Monstre Sacré-Een fi n de siècle verschijning-

TijdsgeestOnderwerping en afh ankelijkheid zijn de kernwoorden voor de Françaises van deze tijd. In de 19e eeuw heeft de bourgeoisie in Frankrijk de macht veroverd. Samen met haar man was de bourgeoisie of burgervrouw een typisch 19e eeuws fenomeen. Ze werkte niet op het veld of in de fabriek als arbeidster, maar was huisvrouw zonder enige autonomie. Het huwelijk moest de vrouw beschermen, maar verder had ze geen enkel recht.Als ze ook maar een vleugje ambitie hadden, werden ze sociaal en fi nancieel uitgesloten door hun familie. In het Frankrijk van het einde van de 19 de eeuw was Sarah Bernhardt een vrijgevochten atypische vrouw;

Sarah BernhardtEén eeuw na datum is men de Française Sarah Bernhardt (1845-1923) nog steeds niet vergeten. Ze was een wereldster uit de Belle Epoque, een tijd die voor verandering en vernieuwing stond. Met andere woorden: ze bleek niet zomaar een alledaagse toneelspeelster te zijn. Haar talent, lef en levensvisie maakten dat ze werd aanbeden als een godin. Zo ontving Sarah Bernhardt meer dan 1000 huwelijksaanzoeken. Mark Twain had het over vijf soorten actrices: de slechten, de gematigden, de goeden, de fantastische en natuurlijk Sarah Bernhardt.Sarah Bernhardt verzamelde bijnamen over al haar disciplines. Op het toneel noemden haar fans haar ‘La Voix D’or’. Ze had een groot bereik en wie ze in-spireerde, zoals Oscar Wilde, noemden haar ‘La Divine Sarah’. Het tegendeel was ook waar vermits Sarah Bernhardt ook ‘La Scandaleuse’ werd genoemd.

LUCA Gent Bachelor in de beeldende vormgeving

Studio STILLAcademiejaar 2012-2013

Artikel: Monste SacréPromotor: Christian Vancraenenbroeck

Siggy Slock

LUCA Gent Bachelor in de beeldende vormgeving

Studio STILLAcademiejaar 2012-2013

Artikel: Monste SacréPromotor: Christian Vancraenenbroeck

Siggy Slock

Ze was een geboren zelfpromotor. Ze wist beter dan wie ook hoe ze de me-dia moest bespelen. Of het nu als jonge vrouw via het naakt poseren was of het verspreiden van geruchten zoals dat ze cricket speelde met schedels. Ze hield er zelfs een paar exotische huisdieren op na zoals een cheeta, een wolf en een boa-constrictor. Zo liet ze ook foto’s van zichzelf nemen bij het instu-deren van haar rollen in een doodskist. Sarah Bernhardt creëerde een golf van sensatie in eigen land en dit breidde uit als ze op tournee ging in Europa, Rusland,Australie, Zuid-Amerika, Canada en de Verenigde Staten. Zij was niet gebonden aan een man maar stond bekend om haar flirtgedrag en haar talrijke relaties. Zij leefde autonoom, zeker in vergelijking met haar leeft-ijdsgenoten en was in haar tijd een icoon.

Sarah Bernhardt was de eerste vrouwelijke superster en de eerste promotor van gebruiksproducten zoals absint en sigaretten. Zo maakte ze in die tijd al reclame voor: Ogden sigaretten, Vaseline, Pears zeep, Guerlain parfum en werd hiervoor ook nog goed betaald. Onder haar fans bestond een groepje dat haar overal volgde. Toen ze in 1923 stierf waren er bijna een half miljoen fans aanwezig op haar begrafenisceremonie.

Dit excentrieke gedrag beïnvloedde vele kunstenaars waaronder Mucha, Nadar, Gill, Lalique en Rops.

Deze 3 bijnamen heeft Jean Cocteau samengevat in de uitdrukking ‘Monstre Sacré’. Dit betekent zoveel als ‘Heilig Monster’, oftewel dat ze een uniek pub-liek figuur was die haar uitermate excentrieke acties ongestraft kon uitvoeren.

Sarah Bernhardt was van joodse afkomst en graatmager. Ze beantwoorde eerst niet aan de maatschappelijke verwachtingen noch aan het schoonheidsideaal.Ze begon haar carrière aan het theatergezelschap ‘La Comédie Française’. Bij haar debuutvoorstellingen was ze zeer zenuwachtig doch dit veranderde snel en haar performances werden ontegensprekelijk de blikvanger van de avond. Bekende tijdsgenoten werden geïnspireerd door haar extravagante karakter en voor die tijd nogal vreemde uiterlijk.

Sarah Bernhardt dus was eerst en vooral een toneelactrice. Ze was intrigerend omdat ze zo gemakkelijk van personage en karakter kon wisselen. Een voor-beeld hiervan is hoe ze in 1899 de rol van Hamlet vertolkte. Hier droeg ze letterlijk de broek.Zij was de eerste actrice die meedeed in een stille langspeelfilm. Dit was de verfilming van het theaterstuk ‘Queen Elisabeth’.

In 1905 had Sarah Bernhardt haar rechterknie op theater bezeerd. Deze wonde heelde nooit volledig met als gevolg een volledige amputatie van haar rechterbeen. Ondanks deze handicap bleef ze met behulp van een beenpro-these acteren. Samen met haar vurig rode haarkleur en haar blauwe ogen zorgde dit voor een nog extravaganter uiterlijk. De Franse actrice vertolkte wel zeventig rollen in ongeveer honderdvijfentwintig producties. Nadat ze voor verschillende theatergezelschappen had gewerkt, stichtte ze een theaterge- zelschap op onder haar eigen naam.

Alphonse Mucha (1860-1939) En l’honneur de Sarah Bernhardt, ses admirateurs et ses amis

kleur lithografi e, 1896, geweven paper, gedrukt door F. Champenois, Parijs

La Voix d’or Art Nouveau; Alphonse Mucha was een bekende in de Art Nouveau of Jugendstil (1890-1914) beweging. De natuur stond centraal en de vruchtbaar-heid van de mens. Zijn gekende ontwerpen waren asymmetrisch, met bewe-gende lijnen en veel motieven. Mucha’s werkwijze bestond uit frisse kleuren. Hij voelde zich dus duidelijk thuis in de natuurlijke ornamenten, vrouwen werden wel vaker gebruikt in allegorische taferelen. Vrouwen zijn op en top natuur en staan voor schoonheid en vruchtbaarheid, wat ideaal is voor de Art Nouveau met zijn naturalisme en symbolisme. Hij was revolutionair in zijn posterontwerpen met zijn nauwe rechthoekig formaten.

Alphonse Mucha had zijn carrière gedeeltelijk te danken aan Sarah Bernhardt. Zij was zijn opdrachtgeefster waardoor hij vaak affi ches voor haar theaterstuk-ken ontwierp. Ze ontmoett en elkaar voor het eerst eind 1894. Mucha toonde ‘La Voix d’or’ aan het grote publiek door haar af te beelden op zijn affi ches. Haar uiterlijke kenmerken, rossig haar in combinatie met blauwe ogen komen nog vaak terug in ander werk van Mucha. Haar grillige haardos in combi-natie met haar theatrale klederdracht leende zich perfect tot de Art Nouveau beweging.

Mucha’s sleutel tot succes was zijn vermogen om kunst toegankelijk te maken voor iedereen. Zijn affi ches bereikten een wijd publiek in tegenstelling tot voorheen waarbij de kunst zich beperkte tot het rijkere publiek.

Nadar (1820-1910) , portret van Sarah Bernhardt in 1865

Een schoolvoorbeeld van deze affi ches is ‘En l’honneur de Sarah Bernhardt’ Dit is een lett erlijke weergave van haar uiterlijke kenmerken. De vedett e van het Parijse theater was wel vaker het onderwerp van Mucha’s kunst. Mees-tal werd zij door Mucha levensgroot afgebeeld. Kenmerkend voor de Art Nouveau stijl zijn ook de zelfontworpen lett ers die afgebeeld staan in een au-reool.

Dit is dus lett erlijk een eerbetoon. Als in een collage heeft Mucha enkel het hoofd, met elementen van het theaterkostuum, van Sarah Bernhardt weerge-geven. Het lijkt net een altaarstuk met de aureoolvorm rond haar. Het groen en oranje kleurcontrast is weldoordacht. Zelf de kleinste bogen in deze affi che benadrukken Sarah Bernhardt.

In 1864 ontmoett e de 20-jarige Sarah Bernhardt de Parijse fotograaf Gaspard-Felix Tournachon, beter bekend als Nadar (sinds 1838). Nadar was een ‘Uomo universale’. Hij was een bekend fotograaf maar eerder in zijn carrière ook theatercriticus, schrijver, uitgever en karikaturist. Deze verschillende aspecten waren belangrijk voor het uitbouwen van zijn professioneel netwerk. De toen opkomende zwart-wit fotografi e was niet enkel interessant voor de kunstenares die Sarah Berhardt was, het was ook een interessant medium voor haar zelfpromotie. Dit portret van Sarah Bernhardt uit 1865 was genomen nog voordat ze beroemd werd. Later ging ze regelmatig terug naar Nadar’s fotostudio. Zo legde Nadar het leven en de carrière van Sarah Bernhardt vast.

René Lalique (1860-1945)La (femme) Libellule, 1897–1898

De zwart-wit fotografi e geeft sommige uiterlijke elementen van Sarah Bern-hardt minder goed weer. Haar felkleurige haar lijkt hier donker en sober. Nadar wist echter haar temperament op een andere manier weer te geven.Nadar maakt gebruik van de Clair-obscur techniek. Het licht is dus zo gema-nipuleerd dat de schaduwpartijen zwaarder zijn dan ze normaal zouden zijn. Het dramatisch draperen van het doek over het naakte lichaam van Sarah Bernhardt versterkt dit eff ect.

tekening geeft hij een sensuele geëmancipeerde vrouw weer. Rops gaf de hedendaagse vrouw uit 20ste eeuw weer. Hij gaf verleidsters weer, dominantie en lust zijn steeds weerkerende thema’s in zijn werk. Ze staan bekend als de ‘Femmes Fatales’. Deze keer in de geschiedenis stond niet de man als beestig afgebeeld maar wel de vrouw. Hij gaf de harde realiteit weer. Hij was de spiegel voor de Bourgeoisie.Waar Mucha lieflijk en kleurrijk was, was Rops confronterend en realistisch. Zijn favoriete thema’s waren godslastering, liefde en de dood. Wat maatschap-pelijk aanvaard was legde hij naast zich neer. Rops was geïntrigeerd door het satanische. Hij werd geleid door de assertieve, verleidelijke, meedogenloze en eigentijdse vrouw. Rops maakte ‘Pornocrates’ op het einde van zijn carrière. Er wordt een anatomisch vollere vrouw weergegeven. Dit was het ideaalbeeld uit de negent-iende eeuw. Graatmagere mensen, zoals een Sarah Bernhardt, werden bespot. De vrouw is in deze tekening destructief en kent geen taboes. Ze heeft sex-appeal. Voor Rops was dit een weergave van het leven in Parijs. Veel mensen deden zich welgemanierd voor maar hadden een wild uit-gaansleven, niet zelden vergezeld door een SOA. Verschillende mensen uit zijn omgeving stierven aan een dergelijke ziekte, zoals een Baudelaire, Flaubert en Manet. Dit waren verhalen die veel mensen niet wilden aanhoren.

La DivineAls bekende actrice en performer trok Sarah Bernhardt veel kunstenaars aan zoals de juwelenontwerper René Lalique. Zo ontwierp Lalique ‘La Femme Libellule’ en gaf dit later aan Sarah Bernhardt. Eén van de kenmerken in Lalique’s kunstwerken is dat hij de personages en dieren die hij in zijn werk gebruikte transformeerde tot iets wat dromerig was. Een mix van realiteit en fantasie. ‘La Femme Libellule’ was een massief groot stuk dat op de volledige borst gedragen werd.

De Art Nouveau had ook een mode-infusie van 1890 tot 1910. Antropo-morfisme werd veel gebruikt. Juwelen spelen met de sensualiteit van het vrouwelijke lichaam zonder ze onmiddellijk naakt af te beelden. Ze geven haar een karakter en een eigen stijl.

La ScandaleuseIn de kunst speelde de vrouw dikwijls de rol van muze, een ongrijpbaar wezen, vaak lieflijk, maar nooit in haar hedendaagse werkelijkheid afgebeeld. Félicien Rops daarentegen doorbrak dit door de geëmancipeerde hedendaagse vrouw weer te geven.

Félicien Rops was een Belgische kunstenaar die lang in Parijs geleefd en gewerkt heeft . Het oeuvre van Rops staat niet bekend om zijn lieflijke en makkelijk verteerbare schilderijen of taferelen. Hij had met spotprenten geëx-perimenteerd en werd een meester in de ets en de gravure. Hij geeft vrouwen-figuren weer die de verleiding en het kwaad personifiëren. In de afgebeelde

Félicien Rops (1833-1898), Pornocrates, 1896 André Gill (1840-1885) , Les hommes d’aujourd’hui, nummer 7, 25 oktober 1878, karikatuur van Sarah Bernhardt

was. Haar impact is vandaag nog duidelijk te merken. Het waren vrouwen als Sarah bernhardt die de wereld aangrepen en geleidelijk aan veranderde, de kunst volgde. De moderne vrouw en kunstenaar van de belle epoque hebben samen een belangrijke verandering teweeg gebracht.

Louis-Alexandre Gosset de Guînes, oftewel André Gill was een Frans karikaturist Hij maakte de lithografie en later werden die handmatig in-gekleurd. Zijn stijl was herkenbaar door de vergroting van het hoofd. In dit werk vergrootte hij de vreemde elementen van het uiterlijk van Sarah Bernhardt. Haar dikke grillige haardos en haar grote joodse neus zijn buiten-proportioneel. Ze was graatmager met bombastisch bewegende kledij alsof ze over het podium kon zweven. De c-vorm waarin haar lichaam zich begeeft geeft dynamiek aan de compositie. Hier zijn weinig kleurelementen te zien. Het roze van haar schoenen wordt weerspiegeld in haar korset. Haar haarkleur wordt omgeven door de zwartgeïnkte,door middel van kruisarcering, achter-grond. Zo bekom je het silhouet van Sarah Bernhardt. Het sterretje boven haar hoofd kan een verwijzing zijn naar de davidster of een simpel verlichting-selement van het podium.

In de kunstgeschiedenis werden vrouwen reeds esthetisch afgebeeld door middel van allegorische of bijbelse taferelen. De Belle Epoque heeft daarin een belangrijke verandering teweeggebracht. Het belangrijkste was dat de vrouw uit de Belle Epoque veel facetten had die weerspiegeld werden in de kunst. Als je dit als kunstenaar begreep maakte je baanbrekend werk.

Sarah Bernhardt veranderde het ideaalbeeld van de vrouw in de kunst. Dit kwam omdat de tijdsgeest dit toeliet en door het excentrieke en koppige karakter van Sarah Bernhardt. Hierdoor had zij een grote invloed op de kun-stenaars van die tijd. Voornamelijk omdat zij de kunstenaars van die tijd ook niet de gelegenheid gaf om haar te negeren. De kunst was rijp voor iets nieuws. Sarah Bernhardt was de provocatie die ze nodig hadden. Het is belangrijk te weten hoe belangrijk Sarah bernhardt toen

BRONNNENBOEKENADRIAANS.P. BAUDOUIN A. CLAERHOUT PH. MERTENS (1981), KUNST VAN ALTAMIRA TOT HEDEN, DE NEEDER-LANDSCHE BOEKHANDEL

DEEL 5 VAN DE STANDAARD KUNSTBIBLIOTHEEK, VAN FERDINAND KNOPFF TOT JAMES ENSOR,SYMBOLISME EN IDEALISME, 600 JAAR BELGISCHE KUNST 500 WERKEN, LANNOO

BELL J. SPIEGEL VAN DE WERELD, DE GESCHIEDENIS VAN DE BEELDENDE KUNST

GABRIEL P. WEISBERG BECKER E. POSSEME E, DE OOR-SPRONG VAN L’ART NOUVEAU, HET BING IMPERIUM

JURGEN SEMBACH K, JUGENDSTIL, TACHEN/ LIBRERO

GENTY-LAURENT G. HOUSSAIS-SEVERINE JOUVE-PHILIPPE THIEBAULS-FRANCOIS VERGE, L’ABCDAIRE DU SYMBOLISME ET DE L’ART NOUVEAU, FLAMMARION

SELVAFOLTA O, ARTS ET STYLES LE MOBILER ART NOU-VEAU, LAROUSSE

SELVAVOLTA, LES ARTE DECORATIFS

ART NOUVEAU, LAROUSSE

HASLAM M. ART NOUVEAU, ONTSTAAN, ONTWIKKELING EN OPLEVING, ATRIUM

VIA http://ASP.GVA.BE/DOSSIERS/-F/TOTDELAATSTE-FRANK/33.ASP

COMBAZ G. (GAZET VAN ANTWERPEN OP 19 SEPTEM-BER 1999), DE ART NOUVEAU VOLGENS GISBERT COM-BAZ, LAATST GERAADPLEEGD OP 15 FEBRUARI 2013 VIA HTTP://WWW.GVA.BE/ARVHIEF/GUID/DE-ART-NOUVEAU-VOLGENS-GISBERT-COMBAZ.ASPX?ARTIKEL=3A75229A-17B7-11D5-8B00-0008C7EAA20B

HENDRICKX S., HILLAERT W, (NR 52, MEI-JUNI2012), DE KUNST VAN KRITISCHE KUNST, LAATST GERAADPLEEGD OP 2 JANUARI 2013 VIA HTTP://REKTOVERSO.BE/ARTIKEL/DE-KUNS-VAN KRITISCHE-KUNST

BONNIER B, CARPIAUX V (FELICIEN ROPS PROVINCIAAL MUSEUM NAMEN, BELGIE, 2005), GEPLAATST DOOR ZWIN-DERMAN T (24 FEBRUARI 2010), LAATST GERAADPLEEGD OP 20 JANUARI 2013, HTTP://VARKENVERBEELD.BLOGS-POT.BE/2010/02/FELICIEN-ROPS.HTML

WEBSITESNEDERLANDSTALIGHENDRIKS J. (VERENIGING VOOR VROUWENGE-SCHIEDENIS), DE EERSTE FEMINISTISCHE GOLF (1880-1919) ACHTERGRONDEN VAN HET OPKOMEND FEMINISME, LAATST GERAADPLEEGD OP 8 APRIL 2013, VIA http://WWW.GENDERGESCHIEDENIS.NL/NL/DOSSIERS/1EGOLF.HTMLZIE OOK GESCHIEDENIS.NL

VAN DER SPEETEN G.(DE STANDAARD), EXPO; MAN/VROUW FELICIEN ROPS EN EDVARD MUNCH, LAATST GERAADPLEEGD OP 16 FEBRUARI 2013 VIA HTTP://VENUS.CLUBS.NL/NIEUWS/DETAILS/27436_EXPO-MANVROUW-FELICIEN-ROPS-EN-EDVARD-MUNCH, ZIE OOK WWW.STANDAARD.BE

DIERICK D (HET NIEUWSBLAD OP 21 FEBRUARI 2012), AVE EVA-SCHITTERENDE CONFRONTATIE FELICIEN ROPS EN KARL MEERSMAN IN CAERMERSKLLOSTER, LAATST GER-AADPLEEGD OP 7 APRIL VIA http://WWW.NIEUWSBLAD.BE /ARTICLE/DETAILS.ASPX?ARTICLEID=BLDDI_2012019_001

DRIESSENS K. (GAZET VAN ANTWERPEN OP 17 AUGUSTUS 2001), TOT DE LAATSTE FRANK, DE VERSTOORDER VAN DE MENTALE RUST, LAATST GERAADPLEEG OP 13 FEBRUARI 2013

FRANSTALIGONBEKEND (2007-2013),ALFONSE MARIA MUCHA, AR-TISTE DEL’ART NOUVEAU, GERAADPLEEGD VANAF 17 FEBRUARI 2013 VIA http://LAGRIBOUILLE.COM/MUCHA EN HTTP://WWW.LAGRIBOUBOUILLE.COM/MUCHA/ART DECO.PHP?DECO=SARAH&PAGE=4

ONBEKEND (20 NOVEMBER 2012), LE DIAMANT ET LES FEMMES UNE HISTOIRE D’AMOUR/LAATSTE GERAAD-PLEEGD OP 31MAART 2013 VIA http://WWW.NOTESPRE-CIEUSES.COM/LEMAGAZINE/2012/11/20/LE-DIAMANT-ET-LES-FEMMES-UNE-HISTOIRE-D-AMOUR/

‘LEGOBOT’ (PAGINA LAATST HERWERKT OP 8MAART 2013), LAATST GERAADPLEEGD OP 13MAART 2013 VIA HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/F%C3%A9LICIEN ROPS

FONDATION ROI BAUDOUIN, LAATST GERAADPLEEGD OP 5 DECEMBER 2012, VIA WWW.PATRIMOINE-MOBILIER.BE/PATRIMOINE/ADDITIONAL_INFO.ASPX?ID=214978

MALEFICES (CLUB PHYTAGORE 1985-2007), ETRE UNNE FEMME PENDANT LA BELLE EPOQUE, LAATST GERAAD-PLEEGD OP 13 MAART 2013 VIA HTTP://SPIP.MALEFICES.COM.SPIP.PHP?ARTICLE2MOSNIER A. (PALANCHINI, 15 OKTOBER 2003),FASHION-ING FASHION,DEUX SIECLES DE MODE EUROPEENNE,

LAATST GERAADPLEEGD OP 15 MAART 2013, VIA http://AU-RORARTANDSOUL.COM

‘KM’(15 NOVEMBER 2009), UNE BELLE EPOQUE, LAATST GERAADPLEEGD OP 14 MAART 2013 VIA http:// UNE BELLE-EPOQUE.SKYNETBLOGS.BE/

‘MRS V’ (21 APRIL 2011), LAATST GERAADPLEEGD OP 1 JAN-UARI 2013 VIA HTTP://VINTAGE-EPHEMERA.BLOGSPOT.BE/2011/04/SARAH-BERNHARDT.HTML

‘ADDBOT’ (PAGINA LAATST HERWERKT OP11MAART 2013), LAATST GERAADPLEEGD OP 4 APRIL VIA http:// NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI.BELLE_%C3%A9POQUE EN (25FEBRUARI 2013) http://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/REN%C3%A9_LALIQUE, LAATST GERAADPLEEGD OP 7 APRIL 2013

‘NOTHING’, WARD, RACHEL K (THE GUARDIAN, 24 OKTO-BER 2010), LAATST GERAADPLEEGD OP 30 MAART 2013 VIA http:// WWW.GUARDIAN.CO.UK/BOOKS/2010/OCT/24/SARAH-BERNHARDT- ROBERT-GOTTLIEB-REVIEW

ONBEKEND, RENE LALIQUE-A GIANT AMONG GIANTS, LAATST GERAADPLEEGD OP 14 MAART 2013, VIA http://RLALIQUE.COM/RENE-LALIQUE-BIOGRAPHY

‘ON-THE-TOWN STAFF’ (1 NOVEMBER 2011) LAATSTE GER-AADPLEEGD OP 30 MAART 2013 VIA http://WWW.MLIVE.COM/ONTHETOWN/INDEX.SSF/2011/11/BERNHARDT_ON_BROADWAY_REVEALS.HTML

DYBIS K. (11MAART 2012), FORGET MADONNA OR LADY GAGA THE INCREDIBLE SARAH BERNHARDT WAS FIRST AT IT ALL, LAATST GERAADPLEEGD OP 24 FEBRUARI 2013 VIA http://ARTSAMERICA.ORG/BLOG/GENRE/THEATER/QA-FORGET-MADONNA-OR-LADY-GAGA-THE-INCREDI-BLE-SARAH-BERNHARDT-WAS-FIRST-AT-IT-AL

SHAPIRA E. ( JEWISH WOMEN’S ARCHIVE, 1 MAART 2009), LAATST GERAADPLEEGD OP 31 MAART 2013 VIA HTTP://JWA/ENCYCLOPEDIA/ARTICLE/BERNHARDT-SARAH

MORTON N. THE SARAH BERNHARDT PAGES, LAATST GERAADPLEEGD OP 31 MAART 2013 VIA HTTP://WWW.TEMPLESEARCH.ECLIPSE.CO.UK/SARAH/SARAH.HTM

ONBEKEND (21 maart 1910), LAATST GERAADPLEEGD OP 7 APRIL VIA http://WWW.ALL-ART.ORG/HISTORY658_PHO-TOGRAPHY13-6.HTML

SEVENTH OCEAN TEAM (2012), THE 100 BEST ARTICLES, LAATST GECONTROLEERD OP 31 MAART 2013 VIA HTTP://THE100.RU/EN/WOMENS/SARAH-BERNHARDT.HTML

ONBEKEND (14 SEPTEMBER 2009), MASTER AND MUSE,RENE LALIQUE AND SARAH BERNHARDT, LAATST GERAADPLEEGD OP 25 JANUARI 2013 VIA HTTP://WWW-CHTISTIES.COM/FEATURES/2009-OCTOBRE-NEW-YORK-MASTER-AND MUSE-218-1.ASPX

A+E NETWORKS (2013), LAATST OP 2FEBRUARI 2013 GER-AADPLEEGD VIA HTTP://WWW.BIOGRAPHY.COM/PEO-PLE/SARAH -BERNHARDT-9210057?PAGE=2

FOSTER N.WALLACE O. (2003-2013), LAATST GERAAD-PLEEGD OP 26 JANUARI VIA HTTP://WWW.WISEGEEK.COM/WHO-IS-SARAH-BERNHARDT.HTM

BOYD A. (1SEPTEMBER 2011) http:// WWW.UH.EDU/EN GINES/EPI2738.HTM

NAGLER A. DUSE E. AUGUSTYN A. CHAUHAN Y. LAATST GERAADPLEEGD OP 26 MAART 2013 VIA http://WWW.BRI-TANNICA.COM/EBCHECKED/TOPIC/62517/SARAH-BERN-HARDT

WICKELL C. ART NOUVEAU JEWELRY, LAATST GERAAD-PLEEGD OP 26 JANUARI VIA HTTP:// JEWELRY.ABOUT.COM/OD/ARTNOUVEAUJWELRY/SS/SARAH BERNHARDT-

BERNHARDT-ART-NOUVEAU-JEWELRY_2HTM

LEVENDIG M. THE WORLD ACCORDING TO ART (FEB-RUARI 2013), LAATST GERADPLEEGD OP26 MAART VIA HTTP://RIJKSMUSEUMAMSTERDAM.BLOGSPOT.BE/2013/02/FELICIEN-ROPS-PORNOCRATES-1878-MUSEE.HTML

‘DESIGN’ (17 MAART 2011) GERAADPLEEGD OP 10 JANUARI VIA HTTP:// WWW.CODEX99.COM