morralito cacao en miskito

8
Smatka kum sa taim nani sat wala takiba piuara

Upload: inta-tecnologia

Post on 08-Apr-2016

243 views

Category:

Documents


3 download

DESCRIPTION

KAKAU BA KAKAU BA Smatka kum sa taim nani sat wala takiba piuara

TRANSCRIPT

Page 1: Morralito Cacao en Miskito

KAKAU BASmatka kum sa taim

nani sat wala takiba piuara

Page 2: Morralito Cacao en Miskito

KAKAU NASLA KAKAU NASLA2 KAKAU NASLA KAKAU NASLA

KAKAU NASLA BA PIUWA SUT WAL AI PANIKA SA WAN KAINA KIR BAWAL

kakau nasla ba piuwa sut wal ai panika sa wan kaina kir ba wal.amerika ra kau pura baikras kan kainara. maya nani ba bakau saumucka ba yus munikan bâ lika naha nani paskaia dukiara: diaika kum ai dawanka nani ra mayunanka baku. bâ lika ai wi-htika apia kata ai kiamka nani ra.

indian nani ba. kakau saumukka ba lalah mâ baku yus munikan; plun mâ, kuala, daiwan nani bakú atkikan.

Nicaragua ba tasba yamni nani brisa Bakau Mangkaia dukiara, baha lika Matagalpa, Rivas, Granada, Río San Juan tasbaya nani ra baku sin klauna tasbaya baiki sakanka wâlsut ra.( RAAN y RAAS)

kakau nasla ba kaina kakahbra palisa, taim yamni dadaukra baku sin famali mamangkra manira tâ baikisa lalah tanira.

Skul tara; Smatkira pâwanka pliska “RECREO” wiba smatka nani paskisa, baku sin kakau saumukka saki sa insla ra mangkaia du-kiara.

KAKAU SATKA NANI BA

Kuntri ra kakau satka yumhpa sa:

Takan aihwa

Naha na kau painsa, kia auhni pali baku sin auhnka baKisni- wiruia kisni baku sa. Saklit paskanka nani ra yus muni sa Plun prana nani dukiara. Sin sakuna naha satka takanka na Uya mangkras sa.

Kakau kiampa plis wala nani wina ba

Naha nani na Amazona awalka wina sa, dusa ba tara bara karna sa. Ai waihla nani mapara bapi buisa, baku sin tasba satka sut ra sipsa pawaia. Auhnka sin wala brisa, tahpla baku, praki kaikanka kum daunkan taim Ecuador kakau ka ba wal.

Trinitarios

Naha Kakau kiamkana kakau kiamka wâl asla takankasa. Baha mita kakau ba pain pawisa, siknis yula nani mita sin uba sau-hmkras sa bamna ai mâ pain ailal wisa. Baha ba kabu lalmadakra (isla) Trinidad antillas tani wina sa bamna nana kat sin america latinora naha kakau ka mangkisa.

Kakau nasla ba, wapanka Manis brih wisa bahaba tasba prakuia wina aima sakuiaba kat.

Kakau kiamka pliska ba suisa ani pliska ra mangkaiba lâma kat.Baku sin lî karma kum lamara laiki kaia mata bara sin dista kat suiaia.

KAKAU SATKA NANI

KAKAU TAKAN AIHWA BA

TrINITArIo KAKAU PLIS WALA WINA BA

Foto INTA: Indian nany ba kakau ma ba yus muni can lahla kum baku.

Foto INTA Foto INTA Foto INTA

Page 3: Morralito Cacao en Miskito

KAKAU NASLA KAKAU NASLAKAKAU NASLA KAKAU NASLA 3

KAKAU SAUMUK KA MÂ PRAKAIA PLISKA. “VIVERO”

Ridi daukanka ba watli kara aiuh bara ba miks munanka kum daukisa. Tasba bara “abono” paskan briba dia pitka yus munaia ba sika, tasba paun yuhmpa bara auhbia, ridi daukanba”abono” paun kum.

Foto INTA : Tasbaia satka redi daukiba

KAKAU MANGKAYA TANKA BA Saumuk tasbara prakuia plis kara plastik mainkaika polietileno wiba yus munaia 7yahpika 12X8 ins nani.

Foto INTA : Saumo híbrido wiba

Lainra kahbi suiaia lama kat kat, dakni dakni ra kaiasa 5 mita brikaiasa yarkara 6 an 8 lainka banira, kahbi sa bara sin daknika bani wina mita kum (imt) ilîhwi kaiasa.

Foto INTA : Kakau dusa lainka nani

Saumuk kaba mang kaiasa ridi daukan plastik kaba ra saumuk mâ ba suiaiasa tat wika saitkra mankaia. Bara saumuk mâ ba pat pawisa ô uhrwisa kaka tatwika sait ba muhtara mankaiasa wapni dimi wabia inma ba pain paubia dukiara.

Saumuk prakaia pliska “Vivero” dauki suiaia ba lapta karna piuara inma nani ba pât ridi kaisa lî auhbia piuaba kat baha taim plis kaba wina plis walara mankaia lî mairin katka ra an sikla katka ra sin.

Kakau ba natka walra sipsa mangkaia: Saumuk mâ ba mankaia wala ba snawa saki mangkanka sinska ba.

KAKAU DUSA RA TA MANGKANKA BA

Naha na daukisa lawan Apia kaka lapta piua taim kau pain knawa dakbia dukiara ta mang kanka ba, dus ta mangkan yus munaia ba win takan ka Kumsa kan saki-sa dus kum, an dusa wina knawa saki ta mangkan ba baku.

Foto INTA : Kakau dusa ra ta mangkanka ba

Page 4: Morralito Cacao en Miskito

KAKAU NASLA KAKAU NASLA4 KAKAU NASLA KAKAU NASLA

MANGKAIA PLISKA BA

Kakau iktaria kum dukiara kaka Nitsa, kiamka mangkaia andat ten ,tri mita bani ra. Naha wina kau yari mangkaya sipsa kan kakau ba dus wala nani tilara pain wal pawisa.

Tasbaia wahbi sakankaTasbaia pain pali sakan kaia an dus ma dista wal lamara kaya. Tasbara ba kaikaia pain pali sakanka kaia an dus ma nani an dus dista yabi kaia sin mangkan kaia sa lawi waya Kira nahnan dusa, nani ba nahasa: wail plant, platu dusa bribit baradus waka nani insla wamil bilara ba.

Tasbaia main kai kankaNaha natka kum brisa help kum naha tasbaikana sauhkras Kira ni yusmunaia. Naha tasbaika main kaikanka la kat nit palisa. naha smatka (Aparato A) yusmunanka. Tasbaiana pain pali Apia kaka lain kum lukaia satkakum bri pliska sut bara, lawan an dus nani pasa mapara an li auhbrika tara nani ba klaki sakaia, kau pali Kakau pawankara kau pali tasba trabil bri nani bara li brinka bawal, paskaia kanal nani li ba sakaia dukiara.

Dus nani aikuki magkanka snatka nasla dukiaraKakau ba distara kaia dusa kumsa. Kasak palisa yamni kulkaia unta dusa nani aikuki mangkaia, aslakira baku sim, pliska kat, iwbia kaka dus wala nani aikuki (tilara) bara, aihni aima saki nani tilara sin,ba lika nani sa.Plata,bins yahpa. Wel plun naniba piua klu-tka ra takisa baku sin lalha takisa kakau mamangkra nani mapara.

Foto INTA : kakau dus nani tilara mangkaka

PIU KLUTKA DISTIKA

Dus wapni dauki mangkanka ba; plun bara lalha; mamangkra nanira sin yabi ba purkara kakau ra sin dista yabisa, dia nit ba kat, wel dista yabaiba dusa nani kau pawiba tilara.

PIU YARI DISTIKA

Kakau wal kaka kau dus tara nanikaIa sa, dista aihwa yabia dukuara, naha nani baku: ma saki dusa nani, bara sukras nani sin guaba pihni, guabo.

Foto INTA : Piu klutka distika Foto INTA : Piu yari distika

KARNIKA YABANKA

Kakau ra karnika yabanka ba: tankira daukaia sa; aunka paskiba químico maki nani ba bara yawan silp paski ba wal baku yus mu-naia, kan baku lika aunka nanira lahla uba yus munbia apia baku sin dus ma aial sakbia bara wankaina kir sin kabhisa.

Mankan bil kara yaban kaiasa 50 gramos “Formula” 15 -15 -15 wina, baha pur kara 500 gramos inma karnika yabaia paskanba “abono” ô tasba pas piskaba. Humus”.

Inma nani pawan kara bangba, mankaiasa 100 gramus 15-15-15, snatka wâl wina yabisa, Lî kati bara wîs kati ra.

Mankan dusa almuk nani bara, yabaia numbi kaba ulisa 250 gra-mus 15-15-15, dusa kumi banira, yaban kaba snatka wâl wina, Lî, Wis, katka nanira. Dauki ba lika, 0.5 mita brikaia dusa kakauka wina, bara tasba ra suisa ô inma yuwika nani wal pura praki suiaia.

Page 5: Morralito Cacao en Miskito

KAKAU NASLA KAKAU NASLAKAKAU NASLA KAKAU NASLA 5

Baku sin mangkan dusa almuk nani bara yawan dus karnika yabia paski ba wan mihta ni”abono”pura prakanka baku yabisa 5 bara 10 kilogramos pitka dusa kumi banira

Foto INTA : Tasba lauya, tasba aunka ban ba

KAKAU DAUHBAN KABA

Tanka nalika snawa piska Nitka apu nani ba sakaia sa, dusa ra rau sauhkras kirani. Dauhbia Nitka briba lika mâ ailal iwbia dukiara, bara siknis alkbia Apia dukiara..

DAUHBANKA PASKANKA YABIBA.

Naha dauhban kaba lika daukisa dusa stailka sakia dukiara. Naha dauhban kaba daukisa 14 bara 24 kati mani mangki luan ninkara. Klaki sakan kaiasa inma wala alki bang wiba snauka Saura nani ba, inma sisars ka ni klakisa.

DAUHBANKA BAN BRIKAIBA

Naha brin kana lika dus painka dauhban kaba ban bri kabia du-kiara. Naha dauhban kana wal klakisa inma Nitka apu dusa playa wina slaunhka ra uliba, snawa Saura pawanka briba. Ispara mala nani ô sâ misinka yus munaia klakaiara.

KLIN MUNAN DAUHBANKA

Naha daubanka satka na lika daukisa ani snawa almuk takan o lawan ba, baku sin siknis yula ma nani ra prukan ba.

Foto INTA : Klin munan dauhbankaFoto INTA : Dauhbanka paskanka yabiba

Foto INTA : Dauhbanka ban brikaiba

Page 6: Morralito Cacao en Miskito

KAKAU NASLA KAKAU NASLA6 KAKAU NASLA KAKAU NASLA

nanka ni, snatka kat, tankira duhbanka bara nit sa kaka sika nani yus munbia cobre bara solhpa. Naha kankahbanka na wah-bisakan ka daukaia sa takaskraskira, siknis dusa mâ nani sakaia dukiara.Praktis kau kasak ba monilia mapara wahbi sakanka sa, bara piua kat mâ kura nani aisawi auya nani ba dakbanka ba, aipaswuya bara. Mâ siknis nani ba klakisa, bara insla wina sakisa. Puisin saika nani yus munanka ba sip sa, wan mihta ni sip apia bara (snatka kat).

Mazorka (ma siksa)

Yahma (Phytopthora palmivora) naha sikniska na yabisa, mâ ailal ra sauhkanka bribalisa, taski puputni wal tâ krikisa mâ kakma nanira.

Ispara siknis ka (klakan taka)

Yahma kum mita naha sikniska na yabisa, wina ra sauhkanka nani daiwan lupia nani, apia kaka ispara klakanka mita. Ambuk munan dusa nani ba lâwisa ban wahya nani alkan kat kakaskisa.Pawan ba klakan ra mapla puputni kum brisa, bara taski siksa nani. Pât tara marikras sa kuna sip kabia kutbaia (plapi tawaia) maka takaskras sa kaka.

Kan kahbanka yabi ba, kaina kulkanka sa daiwan lupia nani dus tâya ra sauhki ba mapara, daki Apia kaka munhta saki bara tanki-ra bara siknis watla nani sauki tiki.

DAIWAN SIRPI SASAUHKRA NANI

Sukri taya sasaukra yula ba xyleborus an Xilosandrus, kiamka wina sa, taya nanira klauhbi ai watla daukisa, baku wina dusa pruanka brihba lisa. Klauhban piskaba tikaia, baku lika kau kar-na saukras kabia, klakan plis kaba kakau wina sakanba angkaya-sa ô lî lapta ra dinkaia siknis yula ba tikaia dukiara.

Kapira unta klauhbi ba, kakau ra simsat klauhbi sa nahmuna sainka kaikisa kapi nani nasla lama ra. Baha mita wan dahra pain wali kaia sa.

Wiwi bara papu nani sin

Kakau ra klakisa, wina aiskara Apia kaka pîs pîs ra. Wiwi nani ba sîka wahyaa nani ra sauhkisa, plunra puisin baku rutki, naha nani baku Canavalia, Neim kan sait ikisa.

SIKNIS KA NANI

Monilia

MoniliaYahma kum sa naha sikniska yabiba (Moniliapthora ro-reri) Nicaragua ra kakau nasla tara nani sasauhkra sa. Ai mâ alki wan kâti 2 nanira Saura tilwanka bara aipaswanka nani takisa. Kau tilwan mâ nanira puputni takisa un nanira lalhni.

Monilia bara Mazorca siksa mapara snatka, kasak ba sika kakau mangkanka ra main kaikanka ba, tuls karnikira nani yus mu-

Foto INTA : Wiwi sauhkan ka

Monilia yahma prukan

Ispara klakan taka siknis ka

Ma siksa

SIKNIS KA NANI

Foto INTA : Foto INTA : Foto INTA :

Page 7: Morralito Cacao en Miskito

KAKAU NASLA KAKAU NASLAKAKAU NASLA KAKAU NASLA 7

DAKANKA

Kakau ba ai mâ yabi sa mani yumhpa ô walh wal mangki luan ninkara. Mani ul bil kara dakanka piska nani yabiba lika, Lî wain-hkra, Lî mairin katka nani ra bara baku sin, yahbra an trisu katka nanira sin.

Saumuk pain bara main kaikaika snatka yamni wal sipsa sakaia 15 ô 20 bîk tas yumhpa bani wina.

Mà nani ba 5 an 7 kati bila kaikisa pawaira bara mâ nani ba ai kalatka sin wala takisa. Dakbaia ba tankirani daukisa tangnika alki plis kara rau sauhkaia Apia dukiara ispara mala nani, kakau dakbaia tulska nani yus munisa.

Mâ dakbaia ba diara kumi pruki kakbisa, mâ ba wihki dusa slulka briba wal saitra saki suiaia dukiara.

Praptis kum piu bani yus muniba lika mâ ba sikbi bara lakisa minitkara. Naha snatka ba lika kakau ba ai karnika aihwa briba tikisa, kau pain sa suahwan kaba sikbras lakaya baku lika diara sût purkara ai karnika aihwa bri kabia dukiara.

SUAHWAN KABA

Suahwan kana uba diara sût pur kara bri kaia kakau ba ai karnika aihwa bri kabia dukiara. Naha wina brisa kia pain ba, aunh kaba, saklit ra ka lat yabisa smin sat. Saumuk kaba baku.

Suahwan kana wisa 5 bara 7 yua lapta 45 grado kamika bilkara baku lika saumuk pawaika pruwisa.

LAKANKA BARA SUNI SWIAIA TNATKA

Kakau ba lakisa tat bakska, bara zaranda an ciment laikan piska kumra, lapta mawanra o kubus tara nani muhntara. Lapta pain takisa taim kakau ba lakaia sipsa wik kum bilara bara baha taim 7 a 8 porcint kat li aiwinara brisa bara sipsa bik naylón nani ra mangki swiaia.

KAKAU WINA DIA SAKISA

Kakau wal pinolillo paskisa.

Rivas tawankara dabaya dukia kum daukisa nina "mazorca de cacao". Niquinomo ra daukisa damni satka wala nina cajeta. Baku sin Castillo, Río San Juan ra daukisa kakau saklitka.

Foto INTA : Kakau lakanka

Foto INTA : Kakau wal dauki dukia naniFoto INTA : kakau suawanka duritnatka

Page 8: Morralito Cacao en Miskito

Una Publicación del Instituto Nicaragüense de Tecnología Agropecuaria

INTAFinanciado por el Banco Mundial

AÑO 2 • Edición No. 12 en miskito • octubre de 2010www.inta.gob.ni Tiraje: 2,500 ejemplares

¡ Tawan sirpi promotor ka nani !Naha wauhtaya satka nani man sipsma tawan kam sirpi bilara upla wala nani wal sir munaya

¡ INTA técnico ka manra wiba ra makas !

Plun satka nani tanka wauhkataya