muazzez İlmiye Çığ - hititler ve hattuşa - İştar'ın kaleminden

8/8/2019 Muazzez lmiye - Hititler ve Hattua - tar'n Kaleminden

1/225


2/225

Muazzez ilmiye HTTLER VE HATTUA

tar'n Kaleminden


3/225

Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Gda Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir.

Birinci Basm: Haziran 2000kinci Basm: Kasm 2000nc Basm: Eyll 2002

Drdnc Basm: Temmuz 2005Kapak Resmi: Hitit mparatorluk dneminin byk krallarndan

uppiluliuma'nn icraatn anlatan belge. Olu 2. Murili tarafndan yazdrlmtr. Burada Msr Kraliesi,

kraldan bir olunu koca olarak istemektedir.(BO.2003, stanbul Arkeoloji Mzeleri iviyazl Belgeler Arivi'nden).Dans eden fildii Tanra tar figr (Boazky'de bulunmutur).

(Resimleyen: Aydn Erkmen).Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn

Bask: Analiz Basm Yayn

ISBN: 975-343-298-4

KAYNAK YAYINLARI: 307

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TCARET VE SANAY LTD. T.

Merutiyet Cad. Kardeler Han No: 12/334430 Galatasaray-stanbul

web adresi: www.kaynakyayinlari.com e-posla: [email protected] Tel: (0212) 252 21 56-99 Faks: (0212) 249 28 92
http://www.kaynakyayinlari.com/mailto:[email protected]:[email protected]://www.kaynakyayinlari.com/


4/225

Muazzez ilmiye HTTLER VE HATTUA

tar'n Kaleminden

Resimleyen: Nazan Erkmen


5/225

NDEKLER

NSZ

BRNC BLM: HTT LKESNE DORUHitit lkesine Doru Yazlkaya'ya GidiKaz Balyor ehir Duvarlarn ve Kaplarn DolamaByk Tapnaa Gidi

151726354150

KNC BLM: TAR'IN GNLGnl Yazmaya Balama (9 Temmuz 1958)Tapnak Kurallar (10 Temmuz 1958)Kitaplk (15 Temmuz 1958)8 Dil (18 Temmuz 1958)Efsaneler (19 Temmuz 1958)Prof. Guterbock'un Gelii (20 Temmuz 1958)Hitit Dilinin zl (22 Temmuz 1958) Yasalar (23 Temmuz 1958)Mahkemeler (24 Temmuz 1958) Aile Yaps (26 Temmuz 1958)

59

61

63

66

69

73

80

84

86

91

94


6/225

iviyazlarnn zm (27 Temmuz 1958) 97Hititlerde iir (28 Temmuz 1958) 101Byler (29 Temmuz 1958) 103Kale Kumandan Ynetmelii (30 Temmuz 1958) 108Muazzez'den Mektup (1 Austos 1958) 112

Ekonomi (2 Austos 1958) 115Ticaret (3 Austos 1958) 121Kani (Nea) (4 Austos 1958) 124 Yap Treni (5 Austos 1958) 128Tanrlar (6 Austos 1958) 132Boalarn Bulunuu (7 Austos 1958) 137I. Hattuili'nin Vasiyetnamesi (8 Austos 1958) 141siz Bir Gn (9 Austos 1958) 145Sarayda Cinayetler (10 Austos 1958) 147Telepinu Ferman (11 Austos 1958) 151

Mhrler (12 Austos 195 8) 154Kral uppiluliuma'nn yks (13 Austos 1958) 157Dman Kakalar (14 Austos 1958) 162Kyde Bir Gezinti (15 Austos 1958) 165Fallar (16 Austos 1958) 170Kralie Putuhepa (17 Austos 195 8) 175Prof. Sedat Alp ve renciler (18 Austos 1958) 180Saray Kavgalar (18 Austos 1958) 187 Alacahyk 1(19 Austos 1958) 190 Alacahyk 2 (20 Austos 1958) 194Mzik ve Dans (21 Austos 1958) 199kiler (22 Austos 1958) 202Kral II. Murili (23 Austos 1958) 204


7/225


8/225

ONSOZ

1996 ylnda yaymlananSumerli Ludingirraadl kitabm, Smer kltrn, bir Smer airi ve retmeninin anlar olarak vermem dolaysyla byk ilgi grd. Bu kitap hakknda benimle konuanlara, Hattua, Boazky ve Hititlere ait ne bildiklerini sorduumda, hi de olumlu bir yant alamyordum. Halbuki Hititler, bundan 3 500 yl nce, kendi topraklarmzda yzlerce yl sren koca bir imparatorluk kurmulard. Onlar, braktklar sanat eserleri, ariv vekitaplklaryla kendilerine ve o zamanki Anadolu halklarna ait bilgileri zamanmza kadar ulatrm olan ok nemli bir ulustu.

Anadolu'nun ortasndaki Boazky'de bulunan bakentleri Hattua, ehir surlar, kaplar, saray ve mabet kalntlaryla meydandaduruyor. Orada yllardan beri kazlar sryor ve her yl yeni sanateserleri, yazl belgeler gn na kyor. yle olduu halde, aydnlar arasnda bile, onlar hakknda bilgi sahibi olmayanlarn bulunmas, beni olduka zd.

Dier taraftan lkemizde yetimi, hatta d lkelerde retimgrevlilii stlenmi birok Hititoloumuz var. Onlarn ok deerli bilimsel yazlar ve kitaplar yaymlanm ve yaymlanmakta. Fakat,ne yazk ki, bunlar ancak belirli bir evrede biliniyor ve okunuyor.1

Sumerliler gibi, Hititlerin de tantlmas iin ne yapabilirim di ye bir hayli dndm. Daha ok genlere ynelmeliydim. Sonunda, ocukluumuzdan lmne kadar candan arkada, dost ve mes-I Bu kitaptaki konulardan birou iin, kendi Hititologlanmzn yaynlarndan ya

rarlanlmtr.

9


9/225

Ickta olduumuz Hatice Kzlyay'n, devlet temsilcisi olarak Boazky kazlarna katld ve 1958 ylnda kz lar' da birliktegtrd aklma geldi. tar'n oraya gidii, orada grdkleri ve yaadklar ile ilgili bir kitap yazmaya karar verdim ve hemen yazya baladm. Fakat, bulunan tabletlerdeki konular nasl anlatacaktm? O zaman tar'a bir gnlk yazdrmann yerinde olacan

dndm. Bylece onun gnlnde, kazda bulunan tabletlerden blmlerle, o konularda annesinden veya baka yolla ald bilgiler yazlacakt.2 Yazlar ilerledike, kendimce bunun iyi bir seim olduuna karar verdim.

Yaplan bu almada, ehir surlar ve kaplar, mabet ve saray kalntlar, Yazlkaya Tapma gibi yerleri ile Hattua, ocuk gzyle,fakat arkeologlarn yorumlarna gre tantlyor. Bunlardan baka,tabletlerde yazlm Hitit halknn sosyal yaamlar, yasalar, kitaplklar, saray entrikalar ve cinayetleri, ekonomileri, efsaneleri, fallar, byleri, tarihsel olaylar gibi eitli konularna kubak bakl yor. Bu arada o gnlerdeki gelenekler, inanlar, sosyal ve siyasal yaam, bugnle karlatrlyor. Bylece 3 500 yl nceki zamanla, bugn i ie yaanyor sanki.

1958 ylndan bugne kadar Boazky'deki kazlar srd. Ayrca Hititlere ait tabletler kan yeni yerler de bulundu. Bunlardan Ankara'nn kuzeydousunda Ankara ankr devlet yolu zerindenandk denilen yerdeki kazda bulunan birok eser arasnda, zerinde renkli ve kabartmal olarak Hititlerde kutsal evlenme treninigsteren bir byk keramik vazo ile Akadca yazlm arazi hediyesi ile ilgili tek bir tablet ok ilginti.3 Yine Boazky'e yakn Kara-

2 unu aklamadan geemeyeceim: Hatice Kzlyay ile ikimiz Dil ve Tarih Corafya Fakltesi'ne girdiimizde, Hititoloji blmn esas blm olarak alm veok da iyi bir eitim grmtk. Mzeye geldiimizde Smer tabletleri zerindealmaya baladk. Bylece Hititolog yerine Sumerolog olduk. Fakat, yine de tamamyla Hititolojiden elimizi ekmemi, ilk i olarak, mzede yaymlanmadan bekleyen Hitit tabletlerini 3 cilt halinde yaymlamtk.

3 Tahsin zg,nandk Tepe, Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi.TTK,1988. Kemal Balkan,nandk'ta 1966 ylnda bulunan Eski Hitit ana ait bir ba

belgesi,Anadolu Medeniyetleri Aratrma Vakf Yaynlar. No. 1.

10


10/225

deniz Blgesi'nin kuzeybatsnda bulunan Masat Hyk'tcki kazda byk bir ksm mektuplardan oluan tabletler bulundu. Bunlar zerinde alan Prof. Sedat Alp bu yerin eski adnn Tapigga olduunu kantlad.4 Son yllarda Prof. Aygl ve Prof. Mustafa Sel'in bulup kazya balad orum'dan 50 kilometre gneyde olan Yerky'de 3 000 kadar tablet bulundu. Prof. Aygl Sel, bu tabletler

zerinde yapt almalar sonucu, burann eski adnn apinuvaolduunu ortaya kard.5 Sivas civarnda Kuakl'da Almanlar tarafndan son yllarda yaplan kazlarda da bir Hitit yerleim yeri vetabletleri bulundu. Bu tabletlere gre burann eski ad da ariaimi.6 leriki yllarda daha baka Hitit yerleim yerleri ve tabletler bulunacandan kuku yok. Bu kazlar bilgilerimize yeni bilgiler katacak, Anadolu'nun bu eski tarihini daha ok aydnlatacaktr.

Szlerimi bitirirken, her zaman olduu gibi, o gnk zor koullar iinde bize bu bilimlerin kapsn aan lmsz Atatrk' kranla anyorum. Kitab yazarken sorduum sorularma cevaplarnesirgemeyen ve yaynlarndan yararlandm deerli Hititologlar-mz Sayn Prof. Belks ve Prof. Ali Dinol iftine, Prof. Sedat Alp'e, Prof. Muhibbe Darga'ya, Prof. Aygl Sel'e, Hocam Prof.H.G. Gterbock'a, Prof. Ahmet nal'a, Dr. Ouz Soysal'a sonsuzteekkrlerimi sunarm.

Sevgili torunum mer Dedeolu'na, bilgisayarda takldm, yapamadm yerlerde yardmma kotuu, icabnda yazlarma yardm ettii iin candan teekkr ederim.

22 Temmuz 1999Muazzez lmiye

4 Sedat Alp.Maat-Hyk'te Bulunan iviyazl Hitit BelgelerilHethitische Keilsch-riffttafelnaus Maat-Hyk,Ankara, 1991, TTK Yaynlar. IV. Dizi, s.34.Hethi-lschc Brefe aus Maat-Hyk,Ankara 1991, TTK Yaynlan, IV. Dizi, s.35.5 Aygl Sel, "Ortaky'n Hitit andaki Ad",Belleten,Austos 1995, c.59, say225.

6 Gernot Wilhclm,Kcilsclvift Texte aus Gebaude A.,Kuakl-aria Band I, 11997.

11


11/225

RESMLEYEN NAZAN ERKMENTN

KISA ZGEM

1945 ylnda dodu. Lise eitimini Arnavutky Amerikan KzKoleji, lisans, ykseklisans ve doktora eitimini Devlet Tatbiki Gzel Sanatlar Yksekokulu ve Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Grafik Blm'nde tamamlad. Uzun yllar Boazii niversitesi'nde ynetici olarak alt. 13 kiisel sergi at. Yurtiinde ve yurtdnda 40'a yakn karma sergiye katld. ocuklar ve b ykler iin 80'nin stnde kitap resimledi. Bunun yan sra sayszkitap kapa, afi, aktel ve kltrel dergi illstrasyonlar yaymland. 1998 ve 2000'de Japonya ve Bratislava "Selected Worlds II-

lustrators Biennali"ne (Seilmi Dnya llstratrleri Bienali) seildi. Posta Genel Mdrl tarafndan set uluslararas inter-cept pulu basld. Yaymlanm olan pek ok makale ve konferans bulunmaktadr. Trk llstratrler Dernei, ocuk Edebiyat Aratrma Dernei, Kadn Eserleri Ktphanesi ynetim kurulu ve genel kurul yesidir. Halen Marmara niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Grafik Blm retim yesi, Dekan Yardmdc ve illst-ratr olarak grev yapmaktadr.

dlleri:

1) Redhouse Kitap Resimleme dl, 1986; 2) Kltr Bakanl Kitap Resimleme dl, l.lik dl, 1992; 3) Kltr Bakanl

12


12/225

Afi l.lik dl, 1992; 4) Asya ocuk Kitab izerleri UluslararasKitap Resimleme Yarmas, Japonya, Noma Concours, Unesco,Mansiyon, 1993; 5) Mimar Sinan niversitesi-Eczacba ADS Afi Yarmas, 3.1k dl, 1993; 6) Trkiye Byk Millet Meclisi75. Yl Afi Yarmas, 3.1k dl, 1995; 7) Trkiye CumhuriyetiKltr Bakanl Yaymlar Dairesi Bakanl Eflatun Cem Gney Kitap Resimleme Yarmas, Mansiyon, 1996; 8) TBMM Afi Yarmas dl, 1997; 9) PEN Yazarlar Dernei Kitap Resimleme dl, 1999; 10) TBMM Afi Yarmas, Mansiyon, 2000.

13


13/225

BIRINCI BOLUM

HITIT LKESINE DORU


14/225

HTT LKESNE DORU

tar, annesi ile birlikte Haydarpaa stasyonu'na geldiinde, b yk bir sevin ve heyecan iinde adeta uuyordu. Nihayet aylardan beri bekledii an gelmiti. Annesi, o yl Boazky kazsna giderse, onu da gtrmek iin sz vermiti. O artk 14 yandayd ve ortaokulun son snfna, hem de birincilikle gemiti. Bu seyahati hak etmiti dorusu.

tar, arkadalarna kazya gideceini sylediinde, ona, "Nekazs, mezar kazs m, ukur kazs m gidecein yer" diye yleglmlerdi ki, onlara bunun eski kltrleri, yerleim yerlerini bul

mak iin bilimsel bir kaz, yani "arkeolojik kaz" olduunu anlatmaya almsa da, "Onlar bulunca ne olacak sanki!" diye dudak bkmlerdi ona. Byle sylemekte haksz da deillerdi. nk,Trkiye'de arkeoloji biliminin okutulmas ve kazlar yaplmasCumhuriyet'ten sonra balam olduundan, henz halk arasndaarkeolojinin ne demek olduu ve nemi bilinmiyordu.

tar, annesi ile ok gururlanyordu. Bunda da yerden ge kadar haklyd. Kzlarn yeni okutulmaya balad yllarda, anneannesi annesini Ankara'ya yeni alan faklteye gndermi; annesi de byk bir baaryla orada Smer, Hitit yazlarn ve dillerini renerek, stanbul Arkeoloji Mzelerine iviyazlar Uzman olarak atanmt.

Annesini ok seviyordu tar. Onun sakin, sevecen hali, hibir zaman yznden eksilmeyen glmsemesi; dier taraftan BirinciDnya Sava'nda ehit den, yzn bile tanmad babasnn

17


15/225

yokluundan duyduu eziklii yanslan baklar ona byk etki yapyor, hi kopamayacak bir ba, candan bir sevgi ile annesine balanyordu.

Trenin kalkma zamanna ok az kalmt. stasyona geldiklerinde kendilerini ve bavullarn zor attlar ieri. Kompartmana yerletiklerinde derin bir nefes aldlar. Artk istasyonda kouanlar, itiip

kakanlar onlar ilgilendirmiyordu. Biraz sonra hrltlarla tren yola koyuldu. nlerinde ok uzun bir yolculuk vard. Ne yazk ki,trende yatakl vagon yoktu. Buna ramen tar, bu yolculukta annesi ile uzun sre ba baa kalabilecei iin pek sevinliydi. kisininde evde oturup konumaya zamanlar olmuyordu. Gndzleri birigrevde, dieri okulda, akamlan da anne ev ileriyle, kz da dersleriyle meguld.

Gidecekleri Boazky'de uzun zamandan beri Alman arkeologlar tarafndan kaz yaplyordu. tar'n annesi Hatice Kzlyay da,kazda Trk hkmetinin denetleyicisi olarak grevlendirilmiti.

tar'n imdi en byk merak, Almanlar burada kaz yapmaynasl dnm ve bulmulard? Almanya neresi, Anadolu'nun ortasndaki Boazky neresi? Ne ileri vard orada? Ne bulmay umutetmilerdi? Bunlar daha nce hi dnmemiti tar. imdi yolculuk kesinleince sorular durmadan aklna geliyordu.

stasyondan ayrldklarndan itibaren pencerden dary gzlemek tar'n pek houna gitmiti. stanbul'da yaadklar halde, ilk kez gryordu buralar. Fenerbahe, Caddebostan, Erenky, Bostanc ve Suadiye'den geerken, yeil aalar arasnda bazs terk edilmi, bazs harap olmu grnen kkler, konaklar onu pek etkilemiti; vaktiyle kim bilir ne kadar gzeldi bunlar diye dnd. Annesine, "Anneciim, bu gzel binalara neden hi baklmamacaba?" diye sordu. Annesi, "Kzm, bunlarn sahipleri Osmanl

Devleti tarafndan eitli unvanlar ve bol paralar verilen mutluaznlklard. Savalar, Osmanl Devleti'nin yklmas, Cumhuri yetin kurulmas arasnda sahiplerinin kimisi ld, kimisi o eski pa-

18


16/225

rasal gc bulamadndan yaplara bakamad" diye cevap verdi.slar, "Keke bunlar onarlabilsc de yok olmasalar" dedi.

Vaktiyle bunlarn iinde uzun etekli, darack belli, rengrenk giysilerle salna salna gezen gen hanmlar; zenci dadlaryla bahelerde kouan ocuklar; evin en gzel odasnda pamuklu hrkalar, beyaz ba rtleriyle oturan byk hanmlar; takkeli uzun gecelikti byk beyler; onlara hizmet eden halayklar tar'n birer birer gzlerinin nnden geiyordu. Bunlar, o hi grmemiti, ama romanlarda okumutu. Dier tarafta sanki gkle birlemi gibi grnen masmavi denize de bakmaya doyamyordu. Bir doa harikasolarak dnd bu denizin bambaka bir deeri ve nemi vard.Onun iin, "Ne mutlu bize, taraf denizle evrilmi dnyann engzel yerinde lkemiz" diyordu. Bir mddet sonra tren kvrla kv-rla akan bir nehre paralel gitmeye balad. tar, "Bu nehrin adne?" diye sordu. Annesi, "Sakarya kzm. Kurtulu Sava'nda dmann bu nehri geip Anadolu ilerine yrmesini nlemek iin, bata krk kaburgasyla Atatrk olmak zere, askerlerimizin geceli gndzl 22 gn lm kalm sava yapt topraklar bunlar" de

di. tar, "Kim bilir ne kanlar dkld, ne canlar gitti, ne kadar ocuk babasz, ne kadar kadn kocasz, ne kadar ana baba evlatsz kald, vatanmz uruna onlar hep teekkrle anmalyz" diye dnd kendi kendine.

Eskiehir snrna gelinceye kadar yemyeil aalklar, sebze bahelerini ve tarlalar seyretmekle vakit geirdi. Bahar bitmi, yaz balamt. Bir renk cmb iindeki kr ieklerini grdke,trenden atlayp onlar toplamak geliyordu iinden. Doa ne kadar gzeldi. Uzaktan grnen dalarn tepelerinde beyaz kar izleri gzne arpt; demek henz karlar tam olarak erimemiti. Birden daa trmanmak geldi aklna, "Ama ne gzel olur daa kmak" dedi

kendi kendine. "Her ykselite yeni bir grnt ile karlar, ge> aklam gibi hissedersin kendini" diye dnrken, birdenbire-jnki dadan dyormu gibi oldu ve titreyerek annesine sarlver-

19


17/225

di. Annesi de kzna btn sevgi ve efkatiyle sarlarak "Ne var, neoldu?" dedi. tar durumu anlatnca ikisi birden kahkahalarla glmeye baladlar.

Zaman getike etraftaki aalklar, yeillikler azalmaya, gzalabildiine krsal bir blge iinde gitmeye baladlar.

Darda tar' ilgilendiren pek bir ey kalmamt. O annesine,"Bu tren ne zaman yaplm acaba?" diye sordu. "Kzm bu ok uzun bir yk" dedi annesi. "Geen yzylda Osmanl Devleti'ningszln anlayan Avrupallar, Anadolu'yu iinden elde etmek iin, Sultan'a, stanbul'dan Badat'a (Badat o zaman OsmanlDevleti'nin elindeydi) byle bir demiryolu yapmay nermiler. Yapacaklar yolun her iki tarafndan 200'er kilometrelik arazi de onlarn olacakm. Osmanl Devleti'nin paras yok ki, kendi yaptrsn.Her tarafa borlanlm. Uzun tartmalar, pazarlklardan sonra, yalnz iletmesi Almanlara verilmek kouluyla, yaplmaya balanantren yolu 21 yl sonra Ankara'ya ulam. stanbul'dan Ankara'yaaraba ile 10 gnde gidiliyormu. Trenle 3 gnde gidilmeye balanm. Vagonlar, zeytinya kandiliyle aydnlatlyormu. Cumhuri- yet'ten sonra (tren idaresini devletimiz ald) yaplan birok deiiklikle, stanbul-Ankara aras 10 saate indi. Bu arada yeni yollar da yapld. Belki gelecek yllarda daha abuk gidilme olana bulunur"diye bitirdi szn annesi. tar, yle yorgun hissediyordu ki kendini. Halbuki annesinden renmek istedii o kadar ok ey vardki. Annesinin omzuna dayad ba arlamaya balaynca, annesi yavaa onu dizlerine koydu. Kz uyanmasn diye kmldamayakorkuyordu. Kendisi de yol hazrl ve heyecan iinde ok yorulmutu. Onun da oturduu yerde ii geti. Trenin tkrtlar arasnda yar uyur yar uyank Ankara'ya, oradan da son istasyon olan elik-li'ye geldiklerinde, hemen hemen gece yars olmutu.

Kk bir istasyon binasnn nndeki solgun birka k dnda her taraf kapkaranlkt. Bavullaryla birlikte trenden indiler, etrafta kimseler grnmyordu. Geceyi nerede geireceklerini bilmi-

2 0


18/225

yorlard. Annesi istasyon memuruna kendisini tantp, geceyi geirebilecekleri bir yer bulup bulamayacaklarn sordu. Yakn bir otelolduunu renince ok sevindiler. stasyonda bunlarn yer sorduunu duyan bir delikanl yanlarna yaklaarak, "Sizi otele kadar gtrebilirim" dedi. Annesi gece karanlnda, ssz bir yerde, yabanc biri ile gitmekten korktuu halde, baka seenek olmadndankorkusunu belli etmemeye alarak delikanlnn teklifini kabul etti. Gen adam bavullar ald. Nereye bastklarn bilemeden byk bir dikkatle yryerek, hana benzeyen bir binaya geldiler. Oteldekalabilecekleri oda bulunduunu renince sanki dnya onlarn oldu. Annesi, kendilerini getirene para vermek isteyince, o iddetlekar geldi ve onun "Siz bizim misafirimizsiniz, nasl sizden paraalabilirim" demesi her ikisini de artt. Annesi ondan korktuu vefazla para isteyeceini dnd iin pek utand ve "Neden ben bizim Anadolu insanmzn byle olacan dnemedim" diyeok zld. Ne yapsn, stanbul'daki kapkalard onu byle dndren. Otelin bo odasna girdiklerinde arp kaldlar. nk,odada en az on yatak vard. "Bundan sonra gelen olmaz buraya" di

ye otelci onlar oraya brakp gitti.Byle ok yatakl kocaman bir yere girince yine bir korku aldonlar. Anne kz yataklarn altn aradlar. Korkulacak bir ey olmadn anlayarak hemen kendilerini yataklara attlar. Yorgunluk veuykusuzluktan, araflar kirli mi, temiz mi onu bile dnecek gibideillerdi. Ertesi sabah eski bir otobsle Boazky'e gittiler. Yoldatar' en ok Kzlrmak Nehri ilgilendirdi. Her zaman ona nedenKzlrmak dendiini dnrd. zerindeki kprden geerken, sularn gerekten krmzya alar bir renkte olduunu grnce, bu adona koyanlara hak verdi. Annesi tar'n sulara dikkatle baktn grnce, "Kzm, sana Hititlerin bu nehre verdikleri ad syleyeyim:Maraantiya" dedi. tar ilk olarak Hitite bir kelime renmiti.

Boazky, orum'un Sungurlu ilesine yakn bir yerdi. Oraya vardklarnda tar biraz ard. Bol aal, ormanlk bir yere git-

21


19/225

tiklerini sanmt. Fakat henz kyn bulunduu ovann ne kadar aal ve yeil olduunu grmemiti.

Onlar kaz yerinin bekisi Ahmet Aa bekliyordu. Hemen ba vullarn alp, iki katl olduka byk bir konaa geldiler. Konannndeki bahe olduka aalkt, binann orta ksmna gelen yerde 6-7 basamakl bir merdiven vard. Kyn aas ahin Bey'in evi

olan bu konak, kaz yapanlar tarafndan kiralanmt. Merdivenlerden st kata ktklarnda, Ahmet Aa "te sizin odanz" diye bir kap at. Oda olduka bykt; iinde iki yatak, bir de duvar iinde yklk denilen dolap grnyordu. Pencerelerdeki ular iliperdelerin ak olan ksmlarndan, talk, kuru bir tepe grnyordu. Eyalarn yerletirip aaya indiklerinde, kaz iin gelenlerinkendilerini beklediklerini grdler. Onlarn, annesi ile Almanca konutuklarn duyunca, tar, "yi ki okulda Almanca derslerine girmiim" diye sevindi. Ne konutuklarn pek anlamyordu, ama hiolmazsa dile tamamyla yabanc deildi. "Onlar dinlerken, Alman-cam ilerletirim" diye dnd, sonra da "kendi dilinden baka dili bilmek ne kadar iyi, insan ikinci bir kimlik kazanyor, keke daha baka diller de renebilsem" diye dnd tar.

O arada tar'n yalarnda bir kyl ocuu yanlarna geldi.Beki Ahmet Aa, "Bak kzm, bu benim olum Osman. O da senin gibi ortaokula gidiyor, ikiniz arkadalk ederseniz, sklmazsnz" dediinde, tar'a dnyalar verilmi gibi oldu. Kendi yanda bir arkada bulmak ne kadar iyiydi. Yalnz onunla arkadalk ede bilecek miydi, huylan uyacak myd, ocuk ona bir sululuk yapar myd diye dnmekten kendini alamad. Fakat, daha sonralaronun hakknda byle dndne ne kadar can sklm ve zlmt. nk, ok gemeden Osman ona bir arkadatan fazla dostgibi olmutu. Ne kadar iyi anlamlard. Osman ona, "Nasl olsa

bugn kaz balamayacak, istersen gel seni gezdireyim" deyince, byk bir sevinle kabul elti teklifi. nce kyn iinde akan kk derenin kenarna gittiler. Etrafnda birka aa olan bu derenin ter-

2 2


20/225

temiz bir suyu vard. Ky evlerinin etrafn dolatlar. Osman, evlerinin nnde oturan kyl kadnlara srekli olarak, "Fatma Teyze, Aye Abla" diyerek yanap, slar, "Komiserimizin kz" diye tantryordu. Onlar da byk bir sevecenlikle, "Ho geldin, bize de buyrun" szleriyle onu evlerine davet ediyorlard. tar, gleryzl,sevecen, grdn renmeye ve tanmaya alan bir kzd. Bu yzden kyllere abuk alacan, onlarla dost olacan anlam ve "Burada stanbul'dan daha iyi vakit geireceim" diye karar vermiti.

Osman, "Biliyor musun, ben her yaz vaktimin byk ksmnkaz yapanlarn yannda geiriyorum. Onlar izlemek yle zevklioluyor ki, yerler kazlrken, bir mlek paras veya bir yazl belge knca iilerin sevincini grme. nk, nemli bir para bulduklarnda bir bahi alacaklarn bilirler.

Eve dndklerinde, le yemei vakti gelmiti. Osman, "Eer yorulmadysan, leden sonra seni, ok sevdiim Yazlkaya'ya gtrrm" dedi. tar o kadar sevinliydi ki, her ne olursa olsun Ya-zlkaya'y bir an nce grmek istiyordu. "Yemekten sonra biraz

dinlenir ve hemen gideriz" diye sz verdi.tar'n stanbul'dan yola karken, Almanlarn buralar nasl

bulduklar merak buraya gelince daha da artmt. Annesi ile dinlenmek zere odalarna girdiklerinde, tar hemen annesine sorular arka arkaya sormaya balad. Anadolu'nun ortasnda orak ve ka yalk bir tepenin bu kadar nemli bir yer, Hititlerin bakenti olaca nasl bilinmiti. Doru drst yolu, barnacak bir yeri olmayan burada, kaz yapmaya nasl gelmi ve balamlard Almanlar?

Annesi, "Bu ok uzun bir yk, fakat sana ksaca anlatmaya alacam" dedi. "Tevrat'ta Het oullar denilen bir milletten szediliyordu."

"Anne Tevrat nedir?" diye sordu tar."Tevrat, Musevi ve Hristiyanlarn din kitab, bizim Kur'an gibi.Bilginler hep merak etmiler, 'Het oullar hangi millet, nerede ya-

23


21/225

amlar, varlklar ne kadar srm' diye. Msr hiyeroglif yazlarnn zlmesiyle, onlarn kimliklerini belirten kk bir kap alm. Hiyeroglif yazsnn ne olduunu biliyor musun?" diye sorduannesi.

"Evet, istenileni resimle yazmak, deil mi?""Evet yle" dedi annesi ve szn srdrd:"Msr'da Karnak Mabedi'nin duvarnda hiyeroglif yazsyla ya

zlm bir kitabede, Het oullarndan, onlarla yaplan bir savatan ve bu savan sonundaki antlamadan sz edildii okundu."

tar, "Arkeoloji Mzesi'nde sergilenen tabletteki antlama myd?"

"yi bildin kzm. Hititler ayn antlamay, bir de gm tablete yazdrdklarn bildirmiler, ama o bulunamad. Yine geen yzylMsr'da El Amama denilen yerde yaplan kazlarda, iviyazsyla yazlm birok mektup bulunmu."

"Hangi dilde yazlmt bunlar?" diye sordu tar."Onlar ve tablet zerine yazlan antlama, o zamann uluslarara

s dili olan Akadca idi. Bunlar arasnda ayn yazyla, fakat o gne

kadar hi bilinmeyen bir dilde Arzava Kral'ndan gnderilmi bir mektup kyor. Bu kez bilginler bunun hangi millete ait olduunudnmeye balamlar. Dier taraftan, Bat'dan gelen birok gezginci, Anadolu'nun ve Suriye'nin eitli yerlerinde Msr yazsna benzer, fakat ayn olmadklarn syledikleri yazlar buluyorlar veonlar kopya ederek yaymlyorlar. O zaman fotoraf da yok. Bu buluntularda ilgin bir olay bizi bir hayli gldrmt."

"Neydi anne o ilgin olay?" diye sabrszca sordu tar. Annesi, "Suriye'de bir cami yaplrken, duvarna bu yazyla ya

zlm byk bir ta bloku da koymular. Oradaki halk, her naslsa, bu tan gz arsna iyi geldiine inanm. Belki de birisi laf olsun

diye byle sylemiti. nsanlar gzlerinde rahatszlk olunca, gelip otaa elini, yzn sryormu. nanr msn, bu srnmelerden tan yz cilalanm gibi parlam" diyerek tar'n sorusunu yantlad.

24


22/225

"Hani mzedeki Suriye'den gelmi, l konan tataki insan bann yanaklar da bu sebepten parlamam myd?" dedi tar.

"yi hatrladn. O da bu ta gibi hastalklara iyi geliyor diye elsrmekten anm. te eitimsiz insanlarn sylenenlere dnmeden inandklarnn somut rnekleri bunlar. Evet nerde kalmtk?"

"Gezgincilerin buluntularndan sz ediyordun.""Anadolu'yu gezenler, burada ve buraya yakn Alacahyk'te

kaln ehir duvarlarn, kap yerlerindeki heykelleri, kyllerin Ya-zlkaya dedikleri birok duvar kabartmalar olan yeri, onlarn yannda da ayn hiyeroglif yazsn gryorlar. Btn bunlarn nda, burann ok nemli bir yer olduuna karar veriliyor ve kazya balanyor. lgin olan, ilk kazdklar bir tapnak kalntsnda bir yn iviyazl tablet kmas. Bir de bakyorlar ki, bu tabletlerindili de Msr'da bulunan mektubun dilinde. Bylece buralarn bir Hitit lkesi, Boazky'n de onun bakenti olduu kansna var yorlar."

"Kazlar ne zaman balam burada?""lk kaz 1906 ylnda yaplm ve 1912'ye kadar srm. 10 bin

kadar tablet bulunmu o kazlarda. Birinci Dnya Sava kncakaz durmu. Almanlar kan tabletleri temizlemek, okumak ve ya ymlamak zere, devlet kararyla Almanya'ya gtrmler. YazlarSmer iviyazsyd, ama dili bakayd. Yaymlanan tabletlerden bir ek bilgini 1915'te dili zmeyi baard. Bundan sonra Avrupal bilginler btn gayretleriyle, bir taraftan tabletlerin kopyalarn,dier taraftan evirilerini yaparak, Hititlerin tarihi kltr, yaamlar hakknda inanlmaz bilgileri karyorlar. Savalar yzndenara verilen ve 1931 ylndan itibaren, Atatrk'n izniyle yeniden balayan kaz bugne kadar srmekte, belki de daha yllarca srecektir ve her buluntu yeni bilgiler getirmektedir."

"Peki, dil nasl zld anne?" diye sordu tar."O ayr bir konu. imdi ok uykum geldi. Biraz uyuyup dinlenmek istiyorum" dedi annesi.

25


23/225

YAZILIKAYA'YA GD

tar'n bir trl uyku girmiyordu gzne. Akl Yazlkaya'yagitmekteydi. Hemen yavaa kalkp aaya indi. Osman' kapda buldu. ki ocuk byk bir nee iinde yola koyuldular. Osman,"Yazlkaya epeyce uzak, yolu da yoku, ok yorulacaksn" dedi.

tar, kendini yle gl hissediyordu ki, hemen "Hi de yorulmam!" dedi. Yokuu kmaya baladklarnda, Osman, "Biliyor musun tar, Hititler yeni yl bayramlarnda, l trenlerinde, nde,ellerindeki yere vurunca ses karan gne kurslaryla rahipler verahibeler, arkada kral ve kralie, en arkada da halk, bu yoldan gi-

derlermi. Kim bilir ne grkemli yryt onlar!" dedi.tar, "Rahiplerin ellerindeki gne kurslar bana bizim mehter

takmndaki ngrakl sopalan hatrlatt. Belki onlarla birlikte algclar da vard. Onlar alglarn alarken, gzel sesli rahip ve rahibeler de arklar sylyor, ilahiler okuyorlard" dedi.

kisi bir ara gzlerinde canlandrmaya altklar trenlere dalm, ses karmaz olmulard.

Sessizlii bozan tar oldu:"Annem bana Yazlkaya'y anlatmaya alt, ama onu bir trl

gzmde canlandramamtm. imdi kendim greceim diye ok seviniyorum" dedi. Konuurken yokuu nasl ktklarn anlaya

madlar. Yol kayadan bir duvarla sona erince "te geldik" dedi Osman, "imdi kayalar arasnda, oda gibi bir yere gireceiz". Osman,eliyle iaret ederek, "Bu taraftakine A odas veya bat kaya odas,

2 6


24/225

bu taraftakinc de B odas veya dou kaya odas diyorlar. Biz nce A blmesine gireceiz. Grdn gibi bunun girii olduka geni"dedi. eriye girdiklerinde, tar koca kayalarn yzlerine yaplminsan kabartmalarn grnce birden ard. Onun aknln fark eden Osman, byk bir gururla rendiklerini anlatmaya balad:

Osman: "Ben saydm, burada tam 64 tane Tanr ve Tanra ka bartmas var."

tar: "Ne kadar okmu bunlarn Tanrlar!"Osman: "Duyduuma gre szde 1 000 Tanrlar varm. Bak!

Bak! Bizi ilk karlayanlar Tanralar" diyerek sa taraflarndakikabartmalar gsterdi Osman, "gryorsun ya hepsi insan boyundan daha byk yaplm. Onlarn nnde boa zerinde durana bak, bu batanra Hepat imi. Arkasnda duran ksa boylu erkek iseonun olu."

tar: "Tanralarn giysileri ne ilgin! st ksmda uzun kollu bir bluz, altlarnda pilili gibi bir etek, bellerinde bir kemer. Bugn de ayn giysiler var. Balarnda eski fesler gibi bir balk, ama bunlar daha yksek. Hepsinin kpeleri de var."

Osman: "Annem sylyordu, eskiden orum'da kadnlar byle balk giyerlermi. Baln etrafna elmasl ineler taklrm. Tepesinde de sra ile dizilmi altnlar bulunurmu."

tar: "Desene Hitit modas gnmze kadar srm. Batanr-ann karsndaki iki adamn omuzlarna ayaklarn koymu olankimmi?"

Osman: "O da Frtna Tanrs imi. Ad da Teup. Onun arkasnda iki da zerinde durandan ndeki Hava Tanrs, arkasndaki Tahl Tanrs imi."

tar: "Sen bunlar nasl rendin?"Osman: "Buraya gelen yabanclar genellikle ben gezdiriyorum."


25/225

i


26/225

Itar: "Sen onlarn dillerini biliyor musun ki?"Osman: "Okulda Almancaya balamtm. Tanr, Tanra, kap,

aslan gibi burada geerli kelimeleri aratrp ezberledim. Bilemediklerimi kazda alanlara soruyorum. Buray grmeye gelenleri,srayla gezilecek yerlere gtrmem bile onlar iin ok nemli. Bukoca yerde nereden nereye gideceklerini ne bilsin insanlar! Burada,

onlar gezdirecek zel bir kimse yok ki! Bylece yaz aylarnda biraz para da kazanyorum."

tar: "Anlattklarna gre buraya hep yabanclar geliyor gali ba?"

Osman: "yi bildin. Hem de ellerinde buraya ait kitaplarla geli yor ve her grdklerini karlatryorlar yazlanlarla."

tar: "Eitimli insanlarn hali baka. Koca Trkiye'de ka kiinin haberi var ki Hititlerden, Boazky'den ve kazlardan!"

Bunlar konuurken, Osman yanna yaklatklar bir kabartmaygstererek, "Bu Hava Tanrs imi. Banda sivri bir klah var. Klahn zerindeki kntlar, onun Tanr olduunu gsteriyormu. kntlar ne kadar oksa, Tanr o kadar byk ve nemli imi" dedi.

tar: "Mevlevilerin klah gibi."Osman: "Kyafet kanunu kmadan nce, halkmz arasnda bu

biim keeden klahlar giyilirmi. Bazen obanlarn banda aynsn gryorum."

tar: "Bu Tanr neden iki kiinin omuzlarna km?"Osman: "Szde onlar da simgeliyormu. Eteklerinin n ks

mnda di di izgiler var ya, onlar da. Hititlerde da ve kayalar kutsal saylyormu."

tar: "Erkek Tanrlarn giysileri de bir baka. stlerinde bir gmlek, altnda dizlerine kadar gelen ksa pantolon, ayaklarndakvrk burunlu bir papu."

Osman: "Biliyor musun, onlarn bu giysileri de yakn zamana kadar srm buralarda. Dedemin paalar ksa, alvar gibi bir pantolonu olduunu ninem syler."

3 0


27/225

Islar: "Zeybeklerin kyafeti gibi.""O kvrk burunlu pabuca biz 'ark' diyoruz. Hl buralarda gi

yiliyor. Eskiden halkmzn ayanda yalnz ark varm" diye ekledi Osman.

"nsanlar binlerce yldan beri bu topraklara gelip gittikleri halde,ayn kyafetlerin srmesine amamak elde deil. Bu erkek Tanrlar arasnda, ellerinde bir nesne tayan garip grnl iki figr var."

Ne olduklarn, ne tadklarn biliyor musun?" diye sorunca -tar, Osman "Neden bilmeyecek misim?" der gibi bir tavr alarak,"Onlara boa adam diyorlar. Szde yeri simgeleyen bir knt zerinde durarak g tayorlarm" dedi.

"lgin" dedi tar ve "erkeklerin ellerinde de bize hi yabancgelmeyen, orak, topuz, hanere benzeyen ucu kvrk kllar gr yorum".

Osman: "Gel unlara bak" diye tar' kadn ve erkeklerden oluan bir grubun yanna ekti ve "bak, urada, omuzlarnda kanat gi bi bir eyler km, banda da erkeklerin klahna benzer balolan var ya, o Ak ve Bereket Tanras auka, dier ad tar. Arkasndaki pilili etekli, balar rtl iki kk kadn da Tanra'nnfahieleri imi."

tar: "Ha, anladm. Annem Sumerlilerde, zellikle Ak Tanras nanna'nn mabetlerinde byle fahieler olduunu sylemiti.Onlar da dier kadnlardan ayrlmalar iin balarn rtmek zorunda imi. Onlardaki bu gelenek Hititlere de gemi demek."

Osman: "Bizdeki kadnlar da balarn rtmyor mu? Onlar bilseler rtnn neyi anlattn, herhalde rtmezlerdi balarn deilmi?! Bak bu kadnlarn arkasnda oturan da Ay Tanrs. Balndahilal eklinde Ay' gryor musun? Ondan sonraki de Gne Tanrs imi. Banda takke eklinde bir balk, zerinde uzun bir giysi

ve al biimindeki mantosu ile dier Tanrlardan ayrlyor. Krallar trenlere Gne Tanrs'nn kyafetinde giderlermi. Bak, Tanr'nn bann stndeki gne kursu onun simgesi imi."

31


28/225


29/225


30/225

Osman: "Bu da kl Tanrs imi. Fakat, asl yeralt dnyasnnTanrs diyorlar. Alt ksmnn sivrilii 'yeri delecek' anlamna geli yormu. Bu blmede, len krallar iin tren yaplyormu."

"Kayalardaki pencere gibi olan u oyuklar niin yaplm aca ba?" diye sordu tar.

Osman, "Oralara k konuyormu, ya kandili gibi bir ey olmal" diye yantlad soruyu. "u ereve eklinde oyulmu kayanniindeki kabartma da, Tanr arumma Kral Tuthalya'y koruyor-mu. Kral, Tanr'nn yannda ne kadar kk yaplm."

tar, "Tanr'nn kraldan byk olduunu gstermek iin sanrm. Bunlarn adlarn da herhalde hiyeroglif yazs denilen u iaretlerden okumular" dedi tar. Osman bunlar tar'a rettiinidnerek ok memnun oluyordu.

Sessizlik, Osman'n, "Ge kalmadan dnelim artk" szleriyle bozuldu. Gne batmak zereydi. Yava yava tepeyi inmeye baladlar. tar, "3 500 yl nceki koullarda, bu kayalarn yzlerininasl dzeltmi, nasl bu kabartmalar yapmt insanlar?" diye d

ncelere dald. Her figr bir sanat rnyd. "Hem sanat, hem teknik bir arada" dedi kendi kendine. "Acaba bunlar ne kadar zamanda tamamlanabilmiti? Ka insan almt? Bu ekilleri kayalarauydurmak iin, nce krokilerini yapan sanatlar m vard?" diye birok soru geldi aklna. Fakat, bunlar zmesine olanak yoktu. Budnceler arasnda Osman ile hi konumadan yerlerine gelmilerdi bile.

34


31/225

KAZI BALIYOR

tar, sabahleyin gzn at zaman, yeni doan gnein klarnn tam zerinde olduunu grd. Gece rahat ve deliksiz uyumasna ramen, bir gn nceki yorgunluun izlerini hl ayaklarnda hissediyordu. "Bugn kaz balyor, hemen canlanp kendimegelmeliyim" diye yataktan frlad. Aaya indiklerinde kaz bakan Dr. Neve, Hitit dili uzman Prof. Otten ve iki asistan kahvaltyaoturmulard bile. Herkeste byk bir heyecan vard. Nasl olmasn; 2 ay srecek bu kazda ne kadar nemli eser bulunacak, ne kadar boa zaman harcanacak, bilinmiyordu. Bazen gnlerce yaplankazlarda bilime yarayacak nemli bir eser kmayabilirdi. Byleceiilere verilen cretin ve gne altnda gnlerce bekleyerek zamann boa gitmesi de vard.

Kazlarda genellikle, hele Boazky kazsnda en ok bekleneney yazl belgeydi. Bir tablet paras bulundu mu, arkas da gelecek diye byk bir sevin kaplard alan.

Bulunan kap kaak, ara gere, heykeller, yap kalntlar gibieserler, orada yaayanlarn sanat yeteneklerini, yaptklar bina trlerini (ev, saray, mabet), nasl evlerde yaadklarn, kullandklareyalar baka yerlerde bulunan bu tr eserlerle karlatrarak, buhalklarn nerelere kadar yayldklarn saptamak mmkndr. Fakat, bunlar hep suskundurlar. Onlar ancak arkeologlar konutur

maya alrlar. Yazl belgeler, bunlar yapanlarn kendi konumalardr. Onlar, bize lkelerinden, krallarndan, savalarndan, barlarndan, dinlerinden, inanlarndan, hak ve adalet anlaylarndan.


32/225

gnlk yaantlarndan haber verirler. Bu haberleri de ancak dilciler ortaya karabilir. Yazl belge ynnden Boazky ok ansl.Fakat, orada bile nerede tablet bulunabileceini saptamak kolay deildir. Bazen rastlant sonucu mit edilmedik bir yerden bir arivkverir.

Kaz, byk kalede yaplacakt. Oraya Kral Kalesi de deniyor

du. Daha nceki kazlarda, burada saray ile baz dinsel yaplarn kalntlar bulunmu. Btn bu binalar, byk bir kaya zerine yaplm. Tabletlere gre, sarayn kaya zerine yaplmas, Hititlilerdekayalarn kutsal sayldndan ve dalardaki kayalarn Tanrlarntaht olduuna inanlmasndan dolay imi. Kaya, kraln bamszln, egemenlik gcn simgeliyormu.

Mis gibi tereya, taptaze yumurta ve gzel bir marmelattanoluan kahvalt tamamlannca, kaz yapanlarn kimi kt kalemini,kimi kk eki ve frasn alarak yola ktlar.

tar, annesine, "Kahvaltda bizim peynir ve zeytin niin yoktu?"diye yavaa sormadan edemedi. Annesi de, "Almanlar bizim beyazpeyniri ve zeytini yemeye alk deiller de ondan" diye yantlad.

Bir sre yrdkten sonra, krmz talarla denmi bir yolageldiler.

Kafileye katlan Osman, tar'a, "Biz imdi Saray'a giden Kral yolunda yryoruz. 3 500 yl nce, krallar kim bilir bu yoldan negrkemli geiyorlard" dedi.

Osman her frsatta, bildiklerini tar'a anlatmaktan byk gurur duyuyordu. O arada kardan gelen baz kimseleri gstererek, "Bak bunlar kazda alacak iiler. Burada insanlarn yapaca i olmadndan, btn kyller almak istiyor. Hepsinin alnmas olanaksz. Daha ok tablet veya bir eser bulup getiren ie alnyor.Onun iin kyller yl boyunca onlar bulmak iin aranr dururlar.

Onlar kazp karmak yasaktr. Ancak, yamurun veya rzgrn etkisiyle rastlant olarak toprak yzne km olanlar toplayabilirler. Getirilenlerin nerede bulunduunu gstermek zorundadrlar"

36


33/225

dedi Osman. Itar, "Neden bulduklar yeri gstermeleri zorunluimi?" diye soracakken, birden, "O yerlerde kaz yapmak gerekir herhalde" diye dnd.

Kalenin tepesine ktklarnda, birok duvar kalnts grdler.Osman bilgi bilgi, "Bunlar eski kazlarda karlmlar. Babamnanlattna gre, ilk balarda burada ok tablet bulmular. Hatta,

daha Hitit dili zlmeden iviyazs bilindii iin, tabletlerin birinde Hatti lkesi ve Hattua kenti kelimelerini okumular ve hemen burann Hatti krall ve bakenti olduuna karar vermiler"diye burann tarihesini anlatverdi.

Herkes, kaz yerine toplanmt. Kaz bakan iilere, kazyanerelerden balanacan gsterdi. Bir duvar kalntsnn ykntlarla dolmu ksmn yava yava kazmaya balad iinin biri. Orada bulunanlar byk bir heyecanla, "Ne kacak acaba?" diye bekli yorlard. Kaz yeri gittike derinleiyor ve etrafa doru geniliyordu. iler byk bir dikkatle alyorlard. Bir ara birisi, "Burada bir ey var gibi" diye seslenince, herkes o tarafa yneldi. Kaz bakan elindeki ekile yava yava kazy srdrd. Krmz renkte bir anak paras grnd. Bu kez eserin etrafn daha dikkatle amaya alt bakan. Topraklar giderilince yan yatm, bir ksm krk, az gaga gibi olan bir testi paras ortaya kverdi. Herkestehazine bulmu gibi bir sevin... imdi onun krk paralarn bulupona eklemek gerekliydi. Toprak aldka testiye ait birka paradaha kt.

Osman hemen, "Biliyor musun, bu az ku gagas olan testiler burada ok bulunuyor. Eski Orta Anadolu'nun simgesi gibiymi bunlar" diye szn tamamlad.

"Sen ne kadar ok biliyorsun Osman, gerekten sana ayorum" dedi tar. "Eer renmek iin merak edip drt kulak dinler

se, herkes bilgili olur" diye karlk verdi Osman.Gne ykselmi, hava olduka scak olmutu. le zaman yaklat halde, bir testi parasndan baka bir ey bulunmamt.

37


34/225

Herkesin yz aslmaya balamt ki, iinin biri, "Buldum, buldum!" diye heyecanla bard.

Oradakiler, "Ne buldu?" diye merakla ona doru kotular. Kck bir tablet parasyd bulunan. Dr. Neve, zerindeki topraklar fralayarak, Prof. Otten'e uzatp, "Bakn bakalm, nemli mi?"diye tableti verdi. Bulan ii de dierleri kadar merakla "profesr ne syleyecek?" diye azna bakyordu. Osman, "Eer bulunannemliyse, bulana bir dl verirler. O yzden ii o kadar dikkatle bekliyor" dedi. Profesr, "Yazlar pek okunmuyor, ileri amur dolmu, yazlarn temizlenmesi gerek. Fakat, okunabilen birka iarete gre, bir bayram trenini anlatan tabletin paras olduu anlalyor" dedi. inin hemen yz asld.

lk kazlarda bayram trenlerine ait o kadar ok tablet kmtki, onlara dl vermekten vazgeilmiti. Bu yzden iiler bir tablet buldular m "dinsel tren" demesin diye, dil uzmannn gznniine bakyorlarm.

Gerekten bulunan tabletlere gre, Hititler, hi durmadan bayram yapyorlarm. Bir ylda kutlanan 18 bayram biliniyor. Bunlardan bazlarnn adlar yle: Orak bayram, harman bayram, ba bozumu bayram, uzak yerdeki insanlarn bayram, yal adamlarn bayram, ykanma bayram, daa gtrme bayram, yap yapma bayram, yakarma bayram, Tanr analar bayram, ejder ldrme bayram gibi. lgin olan, bu bayramlardan bir ksm, Hititlerdennce o topraklarda bulunan halklarn, bir ksm da ayn ada yaa yan Hunilerin bayramlar olmasym. Bu bayramlarda, trenlerinnasl yaplaca ayrntlaryla yazlm tabletlere. ounlukla bunlarn anlatm bir tablete smam, 3, 5, hatta 32 tablete kadar uzam konu. Bu yzden bunlarn krk paralan durmadan kyor kazlardan. Bu bayram trenleri, kral ve kralie veya kral ailesinin bakanlnda yaplyor. Bu bayramlardan en nemlisi Purilliya adl ejder ldrme bayram. Bu baharda oluyor. Byk olaslkla yeni yl bayram. Baharda her eyin canlanmas, yaamn lm yen-

38


35/225


36/225

meini gsteriyor. Bu byk trenlerle kutlanyor. Bu bayramn ilgin iki yks var: Frtna Tanrs, lluyanka denilen bir ejderle sa vayor, fakat sava kaybediyor. Bunun zerine Tanrlar yardmaaryor. Tanra nara, eer kendisini bir lml ile yatrrsa yardm edeceini sylyor. Byle bir lml bulunduktan sonra, ikisi byk bir ziyafet hazrlayarak ejderi aryorlar ve onu iyice sar

ho edip adamakll balyorlar. Frtna Tanrs da gelip onu ldr yor. Bu ykde, bizim masallara giren bir motif bulunuyor, o da,Tanra bu lmlye pencereden bakmamasn sylyor. O dayanamayp bakyor ve evinde brakt karsn ve ocuklarn hatrlayponlara gitmek isteyince, Tanra adam ldryor. kinci ykde,ejder savata Frtna Tanns'nn kalbini ve gzlerini alp gtryor.Frtna Tanrs lml bir kzla evleniyor. Ondan olan olu ejderinkzn seviyor ve evleniyor. Frtna Tanrs ejderden kalbini ve gzlerini almasn sylyor oluna. Olu kabul etmeyince, Frtna Tanrs hem ejderi hem de olunu ldryor.

O gn le zamanna kadar yaplan almann rn, bir testi ve bir tablet paras oldu.

Herkesin temiz havada karn ackmt. Binaya geldiklerinde, yemek kokular ackm midelere tam bir itah ilac gibi geliyordu.

Osman, tar'dan ayrlrken, "A Glbek Usta'nn yemekleriniok beeneceksin. Gzel yemek yapar. Ben sizlerle yemiyorum,ama gzel bir yemek olunca hemen beni arr ve bir tabak verir"dedi. "Glbek ad, galiba Ermeni ad, deil mi?" diye sordu tar."Evet, kendisi ok iyi bir adamdr. Hepimiz ok severiz onu" diye yantlad Osman. tar, kendi kendine, "Ermeni, Laz, Krt, Trk,Hristiyan, Yahudi, Mslman diye lkemizin insanlarn ayrmamak gerek, herkes insan ve bu topraklarn ocuklar" diye dnd.

40


37/225

EHR DUVARLARINI VE KAPILARINI DOLAMA

Yemekten sonra Osman, "Bugn kaz ok verimli olmayacak galiba, istersen gel sana ehir surlarn ve kaplarn gstereyim" dedi.tar da ertesi gn gidecekmi gibi, her yeri bir an nce grmek istiyordu. Hemen anlap yola koyuldular.

Osman, yrrlerken, bir taraftan bildiklerini anlatmaya al yordu: "ehri dmanlardan korumak iin etrafna bir i, bir de dolmak zere iki sra halinde sur yaplm. Tepenin alt ksmnda bir tarafta Yazr Deresi, dier tarafta byk Kaya Deresi bir tr doalsnr olmu ehre. Surlar da onlara paralel uzanyor. Surlarn epeevre uzunluu 6 kilometre, genilii de 4-8 metre imi."

tar, birden, "imdi 6 kilometre yol mu yryeceiz?" diyehayretle sordu.

"Sanki o kadar zor mu, topu topu bir saatlik yol. Fakat, korkma!Surlarn zaten hepsi belli deil, byk ksm yklm. Ben sana daha ok surlardaki kaplar gstereceim" dedi Osman.

tar, "Yok, yok. Ben yrmekten korkmuyorum!" diye yantlad.Osman: "Gryor musun, arazi ne kadar engebeli. Surlar ona

uydurmak iin baz yerleri yapay doldurarak, baz yerlerde kayalar duvara katarak yapmlar. Hatta iki kaya arasn bir kpryle birletirmiler. Bunlar yapabilmek iin byk bir mimarlk yeteneigerekmi."

tar: "Desene Hititlerin ok nemli mimarlar varm. Neredereniyorlard acaba onlar mimarl? Bu konuda okullar var myd? Sorup renmeli."

41


38/225

vv 'jfcr^ % t o

42


39/225

Osman sz alarak konumasn srdrd:"Bu surlarda ehre girip kabilmek iin 6 kap varm. kisinin

yeri hi belli deil, birinin yknts grnyor. tanesi ayakta sa ylr. Bu kaplar bar zamannda kolay girip klabilecek, fakat sa vata dman ieri sokmayacak ekilde planlanm. Kaplarn stnde ve surlarda ara ara bulunan kulelerin zerinde, dman gzetlemek iin drt ke odalar bulunuyormu. in ilgin yan, bu kulelerden birinin kilden bir rnei bulunmu. Onunla kulelerin nasl olduu anlalyor."

"stanbul'daki surlarnn kap stlerinde de askerleri barndrmak ve dary gzetlemek iin odalar var" dedi tar.

"Anlalan, Hititlerin sur mimarl ta Roma ve Bizansllara kadar gelmi" diye ekledi Osman.

Konuarak yrrlerken, Osman, "te Aslanl Kap'ya geldik"dedi ve anlatmaya balad hemen: "Kapnn iki tarafnda u grdn aslanlara gre isim verilmi buna. Dier kaplar da erevele-rindeki kabartmalara gre adlandrlm."

Aslanlar nasl da koca kayadan dar kyormu gibi oyulmu,

arka ayaklar grnmyor. Azlar da ak, dilleri dar frlam,sanki karsndakine atlacakm gibi" dedi tar.

kisi de tata ince izgilerle belirtilen aslanlarn yelelerini incelediler; ayaklarna, ayak trnaklarna baktlar.

"Osman, bak burada hiyeroglif yazs varm, ama ok silinmi, yalnz biraz belirli olan u iaret 'kap' anlamna geliyormu" diyerek gsterdi. Aslanlarn oyulduu kap erevesi eklindeki kayaya yaslandrlan talarn nasl oyularak ona uydurulduuna atlar. Bukoca kayalar ileyebilmek iin, ne ara gere kullanmlard Hititler, bir trl akllar almyordu o gnk teknik ve beceriyi! Aslanlar ve kap yanndaki talar iyice inceledikten sonra, dier kapya

doru yrrlerken, Osman, "Bu kap yalnz araba geileri iin kullanlyormu. imdi greceimiz kapya da Sfenksli Kap veya Yer Kaps deniyor" diye bildiklerini anlatmaya balad hemen: "Bura-

43


40/225

da vaktiyle kapnn i ksmnda iki, d ksmnda iki olmak zere 4sfenks varm. Sen sfenksin ne olduunu biliyor musun?" diye Osman soruverdi tar'a.

tar, Osman'n kendisini bu kadar bilgisiz alglamasna skld,ama belli etmemeye alarak cevap verdi:

"Gvdesi hayvan, ba insan eklinde tatan yaplma bir yontuite. Eski Msr'da bunlardan ok yapmlar. Kitaplarda resimleri var. Ayrca, annemin mzesinde buradan gtrlen sfenksi de grdm. Ba ve kuyruk taraf var, ortas krk. Ba kadn ba grnmnde, kuyruu yukar doru kvrk olarak kalkm. Anneminanlattna gre, kapda bulunan tekini de Almanlar onarlmak

44

I

i


41/225

zere,-ilk kazlardan kan tabletlerle birlikte Almanya'ya gtrmler. imdi Berlin Mzesi'nde bulunuyormu. Resmine gre oda ok grkemli. nce krkm. Paralarn toplamlar, Alman ya'da birletirmiler. Herhalde bulamadklar paralarn yerini dekendileri tamamlamlardr. Onun kanatlan var, daha dorusu takanat gibi oyarak yapmlar."

Bu kez armak sras Osman'a gelmiti. tar'n bu sfenksler hakknda bu kadar bilgisi olacan hi tahmin etmemiti.

Kapnn i ksmndaki sfenksler de kayaya oyularak yaplmt; boylar uzun, fakat grnm, binlerce yl iinde doa olaylar ileok bozulmutu. "Kapdan geerken, ieriden ve dardan grnecek gibi yapmlar. Szde bunlar da kaplan koruyormu. yi, ama bunlar kadn bal. Herhalde Hititler kadnlar n planda tutuyorlard" dedi tar. ocuklar sfenks kahntlann iyice incelediler. Kapdan bir ieri bir dar kp nasl grndklerine baktlar.

Osman, "imdi seni bir tnele sokacam" dedi. ta bloktanoluan drt ke kk bir kapdan ieri girdiklerinde, tar birdenard. ok uzakta nokta halinde grlen bir ktan baka ierisi

kapkaranlkt. Giri ksmnn nda, duvarlann, ince talann stste konulmasyla tepesi biraz sivrice kemer eklinde yapld grlyordu. Genilii en fazla metre kadard. "Bu tnelin uzunluu tam 71 metreymi" dedi Osman. Yrrken yava yava gzlerikaranla alyordu. "Acaba yerin ne kadar derininde gidiyoruz" di ye sylendi tar. Osman hemen, "Kapnn 12 metre aasndayz"diye yantlaynca, tar, "Dorusu bunu bileceini tahmin etmemitim" dedi. Tnelin sonuna geldiklerinde, yamacn altna doru inen,tatan yaplm dar bir merdivenle karlatlar. Yama da talarladenmiti. "Yamaca dmanlar trmanamasnlar diye ta demi-ler. Buray yle hesaplamlar ki, ieriden girip kanlar dman tarafndan grlmeyecekmi. Daha kk tneller de var. Hepsi 8 ta-

neymi. Bunlar 70-180 metre arayla yaplm" dedi Osman.Etraf seyretmek ve biraz dinlenmek iin yere oturan tar, "Kim

bilir ne hareketli, ne grltl gnler geirmitir buralar" dedi.

45


42/225

"ehrin bu kadar korunma altna alnmasna neden, herhalde etraflarnda dmanlar oktu" dedi Osman. tar'n aklna birdenbireannesinin anlattklar geldi. O anlatrken, pek candan dinlememesine ramen, yine de anlatlanlarn hafzasnda kaldn fark etti veonlar anlatmaya balad:

"Bulunan bir tablette yazldna gre, bundan drt bin yl nce,

imdiki Kayseri ehri yaknnda Kani veya Nea adl bir ehir krall ile bir de yeri tam bilinmeyen Kuara adndaki ehir krall varm. Sondaki ehrin kral Anita, nce Kani ehrini ele geirmi,ardndan Hattua'ya saldrarak yakp ykm. O zaman Hattua'nnad Hattu, kralnn ad da Piyuti imi. O, Hattua'y ykmakla yetinmemi ve 'Kim burasn yeniden ehir yapar, canlandrrsa, Frtna Tanrs'nn lanetine urasn' diye yazdrtm."

Osman, "Frtna Tanrs onu dinlemedi herhalde ki, Hattua yeniden byk bir ehir olmu, krallarn biri gelmi biri gitmi, deilmi?" diyerek araya girdi.

tar, "Onlar da hi durmadan savamlar. Ne olurdu dnyadasavalar olmasayd! Ama ilk Hitit Kral Hattuili, hemen savaa

balam ve dnebiliyor musun, buradan ta Suriye'ye kadar ordularn gtrm. kinci kral olan olu Murili de Babil'e kadar gitmi. Getikleri yerleri yakp ykmlar. Hele Babil'i ve onun basamakl kulesi ziggurat'ykmak kolay myd?! Kule de, bu ykntdan sonra, doru drst bir daha ayaa kalkamam. Ykmak kolay, yapmak zor. Sumerliler bak ne demi: 'Dmann lkesine saldrp ykarsan, o da gelir senin lkeni ykar.' Hititlerin saldrdklar dmanlar da frsat bulduka buraya saldryorlard ki, o yzden bu kadar gl korunma altna alnm ehir!"

"Byk kaledeki kral saray bile ayrca koruma duvaryla evrilmi" diye ekledi Osman.

tar, "Birden aklma geldi, annem Nea ehri kraliesine ait tablette yazl bir yky anlatmt, istersen onu sana da anlataym" de

yince, Osman yeni bir eyler renme sevinciyle, "Hemen dinliyorum" dedi. "yk yle" diye balad tar:

46


43/225

"Nea Kraliesi bir karnda 30 erkek ocuk douruyor. Kralie,'Ben ne biim bir ey dourdum' diye ayor ve kaplar pislikledoldurup ocuklar iine koyarak rmaa atyor. Irmaktan denizekadar gidiyor ocuklar. Tanrlar onlar alp bytyor. 'Irmak denilen Kzlrmak'm, deniz de Karadeniz.' Aradan zaman geiyor. Bukez kralie yine 30 kz birden douruyor ve onlar bytyor. O

arada olanlar annelerini aramaya kyorlar. Tamarmara ehrinegeldiklerinde, 'imdiye kadar geldiimiz ehirlerde kadnlarn ylda bir ocuk dourduunu grdk. Halbuki bizim annemiz bir kerede bizi 30 ocuk olarak dourmu' diye konuurlarken, bunu du yan birisi, 'Bizim Kani kraliemiz de bir karnda 30 kz dourdu. Yine yle dourduu olanlar kaybolmu' diye syleyince, ocuklar sevinir ve 'te bizim annemiz o olacak, haydi Kani'e gidelim'derler. Oraya varnca, anneleri onlar tanmaz ve kzlarn bu ocuklarla evlendirmeye kalkar. ocuklardan biri, 'Biz ne yapyoruz,kendi kardelerimizle evleniyor ve gnah iliyoruz, onlar almayalm, brakalm' der."

tar, "Ne yazk ki, tabletin sonu krk olduundan, gerisini renemiyoruz. Belki bir gn sonu bir kazda bulunur" diye szn bitirdi.

Osman, yeni'bir bilgi rendiinden ok memnun olmutu. Yerlerinden kalkp yrmeye baladklarnda, tar da Osman'a

bir eyler anlatabildii iin seviniyordu.Osman, "Sonuncu kapya doru gidiyoruz. Greceksin bu kap

da ilgin. Ad, Kral Kaps" dedi. Bir mddet yrdkten sonra, "te geldik" dedi Osman. Kapnn ehir tarafnda, bir kayaya oyularak yaplm byk bir insan kabartmas bulunuyordu. Kapnn erevesini oluturan ta, tepesi biraz sivri bir kemer eklindeydi. Osman,"Bu kabartma asl deil, kopyas. Asln buradan skp, Ankara M-

zesi'ne gtrmler. Bunu nce kral sanmlar. Fakat, sonra bandaki boynuzdan ve zerinde ok silik grnen hiyeroglif yayndanTanr olduu anlalm, ama yine ilk ad ile syleniyor hep" dedi.

47


44/225

48


45/225

Itar, "Ksa eteklik giymi, banda da Roma askerleri gibi mifer var. ok ilgin, tepesi sorgu eklinde sivri olan bandaki mifere, kulaklar korumak iin kanallar eklenmi. zerinde senin sylediin Tanr simgesi olan boynuzlar var. Vcudun st ksm plak galiba. Belindeki kemere kl taklm. Sa elindeki neymi aca ba?" diye sordu.

"O da tren baltasym; iyice bak, ne kadar deiik: kl ve balta, onun Sava Tanrs olduunu gsteriyormu. yle olduuiin, dmanlar ehre sokmayacakm" diye yantlad Osman.

Tanr'y iyice incelemeye baladlar. lk bakta ba yandan yaplm gibi grnyor, ama bir bakma ndenmi gibi de duruyordu.

tar, "Burnu kartal gagasna benziyor, bizim Osmanl padiahlarnn burnu gibi. Yanaklar ne kadar etli duruyor, dudaklar ise incecik" dedi.

Osman, "Yznde sakal yok, ama salar dirseine kadar uzanm. Sen 'st ksm plak galiba' diyordun; gsndeki kllara bak,onlardan da plak olduu belli. plak ayaklarnda parmaklarndan

baka trnaklarn bile yapmlar" dedi.Osman, "uraya bak!" diye kaplarn sve talarn gsterdi ve

Kaplar kaln bir aa direk yoluyla bu tan stnde dndrlerek ahyormu. Kaplar her akam grevliler tarafndan sk srgleni- yor, mhrleniyor, sabahleyin de yine grevliler tarafndan mhrleri kontrol edilerek ahyormu" dedi.

ocuklar bu Tanr kabartmasn uzun uzun inceledikten sonra, birden yorgunluklarnn farkna vardlar ve hemen kaz evine doru yrdler.

49


46/225

BUYUK TAPINAA GD

O sabah Osman gelerek tar'a, "Haydi seni bugn byk tapnaa gtreyim" deyince, sanki bunu bekliyormu gibi, "Hemen gidiyoruz" szleriyle yerinden frlad tar. Biri bildiklerini anlatacana, dieri yeni bir yer greceine sevinerek yola koyuldular.

tar, "Sen, 'byk tapmak' dedin, daha baka tapnaklarda m var?" diye sordu.

"Evet 5 kk tapnak yeri daha bulunmu. lerideki kazlardadaha ok bulunaca tahmin ediliyormu" diye yantlad Osman.

tar, tapman ne olduu hakkndaki bilgisini kantlamak ister

gibi, "Biliyorsun deil mi? Tapnak, Tanr evi demekmi. Nasl insanlarn evi varsa, Tanniann da evi olmal diye dnm insanlar ve onlar iin tapnak ad verilen evler yapmlar."

Osman, "Bu gideceimiz byk tapnak, iki nemli Tann iin yaplm. Bu Tanrlardan biri Nerik ehrinin Gne Tanras, dieri deFrtna Tanrs'ym" dedi.

tar, "Tanrlara byle ayr ayr ev yapmlarsa, 1 000 Tanr iinne kadar ok ev yapm olmalar gerek. Bu yzden herhalde, kazarlar daha ok tapnak yeri bulacaklarn tahmin ediyorlar" dedi.

tar, annesinden rendiklerinin tam anlatlmas zaman geldiini dnerek, "Biliyor musun, bu 1 000 Tanr, yalnz HititlerinTanrs deilmi. Bunlardan bir ksm kendilerinden nce bu topraklarda yaayan, adlarn onlardan aldklar Hattilerin, bir ksm da Hititler zamannda Anadolu'nun dier yerlerinde yaayan halklarnTanr larym. Hititler, o halklar snrlar iine alnca, kendilerine

50


47/225

bakaldrmasnlar diye, onlarn Tanrlarna da tapmlar. Smer veBabil Tanrlar da varm aralarnda. Onlar da, yazlar ve kltrleriyle birlikte alm olmallar" diye szn tamamlarken, birden aklna annesine, "Bu insanlar Tanrlar grm m?" diye sorduu soru geldi. Annesi glerek u cevab vermi: "Olmayan nasl grecekler kzm; insanlar korktuklar, sevindikleri, nedenini anlayamadklar olaylarn arkasnda onlar yaptran birtakm varlklarn olmasgerek diye dnmler. Yazlkaya'da grdklerin gibi, onlar insaneklinde, fakat insandan ok gl ve lmsz varlklar olarak alglamlar ve bu olmayan varlklara 'Tanr' demiler; sonra da bundan

yararlanarak sosyal yaamlarn Tanrlara gre dzenlemiler."Osman, "Ne demek sosyal yaam dzenlemek?" diye biraz uta

narak sordu.tar, "Her insann, kendisine, ailesine, halkna ve yaad top

raa kar sorumluluklar var. nsanlarn doru szl, saygl, kendisi ile birlikte bakalarnn da yararn dnen, alkan, reticiolmalar gerek. Yneticiler, insanlarn byle olmasn salayabilmek iin, yasalar olmad zamanlarda, bunlar yapmadklar zaman, Tanrlarn kendilerine kzacan, eitli felaketler vereceinianlatarak onlar korkutmular. in ilgin yan, daha sonra yaptklar yasalara da yine Tanrlar kartrmlar. Hititler yapacaklar hemen her iin uygun olup olmayacan Tanr'ya sormular" dedi.

Osman, "Olmayan Tanr'ya nasl sormular?" deyiverdi.tar, "Annemin anlattna gre, tapnaklarda falclar varm.

Onlar kularn uuuna, hayvan cieri zerindeki izgilere gre,'Tanr olumlu veya olumsuz yant verdi' dermi" dedi.

Osman, "Desene falclk o zamandan bize kadar geldi" dedi.Osman, tar'n sylediklerini yar anlam, yar anlamamt,

ama bozuntuya vermek istemedi ve ban "anladm" eklinde sallamakla yetindi.

tar, "Tanrlar isteklerini ryada da bildirirlermi. Birinin isteinin olup olmayacan renmek iin, tapnakta rya iin yatanrahip ve rahibeler de varm" diye ekledi.

51


48/225

Osman, "Zamanmzda da iyi rya grdm, fena rya grdm,ryam kt denir. Gelenekler nasl da binlerce yl sryor" diyekendi kendine dnyordu.

ocuklar konuurken, zamann nasl getiini anlamadan, tatan kaldrm eklinde yaplm bir yola girdiler. Bu yol, birok kalntnn, etrafn evirir ekilde yaplmt. Bu yolu izleyerek, byk

talarla kaplanm birka basamakla klan iki byk kaya arasndaki bolua geldiler. Buras tapnan giri kapsyd. tar, o kocakayalar grnce yine ard.

"Hititler ne kadar ok kaya kullanmlar. Bunlar bulunduklar yerden koparp getirmek, vin olmadan ne kadar g. Herhalde pek ok kleye yaptrdlar bu ii" dedi.

Osman, "Hititlerde kaya kutsal olduu iin, kaplara kaya koymu olmallar" diye dncesini aklad.

Osman, kap yerini incelerken, "Bak, buralarn da pencere yeriolarak brakmlar" diye, yine daha kk iki kaya arasndaki boluu gsterdi.

tar oraya doru ynelince, bir duvar kalnts gzne arpt.Osman'a, "Burada bir duvar varm" dedi.

Osman, "Bu duvar, etrafnda eitli odalar olan bir alan eviri yormu" diye yantlad.

tar, kalntlara ve Osman'n anlattklarna gre, binay gznde canlandrmaya alyordu.

Osman, "Bak, buraya sanatlar evi deniyormu" diye bir alangsterince, tar, "Nereden bilmiler sanatlar evi olduunu" diyesoramadan edemedi. Osman, iinden kanlara gre byle adlandnl-d anlatlyor; bir taraftan da sarayda olduu gibi, burada da ta yollarn altnda pis sularn akmas iin denmi kanallar gsteriyordu.

tar nereye bakacan bilemeden dnp dururken, birden ileri

de yar bellerine kadar yere gml koca kpler gzne iliti ve hemen onlarn yanna kotu. Osman da onu izledi ve gecikmeden sze balad:

52


49/225

"Bunlar tapnan, yiyecek, iecek depolarym. ine konacak nesnelere gre bykl kkl yaplm. Bizim kyde de, bunlara

benzer kplerde klk yiyecekler saklanr, ama bizimkiler bu kadar byk deil. Buradaki kplerin bykl 1 700 ile 3 000 litre ara-sndaym" deyince, tar hemen bunlarn ka bardak su alabileceini hesaplamaya balad. Bir litre suyun en az 4 su barda olduunu annesinden duymutu. Buna gre 3 bin litreyi 4 ile arpt ve"u en by 12 bin bardak su alyormu" dedi.

Osman, tar'n bunu bu kadar abuk nasl hesaplayabildiineat, ama bir ey sylemedi. tar'n dikkatini baka tarafa ekmek ister gibi, "Sylediklerine gre uras da tapnan ariv ve ktp-hanesiymi. Burada ok tablet bulunmu. Zaten tabletlerin hepsi saray ile tapnakta kyormu. u kardaki yamata bulunan bir bina kalntsnda da ok tablet bulunmu, ama orann ne olduu anla-

53


50/225

lamam, helki bir devlet dairesi olabilirmi. Szde bina iki kat-lym" diye szn tamamlad.

tar bu kalntlar arasnda hangi tarafa bakacan bilemiyor,onlarn vaktiyle nasl grnm olabileceklerini gzlerinde canlandrmaya alyordu. Birden byk, yeil bir ta grd. Tam Osman'a onu sormak iin dndnde onun da gznn ayn tata olduunu fark etti. Gz gze geldiklerinde Osman "Bu ta iin insanlar neler neler uydurmular, bir bilsen!" deyince tar, "Bilmem iinsenin hemen anlatman gerek" diye glerek yantlad. "Kimilerionun Msr'dan getirildiini, kimileri de uzaydan geldiini syl yorlar. Buna dokunan, fakirse zengin, ocuksuz ise ocuklu oluyormu. Ama uzmanlar onun, civardaki dalardan getirildiini, dokunanlara da hibir yaran olmadn sylyorlar" dedi Osman. tar tan orasna burasna dokunarak onu incelemeye alrken Osman"Gel sana pnarl maaray gstereyim" dedi. Aa doru inenmerdivenlerle, dar, uzun, st kemerle rlm bir odaya girdiler."Buras yapma bir maara" dedi tar. Osman onu bayla dorularken, bir taraftan da konuuyordu:

"Gryorsun urada bir havuz varm. u grdn 4 ke delikten bir pnar suyu bu havuza dklyormu. Bylece susuz kaldklarnda bu havuzun suyu kullanlyormu."

Oradan dar kp yine tapnan ykntlar arasna girince,Osman, "Buraya bir keresinde niversite rencileri gelmiti. Bende onlara takldm. O gn ne elenmitim bir bilsen! Onlar Hitit yazlarn okuyorlarm. Bu tapnakta yaplan bir treni canlandrma ya altlar.

Anlattklarna gre, bu trene kral ve kralie birlikte gelirlermi, bazen de yalnz biri. u gsterdiim yerde, onlarn giyinmeodas varm. nce oraya girer, zerlerindeki giysileri karr, trenelbiselerini giyerlermi" dedi.

tar, "A! dur! Bu bana, Topkap Saray'ndaki nc avluda bulunan kk binaya, padiahlar Mecidiye Kk'ndeki ziyafete gi-

54


51/225

derlerken, girip stlerini deitirdiklerini anmsatt. Ne garip, birok gelenek yzyllar boyu srp gidiyor" dedi.

"Padiahlarn yaad o saraylar grmeyi nasl istiyorum bilsen"dedi Osman.

tar, Osman'a, eer stanbul'a gelirse, onu grlmesi gerekli her yeri gezdireceine sz verdi. Osman, Hitit treni hakknda rendiklerini brakt yerden anlatmay srdrd:

"Kral ve kralie tren kyafetleriyle avluya kyorlar. Avluda birok algc, arkc, dans ve sarayl onlar byk bir saygylakarlyorlar. Hemen bir ibrik iinde getirilen su ile kral ve kralienin elleri ykattrlyor. Ellerini kurulamak iin bir pekir veriliyor.O arada alglar alnyor. Gzel sesli rahipler ve rahibeler koro halinde arklar, ilahiler sylyorlar. Danslar eitli hareketlerle dansediyorlar. Bunlardan bir ksm ellerini ge doru kaldrp durmadan dnyorlar."

tar, Osman'n szn keserek, "Mevleviler gibi" dedi.Osman, Mevlevilerin ne olduunu sordu.tar, Osman'n bunu bilmediine biraz ararak, "700 yl nce

Konya'da yaam Mevlana'nn yolundan gidenler. Onlar toplanrlar, kamtan yaplm ney denilen alg ve defler eliinde bir el yukanda dner, dnerler" diye anlatt.

Osman, "O da Hititlerden mi gemi onlara" diye alayla sylendi. Tapnak trenini bir trl anlatp bitiremediine biraz can sklm gibiydi. Bunu belli etmemeye alarak szlerine kald yerden balad: "Bahede kral ve kralie eilmek suretiyle, verdikleri iaretle alanda olanlarn hepsi srayla tapnaa giriyor ve yerlerini al yorlar. Kral ve kralienin nnde yol gsterenler, arkalarnda koru yucular olduu halde, onlar da tapnan kapsndan eilerek giri yorlar. Eilme, Tanrlara bir sayg gsterisiymi. Tapnan iine girdiklerinde, aba, kurban edilen hayvann etlerini para paraocaa, kraln tahtna, pencere ve kaplara koyuyor. Krala sunduklar arap kabna, kral elini dedirdikten sonra, iindeki arab kutsal

55


52/225

saylan yerlere dkyorlar. arap genellikle gaga gibi az olan testilerle dklyormu. Kral ve kralienin nlerine, rtl masa getiriliyor."

"O zaman onlar masada yemek yiyorlarm, biz hl yerde yi yoruz" demeden edemedi Osman. Sonra da szne devam etti:

"Bata kral ailesi olmak zere, tapnakta olan herkese tatl ek

mekler, eitli yemekler ve biralar veriliyor. Yiyip ime bittiktensonra, kadehler iinde arap datlyor. Herkes Tanrlar erefinekadehlerini kaldrarak iiyorlar."

"Bu erefe kadeh kaldrma gelenei de o zamandan kalma demek, ama imdi Tanrlarn erefine deil de, bir byn, bir dostun veya sevgilinin erefine kalkyor kadehler" diye yine araya girdi ttar.

"Bu trenlerde gldrc oyunlar, yarmalar, sava oyunlar da yaplyormu. Sava oyunlarnda bir tarafta elinde madenden kl,dier tarafta kam tayanlar olurmu. Madenden klc olanlar Hititler, dierleri dman askerleri. Oyunu hep Hititler kazanrm.Kral ve kralie, yiyip, iip, elendikten sonra tapnaktan ayrlyorlar.

"Bu trenler niin yaplyormu, bak anlataym sana" dedi Osman."Tanrlara sunulan ekmek, eitli yiyecekler, ya, bal, meyveler,

bira ve arap ile Tanrlarn karnlar doyuruluyor; arklar, danslar ve oyunlarla onlar elendiriliyor; ama bunlar bouna deil! Oradaolanlarn da Tanrlardan istedikleri var. Bu isteklerden bir ksmyle: ilerinde baar, salkl olmak. Uzun mr, bolluk iinde bir

yaam. Krallara ayrca savata ve ynetimde baar. Bunlar iin ayrca dualar okunuyormu. Duac kendisinin ne denli dinsel grevlerini yerine getirdiini, zellikle tapnaklar ve Tanrlar iin sunduuarmaanlar sayyormu; eer istei yerine gelirse, daha ne gibi armaanlar getireceini anlatrm."

"Desene al glm, ver glm, her ey karlkl. imdi de yledeil mi? Bir iinin olmasn isteyen Allah'a kurban keser, adak yapar. Allah'n onlara ne ihtiyac var acaba?" dedi tar.

56


53/225

57


54/225

"Bir de insanlar yaptklar fena ilerini Tanrlara, onlarn yerinerahiplere anlatarak Tanrlardan affedilmelerini isterlermi. Bu rahipler krmz elbise giyerlermi."

"Bu gelenek de Hristiyanlkta papazlara gnah kartmak olarak srmekte" dedi tar.

Osman, tar'dan birok bilgi aldn syleyerek, teekkr etmeyi de unutmad.

Her ikisi kalntlarn zerinden atlaya atlaya dolarken, Osman,"Bil bakalm bu tapnan bykl ne kadarm?" dedi ve ardndan yant beklemeden szn srdrd: "160 metre uzunluu, 130metre genilii varm."

tar hemen, "Tam 20 800 metrekare, amma da bykm!" de yince Osman yine ok ard. tar ne abuk hesaplayabiliyordu!tar daha ileri giderek "Her 200 metrekareye bir apartman yaplsa104 apartman olur, koca bir mahalle kadar yer" dedi.

Osman, "Burada 200'e yakn oda, atlye, depo ve bro varm.Hepsi de bir avluya bakyormu. Avlunun en dipteki odalarndan birinde Frtna Tanrs'nn, dierinde Gne Tannas'nm heykelleri varm" dedi.

tar, "Bu kadar byk tapnakta kim bilir ne kadar ok insan yayordu. Hepsi de iki Tann'nn hizmetinde. Halkn szde Tanrlarnn doyurmak iin tadklarn, bunlar yan gelip yiyorlarm. Tanradna insanlan smrmek. Tarih boyunca ya Tanrlar adna ya da yneticiler adna insanlar smrlm, durmu" dedi.

Osman, duvar kalntsndaki bir taa doru ynelerek, "Neredeyse sana gstermeyi unutuyordum, u tan stndeki resim yazsnda tapnaktaki bir ktibin ad yazyormu: 'Ktip veya yazmanPatasana.' lgin deil mi?"

tar yazy biraz inceledikten sonra, "Nasl okumular bu yaz y?" diye dnmekten kendini alamad.

ocuklar bir taraftan yrmek, bir taraftan konumaktan yorgundmlerdi. Geri dndklerinde, uzunca bir dinlenmeyi hak ettiklerini dnyorlard.

58


55/225

KNC BLM

TAR'IN GNL


56/225

GUNLUGU YAZMAYA BALAMA

9 TEMMUZ 1958

Sevgili defterim! Bugnden itibaren sen benim arkadamsn! Annem rendiklerimi yazaym diye seni bana verdi. Dorusunuistersen bata bu hediye pek houma gitmedi, ama sonradan "mademki her eyi renmeye merakm var, rendiklerimi de unutmamam gerek. yleyse unutmamak iin de yazmak iyi olur" dedimkendi kendime.

Buraya gelirken nasl heyecanlanmtm bilsen! Bir taraftan,herkesin kolay kolay elde edemeyecei bir seyahat! Birok zorluaramen buraya gelinse bile, ancak bir iki gn kalp etraf grlebilir. Halbuki, ben iki ay kalacam burada. Kaznn nasl yapldn, neler karldn, tabletlerde nelerin yazldn renebileceim. Benim yamda bir ocuk iin bundan daha iyi bir frsat olur mu? Gelir gelmez Osman adl bir arkada buldum. Bak defterim,sakn onu kskanaym deme. O darda, sen ieride arkadam olacaksnz. Buraya gelir gelmez o bana her taraf gsterdi. Btn bildiklerini anlatt. Ondan ok bilgi aldm, ama imdi onlar sana ak-taramam. Fakat, bundan sonra rendiklerimi hep seninle paylaacam.

Buraya gelince beni ilk gldren ne oldu biliyor musun? Kaz

da bulunan Almanlarn banyosu! Bu konakta banyo yok. Haremlik olarak kullanlan odalarda bir dolap var, kapsn anca yeri imenle olan ve bir su delii bulunun bir ykanma yeri. Buna hamamlk

61


57/225

deniyormu! Oraya mutfaktan su stlp getiriliyor. O su ile kk bir taburede oturup ykanlyor. Annem, eskiden evlerde hep bylehamamlk olduunu sylyor. Almanlar burada ykanmay becere-memi olacaklar ki, onlar ne yapmlar biliyor musun? Bir teneke

ye su doldurup gneli bir yere asmlar. Tenekenin alt ksmna bir musluk, muslua bir boru, ona da bahe sulamaya yarayan szge-

li bir ba takmlar. Etrafn bir insan sacak ekilde kapatmlar.Oraya girip girip gnete snan suyla du yapyorlar. lk grdmzaman ne gldm ne gldm, bir bilsen! nsanlar istedikleri zamanher duruma bir zm yolu buluyorlar. Eer yle olmasayd, bugnk uygarlk meydana gelir miydi desene!

Burada bir de beni gldren Kaz Bakan Dr. Neve'nin konumas. O, iilerden renmi Trkeyi. Ayn onlar gibi konutukaglmekten katlacam geliyor. iler ona Nifi Bey diyorlar. Prof.Otten ondan byk olduu halde, onu da Oton Efendi diye ar yorlar. Anneme bunun nedenini sorunca, annem, "Osmanl Devle-ti'nde ehzadelere 'efendi' derlerdi. Yksek dzeydeki devlet idarecilerine de 'bey', belki o yzdendir" dedi.

imdilik bu kadar. Bundan sonra seninle hep konuacaz defterim! Bakalm buradan dnnceye kadar seni doldurabilecek mi yim? Hoa kal dostum!

62


58/225

TAPINAK KURALLARI

10 TEMMUZ 1958

Anneme tapnaa gittiimizi syleyince, "Neler grdn bakalm?" diye beni snamaya kalkt. Ona grdklerimi zetledim veOsman'n rencilerden renip bana anlatt dinsel trenlerdensz ettim. Annem, "Ne kadar ok renmi, ne dikkatli ocuk" di ye Osman'a ayor. "Bu bilgilere istersen ben de birka ey ekle yeyim" dedi annem. Hemen askerler gibi hazr duruma geerek,"dinliyorum" dedim anneme. Annem davranma glerek sze balad: "Tabletlerde yazldna gre, tapnaklarda temizlik ok nemliymi ve her eyden nce temizlik gelirmi. Tapnaklarnmutfaklar, frnlan var. Buralarda alanlar srekli olarak denetimaltnda. Giysilerin temiz olmas, trnaklarnn, kllarnn kesilmesi, yerlerinin iyi temizlenip silinmesi, yemeklerin ve ekmeklerin bulunduu yerlerde, kpek, domuz gibi hayvanlarn bulundurulmamas zorunlu. Eer bu hayvanlardan biri oralara gelir de, alanlar onu oradan uzaklatrmazsa, orada bulunduu zamanki kapla Tan-r'ya yiyecek sunarsa, Tanrlar ona ceza olarak yiyecek ve iecek yerine hayvan pislii ve idrarn verirlermi.

nsanlar, bunlarn yaplmasnn neden iyi olmadn anlatacaklar yerde, yapanlar Tanr ile korkutmular. Ama o zaman kimseninmikroptan haberi yoktu ki! Anlalan mikrop yerine Tanrlan koymular. Mikrobu bilmeseler de kirlilikten zarar geleceini bilmiolmalar nemli bence.

63


59/225


60/225

"Ey Tanrm! Beni sen yarattn. lml bir insan yapan sen sin! Annem beni dourduundan beri beni byten sensin! Tanrm iin kutsal olup bana yasak olan yemedim. Ekmek buldumsa ekmei, su buldumsa suyu yalnz bama yiyip imedim. Tanrm ben sana ne yaptm? Sana ne kadar yakardm- sa yarar olmad. Benden bir ktl aldn, yerine bakasnverdin! Bu hastalk yznden evimi korkular sard. Tanrm! Sana ne yapmam gerektiini, sana nasl yaranabileceimi bana ya cier fal veya rya ile bildir! Sana sunduum ekmekleri, kurbanlar isteyerek veriyorum, kyamadan deil. yle ise sen de beni Ay gibi iit, Gne gibi aydnlat!"

Birden aklma geldi ve anneme, "Gittiimiz tapnakta iki Tanriin iki oda varm. Acaba oradaki Tanr heykelleri bulundu mu?"diye sordum. Bulunmam. Nedeni de onlar hep deerli madenlerden yaplm olduundan, mabedi yakp ykanlar, onlar alp eriterek kendileri iin kullanm olmallar diye tahmin ediliyormu.Bunlarn deerli madenlerden yapld da bulunan tabletlerden renilmi. Annem, "Daha yeni bulunan bir tablette onlarn grntleri yle yazlm" diye kendi not defterini kararak bana okuma ya balad:

"Gkyznn Frtna Tanrs, altndan, oturur durumda, bir elinde topuz, dier elinde salk sembol olan bir iaret, gmten bir kaide zerinde, ikincisi, krlarn Koruyucu Tanr s. Erkek eklinde, sa elinde bir yay, sol elinde altn bir kartal ile altn bir tavan, altn bir geyik zerinde duruyor."

lkel diye bildiimiz, bu eski insanlarn neler yazdklarn renince amamak elde deil. Annemden bu arada bir ey daha rendim: Bu Tanrlarn bulunduu odalara ancak kral, kralie ve baz

soylular girebilirmi, halka ak deilmi.Bu rendiklerimle birlikte tapnak gezimi de unutmayaym di ye defterim hemen sana yazdm.

65


61/225

KTAPLIK

15 TEMMUZ 1958

Bugnmz ok heyecanl geti. nk, Hitit Saray'nn kitaplnn bir ksm bulundu. yi ki, kazya gitmitim. Tabletlerin arkaarkaya kmaya balamas herkesi akna dndrd. Kazda bulunanlar, sevinten neredeyse birbirine sarlacakt. Ta, toprak yntlar arasnda, tabletin birinin ucu grnyor. O karlmaya allrken, yanndan biri, arkasndan bir bakas kendini gsteriyordu.Sevinilmeyecek gibi deildi dorusu. "Yine kitaplk bulundu!" dedikleri zaman ben de atm, nasl anladlar diye. Yavaa anneme

sokulup sordum. O da bana zerinde iki delik bulunan kk bir tableti gstererek, "te kant" dedi. Meer o tabletik, kitaplktakiraflara konan belgelerin ne olduunu bildiren bir tr etiketmi. O,deliklerden ip geirilip raflara aslrm. Raflar yanm, etiketler vetabletler yerlere salm. Onun gibi daha 6 etiket bulundu. imdi bu tabletlerde nelerin yazl olduu merak balad. Annem tabletlerin birini alyor, birini brakyor, bir taraftan da okumaya al yordu. Aralarna toz, toprak ve amur dolmu yazlarn okunmasolanakszd.

Akama kadar gne altnda yanarak kaz yapanlar tabletleri karmaya, bizler de karanlar ve kanlar merakla izlemeye altk. Akam eve gelince, sanki byk bir savatan km gibi dinlenmek zere kendimizi yerlere attk. Yemekte hep bulunan tabletlerden sz edildi. Ben konuulanlar yar anlar yar anlamaz dinliyor-

66


62/225


63/225

masndan anlalyor. Bu listelerde yazl konularn pek ou bulundu. Onlar da kitaplklarn varln kantlyor" diye yantlad annem.

Dorusu amamak elde deil. Binlerce yl nce yaayan insanlar hi de dndmz gibi ilkel deillermi. Onlarn attklar temeller zerine bugnk uygarlk kurulmu. Annemin anlattna g

re, yaplan bu kataloglarda, dinsel trenler, bayramlar, kral yllklar, krallklar aras antlamalar, mektuplamalar, sihir metinleri gibikonularna gre ayr ayr gruplandrlm bu belgeler. Bunlar arasnda, efsaneler, hikyeler gibi edebi olanlar da bulunmu. Hatta dahanemlisi Mezopotamya'dan Gilgame Destan, anneye mektup gibi, Akadca, Sumerce yazlm tabletler bile varm. Bunlar o alardakltr alveriinin tam bir kant. Kitaplk iin yazlan tabletlerin ensonunda tabletteki konunun ad, konu bir tablete smamsa kanc tablet olduu, yazcnn ad, babasnn, bazen dedesinin, hatta dedesinin baba ismi bile yazlm. Bu altyazlardan, knlan veya bozulan bir tabletin yeniden yazldn, bazen bir rak ktibin, baktipdenetimi altnda onu yazd reniliyor. Bu yazclar veya ktiple

rin "baktip, ktip, rak ktip" diye unvanlar da varm. Baktipler son derece deerlilermi. Kral IV. Tuthaliya her nedense Hattu-a'dan sonra Tarhuntaa'y bakent yapt zaman, Hattua'nn idaresini bayazcMitannamuva'yabrakm. Ayrca tahta tablet yazan yazclar da varm. Metinlerin nce tahta tablete msvedde olarak yazlp, sonra kil tablete geirildii, baz kataloglarda "tahta tabletegre dzenlenmitir" diye yazlmasndan anlabyormu.

Artk ok yoruldum ve uykum geldi. Bugnlk rendiklerim ve yazdklarm yeter de artar bana!

68


64/225

8 DL

18 TEMMUZ 1958

Bugn ok ilgin bilgiler edindim annemden. Duyduklarmainanamadm dorusu. Hattua kitaplklarnda 8 dilde yazlm belgeler varm. 3 500 yl nce, bir lkede 8 dilde yaz, akl alacak gi bi deil! Anneme hemen bunlarn neler olduunu anlattrdm veunutmadan defterime geiriyorum hepsini.

Birincisi Hitite dediimiz kendi dilleri. Bilim insanlar bunuHintAvrupa dilleri grubundan sayyorlarms, ama yine de aralannda bir hayli ayrlklar varm. kincisi Hititlerden nce o topraklarda yaayan Hatti dedikleri halkn dili. Zaten, Hititlerin ad da onlarnadndan alnm ya! Hititler bu eski halkn baz Tanrlarn ve onlara ait ykleri, hatta dinsel trenlerini bile almlar. Bunlar yazarken, aralarna Hatti dilinde diye belirttikleri szckleri, dualar sktrmlar. Bunlar ok ksa cmleler ve paragraflar halinde olduundan, pek anlalamyormu. Fakat, Hitit dilinden ayr Asya kkenli bir dil olduu biliniyormu. nc dil Hurrice. Hurri denilen bu halk, M 2300 yllarnda, Hazer Denizi'nin gneyindeki dalk blgelerden Anadolu topraklanna gelip ehir beylikleri oluturmular. 1500 yllannda ise, Suriye'nin kuzeyinde Frat Nehri'nin bizimsnrmza yakn bir yerinde Mitanni Devleti kurulmu. Bu devletinhalk Hurrilermi. Hurri dili de, Asya dilleri grubundan bitiken dil-mi. Tek veya birka heceli kelimelere ekler yaplarak eitli anlamlar veriliyormu. Dorusu annem bunlan anlatrken pek iyi anlaya-

69


65/225

inadm. Anneme bir rnek vermesini syledim. O da, "Bak kzm bizdekievkelimesine,eve, evden, evin, evimgibi eklerle yeni bir anlam kazandrrz. te byle dillere bitiken dil denir" diye aklad.Bu Hurri halknn bana bir grup insan gelerek onlar ynetmeye balam Bylece Mitanni Devleti kurulmu. lgin olan, bu devleti kuran ve ynetenlerin dili de baka, eski ran diline benziyormu.

Hatta onlarn baz Tanrlarna da tapyorlarm. Hitit Kitapl'ndaki bu dildeki belgeler ok az olmakla beraber, buna drdnc dil diyorlar. Hititler Hurrilerle ok ili dl olmular. Krallar onlarn prenses-leriyle evlenmi. Onlarn Tanrlarn, trenlerini, edebiyatn almlar. Bu trenler yazda Hitite anlatlrken, balarna Hunice olduu belirtilen uzun blmler koymular. Mitanni Devleti, yazmalarngenellikle Hurri dilinde yapt iin, Msr, Ugarit, Mari, Asur, hattaUrartu'da bu dilde yazlm mektuplar ve belgeler bulunmu.

Bana ilgin gelen, Mitanni Devleti'nde, devleti idare edenlerlehalkn baka dillerde konumas. Ama annemin dediine gre, Hi-titlerde de aa yukar yle olduu dnlyormu. Onlarda bir de, iviyazs ve hiyeroglif yazs olmak zere iki tr yaz var. Hi yeroglif yazsnn dili de beinci dil olan Luvice imi. Hitit dili, ayn kkten, ama biraz deiik. Halkn grecei yerlerdeki kitabelerihep hiyeroglif ile yazmalar, halkn bu dili ve yazy bildiklerinigsteriyormu. Deerli eyalarn koyulduu kaplar veya sepetlerinkapan, kilden yaplm, zerinde hem hiyeroglif, hem iviyazs baslm, bizim krmz balmumu gibi mhrlerle kapatlm olmas da onu kantlyormu. Acaba Hitit lkesinde yaayan Luviler, nce hiyeroglif yazsn yazmaya balamlard da, memleketi idarelerine alanlar daha sonra m iviyazsn kullandlar? Anneme bunusormam gerekti, fakat zavall yle derin uykuda ki, uyandrmayaky amam dorusu.

Luvi dili de iviyazl metinlerde ksa blmler halinde bulunu yormu. in ilgin yan, blmlerin banda hangi dilde yazlacann belirtilmi olmas. Eer bunu bildirmeselerdi, onlarn dillerinin ne olduu anlalamayacakt. Ne akll insanlarm onlar!

7 0


66/225

Neredeyse yazmay unutacaktm. iviyazl metinlerde, bir delahta tabletlerden sz ediliyormu. Bunlarn yzne balmumu sr-lerek zerine yazyorlarm. Belki de hiyeroglif yazsn halk butabletler zerine yazmtr. Ama onlar yangnlarda kl olup gittikukusuz.

. Altnc dil Palaca. Bu da Hitit dili grubundan. Bu dil Ziparva ad-

ci l bir Tanr iin yaplan trenlerde kullanlyormu. Yedinci dil- Akadca. Hititler buna Babilce de diyorlar. Arap ve brani dil kke-- ninden; Sami dil deniyor bunlara. O zamann uluslararas haberle-- me dili olarak kullanld gibi, o dilde birok edebi metinleri Ba- bil'den getirterek, onlar Hititeye evirtmiler. Hitit Saray'na hep

Babil'den yazclar getirtilmi. Onlar hem yazc olmular, hem de Hititlerden yazc yetitirmiler. Hititlerde halkn okuma yazma

renmesi iin, Smer'de olduu gibi, okullarn bulunduunu gste-ren kantlar ne yazk ki bugne kadar ele gememi.

Annem, "Belki de bizim Osmanl Devleti'nde olduu gibi, hal-kn okuma yazmasna nem verilmemiti. Ayrca Osmanl Devleti yazmalar da halkn anlayaca bir dilde deildi. Arapa, Farsa

y ve biraz da Trke karm acayip bir dildi. Ben bile ounu anla-yamam" dedi.

Sekizinci dil Sumerce. Sumerce aslnda Mezopotamya'da konuma dili olmaktan en az 300 yl nce ortadan kalkm. Fakat, onlardan sonra gelen Ortadou halklar onlarn yazlarn aldklar gi bi, bu yaz ile yazlan kltr de almlar. Hititler de onlardan biri.Hititler, Smer yazsn alnca, onlardan birok kelimeyi ideogramolarak kullanmlar. Bunu pek anlayamamtm. Annem yle aklad bana: "Sumercede genellikle bir kelime tek iaretle yazlr. Onlar Hitite yazlmak istenirse, hece olarak birka iaret kullanmak gerek. Onu yapacaklar yerde, Sumercenin tek iaretini yazp onu

Hitite okumular. Sumerceyi bir tr stenografi haline getirmiler."j Annem bunu yine iyice anlamadm grnce, daha ok aklamak

gereini duydu. "Bak kzm, bir kitap resmi grsen, onakitap der-

71


67/225

sin Trke olarak. Bir ngilizbook, Alman buch der. te Sumerceiaretlen de Hititler kendi dillerinde byle okumular. Yalnz iaretin sonuna Hitit kelimesinin son hecesini eklemiler" diye anlatt. Annemin Sumerolog olmadan retmenlik yapt bundan bellioluyor. Her anlattn anlayabilmem iin, uzun uzun aklamadanedemiyor.

Hititler de bu bakmdan az deiller. Bu ksa olarak yazdklar iaretlerin karlarnda Hititelerini gsteren szlkler yapmlar. Bylece hangi iaretin nasl okunacan bu konuda alanlara retmiler. Ayrca, Sumerce edebi metinlerinden Hititeye eviriler de

yapmlar. Bunlardan Smer airi Ludingirra'nn annesi iin yazdiir ile, nl Smer kahraman Gilgame Destan'n syleyebiliriz.

Grld gibi, 3 500 yl nce bir kitaplkta 8 dilde belgeler,szlkler! nanmak zor, inanmamak ise olanaksz.

7 2


68/225

EFSANELER

19 TEMMUZ 1958

Bugn perembe. Her zamanki gibi kyde pazar var. iler pazara gidip kendi rnlerini satyorlar, kendilerine gerekli olanlarda oradan alyorlar. in ilgin yan, pazarda pek para gemiyor.Mala kar mal alnyor; takas derler buna. Kyde daha ok basma,pazen, ayakkab gibi nesnelere gerek var. Onlarn yerine kyllerden tereya, peynir, bal, tavuk, yumurta veriliyor. lk grdmde,"Ne kadar ilkel" dedim. Para bilinmedii alarda byle yaplyormu, ama bizim lkede byle olmas beni ok zd, "biz hl bukadar ilkel miyiz?" diye. Annemin anlattna gre, Cumhuriyet'tennce daha da ilkelmiiz. O zaman hi fabrikamz yokmu. Herkesin evinde dokuma tezgh varm. Kadnlar ailenin giyeceklerinikendileri dokurmu. Atatrk, Sumerbank fabrikalarn atmnca,rengrenk basmalar kyllerin ok holarna gitmi. Onlar almaya balamlar. Eskiden erkekler iin giysi yaplan ayak adl kumalar bile kadnlar dokurlarm. Pabu yerine de yine kyllerin kendilerinin yapt arklar giyerlermi. eker bile yokmu. eker yerine, bal, pekmez yerlermi. Atatrk, kuma fabrikalar yannda, eker fabrikalar, savalarda yanp yklan yerlerin onarlabilmesi iinimento fabrikalar yaptrm. Osmanl Devleti yeni bulularn hi

birine kulak asmad iin kp gitmi. Bereket, Atatrk bizi dmanlardan kurtarm, uygarlama yolunu am; hem de hi borlanmadan!

73


69/225

Ben neler yazacaktm, neler yazmaya baladm. Annemin kzolduum nasl da belli. O anlatmaya balad m, hemen arasna bir memleket ii kartrverir.

Bugn kaz yaplmad iin, herkes bir tarafa ekilmi, kimidinleniyor, kimi alyor. Annem dn kazdan kan eserleri sraylanumaralayarak deftere yazarken, ben de onun almasn izledim.

Arada bir de yazaca anak mlek tablet paralarn eline veriyordum. Onlara dokunmak bana yle byk bir zevk verdi ki, onlar yapan elleri, kullanan kimseleri, ne amala kullandklarn gzleriminnne getirmeye alyor, binlerce yl tesinden gelen bu eserlere byk bir sayg duyuyorum. Onlar yapanlar, kullananlar, binlerce yl sonra gelen insanlarn bunlar bulup, byk bir deer vererek gzleri gibi saklayacaklarn acaba dnmler miydi? Kukusuzolanaksz. Biz kullanp attmz bir nesne iin, "binlerce yl sonra bulanlar olursa ne derler?" diye aklmzn ucundan bile geirmeyiz.

Annem iini bitirdikten sonra yanma gelip oturarak, "Artk seninleyim, bol bol konuabiliriz" dedi. Her zamanki gibi yine yle

sevindim ki, hemen kalkp boynuna sarldm. Gnlme yine annemden aldm bilgileri yazacam. Ben onlara, "bilgi sermayesi"diyorum. Gerekli olduunda bakalarna satyoruz ya!..

Hele retmenlere rendiimi satmak ok houmu gidiyor.nk, bazlar onlarn bilmedikleri bir konuyu syleyince bozulu- veriyorlar. Sanki bozulacak ne var! retmen de her eyi bilemezki! Bilemediinde, "Bana yeni bir ey rettin" deyiverseler, bizrencilere de biraz gven gelir, hem de retmenlerle daha yaknoluruz diyorum. Ben de ne kadar ukalaym. Bunlarn yerine annemin anlattklarn unutmadan yazmam gerek.

Anneme ilk sorum, "Anne Hititler yk yazmlar m?" oldu.O da, "Yazmlar, ama onlarn yazdklar ykler hep Tanrla-

ryla ilgili. Biz onlara 'efsane' diyoruz. Yalnz bu yklerin yazld tabletler genellikle ok krk ve bozuk, bu yzden onlar anlamak kolay deil. Ama sana aklmda kalanlardan bazlarn anlataym"

7 4


70/225

dedi ve szn srdrrken, birden daha nce annemden rendiim, Kani Kraliesi'nin 30 ocuu ile Frtna Tanrs'nn lluyankaadl ejderi ldrmesi ykleri aklma geliverdi. Hemen szn keserek bunlarn dnda kalanlar anlatmasn rica ettim.

En nemli yk. Frtna Tanrs Telepinu'nun Hitit lkesini brakp gitmesi. Frtna Tanrs, bir kralieye kzm. Neden kzd bel

li deil! Kznca, sa ayana sol pabucunu, sol ayana da sa pabucunu giyiyor ve ortadan yok oluyor. O gidince, her taraf sis kaplyor. Dalar, aalar, ayrlar, pnarlar, kaynaklar kuruyor. Hayvanlar, insanlar sis ve susuzluktan perian oluyor. Hayvanlar yav-rulamyor. nsanlarn ocuklar olmuyor. Tanrlar bundan aknadnm, ne yapacaklarn bilemiyorlar. Buna zlen Gne Tanr s bir ziyafet yaparak, btn Tanrlar davet ediyor. Ve onlara Frtna Tanrs'n arayp bulmalarn sylyor. Hepsi Tanr'y aramak iin bir tarafa dalyor, ama bulamyorlar. Onun zerine bir kartal gndermiler, arasn diye. O da bulamam. En son bu grevi bir ar alm. Ar, Tanr'y bir korulukta uyurken yakalyor ve onuinesiyle sokarak uykusundan uyandryor. Tanr buna daha ok k zyor ve lkeye baka felaketler getiriyor.

muazzez İlmiye Çığ - hititler ve hattuşa - İştar'ın kaleminden

Documents