Bai giang vê sưc khoe tâm thân tuôi vi thanh niên

MỘT SỐ VẤN ĐỀ TÂM LÝ THƯỜNG GẶP Ở TUỔI VỊ THÀNH NIÊN

BS NGUYỄN MINH TIẾN

VỊ THÀNH NIÊN – HỌ LÀ AI?

• Tuôi vi thanh niên (adolescent) bắt đâu bởi hiện tượng “lớn lên” vê mặt thể chất, đúng nghĩa thì được gọi la hiện tượng “dậy thì”.

• Vi thanh niên la những con người đang trong giai đoạn phát triển từ trạng thái lệ thuộc sang trạng thái trưởng thanh va trở nên độc lập.

• Các mốc thời gian qui đinh tuôi vi thanh niên thay đôi khác nhau tùy theo hoan canh lich sử, xã hội va nên văn hóa.

• Theo Tô chưc UNFPA (Quỹ Dân Số Liên Hiệp Quốc) VTN la những người nằm trong khoang tuôi từ 10 đến 24.

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÂM – SINH LÝ CỦA TUỔI VỊ THÀNH NIÊN

• Có những thay đôi va thách thưc vê mặt sinh học được đặc trưng bởi sự tăng trưởng mạnh vê thể chất va sự khởi hoạt các chưc năng của hệ sinh dục.

• Có những thay đôi vê mặt tư duy va nhận thưc, đặc trưng bởi kha năng tư duy trừu tượng, kha năng suy tư vê ban thân, kha năng hiểu vê người khác, suy nghĩ sáng tạo, kha năng phê phán, va những cách thưc mới trong việc tiếp nhận những thông tin từ cuộc sống.

• Có những thay đôi va xáo trộn vê tình cam va cam xúc.

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÂM – SINH LÝ CỦA TUỔI VỊ THÀNH NIÊN (tiếp)

• Vi thanh niên la giai đoạn đinh hình ban sắc cá nhân (identity), trong đó có ca ban sắc giới.

• Ban sắc cá nhân (còn gọi la cái Ngã riêng) giúp người vi thanh niên suy nghĩ vê ban thân, vê tương lai va tìm kiếm ý nghĩa cuộc sống.

• Vi thanh niên la giai đoạn dễ mẫn cam với các thay đôi, va vì thế có nhiêu tiêm năng rơi vao các trạng thái khủng hoang vê tâm lý.

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÂM – SINH LÝ CỦA TUỔI VỊ THÀNH NIÊN (tiếp)

• Người vi thanh niên phai đối diện với những thách thưc được tạo ra từ những kỳ vọng của ban thân, gia đình va xã hội

• Ban sắc cá nhân của người vi thanh niên phai luôn đối diện với các thách thưc từ hệ thống giá tri, tinh thân va đạo đưc ma xã hội qui đinh.

• Khi phai đương đâu với những khó khăn không giai quyết được ma không được hỗ trợ đây đủ, người vi thanh niên dễ phát sinh các phan ưng bồng bột, thiếu kêm chế va có thể phát triển những phương thưc ưng phó có tính tiêu cực.

VỊ THÀNH NIÊN – MỘT GIAI ĐOẠN CHUYỂN TIẾP TRONG ĐỜI SỐNG

• Vi thanh niên la giai đoạn chuyển đôi của một con người từ chỗ “la một thanh phân của gia đình sang vi trí la một thanh phân của nhóm cùng tuôi, va sau đó trở thanh một người lớn độc lập (Mabey & Sorenson)

• Vi thanh niên la giai đoạn trong đó một con người vừa phai duy trì việc bao tồn các mối quan hệ phụ thuộc đã có trước đó, vừa phai tạo lập ban sắc riêng va thực hiện tiến trình cá thể hóa. Sự cân bằng giữa hai tiến trình nay góp phân quan trọng vao nên tang sưc khoe tâm thân của lưa tuôi đây biến động nay.

VỊ THÀNH NIÊN VÀ GIA ĐÌNH

• Lich sử phát triển của ban thân người vi thanh niên trong gia đình va lich sử phát triển gia đình của người vi thanh niên có anh hưởng lớn đến giai đoạn phát triển của họ ở tuôi vi thanh niên.

• Các yếu tố có anh hưởng lên tâm lý phát triển của trẻ em trong giai đoạn nay bao gồm: mối quan hệ cha mẹ va con, mối quan hệ giữa cha mẹ với nhau, kiểu cách nuôi dưỡng con cái, điêu kiện giáo dục, học hanh, cùng các biến cố, sự kiện quan trọng trong cuộc sống gia đình trước đó.

VỊ THÀNH NIÊN VÀ GIA ĐÌNH (tiếp)

Một số tác nhân va sự kiện có anh hưởng tiêu cực trong quá trình phát triển trước tuôi vi thanh niên:

• Bi bo rơi, mồ côi, rời gia đình sớm…

• Có các vấn đê vê gắn bó cha mẹ - con ở tuôi nho.

• Sai lâm trong nuôi dưỡng của cha mẹ

• Xâm hại trẻ em

• Bạo lực gia đình

• Các sang chấn tâm lý, mất mát

• Ly hôn, xung đột trong hôn nhân giữa cha mẹ

• Cha mẹ lạm dụng chất gây nghiện

• Có người thân phạm pháp

• Điêu kiện học hanh không đây đủ

VỊ THÀNH NIÊN VÀ NHỮNG MỐI QUAN HỆ XÃ HỘI

• Các mối quan hệ xã hội ở tuôi vi thanh niên cũng trai qua sự thay đôi: trọng tâm được chuyển từ các mối quan hệ trong gia đình sang các quan hệ với những người khác bên ngoai xã hội, đặc biệt la quan hệ với những bạn cùng tuôi.

• Vi thanh niên la giai đoạn đấu tranh giữa các áp lực từ gia đình (giữ gìn các giá tri truyên thống) va các áp lực từ bạn bè (tìm cách thích nghi, cá thể hóa va xã hội hóa).

• Vi thanh niên la giai đoạn dễ mẫn cam với các tác động từ nhóm bạn cùng tuôi vao lúc ma các giá tri, niêm tin va kha năng nhận thưc còn đang trong tiến trình hoan chỉnh.

KHẢ NĂNG TIẾP CẬN CỦA NGƯỜI VỊ THÀNH NIÊN ĐẾN CÁC DỊCH VỤ HỖ TRỢ XÃ HỘI

• Vi thanh niên la một trong số những nhóm dân cư khó tiếp cận đến các dich vụ hỗ trợ trong xã hội.

• Trong môi trường sống có sự căng thẳng va xung đột, người vi thanh niên thường phát triển các phương thưc ưng phó có tính tiêu cực, ít khi tự đi tìm sự hỗ trợ từ người khác (ngoại trừ bạn cùng tuôi trong một số trường hợp).

• Người vi thanh niên thường tiếp cận các dich vụ hỗ trợ thông qua sự dẫn dắt của người lớn, sự chuyển gửi giữa các cơ quan hoặc do sự chủ động tiếp cận của các dich vụ hỗ trợ đến người vi thanh niên.

CÁC VẤN ĐỀ TÂM LÝ

HÀNH VI BẤT BÌNH THƯỜNG• Tuôi vi thanh niên la giai đoạn tập tanh va thử nghiệm những

hanh vi mới trong cố gắng tìm cách thích nghi với những hoan canh sống mới.

• Vi thanh niên có khuynh hướng quy tụ thanh những nhóm bạn cùng tuôi để dễ đạt được sự chấp nhận từ người khác. Khi thiếu sự chấp thuận, hoặc có xung đột với gia đình, xu hướng lệ thuộc nhóm bạn cùng tuôi cang tăng va người vi thanh niên cang dễ thuận theo áp lực nhóm để thực hiện những hanh vi có tính cực đoan.

• Sự quan tâm đến bạn khác giới va khuynh hướng muốn thử nghiệm các hanh vi tình dục có thể thúc đẩy người vi thanh niên thực hiện các hanh vi nguy cơ vê tình dục khi có tình trạng thiếu kêm chế va thiếu hiểu biết.

HÀNH VI BẤT BÌNH THƯỜNG (tiếp)

Người vi thanh niên, thông qua các áp lực từ nhóm bạn cùng tuôi cũng như mong muốn thể hiện tính cách của ban thân, có thể biểu hiện tính mạo hiểm thông qua một số hanh vi có tính chất chống đối xã hội.

• Nghe nhạc lớn tiếng hoặc kích động• Gây rối trật tự công cộng• Lái xe bạt mạng, tốc độ cao• Gây cháy, nô• Phá hoại công trình văn hóa• Ăn cắp, ăn trộm trong cửa hang, nha riêng• Gây gô đánh nhau

LẠM DỤNG CHẤT GÂY NGHIỆN

• Vi thanh niên cũng la lưa tuôi dễ có nguy cơ tiếp xúc với các chất gây nghiện, hoặc do các áp lực từ nhóm bạn cùng trang lưa, hoặc do muốn thể nghiệm ban sắc cá nhân, hoặc do việc sử dụng chất gây nghiện có thể giúp giai toa căng thẳng va né tránh những khó khăn vê tâm lý.

• Việc tiếp xúc các chất gây nghiện có thể từ mưc độ hút thuốc lá, uống bia, rượu, cho đến việc lạm dụng các chất ma túy khác như: cân sa, dẫn chất từ thuốc phiện, các chất gây hưng thân, gây ao giác, các loại tân dược….

• Việc lạm dụng các chất gây nghiện, nhất la những chất gây thay đôi tâm trạng, có thể lam trâm trọng thêm những vấn đê sẵn có, cũng như phát sinh thêm những khó khăn mới trong cuộc sống của người vi thanh niên.

VỊ THÀNH NIÊN PHẠM PHÁPTrong những trường hợp nghiêm trọng, những hanh vi mang tính chất chống đối xã hội có thể đến mưc độ phạm pháp

• Xâm hại tình dục

• Sử dụng bạo lực, hung khí

• Giết người

• Cướp giật

• Buôn lậu, mua bán hang cấm

• Lừa đao, chiếm đoạt tai san

• Tô chưc băng nhóm, đe dọa, khống chế người khác

• Bắt cóc, tống tiên vv…

RỐI LOẠN ĂN UỐNG

• Một số người vi thanh niên có sự thay đôi trong thói quen ăn uống. Có thể nhin ăn quá đáng hoặc ăn quá nhiêu.

• Sự nhin ăn quá đáng có thể do anh hưởng bởi những hình mẫu, bởi sự lo ngại tăng cân, bởi những thói quen khác có hại cho sưc khoe như hút thuốc lá, uống rượu bia…

• Một số trường hợp mắc chưng chán ăn tâm căn (anorexia nervosa)

• Một số trường hợp mắc chưng háu ăn (bulimia) va có thể kèm theo tình trạng thừa cân hay béo phì.

• Những thay đôi thói quen ăn uống đôi khi kèm theo những thói quen không hay khác như nghiện game, nghiện net, đi chơi vô độ…

TRẦM CẢM VÀ TỰ SÁT

• Trâm cam (depression) la một loại rối loạn vê tâm trạng (mood disorder) biểu hiện bằng sự suy kém các chưc năng hoạt động tinh thân, mất quan tâm, hưng thú đối với các sinh hoạt, hoạt động thường ngay, cùng với sự giam sút lòng tự trọng, nhìn đời bi quan va có thể có ý tưởng tự sát.

• Có ba mưc độ trâm cam:

(1) Nhẹ: Vẫn có thể cố gắng để sinh hoạt, lam việc bình thường

(2) Trung bình: Giam sút kha năng lam việc va hoạt động xã hội, va có trở ngại trong sinh hoạt thường ngay

(3) Nặng: Giam sút đáng kể trong kha năng lam việc, hoạt động xã hội lẫn trong các sinh hoạt thường ngay. Có thể có kèm những triệu chưng loạn thân như hoang tưởng va ao giác.

TRẦM CẢM VÀ TỰ SÁT (tiếp)

• Phân lớn vi thanh niên đêu thỉnh thoang có những lúc bi trâm cam như một phân của đời sống bình thường. Điêu nay cang dễ lam tăng nguy cơ xay ra trâm cam nặng ở vi thanh niên.

• Các dấu hiệu cô đơn va rút lui khoi các quan hệ xã hội thường la những dấu hiệu báo trước của trâm cam.

• Trâm cam có thể biểu hiện bởi cái nhìn tiêu cực vê ban thân, diễn giai tiêu cực vê những trai nghiệm sống riêng va những quan điểm tiêu cực vê tương lai.

• Một số em bo nha ra đi. Vi thanh niên dễ phát sinh các phan ưng hướng ngoại, bồng bột, quá khích, trong khi nữ thì phan ưng hướng nội, trở nên băn khoăn, lo lắng quá đáng.

TRẦM CẢM VÀ TỰ SÁT (tiếp)• Nhiêu vi thanh niên trong đời sống bình thường cũng có lúc

nghĩ đến cái chết.

• Đời sống căng thẳng, nhiêu lo lắng hoặc trạng thái trâm cam có thể lam tăng kha năng người vi thanh niên có những ý tưởng tự sát, toan tự sát hoặc thực hiện tự sát.

• Việc thiếu những nguồn lực hỗ trợ trong môi trường sống, sống cô độc va kha năng ưng phó kém la những điêu kiện thuận lợi khiến ý tưởng tự sát dễ xuất hiện.

• Một số yếu tố thuận lợi khác: lạm dụng chất gây nghiện, khiếm khuyết nghiêm trọng vê giao tiếp với người thân, gia đình, bạn bè va kha năng dễ tìm kiếm phương tiện gây chết…

STRESS VÀ KHỦNG HOẢNG

STRESS VÀ KHỦNG HOẢNG

• Stress va khủng hoang la một phân của đời sống bình thường ở mọi con người nói chung va ở tuôi vi thanh niên nói riêng.

• Khủng hoang (crisis) la trạng thái mất thăng bằng vê hoạt động cam xúc va lý trí khi một người phai đối diện với một sự kiện xay ra bất ngờ, có tiêm năng gây nguy hại hoặc đối diện với một giai đoạn chuyển tiếp trong phát triển có độ thách thưc cao.

CAN THIỆP VÀ HỖ TRỢ NGƯỜI VỊ THÀNH NIÊN GẶP VẤN ĐỀ KHÓ KHĂN VỀ TÂM LÝ

• Các biện pháp can thiệp hỗ trợ cho người vi thanh niên có khó khăn vê tâm cân phai sử dụng những chiến lược va kỹ thuật phù hợp.

• Việc hỗ trợ phai luôn chú ý đến tính chất đặc thù của giai đoạn phát triển nay.

• Cân xây dựng mối quan hệ hỗ trợ tốt với người vi thanh niên.

• Cân áp dụng phương pháp tham vấn tạo chủ động.

• Sử dụng “con người vi thanh niên bên trong” của hỗ trợ viên khi lam việc với người vi thanh niên.

MẠNG LƯỚI HỖ TRỢ VỀ SỨC KHỎE TÂM THẦN VÀ HỖ TRỢ XÃ HỘI