mu africamemorybookforafrica.org/wp-content/themes/adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu...

18
EKITABO EKYEBIDHUKIZO MU AFRICA Ekitabo eky’ekidhukizzo ekyasooka kyaghandhiikibwa e London mu mwaka gwa 1993. Ekighandhiiko kinho kyakungaanhizzibwa ghalala mu 1999 okukifuula eky’omugaso eri amaka mu biketezo ebyendhaghulo mu Africa. Abakazi banhakazaire abanha’Uganda abaali bamaze okughandhiikiraku abaana baibwe ebitabo eby’Ebidhukizzo. Tutusa okusiima eri abakyala banho: Kayondo Farida, Kyabita Janet, Nabwire Jacqueline, Nakabazzi Rebecca, Nakku- Namugembe Irene, Nankabirwa Eleonor, Nazziwa Yudaya, Oundo Jane nhi Were Beatrice olw’okuyamba nhibairamu okughandhiika ekitabo kinho mu mwezzi ogw’ekumi 1999. Carol Lindsay Smith, Rory O'Brine © 2013 Eri Abogeezi B’olulimi Olusoga OKUKYUSA EKITABO EKYEKIDHUKIZO MU LULIMI OLUSOGA: Omwami BASAJJASUBI JOHN BOSCO, okuva mu kitongole kya TASO (U) LTD. nga ayambibwaku omukyala omuzungu Carol LindSay Smith nga aghangalira mu Bungereza. n’Abakoze omulimo gunho ogw’Okyusa ekitabo kinho ekyekidhuukizzo mu lulimi lwaife olusoga.

Upload: dodang

Post on 07-Mar-2019

279 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

EKITABO EKYEBIDHUKIZOMU

AFRICA

Ekitabo eky’ekidhukizzo ekyasooka kyaghandhiikibwa e London mu mwaka gwa 1993.Ekighandhiiko kinho kyakungaanhizzibwa ghalala mu 1999 okukifuula eky’omugaso eri amakamu biketezo ebyendhaghulo mu Africa. Abakazi banhakazaire abanha’Uganda abaali bamazeokughandhiikiraku abaana baibwe ebitabo eby’Ebidhukizzo. Tutusa okusiima eri abakyalabanho: Kayondo Farida, Kyabita Janet, Nabwire Jacqueline, Nakabazzi Rebecca, Nakku-Namugembe Irene, Nankabirwa Eleonor, Nazziwa Yudaya, Oundo Jane nhi Were Beatriceolw’okuyamba nhibairamu okughandhiika ekitabo kinho mu mwezzi ogw’ekumi 1999.

Carol Lindsay Smith, Rory O'Brine © 2013

Eri Abogeezi B’olulimi Olusoga

OKUKYUSA EKITABO EKYEKIDHUKIZO MU LULIMI OLUSOGA: Omwami BASAJJASUBI JOHN BOSCO, okuvamu kitongole kya TASO (U) LTD. nga ayambibwaku omukyala omuzungu Carol LindSay Smith nga aghangalira muBungereza. n’Abakoze omulimo gunho ogw’Okyusa ekitabo kinho ekyekidhuukizzo mu lulimi lwaife olusoga.

Page 2: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

Ekitabo kyekidhukizzo kilimu entekateeka ey’okulagiliraabazaire nh’Abayambi ensengeka ey’Emitwe ku bulimuzingo gwalupapula okusobola okulobolayo ebibonhoebyo abaana bye bali nh’Okumanha okuva eri abazairebaibwe. Mungeri nhendhala kigha omukisa nh’ekitiisa erioyo eyetegekera okwetaba mu kukisansanhia ng’asomesa,ng’ayamba abendha okughandhiika. Kiba kirungi omuntuoya okusoka okusoma mu kitabo kinha nga akaali kwiin-hama kukola kintu kyonha kyonha.

♦ Ekikuttu ekisooka - Omuko ogusooka nh’omwa-ganhiibwa ebikulu ebiyamba abatendhesi obaabakulembezze b’ebyalo okwiinhonhola ekitaboky’Ekidhukiizo nhebidhubo ebikirimu eri abantumu maka gaibwe.

♦ Ekikuttu eky’kubiiri - Mukintundhu kinho ghetwaganhaebidhubo ebiyamba abazaire ona abo abalabirilaabaana okusoka okuloghoza kw’ebyo ebisanhiireokughandhiikibwa nga bakali kwiinhamakughandhiika kitabo kinho ekyekidhukizo.

♦ Ekikuttu eky’Okusatu - Mukikuttu kinho twaganhaghoebidhuubo ebituyamba okutegeera eng’eriey’Okwiinhama okughandhiika ekitabo kinhoekyekidhukizo.

♦ Ekikuttu eky’Okunha - Mukikuttu kinho mwetwaganhaenhambiika nh’Emitwe emikulu kwetughangaokwiinhamira okughandhiika ebyafaayo ebigemaku maka nh’Ebyo ebigema ku buli mwana.Ekiketezo kinho kirimu ebidhubo nh’Ebintuebindhi bingi ebyo ebisobola okughandhibwaghansi gha buli muko nh’abuli mutwe.

♦ Ekikuttu eky’Okutanhu - Ekikuttu kinho tusingakwaganha mu ebyo ebintu ebisinga kuba byamaakuluabaana byebendh okutegeera ng’oyengera kwe’byoebifa ku maka nh’ebyafyo ebigema ku mwana oyomwenhe.

♦ Ekikuttu eky’Omukaga - Kinho nh’ekikuttumwetughandhiika emiko egy’emitwe, endagirironh’omutti ogw’amakka.

1

Ebisokerwaku

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 3: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

1.1 EKITABO KY’EKIDHUKIZZO NHIKKI?Singa abazaire b’abaana bafa, oba omusadha nh’omukazzibaghukanha (abantu mu maaka baghukana) ng’abaanabakaali bato, ebidhukizzo eby’Omugaso eri abaana abobijja nga byerabirwa. Abaana batandhiika okukulangatibaidhi kki kyebali. Enhakku dhinho titusobolakweyiiganhia nti abaana basobola okwega ebyafayoby’olulyo lwaibwe okuva eri abakulu mu kikka oba mululyo mungeri ey’ekinhaansi. Kinho kitegezza ntiokughandhiika ebyafayo eby’Olulyo nekikka kiba kyamugasoinho okusinga okuleka abaana nga bazira ghebasobolakwesigama kumanha ebikulu ebigema ku kikka kyalaataghaibwe oba inhaibwe.

Ekitabo ekyekidhukizzo kirimu enkola eyambaabazaire, ab’engandha, nh’abemikago okuterekaebighandhiiko ebigema ku byafayo by’olulyolwa baana kwiiyiga lya maama ghaibwe nhiBbaaba ghaibwe .

Ekitabo ky’ekidhukizzo tikirobera baana kuba oba kufunabulumi nheiguggunhi olw’okufa oba okwaghakanhanh’abazaire baibwe aye kibayamba okumanha ensibuukoyaibwe, ekika kyaibwe , olulyo nh’emiizizo gwaibwe, endhikirizza(eidhiinhi) lyaibwe n’ebyo ebyaligho mu myaka gy’abazairebaibwe ngabakali bato. Kinho kibayamba okumanha byebabiseemu, era kibayamba okuba abagumu nh’Okwangangaembeera dhaibwe edhamumaaiso.

Nhighankubaire nga ekitabo kyekidhukizzo kyasookakughandhikirwa baana abakoseibwa akaghuka ka sirimu,ebibonbo ebyakozesebwa mukitabo kinho byakinhussi eriabaana bonna bonna abaffirwaku bakaire baibwe(Bamulekwa) nh’abo abayaghukanha n’abazaire baibweol+w’ensonga edhendhaghulo.

Ghaligho embeera ey’okubanga abazaire aba abantuab’omuluya tibaasobola kughandhiika kitabo kyakidhukizzo,amakhobo nhe kinhussi bisobola, okukumbanhizzinswanga tubitta mu Bantu ab’omulinhaanho, ab’ekyalo,abasomesa nh’abantu abandhi abali baidhi emyafayoeby’olulyo olwo.

Kinho kyendha kyakolebwa mu bwanghu nga ghazirakugayala kubanga obulumi obuva mu kwaghukanha , obaokufiirwa buleetera abaana okutambula nga baira enhonheere n’okubulwa ekitufu kyebamanha ku lulyo lwaibwe.

1.2 KINHO EKIDHUUBO KYAVAGHA? Ebitabo eby’bidhukizzo byasooka kukolebwa eyo munsi eyeBungereza (England) mu mwaka 1993, ab’ekibiinha kya(Barnardo’s) nh’abayambaaku abantu abairugavu (Africanparents) abasengukira e Bungereza. Abazaire banho balibamaze okufunha endhwaire ey’akaghuka akaleeta silimuabali ebeinhamivu nga baloghoza nti bayinza okufang’abaana baibwe bakali mabodhe, abaana banho balibalikukulira munsi etaali y’abuzzalirwanhwa bwaibwe eranga boolekeire okufwiirwa okutegeera eby’obughangwabwaibwe! Nh’okutegeera abantu ab’olulyo lwaibwe nh’ensiey’obuzaliranhwa. Kale ghanho nh’aghava obukumu abazaire

banho okughandhiika ebibonho by’ekinhussi nh’okulagaabaana ensibuko yaibwe, taaku nh’okwiinhanhola ebyoabairugavu byebaikiihrizzamu nh’ebyo byebasuubiranhibyebasubizza abaana baibwe mu byandha eby’omumaiso.Abazaire banho balekera abaana baibwe enkolanh’ebibonho eby’obugundhufu, ngakwotaire nh’ebiidhukiizoeby’ekinhussi ate nh’okubooleka eng’eri y’eb’ali nh’okukulamu.

Mu 1995/6, ekitabo eky’ekidhukizzo nh’ebidhubo byakyobyatusibwa mu Uganda era mangu inho omukyala BeatriceWere ey’ali kayungirizi w’ekibiinha kya NationalCommunity of Women Living with HIV/AIDS (NACWOLA)mu kiseera ekyo. Ye Beatrice Were ghalala nhibainhebainhamiragho okubisa ekidhubo eky’okuyamba abantuokwogera mulwatu ebigema ku kaghuka ka silimunh’abaana baibwe. Obumanhirivu bwaibwe bwelaga intebidhubo eby kitabo ky’ekidhukizo byamanhibwa manguate abantu babitegeera Abantu ababuuli nsambo,muby’obughangwa nhimubyendhegeresa. Mu kisera kinho,ekitabo ky’ekidhuukizo mu Africa kyesigaime kundhoghoza nh’Obwandhulukufu obwa banh’akazaire aboabasoka okukighandhiika.

Okuva mu 1993 ekidhubo ekigema ku kitaboky’ekidhuukizo kyasansanira ensi yonha yonha. Bingi kubitongole ebisinga bunhenhe ebikola nh’abantu abalinh’akaghuka akaleta silimu (HIV/AIDS) byatandhiikaokuyamba abantu babyo okukola ekitabo ky’ekidhuukizo,bakifwiire kyaibwe, bakyikyusisa munhimi dhaibwe erabagaitamu ebyo byebaloghoza nti nh’ebitukanhanh’embeera dhebabamu. Mu kisera kinho, enkuminh’enkumi dh’abantu, abazaire nh’abakumi b’abaanabaghandhiise ebitabo eby’ebidhuukizo, obusandhukuobw’ebidhuukizo, ebiibo by’ebidhuukizo nga mulimuamaghulire nh’ebintu ebikusike ebyo abaana bye betaagaokusobola okufunha omusingi okutegeera ensibuko yaibwe.

Titusanha kwerabira nti omulimo gunhogw’atandhiikibwagho abantu ab’Africa abalibaghangalire e Bungereza (London) ghalalanhi banhakazaire banha Uganda abo abasokaokwogera mulwatu ebigema ku kaghukaakaleta silimu.

1.3 EKITABO KYEKIDHUKIZZO KYANHI?Ekitabo kyekidhuukizo kyasoka kughandhiikirwa aboabaana abali nh’abazaire baibwe nga bali nh’akaghukaakaleta silimu (HIV/AIDS), okusobozesa abazaireokughandhiikira abaana baibwe ebintu eby’omugasoghalala nh’amaghulire agagema ku ebyo byebetaagaokutegeera nga bakuze. Ate ekidhuubo eky’ekitabokyekidhuukizo tikikomakukuba kya mugaso eri baananfuuzi ndhoka, oba abo abafwiilirwaku bazaire babwe obaabo abayaghukanha nh’abazaire baibwe olwensongaedhendhaghulo/ singa abazaire oba ab’olugandha bababazirgho okughandhiika ekitabo kinho, kisobokaokukunganhia amaghulire nga twogera nh’abemiliranho,oba abe’ekyalo, abasomesa ab’abaana kwiisomero obaomuntu yenhayenha aidhi amaka ago obukalamu.

3

1. Amaghulire ag’abatendhesi nh’abakulembeeze ab’ebibindha

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 4: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

1.4 OKUNHONHEREZA BIKI ABAANA BYEBAMALA OKUTEGEERA.

Oyo yenhayenha aghandhiika ekitabo ky’ekiidhuukizoaba ali nh’okutegeera oba okunhonhereza biki bulimwana kyaidhi ekimugemaku nh’ebyo ebigema ku makagaibwe mwebasimuka. Kinho kyamugaso inho eri abaanaabo bamala eira okufuka bamulekwa oba aboabayaghukana nhi bakaire baibwe, kiyamba okunhonhiaokutegeera biki byebaidhuukira ku byafayo bya makagaibwe. Kinho kyendha kyakolebwa mangu aghazirakugayala kubanga okukosebwa okuva mu byebaloghozanga okwaghukanha kubairegho nh’abazaire baibwe,okughamu eisuubi ate nh’okutambala nga baira enhonh’ere bireka abaana nga babulirwaku ekitufu eky’okukola.

1.5 NH’ANHI AGHANGA OKUGHANDHIIKA EKITABO EKY’EKIDHUUKIZO? KISERAKI EKITUFUEKY’OKUGHANDHIIKIRAMU EKITABO KINHO?

Omuntu yenhayenha aghanga okughandhiika ekitaboeky’ekidhuukizo. Abantu abasinga bungi ab’abaghulire kubidhuubo ebikirimu baloghoza nti kyandhiibaire kikalamuabantu twenhatwenha okughandhiika ekitabo kinho.

♦ Ghazira nsonga lwakki olindha omale kulwaalaoba okwaghukanha meoinhame okughandhiikaekitabo kinho.

♦ Abazaire baghanga okughandhiikira buli mwanaekitabo ekikye oba okughandhiika ekitaboeky’aghalala nga bakikumila mu kifo kirala.

♦ Abaana abakulu mu maka baghanga okuyambanga baghandhiikira bato baibwe mu makkaebitabo eby’ebidhuukizo.

♦ Ab’ekikka oba abakuumi b’abaana bonhabaghanga okughandhiikira ba mulekwa obaabaana abandhi nga abo abalinha nh’abazairebaibwe abay’aghukanha.

♦ Okughandhiika ebitabo eby’ebidhuukizo tughangaokukkifula enkola eyamba nh’abo abantubetubanhabo mu maka oba mu by’alo.

♦ Ebitabo bighanga okwngerezebwaku nga emyakabwejijjah.

♦ Abaana bwebamala okutegeera ebigema ku kitaboek’ekyekidhuukizo, bonha bainhama okubanh’amairu okwegaita mu kughandhika, okubuuzaebibuzo, okunhonhia ebifanhanhie ate nh’okwong’eramuebidhuubo nga bwe bakula nh’embeera dhaibweng’abwedhikyukka.

1.6 OKWEYERULA. Abazaire abalinh’akaghuka akaleeta mukenhembya (silimu)basigala beetwiise omuggugu ogw’okukweka ekyamaeky’obulwaire. Baba nh’obwelankiirivu kunsongaey’okweyerulira abaana baibwe kubigema ku kaghuka

kasilimu mumibiiri gyaibwe. Obumanhiirivu abakazi baNACWOLA bwebalinhabwo bw’oleeka nti omuntughatandhiika okughandhiika ekitabo kyekindhukiizokimuyamba okwiinhama okwogeera mu ng’eri ey’abulidhokundhwaire nhebizibu ebindhi mu maka. Ekindhi,beyagaanha nga bafunha omanhi okutandhiikaokwogeera ku nteekateeka era kyafuuka kyanguokuteegeeka abaana baibwe okwetegeekeera okufwiiraghalala nhenkyukakyuka edhindhi edhiyiinzaokubaidhira mumaiso.

Munsembo, abakazi banho bakibonha nti okweyeluliraabaana baibwe kyaleetagho obwesiggwa atekyateghuuluzaagho obweinhamiivu nh’omugggugumumyoyo gyaibwe. Kyayongeera amanhi nh’okweghayookwanganga ebizibu ebyali bibalindhiihre mubiseeraebyomumaiso.

1.7 GHA ABAZAIRE GHEBASOBOLA OKUFUNHA OBUYAMBI OKUKOLA EKITABO KYEKIDHUUKIZZO?

Mu 1996/7 NACWOLA, nga eghanhiilirwa Ttaasaabaana Uganda (Save the children Uganda ) (U.K)bafubye inho okukulankulanhia enkola y’okughandhiikaebitabo byebidhukiizo, nh’okutaagho eibangulisoly’abazaire nh’abantu abalinh’akaghuka akaleeta silimu.

Mwiibanguliso ely’enhaku 5(eitanhu) litwooleka engeriekitabo ky’ekidhukiizzo y’ekikozzesebwamu era mwiibangulisotukunganhizzamu nh’ensonga edhigema ku nkuzzaey’abaana-nga bwebiragiibwa ghansi ghanho:

♦ Ebidhubo eri abazaire kungeri abaana y’ebakulamu; ♦ Ebidhubo kungeri omuntu lii lwatandhiika

okweyelura nayogera kundhwaire nh’ebizibuebindhi ebyaganhiibwa mu maka gaibwe.;

♦ Okwendheesa nh’okwegeeresa abazaire okutaghoentekateeka ey’okuyamba abaana mubiseeraeby’omumaiso ghalala nh’okughebwa amageziag’okughandiika ekiramo;

♦ Okukubaganhia ebidhubo ku ngeri ey’okutuusaamagezi nh’obumanhi obuliyamba abaana mubiseera eby’omumaiso okwanganga embeeranho’obukumu nga tubeetyia.

Ebisingagho ku kitabo ky’ekidhuukiizo nh’okubangulwaokwendhaghulo bigaitibwa ku mutimbaganho ogw’ebyem-pulizaganhia (www.memorybooks.org.uk) Ebintu ebikuluebigema kunteteeka ey’okubangulibwa byonha byaganhibwaku mutimbaganho ogwo. Ebitongole oba abantu ba bulidhoabandhienze ekitabo eky’ekidhukizo eky’ab’Africa okifunhabutereevu okuva ku kitongole ekiyamba mu kusomesa kumighendho emisamusamu. - TALC, P.O. Box 49, St.Albans,Herts AL1 5TX UK. Tel: +44 (0)1727 853869.Omutimbaganho (eimail: [email protected] oba ghandhiikaku mutimbaganho ogwo www.talcuk.org)

4

1. Amaghulire ag’abatendhesi nh’abakulembeeze ab’ebibindha

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 5: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

1.8 ABAZAIRE BAGHANGA OKUKOLA OMULIMO GUNHO NGA TIBAYAMBIBWAKU?

Ghazira kubussbusa kiba kirungi inho abazaire okufunhaobuyambi ghebaba nga bainhaime okughandhiika ekitaboeky’ekidhuukizo kubanga, ghabagho ekiseera ebidhuboeby’okunholerwa gh’ebidhira ab’endhanghulo babatibasoboile kufunha omughandhiisi by’aidhuukira, atenh’omugaso ogw’okwogera mu lwattu nh’abaana be. Ayesinga gh’aba nga ghazira bibindha mwebegaitirakughandkiika kitabo kino, abazaire bangi basoboileokw’oleka nga baghanga bulungi okukola omulimo gunhonga balondhoola entekateeka enho nga bwerambikkibwamu katabo kanho. Singa kiba kisoboike.Abantu abengerienho baba bendha obuyambi okuva mu Bantu bebesigaera mikwanho gyaibwe abasobola okwogera nabo kunsongaghenha dhoghulira nti dhireta obulumi ku mwoyo. Eramukiseera nhekilala nga abantu banho bayambaokuloghoza ku bibuzo ebikalangafu abaana byebayinzaokubuuza basoboole okubairamu obukalamu. Ate omulimoogwokughandhiika ekitabo nga gughoire, babe ghalalanhabo nga basanhuka olw’ekyo ky’ebatuuseku.

1.9 ABAZAIRE BAGHNGA OKUKOLA OMULIMO GUNHO GHAIRE NGA BALWAIRE BAYII OBA NGA BAYAGHUKANHA NH’ABAANA BAIBWE?

Abamanhirivu kunsonga enho batwoleka nti ghairenga abazaire balwaire inho oba nga belalikirivubasobola okuyambibwa okwogera ebibonho byebendhaabaana baibwe babimanhe.

Engeri esooka nh’ey’omuntu oyo okufunha mukaggwagheoba omuyambi yamubitilamu mu mitwe nhemizingomu kitabo kyekidhukizzo. Omuntu onho omuyambiasobola okubuuza ebibuuzo nga bwaghandhiika ebyoebiilibwamu. Ate era ab’emikwanho ghalala nh’abolungadhababa nh’ebintu by’ebaidhukira ebyigema ku kikkanh’abaana abo engeri y’eb’akuziibwamu. Buli kibonhoekyogerwa mukiiseera ekyo kiba kyamakulu eriabaana. Ate abazaire benhe baghulira bukalamukubanga baba bakozze ekisinga obulungi bakighaabaana nh’okubamanhisa obuvobweibwe.

5

1. Amaghulire ag’abatendhesi nh’abakulembeeze ab’ebibindha

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 6: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

www.memorybooks.org.uk

2.1 LWAKI TUGHANDHIIKA EKITABO EKYEKIIDHUKIZO? Abaana betuzaala bendha okumanhiisibwa ebyafaayoby’amaka nh’olulyo taaku nh’ensonga edhibangemaku bonga abaana. Ekitabo kyekidhukiizo kiyamba okuleetaebitufu nheisuubi ely’ebiseera eby’omumaiso. Era kikola ngaekintu ekibonhebwaku ky’ogha abaana bo. Kale, ebiseeraby’omumaiso kyebireeta kyonhakyonha, abaana baba balinhekitufu okuva mu bibonho byewabaghandhiikira.

Balisigala nga BAIDHI KKI KYEBALI. Balisigala ngabasobola okukolera kunkola y’ebamanhilire okuva obuto,nheghankubaire nga bagaainhe ekiseera ekizibu mu makagaibwe oba mu lulyo lwaibwe.

2.2 BIKKI EBIGHANDHIIKIBWA MU KITABO EKY’EKIDHUKIZZO? Ebibonho ebisinga kuba bya mugaso mu kitaboekyekiidhukiizo nh’ebyo ebigema ku bazaire bombiomusadha nh’omukazi ate nh’ebyo eby’alighong’abaana bakaali bato. Era asobola okughandhiikanhikw’ebyo byemwiikiilirizzamu, ebidhubo kwemutambuliranhebyo byosubiira mu baana ng’abakuzze. Osobolaokwongera okwiinhonhola kubyobughangwanh’eimikolo emikukunhavu egyibagho mu maka nhimukiikka kyonhakyonha okutwalizzaghalala.Oghandhiikamuku nhebiseera by’odhuukira eby’amasanhunh’ensambo, ghalala nh’Obuzaanho bw’omumaka.Ohyiinza okwongeramu enfumo nh’obwembo edhisiingaokubanhumira, era ohyinza okubisa mukitabo kinhoamagezi agagema ku kufumba , oba okulima ghalalanh’okwiidhabiriza ebisolo by’aghaka. Ghandhiikamuendhagyiliro edhabo bekigemaku abekikka, ab’emikwano,omutti gw’Amaka, omukwekebyo ogulaga ebifoby’obuzale, entambula ghalala nhebifo ebizikiibwamuabantu ab’endhanghulo.

Mukitabo kinho, titulingiilira kukufa nhambeeraendhigwa nga tidhiirazze aye tufayo inho kukuyambaabaana okutegera kyi kyebali nh’okubagha ebibonhoebibasobozzesa okutagho embeera enhungi mubiseerabyaibwe eby’omumaiso.

Buli kitabo ekyekidhukiizo kiba kyandhaghulo ate mumaiso eyo gheyaganha nga kikughaire enkola nh’ebidhubokungeriki y’osobola okukighandhiikamu. Nga bwetukulazzeere mu kikuttu eky’okuttanhu 5.

2.3 OKUMALIRIZZA ENSONGA DHOIDHI NGA NKALANGUFU.Okwiinhama kughandhiika ekitabo kinho, titusookakulingiilira ku kufa nhabiseera by’akatyiabaga!Ebiroghozzo tubyolekezza kukuyamba baana basoboleokumanha kki kyebali. Nh’okubagha amaghulire amatuufuagabasobozzesa okwesalilagho ekisinga bukalamu kubiseera byaibwe eby’omumaiso. Amaghulire ag’obulumiagagema ku bulwaire nh’okufiirwa biba biidha kuba byanguokughandhiikibwa mu kitabo kinho singa obyazayazzanh’ebyo eby’esanhu ebidhuukirwa,ebidhuubo ghalala

n’enteekateeka ey’omumaiso. Buli kitabo ekyekidhuukizzokiidha kuba kyandhaghulo ate mu maiso eyogheyagaanhaeby ’okukola nh’okumanha ng’eri kkiy’onhakolaamu ekitabo kinho.

2.4 NHAGHULIRA NTYA?Bwoinhama okwiidhuzzimu obugolohiro mu mizingoegye’ekitabo ky’ekidhukiizo otandiika okwidhukira ebintuebyabita, ebirungi nh’ebitaali birungi. Kinho kitegeeza ntiolinhokunhonhia ebibonho ekwiinhonhola embeeray’olimu mpegaanho ate oghandhiike by’osubira mu baanabo nh’ebyo by’obattisa okwanganga mu byandhaebyomumaiso. Okusimulayo ebyabita ate nh’obighandhiika,emirundhi mingi kireta okweinhamira ate nh’okuletaghoembeera ehyiinza okukandhaliriza omulimo gunho,nhairala singa obulamu buba bughagasire bwalemwaokuvayo nga bweghali osubiire.

Aye, abazaire bangi bakoba mbu okuloghooza nh’okwogeraate nh’okughandhiika ekitabo kyekidhukiizzo kyibaghaireeidhembe mu bironghoozo. Munkomeleero batandhiikaokughuliira nga bali nh’edhembe mu bulamu bwaibwebwonhabwonha.

2.5 NHANHI ASOBOLA OKUNHAMBA OKULOBOLAMU EBIBONHO EBIKALAMU?

Bwoinhama okughandhiika ekitabo kyekidhukizzo,obwongo bwo bwiidhula ebidhuubo bingi. Kimalakyakufukira khikalangufu okumanha gha ghotandiikira,nhakhikhi kyionsainhe okwiisamu nolw’ensonga eyo,khiba kirungi okusoka. Okughayaku nhimukagwaghoy’osubira nti aidha kukuyamba okwiinhonhola ekinhussi/ekituufu mubibonho omwanagho oba abaana bo byebayiinzaokwiinhonhoka obukalamu.

2.6 NTANDHIIKALI OKUGHANDHIIKA EKITABOEKYEKIDHUKIZZO?

Omulimo gunho tigusoboka kukolerwa mu lunhakululala. Kale otalindha kizibu lwekiridha-tandhiikiraghong’abwosobola. Ate idhukiira, bw’oba nga omalirizza,ako nhakalimo akatonho keghetwiise.

2.7 NKOLA NTYA EKITABO KYEKIDHUKIZZO, GHEMBA NGA TTIRI MUGHANDHIISI MUKALAMU?

Abantu abendhaghulo beyagainhe ngabafunha obuzibumukughandhiika nhailala ghebaba nga balumwa endwaireghalala nh’obulumi obwebiroghozo. Omuntu afanhanhaatyo kiba kilungi yafunha omuntu yeyesiga oba omwanaomukulu kubainhe yamuyamba. Omulimo omukuluomuyambi onho gw’akola, abuuza ebibuuzo ng’asinziiraku mitwe egyaghandhiikibwa ku buli muzingo gwalupapula.Buli kyebamwiiramu, kyaghandiika kulupapula.

6

2. Ebibonho by’abazaire nh’abantu abandhi abalabilira abaanaEKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 7: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

2.8 KIBA KITUFU OKULEKA ABAANA OKUBONHA EKITABO KYEKIDHUKIZZO?

Abazaire bangi bakoba mbu kiyamba singa okolera abaanakikki ky’oba olikukola era nhobaleka nhibakweyungaku.Basobola okunhonhia amaghulire, nh’ebifanhanhie okukubaebifanhanhie oba ekintu kyonhakyonha ekigema ku makabakiingiza mu kitabo kinho. Kinho ky’ongera okubaghaomukisa okwogera nhighe ebiberalikkiriza nhebyo ebiyiinzaokubagho mubiseera eby’omumaiso.

Obulamu bw’amaka buba buseteevu nhailala mwemubanga mwogera kyeere. Abaana bwebategeera ebizibu by’amakabatandhiika okwegwanhizza obuvunhanhizibwa.Nnhabob’olingilira nga bakali bato bonha basobola okwenhigiramunga baidhukira ebiseera ebyamasanhu, abantu ab’omugaso,nh’okukuba obufunhanhie obw’okuta mu kitabo.

Ebiseera ebindhi abaana batandhiika okusikiirizibwabayendha nh’okukola ebitabo ebyaibwe kubwaibwe. Kinhoera kibayamba kubanga abaana bongera kukyafaayo munkyuka kyuka mu bulamu bwaibwe. Enho nhengeri enhungimwebabita okugerageranhia ebyabita nhieby’omumaiso.

2.9 KISEERAKI ABAANA BANHO KYEBASANHIIRE OKUBONHA EKITABO?

Singa abaana bayambaku abazaire okughandhiikaekitabo ghaba ghazira byama bikwekeibwa. Aye abazairebasalagho ekitabo kyekidhukizzo kyaterekebwa okutuusanga omuzaire amazze kufa oba nga abaana bakulire irala.Singa omuzaire aba atya okufa oba okwaghukanhanh’abaana nga abaana tibaboinhe ku kitabo. Oteekwaokukireka nh’omuntu y’eghesiga okukikuma okutuusaekisera ekitufu lwe kituuka. Kinho kiba kyetagiisa omuntuomwegendereza nga akwiidhi bulungi era nga asobolaokwiiramu ebibuzo ebya abaana byebayiinza okubuzabwebaba nga basomye embozi y’amaka.Ebidhuuboebisingagho kunsonga enho by’ogeirwaku mu kitundhueky’okutanhu (5).

2.10 EBIBONHO EBIKALANGAFU MBIKOLA NTY? Ohyiinza okulonghozza nti ebibonho ebindhi biibabyabulumi oba byakyaama okubita mu kitabo kyekidhukiizoekiidha okusomebwa abaana abato. Oba ngaghalighoebibonho byotayendha Bantu bandhi abanhasoma ekitabokinho babimanhe. Eky’okubonheraku, ebigema ku kyaleteraomuzaire okufa oba okwaghakanha mu bufumbo.

Ekintu ky’osobola okukola, nh’okughandiikayo obuntuobutonho mukitabo obwogera kubiisera ebittaali birungimubyofayo by’amaka..Agho, oghandhiikayo ebbalughaeyendhaghulo elombodha obuvo nh’obwiiro, era ebbalughaenho esigala nhimukaggwa ghamaka ganho okutuusa ngaabaana bakuuze era nga basobola okwesomera ekitabo erabakitegeera benhenhabenhe (kola kyosobola oghandhiikaokagalohiro mu kifabo okoleeka nhanhi eyasigala nhembalugha eyo). Kale oba abaanabo bakulu, ekisingaobukalamu nh’okubainhonhola eby’aligho nhibweby’atandhiikamaiso ku maiso.

(Ekisinga obulungi nh’okuyiiya olughendha mw’oyiinzaokubiisa ebibonho ebyamazima nh’obikobeera abaanamungeri ey’okuba omwegendhereza nga tighekubira obaokunhenhia omufu oba oyo yeghayaghukana naye)

2.11 KIKKI KYEMPANGA OKUKOLA SINGA MBA NGA NZIRA BYAKWIIRAMU?

Singa ebyo byeghandhiibaire ng’oghandhiika bibabikakubuze, kiba kilungi ghaleeka gho ebainga okusingaokughandhiikagho ebitali bifufu. Singa abaana bakitegeera ntiebigambo byeghaghandiika ebindhi tiby’ali bitufu, babatibaidha kuteegeera ki kyebalinha okutwala nga kitufu atenga ohyiinza obutagho kwongera kubinhonhola.

7

2. Ebibonho by’abazaire nh’abantu abandhi abalabilira abaana

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 8: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

3.1 MIZINGO JJA MPAPULA KI GYENDHINHOKUKOZESA? Akatabo kanho katugha emitwe, ku mpapulamwetuzingiirazzingiira ebintu ebikologho mubwibuuka bwamaka. Ohyiinza okuleeka obuketezzo obwobw’obonha nga tibutukaanha nhibyeghayendhakughandhiikaku ate ighe mwenhe waaghandhiikamuobwo obutuukanha obulungi n’ebyo by’oyendha. Abaanaboboonha bayiinza okwendha okugaitamu ebyaibwe.

Eng’eri eyiindhi gy’oyinza okukozzesa, ohyiinzaokw’okyessamu empapula okuli emitwe gy’ebighandhiikonga bwegy’olekeibwa mu kikuttu namba 6, osobolaokusalilaku aghali akakolobozze akabutonhezze,memaale ghakalippira ku lupupula lghe lwoyendhaokughandhiikaku mu kitabo.Oba ohyiinza okughandhiisaomukonho gwo ng’otagho emitwe ighe gy’oyendhaokukozzessa engeri yonha yonha ighe y’oyendhaokukiighandhiikamu, idhukiira, ekitabo kiikyo kalekikole nga bwoyendha kibe.

3.2 GHA GHOTANDHIIKIRA? Ghazira nkola yankalakalira y’osainhe kwesibakung’oghandhiika ekitabo kyekidhukiizo. Eky’okubonheraku,ghaligho bunho obukunhiizo, osobola/ohyiinzaokutandhiikira kubutundu obwanguyangu Kinhokitegeeza nti osobola okutandhiika n’omutwe gw’oghuliranti gukubeileire mwangu okughandhiikaku. Kiyiinzaokuba ekyalo oba e Taghunhi yeghakuliramu. Ngabwegheyongera mu maiso otandhiika okughulira ngaomulimo ogufunhiemu obubanhirivu atenga nhebyoebikwelarikiriza otandhiise okubiroghoza mu ngerienhungamu mpola mpola ekitabo otandiika okukitagho.

3.3 EBINTU EBINDHI EBIIBA MU KITABO KYEKIDHUKIZZO. Tandhiikira kukunhonhia ebifanhanhie, engero, ebibonhobye nhembo, ebifanhanhie abaana abato byebaleetaokuva yebasomera, nhibukadhi obw’okulamusa nga bulikuobubunho obughana. Binho osobola okubita mukitabokyekidhukiizzo ebibonho biinho oba ebifanhenhie mukyappa ky’omukonho gwo ighe mweenhe. Ebyo byonhabyonha biyamba abaana okwiidhukira obulamu bwaibweobwa bulidho. Bwoba nga ozzira bufanhanhie by’abaana.Osobola okukozesa ebifanhahie eby’abaana beisomeranga obitola mumpapula dhamaghulire oba obutabo.Agho nhi osobola okweyandhuluzza wamukobeera nti"ekifanhanhie kinho nhakitola mulupapula lw’amaghulireaye kindiidhukiza bwe ghali nga okali muto, oba ngaolunhaku lweghasooka okugya kwiisomero, ghwafanhanhanhomwana onho mukifanhanhie.

3.4 OKUKOZZESA AMALOBOOZI NHEBIFANHANHIE EBIGEMEIBWA KU NTAMBI.

Singa gheyazzika akhyuma akigema amalobozi osoboleokugha abaana bo ekirabo eky’omughendo.Eiroboozilyamaama oba Bbaaba ng’yogera/ngalombodha empayo oba

ng’ayemba enhembo, oba akatundhu ak’olughayo ghagattigh’abazaire nhabaama. Kinho abaana bakitwalangakyukinhusi yebali mubulamu bwaibwe obw’omumaiso.Singa osobole okweyazika ekigama ebyafanhanhie, sabamwinho aidhi okukikozesa abe nga buli lunaku agemayoebifanhanhie nga mulikukola emmirimo gyaimwe egyaghaka .

3.5 EKIIBO KY’EKIDHUKIZZO. Ghoba oinhama okughandhiika ekitabo ky’ekidhukizzo,kikukakataku okutandhiika okuloghozza kubuntuntuobutontonho, amaka gaimwe bwegatwala nga bwamakulu.Obuntu bunho buyiinza okuba, kutugeze:- AkatambalaBbaaba keyakozesanga, ekinhere eky’omunkhottoMaama kyeyasinganga okwendha, akasati oba akateteyiomwanagho keyayendhanga einho, egaama oba akasoghanhiomwana keyayendhanga nhiighekaba akabaale, ensigoedho oba dhabidhadhaali, amakoola age mitti amakaluokuva mu nhimiiro, bisobola bulungi okubandhukiizaebintu abaana byebatabonhaku. N’olwensonga eyo,abuntu bunho buba buli nh’okukumirwa aghantuaghekusifu nga mu kibo oba mwiisandhuku elyekyuma.Era bwogya mumaiso nhg’Oinhonhola abaana.

Abaana bonha bayiinza okwendha okwongereerezaakuobuntuntu obundhi ate idhukira nti buli kantuakaleteibwamu kaba kaidha kuyamba nh’okwongerezakubyafayo by’amakaago.

3.6 EBIGHANDHIIKO EBYETAGYIISA MU MATEEKA NHE BIGHANDHIIKO EBY’ELWAILIRO NH’EBINDHI NGA BYAMUGASO .

Ekitabo ky’ekiidhukizzo oba ekiibo ky’ebiidhukizzo obaeisandhuku omuli ebidhukizzo, tibiifo birungi kutelekamubighandhiiko nga embalugha edhobuzaale, ey’obufumbo,edh’abasagho, endhagaanho edh’eitaka oba eby’obugaigaebindhi,obutabo bw’ebyagyi by’esente (Bank) nh’ebiraaamo.Binho ate biiri nhakutelekebwa mu bifo nga banka, ewapulida egh’omutaaka oba mukaggwagho yeghesiga.Mukitabo ky’ekidhukiizo kinho ghandhiikamu akagololiroakamanhiisa nhanhi oba gha gheghatereka ebighandhiikoebye’ndhulo ate nga byamugaso.

8

3. Ebintu ebikolebwa ng’oghandhiika ekitba kyo eky’ekidhuukizzo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Ekiibo ekyekidhukizzo

Page 9: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

3.7 NNHAANHI AYIINZA OKUYAMBA MUKUGHANDHIIKA EKITABO KY’EKIDHUKIZZO?

Singa kiba kisoboike, bombi Maama nhi Bbaababandhiighandhiise buli muntu ekiimugemaku ku Luuyilwe. Aye singa omulala aba abazaire bombi bafa oba singaabaana baba bayaghukanha nh’abazaire mu ngeri yonhayonhaetali nhungi, ebyafaayo by’amaka bighanga okuteebwaaghalala nga bikumbanhizibwa abakaire ababa bakasigaireghonga badhadha, bagandha be oba banhinha baibwe, abemikwanho, abasomesa, abataka ku kyalo ekyo,abakulembezze bamakanhisa oba bonhabonha baghangaokwebuzzibwaku ebyafayo. Aghonhi abaana benhe baghangaokughandhiika kasita baba nga basoboile okwiidhukira.

Singa ekitabo kyehidhukizo kiba kighandhiikibwa mungeri enho, omuntu mulala yemusazzegho okwesiga nhalinh’okukunganhia eby’okughandhiika okuva musondhadhonhadhonha edhesigibwa Nheghankubaire nga ebintuebindhi ebyetagisa okughandhiikaku tibifunhiibwa,abaana baba bafunhiegho ekintu kwebaghanga okusinziranhibafunha oba nhibamanha ebyafayo byaibwe.

3.8 EKITABO KYA BULI MWAANA. Buli mwana ayandha y’aba n’ebiidhukizzo ebibye ayeate kitwaala ebiseera bingi nh’esente okukolera bulimwana ekitabo. Abazaire abo abamala okughandhiikaebitabo by’abaana baibwe ganho nh’amagezigebatugha:

♦ Sooka oghandhiike empapula edhaghalalakubintu ebigema kubyafayo by’Amaka, Ekikka,Okukulakwo ighe mwenhe nhiby’obisemu, endhagiiliron’hemitendeera amakka kwegemeirere (familytree) ebyo osobola okubighadiika nh’omukonhogwooba okubikubisa mucapa. Aghonhi buli mwanaghamukolera ekitabo.

♦ Ekiiraku, ghandhiika empapula edhigheraomughendho gw’Abaanabo kubintu ebibaidhukizakukuzaaliba kwaibwe nh’ebyebabiesemu ngabukula, ebintu byeb’asinganga okwendhanhibyebatayendhanga

♦ Aghonhi oghandhiike ebifunze ebitontonoebigema kubagandha baibwe nhiibanhinhabaibwe singa abaana banho babanga balatabaibwe bandhanghulo, kiba kikalamu, okubaomwandhulukufu kungeri yebazalibwamunh’engemagamha mu lulyo lwaibwe. Kinokiyamba abaana okutegeera amakka gaibwebwegaaga nhibwebabanga tibaba ghalala bulidho.Eby’oghoba obighandhiise, byokyesemu oghekubuli mwana.

♦ Ebiseera ebindhi ghabagho ebizibu nh’okufunhaebifanhanhie ebinhamala abaana bonhabonha.Kyabughanhanha bungi okwokyessamu ebifanhanhie.Aye okukendheeza kubungi bw’esente, ebifanhanhiebisibire kulupapula lulala. Aghonhi oyokyeseemuolupapula olwo omale olusalesalemu ebifanhanhie.Memaale osibire buli kifanhanhie ghogendha kibe.

3.9 EKITABO KY’AMAKKA?Singa kiba tikisoboike kughandhiikira buli mwanakitabo kiikye, osobola okughandhiika ekitabo kilalanga ky’abaana bonhabonha. salagho ku muntu nhanhianhakuuma ekitabo kinho eky’ekidhukizzo ata omaleoghandhiikire buli mwana ebbalugha emumanhiisegha gh’asobola okukyagaanha nasoma ku byafaayoby’amaka gaimwe.

3.10 OKUKUUMA EKITABO KYEKIDHUKIZZO OBUKALAMU.Idhukira nti ekitabo kinho kidha kuba nga kisomebwaabantu bangi ate entangama nhenhe. N’olwensongaeyo, empapula edhighandhiikibwaku ghalala nh’ebifanhanhiebyendha byakumiibwa bukalamu. Enho ghansi nh’engeriyatulonghozza nti elungamya enkuuma y’ekitabo:

♦ Okukozzesa akafumo akaghandhiika obukalamuebighandhiiko bireme kasanguka mangu;

♦ Ghandhiika kulupapula olugumu obukalamulw’osobola okusibiira kulughaya (ring binder);

♦ Kiba kirungi inho buli lupapula walusibira mukaveera ate ghakubamu akatuli ku nsondhayaalwo. Aghoonhi wasibamu eghaaya;

♦ Engeri eyidhi nheyokughandhiikirailala mukitaboekiri nh’eiriba einhenhe ng’ate igumu. Gh’obaoinhame okughandhiika mu kitabo ekifanhanhakityo, idhukiira okulekagho amabanga kubulimutwe gw’oghandhiiseku kubanga tomanhay’ebwiidhaeyo ghabagho ebigambo ebiindhioba ebifanhanhie ighe mwenhe oba obaanabobyebendha okwongeeramu;

♦ Ghairenga okozeisa ghaya okusiba empapuladhiinho ghalala oba okozeisa kitabo ekyairibaeigumu, era oghanga okukyusa embonh’ekay’akyo kungulu ng’okozzessa bunho obupapulaobusiba ebirabo oba kidholigedholige oba kobabuli mwana alaambe ekitabo kye;

♦ Buli kitabo ekighoire okughandhiikiibwa, kikumebukalamu obutakubwa madhi obaoliaghonh’okulibwa enseete. Ebitabo binho bighiagyikemubuuveera oba mwisandhuku ely’ekyuma;

♦ Ggezaaku okubonhanga abaana, n’abo abantubekigemaku oba abasigire babaana bategeeragha ekitabo ky’ekidhukiizo gh’ekikumiirwa.

9

3. Ebintu ebikolebwa ng’oghandhiika ekitba kyo eky’ekidhuukizzo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 10: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

3.11 OKWIINHAMA OKUGHANDHIIKA.Nga ok’ali kugema kafumo, sooka ghebuuze binho:

♦ Nhaanhi yendhiikughadhiikira ekitabo kinho?Ekitabo kiinho kinhaaba ky’amaka oba bulimwana anhaba nhakikye?

♦ Nhanhi alikughandhiika ekitabo? Onhasobolaokughandhiika ghenka? Abantu abaghaakaabandhi oba bakaggwabo basobola okukuyam-baku?

♦ Abaana bo bakuzze basobola okwenhigira mumulimo gunho? Singa obaikirizza nhimukoleeraghalala kikugha omukisa ogwendhaghulookwogeera kubintu bingi byewandhibaire tosobolakubakobeera singa tikibaire kughandhiika kitabokinho.

♦ Singa abaanabo baba bakaali bato, bibonhokiby’olinhokukozzesa byebalitegeera? Oba oidhakughandhiika basolisoma muntangaama etaliyaghala?

♦ Singa oba nga tinhighe omuzaire Olikughandhiikirabaana bamulekwa oba abo abayaghukanhanh’abazaire baibwe? Nhanhi asobola okukuyambaokunhonhia ebyafaayo ebikussike ebigema kumaka nhi kubuli mwana?

♦ Ebibonho by’ogya okughandhiika bitufu? ISingaekitabo kiba kighandhiikibwa abantu abaswiika kumulala, (Katukobe; Abazaire bombiriri oba maamanhiibangadhabe) kiba kikalamu okwiisanhiakumainha g’Abaana, enhaku dhebazilibwakunh’ebintu ebindhi.

10

3. Ebintu ebikolebwa ng’oghandhiika ekitba kyo eky’ekidhuukizzo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 11: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

Mu kiketezzo kinho nhighetwaganha ebidhuuboebikuyamba okughanhiirira ebitundhu nh’emitwe egyiirimu kitabo kinho. Osobola okusuula oba okwongeeramuebindhi okusinziira ng’aighe mweenhe bwoyendha. Singaoba nga oinhaime okughandhiikira buli mwana ekitabo,oghanga okufunza ku biseera nga oghandhiika omukomulala nga otairemu byonhabyonha ebigema ku maka(Nga bwebiragibwa ghansi mu bugololiro 4.2 – 4.6)Aghonhi oyokyeseemu by’oghandhiise oba oghandhiikirebuli mwana nga bifanhanha.

4.1 OMUKO OGULAGA MWENHE KITABO.Ku mwigukiiririzo gw’ekitabo kinho ghandhiika obakozzesa emitwe egyiri mu kyapa ng’oinhonhola binho:

♦ Kinho ekitabo kya.......♦ Kinho ekitabo kyaghandhiikibwa............ (Maama?,

Bbaaba?, oba omusigire/omukuumi?)♦ Enhaku nh’ekifo aghaghandhiikiirwa ekitabo kinho.

4.2 EBYAFAYO EBY’AMAKA GAIFFE.Kiyiinza okuyamba abaanabo okutegeera ebintu ebikulu mukitabo ekyekidhukiizo, singa oinhama nh’okwiimhonholaamaka, mu ngeri enfundha, oyogeraku nhikubintu ebigyiirenga bibagho. Gha enhaku ate oinhonhole ensonga edhige-ma ku ncukacuka mu bulamu bwaimwe – okugeza, amakasinga mwansenguuka okuva mu kyalo mwaira mu kibugaoba okuva kukyalo okwiira ku kyalo ekindhi. Ghandhiikaoinhonhole kyaidha kyitia era amaka gaimwe g’atuseghabuti.

4.3 EBITUUFU EBIGEMA KUB’OMUNDHO. Ghandhiika olukalala lw’amainha ag’abo’omundhu.Amainha gaghandhiike mubwiindhuvu bwaago, enhakuabantu abo dhehbazaliirwaku,eby’alo kwebasenga. Kinhokidhakuyamba abaana okwiidhukiira abantu banho ngabamugaso nh’eghankubaire nga abandhi bafwiire oba ngaabandhi bayaghukanhamu. Yongeeramu binho:

♦ Imwe benhe (abazaire abo abalerwa);♦ Abalenzi nh’abaghala (singa abaana banho babanga

balata baibwe bandhaghulo, kibakikalamu ghaba mwandhukulufuolwo abaana bategeera bulimwana bwey’ekuusa ku mwiinheate nh’engeri olugandha lwaibwebwelweyongerayo);

♦ Abantu ab’omundhu yaibwenh’abo boidhi abe kiika;

♦ Singa abaana abandhi baba bafa,oba omuntu ogh’omundhu eyafa,Amainha gaibwe, enhaku dhebafiiraku nh’ebyalo yebaziikiibwabighandhiike baleme kwerabirwa.

4.4 ENDHU YAIFE. Inhonhola amaka (enhumba) bwefaanhanha, nh’ebuntu ebil-inhainheagho, ghandhiikagho ekifanhanhie oba kiteeghokiidhukiizenga abaana bo amaka gaimwe bwegafanha. Mubamukyalo kumpi nh’Abekiika, nh’abemikwanho bemumanhiireentangaama? Oba mwasengukira ghala? Ghaligho oluya?Bikki byemwasimba kuluya lwaimwe? Ghaligo ekiiyaokumpii? (akatale) oba Ekanisa? Esomero lili bughanvuki?

Singa muba mwasenguuka mwaira mu kibuga oba mwavamunsi yaimwe mwairra munsi eyiindhi, kiba kikalamuokugha abaanabo ekifanhanhie ekiboleeka ekifoy’emusibuka.

4.5 ENDHIIKIRIZZA NH’EBINTU BYETWIIKILIRIZZAMU. Singa abaana bo baba bakali bato, kiba kikalamu okwiinhonholaendhikiriza nh’ebantu byemwiikrizamu. Katukobe: singaghaligho ekanisa y’emusabiramu, ghandhiikagho erinhalyayo nherinha ly’omusumba ghayo. Singa abaana babababatizibwa oba nga balinh’amadhinhi agandhi, kibakikalamu okughandhiika ebibagemaku ate ebighandhiikobiinho mu kifo ghebitaghanga kwononeka (oidha kubonhaekiketeezo kyebighandhiiko kuntolo yendhagyiliro enho.)

4.6 EBINTU EBYEKINANSI EBISINGA OKUKOLEBWA MUNDHU YAIMWE NH’EMIKOLO EGY’ENDHAGHULO.

Singa abaana baba bolekeire okwaghukanhanh’Abazaire oba ab’engandha (olw’ensonga eidhekuusakubulwaire oba ebizibu ebindhi). Kiba kikalamu abaanabanho okukula nga baidhi ebiragiro ate n’ebintu ebyekinansiebisinga okukolebwa oba ebyafayo ebigema ku kikka.Akaketezo kanho kakugha ekifo mw’oghandhiika emizizzonh’Ebintu eby’omugaso byemwiikiririzzamu kundhuyidhombi olwa Bbaaba nhi Maama.Osobola okwongera /okughandhiika kungeri:

♦ Yemudhaguzaamu nga ghabailegho omwanaazalibwa mu dhu yaimwe;

♦ Amainha g’Abaana galondhewa gatyia?♦ Okukuzza abaana abaghala nh’Abalenzi mu ngeri

ey’Ekinansi bikolebwa bityia?♦ Ebyakinhansi nh’okwalula abaana

nh’okufumbirwa; ♦ Okugha ekinhagansi nh’okufayokubakaire mu kyalo ekyo;

♦ Eby’okuziika abafu nh’okwidhukira abo abafaeira.

4.7 EBINTU EBIGEMA KU BULI MWANA .

Okuva ku kitundhu nhamba 4.8 okutuuka ku4.17, binho bighandhiikirwa buli mwana

okutegera ebimugemaku.

11

4. Emiko Egy’e Kitabo Ky’EkIidhuukizo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 12: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

4.8 OKUZALIBWA KWE. Kinho kigema ku buli mwana.Buli mwana ayendha okumanhaessagha nh’olunaku lweyazalibwa ate nh’engeri y’ebaalibafanhanhamu mu ssagha edho edhisooka nga bamazzeokuzalibwa. Ghandhiika buli ky’odhukira,- nhanhi eyalighoku ssagha eyo? Omwana ayendha okutegeera, yalira bulunging’atuuse kunsi? Yazzitogha atya? oba okali nhakapapulaakeliinha kebamutaaku ng’Akali mwiilwaliro oba ekifanhanhiekyebamukuba nga gha nhaku isatu? Bweghabanga ghazirakifanhanhie kyamwana gha nnhaku isatu onh’onhiayoakafanhanhie ak’omwana mukatabo konha konha okulagaeomwana oyo nga bwayali nga yakazalibwa

4.9 ENGERI YEGHAFUNHAMU ERINHA LYO. Abaana bendhainho okumanha amainha gaibwe engeriyegalondeebwamu, oba gabatumiibwa okuva ku b’ekikkakyaibwe oba bamiikago. Era bendha nh’omukanha emigasogyanainha agakozesebwa mu kikka.

Ghali ghabaileghoku okubatiza oba okutuuma amainhag’Abaana? Nhibanhi abazaire ab’emyoyo oba abagabirizi?

4.10 NGA OKALI MUGHERE.Ghandhiika ku biseera eby’obughere eby’omwanagho,yali muyalainho ng’ate ayendha inho okutendhuka?omwana onho yayendhangainho okutambula nhi maamaghe oba nhabagandhabe, oba dhadhaghe omukazi nheyabanganaye nga maama ghe agyiire okukola? ghaligho endhwaireedhamuluma ng’akali muto? Omwana yali afanhanaanhi? Bweyatandhiika okukwetuka, emmere yeyasingangaokwendha ghalala nh’ebyokuzanhiisa? Muteregho ebifanhanhieoba abufanhanhie obw’omubutabo obuyinza okuyambaomwana gho okumanha ngeriki yakuzzemu.

4.11 OMUKUZZI OGWASOKA OKU………..Oidhukira olunhaku omwanagho lweyasoka okusimbu-la ekigere ekisoka, lweyasoka okw’ogera ebibonhoebyasooka era byali bibonhoki?

Mbeera ki omwana dheyabittamu ng’ayaghukainenhimaamaghe? Ebyaloligho olunaku omwanabweyasooka okujja kwiisomero, mwiilwarilo, obaokukyaliiraku dhadhaghe omukazi? Ghakolanga otyaokumanhisa omwana gho?

4.12 ENHAKU DHEGHASOKA OKUJJA KWIISOMERO, NH’OKUKULA KWO.

Nga oize ku bye myaka gy’omwana,mughandhiikire eby’aligho nga ainhaimeokukwetuka okutuusa ku myakka gy’alikubuti; ghebaba nga abaana bo basoma,bakobeere ab igema ku masomerogebasomeiremu. Amainha g’Abasomesabebaire beendhaeienho nh’Abo behansingaokutya . Masomo kk i gebas ingangaokusomaobukalamu nh’Ago gebatayendhangakusomera irala. Gh’aligho emikoloegyendhaghulo, mizaanho, makinha,kwiisomero oba ku kyalo? Oliiku nebifanhanhie

eby’okwiisomero oba ekikutu kyonhakyonha eky’olugoyelwe yasomeramu ky’osobola okusibira ku lupapulaolwo woghandhise biinho?

4.13 EBINTU BYEGHASINGANGA OKWENDHA NH’EMIRIMO EGY’AGHAKA.

Ghandhiika ku bintu byeyayendhangaeinho; mizanho, kuvugga iggaali, kwayabumyu, kusomba bukebe, kwemba nhembodhakwaya mu kanisa oba ikukumboly’Abaisuka ku kyalo? oterabirakwogera kungeri dheyayamba mukukola emirimo egyomudhunhikumilirano, nga okubaaghalala nhibato bainhe,okusenha amadhi kukidhiba,oba okweya oluya? Omwanamughandhiikiremu ebyo byasinga okwendha mu bulamu bwe emmere yatayandhakusubwa kulya, ekibindha ekisamba/ekizaanha omupiirakyasinga okwendha, abenbi basinga okwendha? Ate bikkibyateyendha; kughenhuka mangu mu bulili kunkyo, kukolamirimo gyaghakka oba okwaya ebisobo byaghaka?

4.14 EBINTU EBIRUNGI BYENKWIIDHUKIRAKU . Kiki kyosinga okwiidhukira ku mwana onho-ebibonhobyeyayegeraku okwogera? Kugerageranhia kukusitulirakubulobo bw’amadhi? Oba nheyasinganga kwendha kutambuliramu bifo nhighebatatambulira? Kumwenhegatta obakusangaaza Bantu? Oba yali musirise inho mundhu.Ebidhukiizo binho bikasobola okuba ebyakusanhusangaoba ebyakunhizzanga. Kyonha kyonha kyoghandhiise mukitabo ekigema ku mwana onho nh’abomundhu kiyambainho omwana onho nhibw’alibanga akuzze.

4.15 BYENSUBIRA NGA OKUZZE . Ghanho gh’olinh’okughandhiika ebyo byosubira/byoyendheeza omwanagho okuba nga akuze. Osobolaokughandhiika ku bintu ebibonhwaku mubulamu.Katukobe; - omugaso ogw’okusoma , okuyambagananhiibainhe, okubita mungeri enhungamu okwekoleranh’okufuuka omuzaire ogh’obuvunhanhizibwa,yogeraku nhikungeri nhobumanhiirivu bwolinhabweomukumanha muntukki oghokwesiga. Engeri yosobolaokulwanhiiliramu eidhembe ely’obuntu nh’ebyobyakiilirizamu. Oiyinza okwendha okwiinhonholaendhowozayo kwebyo byeghandhyienze omwanaghookuba nabyo mu myaka egy’omumaiso, katukobe;omugaso eri omwana omughala obutanhiigirizibwakufumbiirwa nga tiyeyandhiire. Oba omulenzi

obutazaala banna ngakali kweetuukanhakusoobola kubalabiira. Omwanaghoaidhakusanhukira by’omwendhezza. Ayeidhukiira nti ghaligho ebigulumo bingimubulamu ate tikiyamba ku tagho ebigendhelerwaebitasoboka.

12

4. Emiko Egy’e Kitabo Ky’EkIidhuukizo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 13: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

4.16 ABANTU AB’OMUGASO Y’OLI. Inhamira kunsonga enhungaamu edhiileteera abantubanho okuba ab’omugaso eri omwana onho. Ng’Abekiikaoba bamunhenhwa, osobola okutaamu abazaire ab’emwoyo,nhiibalirwanhwa baimwe abakalamu. Omusomesaogh’okwiisomero, omukolembeze ogh’abaisuka, oyoalikukalwaliro akakukyalo, oba omuntu ali mukibiina kyaNACWOLA oba ekibiinha kyonhakyonha abantumwebegaitira. Banho batekwa kuba Bantu abaidhiomwana onho obukalamu era nga basobola okugalagaomwana onho nokumuyamba mu biseera byeeby ’omumaiso.

4.17 EBIGEMAGANHA NH’EBYOBULAMU. Ghandhiika mubimpiimpi oinhonhole ebigema ku byobu-lamu bw’omwana onho ngabwabaile. Ghandhiikakunhikundhwaire edhamulumaku oba endhamubutulabutu-laku ku mubiiri. Era yogeraku kundhwaire edhomumusaiedhiiyinza okuba nga dhansikiiranho okuva kubadhadhakatukobe (Sickle cells). Taamu erinha ly’omusagho obaakadhwaliro omwana oyo gaidhadhabilwa / yafunhiiraobwiidhadhabi aghange okwongera okwebuza buli lweki-ba kyetagiisa.

Ebighandhiiko kwaidhandhabiirwa nh’okugema endhwaileedh’omubuto tibisainhe kutabikibwa mu kitabo kinho ayebyonha bikumiile mukifo ekikalamu obutayonhonheka.(Oidhakubonha akatundu akagema kubighandkiikokuntolo yendhagiliro mukitabo kinho)

4.18 EBIGEMA KU BAZAIRE.Abaana bonhabonha bendha okumanha bukalamu ebintuebigema ku bazaire baibwe bombi nheilala bwebaba ngaBbaaba oba Maama yafa? Oba nga omuzaire aziraghookubaghandhiikira ebintu ebigema ku bazaire okuvamubekikka oba ebekyalo. Ab’ekikka abasinga bayinzaokuba ab’omugaso singa baba bategeire lwaki ebibuzobinho birigho. Nhighankubaire ghaligho ebimanhiibwabitonho nga nhebifanhanhie biziragho, kiba kikalamuokuhandhiikamu ebibonho ebitontonho ebigema kubazaire ngeri yebali bafanhanhamu nhebindhiomughandiisi w’ekitabo kyekidhukizzo byaba azwiire/idhukiira nti buli kantu katono koghandhiise kaba kaidhakuyamba omwana ono okumanha ensibuko ye.

4.19 EBIGEMA KU MAAMA.Singa abaana baba nga inhaibwe mulala, binhoebighandhiikibwa mu kitundu nhamba 4.20 – 4.28bisobola okwokyebwamu byaisibwa mu buli kitabokyamwana. Singa abaana baba nga bainhaibwe bandhaghulo,oba nga bakulire mu maka mwebaatazalibwa,ebighandhiikilwa abaana abo biteekwa okuba ngabinhonhola kubuli mwaana nh’embeera ye.

4.20 EBIGEMA KU MAAMA GHO. Inhama nh’ebikulu/ebikologho:

♦ amainhago amaidhuvu nh’eigwangalyo, ekikka obaabamundhu,

♦ enhaku nh’ekyalo yeghazalibwa, ♦ singa abaile mufumbo, ghandhiikamu enhaku

nh’ekyalo y’eghafumbiirwa, ♦ ekyalo y’otyaime.

Ttagho entangaama oghandhiike embozi ekugemaku,omwo osobola okwengeeramu engeri yeghayaganhanhamunhi lata w’abaanabo, nhabikki ebyakusikirizza. Bikkibyemwabitamu okutuuka okufumbirwagana nhaye? ghayemwabanga nga mwakazzala abaana nhebidhi bingi.

4.21 MAAMA NG’AKALI MUTO NHI YEYAKULIRA. Abaanabo bandhienze okumanha ebyafayo eby’endhumweghakulira. Ghoba ghakulira ku kyalo kyandhanghulokwekyo ky’oliku, kiba kikalamu ghainhonhola obulamubweghatambuliramu mu by’obughangwa. Wakulira mukyalo oba mu taghunhi? Amaka gaimwe g’ali gafanhanhagatya? Ghaligho oluya? Bikki ebyali bimezzeku?Ab’endhu yaimwe bayayaku kubisolo? Nhibanhi be mwalimubanhabo mu dhu yaimwe? Bagandabo nhibanhoko?Badhadhabo? Badhadhabo? Milimoki egyaghakagyeghekolenga? Waidhadhabanga bainho abato?Kweitwiika madhi? oba ghayambagaku ddhadhagho oku-fumba emmere abamudhu yebanhalia?

4.22 EBY’OMUBUTO BWANGE NHIYENHAKULIRA. Wagyaku mwiisomero? wasinganga kunhumirwamasomoki? oba masomoki geghasinga okukyagha?Inhonhola ebintu ighe mwenhe byosinga okwendha,wayembaku mu kwaya y’esomero? oba amakina agaaghalalamu kibindha? Wazanhaku ku mizanho oba ebibiinhaby’abasoka? otaba nhansonhi kwogera bintu byeghasingakukola bukalamu.

Weyongeera okubangulwaku oba okutendeekebwa mubintu ebindhi ngaomazze okusoma?

Watendekebwaku mu magezi ag’okwekolera obulimo,ng’omaliriiza okusoma? Olinha omulimo gw’okolola?Oba ebiseera byo obimala ng’olabilira baana nh’Amaka?Lingaaku einhuma, bintu kki byeghanhuyiilirangaokutuukaku era osoboile okubituukaku?

4.23 BIKI BYENKOLA MUBISEERA BYANGE EBY’EDHEMBE. Kinho nh’ekifo gh’oyogereera kiki kyosinga okukolang’olighaka? ate nhimubiseera byo ebyeidhembe?(ayebamaama baba nhebiseera ebyeidhembe) oliku nhibyoyambaku kyalo oba eisomero? oli mu bya kanisa/kelezia? Obaolinh’ekibiinha mweghegattira katugeze nga ekyaNACWOLA? bintu ki ebirungi abantu byebakwogeraku?kufumba emmere yakinhansi kusimba bimuli ebitalibyabulidho? Kughumba oba kuluka bitambaala?Kwemba oba kukinha mu kibindha?

13

4. Emiko Egy’e Kitabo Ky’EkIidhuukizo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 14: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

4.24 BYENHENDHA NHIBYENTAYENDHA. Oyiinza okwendha okughandhiika ku bya sekukulu obaebiseera ab’omundhu ghe bakungaanhira aghalala:Enhembo oba ebikocoo byeghasoma mu isomero; weidhuseemmere dhadhagho yeyakwegeresa okufumba. Ate bintuki ebikunhiiza oba nhoyendhebuka? Bantu abatagumirakubye basuubiza nga banhabyafuzi? Abaana abe mpwiitu?ebisolo ebitayaya nhibyonhonha enhimiro yange?Balirwanhwa bange abaseghula ebibonho nhibangiliraamaka gange.

4.25 BYENDHIDHUKIRA EBYENDHAGHULO.Loghooza ku biseera ebyo ebibaire ebirungi mubulamubwo. Idhukira nti obuntu obutonho buba bwamugasonhailala nga ghaligho emikolo eminhenhe nga gy’abamundhu.Katokobe- omwana omuto nga akoozegho akantu ngaabantu tibategeire nga ajja kukakola, amaggi okwalulaobukoko obuto. Ghobyogeraku era byagayaga/byamugasomu ngeri nhendhala ng’omukolo ogw’Okutikiirwa.Abazaire abandhi basalagho bayogera nhi kubiseeraebibaire abizibu yebali n’engeri yebasoboile okuguminkii-riza nhibabitta mubizibu binho.

4.26 BYENDHIKILIRIZZAMU NHI BYENDHOGHOZZA KU BULAMU.

Kinho kidha kuyamba abaanabo okukumanha/okukutegeera nh’okutta ekinhagansi mu mbeeradho,singa oinhonhola ebidhuubo ebikuyambye mukughangaliiramu bulamu bwo. Kinho tikikoma ku byadhiini aye nh’ebyoebigema ku ng’eri abantu abakulu,abasomesa, badhadhabonh ’abo bonhabonha abasoboi le okukuyanbaokweyemerezaagho mu bulamu. Abazaire abandhibainhonhola ku bye kinhansi nh’eby’obughangwa nh’engeriyeb’endha abaana baibwe bakuziibwemu.Abandhibaghandhiika bibonho eby’okulamba nga babitoola musaala nhi munhembo, oba bataagho ebimuli okuvamunhimiro ngaekidhukizzo ekyamanhi ag’obutondhe.Endhoghozzadho nh’ebibonhobyo bidhaakukugumyaate biyambe abaanabo okukula obukalamu mubyandha ebyomumaiso.

4.27 OBULAMU BWO (MAAMA). Ghanho nhigh’oli nh’okughandhiika ebyo ebigemaku bulamubwo. Kiyamba abaanabo okutegeeraebikakafu ngabiva mu bibonho byo ighe mwenhe.Bamanhiise ebyo ebigema kundhwaire edho edhiyiinzaokuba edhensikiranho. Ohyiinza okwendhaokughandhiikirairala kulupapula olwaghwiirwa atewataamu nh’Amainha ag’omusagho oba supatalayeghajjangamu, olwo abaanbo basobolaokwebuzzangayo ghekibanga kyetagisa mubiseeraebyomumaiso.

4.28 OBULAMU BWO (MAAMA).Kyamugaso okwiinhonhola embeera eriigho singa amakagaimwe gaba gafwiirirwamu omuntu obanga ghabaireghookwaghukanha. Singa oba nga oli mulangasa, osobolaokwiinhonhola bwosoboile okutetenkanhia buli lunhaku.Singa oba offunhieyo omuyambi (omusadha) oghundhi,ohyiinza okughandhiikira abaana bategeera obulamuengeri yebukyuseemu ate boonha engeri yebasobolaokuganhulwamu oba okukosebwamu.

4.29 EBIMANHIBWA KU BBAABA.Binho ebighandhiikibwa ku mizingo egyiiraku bisingakulaga ebyo ebigema ku lata w’Abaana ate osobolaokubyokyessamu buli mwana yafunhaku. Aye singaabaana banho baba nga ba Bbaaba baibwe bandhaghulo,aghoonhi buli mwana muhandhiikire ebigema ku Bbaabaghe yenka.

4.30 EBIMANHIBWA KU BBAABAGHO. Tandhiika nh’ebikakafu binho:

♦ amainha amaidhuvu nheiggwnga, ekkika mwaava, ♦ ekifo nhe nhaku edh’Obuzaale,♦ singa mubanga obufumbo bwaimwe muli bagaite

bampeta. Nhi maama gh’Abaana, ghandhiikaenhaku dh’Omwezzi nh’Ekyalo yemwafumbiirigarwa’,

♦ ekyalo ye mughangaliire.Agh’onhi toleera okughandhiika ebikugemaku osoboleokughaya kungeri yeghayaganhanhamu nhi mukaire ghibwe.Biki ebyakusanhusa? Byaidha bitya ye? Kyalo kkikyemwazaaliraku abaana baimwe?

4.31 BBAABAGHO NG’AKA’ALI MUTO. Abaanabo bandhyienze okutegeeraebyafayo ebyomundhu yaimwe. Singa obaghakulira ku kyalo ekitali ekyao kwemuli,bainhonhole eny’Obughangwa nh’embeeraedh’Obulamu. Wabanga mu kyalo oba mukibuga? Amakago galigatya? Bimulikiebyali mu luya lwo? Amaka gaimwe gayayaku bisolo? Nhanhi yemwabanga naye?Bagandhabo nhibanhoko? Kikkikyeghayegeraku bantu bomundhu

yaimwe? Milimo kki gyeghakolangaghaka? Kulabilrira bainho

abato? Kusomba madhi?Oba oku ghayambangamu kubyala mmeren h a k u t e t e n k a n h i z z a

baghaka kulya?

14

4. Emiko Egy’e Kitabo Ky’EkIidhuukizo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 15: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

4.32 EBY’OMUBUTO NH’OKUKULA KWA BBAABAGHO. Ghagyaaku mwisomero? Masomo kki geghasingangaokwendha oba okukyagha? Yogeera ebintu byosingaokwendha , ghayembaku mwiisomero? Oba ghalikumukikunsu kya’abakinhi? Ghali mukikunsu ky’Abisukaabaisekaghutu? Ghazaanhanga mizanho?—abaanabobandhienze okutegeera byeghafunhangamu oba kwalikubita bigezzo oba nhighe eyakulembeeranga mu misindhe.Inhonhola kukugundhulwa nh’okutendhekebwakweghabitamu nga omazze okusoma. Yogere nhikumageziagekikugu nhi by’okola, okolera munsi oba kuva ghakaoba milimo gya kuliya? Lingaaku einhuma, bikibyeghalubiliranga era bikugyilire bityia mukubituukaku?

4.33 BBAABAGHO BYAYENDHA NH’EBYO BYASINGA OKUKOLA.

Ghanho gh’Oyogeerera kung’eri y’Okozzesaamu ebiseerabyo eby’Edhembe. Bumanhiki bweghafunha okuva kubakairebo era mageziki g’osobola okugabiraku abaanabo?Abantu bakuloghozaakua ng’Omuntu omukalamu mumaka? Oli mwiidhumbiize ku kyalo oba mukanisa? Binhumokki by’osinga okwendha oba emizaanho?

4.34 BBAABAGHO BYAYENDHA NHIBYATAYENDHA. Osobola okughaya ku bintu nga Ssekukulu oba emibiinhukoegyibairegho mundhu. Byoidhukira ku bighulo dhadhaghobyeyafumbanga: kughagira mupiire, kwemba nha kukkinhamakinha gakinhansi. Ate bintu kki ebyo ebisinga okukunhizzaoba okukweinhamiiza? Bantu nga banhabyabufuzziabatatukiirizza bisubizzo byebogeera mu bantu? Abaanaabatali baghulizze? Bisolo ebityaya kukyalo nhibyonhonaenhiimiro yaimwe? Balirwanhwa baimwe abakolaolugambo nh’okwengiizza mu bya’Amakago?

4.35 BBAABAGHO BYASINGA OKWIIDHUKIRA. Loghoza ku biseera ebyo ebibaire ebirungienho mu bulamubwo nh’okusingiira ilala emikuzzi gy’obaireku ghalalanh’abaanabo nga musagamba. Idhukira nti obuntu obutonhobuba bwamugaso nhailala nga ghaligho emikolo eminhenhe

egy’abomundhu. Katukobe-eisanhu ly’Omwanagho ngaensigo yeyasimba ekuzze yaleeta ekimuli ekyo kisobolabukalamu okufuuka ekidhukiizo ekyamakulu era ngaembaga yaimwe ey’kufumbiriganhwa bweyali.

4.36 BBAABAGHO BYAIKILIRIZAAMU NHENDHOGHOZA DHE KU BULAMU.

Kinho kiyamba abaanabo okutegeera ensongadhoobukalamu nh’Okwiisa ekitiisa mu mbeera dho singaoinhonhola engeri ebidhubo byo bwebikuyambye okubitamu bulamu. Kinho tikigema ku byaidhiini lyonka ayenh’okwiidhukira amagezzi abantu abakulu gebaidhie ngabakugha, Abasomesa, Badhadhabo ate nh’abo bonhabonhaabakughaire amanhi okubita mu myaka gyonhagyonha.Gguno nhi mukisa gw’ofunha okwiinhonhola endhoghozayoku mbeera dha’abantu nh’ebyobufuzzi.Oba enkola eyekinhansinh’eby’obughangwa ate nh’ebyo by’odhuuba nti abaanabobaidhakuula nga babigemye bukalamu. Ebidhubo byonh’obumanhiirivu, ebiroghozzo nh’ebibonho byo bidhakuyambaokulambiika abaanabo mu biseera eby’omumaiso.

4.37 OBULAMU BWA BBAABAGHO. Ghanho nhighoghandhiika kubigema ku bulamu bwo(bbaaba) Aghoonhi abaanabo bategeera ebitufu nga biivamu bibonhobyo ighe mwenhe. Ohyiinza okwendhaokughandhiika embalugha eyetongoire nga einhonholaebintu ebisingagho; nga otairemu nheirinha ly’omusaghooba supatala mwoidhandhabiirwa kisobozesse abaanabookwongera okufunha amaghulire bwekiba nga kyetagiisa.Era kyamugaso okwogera nhikundhwaire edhensikiranhonga sikoslo.

4.38 OBULAMU BWA BBAABA LEERO.Kinho kiba kikalamu okwiinhonhola embeera y’obulamubwo eya buti. Kinho kiyamba abaanabo okumanha lwakkiebintu biri nga bwebiiri ate nh’engeri yebikosamu enkola-ganha yaibwe nhiighe laata ghaibwe.

15

4. Emiko Egy’e Kitabo Ky’EkIidhuukizo

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 16: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

Kinho ekiketezzo ekisembayo, nhighoghandhiika ebibonhoebitasoboike kughandhiikibwa mu kitabo kinhoekyekidhukiizo ere yekitandhiikira. Era kigha empaganhiaey’Okutagho amainha nh’ebintu ebimanhiibwa ebibailenga tibiinhonhoilwa muntandhiikwa, gayiitaku mapu obaendhagiliro ate nh’ekifanhanhie eky’omutti ogw’oleekaabomundhu (Family Tree) okuyamba abaana okuteegeraekika kyibwe bwekyaga, nh’okumanha abantu abekiikaabendhaghulo,gha yebaava nh’gha yebaira.

5.1 AMINHA NH’ENDHAGILIRO EDH’ABANTU AB’OMUGASO ERI AMAKA GAIFFE.

Kinho kyetagiisa singa abaana babanga bayaghukanhaoba nga bakyusiibwa okuva mu kifo okwiira mu kifoekiindhiindhi. Ghanho ghandhiikagho olukalala olwiidhuvuolw’amainha nh’ebyalo abantu abomugaso yebatyaimenga otaireku nh’enhamba edh’amassimu gaibwe. Eraabantu nhibanho:

♦ bagandhabo nhibanhoko ate nh’abo ab’ekkika ab’okumwandho

♦ abakula ab’ekkika♦ abantu b’okukyalo, Abasomesa, nh’Abakulembeeze

b’Ekanhisa♦ ebibiinha oba ebikunsu ebigaba obuyambi♦ abe mikago nhibalirwanhwa baimwe.

5.2 AMAGHULIRE AGAGEMA KU MIKOLO EMIKUKUNHAVU NH’ABANTU ABAGIKOZZE.

Binho biyiinza okuba:♦ ebimanhiibwa ku kufa okw’Abengandha

ab’okumwandho taaku nh’Abemikwanho ghallanh’ebifo ye baazikibwa

♦ ebimanhiibwa ku bufumbo bwaimwe obaokwaghukanha

♦ ebimanhiibwa ku bengandha nh’Abemikagaabatambuula nhibagya oba abali mu nsi edhokuluya

♦ eb’Omugaso ebyetagga okumanhiibwa ebibairetibighandhiikibwa mu nhinhamo y’ekitabo kinho.

5.3 EMAPU YA UGANDA NH’EMAPU YENSI YONHAYONHA.Oghanga okukozzesa endhagiliro ku mapu dhinho okulagaentambula ey’abendhu abendhaghulo, gha y’ebazaalibwa,gha yebatambulire, yebaghangaliire buti oba ghayebaziikibwa.

5.4 OMUTTI OGW’EKIKKA .Singa abaana baba bakutambula okwetolola oba okujjaokulabiliirwa abantu abandhi . Bafunha okubuzzabuzibwaku bigema kunkolaganha y’ekikka kyaibwe. (Omuttiogw’ekikka) (The family tree) mu kitabo kinho ghateebwaghoobusandhuku mwetughandhiika amainha ag’abekikka.Kinho nga kidha kuyamba abaana okutegeera abazairebaibwe, nhibadhadha baibwe kenhekenhe atenh’okutegeera engemaganha yaibwe nhibagandha baibwenhi banhinhaibwe abomukidhundhu ate nhibagandhabaibwe nhibanhinhaibwe ku balata baibwe abandhi,basenga baibwe ate nhibakojja.

Ennhumba edhindhi dhisalagho okukola ‘omuttiogw’ekikka ku lupapula olunhenheku okusinga olw’omuk-itabo, kubamga bali nh’ebimanhiibwa bingi okuvakubadhadha nhiba kidhadha baibwe abeense nhense.Oba nga bali nh’abantu bangi bebataghanga kughandhiikamu busenge bunho!

Aye, nheghankubaire byoidhi nga bingi bitya oba bitonhobitya, byonhabyonha biba byakuyamba baanhabookutegeera ensibuko yaibwe nhakikki kyebali.

5.5 OMUTTI OGW’OMUYEMBE.

Omutti ogw’omuyembe(the mango tree) gunhogugha ebifo abazaireghabaidhuzza amainhag’Abantu abokumwndhong’ate bamugaso eriabaana banho. Bayiinzaokuba ab’ekikka, abemikagooba abantu ab’ekyalo.Abazaire abandhi balinh’ebifanhanhie ebyeiraeby’abantu mu bibala.

5.6 GHA, EBIGHANDHIIKO GH’EBYAGANHIIBWA.Ekitabo ekyekidhukizzo, tikifo kikalamu kyakuterekamubighandhiiko oba ebintu eby’omughendho eby’enkolayonhayonha. Kikweetagisa okufunha aghantuaghenkweeko oba omuntu yeghesiga okuterekaebighandhiiko ebigemaganha ku byobufunhi obundhiokutuusa nga abaana bakuzze okusobola okubyekumira.

Ebifo ebighandhiiko binho ghebisobola okuteerekebwamulimu: Egh’omukulu gh’ekikka, mu banka, egha pulida.Omukulu ogh’ekyalo oba ogh’ekanisa, ogh’akakiiko akekikunsu ky’Abantu oba mukagwagho yeghesiga.

Kiba kikalamu okughandhiika olukalala olw’ebighandhiikoghalala nh’ebintu byo byolinhabyo gh’oba obataire mumwiiggwanhiika ghafunha akakonge akooleeka ntighabiteerekayo. (receipt) Agho abaana baidha kutegeerabikki ebyaterekebwa era nnha gha yebyaterekebwa.Ebighandhiiko ebikologho biyiinza:

♦ ebalugha edhobuzaale oba edhebubatizze♦ ebalugha edh’obufumbo bwaimwe (Ghemubanga

mwayaghukanha nga mubita mu mbuggaedhamateeka)

♦ ebalugha eidheilwaliro ng’otaireku nh’edhodhebagemeraku polio nh’olunkusense

♦ ekiramo nh’Ebighandhiiko nga endhagaanhoedh’ebyobugaiga by’olinhabyo.

♦ ebiraggilo ebighandhiike oba endhagaanhoedhigema ku kukuuma nh’okulabilira abaana

♦ pasipota nh’empapula edhigema ku buzzaale obaamateeka

♦ ebighandhiiko ebigema ku kufa.

16

5. Ebinto Ebindhi Ebyomugaso

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 17: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

5.7 NHANHI ANHAKUUMA EKITABO EKYEKIDHUKIZZO OKUTUUSA ABAANA NGA BETEGEIKE OKUFUNHA AMAGHULIRE AGAKIGEMAKU

Singa abaana baba nga bakali bato oba katukobe nga balimu nsi yindhi, imwie (abazaire oba oyo yenhayenhaaghandhiise ekitabo ekyekidhukizo) asobola okusaloghoengeri enkalamu ey’okutereka mu kifo ekyekussifuokutuusa ekiseera ekituufu lw’ekituuka okukighayo mumikonho gy’Abaana. Kyikwetagisa okuloghozanh’Obwegendhereza ku muntu oy omwesigwa okukolaomlimo gunho. Katukobe, omukulu w’Ekika oba omwanaomukulu oba omuyimaokuva mu kanisa oba ku kyalo.

Nga okali kusalagho nhanhi anahaghanga okukuumaekitabo, soka ghebuuze ebibuuzo binho:

♦ oikiriza omunyu oyo oba ekitongole ekyo okumanhaebifa ku by’Omundhuuyo byonhabyonha ngabwebighadhiikiibwa mu kitabo eky’ekidhuukizo

♦ omuntu oyo oba ekitongole ekyo, banhabagho mukiseera omwana ghanayendhera ekitabo kinho

♦ omunyu oyo oba ekitongole, baidhi bukalamuebigema kuby’omumdhuyo? Aghonhi nti basobolankanhi okwiiramu ebibuuzo omwana byaghangaokubuuza kimuyambe,okutegeera nh’okugumiraebidhuubo ebyo nga ekiseera kituuse.

Ghooba nga osazeegho nhanhi anhaaghanga okukuumaobukalamu ekitabo kinho:

♦ ekitabo eky’ekidhuukizo ghalala nh’ebighandhiikoebindhi ebitonhotonho ebigema ku bintu by’olinhabyo nga bigyiira ghalala nh’ekitabo kinho.Biteekwa okuba nga bisibibwa bukalamu era ngabirambiibwa nh’Amainha gabyo. Enhakuedhamazalibwa nh’amajjira omwan oba abaanagebalimu.

♦ ehandhiikira omuntu oyo alikukuuma obaanh’akuuma omwana oba abaana omumanhisegha! Ekitabo ekyekidhuukizzo gh’ekiterekeibwa.

17

5. Ebinto Ebindhi Ebyomugaso

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Page 18: MU AFRICAmemorybookforafrica.org/wp-content/themes/Adapt/files/lusoga/... · hama kukola kintu kyonha kyonha. ... Singa kiba kisoboike.Abantu abengeri enho baba bendha obuyambi okuva

Ghoba nga oghnga okukozesa ekyuma ekyokya empapula,oghanga okukubisa emiko ghinho.

6.1. OBUBAKA OBULAGA NHANHI EKITABO GWEKIGHANDHIIKIRWA.

Oghanga okwokyesamu omuko gunho ogwiinhamirwakuoba ighe mwenhe okwekolera ogugwo ng’otairekunh’ekifanhanhie eky’omwanagho.

6.2. EMITWE NGA BWEGYIRAMBIKIBWA MU KITABO KINHO.

Binho bighandhiikibwa ku mpapula isatu (3)olw’okukeikereza empapula. Ghoba nga odhokyeisamuoghanga okudhisalamu ngoghandhiika ku mukogw’oghagyiike mu kitabo ghoyendha gube.oba oghngaokukozesa olupapula ghalutta mu kitabo.

OBAOkulaga ngs nhighe aky’ekoleire oghanga okughandhiikaemitwe ku miko egyendhaghulo ighe mwenhenh’Omukona gwo.

OBAKiba kialamu wekolerayo emitwe ighe gy’obonha ntinh’egyituukanha nh’olughayo olwendhuyo.

6.3. ENDHAGABYALO. Ekidhuubo ekyokulagilira, gha, abantu ab’olulyo lwaimweyeb’ava, nhagha yebaghangalire butti? Singa abantu abob’atambula okuva mu bitundhu byaghala, kibakikukakataku okughandhiika oinhongole amainhanh’ebifo nga bwebilagiibwa kundhaga byalo.Weikanhie: Ekitabo ekyekidhukizo ekyasokela illalakyafulumizzibwa kulwa amaka ag’Om’Uganda, kale

ekitabo ekyo kirimu endhagabyolo eya Ugandanh’ey’Amaghanga agakola obuvandhuba bw’Africa.Singa ghaba nga ghazira nsalabyalo ey’ensi yo, oghangaokughandhiikira RORY ng’obitta [email protected] www.memorybooks.org.uk otuuke ku bitaboeby’ebidhuukizzo, aidhakukuyamba okukunhonhezzaendagabyalo ey’eghaimwe.

6.4. OMUTTI OGUKUYAMBA OKUTEGEERA EKIKKA KYO. Ghaligho emitti gyabika bibiri oghanga okulondhakumulala oba okukubagho ekifanhanhie eky’omutti ighegw’obonha nga nh’ogukuyamba okulaga abaana engeriyebeyunga ku bazaire baibwe ghala nhi badhadha baibwe.Singa olulyo lwaimwe luba nga lulimu ebintuebikalangufu okutegera oba nga lulyo lunhenhe, aghoobaolinh’okughandhiika ebibonho ebinhonhola ngerikiomutti ogw’olulyo bweguyambamu abaana okumanhaebintu binho. Idhuukira nti buli ky’oghandhiik.

Kidha kuyamba abaanabo okutegeera kiki kyebalinhangeriki yebeyunga mu lugololiro olw’ekika mululyolwaimwe.

6.5. OMUTTI OGW’OMUYEMBE. Kinho kikugha engeri y’oghanga okulagamu abantu aboab’okumwandho, ab’emikaggo ghala nh’ab’ekyaloab’omugaso einho eri abaana bo. Singa kiba kisoboike,buli mwana mukolere omutti ogw’omuyembe oguggwe.Abaana, Emikuzzi kamala banhumirwa okukubaebifanhanhie eby’abantu bebendha, era gheyaganha ngaobufanhanhie bunho babuliipie ku kifanhanhie eky’omuttigunho mu kitabo. Oba ighe mwenhe olinh’ebifanhanhie,bisalesale obiliipe ku lupapula olwo aghali ekifanhanhieeky’omutti.

19

6. Emiko egyikuyamba okughandhiika ekitabo eky’ekidhuukizzo .

www.memorybooks.org.uk

EKITABO EKYEBIDHUKIZO

Mperanho ekitabo ekyekidhuukizo okimazze, aye olughayo lukeyongerayo, nkanhi ighe mwenheoba abaanabo mughanga okusalagho okukuma ebighandhiiko binho nga bwebiri ngamwongerezzaku nhebidhuubo ebiyaaka nga emyaka bwegyijja nga gy’eyongera.