağından düzəldilmiĢ cövhərindən sidikqovucu vasitə, eləcə də həĢərat əleyhinə istifadə oluna

bilər. Müəlliflər göstərirlər ki, dağtərxunu çiçəklərindən 20 q götürüb 1 litr suya töküb əldə edilən

dəmləməsindən xalq təbabətində mədə sancılarında, ishalda, qızdırmanın aĢağı salınmasında,

həzmin yaxĢılaĢdırılmasında iĢlədilir. Q.N.Kovolova 1971-ci ildə qeyd edir ki, dağtərxununun

yuxarı hissəsini çiçəkləri ilə birlikdə kəsib götürür, ondan cövhər hazırlayıb zəif dozasından

soyuqdəymədə, öd ifrazının artırılmasında, mədə turĢuluğunun aĢağı salınmasında, böyrək, sidik və

öd kisəsi xəstəliklərində iĢlətdikdə gözəl nəticələr verir. Sibir əhalisi isə bitkinin yarpaq və

çiçəklərindən hazırladıqları cövhər və dəmləmələrdən baĢ ağrılarının, podaqranın, revmatizmin,

sarılığın, epilepsiyanın və s. müalicəsində istifadə edirlər. V.L.Zavarjinov 1977-ci ildə qeyd edirdi

ki, dağtərxunu ilə çətin sağalan yaraları, ən çox isə lamblioz və s. parazitlərin törətdiyi bağırsaqların

kataral iltihabı, öd kisəsi iltihablarının, mədə və onikibarmaq bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində,

ginekoloji təcrübələrdə, ĢiĢ və çibanların yuyulmasında istifadə edilir. M.A.Qarbares 1982-ci ildə

göstərirdi ki, qurd (invaziya) xəstəliklərindən baĢqa dağtərxunu ilə mədə-bağırsaq sisteminin

(axialis qastritin, mədə və bağırsaq yaralarının, eləcə də bağırsaq soyuqdəymələrinin), hepatit,

sarılıq, irinli yaraların, dəri qaĢınmaları, arı sancmaları, podaqra və artritin müalicəsində iĢlədilir.

N.K.Fruentov 1972-ci ildə yazdığı əsərində qeyd edir ki, Tomski Tibb Ġnstitutu əməkdaĢlarının

apardıqları təcmbələrin nəticəsində məlum olmuĢdur ki, dağtərxunundan alınan preparatlar gözəl

ödqovucu xüsusiyyətə malikdir.

Dağtərxununun qurdqovucu xüsusiyyətləri onun yayıldığı sahələrdən, toplanma dövründən,

qurudulma Ģəraitindən, eləcə də tərkibindəki efır yağının keyfiyyətindən asılıdır.

Dağtərxunundan müalicəvi preparatların hazırlanması və istifadə edilməsi.

Qara ciyər hepatitində. 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ qurudulınuĢ çiçəyin 0,5 litr qaynar suya

töküb qaynama dərəcəsinə çatdırın. Bir saat dəmlədikdən sonra süzüb gündə 3 dəfə, yeməyə yarım

saat qalmıĢ yarım stəkan qəbul edin. Müalicə müddəti 7-10 gündür.

243

Əsəb pozuntularında, xolesistitdə, soyuqdəymə və vərəm xəstəliklərində. 1 xörək qaĢığı

quru çiçəyini götürüb termosa töküb üzərinə 0,5 litr qaynar su əlavə edin və gecədən səhərə qədər

dəmləyin. Sonra süzüb gündə 2-3 dəfə yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/4-i qədər qəbul edin.

Baş ağrılarında, həmçinin damar sancmalarında. 2 q quru çiçəyini 200 ml qaynar suya

töküb 1 dəqiqə qaynadın. Yarım saat dəmlədikdən sonra süzüb, gün ərizində stəkanın 1/4-i qədər 2-

3 dəfə qəbul edin.

Vaxtından qabaq baş verən klimaksda. Yarım çay qaĢığı quru çiçəyini 200 ml qaynar suya

töküb 1 dəqiqə qaynadın, sonra 30 dəqiqə dəmləyib, süzün və bütün günü 4-5 dəfə qəbul edin.

Askarid və digər parazit qurdların tökülməsində. 20 q quru çiçəyindən götürüb 200 ml

qaynar süya töküb, qaynama dərəcəsinə gətirin. 2 saat dəmlədikdən sonra süzüb, gündə 3 dəfə

yeməyə yarım saat qalmıĢ 1 xörək qaĢığı daxilə qəbul edin. Eyni vaxta dağtərxunu çiçəyi ilə yovĢan

otunu qarıĢdırın və qaynama dərəcəsinə gətirin. Sonra dəmləmənin üzərinə 1 diĢ sarımsaq əzib

əlavə edin, 3 saat saxladıqdan sonra süzüb məhluldan 30-60 ml götürüb yatmazdan qabaq düz

bağırsaqdan imalə edin. Əməliyyatı qurtardıqdan sonra 30 dəqiqə uzanmaq məsləhət görülür.

Müalicə kursunu 5-7 dəfə təkrar etmək məsləhətdir.

Kəpəyin təmizlənməsi və tükün tökülməməsi üçün. 1 xörək qaĢığı quru çiçəyini 200 ml

qaynar suya töküb 2 saat dəmləyin. Sonra süzüb həmin dəmləmə ilə baĢınızı həftədə 3 dəfə yuyun.

Bu əməliyyatı 10-12 dəfə təkrar etmək məsləhətdir.

Diqqət! Dağtərxunundan hamilə qadınların və kiçik yaĢlı uĢaqların qəbul etməsi məsləhət

görülmür. Dağtərxununun qurudulmuĢ yarpaq və çiçəklərindən az miqdarda konserv, qənnadı

məhsullarının, likörlərin ətirləndirilməsində istifadə olunur. Bunun cavan zoğlarından, yarpaq və

çiçəklərindən çay qaĢığınm 1/4-i qədər götürüb ət, toyuq və balıqdan hazırlanan xörəklərində

ədviyyat kimi istifadə edirlər. Dağtərxunu çox vaxt yeyinti sənayesində darçın, müĢk qozu və

zəncəfıl əvəzi kimi yeyinti sənayesində istifadə olunur.

YovĢan – Artemisia vulgaris L.

Allah ağacı – Artemisia vulgaris L. bu yovĢan cinsinə aid olan növlərdən biri olub qiymətli

müalicəvi təsirə malik çoxillik ot bitkisidir. Bu qəribə bitki xarici görünüĢünə görə kiçik sərv

ağacını xatırladır. Bitkinin gümüĢü-bozumtul, ağ tüklərlə əhatə olunmuĢ yarpaqları vardır. Bu

əfsanəvi adı yovĢana «cənnət bağında» yetiĢdiyinə görə vermiĢlər. Allah ağacı acı yovĢana oxĢayır.

Lakin acı yoĢvanın hündürlüyü 100-150 sm-dir. Acı yovĢana oxĢayan «Allah ağacı» ən çətin,

əlçatmaz yerlərdə, əkinə yararlı olmayan torpaq sahələrində, çay və yol kənarlarında yayılmıĢdır.

Müalicə məqsədləri üçün bitkinin yuxarı üst hissəsindən istifadə edilir.

Hələ çox qədim dövrlərdə bitkinin yarpaqlarından alınan

preparatların köməyilə bir çox xəstəliklərin, o cümlədən

zökəmin, sarılığın, kökündən hazırlanan preparatların köməyi

ilə isə epilepsiyanın, vərəm meningitinin müalicəsində geniĢ

istifadə edilmiĢdir.

«Allah ağacı»ndan müalicə preparatlarının

hazırlanması.

Mədə turşuluğunun aşağı salınması, öd vəzisinin və öd

yolları xəstəlikləri zamanı. 2 xörək qaĢığı təzə doğranmıĢ

otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb 1 saat saxladıqdan

sonra süzün. Gündə 3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Revmatizm zamanı. 4 xörək qaĢığı təzə doğranmıĢ otunu 1 litr qaynar suya töküb 2 saat

saxlayıb süzün. Gündə 3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Zökəm zamanı 2 xörək qaĢığı təzə yarpağını 0,5 litr suya töküb 2 saat saxlayıb süzün.

Aldığınız dəmləmədən gündə 5-6 dəfə boğaz nahiyəsini qarqara edin.

Sümük soyuqdəymələri zamanı. 2 xörək qaĢığı təzə doğranmıĢ yarpağını 1 stəkan arağın

üzərinə töküb 1 həftə saxlayıb süzün. Sonra təmiz pambığa hopdurub ağrıyan nahiyəyə sürtün.

Şaxta vuran zaman. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpağını 4 xörək qaĢığı əridilmiĢ donuz yağı

244

ilə qarıĢdırın və mazdan götürüb gündə 1-2 dəfə ağrıyan nahiyəyə sürtün.

Çibanın tez yetişib sağaldılması zamanı. 2 xörək qaĢığı təzə doğranmıĢ yarpağını qaynar

suya töküb pörtlədin və çıxarıb soyudun. Sonra kütlədən götürüb çibanın üzərinə qoyub sarğı ilə

sarıyın. Sarğını hər gün təzələyin.

Döşgəlmə (mastit) zamanı. Təzə yarpağını qaynar suya töküb 15 dəqiqə saxlayın. Sonra bir

az soyudub döĢ nahiyəsinin üzərinə kompres Ģəklində qoyub salfetka və yaxud dəsmalla örtüb 40-

50 dəqiqə saxlayın.

İrinli kəsiklər və yaraların müalicəsi zamanı. Yarpağından və hamaĢçiçəyindən götürüb

təmiz yuyun, zədələnmiĢ nahiyənin üzərinə qoyub sarğı ilə bağlayın. Sarğını günaĢırı təzələyin.

Ayaq tərləmələri zamanı. 100 q təzə otunu 1 litr qaynar suya töküb vam od üzərinə qoyun

və 5-7 dəqiqə saxladıqdan sonra götürüb yarım saat saxlayın. Sonra süzüb, üzərinə 3 litr isti sü

əlavə edib qarıĢdırın. Hər gün axĢamlar ayaqlarınızı ekstraktdan düzəldilmiĢ vannada 10-15 dəqiqə

saxlayın.

Dəvədabanı – Tussilago farfara L.

Dünya florasının tərkibində 1 növü yayılmıĢdır. Bitkiyə «ot anası», «ögey ana», «yaraotu»,

«torpağın Ģahı» və s. də deyilir. Latnca botaniki adı «Tussilago» iki söz birləĢməsindən əmələ gəlib

«qov» və «öskürək», yəni öskürəyi çıxaran (qovan) mənasmı verir. Növün adı isə («farfara») «elə

bil ki, üzərinə un səpilib» mənasını verir ki, bu da yarpağının xarici göränüĢünü xarakterizə edir.

Dəvədabanı - T.farfara L. hündürlüyü 10-25 sm olan, sürünən kökümsova malik saçaqlı

çoxillik ot bitkisidir. YumĢaq tükcüklərlə örtülmüĢ çiçək saplağı erkən yazda, yarpaq əmələ

gəlməmiĢdən qabaq kökümsovdan inkiĢaf edir. Kökətrafı

yarpaqlarının uzunluğu 20-25 sm olub, uzun saplaqlı dairəvi,

ürəkvari, üst hissəsi yaĢımtıl, alt hissəsi yumĢaq keçəvari tüklərlə

örtülmüĢdür. Yarpaq ayasının yuxarı hissəsi hamar, «ögey ana»

kimi soyuq, yumĢaq tüklə örtülmüĢ alt hissəsi «ana» kimi istidir.

Xırda yarpaqlarla sıx əhatə olunan, gödək çiçək gətirən gövdəsi

var. Qızılı-sarı rəngli və borucuqvari çiçəkləri gövdəsinin

zirvəsində səbət çiçək qrupunda yerləĢir. Çiçək yatağı çılpaqdır,

bir sıralı örtüyün qaidəsində xırda yarpaqcıqları vardır. NəmiĢli

və yağmurlu havada çiçəkləri örtülür və aĢağı sallanır. Bitkidə

çiçəkaçma prosesi baĢa çatdıqdan sonra kökətrafı yarpağı inkiĢaf

etməyə baĢlayır. Mart aprel aylarında çiçək açır, meyvələri may-

iyun aylarında yetiĢir. Azərbaycanın Dəvəçi ovalığında (indiki ġabran), Naxçıvan MR da daxili

olmaqla Böyük və Kiçik Qafqaz ərazilərində axan çay və arxların kənarlarında geniĢ yayılmıĢdır.

Bundan əlavə köhnə kanalların ətraflarında, yamaclarda, dəmir yolu kənarlarında da rast gəlmək

olar.

Dəvədabanı ən tez çiçəkləyən çiçəklər qrupuna daxildir. Çayların ətrafında qar əriməyə

baĢlayanda xoĢ ətirli qızılı-sarı rəngli çiçəklər açılır. Təbiət sanki sarı kəlağayıya bürünmüĢ «gəlin»i

xatırladır, füsünkar gözəlliyə tamaĢa edən insanlara xoĢ əhval-ruhiyyə, sevinc bəxĢ edir.

Çiçək səbətinin tərkibində faradiol (C30H50O2), arnidol (C30H50O2), taraksintin (C40H56O4),

siqmasterin (C29H48O), n-heptakozan (C27H56), aĢı maddələri, rutin, hiperozid flavonoidləri, efır

yağı, 2,63% tuesillagin qlikozidi, 6-7% selikli maddə, polisaxaroidlər, insulin və dekstrin, qall, alma

və çaxır turĢuları, 5,18 mq% karotinoid, C vitamini və s. tapılmıĢdır.

Yarpaqlarında 10,20% kül maddəsi, mq/q-la 37,70 - K, 10,90-0,78 - Cu, 0,60 - Zn, 0,27 -

Co, 0,40 - Mo, 0,03 - Cr, 0,07 - Al, 0,05 - Ba, 0,02 - V, 25,00 - Se, 0,21 - Ni, 0,01 - Sr, 0,24 - Pb,

8,00 - Ag, 0,09 - I, 107,10 - Br, 40,00 - B makro və mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Bitkinin müalicəvi xüsusiyyətləri qədim romalılara məlum idi. Dioskorid və Plini onun

yarpaqlarından alınan cövhərdən və yaxud onun tüstüsündən öskürəyə qarĢı, Hippokrat isə

bəlğəmgətirici vasitə kimi istifadə etmiĢlər.

Elmi təbabətdə dəvədabanının qurudulmuĢ yarpaqlarını çay kimi dəmləyib soyuqdəymələr

245

nəticəsində tənəffüs yollarında baĢ verən xəstəlikəlrdə sinəyumĢaldıcı və bəlğəmgətirici, xüsusən də

bronxit və ağ ciyər xəstəliklərində iltihabı aradan qaldıran dərman kimi qəbul edilir. Təzə

yarpaqlarından alınmıĢ ekstraktdan Ģiddətli öskürək zamanı gündə 4-6 dəfə, bir xörək qaĢığı qəbul

edirlər. Ondan bəlğəmgətirici, tərlədici, mikrob əleyhinə, yumĢaldıcı, ağ ciyər xəstəliklərində,

bronxitdə, astmada, qanqrenada, mədə, böyrək, qara ciyər, sidik kisəsi və s. xəstəliklərin

müalicəsində geniĢ istifadə edilir.

Xalq təbabətində qurudulmuĢ yarpaqlarını yandırıb tüstüsündən boru vasitəsilə quru

öskürəyə və ya astmaya tutulmuĢ xəstələr inqalyasiya edirlər. Yapaq və çiçəklərindən çay kimi

dəmləyib soyuqdəymələrdə tərlədici kimi, sarılıqda, mədə xəstəliklərində, bağırsaqların selikli

qiĢasının iltihabında, böyrək və sidik kisəsində əmələ gələn iltihaba qarĢı içirlər.

Kosmetika sahəsində də geniĢ tətbiq edilir. Təzə yarpaqlarından hazırlanmıĢ Ģirədən dəridə

əmələ gələn çətin sağalan yaraların, ĢiĢlərin, qızartıların, müalicəsində iĢlədilir. Yarpaqların sıyığını

qabar və döyənəyin üzərinə qoyurlar. Yarpağına gicitkəni 1:1 nisbətində qarıĢdırıb, alınan cövhərlə

saçı yuyaraq dibini bərkidir və qovağı təmizləyirlər. Bundan baĢqa otundan hazıranan preparatlarla

soyuqdəymə, bəlğəmgətirici, yumĢaldıcı, tərlədici və ödqovucu vasitə kimi istifadə olunur. Bu

cövhərlə həftədə üç dəfə baĢı yumaq məsləhət görülür.

Yarpaqlarını qurudub toz halına salır, müalicə məqsədilə irinli və sulu yaraların üzərinə

səpirlər.

Bir çox xarici ölkələrdə, məsələn, Bolqarıstan, PolĢa və Almaniyada yarpağından sarğı kimi

dəridə baĢ verən irinli yaraların, vena xəstəliklərində, ĢiĢlərin üzərinə qoyub sağaldırlar. Fransada

vannasını hazırlayıb dəri xəstəliklərinə tutulmuĢ xəstəni çimdirirlər.

Bir sıra qərb ölkələrində «ögey ananın» çiçək və yapaqlarından ədviyyat kimi Ģorba və ət

xörəklərinin tərkibinə qatırlar. Çiçəkləri isə ət xörəklərinə qızılı sarı rəng vermək üçün qatqı kimi

istifadə edilir..

Dərman və kosmetika sahəsində istifadə etmək üçün yayın birinci yarısında yarpaqlarını əl

ilə toplayıb açıq havada, talvar altında, ya da quruducuda qurudurlar.

Bitki öz müalicəvi xüsusiyyətləri ilə seçilir. Onu insanlar xüsusilə də dindarlar dini ayinlər

zamanı döĢlərinə, boyunlarına taxırlar. Müalicə məqsədləri üçün çiçək və yarpaqlarından istifadə

edilir. Çiçəklərini yazın əvvəllərində toplayır, yarpaqlarını isə iyun ayında tədarük edirlər.

ToplanmıĢ xammalı meh dəyən, kölgəli yerlərə sərib qurudur, ĢüĢə qablara və yaxud kağız

paketlərə doldurub quru havalı otaqlarda saxlayırlar.

Bronxit, pnevmoniya, həmçinin irinli yaraların, çiban və səpkilərin müalicəsində. 1 xörək

qaĢığı quru çiçəyini 1 stəkan qaynar suya tökün, yarım saat dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 3-4

dəfə, yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ 2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Mədə və bağırsaq soyuqdəymələrində. 2 xörək qaĢığı təzə çiçəyini 0,5 litr qaynadılmıĢ suya

töküb bir saat dəmlədikdən sonra süzün. Gündə 4 dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/3

hissəsi qədər qəbul edin.

Ağ ciyər vərəmində. Təzə çiçəklərindən yarpaqlarıdan götürüb yarımlitrlik ĢüĢə bankaya

lay-lay qoyun, üzərinə Ģəkər tozu səpib, bir həftə qaranlıq yedə saxlayın. Cövhəri alınan zaman

üzərinə 250 q bal əlavə edin, ehtiyatla qarıĢdıııb gündə 3 dəfə, yeməyə 20-30 dəqiqə qalmıĢ bir

xörək qaĢığı qəbul edin.

Yaraların, mədə yarasının, səpki və çibanların müalicəsində. DoğranmıĢ təzə yarpaqları

xəstə nahiyəyə qoyub üzərini sarğı ilə bağlayın. Əməliyyatı günaĢırı təkrar edin. Prosesi yara

sağalana qədər davam etdirin.

Tükün tökülməsində və qovağın təmizlənməsində. 1 xörək qaĢığı gicitkən və «ögey ana»

çiçəyini 1 stəkan qaynar suya tökün, yarım saat dəmlədikdən sonra, gündə 1-2 dəfə bu ekstraktla

saçın dibini silin.

Tromboflebitin müalicəsində. 3 xörək qaĢığı çiçək və yarpaqlarından götürüb, yarım saat

dəmlədikdən sonra süzün, alınmıĢ ekstraktla tənzifı isladıb xəstə vena damarını 30-40 dəqiqədən bir

kompres edin.

Dərinin qızılyel xəstəliyində. Çiçək və yarpaqlarını ovub toz halına salın, xəstə nahiyənin

üzərinə səpin.

246

Gülümbahar – Calendula officinalis L.

Dünya florasının tərkibində 20-30-a qədər növünə rast gəlmək olar.

Bu növlərin mənĢəyini Kanar adalarından məlumdur. Çin ərazilərinə qədər yayılmıĢdır.

Azərbaycan ərazisinə gülümbahar növlərinin toxumları XIII əsrdə Orta Aralıq dənizi ölkələrindən

əsən küləklər vasitəsilə gəlib çıxmıĢdır. Gülümbahar cinsinin Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda

3 növü yayılmıĢdır. Bu növlərdən ikisi yabanı, bir növü isə mədənidir. Gülümbahar torpağa az

tələbkar olmaqla, az qulluq tələb edən bütün ili çiçək açan

bitkilərdəndir. Calendula-nın latınca mənası hər ayın birinci

gününü bildirir. Qədim Roma xalqı gülümbaharı «hər ayın birinci

günü» adlandırmıĢlar. Botaniklər qədim Romada gülümbaharın 12

sortunu əkib və bu sortları elə seçiblər ki, hər biri baĢlanan ayın

birinci günü çiçək açırmıĢ. Əvvəllər insanlar gülümbahardan öz

mətbəxlərində xörəklərə zövq oxĢayan qızılı sarı rəng və xoĢ tam

vermək üçün ədviyyat kimi istifadə etmiĢlər. Az sonra

gülümbahar ilə həkimlər maraqlanmağa baĢlamıĢlar. Ġnsanları ən

çox Calendula officinalis maraqlandırmıĢdır. Calendulanı bir çox

xalqlar toxumunun quruluĢuna görə «piĢik caynağı» adlandırmıĢlar. Doğrudan da gülümbaharın

toxumları piĢik caynağına oxĢayır. Gülümbahar çiçəklərinin rəngi nə qədər çox parlaq olarsa, onun

tərkibindəki müalicəvi təsirə malik maddələrin miqdarı bir o qədər çox olacaqdır. Bitkiyə xoĢ ətirli

iy verən tərkibindəki efir yağı və qatran maddələridir. Gülümbahar çiçəklərini toplayan zaman bir

neçə dəqiqədən sonra barmaqlarınızın üzəri ətəoxĢar ətirli təbəqə ilə örtüldüyünün Ģahidi

olacaqsınız. Gülümbahardan hazırlanan cövhər dezinfeksiyaedici xüsusiyyətlərə malik olub

yaraların tez sağalmasına təsir edir, mazından isə dəridə əmələ gələn çiban, çivzə, səpkilərin,

ekzemaların və s. müalicəsində sürtkü kimi istifadə edilir. Qurudulub narın toz halına salınmıĢ

Çiçəklərini«zəfəran» əvəzi kimi kulinariyada istifadə edilir.

Gülümbahar birillik, nadir hallarda isə çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi 20-25, bəzən də 75 sm

hündürlüyündə, saçaqlı budaqlanan, qabırğalı olub, tüklərlə öıtülmüĢdür. Yarpaqları növbəli,

uzunluğu 13 sm olub, aĢağı yarpaqları saplaqlı, uzunsov-tərs yumurtavari, yuxarıdakılar oturaq

uzunsov-lansetvaridir. Çiçəkləri iri, gövdənin yuxarı hissəsində tək-tək yerləĢən parlaq sarı-narıncı

və yaxud naııncı-qırmızı rəngli səbətdə toplaĢmıĢdır. Bitki mart-aprel-may aylarından payızın son

ayına qədər çiçəkləyir. Ġyulda meyvə verir. Gülümbahar cinsinin dünyada yabanı halda 20 növü

yayılmıĢdır. Bunlara ən çox Orta Aralıq dənizi ətrafındakı ölkələrdə və Ġranda rast gəlinir. Mədəni

halda becəriləni isə dərman gülümbaharıdır. Onu bütün Avropa ölkələrində, ABġ-da və s. qiymətli

dərman və bəzək bitkisi kimi geniĢ əkib-becərirlər. Ukraynada ən yaxĢı dərman və bəzək bitkisi

sayılır.

Respublikamızda gülümbahar çoxdandır ki, yalnız bəzək bitkisi kimi becərilir. Onu

Azərbaycanın hər yerində xüsusən, rayon mərkəzlərində, bağlarda, bağçalarda, həyətlərdə əkirlər.

Gülümbahar çox qiymətli dərman, boyaq və bəzək bitkisidir. Çiçəklərinin tərkibində karotin

(C40H56), likopin (C40H56O4), rubiksantin (C40H56), violaksantin (C40H56O4), rubiksantin (C40H56O),

neolikopin A, tsikloksantin (C40H56O), flavoxrom (C40H56O), flavoksantin (C40H56O3),

xrizantemonsin, sitraksantin və s. maddələr tapılmıĢdır. Çiçəkdə karotinoidlərin ümumi miqdarı

3%-ə qədər olur. Bundan əlavə çiçəklərinin tərkibində izoramnetin, rutin, izoramnetin-3- qlükozid,

kversetin-3-D-qlükozid, narsissin flavonoidləri, 0,02% efır yağı, 3,4% qətran, 4,0% selik, albumin,

6,8% alma turĢusu, pentadtelsin (C15H30O2), kalendulozid, A, B, C, D, D2 və F, S vitaminləri,

alkaloidlərin izi və s. tapılmıĢdır. Ot hissəsinin tərkibində isə kalenden (C23H38O7), aĢı maddəsi,

arindol, farodiol triterpenləri, toxumunda isə piyli yag maddəsi və s. aĢkar edilmiĢdir. Bundan əlavə

çiçəklərinin tərkibində 8,01% kül maddəsi, mq/q olmaqla: 29,80 - K, 11,40 - Ca, 2,50 - Mg, 0,15 -

Fe makroelementləri, mkq/q olmaqla: 0,20 - Mn, 0,86 - Cu, 1,31 - Zn, 0,03 - Co, 1,47 - Mo, 0,09 -

Cr, 0,05 - Al, 4,20 - Se, 0,25 - Ni, 0,10 - Sr, 0,03 - Pb, 0,05 - I, 48,40 - B mikroelementləri aĢkar

edilmiĢdir.

247

Gülümbahardan müalicə məqsədləri üçün ilk dəfə qədim yunanlar istifadə edərək,

gecsağalan, uyuĢmayan yaraların, qızdırma xəstəliklərinin, ekzema və çibanların, eləcə də bəd

xassəli ĢiĢlərin sağaldılmasında istifadə etmiĢlər.

XIX əsrin axırları XX əsrin əvvəllərində gülümbahar bitkisi alimlərin diqqətini özünə daha

çox cəlb etmiĢdir. Biokimyaçı alimlər onun kimyəvi tərkibini tədqiq etməyə baĢlamıĢlar.

Gülümbahar dərman bitkisi kimi xalq təbabətinə XII əsrdən məlumdur. O zamanlar ondan

tərlədici, dezinfeksiyaedici, büzüĢdürücü, irinləmə əleyhinə və s. məqsədlər üçün geniĢ istifadə

olunmuĢdur. Ġbn Sina qeyd edirdi ki, gülümbahardan hazırlanmıĢ cövhərdən tükün tökülməsində,

sinir xəstəliklərində, zəhərli həĢərat sancmalarına qarĢı istifadə olunmuĢdur.

Gülümbahardan hazırlanan preparatlarla anginanı, stomatiti, alveolları və s. müalicə edirlər.

Eyni zamanda dərman gülümbaharından hazırlanan dərmanlarla mədə və onikibarmaq bağırsaq

yaralarını, qastriti, uĢaqlıq və sidik qanaxmalarını, qara ciyər və öd axacaqlarının xəstəliklərini

sağaldırlar. Bundan baĢqa, ondan hipertoniya xəstəliyi zamanı ürək ritmini tənzimləmək üçün

istifadə olunur. ġiddətlənmiĢ xərçəng xəstəliyinin təsirini zəiflətmək üçün «KN» preparatı iĢlədilir.

«KN» orqanizmin zəhərlənməsini azaldır, xəstədə gəyirmə, ürək bulantısı, ağrı və digər xoĢagəlməz

halların qarĢısını alır, iĢtah və yuxu gətirir. «KN» dərmanlarının bir hissəsini gülümbaharın

çiçəyindən alınmıĢ cövhərlər təĢkil edir.

Müəyyən edilmiĢdir ki, gülümbahar dərmanları mərkəzi sinir sistemini sakitləĢdirir, qan

təzyiqini azaldır, ürək döyünməsini tənzimləyir. Bu bitki çox güclü bakterisid xassəyə malik

olduğundan stafılokok və streptokoklara yaxĢı təsir edir. Xalq təbabətində qurudulmuĢ

çiçəklərindən çay dəmləyib öd yolları, ağız boĢluğu, diĢ, boğaz ağrısı və s. xəstəliklərin

müalicəsində istifadə edirlər.

QurudulmuĢ çiçəkləri əvvəlcə xırdalayır, sonra kərə yağında məlhəm hazırlayaraq, gec

sağalan yaraların, eləcə də çibanın üstünə yaxırlar. Gülümbahar preparatları soyuqdəymələrdə,

ödqovucu kimi, böyrək daĢları və diatez əleyhinə də iĢlədilir.

Gülümbahar cövhərindən ağız boĢluğu soyuqdəymələrində, diĢ əti qanaxmasının

kəsilməsində, qabar və ziyillərin, piqment ləkələrinin müalicəsində geniĢ istifadə olunur.

Gülümbahar çiçəklərindən hazırlanan yaxma, krem və mazlardan dəridə əmələ gələn

yaraların, qaĢınma və göbələk xəstəliklərinin müalicəsində geniĢ istifadə edilir. Çiçəklərindən

hazırlanınıĢ karotinlə zəngin kremindən dərinin epitel toxumasının tezliklə bərpa edilməsində

əvəzolunmaz vasitədir. Hazırda mağazalarda gülümbahar çiçəklərindən hazırlanınıĢ müxtəlif adlı

losyon, Ģampun, krem, maz və yaxmalar satılır.

Biz isə dünyada ilk dəfə olaraq ciçəklərindən karotinlə zəngin preparat almıĢıq. Bu

texnologiya üçün bizə «patent» verilmiĢdir.

Hazırda elmi təbabətdə gülümbahar çox məĢhur dərman bitkisi hesab edilir. Hələ qədim

zamanlarda məĢhur təbiblərdən Hirppokrat, Ġbn Sina, Halen, Dioskorid, Parasels və baĢqaları

gülümbahardan hazırlanan preparatların çox güclü müalicəvi təsirə malik olduğunu dönə-dönə qeyd

etmiĢlər. Bitkidən hazırlanan preparatlarla qanın təmizlənməsində, tərlədici, öd kisəsində yığılıb

qalmıĢ qatı ödün təmizlənməsində, soyuqdəymələrin aradan qaldırılmasında, irinli yaraların

sağaldılmasında və sonsuzluğun aradan qaldırılmasında istifadə edilir. Gülümbahar çiçəklərindən

baĢqa, müalicə məqsədləri üçün yarpaqlarından da istifadə edilir. Mazından isə bronxlarda

bərkiyərək yığılıb qalmıĢ bəlğəmi kənar etmək üçün istifadə edilir. Toxumlarından köp zamanı, döĢ

nahiyəsində baĢ verən ağrıların aradan qaldırılmasında, qızdırmada və s. istifadə edilir.

Əczaçılar kliniki təcrübədə isbat etmiĢlər ki, gülümbahardan hazırlanan preparatlarla qara

ciyərin fəaliyyətinin artırılmasında onun sekretor və ifrazetmə funksiyasının gücləndirilməsində,

bilirubin qatılığının norma ya salınmasında və qanda xolesterinin miqdarının azaldılmasında

istifadə etmək olar. Dəri çatlamalarında, sulu qabarların əmələ gəlməsinin qarĢısını almaq üçün

gülümbaharın 10%-li ekstraktını yağla qarĢdırıb üç gün xəstə nahiyələrə sürtdükdə xoĢəgəlməz

hallar dərhal aradan qalxır. 10 q təzə gülümbahar çiçəklərini əzərək sıyıq halına salın, üzərinə 100

ml günəbaxan yağı əlavə edin və Ģəffaf ĢüĢə qaba doldurub ağzını bağlayıb 2 həftə günəĢin

qabağında saxlayın. Bu cür alınmıĢ maz uĢaq əmizdirmə zamanı döĢ çatlamalarının müalicəsində

gözəl nəticə verir.

248

Gülümbahardanı müalicə preparatlarının hazırlanması.

Piy yığınları, yanıqlar, dəmrov, dəridə baş verən irinli səpkilər və şaxta vurmalarında. Gülümbahar çiçəklərinin sulu məhlulda hazırlanmıĢ qatı ekstraktından istifadə edilir.

Qatı məhlulun hazırlanması. 50 q təzə çiçəyini 0,5 litr qaynar suya töküb axĢama qədər

dəmləyin. Səhər süzüb üzərinə 50 q iri duz parçası salıb tam əriyənə qədər qarĢdırın. Sonra tənzifı

6-8 qat edib aldığınız ekstraktla isladıb xəstə nahiyəyə yaĢ sarğı kimi qoyun. Əməliyyat gündə 2

dəfə təkrar olunmalıdır. Sarğını açdıqdan sonra xəstə nahiyənin üzərinə maz sürtün.

Mazın hazırlanması. 10 q qaz və yaxud toyugun bərk yağından götürüb 50 q gülümbaharın

spirtli cövhərinin üzərinə əlavə edib su hamamının üzərinə qoyun və spirt buxarlanıb qurtarana

qədər qarıĢdırın. Ekstraktı gaynatmaq olmaz.

AlınmıĢ maz Ģaxtavurma və trofık yaraların müalicə olunmasında iĢlədilir.

Gülümbahar yağının hazırlatıması. ġüĢə bankanı götürüb içərisini gülümbahar çiçəkləri ilə

doldurub 7-10 gün günəĢin qabağına qoyub saxlayın. Sonra bankanın aĢağı hissəsinə toplanan yağı

süzüb qaranlıq soyuq yerdə saxlayın və lazım gəldikcə iĢlədin.

Üzdə gənələrin törətdiyi xəstəliklərin müalicəsində. 3 xörək qaĢığı gülümbahar çiçəyini

qəhvəüyüdəndən keçirib, alınan tozun üzərinə 5 xörək qaĢığı su töküb sıyıq alınana qədər qarıĢdırın.

Sonra sıyığın üzərinə yarım stəkan vələmir sıyığı əlavə edin. AlınmıĢ kütləni yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın

və üzərinə yenidən 1 xörək qaĢığı limon Ģirəsi, 1 çay qaĢığı bal, 1 ədəd yumurta sarısı əlavə edib

eynicinsli kütlə alınana qədər qarıĢdırın. AlınmıĢ kütlədən 1 çay qaĢığı götürüb 150 ml suyun

içərisinə tökün və qarıĢdırın, sonra pambığa hopdurub üzünüzü silib-təmizləyin. Üzünüzə əlavə

olaraq gavalı sıyığı yaxıb 5-10 dəqiqə saxladıqdan sonra yuyun. Müalicə kursu uzunmüddətlidir.

Avtos stomatitdə, gingivit, pioreya, distrofıya, parodontoz, soyuqdəymələrdə, tonzillitdə. 20

q gülümbahar çiçəyini 100 q qaynar suya töküb axĢamdan səhərə qədər dəmə qoyun. Sonra süzüb

ağız nahiyəsini yaxalayın (burun nahiyəsində baĢ verən qüsurlarda damcısından istifadə edilir).

Prosesi hər yarım saatdan bir təkrar edin. Kəskin anginada isə hər yarım saatdan bir boğaz

nahiyəsini qarqara edin.

Trixinoz (trixomonad) kolitdə. Bunun üçün 1 həb trixopol, 1 çay qaĢığı bal, 1 çay qaĢığı

soğan sıyığından götürüb tənzifın üzərinə yaxıb, tampon Ģəklinə salın. Cüt günlər tampondan, tək

günlər isə gülümbahar mazından istifadə edin. Yadda saxlamaq lazımdır ki, əməliyatı aparan zaman

1 çay qaĢığı gülümbaharın spirtli cövhərindən qəbul edin. Müalicə kursu 21 gündür.

Blefaritin yüngül formasının müalicəsində. QatılaĢmayan göz yaĢı vəzisinin sekresiya

kanalının təmizlənməsində, konyunktivitdə, itdirsəyində təzə gülümbahar çiçəklərindən hazırlanmıĢ

dəmləməsini gözə damızdırmaqla müalicə edirlər. DoğuĢdan sonra üzdə əmələ gələn çil və piqment

ləkələrini müalicə etmək üçün gündə 3 dəfə, gülümbaharın yarpaq və çiçəklərinin Ģirəsindən

istifadə edin.

Qastirit, onikibarmaq bağırsaq yaralarının, enetrokolitin, qara ciyər və öd yolları

xəstəliklərinin müalicəsiııdə. Gülümbahar, çobanyastığı və boymadərən bitkilərini bir-biriləri ilə

qarıĢdırın. QarıĢdırdıqdan sonra 2 xorək qaĢığı qarıĢığı 0,5 litr qaynar suya töküb axĢama qədər

dəmləyin. AlınmıĢ cövhərdən gündə 3 dəfə, stəkanın 1/4 hissəsi qədər daxilə qəbul edin. Müalicəni

40 gün davam etdirin. 14 gün fasilədən sonra, yenidən daha 40 gün müalicəni davam etdirin.

Ürək-damar xəstəliyində. Ürək döyünmələrində, təngnəfəslikdə, ĢiĢmələrdə gülümbahar,

xoruzgülü və piĢikotunun qarıĢığından istifadə olunması məsləhət görülür. Bunun üçün 1 xörək

qaĢığı qarıĢığı 1 stəkan qaynar suya töküb 8-10 saat dəmləyin. Sonra süzüb 3 saat ara verməklə 1

xörək qaĢığı daxilə qəbul edin.

Kəskin ürəkbulanmalarında və qusma zamanı (hamiləlik toksikozları zamanı). Bunun

üçün eyni miqdarda gülümbahar çiçəyi ilə quĢəppəyi qarıĢığından 1 xorək qaĢığı götürüb bir stəkan

qaynar suya tökün və bütün gecəni dəmlədikdən sonra gündə 3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ bir

xörək qaĢığı daxilə qəbul edin.

Mədə soyuqdəymələrində. Mədəaltı vəzinin, dalağın fıbroz dəyiĢilmələrində gülümbahar,

dəmrovotu, zəncirotu, eyni miqdarda dazıotundan götürüb bir-biri ilə qarıĢdırın. 2 xorək qaĢığı

qarıĢığı 0,5 stəkan qaynar suya töküb səhərə qədər dəmləyin. Gündə 3 dəfə yeməkqabağı stəkanın

3/4 hissəsi qədər daxilə qəbul edin.

249

Kəskin qarın köpmələrində. Bunun üçün 1 xorək qaĢığı gülümbahar, piĢikotu kökü və

Ģüyüd yar qarıĢığını 1 stəkan qaynar suda dəmləyib süzün. Gündə 3 dəfə, stəkanın 1/4 hissəsi qədər

daxilə qəbul edin.

Gülümbahardan hazırlanmıĢ «Kaferit» preparatından qanazlığı xəstəliklərində, «Kaleflon»

preparatından isə mədə və bağırsaq soyuqdəymələrinin müalicəsində istfadə edirlər.

Dismenoreya, klimakteriya, yuxusuzluğun, hipertoniyanın başlanğıc dövründə. Gülümbahar çiçəyindən 1:10 nisbətində götürüb 70%-li spirtdə cövhərini hazırlayıb 21 gün qaranlıq

yerdə saxlayın. Gündə 3 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ 15-20 damcı 30 ml suya töküb qəbul edin.

Qanı axan yaraların müalicəsi üçün. Gülümbahardan hazırlanmıĢ mayeni tənzifə hopdurub

yaranın üzərınə qoyun.

Oara ciyər sirrozunda. 40 q gülümbahar çiçəyi, 40 q dazıotu, 20 q çovdar mahmızı, 30 q

yolotu, 40 q solmazçiçək, 10 q çobanyastığı qarıĢığından 3 xörək qaĢığı bir stəkan qaynadılmıĢ

soyuq suya töküb 10-12 saat saxlayın. 5 dəqiqə qaynatdıqdan sonra süzün.

Dalaq şişmələrində. Gülümbahar və boymadərən çiçəyi götürüb qarıĢdırın. AlınmıĢ

qarıĢıqdan 3 xörək qaĢığı 3 stəkan qaynar suya töküb dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3 dəfə,

yeməkdən qabaq 1 stəkan qəbul edin.

Xənazir və raxit xəstəliklərdə. 3 xorək qaĢığı gülümbahar çiçəyindən götürüb 2 stəkan

qaynar suda dəmləyib, uzun müddət stəkanın yarısı qədər gündə 3 dəfə qəbul edin.

Kəskin xroniki faringitin, kataral anginanın, stomatitin, gingivit və paradontozun

müalicəsiıtdə. 3 xörək qaĢığı doğranmıĢ gülümbahar çiçəyini bir stəkan suya tökün və su hamamına

qoyub 15 dəqiqə qaynadıb 45 dəqiqə dəmləyib süzün. Sonra stəkana su əlavə edib əvvəlki həciminə

gətirin. Ekstraktdan gündə 2-3 dəfə 1-2 xörək qaĢığı qəbul edin.

Kəskin uşaqlıq yaralarının eroziyası zamanı. Yuxarıda göstərdiyimiz üsulla ekstraktı

hazırlayıb 1 litr isti suyun üzərinə töküb zədələnmiĢ nahiyəni gündə 1-2 dəfə yuyun.

Başgicəllənmələri zamanı. 3 xörək qaĢığı gülümbahar çiçəyini 1 stəkan qaynar suya töküb

45 dəqiqə dəmləyib, süzün. Ekstraktdan gündə 1-3 xörək qaĢığı qəbul edin.

Uşaqlardaraxıtin müalicəsində. 3 xörək qaĢığı gülümbahar çiçəyini 2 xörək qaĢığı

boymadərən çiçəkləri ilə qarıĢdırıb 0,5 litr qaynar suya töküb 10 dəqiqə dəmləyib, süzün. Bu

ekstraktdan tez-tez uĢağa çay kimi içirdin.

Gülümbahardan qida məhsullarının hazırlanması.

Gülümbahar çiçəklərindən dünyanın ən məĢhur ədviyyatı hesab edilən zəfəranm əvəzedicisi

kimi istifadə edilir. Belə ki, narıncı-qırmızıya çalan gülümbahar çiçəklərini dərib qurudur, narın toz

halına salıb zəfəranın tərkibinə qataraq onun həcimini artırıb satırlar. Müasir dietoloqlar hesab

edirlər ki, zəfəranı tamamilə gülümbahar ilə əvəz etmək olar. Gülümbahar plova yalnız parlaq sarı

rəng vermir, həmçinin də tərkibini müalicəvi bioloji aktiv maddələrlə zənginləĢdirir. Gülümbahar

çiçəklərindən ekoloji cəhətdən təmiz təbii boyaq kimi istifadə edən zaman onu yağla və yaxud südlə

qarıĢdırıb azca qızdırıb istifadə edin. Tozunu (çiçəyi) südlə qarıĢdırıb 15-20 dəqiqə qaynatdıqdan

sonra istifadə edin. Süddə aldığınız sarı-zəfəranlı məhlulu un ilə qarıĢdırıb aldığınız xəmirdən sarı-

zəfəranı kökə, tapı, qoğal, kətə və s. hazırlaya bilərsiniz. Gülümbahardan aldığınız pasta formalı

sarı-qırmızı rəngli boyaq ilə müxtəlif xörəkləri, yağı, pendiri, tortu, dondurmanı və s. gözoxĢayan

rənglərə boyaya bilərsiniz. AlınmıĢ təbii boyaq pastasından ətriyyat, kosmetika, tibb və əczaçılıq

sənayesində də istifadə etmək olar.

Qoyun pendiri ilə buterbrod pastasının hazırlanması. 50 q qoyun pendiri, 50 q kərə yağı, 2

xörək qaĢığı təzə gülümbahar ləçəkləri, qaraqınıq tozu götürün. Qoyun pendirini əzib qaraqınıq tozu

ilə qarıĢdırın. Gülümbaharı isə əzib, az miqdarda yağla qarıĢdırın. Aldığınız pastanı yaxĢı olar ki,

qara çörəyə yaxıb istifadə edəsiniz.

Şəkərli rahathulqumun hazırlanması. 500 q un, 200 q kərə yağı, 200 q Ģəkər tozu, yumurta

sarısı, spirtli içkilər: konyak, araq və yaxud romdan 50 ml, 2 çay qaĢığı gülümbahar tozu götürün.

Kərə yağını gülümbahar tozu ilə yaxĢı-yaxĢı qarıĢdırın. Sonra yumurta sarısının üzərinə Ģəkər tozu

tökə-tökə qarıĢdırın, aldığınız kütləni gülümbahar tozu qarıĢdırılmıĢ kərə yağı ilə qarıĢdırıb, sonra

üzərinə spirtli içkini, unu ehtiyatla əlavə edib yenidən qarıĢdırmanı davam etdirin. Aldığınız

xəmirəbənzər kütləni soyuducuya qoyub 5-7 gün saxlayın. Xəmiri soyuducudan götürüb iriliyi 2,5-

250

3,0 sm olan kündələr düzəldin, onları yastı hala (qoğal formasına) salın. Sonra üzərlərinə azca un

səpib vam yanan qaz üzərinə qoyub 5-7 dəqiqə saxlayın və götürüb süfrəyə verin.

Gülümbahardan tərəvəz salatının hazırlaması. 100 q təzə xiyar, 50 q göy soğan, 50 q

gülümbahar çiçəyi, bir neçə qıça Ģüyüd, suda biĢmiĢ yumurta, zövqünüzə görə duz götürün.

Xiyarın qabığını soyub, xırda doğrayın. Soğanı və gülümbaharı yuyub qaynadın. Sonra

üzərinə xama, zövqünüzə görə Ģüyüd və duz əlavə edin. Salatın üzərini biĢmiĢ, halqaĢəkilli yumurta

ilə bəzəyib süfrəyə verin.

Adi çaqqalqanqalı – Onopordum acanthium L.

Dünya florasının tərkibində Onopordum cinsinin 25-ə qədər növü yayılmıĢdır. Cinsin

növlərinə ən çox Avropa, Qərbi Asiya və ġimali Afrika ərazilərində təsadüf edilir.

Çaqqalqanqalının Qafqazda 4, o cümlədən Azərbaycanda 2 növü yayılmıĢdır. Azərbaycan

florasında rast gəlinən O. acanthium L. növü qida və müalicəvi əhəmiyyətli bitki hesab edilir. Bir

sıra xalqların təbabətində bu bitki ilə xoĢagəlməz xəstəlikləri müalicə edirlər.

Adi çaqqalqanqalı - Onopordum acanthium L. kəskin tikanlarla əhatə olunan 150-500 sm

hündürlüyündə olan ikiillik ot bitkisidir. Bunun nektarla zəngin olan qırmızı-moruğu rəngli ətirli

çiçəkləri bal arılarını uzaqdan özünə cəlb edir. Uzunsov yarpaqlarının kənarı tikanlarla əhatə

olunmuĢdur.

ġara bənzər olub 2-4 sm enindədir. Çiçək tacı tünd-qırmızı rəngdədir. Bitki may-iyun

aylarında çiçək açır, iyul-avqust aylarında meyvə verir.

Adi çaqqalqanqalı Azərbaycanın demək olar ki, hər yerində yayılmıĢdır. Ona düzənlik

sahələrdən tutmuĢ orta dağ qurĢaqlarına qədər rast gəlmək olar. Bitkiyə ən çox əkin sahələrində bağ,

bostan Onopordum acanthium L və

zibilliklərdə, çay kənarlarında, meĢə və

kolluqlarda rast gəlinir.

Xalq arasında bitkinin kökündən, cavan

gövdəsindən, çiçək yatağından, yapaq

saplaqlarından qabığını təmizləyib qida kimi

istfıadə edirlər. Xarici görünüĢünə görə

çaqqalqanqalı adi qanqalı xatırladır. Lakin

qanqaldan fərqli olaraq o hər tərəfdən tikanlarla

əhatə olunmuĢdur. Bunu nəzərə alaraq çaqqal

qanqalı ilə bağ və bağçaların ətrafını

çəpərləyirlər. Çaqqal qanqalından hələ çox qədim dövrlərdə xalq təbabətində mikrob əleyhinə,

yarasağaldıcı, qankəsici, sidikqovucu məqsədlər üçün istifadə edirdilər.

Müalicə məqsədləri üçün çiçək açan zaman bitkinin yuxarı hissəsini kəsib götürür,

tikanlardan təmizləyib dəstələyərək kölgəli yerdə qurudurlar.

Çaqqalqanqalından müalicə preparatlarının hazırlanması.

Soyuqdəymə, öskürək, bronxial astma zamanı. 3 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə otundan

götürüb termosa töküb üzərinə 0,5 litr qaynar su əlavə edin, 2-3 saat saxlayıb süzün. Gündə 3 dəfə,

yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin.

Sistit, uretrit, sidikqovucu vasitə kimi, həmçinin müxtəlif formalı şişlərin cərrahi yolla

aradan qaldırılmasından sonra. 3 xörək qaĢığı otundan götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb, vam

odun üzərinə qoyub 15 dəqiqə saxlayın. Sonra odun üzərindən götürün və 45 dəqiqə saxlayıb süzün.

Dəmləməni 0,5 litr həcminə gətirib gündə 4 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ stəkanın 1/2 hissəsi

qədər qəbul edin. Müalicə kursu 2 həftədir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz xəstəlikləri müalicə etmək üçün, qurudulmuĢ yarpağını poroĢok

(toz) halına salıb gündə 2-3 dəfə, 1 çay qaĢığı qəbul edin.

Nefrit, tonusun aşağı düşməsi, depressiya zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpağından

götürüb 1 stəkan qaynar suya tökün və 1 saat saxlayıb süzün. Gündə 2-3 dəfə, yeməyə yarım saat

qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin.

251

Dəri səpkilərində, çiban, ekzema, dəridə allergiya mənşəli xəstəliklərin müalicəsində. 2

xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqlarını 0,5 litr qaynar suya tökün və 2 saat saxlayıb süzün. Gündə 3

dəfə, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin.

Ağrıyan nahiyənin kənarlarında əmələ gələn çatlamaların qarşısının alınmasında. ZədələnmiĢ nahiyələrə bitkidən alınmıĢ təzə Ģirədən sürtün.

Konyunktivit zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ təzə otunu 1 stəkan qaynar suya töküb

qaynama dərəcəsinə gətirin, yarım saat saxlayıb süzün. Aldığınız dəmləmə ilə gündə 2-3 dəfə

gözünüzü yuyun.

Diqqət! Çaqqalqanqalı qanı qatılaĢdırdığına görə bitkidən alınan preparatlardan qanı qatı

olan, eləcə də trombofebitə və hipertoniyaya meyilli xəstələrin istifadə etməsi məsləhət görülmür.

Gözəl rapontikum – Rhaponticum pulchrum Fisch. et Mey.

Dünya florasının tərkibində Rhaponticum cinsinin 17-yə qədər növünə təsadüf edilir. Cinsin

Qafqazda 2, o cümlədən Azərbaycanda 1 növü - Rhaponticum pulchrum FischĢ et Mey. - gözəl

rapontikum növü yayılmıĢdır. Cinsin növlərinə əsasən Yer kürəsinin Ģimal rayonlarında təsadüf

etmək olar. Rhaponticum cinsinə daxil olan növlər xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində, o

cümlədən tibb, yeyinti və yüngül sənayedə istifadə edilir. Bitkinin ən qiymətli növlərindən biri də

Rh. luratum C. Winkl. ex Iljin və Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin - iribaĢlı rapontikum və

yaxud xalq arasında deyildiyi kimi maral köküdür.

ĠribaĢlı rapontikum - Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin.

Bu, gövdəsinin hündürlüyü 50- 150 sm-ə qədər olan çoxillik ot bitkisidir.

Gövdəsinin üzəri xırda Ģırımlardan ibarət olub kökümsovu budaqlanan

tünd qonur rəngdən baĢlayıb, qəhvəyi rəngə çalan çoxsaylı qaytan

köklərdən ibarətdir. Yarpaqları ellipsvari və yaxud uzunsov

yumurtavaridir. Çiçəkləri ikicinsli səbət formasında olub bənövĢəyi-

qırmızı və yaxud qırmızımtıl rəngdədir. Bitki iyun ayından avqust ayına

qədər çiçək açır, avqust, sentyabrda meyvə verir. Bitkiyə ən çox Sibirin

Altay vilayətinin alp və subalp zonalarında təsadüf edilir. Ən çox isə

Sayan ətrafında təsadüf edilir. Sibir və Altay vilayətinin xalq təbabətində

bitkinin kökündən hazırlanan preparatlarla uzun sürən ağır xəstəlikdən

sonra baĢ verən gücsüzlüyün, halsızlığın aradan qaldırılmasında istifadə

edilir. Ġmpotentlikdə - cinsi zəifliyin aradan qaldırılmasında bitkinin kök və kökümsovlarından

iĢlədilir (Saratikov, 1946). Maral kökünün kök və kökümsovlarının tərkibində sinir sistemini

stimullaĢdıran ekdisteronlardan - ekdisteron və inokosteron maddələri, həmçinin müxtəlif kimyəvi

quruluĢlara malik olan alkaloidlər, kumarinlər, antraxinonlar, flavonoid və aĢı maddələri,

antosianlardan (xrizantemin və sianin) imelin, katexin birləĢmələri, efır yağı, parlaq-sarı rəngli

qatran, kitrə, C vitamini, karotin, üzvi turĢuların duzları, fosfor, arsen və s. maddələr aĢkar

edilmiĢdir (Krasnov və b., 1977; DoĢinskaya və b., 1983). Ekdisteroid maddələrinin bitkinin

müxtəlif hissələrində olduğu aĢkar edilmiĢdir. Maral kökündən hazırlanan preparatlardan

yorğunluğun, halsızlığın, zəifliyin, qan dövranının nizama salınmasında, mərkəzi sinir sisteminin

normal qanla təchiz olunmasında, qan təzyiqinin tənzimlənməsində, həmçinin orqanizmin

stimullaĢdırıcı qabiliyyətinin yüksəldilməsində geniĢ istifadə edilir. Bundan baĢqa maral kökü

preparatlarının köməyi ilə kiĢi və qadınlarda cinsi zəifliyin aradan qaldırılmasında, streslərin,

alkoqolizmə tutulanların müalicə edilməsində, canlı hüceyrələrdə gələcəkdə baĢ verən xəstəliyin

qarĢısının alınmasında tətbiq edilir (PaĢinski, Yaremenko, 1983). Bu xəstəlikləri müalicə etmək

üçün kökündən hazırlanan cövhərdən gündə 2-3 dəfə 20-30 damcı qəbul etmək məsləhət görülür.

Maral kökündən hazırlanan 10%-li ekstraktdan qanın duruldulmasında istifadə edilir (Netesa,

1963; Boyko və b., 1989). Maral kökündən istifadə edən zaman orqanizmin toxuma və hüceyrələri

cavanlaĢır, yəni insanın ömrünü uzadan yeni-yeni hüceyrə və toxumaların yaranmasına səbəb olur.

Orqanizmdə eyni zamanda cinsiyyət üzvlərinin toxuma və hüceyrələrində cavanlaĢma və təzələnmə

hadisəsi baĢ verir. Ġnsan orqanizmində baĢ verən bu cavanlaĢma prosesi hazırkı dövrə kimi tibb

252

aləmində bir sirr olaraq qalmaqdadır. Maral kökündən istifadə edən zaman çox ehtiyatlı olmağı

məsləhət görürlər. Belə ki, bu preparatlardan normadan artıq istifadə edildikdə uzunmüddətli

yuxusuzluq, cinsi fəaliyyətə həvəsin həddindən artıq yüksəlməsi, qan təzyiqinin normadan artıq

olması baĢ verir. Maral kökündən Ģəkərli diabetdə istifadə edildikdə xəstənin özünü çox yaxĢı hiss

etməsi müĢahidə edilmiĢdir. Allah tərəfindən insanlara bəxĢ edilən bu «sehrli kök» onları bir sıra

çətin sağalan xəstəliklərdən xilas etdiyinə görə biz insanlar həmiĢə Allaha dua etməliyik.

Bunun üçün 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ kökündən orta dərəcədə yanan odun üzərinə qoyaraq

15-20 dəqiqə qaynadıb biĢirdikdən sonra, 25-30 dəqiqə dəmləyin. Aldığınız cövhərdən gündə 2

dəfə 15-20 damcı qəbul edib özünüzü müalicə edə bilərsiniz. Maral kökündən hazırlanan

preparatlardan baytarlıq təsərrüfatında da istifadə etmək olar. Bu preparatlardan mal-qaraya

verdikdə danalarda boyatma sürətlənir, qanda eritrositlərin miqdarı artmağa baĢlayır və qısırlığın

faizi azalır. Maral kökü qiymətli nektar bitkisi sayılır. Ondan yeyinti sənayesində tonusartırıcı

«Sayan» spirtsiz içkilərin hazırlanmasında istifadə edilir. Sayan içkisinin orqanizmə təsir

mexanizmini öyrənmək üçün tibb mütəxəssisləri 900-dən artıq fəhləyə bu içkidən qəbul etdirmiĢdir.

Aparılan təcrübələr zamanı məlum olmuĢdur ki, «Sayan» içkisi insan orqanizminə öz təsirini 2

fazada göstərmiĢdir. Birinci fazada mərkəzi sinir sistemində 10-15 dəqiqədən sonra oyanma

hadisəsinin yüksəlməsi baĢ vermiĢ və bu proses uzun müddət davam etmiĢdir. Gecədən keçmiĢ və

gecə vaxtı ikinci fazada sinir sistemində kəskin tormozlanma baĢ vermiĢ və fəhlələr uzunmüddətli

dərin yuxuya getmiĢlər. Bu da «Sayan» içkisinin orqanizmdə qoruyucu rol oynadığını aĢkar

etmiĢdir (Turova, 1974.) Maral kökündən Ģəkərli diabetdən əziyyət çəkən xəstələr qəbul edən

zaman onların vəziyyətlərinin xeyli yaxĢılaĢdığı bildirirlir.

Əkin göyçiçəyi (Güləvər) – Centaurea cyanus L.

Dünya florasının tərkibində güləvərin (göyçiçəyin) 600-ə qədər növü yayılmıĢdır. Qafqazda

70, o cümlədən Azərbaycanda 30 növünə rast gəlmək olar. 4 növündən müalicə vasitəsi kimi

istifadə edilir: əkin göyçiçəyi - C.cyanus L., qumluq göyçiçəyi - C.arenaria M.Bieb. ex Willd.,

Zaqafqaziya göyçiçəyi - C.transcaucasica Sosn. ex Grossh. və günəbaxana oxĢar göyçiçək -

C.solstitialis L.. Tibb və kosmetika sahəsində ən geniĢ istifadə

edilən növü isə əkin göyçiçəyi növüdür.

Göyçiçək cinsinin adı antik Roma mənbələrində söylənilən

2 rəvayətlə bağlıdır. Belə ki, bədəni at, üzü iri saqqalla əhatə

olummuĢ «Kentavr» adlı bir canlının yaralı Heronu göyçiçəklə

müalicə etdiyinə görə bitkiyə bu adı vermiĢlər. Heron özü

bitkilərlə müalicə sirrlərini allahların oğlanlarına öyrətməklə

məĢğul olurmuĢ.

Əkin göyçiçəyi - C.cyanus L. Hündürlüyü 30-100 sm olan

birillik, nadir hallarda ikillik ot bitkisidir. Gövdə yarpaqları oturaq olub xətvari, lələkvari-

daraqĢəkilli, kənarları bütövdür. BənövĢəyi, göy rəngli çiçəklərinin diametri 3 sm olub, səbət

formasında gövdənin qurtaracağında yerləĢmiĢdir. Çiçəyi ağ, mavi, çəhrayı, yasəmən rəngində olur.

Meyvəsi uzunsov toxumcuqdan ibarət olub, boz rəngdədir. Çiçəkləri iyundan baĢlayaraq payızın

son aylarına qədər açır, avqust-sentyabrda meyvə verməyə baĢlayır.

Əkin göyçiçəyi Azərbaycanın Kiçik Qafqaz ərazisinin Ģimal və cənub hissələrində, AbĢeron,

Lənkəran, Naxçıvan MR-da, ümumiyyətlə, respublikamızın hər yerində yayılmıĢdır. Buna ən çox

taxıl zəmilərinin kənarlarında, yonca sahələrində, alaq otlarının arasında, meĢə yollarının

kənarlarında rast gəlmək olar. Göyçiçək düzənlik sahələrindən tutmuĢ orta dağ qurĢaqlarına qədər

yayılmıĢdır.

Çiçəklərinin tərkibində antosian tipli sianin qlükozidi (C27H31O16), sikorin (C15H16O9),

sentaurin (C24H26O13), sianidinxlorid (C15H11O6C1), pelarqonin-xlorid (C27H21O15C1), apigenin,

lyuteolin, kversetin, rutin flavonoidləri, aĢı maddələri, selikli maddələr, kumarinlər və s. tapılmıĢdır.

Bitkinin ot və çiçəklərindən 5,16% kül, mq/q olmaqla: 17,00 - K, 18,10 - Ca, 2,70 - Mg, 0,30 - Fe

makroelementləri, mkq/q olmaqla: 0,23 - Mn, 0,77 - Cu, 0,57 - Zn, 0,06 - Co, 0,07 - Cr, 0,28 - Al,

253

0,09 - V, 1,11 - Se, 0,36 - Ni, 0,04 - Sr, 0,06 - Pb, 0,50 - B və s. mikroelementləri aĢkar edilmiĢdir.

Elmi-təbabətdə mavi göyçiçəyin güllərindən sulu dəmləmə hazırlayıb sidikqovucu və

ödqovucu dərman kimi qəbul edilir. Cövhərindən sidik kisəsi və bronxlarda əmələ gələn iltihabın,

ĢiĢ və irinli yaraların müalicəsində istifadə edilir.

Xalq təbabətində göyçiçək çayından ürək ağrılarını sakitləĢdirmək üçün iĢlədilir.

Hələ çox qədim zamanlarda göyçiçəyin toxumlarını yığıb qurudar, narın toz halına salıb,

ziyil, qaĢınma və ekzema əleyhinə iĢlədərdilər. Ləçəklərindən alınan cövhərlərdən isə göz

qıcıqlanma, ağrı və yaralarında istifadə olunmuĢdur.

Hal-hazırda kosmetika sahəsində göyçiçəyin ləçəklərindən alınan dəmləmələrdən,

cövhərlərdən dəridə əmələ gələn yaraların, ekzemaların, qaĢınmaların müalicəsində geniĢ istifadə

edilir. Ondan göz ağrılarında, bədəndə əmələ gələn qıcıqlanmalarda da iĢlədilir. Dəri səpkilərində

isə vannasının qəbul edilməsi məsləhət görülür.

Çiçəklərindən yeyinti sənayesi üçün göy rəngli təbii boyaq alınır.

Müalicə və kosmetika məqsədilə tam çiçək açan dövrdə toplanır. Çiçək səbətlərini qayçı ilə

kəsib qıfvari və bir qədər boruĢəkilli çiçəkləri ayırıb, talvar altında sərib qurudurlar. QurumuĢ

çiçəkləri kağız kisələrə doldurub quru yerlərdə saxlayırlar.

Əkin kahısı – Lactuca sativa L.

Kahı sözünün mənası latınca Lactuca «süd» deməkdir. Belə ki, bitkinin tərkibində

südəoxĢar, acımtıl qlükozid - laktusindən ibarət birləĢmənin olması ilə xarakterizə olunur. Salat

hazırlanan bitkilər insanlar tərəfindən uzun müddət aparılan seleksiya iĢlərinin nəticəsində

yaradılmıĢdır.

Bunlara misal olaraq kahını (yarpaq və baĢ), yolotunu, kələmi, xardal yarpağını və s.

göstərmək olar. Bunların içərisində ən çox yayılanı mədəni halda əkin kahısıdır (L. sativa L.). Əkin

kahısı Mərkəzi Avropa, Kiçik Asiya ölkələrinin ərazilərində, eləcə də Rusiyanm orta və cənub

ərazilərində yabanı halda yayılmıĢdır. Bitkinin çoxlu

formalarına təsadüf edilir.

Əkin kahısı, kahının yabanı formalarının bir-biri ilə

çarpazlaĢdırılması nəticəsində əldə olunmuĢdur.

Hazırda dünyanın müxtəlif ölkələrində qiymətli tərəvəz

bitkisi kimi 5 növmüxtəlifliyindən və onlardan alınan 1000-dən

çox sort və formalarından istifadə edilir. Kahı cinsinin təsnifatı

ilk dəfə 1753-cü ildə K.Linney tərəfindən verilmiĢdir.

K.Linney kahının 2 növmüxtəlifliyi haqqında məlumat

vermiĢdir. Lakin 1960-cı ildə botanik T.V.Zizqunova Lactuca cinsinin 5 növmüxtəlifliyinin

təsnifatı haqqında düzgün elmi məlumatlar vermiĢdir. Hal-hazırda bütün botaniklər T.V.Zizqunov

təsnifatına üstünlük verirlər.

Kahının 5 növmüxtəlifliyi aĢağıdakılardır:

1. Yarpaq növu (Lactuca sativa var. acephala Alef.) iri, güclü, Ģirəli, pozet yarpaqları olan

kol əmələ gətirir. Müxtəlif irilikdə olan yarpaqlı sortları (Avstraliya, Qrend, Repids,

Rubin) geniĢ surətdə əkilib-becərilir.

2. Dərilib toplanan növün (Lactuca sativa var. acephala Alef.) rozet yarpaqları kol əmələ gətirir. Müxtəlif sortları əkilib-becərilir.

3. BaĢ formalı kahı (L. sativa var. capitata L.) əkilən sortlardan sıx yarpaqları və baĢcıqlarının uzunsov olmaları ilə bir-birilərindən fərqlənirlər.

4. Romen kahısı (L. sativa var. remena Lam.). Bunun sortlarının yarpaqları və baĢcıqları

müxtəlif formada və ölçüdə olması ilə fərqlənir.

5. Qulançarabənzər kahı (L.sativa var. angustana Irish). Uzunsov gövdə və ensiz uzun

254

yarpaqlardan ibarətdir.

Kahı cinsinin növmüxtəlifliklərinin kimyəvi tərkibləri əkildikləri ərazilərin ekoloji

Ģəraitlərindən asılı olaraq müxtəlif tərkibə malik olur. Kahıdan tərəvəz bitkisi kimi bizim eradan

4500 il bundan qabaq misirlilər, yunanlar və romalılar istifadə etmiĢlər. Ruslar isə kahı bitkisi ilə

XVII əsrdə tanıĢ olmağa baĢlamıĢlar.

Kahı qiymətli tərəvəz bitkisi kimi ABġ-da 120 min hektar sahədə, əkilib-becərilir. Hər

hektar sahədən 20 ton yaĢıl kahı məhsulu əldə edilir. Hər il bir Amerika vətəndaĢma orta hesabla 10

kq yaĢıl kahı məhsulu düĢür. Ġtaliyada hər il 750-800 min ton kahı məhsulu əldə olunur ki, bu da

əkilən kökdən 5 dəfə, çuğundurdan 15 dəfə çoxdur. Hollandiyada isə hər il 130 min ton kahı

məhsulu əldə olunur. Bütünlükdə Qərbi Avropa ölkələrindən hər il 1,5 milyon ton kahı məhsulu

tədarük olunur. Dünya bazarlarına kahını əsas ixrac edən ölkələr Hollandiya, Ġtaliya, Fransa,

Ġspaniya hesab edilir. Ġkinci yerləri isə Macarıstan, PolĢa və Kuba tutur.

Hal-hazırda dünyada əkilən 1000-dən artıq kahı sortlarını onların yarpaq və baĢ hissələrinin

iriliyinə, müxtəlif rəng çalarlarına, tez, orta və gec məhsul verdiklərinə, eləcə də kimyəvi

tərkiblərinə görə təsnifatlaĢdırırlar.

Hələ vaxtilə Ġbn Sina kahının yarpaqlarının faydalı xüsusiyyətləri haqqında geniĢ məlumat

vermiĢdir. Bitkinin yarpaqlarından hazırlanan mazdan səpkilərin, Ģirəsindən isə yaraların

müalicəsində geniĢ istifadə edilirdi. Kahı südverən anaların südünün ifrazını artırır, onların döĢ

nahiyələrini yumĢaldır. Yarpaqlarından mədənin, qara ciyərin normal iĢləməsində, yuxusuzluğun

aradan qaldırılmasında istifadə edilir. Heç bir Ģeylə əvəz olunmayan salatından vitamin

çatıĢmazlığında istifadə edlir. Kahı tərkibindəki B, E və K vitamininin çoxluğuna görə heç bir

tərəvəz bitkisi ilə müqayisə olunmur. Yarpağının tərkibində çoxlu miqdarda karotin, askorbin

turĢusu, dəmir, kalsium, fosfor, yod, kobalt, sink manqan və s. maddələr tapılmıĢdır. Kahıdan

hazırlanan salatlardan uĢaqlara, yaĢlılara, ―piylənməyə meylli insanlara‖, pəhriz xörəyi kimi qəbul

etmələri məsləhət görülür.

Bunun Ģirəli yarpaqları ilə soyuqdəymədə, sidik kisəsi xəstəliklərində, həmçinin

qalxanabənzər vəzi pozuntalarının aradan qaldırılmasında istifadə edilir. Kahının yarpağından

alınan Ģirənin 30%-ni kalum elementi təĢkil etdiyindən ürək əzələlərinin iĢini nizama salır, ürəyin

fəaliyyətinə köməklik göstərir. ġirənin ən qiymətli xüsusiyyətlərindən biri də ondan ibarətdir ki,

qanda eritrositlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bundan baĢqa kahının yarpağının tərkibində olan

xlorofıl orqanizmdən xolesterini kənar edir və infeksion xəstəliklərin qarĢısını alır. Xlorofıl kahı

yarpağının tünd yaĢıl hissəsində daha çox olur. 100 ml Ģirəsi insanın əsəb və əzələlərinin

fəaliyyətini normaya salır, mədədə həzmi yaxĢılaĢdırır, üz dərisini saflaĢdırmaqla yanaĢı

elastikliyini artırır. Bundan baĢqa kahı Ģirəsi susuzluğu aradan qaldırır, spirtli içki qəbul edənlərin

sərxoĢluğunun dərəcəsini yüngülləĢdirir.

Kahının növmüxtəlifliklərindən alınan sortların kimyəvi tərkibləri də müxtəlifdir. Belə ki,

yarpaq formalı tərəvəz sortunda üzvi maddələrin miqdarı o biri sortlara nisbətən üstünlük təĢkil

edir. Yarpaq formalı kahı sortunda azot maddələri quru çəkinin 20-30%-ni təĢkil edir. Kövrək

yarpaq sortunun tərkibində monosaxarid birləĢmələri o biri sortlara nisbətən daha çoxdur. Yağ

təbiətli formasının yarpaqlarının tərkibində piy maddələri üstünlük təĢkil edir. Kahının yarpaq

formasında çoxlu miqdarda vitamin kompleksi aĢkar edilmiĢdir. Belə ki, yarpaqlarının tərkibində 90

mq% C vitamini, 3 dəfə çox B1 və B2 vitaminləri, 16 mq% karotin, nikotin turĢusu PP, rutin (P) və

s. aĢkar edilmiĢdir. YaĢıl yarpaqlarında olan fol turĢusu qan xəstəliyi olan insanların vəziyyətlərinin

yaxĢılaĢmasına yardım edir. Yağda həll olan E vitamininin miqdarı 1,5% təĢkil edir. Yağ çox olan

formalarının yarpaqlarında E vitamininin miqdarı daha çoxdur.

Kahı öz biokimyəvi xüsusiyyətlərinə və genetik vəziyye- tinə görə Ģirin tərəvəz qrupuna aid

edilir. Yarpaqlarının tərki- bindən 2,5-3,8% Ģəkər, çoxlu sulu karbohidratlar, protein, kal- sium,

kalium, demir, narıium, fosfor, amin turĢularından olan manit, asparagin, həmçinin alma, limon,

quzu qulağı, yantar və s. aĢkar edilmiĢdir. Tərkibindəki kalsiumun miqdarına görə kahı bütün

tərəvəz bitkilərinə nisbətən üstünlük təĢkil edir. Mineral duzların miqdarına görə ancaq ispanaqdan

geri qalır. Kahının yarpaqlarından alınan süd Ģirəsinin tərkibində acımtıl laktusin alkaloidi

tapılmıĢdır ki, o orqanizmdə baĢ verən maddələr mübadiləsinin nizama salınmasına, əsəb sisteminin

255

sakitləĢdirilməsinə, yuxunun yaxĢılaĢdırılmasına, qan təzyiqinin normallaĢdırılmasına səbəb olur.

Vitamin kompleksi ilə laktusin qarıĢığından hazırlanan preparatların köməyi ilə qan damarları

divarlarının möhkəmləndirilməsində, hipertoniya, ürək-damar sistemində baĢ verən çatıĢmazlıqların

aradan qaldırılmasında istifadə edilir. Kahının tərkibində sintez olunan xolin antioksidant

xüsusiyyətlərinə malik olduğundan orqanizmdən xolesterinin kənar edilməsində, aterosklerozun

qarĢısının alınmasında, öd vəzinin və qara ciyərin normal iĢləməsinə müsbət təsir göstərir.

Cədvəl 8. Kahının rozet yarpaqlarının tərkibindəki mikroeiementlərin

miqdarı (E.Ġ.Eliseeva görə), mq/kq-la

Mikroelementlər YaĢ halda olan maddələrin miqdarı Quru maddələrin miqdarı

Dəmir 6,0-21,0 9,1-516

Mis 0,8 3-60

Sink 1,8-6,2 -

Kobalt 0,21 0-0,19

Manqan - 1-169

Molibden 0,06-0,1

Titan - 27

Bor - 6-37

Yod 0,01-0,62

Cədvəl 9. Kahının müxtəlif hissələrinin kimyəvi tərkibinin faizlə miqdarı (E.Ġ.Eliseevə görə)

Bitkinin hissələri Quru maddə Zülal Piy ġəkərin cəmi Sellüloza Kül

Yarpaq 4,58-11,6 0,62-2,93 0,26-0,60 0,1-2,28 0,64-0,88 -

BaĢ 4,1-9,37 0,84-1,88 0,21-0,36 0,73-3,86 0,51-0.58 -

Toxum 96,56-93,8 26,3-29,90 40,7-41,8 1,89-2,39 - 0,75-1,25

Cədvəl 10. Kahının müxtəlif sortlarının tərkibindəki əsas qida maddələri

Sort Sulu maddə ġəkərin ümumi

miqdarı

Askorbin

turĢusu

Karotin

Xam maddənin %-lə miqdarı mq/100 q Xam maddə

Tez yetiĢen

Bettner 5,9-6,10 1,47-1,53 40,68-42,62 2,40-2,53

Lepperman 4,32-4,51 1,36-1,51 37,96-39,11 1,64-1,78

Primavera 4,47-4,63 1,48-1,53 29,98-30.44 1,34-1,46

Orta dərəcəli yetiĢən

Berlin savsı 6,49-6,53 1,91-1,98 9,71-10,14 0,73-0,83

Attraksion 4,73-4,81 1,84-1,88 18,39-19,12 1,02-1,33

Trakodero 4,38-4,51 1,76-1,81 27.51-28,45 0,98-1,12

Yay korolu 5,55-5,79 1,88-1,93 45,15—45,11 1,64-1,78

GecyetiĢən

Böyük göl 5,65-6,21 1,68-1,71 29,61-31,15 1,67-1,74

Xenson 4,52-4,82 1,59-1,68 38,30-39,45 1,73-1,86

Boston baytı 5,45-5,74 1,47-1,53 22,41-26,18 1,33-1,51

Benqrad 5,75-6,12 1,63-1,78 27,50-28,96 1,58-1,67

Ramses 7,85-6,10 1,52-1,54 31,70-33,16 1,54-1,72

Paris yaĢılı 6,06-6,32 1,09-1,11 19,00-20,78 1,15-1,31

Yarpaqvari

Moskva parnikı 3,91-4,01 0,59-0,76 36,42-38.91 2,18-2,28

Rubin 6,33-6,48 1,53-1,59 37,10-38,31 2,35-2,48

Avstraliya 4,40-4,51 1,41-1,48 55,00-57,63 2,42-2,61

256

Qrend repide 5,60-5,83 1,10-1,21 43,60-44,78 2,44-2,54

Yarpaqlarının tərkibində çoxlu miqdarda limon və acımtıl laktusin maddəsinin olması ondan

yeyinti sənayesində ədviyyat kimi istifadə olunmasına səbəb olmuĢdur.

Kahıdan müalicə preparatlarının hazırlanması.

Hipertoniya zamanı. 1,5 xörək qaĢığı yarpağından götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 2

saat dəmləyib süzün. Gündə 2 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Qıcqırma zamanı. Kahının 5-6 yarpağından hazırlanmıĢ sıyığı soyuq qaynadılmıĢ suya

töküb qurtum-qurtum için.

Ateroskleroz zamanı. Kahı, kök, çuğundur və turp Ģirəsindən bərabər miqdarda götürüb bir-

birilə qarıĢdırıb gündə 3 dəfə, stəkanın 1/4 hissəsi qədər qəbul edin. Müalicə kursu 1 aydır.

Öskürək zamanı. 1,5 çay qaĢığı doğranmıĢ kahı yarpağını 1 stəkan qaynar suya töküb 2 saat

dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3-4 dəfə, 1 xörək qaĢığı qəbul edin. Müalicəni 1 aya qədər aparın.

Ağ ciyər vərəmində. Kahının yarpağından alınmıĢ Ģirədən gündə 3 dəfə, 2 xörək qaĢığı

yemək vaxtı qəbul edin.

Podaqra, duz yığımında, damar xəstəliklərində, revmatizm zamanı. 1 çay qaĢığı yarpağını

1 stəkan qaynar suya töküb 4 saat dəmləyib süzün. Sonra ekstraktdan gündə 3 dəfə, 1 xörək qaĢığı

qəbul edin.

Laktasiyanın (süd ifrazının) artırılmasında. 1 çay qaĢığı kahının toxumlarından götürüb 1

stəkan qaynar suya töküb 2 saat dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3-4 dəfə stəkanın 1/2 hissəsi qədər,

uĢağı əmizdirməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin.

Diqqət! Kahını köpmə, kəskin mədə və onikibarmaq bağırsaq yaralarında yemək məsləhət

görülmür. Həddindən artıq qəbul etdikdə vərəm və astmaya qarĢı pis təsir edir, zehni və görmə

qabiliyyətini zəiflədir. Yeməklərdə kahının toxumlarından istifadə edən zaman, kiĢi cinsi

orqanlarına mənfi təsir göstərir.

Kahıdan qida məhsulları hazırlayan zaman onun yarpaqlarının uc hissəsini kəsib atır,

ehtiyatla yuyub suyu tam süzülsün deyə süzgəcə tökürlər. Suyu süzülüb qurtardıqdan sonra

yarpaqları parçanın üzərinə sərib azca qurudurlar. Əsas məsələ yarpağın elastikliyinin və

kövrəkliyinin olduğu kimi saxlanılmasıdır. Yarpaqları 10-15 dəqiqə azca qurutduqdan sonra onu

xırda hissələrə yox, iri yarpaqları 3-4 hissəyə kəsib doğrayır və yaxud iki yerə bölüb istifadə edirlər.

Kahıdan xörəkləri hazırlayan zaman əsasən bitki yağlarından və mayonezdən, almadan,

limon Ģirəsindən, sirkə turĢusundan, qıtıqotundan, xardaldan, istiot və duzdan istifadə edilir. Duzu

xörəyə biĢməyə az qalmıĢ tökürlər, əgər əvvəl tökülərsə, onda yarpaqlar büzüĢüb solaraq öz

keyfiyyətini itirmiĢ olar. Kahıdan hazırlanan salat və xörəklərin tərkibinə əlavə olaraq zövqə görə

xırda doğranmıĢ cəfəri, Ģüyüd, vəzəri, kərəviz, həmçinin sarımsaq və soğan əlavə etmək

məsləhətdir.

Kahıdan hazırlanan ədviyyatların tərkibinə günəbaxan, pambıq, zeytun, qarğıdalı və s.

yağlar da əlavə edilir.

Müalicə xörəklərinin hazırlanması.

Kahıdan supun hazırlanması. 500 q yaĢıl kahı, 1 ədəd soğan, 2 ədəd yumurta, stəkanm 1/2

hissəsi qədər süd, 2 xörək qaĢığı kərə yağı, bir neçə diĢ sarımsaq, 2 litr su, duz götürün.

Kahını və soğanı xırda hissəyə salıb, qaynar suya tökün. Qaynama dərəcəsinə gətirib

duzlayın. Qayğanaq halına salıb, kəsib içərisində 2 litr su olan qazana töküb, üzərinə göyərti, xırda

doğranmıĢ sarımsaq və yağ əlavə edib qaynadıb, qarıĢdırın və süfrəyə verin.

Yaz salatı. 250 q yaĢıl kahı, stəkanın 1/2 hissəsi qədər xama, duz, Ģəkər, Ģüyüd götürün.

Kahı yarpaqlarını yuyub əl ilə kiçik hissələrə salıb, salat qablarına qoyun. Üzərinə xama, təzə narın

doğanmıĢ Ģüyüd səpib, zövqünüzə görə duz və Ģəkər əlavə edib süfrəyə verin.

Vitaminli salat. Bir kahı, 3 ədəd yumurta, 3 xörək qaĢığı bitki yağı, limon Ģirəsi, cəfəri, duz

götürün. Kahını yuyun, yuxarı hissəsini kəsib atın, 4 hissəyə bölün. Yumurtanı biĢirin və sarısını

ayırıb əzin, bitki yağı və limon Ģirəsi ilə qarıĢdırın. Sonra duzlayıb üzərinə azca duzlu xiyar əlavə

edib, yumurtanın ağ hissəsi ilə bəzəyib süfrəyə verin.

Xoş ətirli salat. 300 q biĢmiĢ lobya, bir baĢ kahı, 2 ədəd xiyar, 3 ədəd pomidor, 3 ədəd

257

biĢmiĢ yumurta, 100 q xama, 100 q mayonez, bir dəstə Ģüyüd və reyhan, zövqünüzə görə duz

götürün. Lobyanı qını ilə birlikdə iriliyi 3-4 sm olan hissələrə doğrayıb, pomidor və xiyarı dairə və

yaxud yarım dairə Ģəkildə doğrayın. Kahının yarpaqlarının yarısını xırda hissələrə doğrayın.

Hazırladığınız tərəvəzi bir-biri ilə qarıĢdırıb, üzərinə duz səpin. DogranmıĢ yumurta, xama,

mayonez əlavə edib üzərinə Ģüyüd və reyhan səpəndən sonra süfrəyə verin.

Ətirli assorti. 1 ədəd kahı, 1 ədəd çox da böyük olmayan qırmızı soğan, alma, portağal, 100

q qatıq, 1 xörək qaĢığı bitki yağı, Ģüyüd, duz, zövqünüzə görə qırmızı istiot götürün. Kahı yarpağını

ehtiyatla yuyub, yarıya bölüb bir hissəsini salat qabına qoyun. Soğanı təmizləyib xırda hissələrə

salın, sonra almanı, portağalı doğrayıb yaxĢıca qarıĢdırın. Üzərini qatıq, bitki yağı, bibər, duz və

göyərti ilə bəzəyib süfrəyə verin.

Xama qarışdırılmış salatın hazırlanması. 2 ədəd 500-600 q çəkisi olan kahı baĢcığı, 2 ədəd

biĢmiĢ yumurta, limon Ģirəsi, sirkə, Ģüyüd, göy soğan, Ģəkər və zövqünüzə görə duz götürün. Sonra

komponentləri bir-birilə qarıĢdırıb üzərinə 100-150 q xama əlavə edin və salat qablarına doldurub

süfrəyə verin.

Məşhur qarışıq salatın hazırlanması. Kahının yarpaqlarını dərib yuduqdan sonra üzərinə

doğranmıĢ xiyar, pomidor, soğan, bibər, Ģüyüd əlavə edin. Sonra üzərinə limon Ģirəsi, azca sirkə

turĢusu əlavə edib bitki yağı, Ģəkər tozu və duz səpib qarıĢdırıb süfrəyə verin.

Kahıdan tez-tez istifadə edilən yaşıl salatın hazırlanması. Ġri yarpaqlı kahı baĢı, 2 xörək

qaĢığı bitki yağı, limon Ģirəsi, sirkə, Ģəkər tozu, bibər və zövqünüzə görə duz götürün. Sonra kahı

yarpaqlarını yuyub 3-4 hissəyə doğrayıb, üzərinə bitki yağı, limon Ģirəsi, bibər, duz əlavə edib

qarıĢdırın. Kəskin tama malik salatları sevən adamların istəyinə uyğun olaraq 2 xörək qaĢığı sirkə

turĢusunun tərkibinə 4-5 xörək qaĢığı bitki yağı və yarım çay qaĢığı sirkə, Ģəkər tozu, bibər və

zövqünüzə görə duz əlavə edin. Üzərinə xırda doğranmıĢ Ģüyüd, cəfəri, səpib 20-30 dəqiqə

soyuducuda saxladıqdan sonra salat qablarına doldurub süfrəyə verin.

Bayramlarda, təntənəli yığıncaqlarda istifadə olunan şirin salatın hazırlanması. Ehtiyatla

kahı yarpaqlarını yuyub, azca qurudub iri yarpaqları 3-4 hissəyə bölüb qarıĢdırın və üzərinə bal,

xırda hissələrə salınmıĢ qoz ləpəsi əlavə edib 30-50 dəqiqə soyuducuda saxlayın. Sonra

soyuducudan çıxarıb meyvə və sərinləĢdirici spirtsiz içkilərlə birlikdə süfrəyə verin.

Faydalı məsləhət. Kahının yarpaqlarının Ģirə və qidalılıq keyfiyyətini uzun müddət

itirmədən saxlanması üçün onu bıçaqla kəsməyin. Əlinizlə xırda hissələrə bölüb saxlayın.

Kahının əkilib-becərilmə tarixinə qısa nəzər. Kahının mədəni halda becərilməsi çox qədim

dövrlərə gedib çıxır. K.Lindqvist (1960) və L.Keimer (1924) Misir sərdabələrini tədqiq edən zaman

qəbir daĢlarına yazılmıĢ kahının adına rast gəlmiĢdilər. L.Keimer məlumat verir ki, həmin kahı

bitkisi silindrvari formada olmuĢdur. K.Lindqvistin məlumatına görə uzun, nazik yarpaqlarının

kənarları iti formalı olan bitki müaĢir Ģəraitdə becərilən romena kahısına oxĢayırmıĢ.

L.scariola kahısı insanlara bizim eradan əvvəl 665 il bundan əvvəl məlum olmuĢdur. Qədim

yunan tarixçisi Herodot yazırdı ki, bizim eradan 550 il bundan əvvəl kahı fars çarlarından olan

Kambezanın hakimiyyəti dövründə onun sarayında ən əziz tutulan tərəvəzlərdən biri hesab edilirdi.

Kahının Avropaya nə vaxt gətirilməsi elmə məlum deyildir. Yunanlar əkilən kahını qədim Misir

dövlətlərindən gətirmiĢdilər. Yunanıstanda kahı tərəvəz və dərman bitkisi kimi əkilib-becərilmiĢdir.

Hippokrat, Aristotel, Teofrast, Dioskorid öz əsərlərində kahı haqqında qiymətli məlumatlar verirlər.

Qədim dövrlərdə kahının gövdəsindən qida və müalicə məqsədləri üçün istifadə edilirdi. O dövrün

məĢhur alim və həkimi hesab edilən Difıl bizim eranın IV əsrlərində kahı gövdəsinin yarpaqlarına

nisbətən daha keyfiyyətli qida məhsulu olduğunu qeyd edirdi. Bizim eranın VI-V əsrlərində

yazılmıĢ «Epixarma» komediyasında qadınların kahı gövdəsini təmizləmələri səhnəsi təsvir

edilmiĢdir. Buna baxmayaraq G.Hegri (1929) qeyd edir ki, qədim yunanların tezyetiĢən kahıdan və

yaxud onun L.serriola, L.viroza və yaxud baĢqa cinsə aid tərəvəz növündən istifadə etməsi alimə

məlum olmamıĢdır. A.N.Bermer (1960) qeyd edir ki, doğrudan da qədim Roma və Misir əhalisi baĢ

kahıdan istifadə etmiĢdilər. Alim hazırda əkilib-becərilən baĢ kahıdan yox, baĢqa növündən istifadə

olunması haqqında məlumat verir.

Qədim dövrlərdə Romada kahıdan baĢqa digər tərəvəz növlərindən istifadə edilirdi.

Ġtalyanlar kahıdan çərəz, Domisian dövründə isə kahıdan iĢtahartırıcı vasitə kimi istifadə edilirdi.

258

Avqustun imperatorluğu dövründə kahıdan yalnız təkcə təzə halda yox, onu balla qarıĢdırır,

Ģorabasını, yaĢıl lobya kimi konservini hazırlayırdılar. Ġspaniyada yaĢayan ərəblər (VIII-IX əsrlər)

baĢ kahıdan istifadə edirmiĢlər.

Mərkəzi Avropa ölkələrində Böyük Karlın dövründə (768-814) salatından istifadə etməyə

baĢlamıĢdılar. Çarın oğlu Lüdovikin (814-840) iri feodal təsərrüfatlarında geniĢ kahı sahələri

mövcud olmuĢdur.

«Physica» kitabınm müəllifı qeyd edir ki, qadın monastrının baĢçısı Hildeqard (Hildegard,

1098-1179), monastırın həyətyanı sahəsində kahının «wilden ladeche» və mədəni forması olan -

L.domestica becərirdi. Ədəbiyyat məlumatlarında göstərilir ki, orta əsrdə kahının növ və sortları

Avropanın bir sıra ölkələrində geniĢ əkilib-becərilirdi. Ġngiltərəyə kahı I Karlın bağbanı tərəfindən

(XIV əsrdə) gətirilib əkilmiĢdir, baĢqa bir mənbədə qeyd edilir ki, kahı Ġngiltərəyə 15-20-ci illərdə

Niderlanddan gətirilmiĢdir. Ġ.Gerarda görə (1957) o dövrlərdə Ġngiltərədə kahının 8 sortu becərilirdi.

1835-ci ildə Almaniyada kahı bitkisinin qulançar sortunun becərilməsi haqqında məlumat

verilir. Kahının bu sortunun gövdəsi ətli olduğu üçün buna «qulançar kahısı» adı verilmiĢdir.

Almaniyada yarpaq formalı kahı 1875-ci ildə əkilmiĢ və hazırkı dövrə kimi geniĢ əkin sahələri

mövcuddur.

Kahı tərəvəz bitkisi kimi tezliklə Avropa və Amerika ölkələrinə yayılmağa baĢladı.

Sturtevantsın (1919) məlumatlarına görə 1612-ci ildə Fransada kahının 6, 1690-cı ildə 12,

1828-ci ildə 40, 1883-cü ildə isə 113 sortu məlum idi. Ġngiltərədə kahının 1597-ci ildə 6 sortu,

1765-ci ildə 18 sortu, Amerikada 1806-cı ildə 16 sortu, 1885-ci ildə 87 sortu, Hollandiyada isə

1720-ci ildə 47 kahı sortu əkilib-becərilirdi. Bu dövrlərdə ġərqi Asiya ölkələrində isə «qulançar

kahısı‖ geniĢ əkilirdi. Dekandol (1885) qeyd edir ki, çinlilər kahıdan 600-900-cu illərdə istifadə

etməyə baĢlamıĢlar. Yapon mənbələrində göstərilir ki, çinlilər kahı Ģitillərini ilk əvvəllər Ġran və

Qərbi Asiya ölkəılərindən alırmıĢ. Yaponlar kahıdan birinci dəfə X əsrdə istifadə etmiĢlər. BaĢarılı

kahıdan isə yaponlar 1863-cü ildə istifadə ctməyə baĢlamıĢlar. Yaponlar kahını ən çox xörəklərin

bəzədilməsində iĢlədirmiĢlər. ABġ-da isə ən çox yumĢaq kahı sortundan istifadə edilirdi. Slavyan

xalqı isə kahıdan xaçpərəstliyi qəbul edən günlərdən bəri istifadə etməyə baĢlamıĢlar. Qərb ölkələri

ilə əlaqəsi nəticəsində kahı bitkisi yavaĢ-yavaĢ Rusiya ərazilərində görünməyə baĢlamıĢdır.

Q.V.Kovaleksi (1938) qeyd edir ki, kahı ilk dəfə Rusiyaya Qərb ölkələrindən gətirilmiĢdir. Rus

tarixçiləri yazırlar ki, I Pyotr kahının sirkə turĢusu ilə ləzzətlə yeyirmiĢ. 1900-1908-ci illərdə

Rusiyada bostançılığın inkiĢafı materiallarında göstərilir ki, əkilən tərəvəz bitkiləri içərisində kahı

xüsusi yer tuturmuĢ.

Hazırda Rusiyada 100-dən artıq kahı sortu əldə edilmiĢ və müxtəlif rayonlarda əkin sahələri

təĢkil edilmiĢdir.

Kahının xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti. Kahı Orta Aralıq dənizi ölkələrinin ən qədim

bitkilərindən hesab edilir. Kahı dünyanın bir çox ölkələrində geniĢ becərilir və dünya xalqlarının

sevimli tərəvəz bitkisinə çevrilmiĢdir.

Əkin kahısından müxtəlif növ xörəklərin hazırlanmasında, yaĢıl hissəsindən isə keyflyyətli

yem kimi ən çox cavan quĢların yemləndirilməsində istifadə edilir. Bitkinin gövdəsindən isə lateks

(laktukariy) hazırlanır ki, bundan da tibdə, o cümlədən homeopatiyanın müalicəsində geniĢ istifadə

olunur. Toxumundan keyfiyyətli yağ istehsal edilir.

Yüksək qida keyfiyyətinə, Ģaxtaya davamlılığına, tez yetiĢkənliyinə, məhsuldarlığına görə

kahı demək olar ki, dünyanın hər yerində əkilib-becərilir. ġimal rayonlarında kahı açıq sahələrdə və

istixanalarda becərildiyi halda, cənubun subtropik zonalarında ilin bütün fəsillərində açıq tarla

Ģəraitində berərilir.

Uzun müddət sağalmayan yaraların, irinli kəsiklərin və çibanların müalicəsində. Bunun

üçün kahı çiçəyinin yağından istifadə etmək məsləhət görürlür.

Çiçək yağının hazırlanması. 1 litr həcmində olan bankanı sabahgülü çiçəkləri ilə doldurub

üzərinə təmizlənmiĢ günəbaxan və yaxud zeytun yağı əlavə edib isti və iĢıqlı yerdə (məsələn,

pəncərə qabağına) qoyub bir həftə saxlayın. Sonra iĢıqlı yerdən götürüb 1 həftə daimi çalxalamaq

Ģərti ilə qaranlıq yerdə saxlayın. Yağı tənzifdən və yaxud pambıqdan hazırlanmıĢ tampona

çökdürüb xəstə nahiyənin üzərinə qoyub sarğı və yaxud plastırla bərkidin. Əməliyyatı hər gün

259

yatmağa az qalmıĢ yerinə yetirin. Müalicə kursunu zədələnmiĢ sahə sağalana qədər davam etdirin.

MollabaĢı (Çobanyastığı) – Chamomilla recutita (L.) Rauschert.

Dünya florasının tərkibində çobanyastığının 50 növü yayılmıĢdır. Cinsin Qafqazda 3, o

cümlədən Azərbaycanda 2 növünə təsadüf edilir.

Botanika elmində iĢlədilən bitki adlarının nomenklaturasında dərman çobanyastığı baĢqa

adla, yəni səhv olaraq ―vulgare‖ kimi təqdim edilmiĢdir. Sonralar 1708-1777-ci illərdə yaĢamıĢ

alman botaniki Haller bitkiyə ―matircaria‖ adı vermiĢdir. Matircaria latın sözü olub «balalıq» və

«uĢaqlıq», «mater» isə «ana» mənalarını verir. Alim çobanyastığının güclü mualicəvi təsirə malik

olduğunu qeyd edərək bildirir ki, bitki ilə bir çox xəstəlikləri, o cümlədən də «uĢaqlığı» müalicə

edirmiĢlər. Bitkinin növ adı isə «rectuta»dır (recutitus - hamar, çılpaq sözlərindən götürülmüĢdür).

Qədim romalılar isə bitkiyə «chamaemelon» adı vermiĢlər. «Chamai» alçaq, «melon» isə «alma»

mənalarını daĢıyır. Bir sıra botaniklər çobanyastığının incə və xoĢ ətirli odluğunu, sanki ağacda

yenicə yetiĢmiĢ almanın iyini xatırlatdığını qeyd edirlər. Lakin Dioskorid və Pliniyə görə isə

təssüflər olsun ki, bitkinin iyi almanın qoxusunu xatırlatmır. Bitkinin əsl adı isə, yəni «romaĢka»

birinci dəfə XVIII əsrdə yaranmıĢdır. Orta əsrlərdə bitkinin latınca adı Anthenus romana, bir qədər

sonra Chamaemeum romana olmuĢdur. Buradan da bizə aydın olur ki, «romaĢka» sözü «romana»

sözündən formalaĢmıĢdır.

Çobanyastığı qiymətli dərman bitkisi kimi hələ qədim yunan və Roma, eləcə də orta əsr tibb

alimlərinə məlum olmuĢdur. Ġnqilaba qədər apteklərdən «çobanyastığı çiçəkləri» əldə etmək üçün

insanlar uzun yollar qət edirmiĢlər. Dərman bitkilərinə yaxından bələd olan yazıçı M.B.Retov «Rus

dərman bitkiləri» əsərində yazır ki, tacirlər dünyanın müxtəlif ölkələrindən külli miqdarda

çobanyastığı toplayıb Almaniyaya, oradan da Rusiyaya gətirərək çox baha qiymətə satırmıĢlar.

Dərman, kosmetika və boyaq sahəsində istifadə olunan ən qiymətli növü isə adi çobanyastığı

(mollabaĢı) - Chamomilla recutita (L.) Rauschert. hesab edilir. Bu, hündürlüyü 15-30 sm-ə qədər

olan, kökü saçaqlı birillik ot bitkisidir. Gövdəsı düzduran əsas hissədən çoxsaylı budaqlanandır.

Yarpaqları növbəli üçər lələkvari uzunluğu 5 sm, eni 1,8 sm qalxanvari iti olub qurtaracağı

oturaqdır. Çiçəklərinin orta hissəsində sarı boruĢəkilli, kənarlarında isə dilĢəkilli 12-18 ədəd ağ

ləçəklərdən ibarət olub, səbətdə gövdənin qurtaracağında toplanmıĢdır. Meyvəsi uzunsov

qonurumtul-yaĢıl rəngdə olub, azca yuxarıya doğru əyilən, 5

qabırğalı toxumcuqdan ibarətdir.

1000 ədəd toxumunun çəkisi 0,026-0,053 qramdır.

Bitki may-sentyabr aylarında çiçək açır, iyunda toxum verır.

Bitkinin bütün hissəsi güclü xoĢ ətirli iyə malikdir. DilĢəkilli

çiçəkləri saat 4-də üfüqi istiqamət alıb açılır, saat 7-də

bağlanır.

Adi çobanyastığı yabanı halda çəmənliklərdə,

düzənlikləıdə, meĢə açıqlıqlarında, çay və kanalların,

bulaqların kənarlarında, əkin sahələrinin ətrafında, eləcə də

quru yerlərdə təsadüf edilir. Azərbaycanda Kür-Araz ovalığında geniĢ yayılmıĢdır. Bundan əlavə,

buna çöllüklərdə, yol kənarlarında da rast gəlmək olar. Eyni zamanda bitkiyə yabanı halda

Avropanın orta və cənub ərazilərində, Hindistan və Pakistana qədər geniĢ bir sahədə təsadüf edilir.

ABġ və Avstraliyaya isə baĢqa yerlərdən gətirilmiĢdir.

Xalq arasında çobanyastığını «yabanı çobanyastığı», «qızartı otu», «romen otu», «roma otu»

«ana otu», «ənlik otu» və s. adlarla tanıyırlar.

Müalicə məqsədləri üçün əsasən çiçək səbətindən istifadə olunur. Çiçək səbətinin tərkibində

40-dan artıq komponenti olan 0,2-0,8% efır yağı tapılmıĢdır ki, bunun da əsas tərkib hissəsini

xamazulen (C14H16, qatı göy rəngli maye) təĢkil edir, terpen (C10H15), 10%-ə qədər seskviterpen

(C15H24), 20%-ə qədər C15H24O2 və C15H26O2 seskviterpen spirtləri, kadinen (C15H26, üç tsiklli

spirt), həmçinin kapril, nonil və izovalerian turĢuları aĢkar edilmiĢdir. Bitkidən efır yağından baĢqa

çiçək səbətindən apiin (C26H28O14), hidrolizə uğrayaraq apigenin (C15H10O5), qlükoza və apioz,

260

kversimeritririn (C21H20O2) hidroliz olunaraq kversetin (C25H10O5) və qlükoza, proxamazulen

matrisin (C17H22O5), matrikarin (C17H22O5), umbelliferon və onun metil efıri - qerniarin,

dioksikumarinbirdən triakantin, (C30H62O5), nikotin turĢusu, taraksasterol (C30H50O), xolin,

fıtosterin və onun qlükozidi, salisil turĢusu, qliserid piy turĢusu, olein, palmitin və stearin turĢuları,

C vitamini, karotin, acımtıl maddə, selik, qatran və s. tapılmıĢdır. Bundan əlavə səbət çiçəkləri

tərkibindən 10,57% kül, mq/q olmaqla: 41,8 - K, 83,0 - Ca, 3,1 - Mg, 0,3 - Fe makroelementləri,

(MSK) 0,29 - Mn, 0,78 - Cu, 0,8 - Zn, 0,16 - Co; 0,09 - Cr, 0,27 - Al, 0,2 - Ba 0,08 - V, 7,2 - Se,

0,24 - Ni, 0,12 - Sr, 0,07 - Pb, 0,07 - S və s. mikroelementləri müəyyən edilmiĢdir.

Farmakoloji xassələri. Eksperimental və kliniki məlumatlar. Çobanyastığının efır yağını heyvanlar üzərində təcrübədən keçirərək belə nəticəyə

gəlmiĢdilər ki, reflektor fəaliyyəti gücləndirir, uzunsov beyini oyandırır, ürək ritmini tezləĢdirir,

tənəffüsü dərinləĢdirir, beyin damarlarını geniĢləndirir, böyük dozalarda mərkəzi sinir sistemini

sakitləĢdirir və əzələlərin tonusunu aĢağı salır.

Çobanyastığı çiçəklərinin sulu ekstraktı, dəmləməsi və efır yağı kliniki təcrübələrdə nazik

bağırsağın izolyasiya edilmiĢ bir hissəsinin yığılmasının intensivliyini, tonusunu azaldır,

asetilxolinin və barium xloridin yaratdığı spazmanı aradan qaldırır. Sulu ekstrakt və efır yağı həm

də ödqovucu təsirə malikdir.

Çobanyastığı çiçəkləri preparatlarının bədənə təsiri tərkibindəki fızioloji-aktiv maddələrin

kompleks farmakoloji xassələri ilə bağlıdır.

Çobanyastığı preparatları spazmolitik, antiiltihab, antiseptik (dezinfeksiyaedici),

sakitləĢdirici, ödqovucu, tərlədici, sedativ, zəif ağrıkəsici və s. təsir göstərir. Bağırsaqlarda qıcqırma

və çürümə prosesini azaldır. Qeyd edilmiĢdir ki, çobanyastığının sulu ekstraktı ultrabənövĢəyi

Ģüalar tərəflndən törədilən iltihaba qarĢı zəif ağrıkəsici və güclü antiiltihab təsir göstərir.

Çobanyastığının antiiltihab, dezinfeksiyaedici xassələri efır yağının tərkibindəki xamazulen

ilə bağlıdır. Xamazulen bir çox tədqiqatçıların flkrincə, həm də spazmolitik və antiallergetik təsirə

malikdir.

Çobanyastığının qlikozidləri zəif atropinsayağı təsir göstərərək saya əzələlərin tonusunu

boĢaldır, qarın boĢluğu orqanlarının spazmasını aradan götürür. Qlikozidlərin təsirindən mədə-

bağırsaq Ģirələrinin, ödün ifrazı güclənir, iĢtah artır.

Çiçəklərin sulu ekstraktı qazlı stafılokokkların və hemolitik streptokkların inkiĢafını

dayandırır. Ədəbiyyatda çobanyastığının qazqovucu xassələri barədə də məlumat vardır.

Çobanyastığının efır yağının heyvanlara yeridilmiĢ 0,05-1,0 ml/kq dozası ümumi vəziyyətə,

hemolitik göstəricilərə və daxili orqanlara zəhərli təsir göstərmir, mədə-bağırsaq sistemi

orqanlarının selikli qiĢalarını qıcıqlandırmır. Efır yağının yüksək dozaları isə baĢ ağrıları, ümumi

zəiflik yaradır.

Xalq təbabəti, elmi təbabət və kosmetikada istifadəsi.

Çobanyastığı çiçəklərindən müalicə-profılaktika və kosmetika məqsədilə dünyanın əksər

ölkələrində istifadə edilir. Çiçəklər dəmləmə, biĢirmə, toz və digər Ģəkildə ayrıca və yaxud

mürəkkəb qarıĢıqlar tərkibində tətbiq olunur.

Təzə hazırlanmıĢ dəmləməsi yaxud biĢirməsi antiseptik, antiiltihab, spazmolitik, ağrıkəsici,

antiallergetik, sakitləĢdirici vasitə kimi mədə-bağırsaq, dəri, ağız boĢluğu, tənəffüs yolları, qadın

xəstəlikləri və digər xəstəliklər zamanı tətbiq edilir.

Çobanyastığı dəmləməsi spazmolitik vasitə kimi kəskin və xroniki qastritlər, mədə və

onikibarmaq bağırsaq xorası, bağırsaqlarda qıcqırma ilə müĢayiət edilən xroniki spazmatik kolitlər

və enterokolitlər zamanı iĢlədilir.

Dəmləmə hazırlamaq üçün 15 q çiçək xammalı emal örtüklü, yaxud paslanmayan metal

qaba yerləĢdirilir, üzərinə 1 stəkan (200 ml) qaynar su əlavə edilir, qabın qapağını qoyur və «su

hamamında» (içində çobanyastığı çiçəkləri və su olan kiçik qab, su ilə doldurulmuĢ digər iri qaba

yerləĢdilir) 30 dəqiqə qızdırılır. Sonra dəmləmə otaq temperaturunda 10 dəqiqə soyudulur, süzüliir,

çiçəklər sıxılır. Dəmləmənin həcmi qaynar su ilə 200 ml-ə çatdırılır və istifadə edilir. Dəmləmənin

saxlama müddəti 2 sutkadır.

Ağrılar, qıcqırma və ürəkbulanma ilə müĢayiət edilən mədə və onikibarmaq bağırsaq

261

xorasının, hiperasid qastritin müalicəsində çobanyastığı dəmləməsi 1 xörək qaĢığı olmaqla gündə 5-

6 dəfə yeməkdən əvvəl təyin edilir.

Alman alimi R.F.Veiss (R.F.Veiss, 1974) mədə və onikibarmaq bağırsaq xorasını «silindrik

müalicə» üsulu ilə müalicə etməyi təklif edir. Bu üsula görə, gündə 3 dəfə yeməkdən 15 dəqiqə

əvvəl çobanyastığı dəmləməsi 200 ml miqdarında içilir. Xəstə dəmləməni içdikdən sonra 5-10 dəq

müddətində bədənin 3 tərəfı (sol böyür, arxa, sağ böyür) üstə növbə ilə uzanmalıdır ki, dəmləmə

mədənin selikli qiĢasını hər tərəfdən islatsın, ağrı hissini aradan qaldırsın, zədələnmiĢ yerləri

dezinfeksiya etsin. Bu üsulla müalicə 1-2 ay davam etdirilməlidir.

Kəskin və xroniki qastritləri, mədə və onikibarmaq bağırsaq xorasını, kolitlər və

enterokolitləri, müalicə edərkən, çobanyastığını gülümbahar və boymadərən çiçəkləri ilə

qarıĢdırdıqda daha yaxĢı nəticələr əldə edilir. Bu zaman xəstələrdə ağrı hissi, gəyirmə, meteorizm

aradan qalxır, öd ifrazı güclənir, iĢtah artır, xəstələrin əhvalı yaxĢılaĢır.

Mədə xəstəlikləri zamanı çobanyastığını dazıotu, boymadərən və cökə çiçəkləri, nanə

yarpaqları, kətan toxumları, yaxud bağayarpağı toxumları seliyi ilə birgə qarıĢığı çox vaxt yaxĢı

nəticə verir.

Çobanyastığı preparatları qara ciyər və öd yolları xəstəlikləri, sarılıq zamanı öd axarlarının

spazmasını aradan qaldırır, öd axınını gücləndirir, iltihabı azaldır. Sarılıq xəstəliyi zamanı xalq

arasında deyilir ki, tezliklə «xəstə ödü» qovmaq, bağırsaqlara sağlam ödün axmını təmin etmək

lazımdır. Bunun üçün çobanyastığının solmazçiçəyi ilə bərabər miqdarda götürülmüĢ qarıĢığından

hazırlanmıĢ çaydan gündə 1-2 stəkan içmək lazımdır.

Bağırsaqların spazması, meteorizm zamanı çobanyastığı dəmləməsi 2-3 xörək qaĢığı

olmaqla gündə 3-4 dəfə içilir. Bu məqsəd üçün çobanyastığının digər bitkilərlə qarıĢığı daha effektli

təsir göstərir. Bunun üçün çobanyastığı çiçəkləri, piĢikotu kökümsovları, nanə yarpaqları, cirə və

razyana toxumları ilə bərabər miqdarda qarıĢdırılır. Həmin qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı götürülür, 1

stəkan qaynar suda 30-40 dəqiqə ərzində adi çay kimi dəmlənir, 30 dəqiqə saxlanır, süzülür və

alınmıĢ dəmləmə yarım stəkan olmaqla gündə 2 dəfə (səhər və axĢam) qəbul edilir.

Tərkibində çobanyastığı çiçəkləri olan digər bitki qarıĢığı qazqovucu vasitə kimi daha geniĢ

istifadə edilir. Həmin qarıĢığın tərkibinə 6 hissə çobanyastığı çiçəkləri, 4 hissə piĢikotu kökümsovu,

1 hissə cirə toxumu daxildir. Dəmləmə hazırlamaq üçün 1 xörək qaĢığı qarıĢığın üzərinə 1 stəkan

qaynar su tökülür, 30 dəqiqə isti yerdə saxlanılır, süzülür və yarım stəkan olmaqla səhər və axĢam

qəbul edilir.

Fransada çobanyastığının gövdəsindən hazırlanan ekstraktdan həzm pozuntularında, kəskin

yorğunluqlarda, fiziki gərginliklərin aradan qaldırılmasında, PolĢada iĢtahanın artırılmasında, mədə-

bağırsaq xəstəliklərinin, eyni zamanda kəskin ağrıların aradan qaldırılmasında, xüsusən qadınlarda

aybaĢının normal hala salınmasında istifadə olunur.

Dərman bitkilərinin mükəmməl bilicilərindən A.D.Turova, E.N.Sapojnikova meteorizm

əleyhinə aĢağıdakı bitki qarıĢığını təklif edirlər. Çobanyastığı çiçəkləri, razyana toxumları,

hərəsindən 10 q, gülxətmi, biyan kökləri və nanə yarpaqları hərəsindən 20 q miqdarında

qarıĢdırılır. 2 xörək qaĢığı qarıĢığı 2 stəkan qaynar su ilə dəmləyib, yarım stəkan olmaqla gün

ərzində 4 dəfə qəbul edilir.

Hemorroidal (babasil) düyünlərin iltihabı, paraproktitlər zamanı çobanyastığı biĢirməsinin

(6,0:200,0) üzərinə 1 xörək qaĢığı bitki yağı (zeytun, qarğıdalı yaxud günəbaxan) əlavə edir,

təmizləyici emulsion imalə edilir. Hemorroidal ĢiĢlərin, düz bağırsaq abseslərinin (irinliyin) üzərinə

çobanyastığı dəmləməsinin isti kompresini qoymaq məsləhətdir.

Kolitlər, proktitlər, paraproktitlər, babasil, prostat vəzinin iltihabı zamanı çobanyastığı

çiçəklərinin biĢirməsi, yaxud onun gülümbahar və boymadərən bitkiləri ilə qarıĢığı müalicəvi

mikroimalə (30-50 ml) Ģəklində təyin edilir.

Antiiltihab, dezinfeksiyaedici, ağrıkəsici, dezodaredici bir vasitə kimi çobanyastığı

dəmləməsindən stomatitlər, gingivitlər, tonzillitlər, laringitlər, faringitlər, ağız boĢluğu selikli

qiĢasının göbələk xəstəliyi zamanı, ağızdan pis iy gəldikdə istifadə edilir. Bu zaman ağız boĢluğu,

boğaz gündə 4-5 dəfə qarqara edilir. Qarqara üçün çobanyastığının cökə çiçəkləri ilə bərabər

miqdarda götürülmüĢ qarıĢığından hazırlanmıĢ dəmləmə istifadə edilir.

262

Soyuqdəymələr zamanı tərlədici vasitə kimi çobanyastığı dəmləməsi 1 stəkan miqdarında

isti halda qəbul edilir.

UĢaqlarda soyuqdəymələrdən sonra yaranmıĢ irinli qulaq xəstəliklərinin müalicəsi zamanı

aptekdən alınmıĢ 3%-li hidrogen-peroksid məhlulunun çobanyastığı dəmləməsi ilə eyni miqdarda

götürülmüĢ qarıĢığı istifadə edilir. Xəstə qulaq həmin qarıĢıq ilə gündə 3-4 dəfə yuyulur. Qulaq

yuyulduqdan sonra pambıq tamponla tıxanır. Bronxial astma zamanı yüngül sakitləĢdirici və

spazma əleyhinə bir vasitə kimi tutmaların («pristup»ların) qarĢısını almaq məqsədi ilə xəstələrə

gecə stəkanın 1/3 hissəsi qədər isti dəmləmə verilir.

Bronxial astma, ağ ciyərlərin və bronxların iltihabı, qrip və digər kəskin respirator

xəstəliklər zamanı çobanyastığı dəmləməsinin həm də inqalyasiyası təyin edilir.

Burun boĢluğu selikli qiĢasının iltihabı (rinit, zökəm) zamanı çobanyastığı dəmləməsindən

boĢluqların yuyulması üçün istifadə edilir. Dəmləmə həm də burun içi furunkullar, ekzemalar

zamanı isti tamponlar Ģəklində tətbiq edilir. Rinit zamanı əzilmiĢ çobanyastığı çiçəkləri burun

boĢluqlarına yeridildikdə faydalı olur.

Yuxusuzluq zamanı yatmazdan 30 dəqiqə əvvəl içilmiĢ 1 stəkan çobanyastığı dəmləməsi

dərin yuxuya getməni təmin edir.

Podaqra xəstəliyinin kəskinləĢməsi, oynaqların iltihabı zamanı çobanyastığı çiçəklərinin

biĢirməsinin (20 q 1 litr suda) ümumi və yerli vannası tətbiq edilir. Həmçinin ağrıyan nahiyələrə

çoxqatlı tənziflə islatma («primoçka») yaxud kompres qoyulur. Bunun üçün tənzif çobanyastığı

biĢirməsində isladılır və oynaqların üzərinə qoyulur. Bundan əlavə, oynaqlara və podaqra mənĢəli

ĢiĢlərə içərisinə isti çobanyastığı çiçəkləri yerləĢdirilmiĢ torbalar qoyulur, üstü polietilen, yaxud

perqament kağızı ilə örtülür və yun parça ilə 1-2 saat müddətinə bağlanır.

Əllərdəki və ayaqlardakı podaqralı ĢiĢlərin müalicəsində çobanyastığı biĢirməsi və xörək

duzu qarıĢığı istifadə edilir. QarıĢığı hazırlamaq üçün 200 q çiçəyin üzərinə 10 litr su tökülür, 5

dəqiqə müddətində vam od üzərində qaynadılır və onun üstünə 200 q duz əlavə edilir. Əllərə və

ayaqlara isti vanna qəbul edılir.

Xalq təbabətində revmatizm mənĢəli iltihablar, podaqra, nevralgiyalar, miozitlər zamanı

çobanyastığının gəndalaĢ çiçəkləri ilə qarıĢığından istifadə edilir. Bunun üçün bərabər miqdarda

götürülmüĢ çiçəklər parça torbaya doldurulur, içərisində cüzi miqdarda qaynar su olan qaba

yerləĢdirilir və qızdırılır. Qabda o qədər su olmalıdır ki, çiçəklər islansın və qabın dibində də cüzi

su qalsın ki, torba və çiçəklər yanmasınlar. 10-15 dəqiqədən sonra isti torba ağrılı yerlərə qoyulur

və qalın parça ilə bağlanılır. Bu vasitə ilə furunkulu, diĢ dibi ĢiĢləri («flüs»), diĢ, bel, baĢ ağrılarını

müalicə etmək olar.

Xalq təbabətində qıcolma, miqren zamanı çobanyastığı çiçəklərinin tozu 0,2 q miqdarında,

gündə 3-4 dəfə yeməkdən 2-3 saat sonra qəbul edilir.

Çobanyastığı çiçəklərinin dəmləməsindən irinli yaraların, xoraların yuyulmasında, göz

xəstəliklərinin müalicəsində istifadə edilir.

Gözdə itdirsəyi xəstəliyi (göz qapaqlarındakı tər və piy vəzilərinin iltihabı) zamanı qapaqlar

qızarır, ĢiĢir və 2-3 gündən sonra ĢiĢginlik irinli kisəciklə əvəz olunur. Ġrinləmənin yaranmasının

qarĢısını almaq üçün göz üzərinə çobanyastığı dəmləməsində isladılmıĢ pambıq tampon qoymaq

məsləhət görülür.

Müxtəlif qadın xəstəliklərinin (ağrılı aybaĢılar, aybaĢıların gecikməsi, uĢaqlıqdan

qanaxmalar, uĢaqhq boynunun eroziyası, kolitlər, vağinitlər və s.) müalicəsində çobanyastığı

dəmləməsi həm daxilə qəbul edilir, həm də cinsiyyət orqanlar Ģırınqa («sprintovka») edilir.

AybaĢıların gecikməsi zamanı çobanyastığı çiçəklərinin (40 q), nanə yarpaqlarının (40 q) və

piĢikotu kökümsovlarının (30 q) qarıĢığından hazırlanmıĢ dəmləmə tətbiq edilir. 1 xörək qaĢığı

qarıĢıq 1 stəkan qaynar su ilə dəmlənir, 30 dəqiqə isti yerdə saxlanılır və isti halda yarım stəkan

olmaqla səhər və axĢam içilir.

Tibbi ədəbiyyatlarda çobanyastığının allergik xəstəliklərin, xüsusən uĢaqlarda diatezlərin,

müxtəlif dəri səpkilərinin müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə edilməsi barədə məlumat vardır.

Bunun üçün çobanyastığı dəmləməsinin vannası tətbiq edilir, yaxud dərinin zədələnmiĢ yerlərinə

kompres qoyulur. Dəri zədələnmələri bütün bədəndə olduqda iri vanna isti su ilə doldurulur, üzərinə

263

çobanyastığı biĢirməsi (500 q çiçək 5 litr suda 10 dəqiqə qaynadılır) əlavə edilir. Yarım vanna üçün

250 q, oturaq vanna üçün 150 q, ayaq vannası üçün isə 100 q tətbiq edilir. Çobanyastığı vannaları

həm də əsəbləri sakitləĢdirir, qıcolmaları aradan qaldırır.

Ekzema, üzün yağlı seboreyası, dəri yaraları, xoraları, rentgen Ģüalarından sonrakı yanıqlar,

göz qapaqlarının iltihabı zamanı çobanyastığı dəmləməsi ilə islatma yaxud kompres çox faydalıdır.

Üz dərisinin müxtəlif qıcıqlanmaları və iltihabı, sızanaqlar zamanı çobanyastığı,

boymadərən, qatırquyruğu, nanə və sürvə bitkilərinin bərabər miqdarda götürülmüĢ qarıĢığından

hazırlanmıĢ dəmləmə müalicəvi təsir göstərir. Dəmləmə hazırlamaq üçün 1 xörək qaĢığı qarıĢığın

üzərinə 1 stəkan qaynar su əlavə edilir, 30 dəqiqə isti yerdə saxlanılır, süzülür və zədələnmiĢ dərinin

üzərinə islatma qoyulur.

Çobanyastığı çiçəkləri yuxarıda göstərilənlərdən savayı digər bitkilərlə birlikdə ateroskleroz,

hipertoniya, böyrək və sidik yolları, xroniki pankreatit, saçların tökülməsi və s. xəstəliklərin

müalicəsində müvəffəqiyyətlə istifadə edilir.

Rumıniya Respublikasında «Romazulan» adlı preparat buraxılır. Tərkibinə 96 ml

çobanyastığı ekstraktı, 0,3 ml çobanyastığı efır yağı və 4 q tvin-80 (emulqator kimi) daxildir. Ondan

antiiltihab, antiseptik, dezodoredici bir vasitə kimi anginalar, xroniki tonzillitlər, laringitlər,

faıingitlər, gingivitlər, qlossitlər, diĢ xəstəlikləri zamanı və həmin xəstəliklərin profılaktikası

məqsədi ilə istifadə edilir.

Bunun üçün 0,5-2 çay qarıĢığı «Romazulan» 1 stəkarı isti suda həll olunur, ağız boĢluğu və

boğaz gündə 4-5 dəfə yeməkdən sonra qarqara edilir. Həmin məhlul dəri xəstəlikləri, neyrodermit,

övrə, yara, xoralar zamanı, həĢəratlar diĢlədikdə xaricə kompres Ģəklində tətbiq edilir.

«Romazulan» məhlulundan kolpitlər, vaginitlər, uĢaqlıq boynunun eroziyası, uretritlər,

sistitlər, prostat vəzi və digər xəstəliklər zamanı imalə və Ģırnaq (2 xörək qaĢığı + 1 litr su) üçün

istifadə edilir.

Qastritlər, duodenitlər, kolitlər, meteorizmlə müĢayiət edilən bağırsaq nasazlıqları zamanı

«Romazulan» məhlulu daxilə qəbul edilir. Bunun üçün 0,5 çay qaĢığı məhlul 1 stəkan isti suda həll

edilir və gündə 2-3 dəfə içilir.

Bir çox ölkələrdə qızlar və qadınlar arasında çobanyastığı çiçəklərindən kosmetik məqsədlər

üçün geniĢ istifadə edilir. Məsələn, PolĢada qadınlar həftədə 4 dəfə üzlərini çobanyastığının tünd

dəmləməsi ilə yuyurlar (bu zaman üzü qurutmurlar). Bundan baĢqa üz dərisinə xüsusi gözəllik,

hamarlıq, zəriflik vermək üçün qonaqlığa, Ģənliyə, mədəni istirahətə çıxmazdan bir neçə saat əvvəl

üz üçün çobanyastığı maskası hazırlanır.

Çobanyastığı dəmləməsi üz dərisini dezinfekslya edir, qıcıqlanmaları aradan qaldırır, həssas

dəriyə müsbət təsir edir, tonusu artırır, kəpəklənmənin qarĢısını alır.

Yorğun və qızarmıĢ göz qapaqlarını gündə 2 dəfə (səhər və axĢam) çobanyastığı dəmləməsi

ilə yumaq faydalıdır. Çobanyastığı dəmləməsi ilə islatma qoyduqda göz altındakı ĢiĢlər azalır.

Üz dərisini tozdan, çirkdən və tərdən təmizləmək üçün çobanyastığı dəmləməsi, spirt və

qliserinin 2:2:1 hissə nisbətdə götürülmüĢ qarıĢığından istifadə edilir.

Ayaqlar tərlədikdə çobanyastığı çiçəklərinin dəmləməsi, yaxud biĢirməsi ilə vanna edilir. Bu

zaman həm tərləmə azalır, həm də ayaqlardan pis iy çəkilir. Bu məqsəd üçün çobanyastığının 40%-

li spirtdə (1:5) dəmləməsi də istifadə edilə bilər.

BaĢ dərisinin yağlı seboreyası zamanı müalicə məqsədi ilə saçlar həftədə 2-3 dəfə

çobanyastığı dəmləməsi ilə yuyulur. Müalicə 1,5-2 ay davam etdirilir. Müalicəni bir müddətdən

sonra təkrar etmək olar. Bu məqsəd üçün «Romazulan» preparatı da tətbiq edilə bilər. 1 xörək

qaĢığı preparatı 500 ml suya əlavə edir, alınmıĢ maye baĢ dərisinə sürtülür və ondan saçların

yuyulması üçün istifadə edilir.

Ağsaçlı qadınlar saçlarına qızılı rəng vermək üçün onları çobanyastığı dəmləməsi ilə

yuyurlar.

Ətriyyat sənayesində çobanyastığı çiçəklərindən qidalandırıcı, vitaminli, yumĢaldıcı

kremlər, müxtəlif Ģampunlar, losyonlar hazırlamaq üçün istifadə edilir. Bir çox ölkələrdə çiçək və

təzə yarpaqlarından az halda ədviyyat kimi iĢlədilir.

Çobanyastığının efır yağı likör cövhəri istehsalında da tətbiq edilir.

264

Bundan ABġ, Ġngiltərə, Bolqarıstan ölkələrində tonusartırıcı, yuxugətirici çayların

hazırlanmasında, Fransada isə çaxırların xoĢiyli olmasında istifadə edilir.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, digər bitki vasitələri kimi çobanyastığı vasitələrindən də uzun

müddət (2-3 ay) istifadə edildikdə yaxĢı nəticələr əldə edilir.

Nəhayət, onu da xatırlamaq istəyirik ki, ishala meyilli xəstələrə çobanyastığı vasitələri

ehtiyatla verilir; onun dəmləməsi bəzi adamlarda göz qızarmasına, allergik xarakterli qaĢınmaya

səbəb olur.

Yığılması və qurudulması. Çobanyastığı çiçəkləri may ayından sentyabradək əllə, yaxud

xüsusi daraqla yığılır və tezliklə quruducu peçlərdə 40°C-də qurudulur. Çiçəkləri həm qurudanda,

həm də saxlayanda günəĢ Ģüasından qorumaq lazımdır. Xammalda efır yağlarının miqdarı 0,3%-dən

az, nəmlilik 14%-dən çox olmamalıdır.

Saxlanması. Çobanyastığı çiçəkləri quru, sərin və qaranlıq yerdə, kip bağlanan taxta və

karton qutularda saxlanılır. Saxlama müddəti bir ildir.

Biz isə ilk dəfə olaraq çobanyastığının səbət çiçəklərindən boyaq ekstraktı hazırlayıb yun və

ipək məmulatlarını sarı, tünd-sarı, parlaq-sarı, qızılı-sarı, sarı-narıncı, narıncı, narıncı-yaĢıl, narıncı-

qızılı, parlaq-narıncı, firuzəyi-yaĢıl, tütünü-yaĢıl, tütünü-qəhvəyi, açıq qəhvəyi, yaĢılımtıl-tütünü,

zeytunu və s. rəng və çalarlara boyadıq.

Təbii halda yayıldıqları ərazilərin hər hektar sahəsindən 2-60 sentnerə qədər, əkilən

sahələrdən isə 4-12 sentner quru xammal əldə etmək olar. Əkilən sahədən ildə 4-5 dəfə xammal

(çiçək səbəti) tədarük olunur.

Amerika qitəsində aptek çobanyastığının müalicəvi xüsusiyyətlərinə oxĢar Chamomilla

növünə təsadüf olunur.

Çəmən çobanyastığı Azərbaycan xalqının ən sevimli çiçəklərindən biri sayılır. Xalq arasında

gəlinlər, yaĢlı qızlar ondan çələng hazırlayıb saçlarına düzür, dil Ģəkilli çiçəklərini bir-bir qoparıb

sevir-sevmir deyə özlərinə təskinlik verirlər. Aptek çobanyastığı çiçəklərinin iri, yarpaqlarının

lələkvarı formasına görə çəmən çobanyastığından fərqlənir.

Müalicə məqsədləri üçün çəmən çobanyastığını çiçək açan dövrdə toplayırlar.

Çəmən çobanyastığmdan hazırlanan preparatlardan qankəsici, ağrıkəsici, soyuqdəymə və

sidikqovucu, qurdqovucu vasitə kimi, spazma əleyhinə istifadə edilir.

Soyuqdəymə, öskürək, qızdırma, yüksək temperaturda. 3 çay qaĢığı doğranmıĢ otu 1 stəkan

qaynar suya töküb qaynama dərəcəsinə çatdırıb termosda 2-3 saat dəmləyib süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 3-4 dəfə, yeməyə 10-15 dəqiqə qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul edin.

Qasıq yırtığı, babasil, yaşlılarda sidiyin saxlanmaması zamanı. 1 xörək qaĢığı doğranımĢ

quru otu 0,5 litr qaynar suya tökün, vam od üzərinə qoyub 3-5 dəqiqə saxladıqdan sonra 2 saat

dəmləyin. Sonra süzüb gündə 2-3 dəfə, 2 xörək qaĢığı qəbul edin. Bu ekstraktla xəstə nahiyəni

gündə 4-5 dəfə yuyun.

Baş ağrılarında. Bunun üçün bərabər miqdarda, çobanyastığı, çiyələk və cökə çiçəyi bir-

birilə qarıĢdırın. QarıĢıqdan 1 xörək qaĢığı 1 stəkan qaynar suya töküb qaynadın. Yarım saat

dəmləyib süzün. Aldığınız dəmləmədən stəkanın 1/4 hissəsi qədər balla qarıĢdırıb qəbul edin.

Uşaqlıq qanaxmalarında. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunu 1 stəkan qaynar suya tökün və

termosda 4 saat dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3 dəfə, yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ 1 xörək qaĢığı qəbul

edin.

Xənazir xəstəliyində. 5 xörək qaĢığı doğranmıĢ otunun üzərinə 2 litr qaynar su əlavə edib

vam od uzərinə qoyun, 10 dəqiqə saxladıqdan sonra 30 dəqiqə dəmləyin və süzüb 36-37°C

temperaturda 10-15 dəqiqə vannasını qəbul edin.

Dəri, ekzema, səpki, neyrodermitdə. Təzə qurudulmuĢ çəmən çobanyastığından hazırlanmıĢ

tozundan götürüb eyni miqdarda donuz piyi ilə qarıĢdırıb 2 gün otaq temperaturunda saxlayın.

Gündə 1-2 dəfə xəstə nahiyəyə sürtün.

Həzm sisteminin nizama salınmasında. 40 q çobanyastığı çiçəyini 30 q yarpız və bədrənc

çiçəkləri ilə qarıĢdırın. Sonra qarıĢıqdan 1 xörək qaĢığını 3 stəkan qaynar suya töküb su hamamında

15 dəqiqə qarıĢdırmaqla 45 dəqiqə saxlayıb süzün, yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ ekstraktı qəbul edin.

Yağlı və çivzə basmış dəri üçün. 2 stəkan narın hala salınmıĢ çobanyastığı çiçəklərindən 3

265

litr soyuq suya töküb odun üzərində qaynama dərəcəsinə gətirib 5 dəqiqə qaynadın. Aldığınız

ekstraktın 36-37°C temperaturda vannasını hazırlayıb 10-15 dəqiqə qəbul edin. Müalicə kursu 5-6

əməliyyatdan ibarətdir.

Gənclik «eliksirinin» hazırlanması. Qəhvəüyüdəndən 100 q çobanyastığı çiçəyi, 100 q

dazıotu, 100 q solmazçiçəyi və 100 q tozağacı tumurcuğunu keçirin. Aldığınız toz qarıĢığını

ehtiyatla ĢüĢə bankaya töküb ağzını möhkəm bağlayın. Hər gün qarıĢıqdan (tozdan) 1 xörək qaĢığı

götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb 20 dəqiqə dəmləyin. Sonra aldığınız ekstraktdan stəkana töküb

üzərinə 1 çay qaĢığı bal qatıb gündə 2 dəfə acqarına, yəni yeməyə 20 dəqiqə qalmıĢ, axĢamlar isə

yatmağa 3 saat qalmıĢ qəbul edin. Bu zaman maddələr mübadiləsi güclənir, orqanizim uzun müddət

yığılıb qalmıĢ Ģlaklardan təmizlənir, ürək, qara ciyər, böyrək və mədəaltı vəzinin fəaliyyəti

yaxĢılaĢır, damarların elastikliyi artır və serrozun, infarktın və hipertoniyanın qarĢısı alınır. Bu

əməliyyatın 5 ildə 1 dəfə təkrar edilməsi məsləhətdir.

Mədə yaralarının müalicəsində. 1 xörək qaĢığı çiçəyini 1 stəkan qaynar suya töküb

termosda dəmləyib süzün. Sonra aldığınız dəmləmədən gündə 3-4 dəfə, yeməyə 15 dəqiqə qalmıĢ

stəkanın 1/3 hissəsi qədər qəbul edin. Qəbuldan sonra tez-tez sağ və sol böyrü üstdə uzanıb

ekstraktın mədənin selikli qiĢasında bərabər yayılmasına Ģərait yaradın. Müalicə kursu 1 aydır.

Nyu-York şəhərinin əhalisinin dərin və sakit yuxu yatması üçün. 15 q çobanyastığı

çiçəyindən götürüb 1 litr qaynar suya töküb 15-20 dəqiqə dəmləyib süzür, sonra dəmləmənin

üzərinə Ģəkər və qaymaq əlavə edib qəbul edirlər.

Qızılsəbət – Solidago virgaruea L.

S.virgaurea L. gövdəsi düzduran, aĢağı hissəsindən çılpaq, yuxarı hissədən budaqlanan,

çoxillik ot bitkisidir. Gövdənin aĢağı hissəsində yerləĢən yarpaqları uzunsov lansetvari,

yuxarıdakılar isə enli lansetvaridir. Çiçəkləri boru və dilĢəkilli olub, sarı rəngdədir. Səbətciyi

uzunsov süpürgəvari hamaĢçiçəkdir. Ġyul-avqust aylarında çiçək açır, avqust- sentyabrda meyvəsi

yetiĢir.

Adi qızılsəbət Azərbaycanın Quba, Lənkəran rayonlarında

yayılmıĢdır. Bitkiyə orta dağlıq zonalardan baĢlamıĢ, subalp

sahələrə qədər rast gəlmək olar. Qızılsəbətə ən çox meĢəliklərdə,

kolluqlarda, dağ çəmənliklərində, eləcə də bağ və bostan

sahələrində təsadüf etmək olar.

Bitkinin botaniki adı latın sözündən götürülərək «solidare» -

«sağlamlığını möhkəmləndir», «solidum agaere» - «müalicə et,

sağalt» mənasını bildiıir. Bitkinin adı isə qızılsəbət və ya qızıl

çubuq adlanır. Qızılsəbət dərman bitkisi kimi elmə XVI-XVII

əsrlərdən məlum olmuĢdur. Hal-hazırda bir sıra Avropa ölkələrində

ondan hazırlanan preparatların köməyilə bir çox xəstəliklər müalicə olunur.

Dərman məqsədləri üçün bitkinin yuxarı hissəsində yerləĢən və yarpaqlarla əhatə olunan

budaq və hamaĢçiçəklərindən istifadə olunur. Dərman üçün bitkini çiçək açan zaman toplamaq

məsləhətdir. Bitkini çiçəyi solan zaman topladıqda isə qurudulmuĢ xammal didilir, dağılmağa

baĢlayır. ToplanmıĢ xammal daimi mehvuran kölgə yerlərdə qurudulmalıdır.

Qızılsəbət otunun tərkibində efır yağı, flavonoidlər, acımtıl maddə və fenol birləĢmələri

aĢkar edilmiĢdir. Bitkidən hazırlanan cövhər, dəmləmə, məlhəm və preparatlardan bir sıra

xəstəliklərdə - soyuqdəymədə, sidikqovucu, ödqovucu, büzüĢdürücü vasitə kimi istifadə edilir.

Bundan baĢqa bitkidən hazırlanan preparatlar böyrək, sidik kisəsi və öd yollarında olan daĢların

əridilib orqanizmdən kənar edilməsində iĢlədilir. Qızılsəbət preparatlarından istifadə edən zaman

sidiyin qələvilik xüsusiyyətləri artır, bunun nəticəsində urat və oksalat turĢuları parçalanıb həll

olunaraq böyrəkdən təmizlənir. Bundan əlavə bitkinin dəmləmə və cövhərindən sidik kisəsi, prostat

vəzinin xroniki iltihabı, plevrit, pielonefrit və s. xəstəlikləri də müalicə edirlər. YaĢlı, qoca

adamlarda baĢ verən böyrək və sidik pozuntularının aradan qaldırılmasında, qanın təmizlənməsində

və s. istifadə edilir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qızılsəbətdən uzun müddət istifadə etmək

266

olmaz.

Qızılsəbətdən cövhərin hazırlanması. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ qızılsəbətdən 1 stəkan

qaynar suda soyuyana qədər dəmləyin. Sonra süzüb gündə 3 dəfə yeməkdən 20-30 dəqiqə qabaq

stəkanın 1/3 hissəsi qədər daxilə qəbul etdin.

Oynaq və rematizm xəstəliklərinin müalicəsində qızılsəbətin soyuq dəmləməsindən istifadə

etmək məsləhət görülür.

Soyuq cövhərin hazırlanması. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ qızılsəbətdən götürüb, 1 stəkan

qaynadılmıĢ soyuq suya töküb 4 saat saxlayın. Sonra süzüb gündə 4 dəfə stəkanın 1/4 hissəsi qədər

yeməkdən qabaq qəbul edin.

Qızılsəbətlə müalicəni 15 gün davam etdirmək məsləhətdir. 15 gündən sonra 1-2 ay istirahət

verdikdən sonra müalicəni yenidən sağalana qədər davam etdirin.

Xroniki prostat vəzi xəstəliyini müalicə etmək üçün aşağıdakı yığımdan istifadə etmək

məsləhət görülür: Bunun üçün eyni miqdarda qızılsəbət, qatırquyruğu, hamar herniyar, gicitkən

götürüb su hamamında 15 dəqiqə qızdırdıqdan sonra soyudub süzün. Sonra gün ərzində yeməyə 20-

30 dəqiqə qalmıĢ 3-4 dəfə daxilə qəbul edin.

Qızılsəbət bitkisini asanlıqla əkib-becərmək olar. Qızılsəbət bitkisi turĢ və karbonatlı

torpaqlarda yaxĢı inkiĢaf edib, bol məhsul verir. Bitkini toxum və kök pöhrələri ilə yaz və payız

aylarında çoxaldırlar. Aparılan təcrübələrdən məlum olmuĢdur ki, bitkini yaĢıl zoğları vasitəsilə də

artırmaq mümkündür. Qızılsəbəti bir-birindən 60x15-20 sm qida sahəsi olmaqla əkməyi məsləhət

görürlər. Bitki mineral gübrələrə çox həssasdır. Susuzluğa davamlıdır. Quraqlıq keçən illərdə ayda

bir dəfə suvarma iĢləri aparılır.

Tərkibi Ģəkərlə zəngin Stevia – Stevia rebaudiana Bertoni

S. rebaudiana Bertoni bitkisi mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsinə aid, hündürlüyü 60-80 sm olan

çoxillik ot bikisidir. Bitkinin güclü inkiĢaf etmiĢ kollanmıĢ yarpaqları cüt-cüt düzülmüĢdür.

Çiçəkləri ağımtıl, xırda olub, kök sistemi yaxĢı inkiĢaf etmiĢdir. Steviyanı müxtəlif torpaq tiplərində

əkib-becərmək olar. Lakin bitki ən çox qumsal, yumĢaq, turĢuluğu zəif (pH 5,5-6,0) olan

torpaqlarda daha yaxĢı inkiĢaf edib bol məhsul verir. Bitki 22-28ºC temperaturda yaxĢı inkiĢaf edir.

Hələ insan Ģəkərin nə olduğunu bilmədikləri bir vaxtda

Amerika qitəsində yaĢayan qədim hindu tayfalarından sayılan

huaranlar qəribə bir bitkidən istifadə edirmiĢlər. Belə ki, bu bitkinin bir

cüt yarpağını fincanın içərisinə atdıqda kəskin Ģirin dada malik içki

əldə edilirdi. Huaranlar bu bitkini ―kao-exo‖ – Ģirin ot və ya ―bal

yarpağı‖ adlndırmıĢlar. Elmi mənası isə stevil deməkdir.

Bal yarpağı. Cənubi Amerika hinduları qısqanclıq edərək uzun

müddət bu bitkinin faydalı xüsusiyyətləri haqqında məlumatları sirr

olaraq saxlamıĢlar. Lakin 1887-ci ildə təbiətĢünas Antonio Bertoninin

səyi nəticəsində dünya xalqları bu bitkinin gizli sirləri haqqında

məlumat almağa baĢladılar. Dünya florasının tərkibində Stevia cinsinin

300-dən artıq növü yayılmıĢdır. Lakin bu növlərin içərisində ancaq bir

növünün - Stevia rebaudiana Bertoni-nin tərkibində zəngin Ģəkər maddəsi aĢkar edilmiĢdir.

Bir sıra ölkələrin xalqları bitkinin tərkibində zəngin Ģəkər təbiətli maddələrin olmasını

nəzərə alaraq steviya bitkisinə maraq göstərməyə baĢlamıĢlar. Belə ki, keçən əsrin 60-cı illərində

bitkini Cənubi-ġərqi Asiyada (Yaponiya, Vyetnam, Çin, Sinqapur), eləcə də Avropa ölkələrindən

Rusiyada, Bolqarıstanda, Portuqaliyada, Ukraynada, Moldovoda və s.-də steviya bitkisi əkilib-

becərilməyə baĢlamıĢdır. Steviyadan hazırlanan müxtəlif növ içkilərin insan orqanizmi üçün heç

bir mənfi təsir göstərmədiyi aĢkar edilmiĢdir. Bundan baĢqa tibb mütəxəssisləri ondan istifadə

etməyi məsləhət görmüĢlər.

Steviyanın gizli sirləri. Aparılan təcrübələr zamanı müəyyən edilmiĢdir ki, steviya bitkisinin

yaĢ və qurudulmuĢ yarpaqlarının tərkibindəki Ģirinlik Ģəkərin Ģirinliyindən 10-15 dəfə yüksəkdir.

Bitkinin yarpaqlarının tərkibində steviosid qlikozidi aĢkar edilmiĢdir. Yarpaqların tərkibində

267

həmçinin qlükoza, saxaroza, stevinol və bir sıra baĢqa mürəkkəb birləĢmələr də aĢkar edilmiĢdir.

Ekstraksiya yolu ilə steviidın steviozid maddəsi alınır ki, bu da Ģirinliyinə görə Ģəkər

çuğundurundan 200-300 dəfə Ģirin olur. Steviozid hal-hazırda bizə məlum olan təbii məhsullardan

ən yüksək Ģirinliyi ilə fərqlənir. Onun Ģəkərdən fərqi ondan ibarətdir ki, o çox az kaloriliyə malik

olması ilə yanaĢı, qanda qlükozanın artmasının qarĢısını alır. Buna görə də steviya Ģəkəri əvəz

etməklə yanaĢı, insanların sağlamlığında əvəzolunmaz rol oynayır. Steviyanın tərkibindəki

mürəkkəb üzvi birləĢmələr maddələr mübadiləsinin nizama salınmasında, ürək-damar

pozuntularında, mədə və onikibarmaq bağırsağın soyuqdəymələrində, qan-damar sisteminin

(dövranının) möhkəmləndirilməsində, qanda olan ―pis xolesterin‖in azaldılmasında,qara ciyər,

mədəaltı vəzin və öd kisəsinin normal iĢləməsində mühüm rol oynayır.

Asetilsalisil turĢusu butadion və bir sıra soyuqdəymələrə qarĢı istifadə edilən dərman

preparatlarını stevillə birlikdə qəbul etdikdə mədə-bağırsaq divarlarının zədələnmələrinin qarĢısı

alınır. Hazırda stevildən hazırlanan ekstraktla orqanizmdən nikotin və spirtli içkilərin kənar

edilməsində istifadə edilir. Stevilin tərkibində çoxlu miqdarda vitamin qrupu, mineral maddələr,

eləcə də qiymətli bioloji fəal maddələrlə zəngin olduğundan meyvə və tərəvəzdən az istifadə edilən

Ģimal zonalarında yaĢayan əhalinin stevil bitkisindən daha çox istifadə etmələri məsləhət görülür.

Steviya kulinariyada.

Steviyanın yarpaqlarının tərkibində olan ətirli ədviyyə xüsusiyyətli maddələr öz tərkiblərinə

görə qəhvə və darçına yaxın olduğundan onu xörəklərin tərkibinə əlavə edirlər. Ondan xoĢ ətirli

müxtəlif xörəklər hazırlanır. Qəhvə və çay kimi dəmlənib içilir.

Vələmir və almadan bulkanın hazırlanması. 1 stəkan buğda unu, 1 stəkan vələmir lopası,

çay qaĢığınən 1/2 hissəsi qədər duz, 3 çay qaĢığı yumĢaldıcı, 2 çay qaĢığı darçın, 1xörək qaĢığı

steviya poroĢoku, 1 ədəd yumurta, stəkanın 3/4 hissəsi qədər süd, stəkanın 1/4 hissəsi qədər bitki

yağı, 1 ədəd xırda doğranmıĢ alma, stəkanın 3/4 hissəsi qədər üzüm götürün. Götürdüyünüz

komponentləri iki yerə bölüb yaxĢı qarıĢdırın, sonra hər iki qarıĢığı yenidən birləĢdirib yaxĢı

qarıĢdırın. Xəmiri formaya salıb, üzərinə yağ yaxıb duxovkaya qoyun, 200ºC temperaturda 15-20

dəqiqə saxlayıb götürün.

Dondurulmuş çiyələkdən desertin hazırlanması. Bunun üçün stəkanın 1/2 hissəsi qədər isti

su, çay qaĢığının 1/4 hissəsi qədər steviya ekstraktı, 2 litrlik bankada yuyulmuĢ çiyələk, 1 xörək

qaĢığı təzə limon Ģirəsi götürün. Ġsti suda steviya ekstraktını həll edib üzərinə buz əlavə edib

qarıĢığın tam həll olmasına qədər qarıĢdırın (yaxĢı olar ki, mikserlə qarıĢdırasınız). Ehtiyatla

üzərinə çiyələyi əlavə edib, ardınca limon Ģirəsini tökün. Yenidən bütün komponentləri yaxĢıca

qarıĢdırın. Sonra qarıĢığı formaya salıb soyuducuya qoyun, 1,5 saat saxlayın. Hər 20 dəqiqədən bir

qarıĢdırın. Deserti sıyıq formasında olmalıdır. Süfrəyə verməmiĢdən qabaq çiyələk giləmeyvəsi ilə

bəzəyin.

Yaşıl tropik kokteylin hazırlanması. 2 stəkan ananas Ģirəsi, 1 ədəd banan, 1 ədəd qabıqsız

kivi, 0,5-1,0 çay qaĢığı yaĢıl steviya poroĢoku götürün. Bütün komponentləri mikserlə qrıĢdırın.

Təzə steviya yarpağı. Bitkinin bütün inkiĢaf fazalarında yarpaqlarını toplayırlar. ġəkərli

maddə bitki çiçək aĢan dövrdə daha çox toplanır. Təzə yarpaqları çaya tökür və yaxud desertləri

bəzəyirlər.

Quru steviya yarpağı. Steviyanın yarpaqlarını budaqlardan toplayıb, adi üsulla qurudurlar.

QurudulmuĢ yarpaqları doğrayıb, un halına salaraq yaĢıl rəngli toz alınır. 1,5-2,0 xörək qaĢığı yaĢıl

poroĢok bir stəkan Ģəkəri əvəz edir.

Steviyadan ekstraktın hazırlanması. Yarpaq və ya yaĢıl poroĢokdan götürüb spirt və yaxud

arağın iĢərisinə tökün, bir gün saxlayıb süzün. Spirtin faizini azaltmaq üçün ekstraktı zəif odun

üzərinə qoyub (qaynatmadan) 15-20 dəqiqə saxlayın. Çay qaĢığının 1/4 hissəsi qədər spirtli

ekstraktı 1 stəkan Ģəkəri əvəz edir. Bu üsulla sulu çıxarıĢını da hazırlamaq olar. Spirtli çıxarıĢından

fərqli olaraq sulu çıxarıĢında Ģəkərin miqdarı nisbətən az olacaqdır. Spirtli və sulu çıxarıĢını

qarıĢdırıb qatı sirop alırlar. Bu qatı siropdan bir sıra xörəklərin tərkibinə qatmaq olar. Steviyadan

konserv sənayesində də istifadə edilir.

ADENOMA VƏ PROSTATIN BITKILƏRLƏ MÜALICƏSI

268

Həkimlər kiĢilərin cinsi sferası ilə qadınların cinsi orqanlarına az fikir verirlər. Tibb elminin

ildən-ilə inkiĢaf etməsi ilə əlaqədar olaraq, kiĢilərin cinsi orqanlarında baĢ verən qüsurların aradan

qaldırılmasına diqqət artmıĢdır. Məlumdur ki, kiĢi və qadınlarda yaĢla əlaqədar cinsi orqanlarında

köklü dəyiĢikliklər baĢ verir. Belə ki, qadınların yumurtalığında, kiĢilərin cinsi vəzlərində sönmələr

baĢ verir. KiĢilərdə baĢ verən hormonal dəyiĢikliklər nəticəsində prostatda dəyiĢikliklər əmələ gəlir.

PeĢəkar dildə bunu prostatın xoĢxassəli hiperplaziyası adlandırırlar. Bu, adenomaya gedən yola

bənzəyir.

Prostatın vəzi orqanizmdə hansı vəzifəni yerinə yetirir? O mayalanma prosessində

sperma istehsal edir, sperma ilə birləĢərək onun hərəkətinin enerjisini artırmaqla spermatazoidin

hərəkətini sürətləndirir. Prostat vəzinin normal iĢləməsi üçün vəzə hormon lazım gəlir ki, bunu da

yumurtalıq yerinə yetirir. Prostatın çəkisi 18 yaĢında olan oğlanlarda 20 q təĢkil edir. Bu çəki 25

yaĢına çatana qədər olduğu kimi qalır. 60 yaĢına çatan kiĢilərdə prostat vəzi öz çəkisini 50%, 80

yaĢında isə 80-90% qədər artırır. Bu proses get-gedə adenomaya çevrilərək 400 qrama qədər artır.

KiĢilər yaĢa dolduqca və qocalığa doğru getdikcə orqanizmdə hormon dəyiĢikliyi baĢlayır və

nəticədə adenoma ilə baĢa çatır. Bu zaman kiĢilərdə dihidrotestoseronun və qadınlarda isə estradiol

hormonlarının artması mühüm rol oynayır. Müəyyən ediblər ki, adenomator toxumada bu

hormonlar normadan bir neçə dəfə çox olur.

Prostat adenomasının geniĢ surətdə yayılmasının əsas səbəblərindən biri kiĢilərin qocalması

ilə əlaqədar olduğuna görə bu xəstəliyi kiĢilərin klimaksı adlandırırlar.

Adenomanın əlamətləri. Prostatın adenoması zamanı baĢ verən böyümə sidik kanalına

təzyiq edərək sidiyin çıxmasına problem yaradır. Sidik sıxılmıĢ sidik çıxaran kanala yönələn zaman

sidik kisəsi əzələlərində güclü gərilmə hadisəsi baĢ verir. Get-gedə daralma və istənilən əzələlərdə

qalınlaĢma baĢ verir. Ġstənilən əzələdə mütəmadi idman hərəkətləri edilərsə, bu zaman sidik

kisəsinin həcmi kiçilməyə baĢlayır, nəticədə sidik kanallarından daha təmiz və az miqdarda sidik

artmağa baĢlayacaq. Sidik kisəsində baĢ verən kiçilmənin sidik kisəsinə təsir mexanizmi artdıqca

sidiyin miqdarı artmağa baĢlayır. Bu zaman sidik nəinki sidik kanalından əks istiqamətdə - böyrəyə

doğru hərəkət edib, onun funksiyasını pozmağa baĢlayır. Tədricən sidik kisəsi büzüĢmüĢ kisəyə

çevrilərək sidiyi itələmək qabiliyyətini itirir. Bu zaman sidik buraxan kanalda sidik tamamilə azalır,

sidik kisəsinin tamamilə dolmasına baxmayaraq.sidik kiçik hissələrlə hətta damcı-damcı buraxılır.

Adenomanın əmələ gəlməsinin 3 forması vardır:

1. Ġlk mərhələdə ―sidik qalığı‖ sidik kisəsində qalmır, demək olar ki, yox dərəcəsindədir.

2. Ġkinci mərhələdə sidik kisəsində sidiyin az hissəsi qalır, böyrəyin funksiyası nisbətən

pozulur və yuxarı sidik kanalında pozuntular müĢahidə olunmağa baĢlayır.

3. Üçüncü mərhələdə sidik kanallarında tam tutulmalar baĢ verir və sidik təmamilə buraxılmır,

dayanır. Bundan sonra böyrəkdə xroniki çatıĢmazlıqlar baĢ verir. Belə bir səhv fikir irəli

sürülür ki, artıq bu zaman adenomada prostatın xərçəngi əmələ gəlir. Bu fikir düzgün

deyildir. Bu hadisə prostat vəzinin müxtəlif hissələrində baĢ verən çatıĢmazlıqların

səbəbindən də baĢ verə bilər. Adenoma və prostatın əlaməti əksərən eyni vaxtda baĢ verir,

prostat vəzinin xoĢxassəli hiperplaziya əsasən yaĢlı insanlarda olur. Bununla mübarizə çox

çətin olsa da onun inkiĢafını dayandırmaq mümkündür.

Adenomanın fizioterapik üsulla müalicəsi. Adenomanın müalicəsi əsasən cərrahiyə metodu

ilə aparılır. Bundan əlavə prostatı konservativ üsullarla da müalicə etmək mümkündür. Bu müalicə

üsulları içərisində ən mühümü bitkilərlə müalicə üsuludur. Hazırda çoxlu sayda iĢlənib hazırlanmıĢ

preparatlar tez-tez reklam olunur. Belə ki, bu preparatlarla uzun müddətli müalicə lazım gəlir.

Lakin, adenoma tam müalicə olunmur. Ancaq, prosesin inkiĢafını dayandırmaq mümkündür.

Dərman bitkiləri ilə müalicə üsulları çox uzun bir dövr keçdikdən sonra öz effektini verməyə

baĢlayır. Prostatı bitkilərlə müalicə etmək olar, tərkibində kifayət qədər sitosterin və baĢqa bioloji

aktiv maddələrin olması prostat vəzinin hiperplazmasının inkiĢafının qarĢısının alınmasına kömək

edər. Bu bitkilərdən ən əhəmiyyətliləri: ikievli gicitkən, balqabaq, fındıq, at Ģabalıdı, qovaq və s.

qeyd etmək olar. Ən əhəmiyyətli vasitələrdən biri çiçək tozu və perqa hesab edilir.

At şabalıdı. Tibbi məqsədlər üçün yetiĢmiĢ toxumlarından onun yetiĢib yerə tökülən zaman

269

toplayırlar. Sonra toxumun yaĢıl iynələrlə əhatə olunmuĢ qabıqdan təmizləyib əldə olunan toxumu

isti yerlərə bir qat qalınlığında sərməklə və ya quruducuda (peçlərdə) 40-60ºC-də qurudun. Bəzi

hallarda yayın birinci yarısında toplanmıĢ yarpaqlarını istifadə edirlər. YetiĢmiĢ toxumlarının

qabığından hazırlanan sulu çıxarılıĢından istifadə edilir.

Toxumun qabığından cövhərin hazırlanması. 25 q xammaldan götürüb 250 ml spirtə töküb

10 dəqiqə dəmləyib süzün. Cövhərdən yemək qabağı gündə 2 dəfə 10 damcı 20 gün ərzində qəbul

edin. Hər müalicə kursundan sonra 10 gün istirahət verdikdən sonra müalicəni davam etdirin.

Qabıqdan sulu ekstraktın hazırlanması. 40 q toxumun qabığından götürüb 0,6 l qaynar

suya töküb 12 saat dəmləyin. Sonra aldığınız dəmləməni 200 ml qalana qədər buxarlandırıb gündə 3

dəfə 30-40 damcı yeməkdən sonra qəbul edin.

İkievli gicitkən - Urtica dioica L. Prostatın adenoması zamanı təzə gicitkən növündən

alınmıĢ ekstraktdan və ya poroĢokundan qəbul etməyi məsləhət görürlər. Gicitkənin kökümsovunu

payızın sonunda və yazın əvvəllərində çıxarıb xırda hissələrə doğrayın, ət maĢınından keçirib ĢüĢə

bankaya doldurun, üzərinə çıxana qədər 45%-li araqla doldurun, 2 həftə dəmləyib süzün. Aldığınız

ekstraktdan gündə 2-3 dəfə, yeməkdən sonra bir çay qaĢığı qəbul edin.

Kökümsovundan tozun hazırlanması. YaxĢı qurudulmuĢ kökümsovun sekator ilə uzunluğu

1-2 sm olmaqla xırda hissələrə ayırın ehtiyyatla qəhvəüyüdəndən keçirib toz halına salın. Sonra

aldığınız tozdan 1 çay qaĢığı götürüb gündə 3 dəfə, yeməyə yarım saat qalmıĢ qəbul edin. Tozu hər

gün təzə halda hazırlayıb istifadə edin. Uzun müddət gicitkən kökündən hazırlanan toz saxlandıqda

öz müalicəvi təsirini itirir.

Adi fındıq – Corylus avellana L. Müalicə məqsədləri üçün fındığın yarpaq, cavan zoğunun

qabığından, qozun meyvəyanlığından istifadə edilir. Bunun üçün yarpaqlarını yazın ortalarında

toplayıb həmiĢə havası dəyiĢilən zirzəmilərə nazik qat halında sərib qurudun. Cavan zoğlarının

qabığı may-iyun aylarında Ģirə çox olan dövrdə qabıq asan soyulduğu dövrdə toplayın. Topladığınız

xammalı ya günəĢ altında, ya da çardaqda qurudun. Bitkinin qabığında olan efir yağı və digər

bioloji aktiv maddələrdən hazırlanan preparatlardan damardaraldıcı, kapilyarları möhkəmləndirən

və soyuqdəymə əleyhinə vasitə kimi istifadə edilir.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, fındığın qabığı arterial hipertoniyaya əks təsir göstərir.

Qabıq hissədən ekstraktın hazırlanması. 1 xörək qaĢığı doğranmıĢ fındıq qabığından

götürüb 0,5 litr qaynar suya tökün, 10 dəqiqə qaynadıb soyuyana qədər saxlayıb süzün, gündə 4

dəfə, yeməkdən əvvəl stəkanın 1/2 hissəsi qədər qəbul edin.

Yarpaqdan dəmləmənin hazırlanması. 2 xörək qaĢığı doğranmıĢ yarpaqdan götürüb 0,5 litr

qaynar suya töküb 10 dəqiqə qaynadıb süzüb sıxın. Sonra aldığınız dəmləmədən gün ərzində su ilə

qəbul edin.

Qozun qabığından ekstraktın hazırlanması. Qozun qurudulmuĢ meyvələrindən 1 kq

götürüb 2 litr suya töküb vam od üzərində qaynadıb 1 litr cövhər alınana qədər buxarlandırıb sıxın,

üzərinə 1 kq bal qatın. Aldığınız məlhəmdən gündə 3 dəfə yeməkdən əvvəl qəbul edin. Fındıqdan

yığım halında istifadə etdikdə daha effektli olur:

Yığım 1. Fındıq (yarpağından) – 40 q

Qara qarağat (yarpaq) – 40 q

Kəklikotu (ot) – 40 q.

1 xörək qaĢığı doğranmıĢ qarıĢığından qaynar suya töküb 30 dəqiqə dəmləyib süzün. Ġsti

halda bütün gün ərzində birdəfəlik qəbul etmək məsləhət görülür.

Yığım 2. Fındığın meyvəyanlığından – 50 q

Ġri at pıtrağından – 50 q

Qovaq (tumurcuğundan) – 50 q

Toz ağacı (yarpağı) – 50 q.

Bu yığımdan 1/2 çay qaĢığı götürüb 1 stəkan qaynar suya töküb 15 dəqiqə qaynadıb süzün.

Aldığınız ekstraktdan stəkanın 1/2 hissəsi qədər gündə 2 dəfə yeməyə 30 dəqiqə qalmıĢ qəbul edin.

Adi qovaq – Populus L. Bu məqsədlə tumurcuq, yarpaq və qabığından istifadə edilir.

Tumurcuqları ağac təzəcə çiçək açan zaman toplayırlar. Bu dövrdə onlar nisbətən bərk olur, sıx, ələ

yapıĢqan təbiətli, ətirli qətranlarla yapıĢmıĢlar. YığılmıĢ tumurcuqları ya peçlərdə, ya da quru havası

270

dəyiĢilmiĢ yerlərdə qalınlığı 2-3 sm olmaqla sərib mütəmadi qarıĢdırmaqla qurudun. Bunları açıq

hava Ģəraitində sərib qurutmaq olar. Yarpaqlarını yayın birinci yarısında toplayıb çardaq və ya

eyvan altında nazik kağız üzərinə sırib mütəmadi qarĢdırmaqla qurudun. Qabığının isə yalnız

hamar, çatı olmayan, yaĢıl olmayan cavan budaqlarının qabığını toplamağı məsləhət görürlər.

Qabığını istənilən üsulla qurutmaq olar.

Qovaqdan alınan preparatlar soyuqdəymə əleyhinə, ağrıkəsici, və sidikqovucu xüsusiyyətinə

malikdir. Qovağın hissələrindən dəmləmə, cövhərlərindən kəskin sidik kisəsinin

soyuqdəymələrində, sidiyin çətin ifraz olunmasında, eləcə də cərrahiyə əməliyyatı apardıqdan sonra

xoĢxassəli prostatın hiperplaziyası zamanı qəbul etməyi məsləhət görürlər.

Qabığından cövhərin hazırlanması. ƏlveriĢli və profilaktik vasitə kimi ən çox xoĢxassəli

prostatın ilk əlaməti zamanı qəbul etməyi məsləhət görürlər. Bundan baĢqa adenomanın gecikmiĢ

formasında cərrahiyə əməliyyatının əks təsir göstərməməsi üçün bu zaman ağacın daxili cavan

budaqlarının iç qabıqlarından toplayıb cövhərini hazırlayıb hipertoniya və prostat vəzinin

xərçənginə qarĢı daxilə qəbul edirlər.

Tumurcuqlarından cövhərin hazırlanması. 2 çay qaĢığı doğranmıĢ xammaldan götürüb 2

stəkan qaynar suya töküb 15 dəqiqə dəmləyib süzün. Aldığınız cövhərdən gün ərzində 3-4 dəfə

qəbul edin.

Tumurcuq və ya qabıqdan qatı məlhəmin hazırlanması. 45 q doğranmıĢ xammaldan

götürüb 0,5 litr qaynar suya töküb qaynadın. Qaynamanı ekstraktın yarısına qədər buxarlanana

qədər davam etdirib süzün. Sonra aldığınız qatı məhluldan gündə 3-4, dəfə stəkanın 1/4 hissəsi

qədər qəbul edin.

XALQ TƏBABƏTĠ ÜSULLARI ĠLƏ

YUXUSUZLUĞUN ARADAN QALDIRILMASI

Yuxusuzluq gecə yuxusunun qısalması, gec yuxuya getmək, tez oyanmaq, gecə ərzində

yuxudan tez-tez oyanma ilə özünü biruz\ə verir. Yuxusuzluq zamanı yuxu həm də keyfiyyət

baxımından pozulur, daha səthi olur, dərin yuxunun müddəti azalır.

Yuxusuzluqla, əsasən nevrozlar, bəzi ürək-damar və ruhi xəstəliklər, neyroinfeksiyalar, o

cümlədən yuxu ilə oyaqlıq arasındakı düzgün əvəzlənməni nizama salan beyin törəmələrinin

zədələnmələri zamanı rastlaĢırıq. Sağlam insanlarda yuxusuzluq fiziki və zehni gərginlikdən,

yorğunluqdan, güclü həyəcandan sonra yarana bilər. Yuxunun pozulması və yuxusuzluq

xəstəliklərin simptomlarından xəbər verir. Havası təmiz olmayan otaqlar, yoluxucu xəstəliklıər,

uzun müddətli ağrı hissləri, ailədə və ya iĢ yerində gərginlik kimi səbəblər yuxunun pozulmasına və

yuxusuzluğa gətirib çıxarır. Normal yuxunun olmaması gələcəkdə əhvalın pisləĢməsinə, orqanizm

müqavimətinin azalmasına və nəticədə orqanizmdə müxtəlif xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur.

Bunadan əlavə yuxusuzluq baĢ verdikdə diqqət yayınır, əsəbilik, nevrotik hallar ailədə, dostlarla,

eləcə də iĢ yerində münasibətlərə mənfi təsir göstərən simptomlar yaradır. Yuxusuzluğu Ģikayətlər

əsasında və xəstənin xarici görünüĢünə; göz altında ĢiĢlərə, gözlərin qırmızılığında, dodaqların

quruluğuna, süstlüyə, ruh düĢkünlüyünə görə asanlıqla müəyyən etmək olar.

Bəs yuxusuzluğu necə aradan qaldırmaq olar? Yuxusuzluqla mübarizə aparmaq üçün bir çox

tibbi və xalq təbabəti üsulları mövcuddur. Ən vacib üsullardan biri orqanizmi oksigenlə

zənginləĢdirməkdən ibarətdir. Yəqin ki, çoxlarınız müĢahidə etmisiniz ki, açıq havada gəzməklə

daha rahat yuxuya getmək olar. Sağlam və uzun yuxu üçün aĢağıdakı qida məhsullarından istifadə

etmək məsləhətdir. Bu qida məhsulları əzələ yorğunluğunu aradan qaldırır. Beyin gərginliyini

azaldır və yuxu hormonlarının yüksək miqdarına görə sakitləĢdirici təsir göstərir.

Banan- bu meyvəni yuxu dərmanı da adlandırmaq olar. Bananın tərkibində çoxlu miqdarda

vitaminlər makro- və mikro elementlər aĢkar edilmiĢdir. Yatmazdan əvvəl banan yeməklə siz rahat

yuxunuzu təmin etmiĢ olarsınınz. Melatonin və seratonindən baĢqa onun tərkibində maqnezium da

var.

Çobanyastığı çayı – çobanyastığı əla sakitləĢdirici təsirə malikdir. Bu daima gərgin hal

keçirən insanlar üçün ən yaxĢı sakitləĢdirici vasitə hesab edilə bilər. Məhz buna görə çobanyastığı

271

yuxuqabağı çayın əsas inqrediyenti olmalıdır.

Yuxugətirici vasitə kimi yemiĢanın çiçək və meyvələrindən, qaraqınıq, dazıotu və sürvə

bitkilərinin çiçəklərindən hazırlanmıĢ çaylardan da istifadə etmək olar.

Ġlıq süd – südün tərkibində sakitləĢdirici təsirə malik amin turĢusu-triptofan və beynə

triptofanı mənimsəməyə kömək edən kalsium elementi aĢkar edilmiĢdir.

Kartof – Siz bir biĢmiĢ kartofla doymasanız da onun köməyi ilə triptofanın yaranmasına

mane olan turĢulardan azad olacaqsınız. Ən yaxĢı effekti əldə etmək üçün onun üstündən ilıq su

için.

Yulaf – yuxu mənbəyi olan malatoninlə zəngindir, yulaf yarmasından hazırlanmıĢ yulaf

sıyığı yuxu üçün olduqca faydalıdır.

Badam – bir ovuc badam triptofan və maqnezium sayəsində yalnız yuxu gətirməyə deyil,

ürəyi möhkəmləndirməyə də malikdir.

Vanilli albalı içkisi – 150-200 ml albalı Ģirəsinə bıçağın ucunda 1 çimdik vanil qarıĢdırın.

Səhər tezdən və yatmağa yarım saat qalmıĢ bu içkədən qəbul edin. Albalının tərkibində olan

melatonin hormonu hipofiz vəzisinin hormonuna oxĢar olduğundan yuxu ritmini tənzimləyir, vanil

isə skitləĢdirici rolu oynayır.

Lavanda-çobanyastığı çayı – biq çay qaĢığı lavanda çiçəyi, bir çay qaĢığı çobanyastığı

çiçəyi, bir qədər süd və bal götürün. Çiçəkləri qarıĢdırıb 1 stəkan qaynar suda 10-15 dəqiqə

dəmləyin. Sonra zövqünüzə görə süd və bal əlavə edin. Çobanyastığı sakitləĢdirici təsirli

olduğundan həyəcanlanmanı aradan qaldırır. Lavanda aromaterapiyada əsəb sistemini sakitləĢdirici

kimi istifadə edilir, onun xoĢ ətirli iyi də həyacanlanmanın qarĢısını alır.

Yatmazdan əvvəl isti vanna qəbul etmək yuxuya müsbət təsir göstərir. Əgər suya aromatik

yağlar əlavə olunarsa yuxu daha da effektli olur.

Yadda saxlamaq alzımdır ki, gərgin zehni iĢlə məĢğul olmaq sağlam yuxuya mənfi təsir

göstərir.

Yuxu dərmanlarına əl uzatmaqdan əvvəl bu sadə qaydalara riayət etməklə normallaĢdıra

bilərsiniz.

GILƏMEYVƏLƏRDƏN KOSMETIK VASITƏLƏRIN HAZIRLANMASI

Yayda yüksək qiymət tələb edən kosmetik salonlara getmək o qədər də əhəmiyyət kəsb

etmir. Bu bizim dərimizə olduqca vacibdir. Bu kosmetik əməliyyat üçün siz meĢələrdə, bağ və

bağçalarınızda olan giləmeyvələrdən hazırlanan təbii kosmetik xammallardan istifadə edə bilərsiniz.

Ġncə xoĢ təsir bağıĢlayan giləmeyvələrdən hazırlanan təbii vasitələr üzünüzün dərisini

vitaminləĢdirərək, onun elastikliyini və təravətliliyini artırır və sağlam görünüĢ yaradır.

Bunun üçün giləmeyvəni əzib üzünüzə yaxın, əgər maska digər komponent tələb edərsə,

onda istifadə etdiyiniz təbii sıyıqdan düzgün nisbətdə istifadə edin. Bütün maskaları qaynadılmıĢ su,

mineral sularla və ya bitkilərdən alınmıĢ ekstraktlarla yuyub təmizləyə bilərsiniz.

Çiyələk. Hazırda bağı olanlar öz sahələrində iri giləmeyvə verən sortlar əkib becərirlər ki, bu

da bütün yayı meyvə verir. Bu giləmeyvədən yay fəslində baĢlayıb payızın sonuna qədər üzünüz

üçün maska hazırlaya bilərsiniz. Çiyələyin tərkibindəki çoxlu miqdar A provitamini üzün dərisini

yaxĢılaĢdırır, onu təravətli edir, tərkibindəki C vitamini isə infeksiyanın qarĢısını almaqla yanaĢı

toxumaların bərpa olunmasına səbəb olur. Bu cür maskadan yağlı dərilərdə çil və piqment ləkələrin

aradan qaldırılmasında istifadə edilir.

Çiyələk maskası. Yağlı və sadə dərilərdə maskadan sürtüb 15-20 dəqiqə saxlayıb yuyun.

Quru və yağsız piqment ləkələri olan dərilərdə isə ilk əvvəllər bitki yağı ilə üzünüzü silib, sonra

giləmeyvə maskası çəkib 10-15 dəqiqə saxlayın. Quru və normal dərilərdə isə maskanı çəkməzdən

əvvəl qidalı kremdən yaxın. Giləmeyvə sıyığını üzünüzə çəkib və ya tənzifə sürtüb kompres kimi

istifadə edin.

Çiyələk maskasından həftə ərzində 3 dəfə istifadə edilir. Müalicə kursu 10-15 əməliyyatdan

ibarətdir. Əməliyyatdan sonra üzünüzü soyuq su ilə yuyun və ya qidalı piqment çəkin.

Çiyələk şirəsindən maska. Təmiz üzünüzə çiyələkdən hazırlanmıĢ Ģirədən çəkib 15-20

272

dəqiqə saxlayın. Üzünüzün dərisinin tonusunu artırmaq üçün çiyələk Ģirəsinin dondurulmuĢ buzu ilə

sürtüb, silin.

Çiyələk kremi. ƏzilmiĢ çiyələk sıyığından 2 xörək qaĢığı götürüb üzərinə 1 ədəd yumurta

sarısı, 1 çay qaĢığı bal və bitki yağı əlavə edin. QarıĢığı qarıĢdırıb ehtiyatla 1 xörək qaĢığı kamfora

spirti əlavə edin. Bu cür krem dərini yumĢaldır və qidalandırır.

Çiyələk losyonu. 50 ml çiyələk Ģirəsinə 0,5 q salisil turĢusunun tozundan əlavə edib üzərinə

50 ml xiyar Ģirəsi və 200 ml araq töküb qarıĢdırın. Aldığınız losyonla gecələr üzünüzü silin.

Müalicəni 1 ay davam etdirin. Aldığınız losyonu soyuducuda saxlayın.

Çiyələyin yarpaqlarından hazırlanmıĢ cövhərindən yağlı dərilərin yuyulmasında istifadə

etməyi məsləhət görülür. Bunun üçün 3 xörək qaĢığı çiyələk yarpağından götürüb 1,5 stəkan qaynar

suya töküb termosda dəmləyib 1 saat saxlayın. Aldığınız cövhərdən səhər və axĢam üzünüzü yuyun.

Qarağat. Qarağatdan hazırlanan maskalar sifətin dərisini sağlamlaĢdırmaqla yanaĢı onun

tonusunu da artırır. Yağlı dərilərə qulluq edən zaman ən yaxĢı effekt verir. Quru dərilər üçün isə

qara qarağatdan hazırlanmıĢ sıyıqdan istifadə etməyi məsləhət görürlər.

Qırmızı qarağat. Üzünüzün dərisində yağ əmələ gələn zaman qırmızı qarağatdan

hazırlanmıĢ sıyıqdan yaxıb 20 dəqiqə saxlayıb, yuyun. Bu məqsədlə Ģirəsindən də istifadə edə

bilərsiniz.

Qırmızı qarağatla, nişastadan hazırlanmış maska. 1 xörək qaĢığı təzə alınmıĢ qırmızı

qarağat Ģirəsindən götürüb 1 xörək qaĢığı niĢasta ilə qarıĢdırın. Aldığınız qarıĢıqdan üzünüzə yaxıb

20 dəqiqə saxlayıb isti su ilə yuyub təmizləyin.

Qırmızı qarağat, bal və kəsmikdən hazırlanan maska. Bunun üçün 2 xörək qaĢığı qırmızı

qarağat Ģirəsindən götürüb 1 çay qaĢığı duru balı qarıĢdırın. Sonra aldığınız qarıĢıqdan götürüb

üzünüzə çəkib, 15 dəqiqə saxladıqdan sonra soyuq su ilə yuyun.

Qara qarağatdan alınan Ģirənin ağardıcı təsirə malik olub civzə və piqment ləkələrin

təmizləyərək üzün rəngini yaxĢılaĢdırır.

Şirədən maskanın hazırlanması. Çoxqatlı tənzif maskasını göz və ağız nahiyyəsinə

toxunmamaq Ģərtilə üzünüzə kompres kimi qoyub 15-20 dəqiqə saxlayın. Sonra üzünüzü soyuq su

ilə yuyub, qidalı krem sürtün.

Qara qarağatın yetişməmiş giləmeyvəsinin şirəsindən kremin hazırlanması: YetiĢməmiĢ

qara qarağatın giləmeyvəsini Ģirəçəkəndən keçirin. 100 q Ģirənin tərkibinə 1 xörək qaĢığı zeytun

yağı əlavə edib qarıĢdırın. Alınan kütləni soyuducuda dondurun. Isti kompresdən sonra üzünüzü və

boyun nahiyyəni donmuĢ qarağatdan hazırlanmıĢ buzla 5-7 dəqiqə masaj edin. Sonra üzünüzü və

boyun nahiyyəsini soyuq su ilə yuyub yumĢaq dəsmalla qurudub, qidalı krem sürtün.

Qarağatın şirəsi ilə bal qarışığından maskanın hazırlanması. Qarağatın yaĢıl rəngli

giləmeyvəsindən hazırladığınız Ģirəni 1:1 nisbətində bal ilə qarıĢdırın. Aldığınız maskadan səhər və

axĢam yuyunduqdan sonra nəmli üzünüzə yaxın. Bir iki həftədən sonra üzünüzün yaxĢılaĢmağa

doğru getdiyinin Ģahidi olacaqsınız.

Qarağatın şirəsi və un qarışığı ilə maskanın hazırlanması. 1 stəkan qarağatın Ģirəsini unla

qarıĢdırıb sıyığı alıb üzünüzə çəkib 10-15 dəqiqə saxlayıb birinci dəfə isti su ilə, sonra soyuq su ilə

yaxalayın. Maska dərinin tonusunu və nəmliyini artırır.

Qarağatın yarpağı ilə turşudulmuş süddən maskanın hazırlanması. 1 xörək qaĢığı narın

hissələrə salınmıĢ qarağat yarpaqlarını 100 ml turĢudulmuĢ südlə qarıĢdırın. Sonra tənzifdən süzüb

kütlədən götürüb üzünüzə çəkin.

Albalı giləmeyvəsindən kosmetik vasitələr.

Albalıdan hazırlanan maskalar üzün dərisini tonuslaĢdırır, rəngini yaxĢılaĢdırır. Ancaq

albalıdan hazırlanan maskalar üzdə çox saxlamaq olmaz. Belə ki, o havanın təsirindən Ģirə

oksidləĢir, göy rəngə çevrilir və sifətə ləkələrin əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Maskanı

hazırlanması üçün 1-2 stəkan albalı götürüb, yuyub, çəyirdəkdən ayırıb, taxta qaĢıqla əzin.

Quru dərilər üçün maskanın hazırlanması:

Albalı ilə bal maskası. Bunun üçün albalıdan hazırlanmıĢ sıyığın tərkibinə azca duru bal

qatın. QatıĢığı üzünüzə çəkib, 10-15 dəqiqə saxladıqdan sonra isti su ilə isladılmıĢ pambıqla silin.

Albalı ilə kələm şirəsindən maska. ƏzilmiĢ albalı sıyığın 1:1 nisbətində kələm Ģirəsilə

273

qarıĢdırıb üzünüzə yaxıb, 10-15 dəqiqə saxlayıb isti su ilə yuyub salfetka ilə qurulayıb, sakitləĢdirici

krem sürtün.

Yağlı dərilər üçün krem: Albalı ilə kök şirəsindən maska. Bunun üçün albalı sıyığının tərkibinə az miqdarda kök

Ģirəsi əlavə edin. QarıĢdırıb arxası üstə uzanıb ehtiyatla üzünüzə çəkin. 10-15 dəqiqə saxlayıb isti su

ilə yuyub, yumĢaq dəsmalla qurudun.

Albalı və yumurta sarısı kremi. 1 stəkan albalı sıyığını 1 ədəd yumurta sarısı ilə qarıĢdırıb

ehtiyatla dərinizə yaxın. 10 dəqiqədən sonra soyuq su ilə yuyun. Prosesi həftədə 2 dəfə təkrar edin.

Albalı ilə nişasta maskası. Albalını yığımının tərkiibinə 1 xörək qaĢığı kartof niĢastası əlavə

edib qarıĢdırın. 20 dəqiqə saxlayıb soyuq su ilə yuyun. Bu cür maska nəinki üz dərisini qidalandırır,

hətta damar geniĢlənmələrinin qarĢısını alır.

Albalı ilə alma maskası. Albalı sıyığının tərkibinə sürtgəcdən keçirilmiĢ yaĢıl alma sıyığı

əlavə edib qarıĢdırın. Üzünüzə çəkib 15 dəqiqə saxlayıb, soyuq su ilə yuyun.

Albalı illə limon maskası. 1 stəkan albalı sıyığının tərkibinə 1 çay qaĢığı Ģəkər və

sürtgəcdən keçirilmiĢ limon əlavə edib üzünüzə çəkib 15-20 dəqiqə saxlayıb soyuq su ilə yuyun.

Normal dəri üçün maska. Ən yaxĢı maska albalı sıyığını müxtəlif növ turĢudulmuĢ süd

məhsulları ilə qarıĢığından hazırlanan maskalar hesab edilir.

Albalı ilə kefir maskası. 1 stəkan albalı sıyığını 1 stəkan kefir ilə qarıĢdırıb üzünüzə çəkib

15-20 dəqiqə saxlayıb isti su ilə yuyun. Sonra qidalı krem yaxın.

Albalı ilə xama maskası. 2 stəkan albalı sıyığının tərkibinə stəkanın 1/2 hissəsi qədər xama

əlavə edin, yaxĢı qarıĢdırdıqdan sonra üzünüzə çəkin. 15 dəqiqə sonra yuyun. Əməliyyatı həftədə 2-

3 dəfə təkrar edin.

Təravətverici maska. Bunun üçün albalı sıyığının tərkibinə 1-2 ədəd xiyarın Ģirəsi, ögeyana,

yarpız, cəfəri, Ģüyüd cövhəri ilə qarıĢdırıb üzünüzü yuyun.

Qaragilə. Göy rəngə malik olan qaragilə güclü antioksidant və zəngin antosian tərkibli

giləmeyvədir. O, sərbəst radikalları neytrallaĢdırır, qan-damarlarını möhkəmləndirir. Qaragilənin

tərkibindəki zəngin A, B, B2, C, PP vitamin kompleksi və mikroelementləri üz dərisinin

qocalmasının qarĢısını almaqla yanaĢı, dərinin qocalmasını dayandırır. Tərkibində yüksək miqdarda

vitaminin olması dərini efektli qidalandırır, sakitləĢdirir.

Quru dərilər üçün qaragilə sıyığından hazırlanmıĢ maskalar gözəl təsir göstərir. ƏzilmiĢ

qaragilə sıyığının tərkibinə təzə xama yaxud qaymaq qarıĢdırıb üzünüzə çəkin. 20 dəqiqə saxlayıb,

əvvəl isti su ilə yuyub, soyuq su ilə yaxalayın.

Quru dərilər üçün maska. Əgər sizin dəriniz həddindən artıq dərəcədə qurudursa, maskadan

əvvəl yağlı kremi xama və yaxud qaymaqla qarıĢdırıb sürtün.

Moruqla yumurta sarısı. Moruq Ģirəsini yumurta sarısı xama və ya qaymaqla qarıĢdırıb

üzünüzə çəkib 10-15 saxlayıb, əvvəl isti, sonra soyuq su ilə yaxalayın.

Moruqla yumurta sarısı. Moruq Ģirəsini yumurta sarısı xama və ya qaymaqla qarıĢdırıb

üzünüzə çəkib 10-15 dəqiqə saxlayıb, əvvəlcə isti, sonra soyuq su ilə yuyun.

Moruqla bal maskası. Moruq sıyığını (1:1) nisbətində balla qarıĢdırıb üzünüzə çəkin. 10

dəqiqədən sonra otaq temperaturunda mineral su ilə yuyun.

Moruq, bal və kəsmik qarışığından hazırlanan maska. 1 çay qaĢığı kəsmik və bal götürüb

2 çay qaĢığı moruq Ģirəsi qarıĢdırın, sürtüb, soyuq su ilə yuyun.

Yağlı dərilər üçün moruq şirəsindən maska. Bu Ģirə çivzəli dəriyə müsbət təsir göstərərək

onu təmizləyir və ağardır. Maskanı yaxaladıqdan sonra isti kompres düzəldib üzünüzə qoyun. Sonra

üzünüzü pambıqla təmizləyin. Maskanı 15-20 dəqiqə saxlayıb yuyun. Əməliyyatı gün aĢırı təkrar

edin.

Moruqla zülalın maskası. 1 ədəd yumurta zülalını götürüb üzərinə 2 çay qaĢığı moruq Ģirəsi

əlavə edib qarıĢdırıb üzünüzə sürtün.

Normal dəri üçün. Moruq Ģirəsini pambığa hopdurub üzünüzə çəkin, 20-30 dəqiqədən sonra

yuyun.

Moruqla südün qarışığı. 100 qram moruğu əzib üzərinə 1 xörək qaĢığı süd əlavə edib

qarıĢdırıb üzünüzə çəkib 15-20 dəqiqədən sonra qaynadılmıĢ su ilə yuyub təmizləyin.

274

Krıjovnik. Krıjovnikin gilmeyvəsindən hazırlanan maskalar yumĢaldıcı, qidalandırıcı və

nəmləĢdirici xüsusiyyətlərə malikdir. YetiĢmiĢ giləmeyvəsindən hazırlanan maskalar quru dərilər

üçün, yetiĢməmiĢ giləmeyvəsindən hazırlanan maskalardan yağlı dərilərdə istifadə olunur.

Krıjovnik şirəsi. Təmizləyici, yumĢaldıcı, qidalandırıcı təsir göstərir. Bu Ģirədən istənilən tip

dərilərdə istifadə etmək olar. Salfetkanı Ģirəyə hopdurub üzünüzə qoyun. 15-20 dəqiqə saxlayıb

yuyun.

Krıjovnik Ģirəsi, bal və kəsmikdən maska. Nazik, həssas üzlər üçün 1 çay qaĢığı əzilmiĢ

kəsmik o qədər duru balın üzərinə 2 çay qaĢığı krıjovnik Ģirəsi əlavə edin. Qalın təbəqə Ģəklində

üzünüzə çəkib 10-15 dəqiqə saxlayıb, pambıqla silib yuyun.

Süd ilə krıjovnikin maskası. 100 q krıjovnik giləmeyvəsini əzib, üzərinə 1 xörək qaĢığı süd

əlavə edib qarıĢdırıb üzünüzə çəkin, 15-20 dəqiqə saxladıqdan sonra yuyub təmizləyin.Üzünüzü

qaynadılmıĢ su ilə yuyun.

Qliserin ilə krıjovnnik maskası. Bu quru dərilər üçün gözəl vasitə hesab edilir. 5 xörək

qaĢığı təzə sıxılmıĢ krıjovnik Ģirəsindən götürüb 1xörək qaĢığı qliserinlə qarıĢdırıb, səhər, axĢam

üzünüzü silin.

Çivzəli yağlı dərilər üçün maska. Krıjovnikin yetiĢməmiĢ giləmeyvələrini əzib xama və ya

qaymaqla qarıĢdırın. Sonra kütlədən götürüb nazik qatla üzünüzə çəkib 15-20 dəqiqə saxlayıb

yuyun.

Yetişməmiş krıjovnik giləmeyvəsindən losyonun hazırlanması. 2 xörək qaĢığı əzilmiiĢ

giləmeyvədən götürüb, 1 stəkan qaynadılıb soyudulmuĢ suya töküb 10-15 dəqiqə saxlayın. Sonra

süzüb üzərinə 2 xörək qaĢığı araq əlavə edin. Səhər, axĢam losyonla üzünüzü silin.

Yay fəsli gözəldir. Bu fəsildə giləmeyvələr bol olur. Bundan istifadə edib, həm özünüzü

vitaminlə, həm də gözəlliyinizi təmin edə bilərsiniz. Giləmeyvə kosmetikasını əldən verməyin.

Giləmeyvələrdən hazırlanan maskalar əla kosmetik vasitələr hesab edilir. Maskalar dərinin

tonusunu artırır, onu nəmləndirir, təravətləndirir, ağardır və onu faydalı maddələrlə təmin edir.

Çaytikanı. Çaytikanından hazırlanan maskalar dəriyə təravətləndirici təsir göstərməklə

yanaĢı onu cavanlaĢdırır. çaytikanı maskalarından sonra dəri dartılır, elastikliyi artır, qırıĢlar

tədricən çəkilib yoxa çıxır. BaĢqa giləmeyvələrdə olduğu kimi çaytikanı giləmeyvələrinin də qabığı

qalın olduğundan onu dondurur, sonra azca qaynar suda pörtlədir, daha sonra əzib ondan maskalar

hazırlayırlar.

Quru dəri üçün maska. 1 xörək qaĢığı sıyıq halına salınmıĢ çaytikanını bərabər miqdarda

xama və ya qaymaqla qarıĢdırın, üzünüzə çoxlu miqdarda çəkib 15 dəqiqədən sonra isti su ilə

yuyub təmizləyin.

Quru normal dəri üçün maska. 1 xörək qaĢığı çaytikanı Ģirəsi ilə yumurta sarısını

qarıĢdırın. Sonra qarıĢıqdan üzünüzə çəkib 15 dəqiqə saxıayın, sonra azca qızdırılmıĢ isti su ilə

yuyun.

Quru solğun dərilər üçün. 1 xörək qaĢığı giləmeyvəni o qədər də əzilmiĢ buğda cücərtisi ilə

qarıĢdırıb üzərinə 2 xörək qaĢığı zeytun yağı əlavə edin, yaxĢıca qarıĢdırararq üzünüzə çəkin. 15-20

dəqiqə saxlayıb, əvvəlcə isti, sonra soyuq su ilə yuyub təmizləyin. Bu maska dərini qidalandırmaqla

yanaĢı onu hamarlaĢdırır.

Bal ilə çaytikanı maskası. 1 xörək qaĢığı giləmeyvəni əzib 1 çay qaĢığı balla qarıĢdırın.

Kütləni üzünüzə çəkib 10-12 dəqiqə saxlayın, əvvəl isti, sonra soyuq su ilə yuyub təmizləyin. Belə

maska dərini yaxĢı qidalandırır, onun qırıĢlarını azaldır və elastik edir.

Solğun dərilər üçün zərif (tonin) maska. Stəkanın 1/4 hissəsi qədər isti südün üzərinə 1 çay

qaĢığı çaytikanı Ģirəsi, bal həll olana qədər qarıĢdırın. Pambıq tampona hopdurun, üzünüzə çoxlu

miqdarda çəkib 20-25 dəqiqə saxlayın, əvvəl isti su ilə, sonra isə soyuq su ilə yuyub təmizləyin.

Quru dərilər üçün təmiz çaytikanı Ģirəsindən istifadə edilir. Bu maska dəriyə nəmlik verir.

Mərsindən kosmetik vasitənin hazırlanması. Mərsindən hazırlanan maskalar üzün dərisini

nəmləndirir, yumĢaldır, tonusunu artırır, kiçik qırıĢları hamarlayır.

Mərsinin təzə Ģirəsi, eləcə də yarpaqlarından hazırlanan ekstraktlar soyuqdəymə zamanı

üzdə əmələ gələn səpkilərin, civzələrin müalicəsində yaxĢı effekt verir.

Yağlı dərilər üçün maska. Mərsinin giləmeyvəsindən hazırlanan sıyığı üzünüzə çəkib 10-15

275

dəqiqə saxladıqdan sonra yuyun. Quru dərilər üçün 1:1 nisbətində bitki yağı ilə qarıĢdırıb istifadə

edin.

Damar genişlənmələri və üzünsolğunlaşması zamanı. ƏzilmiĢ giləmeyvədən 2 çay qaĢığı

götürüb, üzərinə o qədər də kartof unu əlavə edib qarıĢdırın. Sonra alınan kütlədən götürüb üzün

nasaz olan hissəsinə çəkin, 15 dəqiqə saxlayıb yuyun.

Yağlı dərilər üçün təmizləyici maska. 1 xörək qaĢığı giləmeyvəni əzib üzərinə 1 xörək

qaĢığı itburnu Ģirəsi və az miqdarda buğda unu əlavə edib qarıĢdırın. Alınan qatı kütlədən üzünüzə

çəkib 15-20 dəqiqə saxlayın və sonra soyuq su ilə yuyub təmizləyin.

Yağlı və problemli dərilər üçün maska. Eyni miqdarda mərsin, alma və portağal Ģirəsindən

götürüb qarıĢdırın. Bu cür hazırlanmıĢ maska nəinki dərini təravətləndirir, həmçinin onun

elastkliyini artırır.

Üz dərisində əmələ gələn səpkilərin, civzələrin və digər soyuqdəymə zamanı əmələ gələn

problemlərin aradan qaldırılması üçün mərsin cövhərinin hazırlanması: 1 xörək qaĢığı qurudulmuĢ

mərsin yarpağından götürüb 1 stəkan qaynar suya tökün, 1 saat dəmləyib süzün. Aldığınız cövhər

ilə üzünüzü gündə 2-3 dəfə silin.

Mərcanı (quşüzümü).

Kosmetikada quĢüzümünün Ģirə və sıyığından istifadə edilir. ġirə səpki və civzələrin

müalicə edilməsində müsbət təsir göstərir. QuĢüzümündən hazırlanan maska yağlı dərilərə yaxĢı

təsir göstərərək dərinin geniĢlənməsinə və piylərin təmizlınməsinə səbəb olur. Giləmeyvəni əzərək

sıxıb Ģirəsini çıxarın. ġirəni salfet, pambıq, tənzif üzərinə hopdurub üzünüzə qoyun, 15-20 dəqiqə

saxlayın. Sonra üzünüzü yaĢ pambıq ilə silib təmizləyin, ardınca üzünüzü yuyun. Maskadan həftədə

2-3 dəfə istifadə edə bilərsiniz. Müalicə kursu 15 gündür. 2-3 ay istirahət verib yenidən davam

etdirin.

Toyuq yumurtasının sarı hissəsini 0,5-1 çay qaĢığı quĢüzümü Ģirəsi və 1-2 çay qaĢığı xama

ilə qarıĢdırın. Aldığınız maskadan üzünüzə çəkib 15-20 dəqiqə saxlayıb yuyun. Sonra çayla

kompres edin. Əməliyyatı həftədə 2-3 dəfə təkrar edin. Müalicə kursu 12-15 maskadan ibarətdir.

Genişlənmiş və piyli dərilər üçün maska. 2 çay qaĢığı yumurta zülalı götürüb ehtiyatla

qarıĢdırmaqla üzərinə 0,5 çay qaĢığı quĢüzümü Ģirəsi əlavə edin, alınan kütləni yaxĢıca qarıĢdırın.

Maskanı üzünüzə çəkib 4-5 dəqiqədən sonra əməliyyatı təkrar edin. Birinci maskanı təmizləmədən

yeni maskadan istifadə edin. Sonra maskaları pambıq tamponlara hopdurub üzünüzü silin. Sizin

dərinizi cavanlaĢdıran maskalardan biri də quĢüzümü Ģirəsi, yumurta sarısı və yaxud xama qarıĢığı

ilə hazırlanan maskadır. Alınan maskanı həftədə 2-3 dəfə üzünüzə çəkib, 15-20 dəqiqə saxlayaraq

yuyun. Müalicə kursu 20 əməliyyatdan ibarətdir.

Quşarmudu. QuĢarmudunun tərkibində 160-170 mq%-ə qədər C vitamini vardır.

Tərkibindəki karotinoidin miqdarına görə kökü bir neçə dəfə üstələyir. Buna görə də quĢarmudu

meyvəsindən hazırlanan maskalar istənilən üz dəriləri, xüsusən də solğun üz dəriləri üçün çox

əhəmiyyətli hesab edilir.

Quşarmudundan maskanın hazırlanması. Ġlk öncə quĢarmudu giləmeyvəsi dondurulur,

sonra üzərinə qaynadılmıĢ su tökərək yumĢaldılır, əzilib üzərinə bal tökülərək qarıĢdırılır. Sonra isə

qarıĢığın turĢuluğunu azaltmaq üçün yaxĢı olar ki, onun tərkibinə az miqdarda xama və yaxud süd

əlavə edilsin. Bu cür hazırlanan maska üzü hamarlaĢdırır, ona incə rəng verir.

İtburnu. Ġtburnunun meyvə və yarpaqlarından alınan sıyığından, toxum və cavan

budaqlarından bütün dərilər üçün yararlı olan kosmetik vasitələr hazırlamaq olar. Bu cür maskalar

dərini vitaminləĢdirir, tonusunu artırır, dərini təmizləyir, piqment ləkələrinin və çibanların

müalicəsində müsbət təsir göstərir.

Göz soyuqdəymələrində və göz qapaqlarının qızartısı zamanı 50 ml itburnu cövhəri ilə 0,5

stəkan tünd çayı qarıĢdırıb zədə almıĢ nahiyəni silin. Bu cövhərdən dodaq çatlamalarında da istifadə

etmək olar.

Başınağacı. BaĢınağacı giləmeyvəsi tonusartırıcı və möhkəmləndirici xüsusiyyətlərə malik

olduğundan istənilən dəri üçün istifadə oluna bilər.

Losyon. YetiĢmiĢ giləmeyvəsini qaynar suya töküb dəmləyin. Bu dəmləmədən yuyunma,

islatma, kompres kimi istifadə etməklə yanaĢı, çaya qarıĢdırıb içmək də olar.

276

Başınağacı giləmeyvəsi ilə qara qarağatdan hazırlanan qarışıq şirə ilə maska. Bərabər

miqdarda baĢınağacı Ģirəsi ilə qara qarağat Ģirəsini qarıĢdırın. Salfeti Ģirə ilə isladıb üzünüzə qoyun,

10 dəqiqə saxladıqdan sonra yenidən isladıb 10 dəqiqə də saxlayın.

Balla maska. YetiĢməmiĢ giləmeyvəni əzib az miqdarda bal qatın. QarıĢdırıb sifətinizə

sürtün və 30 dəqiqə saxlayın. Sonra ilıq suya limon Ģirəsi qatıb üzünüzü yuyun.

Yumurta zülalı ilə maska. Təzə giləmeyvədən hazırlanmıĢ baĢınağacı Ģirəsini yumurta

zülalı ilə (1:1 nisbətində) qarıĢdırıb üzünüzə çəkin və 30 dəqiqə saxlayın. Bu maskadan əsasən yağlı

dərilərdə istifadə etmək məsləhət görülür.

Undan hazırlanmış maska. DondurulmuĢ giləmeyvəni qaynar suya töküb, sonra əzərək

üzərinə qarğıdalı unu və yaxud niĢasta əlavə edin. Bunları yaxĢıca qarıĢdırıb alınan maskanı

üzünüzə sürtün. Bu maska üzü hamarlaĢdırıb ona incə çəhrayı rəng çaları verir.

Qarpız kosmetikası. Qarpızın lət hissəsi güclü antioksidant xüsusiyyətə malik olduğundan

dərini xarici mühitin zərərli təsirlərindən qoruyur, üzə parlaqlıq verməklə yanaĢı onu

möhkəmləndirir və elastikliyini artırır.

Qarpız maskası. YetiĢmiĢ qarpızın lət hissəsini çəngəllə əzib üz və boyun nahiyənizə çəkin,

20 dəqiqə saxlayıb soyuq su ilə yuyub təmizləyin. Bu cür maska dərini tonuslaĢdırır, təravətləndirir

və cavanlaĢdırıcı təsir göstərir, ondakı piqmentləĢməni aradan qaldırır.

Qarpız buzu. Qarpızdan alınmıĢ Ģirəni soyuducuya qoyub dondurun. Formaya salınmıĢ

qarpız buzu ilə üzünüzü masaj edin. 20 dəqiqədən sonra soyuq su ilə yuyub, qida kremi çəkin.

Nəmləndirici və təravətləndirici losyonun hazırlanması. 2 stəkan qarpız Ģirəsinin tərkibinə

1 xörək qaĢığı bal və 1 çay qaĢığı duz əlavə edib kütləni qarıĢdırın, üzərinə 1 stəkan araq tökün.

Aldığınız losyonla üzünüzü sildikdən sonra yumadan 2 saat saxlayın. Losyonu soyuducuda saxlayıb

bir neçə dəfə istifadə etmək olar.

Təmizləyici losyon. Eyni miqdarda qarpız və xiyar Ģirəsini qarıĢdırın. Bu cür losyon üzü

gözəl təmizləyir. Üzünüzdə səpki olarsa losyonun tərkibinə spirt əlavə edin.

CAVANLAġMANIN YENĠ METOD VƏ ÜSULLARI

Ġnsan cəmiyyəti təĢəkkül tapdıqdan sonra istər kiĢilər, istərsə də qadınlar həmiĢə cavan və öz

gözəlliklərini uzun müddət saxlamaq barəsində çox düĢünmüĢ və müxtəlif yollar axtarmağa

baĢlamıĢlar. Onlar, xüsusən də qadınlar təbiətin yaratdığı bitki aləminin çiçək, qabıq, yarpaq, kök,

gövdə, toxum və s. hissələrindən ətirli sular, məlhəmlər, ətirli yağlar hazırlayıb bədənlərini, üzlərini,

qaĢ və dodaqlarını bu vasitələrlə silər, dodaqlarını boyayar yuyunarmıĢlar. YaĢı 30-u haqlayan hər

bir qadın qırıĢlar, solğun dəri, yağlı-quru cillərlə mübarizə aparır. Dünya iqtisadiyyatının ən gəlirli

sahələrindən olan kosmetika, plastik cərrahiyə biznesi ilə yanaĢı tibb elmi də səxavət kisəsini açıb

töküb. Yəni, indi cavan görünmək üçün insanlar sözün əsl mənasında öz qanını qaĢığa tökür. Bəzən

ana bətnindən yenicə qoparılmıĢ bir körpənin qanından da istifadə edənlər də var. Ġlahi, gözəllik

həqiqətən bu qədər qurban tələb edir?

Öz qani ilə gəncləşənlər - ozon terapiyasından kimlər istifadə edir?

Biz kitabda XXI əsrdə cavanlaĢmaq üçün hər cür çılğınlığa hazır olanlardan söhbət

açacağıq. BaĢlayaq öz qanını qaĢığa qoyanlardan. Elmi dildə isə bu prosedurun adı ozon

terapiyasıdır, yəni qanın yuyullması. Bu dünyada geniĢ yayılmıĢ dərmansız müalicə üsuludur. Belə

bir müalicə orqanizm üçün zərərli olan kimyəvi preparatların tənzimlənməsinə imkan verir,

orqanizmdə tarazlığın pozulmasını nizamlayır, müxtəlif orqanların vəziyyətini yaxĢılaĢdırır,

orqanizmin müdafiə qabiliyyətini aktivləĢdirir. Bunun nəticəsində insan qocalıqla daha aktiv

mübarizəyə qoĢula bilir. Yəni, dediyimiz bu üsul həm müxtəlif xəstəliklərlə mübarizədə istifadə

olunur, həm də estetik cərrahiyələrdən qaçmaq istəyənlər üçün ideal metoddur.

QonĢu Türkiyə bu üsulla mərhum prezident Turqut Özalın təcrübəsində tanıĢ olmuĢdur. 15 il

bundan əvvəl cənab Özal qanını «yuduzdurmaq» üçün tez-tez Ġsveçrəyə gedib-gəlirdi. Onun bu

üsuldan istifadə etməsinə orqanizmindəki xəstəliklər səbəb olsa da, hazırda Türkiyədə, eləcə də

dünyada ozon terapiyasından əksər məĢhur ulduzlar istifadə edir. Amma, gəncləĢmək üçün. Əsası

Almaniyada qoyulan ozon terapiyasının istifadə sahələri olduqca geniĢdir. Revmatizma, Ģəkər,

277

xərçəng xəstəlikləri, bəzi göz, dəri, bağırsaq, nevroloji xəstəliklərin müalicəsi zamanı ozon

terapiyasının əvəzi yoxdur. Bu zaman da xəstələrə xəstəlik dərəcəsindən asılı olaraq, müxtəlif sayda

seanslar tətbiq olunur.

Qanın yuyulması deyiləndə ―plazmaferez‖ baĢa düĢülməlidir. Hamilə qadınların qanında

viruslardan qurtulmaq üçün tətbiq olunan bu metod həm də gəncləĢmək üçün lazımdır. Bu zaman

qana daha çox oksigen daxil olur, orqanizmin zərərli maddələrdən təmizlənir və bu da özünü

insanın üz cizgilərində, parlaq dərisində göstərir. Həkimlər ancaq cavanlaĢmaq istəyən insanların bu

üsulla ildə bir dəfə müraciət etməsini məsləhət görür. Bir seansın məbləği isə o qədər də kiçik deyil,

400-500 manat. Türkiyədəki məĢhurlar arasında müğənni Gülbən Ərgən, həyat yoldaĢı Mustafa

Ərdoğan komediya ustası Yılmaz Ərdoğan dünyada isə Hillari Klinton, Bred Pitt, Ancelina Coli,

Demi Mur… kimi məĢhurlar bu üsulla gəncləĢməyə çalıĢırlar.

Vampir terapiyasi - öz qanini «içib» gəncləşənlər.

Ġnsanın öz qanı ilə cavanlaĢması metodu təkcə ozon terapiyası deyil, dünyada «vampir

trendi» adlandırılan PRP üsulu da gənclik eliksirlərindən sayılır. Bu halda da gəncləĢmək istəyən

insanın qol və ya əlindən bir az qan alınır, laboratoriya Ģəraitində yad, zərərli maddələrdən

təmizlənir, daha sonra isə üz dərisinin altına yeridilərək, gəncləĢməyə səbəb olur. «Platelet Rich

Plazma» adı ilə tanınan PRP üsulu giriĢ, sızaq izləri, günəĢ ləkələri və saç tökülməsində də müsbət

nəticələrə gətirib çıxarır. Həkimlər izah edir ki, əslində bu üsulda önəmli olan cildin «baĢını

aldatmaqdır». Yəni, üz dərisinə təmiz qan yeridildikdən sonra hüceyrələr bunu xəbərdarlıq kimi

qəbul edib, hərəkətə keçir. Bu durum bir qədər yaranın sağalmasını xatırladır. Dəridəki tıxanmıĢ

bölgələr təmizləndiyi üçün üz cildi əvvəlkindən daha yaxĢı vəziyyətə gəlir.

Həkimlər bu vampir üsulundan hər mövsüm istifadəni mümkün sayır. Həm də bu üsul

zamanı hər kəs öz qanından istifadə etdiyi üçün allergiya yaratmır. Ehtiyaca uyğun olaraq, bir seans

3-4 həftə həyata keçirilir. PRP müalicəsi insanın yaĢından, üz dərisinin keyfiyyətindən, siqaret

çəkib-çəkməməsindən asılı olaraq, nəticə verir.

Abort olunmuĢ körpədən hazırlanan «cavanlıq eliksiri».

Daha bir ilginc və tükürpədici cavanlaĢma metodu barədə isə türk müğənnisi Bülənt

Ersoyun təcrübəsində rast gəlmək mümkündür. Ərsoy abort olunmuĢ körpədən alınan genlərin kök

hüceyrələrindən hazırlanan dərmanı üzünə sürtməklə gənc qalır. Çox məsrəfli və çətin olan bu

proses zamanı dərman xəstənin üz və boyun hissələrinə sürtülür. Həkimlər deyir ki, sözügedən üsul

«itirilmiĢləri yerinə qoyma prosedurudur»

«Kosmonavt üsulu» da 21-ci əsr gəncləĢmə üsullarının ən geniĢ yayılanıdır. Bu üsul öncə

üzə tərkibində yüksək miqdarda oksigen olan bir kremdən istifadə üsuludur. Ardınca üzdəki

tıxanmıĢ bölgələrin təmizlənməsi üçün buxarla təmizlik prosesi həyata keçirilir. Son olaraq, isə

insanın baĢına özəl bir papaq yerləĢdirilir. Kosmonavt papağını xatırladan bu baĢlığın içərisində

gəncləĢmək istəyənin üzünə müəyyən miqdarda oksigen püskürdülür. Nəticədə üz sağlam və

yumĢaq görüntüyə sahib olur.

Bir neçə il ərzində cavanlaĢdirma üsulu.

CavanlaĢdırılma üsullarından biri də botoks, plazmagel, pilingdir.

Amma üz cildi çox qalındırsa və yuxarıda qeyd etdiyimiz cəhdlərə müsbət reaksiya

vermirsə, həkimlər plastik əməliyyata yaxın olan bəzi prosedurları məsləhət görürlər. Bunlar isə

botoks, plazmagel, lazerlə cild yeniləĢmə, pilinq adlanır.

BaĢlayaq botoksdan. Botoks xüsusən alın və göz çevrəsindəki qırıĢlardan qurtulmaq üçün

son zamanlar istifadə olunan ən ideal üsuldur. Prosedur cəmi 2 dəqiqə ərzində həyata keçirilir, baĢa

çatdıqdan sonra insan normal həyatına qayıdır. Botoks ancaq professional həkimlər tərəfindən

həyata keçirilməlidir. Prosedurun mahiyyəti isə mimika və qırıĢıqlara səbəb olan əzələlərin

hərəkətini minimuma endirmək, dəri üzərində qırıĢ bölgələrin düzəldilməsini təmin etməkdir.

Amma botoksun təsir müddəti 6 aydır. Həmin müddətdən sonra öz təsir gücünü itirir və dəri əvvəlki

vəziyyətinə qayıdır.

Plazmagel də əməliyyatsız, yarım saat ərzində tətbiq olunan təsirli bir üsuldur. Insanın öz

qanından alınan daha sonra özəl minerallar əlavə edilərək üzün istənilən bölgəsinə sürtməklə

müsbət nəticə əldə edilir. Prosedurdan sonra cild daha gənc və təravətli görünür. Allergiya

278

vermədiyi üçün ortaya daha təbii bir mənzərə çıxır.

Hazır dolğu maddələri də az vaxta, amma gəncləĢmək istəyi olan insanlar üçündür. Bu

maddələr xüsusən üzdəki çöküklük və qırıĢlar, dodağın incəliyi zamanı tətbiq olunur. Dolğu

maddələrin tətbiqi zamanı üzə sürtülən anestezlik bir dəqiqə ərzində öz müsbət təsirini göstərir.

GəncləĢdirilmənin bir növü də lazer üsuludur. Lazerlə cild gəncləĢdirilməsi ağrısız olmasına

və dəridə qızartı yaratmadığına görə fərqlənir. Müalicə sonrası toparlanmağa ehtiyac olmayan, bir

neçə dəqiqə ərzində tətbiq olunan bu metod da cilddəki hüceyrələri yeniləyərək, daha düzgün, daha

sıx və daha gənc bir dəri görüntüsünü yarada bilər.

Ən ağrılı və əzablı cavanlaĢma metodu isə pilinqdir. Bu zaman üzün dərisinin soyulması ilə

dərinin yeniləĢməsi və gəncləĢməsi baĢ verir. Bu üsul ilə üzdəki qırıĢıqlar cildin tez yaĢlanması,

dəri quruluğu, dəri yorğunluğu aradan qalxır. Eləcə də pilinq sayəsində cild ləkələri, çatlaqlar,

baldır və qarın bölgəsindəki elastiklik itkisi kimi dəri problemləri yox olur. Prosedur nəticəsində

insan ən azı 10 yaĢ cavanlaĢmıĢ kimi görünür.

XXI əsrdə bir çox yeni dəyiĢikliklər baĢ verməsinə baxmayaraq, cavanlaĢmaq eĢqinə

düĢənlərin metodu dəyiĢmir. Yenə də qandan istifadə edilir. Bu dəfə öz qanlarından.

AROMATERAPIYA

Efir yağlarından xalq təbabətində istifadəsi çox qədim dövrlərə gedib, çıxır. Ətirli yağlar

orqanizm xoĢ və ətirli iyə malik olduğundan stimullaĢdırır və insanda xoĢ əhval yaradır. Efir

yağlarının təsir mexanizmi onun tərkibindəki mürəkkəb kimyəvi birləĢmələrdən asılıdır. Insanlar

hər hansı bir səbəbdən gərginlik, əsəbilik, ruh düĢgünlüyü, yuxusuzluğa, fəsil depressiyasına məruz

qalır. Ətirli efir yağların içərisində insanlarda xoĢ əhval yaradan, stimullaĢdırıcı təsir göstərən, insan

orqanizmin tələbatlarına cavab verən ətirli yağlar mövcuddur.

Aromaterapiya - kəskin streslərin, depressiyaların həyəcanlanmaların yuxusuzluğun

həmçinin əzələ spazmalarının və damar ağrılarının aradan qaldırılmasına kömək edir. Efir yağları

cinsi fəallığın yüksəlməsinə müsbət təsir göstərir. Lakin, bütün ətirli yağlardan müalicə vasitəsi

kimi istifadə etmək olmaz. Bir neçə efir tərkibli bikilərdən alınan yağlardan müalicə vasitəsi kimi

istifadə etmək məsləhət görülmür. Bunlar xoĢagəlməz hallar yarada bilərlər. Bunlar hansılardır. Acı

badam, adi cirə, kamfora, kassiya, darçın yağı, xardal kökü, yovĢan, qara xardal, yarpız, sədo, Ģam,

sürvə, ardıc, kəklik otu və s. bitkilərdən alınan yağlardan sərbəst istifadə etməyə icazə verilmir.

Ənbər sürvə yağı - Salvia selarea L. Antiseptik, stimullaĢdırıcı və antibakterial

xüsusiyyətlərə malikdir. BaĢ ağrılarında, miqren, həddindən artıq həyəcanmalarda, depressiyaların,

hipertoniyanın, əzələ qıcolmalarında, bronxial astma, əsəb yorğunluğunun aradan qaldırılmasında

istifadə edilir.

Evkalipt yağı – Eucalyptus globulus Labill. Bəlğəmgətirici, antiseptik və ağrıkəsici

xüsusiyyətlərə malikdir. Arteritin, yuxarı tənəffüs yollarının əsəb xəstəliklərinin, baĢ ağrılarının

müxtəlif nevroloji xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur.

ƏtirĢah yağı - Pelargonium roseum L. Təravətverici, sakitləĢdirici və antiseptik

xüsusiyyətlərə malikdir. Əsəb yorğunluqlarında o cümlədən, depressiyaların, daxili sekresiya

vəzlərinin pozuntularının aradan qaldırılmasında iĢlədilir.

Yasəmən yağı - Jasminum officinale L. Ağrıkəsici, soyuqdəymə, spazma xəstəliklərinin

müalicəsində istifadə olunur. Bundan əlavə stress, depressiya, əsəb yorğunluğu və yuxusuzluğun

aradan qaldırılmasında istifadə edilir.

Lavanda yağı – Lavandula angustifolia Mill. Spazma, antiseptik və sakitləĢdirici

xüsusiyyətlərə malikdir. Yuxusuzluğun, hipertoniya, miqrenin, müxtəlif xarakterli depressiyaların

müalicəsində tətbiq edilir.

Limon yağı – Citrus limon (L.) Burm. Antiseptik, stimullaĢdırıcı, spazma əleyhinə və

279

təmizləyici xüsusiyyətlərə malikdir. Depressiya, hipertoniya, bronxial astma, yuxarı tənəffüs yolları

xəstəliklərinin və damar geniĢlənmələrində istifadə edilir.

Ġstiot, yarpız və ya mentol yağı – Mentha piperita L. Təravətverici, soyuqdəymə və

büzüĢdürücü xassəyə malikdir. Mədə-bağırsaq, soyuqdəymə əleyhinə, yuxarı tənəffüs yollarının,

bronxial astma, əzələ ağrılarında, yuxusuzluğun aradan qaldırılmasında istifadə edilir.

Rozmarin yağı – Rosmarinus officinalis L. Ağrıkəsici, tonusartırıcı, antiseptik və

spazmatik xüsusiyyətlərə malikdir. Mədə-bağırsaq, yuxarı tənəffüs yolları, bronxial astma, əzələ

ağrılarının, damar spazmaları, həmçinin baĢ ağrılarında, əsəb gərginliyində və yuxusuzluğun aradan

qaldırılmasında istifadə edilir.

Sandal yağı – Santalum album L. Spazmatik, antiseptik, bəlğəmgətirici və tonusartırıcı

xüsusiyyətlərə malikdir. Yuxusuzluqda, depressiyalarda, əsəb gərginliyində, xroniki bronxit və

boğaz ağrılarında tətbiq edilir.

RƏNG TЕRAPIYASI

Çox qədim zamanlardan rənglər haqqında əfsanəvi rəvayətlər yaradılmıĢdır. Ġnsanlar

rənglərin əmələ gəlməsini müxtəlif təbii fövqəladə hadisələrlə, planеtlərlə, göy cisimləri ilə

bağlamıĢlar. Həftənin müəyyən günlərini və anadan olma ayını da müxtəlif rənglərlə

əlaqələndirmiĢlər. Bizim ən qədim əcdadlarımız nəinki təbiəti və təbii hadisələri, kainatı, müxtəlif

bürcləri, hətta din və ayinlərin mövzusu kimi istifadə еtdikləri rənglərdə ilahiləĢdirmiĢ, еcazkar

xüsusiyyətə malik hеsab еtmiĢlər.

Orta əsrlərdə güman edirdilər ki, planеtlər və göy cismləri yеrdə rənglərin əmələ gəlməsinə

təsir еdir. Dahi azərbaycan Ģairi N.Gəncəvi «Yеddi gözəl» poеmasında Bəhram Ģahın 7 sarayını,

həftənin günlərini də rənglərlə əlaqələndirmiĢdir.

Ətraf mühiti dərk еdən gündən rəng hissiyatın, əhvalın, еmosiyanın baĢ vеrməsində çox fəal

iĢtirak еdir, qavrama qabiliyyətinə müsbət təsir еdir. Hər kəsin sеvdiyi bir rəng olur. Eyni zamanda

konkrеt Ģəxsin sеvmədiyi, ona mənfi təsir göstərən rəng də vardır. Bu hal ayrı-ayrı rəng və onların

çalarlarının hər adama müxtəlif cür təsir göstərməsi ilə əlaqədardır. Ġnsanın həssaslığı ilə əlaqədar

rəngin təsir qüvvəsi müxtəlif cür təzahür еdir. Bir nеçə rəngin uyuĢmasının da xüssusi təsir qüvvəsi

vardır. Bu təbiidir, bəzi rənglərin uyuĢmasından insanın gözü yorulur, digər rənglərin uyuĢmasından

isə əksinə yorğunluq çıxır, insan еmosianallıq hiss еdir. Akadеmik A.Fеrman göstərir ki, uĢaq ən

əvvəl qırmızı və sarı rəngləri qavrayır. Göy rəngi isə çox gеc tanıyır. Alimlər bеlə hеsab еdilər ki,

ibtidai insanın rəng palitrasında göy rəng olmamıĢdır.

N.N. Mikluxo-Maklay qеyd еdir ki, papuasların dilində yaĢıl rəngi təyin еdən söz

olmamıĢdır, bununla yanaĢı, onlar göy, sarı qırmızı, ağ və qara rəngləri çox dəqiq tanıyırdılar.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, rəngin təsiri müxtəlif cür qavranır. Məsələn, fakir (dərviĢ, sehrbaz)

rəngin təsirini еlеktromaqnit Ģüasının təsiri kimi baĢa düĢdüyündən göy rəngi aktiv rəng sayır,

rəssam isə hissiyyat və qavrayıĢı nəzərdə tutduğu üçün həmin göy rəngi passiv hеsab еdir. Narıncı,

göyümtül-yaĢıl rənglər haqqında da bu cür danıĢmaq olar. Fiziki baxımdan narıncı passiv еmosianal

nöqtеyi-nəzərdən isə isti, quru, aktiv, qıcıqlandırıcı rəngdir. Göy-yaĢıl rəngin fiziki təsiri növü

aktiv, lakin еmosianal cəhətdən soyuq, quru, passiv, rahat, sakitləĢdirici sayılır.

Psixologi baxımdan sarı və qırmızı rənglər qıcıqlandırıcı olduqları üçün onlar yüksək aktiv

rəng kimi tanınırlar.

Sarı bütün mövcud rənglərdən ən iĢıqlısı olduğundan yüngül və isti rəng sayılır. Al-qırmızı

da xalis еynicinslidir. Soyuq rəng kimi hiss еdilir. Narıncı daim qırmızımtıl, ya da sarı çalarlı olur.

Insana uzaqdan «gəl-gəl» dеyən isti rəngdir. Bеyinin görmə və еĢitmə mərkəzlərini qıcıqlandıraraq,

səs-küyün zahirən artmasına gətirib çıxarır. BənövĢəyi hissiyyata görə ya göy, ya da qırmızı rəngə

yaxınlaĢır. Ağır, soyuq rəng hеsab olunur. YaĢıl vahid, еynicinsli rəng kimi qavranılır. Daha çox

sakit, mülayim və sərinləĢdirici təsirə malikdir. YumĢaq, xoĢagələn, sükut, sakitlik yaradır. Bu rəng

Ģüa və mеĢə ilə assosiasiya olunur. Bahar, gənclik, təravətlik sеvinc rəmzi sayılır. Qırmızı rəng

gündüzlər bizə yaxınlaĢır, alaqaranlıqda dərinlik təsiri bağıĢlayır. Bu rəng od və qanla assosiyasiya

olunur. Qıcıqlandırıcı, isti, ən aktiv və еnеrjili, igidlik və еhtiraslılıq kimi hiss olunur. Mərdlik,

280

qüvvə, güc və qoçaqlıq rəmzidr. Bu rəngdə istilik hiss olunur və ağır sayılır.

Mavi bir növ bizdən uzaqlaĢır, alaqaranlıqda isə ön plana çəkilir. Çəhrayı Ģirintəhər rəng

sayılır. Ağ yüngül, sərinləĢdirici rəng kimi qəbul еdilir.

Qara ağır, quru rəngdir. Fizioloji baxımdan qırmızı rəng sinir sistеmini qıcıqlandırır,

tənəffüsü və nəbzi tеzləĢdirir. Əzələ sistеminin iĢini fəallaĢdırır. Göy rəng sistеminə tormozlayıcı,

tənəffüsə və nəbzə ləngidici təsir göstərir. Ağrı hissini zəiflədir.

Nəzərə almaq lazımdır ki, insanın xarici mühitə qarĢı həssaslığından asılı olaraq, rəngin təsir

qüvvəsi hər kəsdə еyni dеyildir. Rənglərin uyuĢmasından baĢ vеrən еmosional hissiyyat da müxtəlif

adamlarda еyni dеyildir.

Müasir tibb еlminin apardığı еlmi axtarıĢları zamanı müəyyən еdilmiĢdir ki, rənglər insanın

psixologiyasına özünəməxsus müxtəlif təsir göstərməklə müalicəvi təsir göstərmə qabiliyyətinə

malikdir. Hələ çox qədim dövrlərdə həkimlər rəng tеrapiyasından istifadə еdib müxtəlif xəstəlikləri

məharətlə müalicə еdirmiĢlər.

Bеlə ki, həkimlər insanlarda baĢ vеrən həyəcanları, qızğınlığı, əsəb coĢğunluqlarını aradan

qaldırmaq üçün xəstəni göy rənglə rənglənmiĢ otağa (palataya) qoyur və ya göy Ģüa ilə müalicə

еdirmiĢlər. Gözə görünən hər bir rəng spеktri orqanizmə xüsusi təsir göstərir. Rənglərdən müxtəlif

xəstələrin müalicəsində istifadə еdilməsi tibbdə rəng tеrapiyası adlanır. Rənglər gözün torlu

qiĢasına kеçdikdə bеyin qabığına müxtəlif sayda impulslar yaradıb, orqanizm hər bir üzvündə

fizioloji prosеslərin gеdiĢinə öz təsirini göstərir. Bеlə ki, rənglər orqanizmdə maddələr

mübadiləsinin normal gеtməsi, sinir sistеminin, ürək fəaliyyətinin iĢinə müsbət və mənfi təsir

göstərir. Rənglər maddələr mübadiləsi orqanizmin immunitеtinə, еləcə də yuxunun normal gеdiĢinə

təsir еdir. Rənglərlə müalicə çox mürəkkəb aparatlarla həyata kеçirilir. Xəstənin rənglərlə müalicəsi

ancaq həkimin nəzarəti altında həyata kеçirilir. Hansı rəngin xəstənin müalicəsinə müsbət təsir

еtməsini həkim özü müəyyən еdir. Hər bir rəng orqanizmin fiziki durumuna, duyğu orqanlarına,

həyəcansız təsir göstərir. Bеlə ki, sarı, narıncı və qırmızı rənglər insanın əsəb sistеminə oyandırıcı,

coĢğunluq, bənövĢəyi, göy, mavi və yaĢıl rənglər əksinə sakitləĢdirici təsir göstərir.

Ağ rəng – təmizlik, iĢıqlıq, zəriflik, xoĢ əhval-ruhiyyə yaradan rəngdir. Ağ rəng dünyaya

açılan baxıĢ rəngidir. Ağ rəng insanı sakitləĢdirir, ona həyat еĢqi bəxĢ еdir.

Qırmızı rəng - əsəb sistеmini sakitləĢdirici təsir göstərir, ürək və tənəffüs sistеmini

normallaĢdırır, artеrial təzyiqin yüksəlməsinə müsbət təsir göstərir. Qırmızı rəng orqanizmdə baĢ

vеrən еnеrji prosеsini yaxĢılaĢdırır, cinsi fəallığı gücləndirir, düĢüncə qabiliyyətini artırır, dözümlü,

davamlı olmağı, еləcə də gözün görmə qabiliyyətinə müsbət təsir göstərir. ġərq ölkələrində qırmızı

rəng – incəlik, zəriflik, sеvgi mənasını bildirməklə yanaĢı bir sıra xəstəliklərə müsbət təsir еdərək,

xoĢ əhval-ruhiyə yaradır. Qırmızı rənglə ağciyər və yuxarı tənəffüs yollarını, hipеrtoniya, hеpatit,

xroniki yuxusuzluğun, orqanizmin ümumi zəifliyin aradan qaldırılmasında еffеktli təsir göstərir.

Xalq təbabətində qırmızı rəngdən də gеniĢ istifadə еdilmiĢdir. Qırmızı rəng fəal,

həyəcanlandıran, istilik yaradan, təravətləndirici rəngdir. Onun çalarları еnеrji yaradan, həyatda

fəallığı artırır və əhval-ruhiyyə yaradır. Qırmızı rəng yaxĢı xüsusiyyətə malik insanlara xoĢ təsir

bağıĢlayır, onları tənbəllikdən əl çəkmələrinə köməklik еdir. Rus xalq təbabətində qırmızı rənglə

müalicə еdən zaman xəstədə qırmızı rəngli yun parçadan istifadə olunurdu. ġotlandiyada qırmızı

rəngli əzələ dartılmalarını, Ġrlandiyada isə zökəmin müalicəsində istifadə еdilirdi.

Lakin qırmızı rəngdən kök insanların və ya hipеrtoniyadan əziyyət çəkən xəstələrin

müalicəsində həddən artıq istifadə еtmək məsləhət görülmür. Bundan baĢqa qırmızı rəng

təcavüzkarlığı artırdığından, əsəb sistеmi zəif olan insanlarda qırmızı rəngdən istifadə ancaq

həkimin məsləhəti ilə aparılmalıdır. Bu cür xəstəliklərin müalicəsində həkimlər çəhrayı rəngdən

istifadə еdirlər. Insanlar dünyaya baxıĢı zamanı, çəhrayı еynəkdən istifadə еtməyə üstünlük vеrir,

aqrosivlikdən və əsəb gərginliyində yaxa qurtara bilirlər.

Narıncı rəng – qan dövranını nizamlayır, həzmi yaxĢılaĢdırır, əzələ funksiyasının bərpa edir,

əsəb toxumalarını sakitləĢdirir. Narıncı rəng cinsiyyət vəzilərini stimullaĢdırır, onların fəaliyyətini

artırır və ağıllı möhkəmləndirir. Narıncı rənglə bronxial astma xəstəliklərinin müalicəsində ən çox

istifadə olunur. Bundan baĢqa narıncı rəng hipеrtoniya, Ģəkərli diabеtin müalicəsində еffеktli rol

oynayır. ġərq təbabətində narıncı rəng insan sağlamlığına, onun uzun ömür sürməsinə, insanların

281

bir-birlərinə xoĢ münasibət bəsləməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən narıncı rəngdən artıq dərəcə də

istifadə olunarsa insanda əsəb gərginliyi, öd ifrazatının artmasına səbəb olur. Bu rəng insanın iĢ

qabiliyyətini yüksəldir, yuxunu normallaĢdırır. Bu da həkimlərə imkan vеrir ki, narıncı rənglə yaĢlı

xəstələrin ürək və damar sistеmində baĢ vеrən, nasazlığın aradan qaldırılmasında istifadə еtsinlər.

Sarı rəng – sarı rəng nəinki həzm sistеmini yaxĢılaĢdırır, qaraciyər və mədəaltı vəzin

fəaliyyətinə də müsbət təsir göstərir. Sarı rəng orqanizmdən artıq olan Ģlakların kənar olunmasında,

pеrifеrik əsəb sistеmini normallaĢdırır, yеni zamanda müxtəlif mənĢəli xəstəliklərin müalicəsində

tətbiq еdilir. Bundan baĢqa, sarı rəng – harmoniya rəng hеsab еdilir. Çin təbabətində sarı rəngi

Allahrəngi və müalicə iliksiri adlandırırlar. Sarı rəng zəifə qüvvət, güclüyə ağıl, qadınlara

cəzbеdicilik bəxĢ еdir. Yuxusuzluğu və dеprеssiyanı müalicə еtmək üçün həkimlər iki rəngdən sarı

rəng xəstəliyin müalicəsinə kömək еdir; qırmızı rəng isə sağalmanı sürətləndirir.

Yaşıl rəng. Vеgеtativ sinir və ürək damar sistеminin fəaliyyətinə müsbət təsir еdir, еninə

zolaqlı əzələlərin, bronxlarda baĢ vеrən pozuntuların aradan qaldırılmasında, ürək döyüntülərini və

artеrial təzyiqin normallaĢdırılmasında fəal rol oynayır. YaĢıl rəng hipеrtoniya xəstəliyini gözəl

müalicə еdir. Əsəb mənĢəli baĢ ağrılarını, nеvrozun, yuxusuzluğun, əqli yorğunluğun aradan

qaldırılmasına yardım еdir. YaĢıl rəngin azlığı və olmaması nəticəsində əsəb gərginliyi,

həyəcanlanma, narahatlıq, tеz yorulma hallarının baĢ vеrməsinə səbəb olur. Çin təbabətində yaĢıl

rəng harmoniya yaradan, təbiətin təzələnməsi simvolu hеsab еdilir.

Mavi rəng. Qalxanabənzər vəzin fəaliyyətini yaxĢılaĢdırır, səs aparatına müsbət təsir

göstərir, həzm sistеmi orqanlarını nizamlayır. Bundan baĢqa, mavi rəng ürək əzələ qıcolmalarını

aradan qaldırır və iĢtahartıcı təsir göstərir. Mavi rəng insanların fəaliyyətini tənzimləyir, artеrial

təzyiqi qaydaya salır, tonusu artırır. Çin filosofları qеyd еdirlər ki, mavi rəng insanlarda еmosiya

yaratmaqla yanaĢı, daxili orqanların fəaliyyətində harmoniya yaradır. Mavi rəngdən qеyri ənənəvi

təbabətdə müxtəlif xəstəliklərin o cümlədən dəri, yuxarı tənəffüs yollarının səs tеllərinin

müalicəsində gеniĢ istifadə еdilir. Mavi rənglə alеrgiya, onurğa, bеl, sümük ağrılarının aradan

qaldırılmasında tətbiq еdilir. Mavi rəngdən artıq dərəcədə istifadə olunduqda insanda soyuqluq,

narahatlıq və qorxu yarada bilir.

Göy rəng. Göy rəng hipofiz vəzisinə təsir еdərək orqanizm zərərli mikrob və baktеriyalardan

müdafiə еdir. Göy rəngdən baĢağrılarında, əzələ spazmalarında, ürək döyüntülərində və bağırsaq

pozuntularının aradan qaldırılmasında istifadə еdilir. Göy rəng orqanizmdə bir sıra orqanların

fəaliyyətinin nizama salınmasında, müxtəlif əsəb gərginliklərində, nеvrozda həddindən artıq

qıcıqlanmaların, həyəcanmaların, bayılmaların və yuxusuzluğun aradan qaldırılmasında tətbiq

еdilir. Göy rəng sakitləĢdirici, müxtəlif xarici stеrsləri aradan qaldırır, yuxunu nizamlayır,

danıĢdıqda natiqlik yaradır. Göy rəngdən artıq dərəcədə istifadə еdildikdə fikir dağınıqları və qorxu

hissi yaradır.

Bənövşəyi rəng. Gözlə yaxĢı görünən spеktеr olub, iki rəngin: mavi və qırmızı rənglərin

qarıĢığından ibarət olub, mərkəzi sinir sistеminə tonuslandırıcı təsir göstərməklə yanaĢı

orqanizmdə gеdən fizioloji prosеsləri nizamlayır. BənövĢəyi rəng nеyrolеptik təsirə malik olub, baĢ

bеyin yarımkürələrini bir-birilə əlaqələndirir. Qədim dövrlərdə bənövĢəyi rəngi filosofların rəngi

adlandırmaqla yanaĢı yaxĢılıq və pislik simvolu hеsab еdilirdi. Qеyri-ənənəvi tibbdə bənövĢəyi

rəngdən baĢ bеyində əmələ gələn pozuntuların o cümlədən bеyin silkələnmələrində, insultdan sonra

baĢ vеrən ağrıların aradan qaldırılmasında, mühim əhəmiyyət kəsb еdir. BənövĢəyi rəng

yuxugətirən, gеcələr yuxusuzluqdan əziyyət çəkən insanların köməyinə gəlir, iĢləmək qabiliyyətini

artırır, yorğunluğu aradan qaldırır. Lakin, bu rəngdən uzun müddət istifadə еtdikdə narahatlıq və

dеprеssiya yarada bilər.

DƏRMAN XAMMALI TƏDARÜKÜNÜN

TƏġKĠL EDĠLMƏSĠNĠN ELMĠ ƏSASLARI

Dərman xammalı tədarükünü düzgün və vaxtında yaxĢı təĢkil etmək üçün, qabaqcadan

hazırlıq iĢləri görmək lazımdır. Bunun üçün aĢağıdakı vacib və əməli tədbirlərin həyata keçirilməsi

zəruridir.

282

1. Tədarük məntəqələrində tərtib olunan plan üzrə tədarük olunması nəzərdə tutulan dərman

bitkilərinin adları qabaqcadan müəyyən edilməlidir.

Rayonlararası apteklər idarəsinin rəhbərləri dərman bitkiləri tədarük edilən məntəqələrə

yaxından rəhbərlik etməli və bu iĢin düzgün aparılmasına yardım göstərilməlidir.

2. Tədarüklə məĢğul olan ayrı-ayrı aptek rəhbərləri plan üzrə tədarük olunan dərman

bitkilərinin yayıldığı yerləri yaxĢı tanımalıdır. Tədarükçüləri və toplayıcıları dərman bitkiləri ilə

yaxından tanıĢ etmək məqsədilə seminar məĢğələləri keçirilməlidir. Aptek rəhbərləri toplayıcılara

bitkiləri necə yığmaq və qurutmaq qaydaları barədə izahat verməli və onlarla tələb müqaviləsi

bağlamalıdırlar.

3. Toplayıcılar (tədarükçülər) əvvəlcədən tədarük edilən bitkilərin növlərini, toplanması

lazım gələn hissələri, eləcə də yığma və qurutma üsullarını bilməlidirlər.

Zəhərli dərman bitkilərini yığarkən xüsusilə diqqətli olmalı, onları baĢqa bitkilərlə

qarıĢdırmamalıdırlar.

4. Tədarükçülər vaxtında yığım alətləri ilə bel, yaba, bıçaq, dəhrə, qayçı, bundan əlavə lazımi

kisə, səbət, əlcək və s. ilə təmin olunmalıdırlar.

Tədarük olunan bitkiləri qurutmaq və saxlamaq üçün xüsusi anbar, bina ayırmalı və qəbul

məntəqəsi tərəzi, daĢ, karton və taxta qutularla, kisələrlə və herbari çantaları ilə təmin edilməlidir.

Dərman bitkilərinin çiçək, yarpaq, giləmeyvə və otlarının toplanmasını məktəblilərə də

tapĢırmaq olar. Lakin, bu zaman yığılan bitki xammalının yüksək keyfiyyətli olmasına xüsusi fikir

vermək lazımdır. Ona görə də, biologiya müəllimləri, aptek müdirləri, aqronomlar, meĢə iĢçiləri bu

iĢdə məktəblilərə lazımi köməklik göstərməlidirlər.

Dərman bitkilərinin tədarük və toplanmasını mütəĢəkkil surətdə aparmaq üçün tədarükçüləri

mütəmadi olaraq dərman bitkilərinin toplanmasına dair ədəbiyyat, təlimat və plakatlarla təmin

etmək lazımdır.

Dərman bitkilərinin toplanması.

Dərman bitkilərindən qurudulmuĢ halda tibbi-profilaktik məqsədəlr üçün geniĢ istifadə

olunur. Dərman bitkiləri mürəkkəb kimyəvi quruluĢlara malikdir. Tədiqaqatlar zamanı müəyyən

edilmiĢdir ki, dərman bitkilərinin tərkibi müxtəlif quruluĢlu maddələrdən – alkoloidlərdən,

qlükozidlərdən, saponin, flavanoid, kumarin, fürokumarin, aĢı və boyaq maddələri, vitamin, karotin,

qətran, selik, yapıĢqanlı və s. ibarətdir. Bu maddələrə təsiredici maddələr deyilir. Lakin, bu

maddələr bitkinin hər bir hissəsində bərabər miqdarda olmur. Məsələn, bəzi bitkilərin yarpağında

təsiredici maddələr çox, kök hissəsində az, bəzən heç olmaya da bilər. Buna görə də dərman

bitkisinin bütün hissələrini deyil, onun lazım olan hissələrini (yarpağını, çiçəyini, toxumunu,

qabığını, meyvə və giləmeyvəsini, kökünü, kökümsovunu, soğanağını və s.) toplayırlar. Qeyd

etmək lazımdır ki, təsiredici maddələrin miqdarı bitkinin keçirdiyi inkiĢaf fazalarından asılı olaraq,

dəyiĢir. Bitkilərin müxtəlif hissələrində təsiredici maddələrin və inkiĢaf fazasının hansı dövründə

daha çox toplanması tədiqqatlar nəticəsində müəyyən edilmiĢdir. Məsələn, yovĢanın çiçəklərində

təsiredici maddə santonin bitkinin müxtəlif inkiĢaf dövründə müxtəlif miqdarda olur.

Analiz nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, bu bitkinin çiçəkləri hələ qönçə ikən daha çox

santoninə malik olur. Lakin, qönçələr açıldıqda sonra santoninin miqdarı azalmağa baĢlayır,

çiçəklər solub tökülən zaman isə santonin yox dərəcəsinə çatır.

Demək olar ki, bütün bitkilərin inkiĢaf dövründə bu qanunauyğunluqlara rast gəlmək olar.

Məsələn, gülxətimi köklərində selikli maddə və niĢasta bitki çiçək açan dövrdə ən az miqdarda

olduğu halda, yazın əvvələrində payız aylarında (yəni bitkinin çiçəkləri solub tökülən zaman) ən

yüksək səviyyəyə çatır. Biyan bitkisində isə bunun əksini görürük, biyanın kökünün tərkibindəki

qlisirizin adlı təsiredici maddə isə ən çox bitki çiçək açan dövrdə olur.

Bu cəhətdən zəhərli bitkilər daha səciyyəvi və maraqlıdır. Məsələn, tərkibində nikotin olan

tütün və ya morfin alkaloidi – xaĢxaĢ bitkiləri öz inkiĢaf fazalarının son dövründə daha çox

zəhərləyici xassəyə malik olur. Dərman bitkilərinin inkiĢaf fazalarında müĢahidə olunan belə

xüsusiyyətlərə çoxlu misallar göstərmək olar. Bütün bunları nəzərə alaraq dərman bitkilərinin

toplanması iĢini ilin müəyyən vaxtlarında aparırlar. Bu isə toplanılan xammalın keyfiyyətinin yaxĢı,

müalicə əhəmiyyətinin yüksək olmasını təmin edir.

283

Bitkinin yerüstü hissəsindən istifadə etmək lazım gəldikdə onu yeni çiçək açmağa baĢlayan

zaman, yarpaq, gövdə və çiçəkləri ilə birlikdə toplamaq lazımdır. Çiçəkləri isə bitki təzə çiçək açan

vaxt toplamaq lazımdır. Bu, xüsusən daha çox mürəkkəbçiçəklilər fəsiləsindən olan bitkilərə aiddir.

Çobanyastığı, solmazçiçək, gülümbahar və darçın bitkilərinin çiçəklərini isə tam çiçək açan dövrdə

toplamağı məsləhət görürlər. Tumurcuqları yaz fəslində, onların tökülməsinə az qalmıĢ, ĢiĢməyə

baĢlayan zaman toplayırlar.

Dərman bitkilərinin toxumlarının, meyvə və giləmeyvələrini tam yetiĢdikləri vaxt toplamaq

lazımdır. Onların yeraltı hissələrini, köklərini, kökümsov gövdələrini, soğanaqlarını və yeraltı

yumru gövdələrini payızın son ayında, nadir hallarda yazın ilk aylarında toplamaq lazımdır. Çünki

bu dövrə kimi bitkilərin yarpaqları tökülür və bitkisinin hasil etdiyi qida maddəsinin çoxu onun

kökündə toplanır.

Kökləri toplayarkən aĢağıdakı ümumi qaydaya riayət etmək lazımdır:

a) birillik dərman bitkilərinin kökləri bitki çiçək açmağa baĢladığı anda;

b) ikiillik bitkilərin kökləri ya payızda, ya da ikinci ilin yazında;

c) çoxillik dərman bitkilərinin köklərinin əsas hissəsi payızda, bir qismi isə erkən yazda

toplanmalıdır (altey, xammotu bitkisinin kökləri kimi).

Torpaqdan qazılıb çıxarılmıĢ kök, kökümsov gövdələr, kök yumruları, soğanaqları əvvəl

soyuq su ilə yuyub təmizləmək, sonra yerüstü hissədən, qurumuĢ və çürümüĢ hissələrdən ayırıb

qurutmaq lazımdır.

Dərman bitkilərinin yerüstü hissələrini (bitkinin çiçək, yarpaq və gövdəsini) bitki tam çiçək

açan zaman toplamağı məsləhət görürlər.

Zoğlar payızın son və yazın ilk ayında, qabıqlar isə bitki Ģirə ilə zəngin olarkən – yazın ilk

ayında toplanılmalıdır.

Ümumiyyətlə yazda, bitkinin qabıq hissələrində təsiredici maddələr daha çox olur.

Sitrus bitkilərinin qabıqları isə meyvələr tam yetiĢdikdən sonra toplanır. Bitkilərin

qabıqlarını adətən cavan gövdəsindən və qol-budaqlarından toplayırlar. Qabıqlar gövdədən ayırmaq

üçün xüsusi bıçaqlardan istifadə olunur. Bu məqsədlə bitkinin gövdəsinin üzərini çərtərək qabıqlar

soyur, sonra isə qurudurlar. Dərman bitkilərinin yerüstü hissələrini Ģehsiz və yağınursuz, aydın

günəĢli havada toplamaq lazımdır. Yağınurlu, dumanlı və çiskinli havada toplanılan bitkilər çox gec

quruyur, adətən qızıĢaraq təbii rəngini dəyiĢib, tünd qonur rəngə çevrilir. Bitkilərin çiçək, yarpaq və

meyvələrini əl ilə, nadir hallarda isə ağac Ģanalarla toplayırlar. Ot halında olan dərman bitkilərinin

yerüstü hissələrinin qayçı, bıçaq və ya çinlə biçib toplayırlar. Kökləri, kökyumurularını, kökümsov

gövdələri və soğanaqları isə ya bel və kərki vasitəsilə, ya da yeri Ģumlamaqla (məsələn, biyan,

boyaqotu, dəvədabanı və s.) toplayırlar. Dərman bitkilərin toplayarkən onların qurd yemiĢ,

həĢəratdan zədələnmiĢ, göbələk xəstəliyinə tutulmuĢ və baĢqa səbəblərdən çürümüĢ hissələrini seçib

ayırmaq lazımdır.

Bitkinin yarpağı, çiçəyi və otları adi səbətlərə yığılır. Təzə giləmeyvələri təmiz səbətlərə,

quru meyvələri, kökləri və qabıqları isə kisələrə yığmaq, toplanmıĢ dərman xammalını qurutmazdan

əvvəl çeĢidlərə ayırmaq lazımdır. Meyvə və toxumlarını toplamazdan əvvəl yetiĢməmiĢ, əzilmiĢ

hissələri kənar etmək lazımdır. Kök və kökümsov gövdələri xəlbirin içərisində, axar suda yumaq

yaxĢı nəticə verir. Kökündə selik maddə saxlayan dərman bitkilərini suda çox saxlamaq olmaz.

Toplanan kök və kökümsov gövdələrin yerüstü hissələrini kəsib atmaq lazımdır. Çox yoğun olan

köklər daha yaxĢı qurusun deyə uzununa kəəsib xırdalanmalı və qabıqdan çıxarılıb qurudulmalıdır.

Dərman bitkilərinin qurudulması.

ToplanmıĢ dərman bitkiləri çeĢidlərə ayrıldıqdan sonra dərhal qurudulmalıdır. Təzə

toplanmıĢ bitki xammalını uzun müddət qurutmayıb kisələrdə, səbətlərdə və ya topa halda

saxladıqda bitkilərin rəngi tündləĢir, kif atır, qıcqırma, parçalanma prosesi baĢlayır. Bitkilərin

tərkibindəki təsiredici maddələrin miqdarı azalır və ya tamamilə itir. Bu dəyiĢikliklər bitkidən

Ģirənin miqdarından (təzə toplanan bitki xammalında Ģirənin miqdarı 80% və daha artıq ola bilər) və

münasib temperatur Ģəraitindən asılı olaraq, fermentlərin (enzimlərin) fəallaĢması və onların

müxtəlif kimyəvi prosesləri sürətləndirməsi nəticəsində əmələ gəlir. GünəĢin ultrabənövĢəyi Ģüası

və hüceyrə Ģirəsində olan turĢuların təsiri nəticəsində bitki xammalının əvvəlki təbii yaĢıl rəngi

284

dəyiĢib tünd-qonur rəng alır. Buna görə də bioloji aktiv maddələrdən ibarət olan bitki xammalları

asan parçalandığı üçün onları tez və yaxĢı qurutmaq lazımdır. Ümumiyyətlə qurutma prosesi nə

qədər tez gedərsə, alınan materialın keyfiyyəti də bir o qədər yaxĢı olar. Lakin tərkibində efir yağı

olan elə bitkilər vardır ki, onların tədricən qurudulması bitkinin tərkibindən efir yağının itməsinin

qarĢısını alır. BənövĢə, səhləb, sarıkök, darçın və s. növlərini misal gətirmək olar.

Dərman bitkisi xammallarını yaxĢı qurutmaq üçün onların uzun müddət yararlı qalmasını,

saxlanmasını təmin etmək lazımdır. ġirəli meyvələri əvvəlcə ya günəĢin altında ya da sobada azca

qurutduqdan sonra götürüb açıq havada meh vuran sahədə sərib qurutmaq lazımdır. Tərkibində

alkoloid və qlükozid olan dərman bitkilərini 50-60oC də tərkibində vitamin olan bitkiləri isə

(itburnu meyvəsini, novruzgülünü isə) tərkibindəki C vitamini oksidləĢməsin deyə 80-100ºC

temperaturda qurutmaq lazımdır. Bu üsülla bir çox meyvələrə, o cümlədən qarağat bitkisinə də aid

etmək olmaz. Belə ki qarağatın meyvəsinin tərkibində C vitaminindən baĢqa efir yağı da vardır.

Bunun üçün qarağatın meyvəsini 50-60ºC temeraturda qurutmaq məsləhətlidir. Dərman bitkisi

hissələrini (ot, çiçək, qabıq və s.) 35-45ºC istilik olan sobalarda, çardaqlarda, dəmir örtüklü

anbarlarda, nadir hallarda isə açıq havada brezent və həsir üzərində qurudurlar. Bitki materialların

qurudarkən onları nazik halda qat-qat sərib, gündə 1-3 dəfə çevirmək lazımdır. Yer üstə qurutmaq

lazım gəldikdə bitkini nəm çəkməsin deyə bitkini brezentdən, binada qurutduqda isə üzərinə həsir

döĢənmiĢ taxta döĢəmələrdən, qəfəslərdən, məftil Ģəbəkədən və ya üzərinə çit çəkilmiĢ taxta

çərçivədən istifadə olunur. Belə taxta çərçivələri qat-qat bir-birinin üzərinə qoymağı məsləhət

görürlər. Dərman otların daha yaxĢı və keyfiyyətli qurutmaq üçün, onları dəstə-dəstə bağlayıb, asıb

qurutmaq daha səmərəli üsuldur. Bitki materialları qurudulan otağın havası daim dəyiĢdirilməlidir.

Havası daima dəyiĢilən dəmir örtüklü çardaqlarda aparılan qurudulma daha yaxĢı nəticə

verir. Çünki belə Ģəraitdə temperatur kifayət qədər olub, 40-50 dərəcəyə çatır.

Bitki günəĢ altında qurudularkən onun təkibində olan xlorofill, karotin və xüsusən

çiçəklərdə olan antosianlar parçalanır, nəticədə bitki materialı öz rəngini, qismən təsiredici

maddəsini itirir. Tərkibində efir yağı olan bitkiləri günəĢin altında qurutmaq olmaz. Bitki xammalı

süni yollarla da qurudulur. Bu zaman temperaturu 40-60 dərəcəyə çatdıraraq qurutma prosesini

daha da sürətləndirmək olar. Təzə dərilmiĢ giləmeyvələrin qurudulması üçün yüksək temperatur

(70-80º) tələb olunur.

Efir yağlı bitkilər qurudularkən temperatur 25-30ºC–dən aĢağı olmalıdır. Dərman

xammalının tədarükünün həcmindən və imkanından asılı olaraq, qurutma prosesi uyğunlaĢdırılmıĢ

sobalarda və ya xüsusi quruluĢlu quruducularda aparılır.

Ümumiyyətlə, dərman bitkisi xammalından qurudulması üçün aĢağıdakı quruduculardan

istifadə olunur:

Belə qurutma prosesi iki cür quruducuda aparılır:

a) dövrü sürətdə iĢləyən quruducu – burada, qurutmaq üçün hazırlanmıĢ material kameraya

eyni zamanda doldurulur və boĢaldılır.

b) arası kəsilmədən iĢləyən quruducu – burada material kameraya mütəmadi olaraq

doldurulur və boĢaldılır.

Hava cərəyanı vasitəsilə qurutma. Bu üsulla qurutma prosesi adətən örtüklü çardaqlarda

aparılır. Bu tip quruducularda hava sorucu borular vasitəsi ilə tez-tez dəyiĢdirilir.

Bundan baĢqa, buxarla, odla, günəĢ altında və elektrik vasitəsilə qızdırılan quruduculardan

da istifadə olunur. Bitki xammalının ayrı-ayrı hissələrinin qurudulması aĢağıdakı qaydada aparılır.

Tumurcuqları (tərkibində qətran, karotin və efir yağın olmasını nəzərə alaraq) nazik qatlarla sərib

tez-tez qarıĢdırmaqla və kiflənməsin deyə normal istilikdə qurutmaq lazımdır.

Qabıqları (tərkibində nisbətən az su olduğu üçün) açıq kölgəli və mehvuran havada və ya

havası quru olan otaqlarda qurudurlar. Qabıqlar qurudularkən tərkiblərindəki boyaq və aĢı

maddələri oksidləĢdiyinə görə rəngləri tünd rəng alaraq qonurlaĢır. Qurudarkən qabıqları bir-birinin

üzərinə qoymaq olmaz, onlar tez kif atar və tərkibindəki kimyəvi maddələr məhv olar.

Müalicəvi bitki xammalının qablanması.

Dərman bitki materiallarının qablanması üçün qəbul olunmuĢ standartlara əsasən bir neçə

növ qablardan istifadə olunur:

285

1. Sıx parçalardan tikilmiĢ birqat kisələrdə aĢağıdakı dərman xammalını: tumurcuqları,

hamar kökləri, quru giləmeyvələri, çətirçiçəklilər fəsiləsindən olan növləri meyvələrini (cirə,

razyana, kərəviz, zirə və keĢniĢ) gülxətmini, xardal toxumunu, çovdar mahmızını və s. qablamaq

olar. Ġkiqat kisədən isə heyva və xaĢxaĢ toxumlarının və digər bitkilərin qablanması üçün istifadə

olunur.

2. Uzunsov tənzif kisələrdən isə bir sıra dərman köklərini, döyülmüĢ halda olan otları,

məsələn xəĢəmbül, kəklikotu, dazotu, boymadərən və s. bitki xammalını qablayarkən istifadə

olunur.

KəndəlaĢ, yemiĢan, itburnu, gülxətmi, sabahgülünü və s. isə ayrıca taxta qutulara qablamaq

lazımdır. Faner qutulardan istifadə edərkən əvvəlcə onların içərisini kağızla döĢəməli, sonra

içərisinə kövrək dərman bitki xammallarından: əkilən nanə yarpağı, üsküktotu, çobanyastığı,

inciçiçəyi, gicitkən, dəvədabanı və digərləri qablaĢdırılmalıdır. Toz (poroĢok) halında olan belə

xammalı əvvəlcə çəkib kağız torbalara doldurduqdan sonra onları faner qablarda saxlamağı

məsləhət görürlər.

Tənəkə qablar. Bunlardan xüsusən hiqroskopik və rütubətin təsirindən tez xarab olan bitki

xammalını məsələn, zəfəranı, sığırquyruğunu, novruzgülü çiçəyini və s. qablamaq üçün istifadə

olunur. Qablamadan sonra qabların ağzı lehimlənir və faner yeĢiklərə yerləĢdirilir. Bu qayda ilə

hazırlanmıĢ material pasportla təchiz olunur. Sonra isə hər yeĢiyin arxasına yapıĢdırılan yarlıqda

bitki xammalının latın dilində adı, çəkisi (brutto, netto çəkisi), tarixi (günü, ayı, ili) yeri, sayı,

göndərən və qəbul edən idarələrin adları yazılır. Bitki xammalının hansı rayonda toplanması,

standartın sıra sayı haqqında qeydlər edildikdən sonra möhür və Ģtamp vurulur.

Bu qayda üzrə qablanmıĢ dərman xammalı lazımı ölkələrdə və idarələrə göndərilir.

286

ƏDƏDBĠYYAT SĠYAHISI

1. Qasımov M.Ə., Qasımova T.A., Qədirova G.S. XXI əsrin dərman bitkiləri. Bakı. Elm, 429 s.

2. Qasımov M.Ə. Azərbaycanın boyaq bitkiləri. Bakı. AzərnəĢr, 92 s.

3. Qasımov M.Ə. Azərbaycanın boyaq bitkiləri. Bakı. AzərnəĢr, 1987, 112 s.

4. Qasımov M.Ə. Azərbaycanın ədviyyat bitkiləri. Bakı. AzərnəĢr, 1992, 176 s.

5. Qasımov M.Ə., Qədirova G.S. Ədviyyat və yabanı tərəvəz bitkilərinin ensiklopediyası. Bakı:

Elm, 2004, 622 s.

6. Qasımov M.Ə., Məmmədov T.S. Bitki kosmetikası. Bak.: Araz, 2002, 374 s.

7. Qasımov M.Ə., Qədirova G.S. Azərbaycanın faydalı bitki sərvətləri. Bakı. Maarif, 2009, 376

s.

8. Qurbanov E. Dərman bitkiləri. Bakı: 2009, 356 s.

9. Ġbadullayeva S.C. Çətirçiçəklilər fəsiləsinin faydalı bitkiləri. Bakı. Araz, 2001, 147 s.

10. Ġbadullayeva S.C. Azərbaycan florasının kərəvüzkimiləri, Bakı. Elm, 2004, 321 s.

11. Ġbadullayeva S.C., Cəfərli Ġ.Ə. Efir yağları və aromaterapiya, Bakı Elm, 2007, 116 s.

12. Ġbadullayeva S.C., Ələkbərov R. Dərman bitkiləri (etnobotanika və fitoterapiya). Bakı. 2013,

309 c.

13. Əliyev N. Azə\rbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı. Elm, 1998, 343 s.

14. Məmmədov T.S. Otaq bitkiləri ensiklopediyası. Bakı. ―ÇaĢıoğlu‖, 2007, 464 s.

15. Məmmədov T.S. AbĢeronun ağac və kolları. Bakı. ―Elm və təhsil‖, 2010, 468 s.

16. Məmmədov T.S. Azərbaycan dendroflorası. I hissə. Bakı.―Elm və təhsil‖, 2011, 311 s.

17. Məmmədov T.S. Azərbaycanın nadir ağac və kol bitkiləri. Bakı. ―Elm‖, 2014,. 380 s.

18. Mehdiyeva N. Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi. Bakı. 2011, 186 s.

19. Xəlilov V.S. Kiçik Qafqazın ―E‖ vitamini ilə zəngin olan yem vitaminləri. Bakı. ―Təhsil‖

Elm, 2012, 135 s.

20. Абу Али Ибн Сина. Трактат по гигиене. Пер. с араб. Ташкент. ФАН, 1980, 116 с.

21. Абу Али Ибн Сина. Канон врачебной науки. Избранные разделы. Составители:

У.У.Каримов, Э.У.Хуршут. Ташкент. ФАН АИРУЗ, 1985, т.т. I-III.

22. Айзиков М.И., Куркулов А.Г. Фармакология растительных веществ. Ташкент.

Медицина, 1976, 188 с.

23. Алексеев Б.Д. Важнейшие дикорастущие полезные растения Дагестана. Махачкала.

1967, 142 с.

24. Алексеев Г.А., Якимова З.П. Лекарственные растения на территории Чувашии.

Чебоксар. 1975, 231 с.

25. Алеутский Н.Н., Кашин В.И. Северная кладовая целебных трав. Архангельск. Правда

Севера, 1998, 414 с.

26. Алзазин В. Полезные растения Западной Сибири. Новосибирск. 1950, 176 с.

27. Алиев Р.К. Кровоостанавливающие препарат из некоторых растений флоры

Азербайджана. Баку. 1960, 191 с.

28. Алиев Р.К., Прилипко Л.И., Дамиров И.А., Исламов Н.А., Мамедов Ф.К., Улуханов Б.Г.

Лекарственные растения Азербайджана. Баку. 1072, 196 с.

29. Алтымышев А.А. Природные целебные средства. Фрунзе. 1970, 351 с.

30. Артемевоа А. Ароматы и масла, исцеляющие и омолаживающие. СПб. Диля, 2000, 128

с.

31. Атлас лекарственных растений СССР. М. 1962, 702 с.

32. Ашаева Л.А., Алеханов Н.А. Фитотерапия при сахарном диабете. Пятигорск. 1985, с.

44-45.

33. Бабарека Е.З. Содержание каротина и аскорбиновой кислоты в плодах некоторых видов

боярышника // Изв. АН БССР, сер. биол. наук, 1964, №4, с. 42-45.

34. Бабичев И.А., Луковникова Т.А. Биохимия брюквы, репы, редьки и хрена В кн.:

Биохимия овощных культур. М., Л. 1961, с. 468-512.

287

35. Багиров А.Ю. Производство чая в Азербайджанской ССР. Баку. Азгосиздат, 1978, 162

с.

36. Багрий А.К. Выделение и исследование красителей некоторых щавелей // Фармац.

журнал, 1963, т. 18, с. 25-29.

37. Багрий А.К., Кривенчук П.Е. Флавоноидные соединения некоторых щавелей // Фармац.

Журнал, 1964, т. 19, №5, с. 64-67.

38. Бамшкий К.П., Воронцова А.Л. Лекарственные растения в терапии злокачественных

опухолей. Ростов. НУД, 1980, 294 с.

39. Бандюкова В.А. Распространение флавоноидов в некоторых семействах высших

растений // Растит. ресурсы, 1969, т. 5, вып. 4, с. 590-600.

40. Барабой В.А. Биологическое действие растительных фенольных соединений. Киев:

Наукова Думка, 1976, 260 с.

41. Барабой В.А. Растительные фенолы и здоровье человека. М. Наука, 1984, 156 с.

42. Барекий Н.Л. Дикорастущие и сорные масличные растении. Харьков. 1933, 51 с.

43. Бгажеба М.Т. Растительные ресурсы Абхазии и их использование. Сухуми. 1964, 579 с.

44. Беляева В.А. Пряновкусовые растения, их свойства и применение. М. 1946, 108 с.

45. Бессонова В.П. Витамины растений. Днепропетровск. 1990, 84 с.

46. Беюл Е.А. и др. Овощи и плоды в питании человека. М. Медгиз, 1959, 240 с.

47. Блейз А. Лечебные овощи. М.: 2000, 351 с.

48. Бокучава Г.Н., Пруидзе Г.Н., Ульянова М.С. Биохимия производства растительных

красителей. Тбилиси. Мецниереба, 1976, 90 с.

49. Болдырев Н.Н. Дикорастущие масличные растения. Омск. 1943, 40 с.

50. Бринк Н.П. Пряные растения. М., 1956, 174 с.

51. Бугова Б.Г. О химическом составе рябины обыкновенной и шиповника иглистого /

Ресурсы недревеси, продукции лесов Карелии. Петрозаводск. 1981, с. 132-135.

52. Буданцев А.Л., Белодубровская Г.А. Основы экологии в охране лекарственных

растений. Конспект лекций. Под ред. Г.П.Яковлева. СПб., 2000, 96 с.

53. Бухарин П.Д., Шабалина А.М., Буранова М.Н. и др. Витамины в овощных, плодовых и

ягодных растениях средней полосы России. М., Наука, 2005, 144 с.

54. Вавилов С.И. Глаз и солнце. М., Наука, 1981, 126 с.

55. Вариайте Р.Н., Пипинис И.А., Запрометов М.Н. О фенольных соединениях корневища

тарана дубильного // Прикл. биохим. и микробиол., 1972, т. 2, вып. 1. С. 57-61.

56. Василаки А.Ф., Сивожина И.К. Лечебное питание в домашних условиях. Кишинев.

1983, 304 с.

57. Васильченко Г.В., Проценко В.И. Черноплодная рябина. М., Колос, 1967, 95 с.

58. Верешагин В.И., Соболевская К.А., Якубова А.И. Полезные растения Западной Сибири.

М.-Л., АН СССР, 1959, 348 с.

59. Верменичев С.М., Кабиев О.К. О противоопухолевой активности флавонолов. В кн.:

Тезисы докладов 2-го Всесоюзного симпозиума по фенольным соединениям. Алма-Ата.

Наука, 1970, с. 127-178.

60. Ветчинкин А.Р. Естественные органические красящие вещества. Саратов. 1966, 250 с.

61. Витамины в питании и профилактика витаминной недостаточности. М., Медицина,

1967, 207 с.

62. Вияленский Е.Х. Дубильные ивы и их рациональное использование. М.-Л., 1941, 80 с.

63. Волынский В.Г., Бендер К.И., Фрейдман С.Л. и др. Лекарственные растения в научной

и народной медицине. Саратов. 1967, 359 с.

64. Ворошилов В.Н. Поиски нового лекарственного сырья. М., 1941, 256 с.

65. Выходцев И.В., Никитина Е.В. Дикорастущие пищевые и пищевкусовые растения

Киргизии. Фрунзе. 1947, 25 с.

66. Гаммерман А.Ф. Курс фармакогнозии. 6-ое изд. Л., Медицина, 1967, 704 с.

67. Гаммерман А.Ф., Гром И.И. Дикорастущие лекарственные растения СССР. М., 1976,

286 с.

288

68. Генри Т.А. Химия растительных алкалоидов. М., 1956, 904 с.

69. Георгиевский В.А., Комисаренко Н.Ф. Биологически активные вещества

лекарственных растений. Новосибирск. Наука, 1980, 336 с.

70. Глухов М.М. Медоносные растения. 7-ое изд. М., 1974, 304 с.

71. Головко Д.Н., Рожко Ф.М. Сбор, сушка, хранение и упаковка лекарственного сырья.

М., 1950, 211 с.

72. Голышенков П.А. Лекарственные растения Мордовской АССР и их практическое

использование. Саранск. 1961, 372 с.

73. Гонтарь Э.М. Витаминность некоторых видов Primula L. Алтая / Эколого-морфо и

биохимические особенности полезных растений дикорастущей флоры Сибири.

Новосибирск. 1970, с. 262-264.

74. Горбунова Т.А. Лечение растениями: рецептный справочник. 2-ое изд. М., Аргументы и

факты, 1995, 303 с.

75. Горчаковский П.А. Основные проблемы исторической фитогеографии Урала.

Свердловск. Урал. Фил. АН СССР, 1969, 268 с.

76. Горяев М.И. Эфирные масла флоры СССР. Алма-Ата. 1952, 330 с.

77. Государственная Фармакопея СССР. М.: Медицина, 9-ое изд., 1961; 10-ое изд., 1962.

78. Гроссгейм А.А. Растительные богатства Кавказа. Баку. 1941, 37 с.

79. Гроссгейм А.А., Исаев Я., Карягин И.И., Рзазаде Р.Я. Лекарственные растения

Азербайджана. Баку. 1942, 220 с.

80. Гроссгейм А.А., Исаев Я., Прилипко Л.И., Шуров Д.А. Витаминосодержащие растения

Азербайджана. Баку. 1942, 143 с.

81. Губанов И.А., Крылова И.А., Тихонова В.Л. Дикорастущие полезные растения СССР.

М., 1976, 360 с.

82. Гульцевич С.А., Шиврика А.И. Съедобные дикорастущие травы. Л., 1942, 56 с.

83. Гусейнов Д.Я. Фармакология боярышника. Баку. Азернешр, 1985, 152 с.

84. Давидек Ю. Определение флавоноидных веществ после разделения методом

хроматографии на бумаге // Биохимия, 1961, т. 26, с. 93-97.

85. Дамиров И.А., Прилипко Л.И., Шукюров Д.З., Керимов Ю.Б. Лекарственные растения

Азербайджана. Баку. Маариф, 1983, 319 с.

86. Дамиров И.А., Шукюров Д.З., Прилипко Л.И., Керимов Ю.Б. Лекарственные растения

Азербайджана. Баку. Маариф, 1988, 250 с.

87. Даников Н.И. 1000 рецептов народной медицины. М., 2000, 352 с.

88. Даников Н.И. Рецепты народной медицины. М., 1991, 48 с.

89. Даников Н.И. Чудо-целитель - береза. М., 2000, 320 с.

90. Дары леса. Уфа. Башк. кн. изд., 1988, 160 с.

91. Демина Т.Г. Антоцианы зрелых плодов некоторых дикорастущих кустарников горного

Алтая. Автореф. дис. … канд. биол. наук. Новосибирск. 1968, 18 с.

92. Дикорастущие лекарственные растения Башкирии. Уфа. 1973, 307 с.

93. Дикорастущие полезные растения Крыма. Ялта. 1971, 278 с.

94. Доля В.С. и др. Масла трех представителей семьи крестоцветных / Химия природ.

соедин., 1972, №2, с. 386-387.

95. Доронина Ю. Растения силы и здоровья. СПб: Невский проспект, 2000, 156 с.

96. Дубровин И.И. Целебная облепиха. М., 2000, 128 с.

97. Егоров А.Д. Витамин С и каротин в растительности Якутии. М., 1945, 248 с.

98. Ефремов А.П., Шретер А.И. Крыжовник для мужчин. М., 1996, 351 с.

99. Жигар М.П., Николайчук Л.В. Мир целебных корней. Минск. 1991, 178 с.

100. Жуковский П.М. Культурные растения и их сородичи. Л.. Колос, 1971, 751 с.

101. Запрометов М.Н. Основы биохимии фенольных соединений. М., Высшая школа, 1974,

214 с.

102. Зарайская Е.Н., Борисюк Ю.Г. Исследование жирных масел плодов тмина – Carum

carve L. и аниса – Pimpinella anisum L. / Некоторые вопросы фармации. Киев. 1956, с.

289

185-189.

103. Землинский С.Е. Лекарственные растении СССР. 3-ое изд. 1958, 603 с.

104. Ибрагимов Ф.В., Ибрагимов В.С. Основные лекарственные средства китайской

медицины. М., 1960, 411 с.

105. Иванов С.А. Учение о растительных маслах. М., 1924, 120 с.

106. Иванов Ф.В. Исследование некоторых видов из сем. Гречишных на содержание

витаминов // Вопросы фармакологии (Ленинград), 1961, вып. 1, с. 179-184.

107. Ивенс Р.М. Введение в теорию цвета. М., Мир, 1982, 463 с.

108. Иойприш Н.П. Лечебные свойства меда и пчелиного яда. М., 1956, 200 с.

109. Ипатьев А.Н. Овощные растения земного шара. Минск. 1966, 383 с.

110. Исмаилов Н.М. Алкалоидоносные растения Азербайджанской ССР. Баку. 1975, 177 с.

111. Карпович В.Н., Беспалова Е.И. Фармакогнозия. М.: Медицина, 1977, 448 с.

112. Каррер П. Курс органической химии. Л., 1960, 1216 с.

113. Карягин И.И. Флора Апшерона. Баку. АН Азерб. ССР, 1952, 440 с.

114. Касумов М.А. Новые пищевые красители масложировой, бисквитной, карамельной и

ликероводочной промышленности // Докл. АН Азерб. ССР, 1984, т. 40, №1, с. 69-74.

115. Касумов М.А. Дикорастущие травянистые пищевые растения Азербайджана // Докл.

АН Азерб. ССР, 1990, т. 46, №6-7, с. 51-55.

116. Касумов М.А. Новые источники растительного сырья для получения желтого пищевого

красителя // Докл. АН Азерб. ССР, 1990, т. 46, №8, с. 60-63.

117. Касумов М.А. Дубильные растения флоры Азербайджана // Докл. АН Азерб. ССР,

1993-1994, т. 48, №2, с. 109-112.

118. Касумов М.А. Богатства «растительной аптеки» // Азербайджан: Проблемы развития,

1995, №12, с. 15-17.

119. Касумов М.А. Научные основы изучения лекарственных растений Азербайджана //

Научн. труды Акад. Национального Творчества Азербайджана, 1995, №1, с. 82-86.

120. Касумов М.А. Флористический анализ красильных растений Азербайджана // ДАН

Азерб. ССР, т. 51-52, 1995-1996, №12, с. 129-140.

121. Касумов М.А. Красильные растения Азербайджана и возможности их использования.

Автореф. дис. … докт. биол. наук. Баку. 1998, 46 с.

122. Касумов М.А. Дикорастущие травянистые пищевкусовые растения Азербайджана //

Научн. и педагог. изв. Унив. Одлар Юрду (Баку), 2001, с. 158-163.

123. Касумов М.А. Дикорастущие травянистые пищевые растения Азербайджана как

источник витаминов // Научн. и педагог. изв. Унив. Одлар Юрду (Баку), 2002, с. 21-27.

124. Касумов М.А. Экологически чистые пищевые красители / Материалы II Межд. научн.-

практ. конф. «Актуальные проблемы и природоиспользование в Казахстане и

сопредельных территорий», 2007, т. 1, с. 200-202.

125. Касумов М.А. Дикорастущие пищевые растения Азербайджана и их использование.

Докл НАН Азербайджана Томю LXVIII, № 1, 2012, 65-74 с.

126. Кезели Т.А. Витаминные растения Грузии. Тбилиси. 1966, 226 с.

127. Киселева А.В., Волхонская Т.А., Киселев В.Е. Биологически активные вещества

лекарственных растений Южной Сибири. Новосибирск. Наука, 1991, 134 с.

128. Книга о вкусной и здоровой пищи. М.: Пищепромиздат, 1954, 360 с.

129. Ковалева Н.Г. Лечение травами: Очерки по фитотерапии. М., Медицина, 1971, 352 с.

130. Кононков П.Ф. Овощеводство в тропиках. М., Агропромиздат, 1990, 271 с.

131. Коростылев Н.Б. От А до Я. Детьям о здоровье М., Медицина, 1987, 288 с.

132. Корсун В.Ф. Растения и здоровье. Минск. 1983, 102 с.

133. Корсун В.Ф., Ситкевич А.Е., Ефимов В.В. Лечение кожных болезней препаратами

растительного происхождения. Минск. 1995, 484 с.

134. Кортиков В.Н., Кортиков А.В. Полная энциклопедия лекарственных растений. Ростов

на Дону. Изд. Дом, 2002, 800 с.

135. Костина Л.А. Лечение зверобоем. СПб., 2000, 160 с.

290

136. Крылов А.А. и др. Фитотерапия в комплексном лечении заболеваний внутренних

органов. Киев. Здоровья, 1991, 238 с.

137. Кудинов М.А. и др. Пряноароматические в быту. Минск. Урожай, 1976, 160 с.

138. Кудрин А.Н., Бородин Ю.Б. Лекарственная аллергия. М., 1985, 63 с.

139. Кузнецова Г.А. Природные кумарины и фурокумарины. М., 1967, 247 с.

140. Кукенов М.К. К вопросу о содержании флавоноидов в некоторых дикорастущих видов

горцев и щавеля / Биохимия обмена веществ и продуктивность растений. Алма-Ата.

1970, с. 199-204.

141. Куликов В.В. Лекарственные растения Алтайского края. Барнаул. 1975, 208 с.

142. Куронков П.М. Русский народный лечебник. Воронеж. 1993, 254 с.

143. Кучеров Е.Б. и др. Дикорастущие лекарственные растения Башкирии. Уфа. 1971, 336 с.

144. Кучеров Е.Б., Бацуков Г.К., Гуфранова И.Б. Полезные растения Южного Урала. М.,

Наука, 1976, 264 с.

145. Кучеров Е.Е. Ресурсы и интродукция полезных растений Башкирии. М., Наука, 1979,

264 с.

146. Лавренова Г.В., Лавренов В.К. 1200 лекарственных сборов. Донецк. 2000, 352 с.

147. Ладынина Е.А., Морозова Р.С. Фитотерапия. Л., Медицина. 1987, 208 с.

148. Лазнев Н. Народные способы лечения: Травник. М., Мартин, 1999, 479 с.

149. Лебедев С.И. Физиологическая роль каротина в растениях. Киев. АН УССР, 1953, 159

с.

150. Лебедева Т.С., Сытник К.М. Пигменты растительного мира. Киев. 1986, 84 с.

151. Лекарственные средства растительного происхождения. М., 1954, 176 с.

152. Лекарственные растения и их применение в медицине. Саратов. 1966, 293 с.

153. Лекарственные растения СССР. Культивируемые и дикорастущие. М., 1967, 400 с.

154. Лекарственные растения дикорастущие. 4-ое изд. Минск. 1968, 390 с.

155. Лекарственные растения в научной и народной медицине. 5-ое изд. Саратов. 1978, 359

с.

156. Лекарственные препараты, разрешенные к применению в СССР. М., 1979, 391 с.

157. Лекарственные препараты в акушерстве и гинекологии. Киев. 1984, 132 с.

158. Ловкова М.Я. и др. Почему растения лечат? М.: Наука, 1989, 254 с.

159. Лященко Н.И. Биологическая характеристика некоторых сортов хмеля. Прикладная

биохимия и микробиология, 1977.

160. Мазнев Н. 2000 рецептов народной медицины. М., Мартин, 1999, 527 с.

161. Мазнев Н. Лекарственные растения. Справочник. М., Мартин, 1999, 479 с.

162. Макаревич Н.С. Целительницы природы. 2-ое изд. Испр. и доп. Саратов. Стипо. 2000,

282 с.

163. Макеенко С.Г., Алексеев Б.Д.,Гаммерман А.Ф.Лечение травами. 2-ое изд. Л., 1978,159

с.

164. Максимюк Г.В. Лечение тысячелистником. СПб., Литера, 2003, 64 с.

165. Марх А.Т. Биохимия консервирования плодов и овощей. М., Пищевая

промышленность, 1973, 371 с.

166. Махлаюк В.П. Лекарственные растения в народной медицине. Саратов. 1967, 559 с.

167. Махлаюк В.П. Лекарственные растения в народной медицине. М., Нива России, 1992,

478 с.

168. Машанов В.И., Покровский А.А. Пряно-ароматические растения. М., 1991, 283 с.

169. Машковский М.Д. Лекарственные средства. М., Медицина, 1977, ч. 1, 623 с.

170. Мгалоблишвили Е.К., Цуцунава А.Я. Чай и медицина. Батуми. Сабчота Аджара, 1975,

87 с.

171. Медведев П.Ф. Пищевые растения СССР. В кн.: Растительное сырье СССР. В 2-х т. М.-

Л.: 1957, с. 5-151.

172. Меницкий Ю.Л. Дубы Кавказа. Обзор кавказских представителей секции Quercus. Л.,

Наука. 1971, 196 с.

291

173. Метлицкая Л.В. Биохимия плодов и овощей. М., Экономика. 1970, 271 с.

174. Методика определений запасов лекарственных растений. М., 1986, 46 с.

175. Минаева В.Г. Флавоноиды в онтогенезе растений и их практическое использование.

Новосибирск. Наука, 1978, 252 с.

176. Миннарт М. Свет и цвет в природе. М., 1969, 344 с.

177. Михайлов Л.Е. Осина. М., 1985, 71 с.

178. Михайлов О. Почему синька синяя? // Наука и жизнь, 1982, №2, с. 68-72.

179. Михалева Е.Н. Содержание свободных аминокислот в растениях в связи с их

географическим происхождением. М.-Л., 1966, с. 25-35.

180. Молодожников М.М. Алое. Брошюра. М., 1956.

181. Муравьева Д.А. Фармакогнозия. М., Медицина. 1978, 656 с.

182. Муравьева Д.А., Гаммерман А.Ф. Тропические и субтропические лекарственные

растения. М., Медицина. 1974, 321 с.

183. Муравьева Д.А., Самилина И.А., Яковлев Т.П. Фармакогнозия. М., Медицина. 2002,

654 с.

184. Мурахтанов Е.С. Липа. М., 1981, 78 с.

185. Насудари А.А. Химическое исследование флавоноидного состава мужских соцветий и

вынозей, произрастающих в Азербайджане // Изв. АН Азерб. ССР, 1965, №4, с. 94-104.

186. Николаев Н. Проучвани флавоноидная состав на Crataegus monogyna L. // Фармация

(НРБ), 1971, вып. 21, №4, с. 42.

187. Николайчук Л.В. Сахаросодержащие растения. Минск. Урожай. 1988, 181 с.

188. Никонов Г.К., Пименов М.Г., Зорин Е.В. Хемосистематическое изучение

дальневосточных видов рода Angelica L. // Растит. Ресурсы, 1966, т. 2, вып. 4, с. 505-

513.

189. Новрузов Э.Н., Шамсизаде Л.А. Химический состав плодов Rubus caesus L.,

произрастающих в Азербайджанской ССР // Растит. Ресурсы, 1985, т. 21, вып. 3, с. 343-

346.

190. Ноженко А.А. К вопросу о максимальном использовании биологически активных

веществ в моркови // Труды Ин-та эксперим. медицины АН Латв. ССР, 1957, т. 14, с.

145-148.

191. Носаль М.А., Носаль И.М. Лекарственные растения и способы их применение в народе.

Киев. 1960, 256 с.

192. Носаль М.А., Носаль И.М. Лекарственные растения в народной медицине. М., СП

Внешиберика. 1999.

193. Нургалиева Г.М. и др. Антоцианы плодов семейства розоцветных и виноградовых /

Тезисы докл. 3-го Всесоюз. симп. по фенольным соединениям. Тбилиси. 1976, с. 110.

194. Оголовцев Г.С. Энциклопедический словарь лекарственных эфиромасличных и

ядовитых растений. М., 1955, 114 с.

195. Олексевич В.М., Шапошник Л.Б. К изучению фенольных соединений каштана конского

обыкновенного и робинии ложноакациевой. В кн. Тезисы докл. 4-ой Межреспуб. конф.

по интродук. и акклимат. Российская Акад. Наук, сер. 4, 1971, т. 26, с. 535-546.

196. Олешко К.С. Кормовая мальва. М., 1962, 55 с.

197. Павлов Н.В. Растительное сырье Казахстана. М., Л., 1947, 552 с.

198. Пакудина З.П., Садыхов А.С., Денилова П.К. О флавоноидах цветов Goccipium hirsutum

L. хлопчатника сорта 108-Ф // Химия природ. соедин., 1965, №1, с. 67-70.

199. Пантелеев Я.Х. Конвейер зеленых овощей. М., 1987, 238 с.

200. Пименов М.Г. Перечень растений – источников кумариновых соединений. Л., Наука,

1971, 200 с.

201. Плодовые и овощные соки. М., Пищевая промышленность, 1969, 422 с.

202. Покровский А.А., Самсонова М.А. Справочник по диетологии. М., Медицина. 1981,

697 с.

203. Попов А.П. Лесные целебные растения. М., 1973, 192 с.

292

204. Попов В.И. и др. Лекарственные растения. Минск. 1984, 240 с.

205. Похлебкин В.В. Чай. М., 1981, 120 с.

206. Преображенский В. Очищение и лечение грецкими орехами. Ростов на Дону. Баро

Пресс. 2003, 32 с.

207. Прилипко Л.И. Растительный покров Азербайджана. Баку. Элм, 1970, 166 с.

208. Прилипко Л.И., Алиев Р.К., Дамиров И.А. Лекарственные растительные ресурсы

природно-экономических зон Азербайджанской ССР. Баку. 75 с.

209. Прокопенко Л.И. Профилактика глистных заболеваний. М., Медицина. 1976, 55 с.

210. Пряно-ароматические растения СССР и их использование в пищевой промышленности.

М., 1963, 430 с.

211. Райнботе Х. Тайна растений. М., Знание, 1979, 208 с.

212. Раны и их лечение в тибетской медицине. Новосибирск, Наука, 1990, 189 с.

213. Рзазаде Р.Я. Изучение кровоостанавливающих растений Азербайджана // Изв. Аз. ФАН

СССР, 1942, №6, с. 15-24.

214. Рожков М.И., Смирнов Н.Е. Витаминные растения. М., Пищепромиздат, 1956, 196 с.

215. Рубцов В.Г. Зеленая аптека. Лениниздат, 1984, 240 с.

216. Румовский Б.Н. Эфирные масла. т. 1. М.-Л., 1934, 594 с.

217. Рыбицкий Н.А., Гаврилов И.С. Дикорастущие плоды и ягоды. Лениниздат, 1969, 243 с.

218. Савинов Б.Г. Каротин. Киев. АН УССР, 1948, 230 с.

219. Салов В.М. Зеленые друзья человека. М., 1975, 269 с.

220. Салов В.М. Растения и медицина. М., 1968.

221. Саминский Н.И. Пижма как средство при поносах // Врачебное дело, 1953, №12.

222. Самородова-Бианки Г.Б. Антоцианы и флавоноиды клубней и цветков картофеля //

Труды по прикл. бот., генет. и селекции, 1965, т. 37, вып. 1, с. 147-155.

223. Самородова-Бианки Г.Б. Флавоноиды как природные антиоксиданты аскорбиновой

кислоты плодов и ягод // Биохимия, 1965, т. 30, вып. 2, с. 248-254.

224. Самородова-Бианки Г.Б. Методика изучения некоторых биологически активных

веществ плодов яблони // Труды по прикл. бот., генет. и селекции, 1972, т. 48, вып. 1, с.

195-202.

225. Саоскар Р.С., Бандаркап С.Д. Фармакология и фармакотерапия. М., Медицина. 1986, т.

1, 524 с.; т. 2, 431 с.

226. Сапожников Д.И. Пигменты пластид зеленых растений и методика их исследования.

М.-Л., 1964, 119 с.

227. Сацыперова И.Ф., Комиссаренко Н.Ф. Хемосистематика рода Heracleum L. флоры

СССР. Сообщение 1. Секция Heracleum // Растит. ресурсы, 1977, т. 13, вып. 4, с. 586-

604.

228. Сацыперова И.Ф. Федоров Ал.А., Цвелев Н.Н. Борщевики флоры СССР - новые

кормовые растения: перспективы использования в народном хозяйстве. Л., Наука 1984,

221 с.

229. Семенова Н. Алоэ – природный целитель. М., 1999, 63 с.

230. Середин Р.Н., Соколов С.Д. Лекарственные растения и их применение. Ставрополь.

1978, 288 с.

231. Серкеров С.В., Алескерова А.Н. Хемотаксономические разнообразия представителей

рода Artemisia флоры Азербайджана. Сообщение 1 // Растит. ресурсы, 2004, т. 40, вып.

4, с. 105-110.

232. Серкеров С.В. Терпеноиды и фенолпроизводные растений семейств Asteraceae и

Apiaceae. Баку: CBS Polygraphic Production, 2005, 312 с.

233. Синицын Г.С. Новые лекарственные растения Казахстана. Алма-Ата. Наука, 1982, 127

с.

234. Скворцов Н.К. Ивы СССР. М., 1968, 262 с.

235. Скляровский Л.Я., Гурбанов И.А. Лекарственные растения в быту. М., 1970, 222 с.

236. Словарь полезных растений на двадцати европейских языках. М., Наука, 1970, 364 с.

293

237. Соколов В.Б. Каштан. М., 1984, 80 с.

238. Соколов П.Д. Корневые дубильные растения в Ленинградской области. Травянистые

дубильные растения // Растительное сырье, 1967, вып. 14, с. 5-42.

239. Соколов С.Я. Фитотерапия и фитофармакология. Москва. Мед. Информ. Агентство,

2000, 976 с.

240. Соколов С.Я., Замотаев И.П. Справочник по лекарственным растениям. М., Медицина.

1990, 462 с.

241. Станков С.С. Дикорастущие полезные растения СССР. М., Л.. Учпедгиз, 1946, 180 с.

242. Стериопуло С.С. Бессмертник и его терапевтическое применение // Фармация, 1943,

№3.

243. Супрунов Н.И., Горовой П.Г., Панков Ю.А. Эфирномасличные растения Дальнего

Востока. Новосибирск 1979, 188 с.

244. Сурина Л.Н. и др. Целебные растения Тюменского края. Свердловск. 1974, 76 с.

245. Танчев С.С. Антоцианы в плодах и овощах. М., Пищ. пром-сть, 1989, 302 с.

246. Тарасов Л.С. Полифенолы как потенциально антисклеротические средства. М.: 1968, с.

377-383.

247. Телятьев В.В. Лекарственные растения Восточной Сибири. 3-ое изд. Иркутск. 1971, 396

с.

248. Телятьев В.В. Полезные растения Центральной Сибири. Иркутск. 1985, 384 с.

249. Ткабладзе У.П. Биологическая оценка дубильных веществ и их содержание в

некоторых танидоносных растениях Грузии. Тбилиси. 1961, 89 с.

250. Токин Б.П. Целебные яды растений. 3-ое изд. Л., ЛГУ, 1980, 280 с.

251. Тумалев Н.Р., Магамаева П.К. Конский щавель – пищевое растение Дагестана / Совещ.

по вопросам изучения и освоения растительных ресурсов СССР. Новосибирск. 1968, с.

295-296.

252. Турдыев С., Седых Р., Эрихман В. Кактусы. Алма-Ата. Кайнар. 1974, 269 с.

253. Туркин В.А. Использование дикорастущих плодово-ягодных и орехо-плодных

растений. М., 1954, 440 с.

254. Турова А.Д. Лекарственные растения СССР и их применение. 2-ое изд. М., 1974, 424 с.

255. Турова А.Д., Сапожникова Э.Н. Лекарственные растения СССР и их применение. 3-ое

изд. М., Медицина. 1983, 288 с.

256. Турова А.Д., Сапожникова Э.Н., Вьен Д.Л. Лекарственные растения СССР и Вьетнама.

М., Медицина. 1987, 464 с.

257. Федоров Ал.А. Растительные ресурсы СССР на службу народному хозяйству // Ботан.

Журн., 1961, т. 46, №10, с. 1385-1401.

258. Федоров Ал.А. Полвека изучение растительных ресурсов СССР // Растит. ресурсы,

1967, т. 3, с. 317-329.

259. Федоров Ан.А., Розен Б.Я. Красильные растения СССР. В 2-х т. М.-Л.: 1950, с. 349-402.

260. Филатов О.Г. Лечение облепихой. СПб., изд. дом Литера, 2003, 64 с.

261. Флора Азербайджана. тт. 1-8. Баку. Элм, 1950-1961.

262. Халенцкий А.М., Сухицкая Ю.М. Фитохимическое исследование цветков бессмертника

// Сб. научн. трудов Ленингр. хим.-фармац. ин-та. т. 2, 1957, с. 56-64.

263. Халматов Х.Х. Дикорастущие лекарственные растения Узбекистана. Ташкент. 1964,

277 с.

264. Харборн Дж. Флавоноидные пигменты. Биохимия растений. М., Мир, 1968, 201 с.

265. Харламова О.А., Кафка Б.В. Натуральные пищевые красители. М., Пищевая пром-сть,

1979, 180 с.

266. Черепанов С.К. Сосудистые растения СССР. Л., 1981, 804 с.

267. Черепанов С.К. Сосудистые растения России и сопредельных государств. СПб., Мир и

семья, 1995, 990 с.

268. Чиков П.С., Павлов М.И. Наука и лекарственные растения. М., Знание, 1977, 126 с.

269. Чуролинов П. Фитотерапия в дерматологии и косметике. София. Медицина и

294

физкультура, 1979, 147 с.

270. Шалыт М.С. Дикорастущие полезные растения Туркменской ССР. М., 1951, 222 с.

271. Шапиро Д.К. и др. Дикорастущие плоды и ягоды. Минск. Урожай. 1981, 153 с.

272. Шапиро Д.К. Плоды и овощи в питании человека. Минск. Урожай. 1984, 208 с.

273. Шарапов Н.И. Новые жирно-масличные растения. М., Л., АН СССР, 1956, 112 с.

274. Шиврина А.Н. Биохимия шпината, щавеля и ревеня // М.-Л., Биохимия овощных

культур. 1961, 378 с.

275. Шостаковский С.А. Систематика высших растений. М.: Высшая школа, 1971, 351 с.

276. Шретер А.И. Лекарственная флора советского Дальнего Востока. М., 1975, 327 с.

277. Шретер А.И. и др. Лекарственная флора Кавказа. М., 1979, 368 с.

278. Юркевича И.Д., Мишенина И.Д. Лекарственные растения и их применение. Минск.

1967, 520 с.

279. Яковлев Г.П., Блинова К.Ф. Энциклопедический словарь лекарственных растений и

продуктов животного происхождения. СПб.. 2002, 407 с.

280. Bate-Smith E.C. Chromatography and taxonomy in the Rosaceae with special reference to

Potentilla and Prunus // J. Linn. Soc. (London Bot.), 1961, v. 58, No 370, p. 39.

281. Bednaraska D. Stability of polyphenolic compounds in drugs from native species of Ulmus //

Dissert. Pharmac. Pharmacol., 1971, v. 22, No 6, p. 567.

282. Bentham G., Hooker J.D. Rumex // Genera plantarum, 1883, p. 111

283. Bridle P., Stott K.G., Timberlake C.F. Anthocyanins in Salix sp. // Phytochem., 1970, v. 9, No

5, p. 1097.

284. Butterweek V., Jurgenliemk G., Nahrstedi A., Winterhoff H. Flavonoids from Hypericum

perforatum show antidepressant activity in the fareed swimming test // Planta Med., 2000, v.

66, No 1, p. 3-6

285. Chin T.C., Youngken H.W. The cytotaxonomy of Rheum // Amer. J. Bot., 1947, v. 34, No 8,

p. 401-407.

286. Geissmann T.A. The chemistry of flavonoid compounds. Oxford-London-New York-Paris.

Pergamon Press, 1962, 666 p.

287. Harborne J.B. Comparative biochemistry of the flavonoids. L.-N.Y.: Acad. Press, 1967, 383

p.

288. Herman K. Uber die Flavonole der Blatter von Juglans regia L. // Arch. Pharm., 1955, Bd.

288, s. 362.

289. Hörhammer L., Wagner H., Lusk R. Isolierung eines Myricelin-3-digalaktosides aus Betula

verrucosa und B. pubescens // Arch. Pharm., 1957, Bd. 290, No 7, s. 338.

290. Janaki Ammal E.K., Kaul B.L. Cytomorphological studies autotetraploid Asparagus

officinalis L. // Proc. of Indian Acad. Sci., 1967, sect. B, vol. 65, No 1, p. 1-9.

291. Kaminska J., Zwiazki flawonoidowe v lisciach Berowki brusznicy (Vacanium vitis ideae L.)

// Dissert. Pharm. Pharmac., 1966, v. 18, p. 267.

292. Löve A. A Y-linked inheritance of asynapsis in Rumex acetosa // Nature, 1943, v. 152, No

856, p. 358-359.

293. Löve A. Cytogenetic studies in Rumex // Hereditas, 1942, v. 28, No 3-4, p. 289-296

294. Massa V., Suspluglas P., Anelli A. Sur les pigments fenolques du Fumaria officinalis L. //

Trav. Soc. Pharm. Montpelliers, 1971, v. 31, No 3, p. 233.

295. Nakaoki T.U. A pharmazeutische Hilfsquellen. 19. Mill. Flavonoide aus den Blattern von

Nelumbo nucifera Gaerin, Cosmos bipinnalus Cav. Und Foeniculum vulgare Mill. // J. Pharm.

Soc. Japan., 1966, Bd. 81, c. 1158.

296. Paris R. Sur les flavonoids des primeveres indigenes. Presence dun heteroside die kaempferol

dans les fleurs de Primula officinalis Sacq. // Ann. Pharmac. France, 1957, v. 17, No 5, p.

331.

297. Paris R., Debry M., Etchepare S. Sur les flavonoids dune Moracea de la Cote d’lvoire: le

Morus mesotygia Stapf. // Ann. Pharmacy. France, 1966, v. 24, p. 745.

298. Pelter A. et al. Biflavonyl ferments from Juniperus chinensis (Cupressaceae) // J. Indian

295

Chem. Soc., 1971, v. 48, No 2, p. 254.

MÜNDƏRĠCAT

səh.

GĠRĠġ .................................................................................................................................................. 3

DƏRMAN BITKILƏRINDƏN ISTIFADƏ OLUNMA

TARIXINƏ QISA NƏZƏR ............................................................................................................ 4-7

AZƏRBAYCANDA DƏRMAN BITKILƏRININ ELMI

ƏSASLARLA ÖYRƏNILMƏSI .................................................................................................... 8-9

ġAMKĠMĠLƏR – Pinaceae Lindl. fəsiləsi ............................................................................................

Eldar Ģamı – Pinus eldarica Medw. .............................................................................................. 9-12

TAXILLAR – Poaceae Barnhart fəsiləsi ..............................................................................................

Qarğıdalı – Zea mays L. .............................................................................................................. 12-13

BANAN – Musaceae Juss. fəsiləsi .......................................................................................................

Banan - «Ağıl qidası» - Musa x paradisiaca L. .......................................................................... 13-15

SOĞANKIMILƏR – Alliaceae J.Agardh. fəsiləsi ................................................................................

Qalib soğan – Allium victoriallis L. ............................................................................................ 15-16

Sarımsaq – Allium sativum L. ..................................................................................................... 16-19

ASPARAGUS – Asparagaceae Juss. fəsiləsi .......................................................................................

Qulançar (Mələçöyüd) – Asparagus L. ....................................................................................... 19-20

ZANBAQ – Liliaceae Juss. fəsiləsi .......................................................................................................

May inciçiçəyi – Convallaria majalis L. ..................................................................................... 20-21

Tikanı loğman və ya müalicə kaktusu – Aloya (Əzvay) – Aloe L. ............................................. 21-30

Hind soğanı – Ornithogalum indicum Willd. ex Schult. & Schult.f. .......................................... 31-32

SÜSƏNKĠMĠLƏR – Iridaceae Juss. fəsiləsi ........................................................................................

Sarı süsən – Ġris pseudacorus L. .................................................................................................. 32-34

SÖYÜD – Salicaceae Mirb. fəsiləsi

Söyüd – Salix L. .......................................................................................................................... 34-37

Qovaq – Populus L. ........................................................................................................................... 38

QOZ – Juglandaceae A. Rich. ex Kunth. fəsiləsi .................................................................................

Qoz – Juglans regia L. ................................................................................................................ 39-42

TOZAĞACI – Betulaceae S.F.Gray fəsiləsi .........................................................................................

Əyilən tozağacı – Betula pendula Roth. ...................................................................................... 43-46

Boz qızılağac – Alnus incana (L.) Benth. ................................................................................... 46-47

FISTIQ – Fagaceae Dumort. fəsiləsi ....................................................................................................

Palıd – Quercus L. ....................................................................................................................... 47-50

QARAĞAC – Ulmaceae Mirb. fəsiləsi .................................................................................................

Qarağac – Ulmus L. ........................................................................................................................... 51

TUT – Moraceae Link. fəsiləsi .............................................................................................................

Maklyura – Maclura pomifera (Rafin.) Schneid. ........................................................................ 51-52

GĠCĠTKƏN – Urticaceae Juss. fəsiləsi .................................................................................................

Ġkievli gicitkən – Urtica dioica L. ............................................................................................... 52-56

BAĞAMBÜRC – Loranthaceae Juss. fəsiləsi ......................................................................................

HəmiĢəcavan bağambürc – Viscum album L. ............................................................................. 56-59

QIRXBUĞUM – Polygonaceae Juss. fəsiləsi .......................................................................................

Subibəri – Polygonıım hydropiper L. .......................................................................................... 59-60

TƏRƏÇĠÇƏKLĠLƏR – Chenopodiaceae Vent. fəsiləsi .......................................................................

Çuğundıır – Beta vulgaris L. ....................................................................................................... 60-62

Ġispanaq (mədənin süpürgəsi) – Spinacia oleracea L. ................................................................ 62-63

QƏRƏNFILÇĠÇƏKLĠLƏR – Caryophyllaceae Juss. fəsiləsi ..............................................................

296

Hamar herniyar – Herniaria glabra L. ........................................................................................ 63-65

Bəzək qərənfili (―Allah çiçəyi‖) – Dianthus calocephalus Boiss. .............................................. 65-66

Dərman sabunotu – Saponaria officinalis L. .............................................................................. 66-67

SUZANBAĞI – Nelumbonaceae Dumort. fəsiləsi ...............................................................................

ġanagüllə – Nelumbo nucifera Gaertn. ........................................................................................ 67-68

QAYMAQCĠÇƏKLĠLƏR – Ranunculaceae Juss. fəsiləsi ...................................................................

Kalta – Caltha polypetala Hochst. .............................................................................................. 68-69

Üzgəcotu – Trollius asiaticus L. ................................................................................................. 69-70

Üzümyarpaq ağəsmə – Clematis vitalba L. ..................................................................................70-71

Həqiqi fikariya – Ficaria ficarioides (Bory et Chaub.) Halacsy ................................................. 71-72

Sürünən qaymaqçiçək — Ranunculus repens L. ........................................................................ 72-73

XAġXAġ – Papaveraceae Juss. fəsiləsi ...............................................................................................

Dəmrovotu (Ziyilotıı) – Chelidonium majus L. .......................................................................... 73-75

Lalə -Papaver L. .......................................................................................................................... 75-77

ġAHTƏRƏ – Fumariaceae DC. fəsiləsi ...............................................................................................

Dərman Ģahtərə – Fumaria offıcinalis L. .......................................................................................... 78

XAÇÇĠÇƏKLĠLƏR – Brassicaceae Burnett fəsiləsi ............................................................................

Qövsvari vəzərək – Barbarea arcuata (Opiz. et J. ex C.Presl.) Reichenb. ................................. 78-79

Ġsitməotu – Erysimum cheiranthoides L. .................................................................................... 79-80

Turp – Raphanus sativa var. radicula var. pubescens Sink. ....................................................... 80-82

Xardal – Sinapis L. ...................................................................................................................... 82-87

ġalğam turpu – Brassica napus L. (Brassica rapa L.) ................................................................. 87-89

GÜLÇĠÇƏKLĠLƏR – Rosaceae Juss. fəsiləsi ......................................................................................

Dərman sincanotu (qanbatı) – Sanguisorba offıcinalis L. ........................................................... 89-90

Qaytarma – Potentilla L. ............................................................................................................. 90-92

Albalı – Cerasus Hill. .................................................................................................................. 92-94

ġərq alması – Malus orientalis Uglitzk. ...................................................................................... 94-95

Qafqaz quĢarmudu – Sorbus caucasica Zinserl. ......................................................................... 95-99

YemiĢan – Crataegus L. ............................................................................................................ 99-103

Bozumtul böyürtkən – Rubus caesius L. ................................................................................. 103-105

Adi moruq – Rubus idaeus L. .................................................................................................. 105-108

MeĢə çiyələyi – Fragaria vesca L. .......................................................................................... 108-110

Bataqlıq gördəvəri – Comarum palustre L. ............................................................................. 110-113

Qarağacyarpaq quĢqonmaz – Filipendula ulmaria (L.) Maxim. ..................................................... 114

Ġpəkli Ģaxduran – Alchemilla sericata Reichenb. ex Buser ..................................................... 115-116 Gavalı – Prunus domestica L. ................................................................................................. 116-117

Göyəm – Prunus spinosa L. ............................................................................................................ 118

Badam – Amygdalus communis L. .......................................................................................... 118-119

PAXLALILAR – Fabaceae Lindl. fəsiləsi ...........................................................................................

Yapon saforası – Styphnolobium japonıicum (L.) Schott. ....................................................... 119-121

Əkin ononisi – Ononis arvensis L. .......................................................................................... 121-122

Əkilən qarayonca – Medicago sativa L. .................................................................................. 122-123

Gəvən – Astragalus dasyanthus Pall. ...................................................................................... 123-124

Yerfındığı – Arachis hypogaea L. ........................................................................................... 124-125

Göy noxud – Pisum sativum L. ............................................................................................... 125-127

Adi lobya – Phaseolus vulgaris L. .......................................................................................... 127-128

ƏTĠRġAHÇĠÇƏKLĠLƏR – Geraniaceae Juss. fəsiləsi ........................................................................

Çəhrayı Ģamdangülü – Pelargonium zonale (L.) L′Her. ex Ait. ............................................. 128-129

ATġABALIDI – Hippocastanaceae DC. fəsiləsi .................................................................................

AtĢabalıdı – Aesculus hippocastanium L. ............................................................................... 129-132

MURDARÇA – Rhamnaceae Juss. fəsiləsi ..........................................................................................

Qızılağac mürdəĢər – Frangula alnus Mill. ............................................................................ 132-133

297

CÖKƏ – Tiliaceae Juss. fəsiləsi ............................................................................................................

Qafqaz cökəsi – Tilia begonifolia Stev. .................................................................................. 133-137

ƏMƏKÖMƏCĠ – Malvaceae Juss. fəsiləsi ...........................................................................................

MeĢə əməköməcisi – Malva sylvestris L. ................................................................................ 137-138

Dərman bəlğəmotu – Althea officinalis L. .............................................................................. 138-140

Pambıq – Gossypium L. .......................................................................................................... 140-141

ÇAY – Theaceae Mirb. ex Ker Gawl. fəsiləsi ......................................................................................

Çay – Thea sinensis L. ............................................................................................................ 141-145

DAZI – Hypericaceae Juss. fəsiləsi ......................................................................................................

Adi dazıotu – Hypericum perforatum L. ................................................................................. 145-148

BƏNÖVġƏ – Violaceae Batsch. fəsiləsi ..............................................................................................

Üçrəngli bənövĢə – Viola tricolor L. ....................................................................................... 148-149

CANAVARGĠLƏSĠ – Thymelaeaceae Juss. fəsiləsi ............................................................................

Adi canavargiləsi – Daphne mezereum L. ............................................................................... 150-151

ĠYDƏ – Elaeagnaceae Juss. fəsiləsi .....................................................................................................

Çaytikanı – «Sibir ananası» – Hippoplıae rhamnoides L. ...................................................... 151-160

YAĞIOTU – Onagraceae Juss. fəsiləsi ................................................................................................

Ġvançay – Chamerion augustifolium (L.) Holub ............................................................................. 161

SUFINDIĞI – Trapaceae Dumort. fəsiləsi ...........................................................................................

Su fındığı – Trapa hyrcana Woronow ................................................................................... 162-163

KƏRƏVĠZKĠMĠLƏR – Apiaceae Lindl. fəsiləsi ..................................................................................

Çöl göytikanı (Zımbırtikan) – Eryngium campestre L. ................................................................... 163

Ġyli kərəvüz – Apium graveolens L. ........................................................................................ 164-165

DiĢqurtduyan – Visnaga daucoides Gaertn. ............................................................................ 165-166

Tatyana tütəkotu («Qadın jenĢeni») – Angelica tatianae Bordz. ............................................ 166-167

Kök – Daucus sativa L. ........................................................................................................... 167-178

Baldırğan – Heracleum L. ....................................................................................................... 178-179

ERĠKA – Ericaceae Juss. fəsiləsi .........................................................................................................

Qızılı rododendron – Rhododendron aureum Georg. ............................................................. 179-180

Mərcangilə (qaragilə) – Vaccinium myrtillus L. ..................................................................... 180-182

NOVRUZÇĠÇƏYĠ – Primulaceae Vent. fəsiləsi

Novruzçiçəyi və yaxud «paraliç otu» – Primula woronowii L. .............................................. 182-184

ZEYTUN – Oleaceae Hoffmanns. & Link fəsiləsi ...............................................................................

Ġran yasəməni – Syringa persica L. ......................................................................................... 184-185

Zeytun – Olea europaea L. ..................................................................................................... 185-186

ACIÇĠÇƏKLĠLƏR – Gentianaceae Juss. fəsiləsi .................................................................................

Sarı acıçiçək – Gentiana lutea L. ............................................................................................ 186-187

SARMAġIQ – Convolvulaceae Juss. fəsiləsi .......................................................................................

Daryarpaq sarmaĢıq – Convolvulus arvensis L. ...................................................................... 187-188

DODAQÇĠÇƏKLĠLƏR – Lamiaceae Lindl. fəsiləsi ............................................................................

Qafqaz bozaqgülü – Phlomis caucasica Rech. fil. .................................................................. 188-189

Dərmaıı nıərcanotu (Nəmgul) – Betonica officinalis L. .......................................................... 189-190

Dərman bədrənci – Melissa officinalis L. ............................................................................... 190-191

Qaraqınıq – Origanum vulgare L. ........................................................................................... 191-192

Ətirli reyhan – Ocimum basilicum L. ...................................................................................... 192-193

Rozmarin – Rosmarinum L. .................................................................................................... 194-196

KEÇĠQULAĞI – Scrophularicaeae Juss. fəsiləsi ..................................................................................

Adi qurdotu (Kətəncə) – Linaria vulgaris Mill. ...................................................................... 196-198

BADIMCANÇĠÇƏKLĠLƏR – Solanaceae Juss. fəsiləsi ......................................................................

Kartof – Solanum tuberosum L. .............................................................................................. 198-199

Badımcan – Solanum melongena L. ........................................................................................ 199-201

Pomidor – Lycopersicon esculentum Mill. .............................................................................. 201-205

298

Adi dəlibəng – Datura stramonium L. ............................................................................................ 206

BOYAQOTU – Rubiaceae Juss. fəsiləsi ...............................................................................................

Taclı dilqanadan – Cruciata (Galium) coronata Sibth. ex Smith. .......................................... 207-208

Gücrü boyaqotu – Rubia iberica (Fisch. ex DC.) С.Koch ...................................................... 208-210

DOQQUZDON – Caprifoliaceae Juss. fəsiləsi .....................................................................................

KəndəlaĢ – Sambucus nigra L. ................................................................................................ 210-211

Adi baĢınağacı – Viburnum opulus L. ..................................................................................... 212-215

Adi doqquzdon – Lonicera caprifolium L. .............................................................................. 216-217

QABAQKĠMĠLƏR – Cucurbitaceae Juss. fəsiləsi ...............................................................................

Ağ küstüĢam («Ukrayna jenĢeni») – Bryonia alba L. ............................................................. 217-219

Qovun (Adi yemiĢ) – Melo sativus Sager. ex M.Roem. .......................................................... 219-220

Balqabaq – Cucurbita pepo L. ................................................................................................ 220-223

Yunan balqabağı – Cucurbita pepo var. giraumons Duch. ...................................................... 223-224

ZINQIROVOTU – Campanulaceae Juss. fəsiləsi ................................................................................

Enliyarpaq zəngçiçəyi – Campanula latifolia L. ..................................................................... 224-225

MÜRƏKKƏBÇĠÇƏKLĠLƏR – Asteraceae Dumort. fəsiləsi ...............................................................

Çoxillik qızçiçəyi – Bellis perennis L. .................................................................................... 225-226

Qafqaz qurucası – Omalotheca (Gnaphalium) caucasica (Som. et Levier) .........................................

Czerep. (= Gnaphalium caucasicum Sommier & Levier) ....................................................... 226-227

Qatlı quruçiçək – Helichrysum plicatum DC. ................................................................................. 227

Qumsal quruçiçək (Solmazçiçək) – Helichrysum arenarium (L.) Moench. ........................... 228-229

Adi pıtraq – Xanthium strumarium L. ..................................................................................... 229-230

Günəbaxan – Helianthus annuus L. ........................................................................................ 230-237

Yeralması – Helianthus tuberosus L. ...................................................................................... 237-238

Üçbölümlü yatıqqanqal – Bidens tripartita L. ........................................................................ 238-240

Alaqanqal – Silybum marianum (L.) Gaertn. .......................................................................... 240-242

Adi dağtərxunu – Tanacetum vulgare L. ................................................................................. 242-244

YovĢan – Artemisia vulgaris L. ....................................................................................................... 244

Dəvədabanı – Tussilago farfara L. ......................................................................................... 244-246

Gülümbahar – Calendula officinalis L. ................................................................................... 246-250

Adi çaqqalqanqalı – Onopordum acanthium L. ...................................................................... 250-251

Gözəl rapontikum – Rhaponticum pulchrum Fisch. et Mey. .................................................. 251-253

Əkin göyçiçəyi (Güləvər) – Centaurea cyanus L. .......................................................................... 253

Əkilən kahı – Lactuca sativa L. .............................................................................................. 254-259

MollabaĢı (Çobanyastığı) – Chamomilla recutita (L.) Rauschert. .......................................... 259-265

Qızılsəbət – Solidago virgaurea L. ......................................................................................... 266-267

Tərkibi Ģəkərlə zəngin steviya – Stevia rebaudiana Hemsl. ................................................... 267-268

ADENOMA VƏ PROSTATIN BITKILƏRLƏ MÜALICƏSI ............................................... 268-271

XALQ TƏBABƏTĠ ÜSULLARI ĠLƏ YUXUSUZLUĞUN ARADAN QALDIRILMASI .. 271-272

GILƏMEYVƏLƏRDƏN KOSMETIK VASITƏLƏRIN HAZIRLANMASI ....................... 272-277

CAVANLAġMANIN YENĠ METOD VƏ ÜSULLARI ........................................................ 277-278

AROMATERAPIYA ...................................................................................................................... 279

RƏNG TЕRAPIYASI ............................................................................................................. 279-282

DƏRMAN XAMMALI TƏDARÜKÜNÜN TƏġKĠL

EDĠLMƏSĠNĠN ELMĠ ƏSASLARI ....................................................................................... 282-286

ƏDƏBĠYYAT SĠYAHISI ....................................................................................................... 287-295

MÜNDƏRĠCAT ...................................................................................................................... 296-299