muazzez İlmiye Çığ zaman_tüneli ile_geçmişte_sümere_yolculuk

8/14/2019 Muazzez lmiye Zaman_Tneli ile_Gemite_Smere_yolculuk

1/38

Zaman Tneli le Gemite

Sumer'e Yolculuk

Muazzez lmiye I

KLTR BAKANLII

O C U K / E D E B Y A T

http://genclikcephesi.blogspot.com


2/38

KLTR BAKANLII YAYINLARI / 1520

Yaymlar Dairesi Bakanl

ocuk - Edebiyat - Dizisi / 134 - 6

ZAMAN TNEL LEGEMTE SMER'E

YOLCULUK

Yazan:

Muazzez lmiye I brahim TAPA

http://genclikcephesi.blogspot.com


3/38

Kltr Bakal / 1993 ANKARA

ISBN 975-17-1306-4

Yaymlar Dairesi Bakanl'nn 21.5.1993 tarih ve928.1.1299 sayl makam onay gereince ilk defa olarak

10.000 adet bastrlmtr.

Hassoy MatbaasANKARA


4/38

1990'l yllar yalnz Trkiye toplumunda deil, tm dnyacorafyasnda da ilgin oluumlarn ve onlara bal gelime-lerin yaand bir dnemdir. Bu dnemde Bakanlmn politi-kasnn zn, demokratikleme abalarnn toplumumuzda

yaygnlatrlmas oluturmaktadr. oulcu, katlmc, a yakalam insanlarn rnleri ile btnlemi bir kltr politi-kas temellendirilmesi amalanmtr.

nsanln geirdii byk dnmlerin ve deerlerinarkasndaki kavramlar "Kitap" ve "Okumak"tr. Ne grselliingc, ne de iletiimin durmak bilmeyen teknolojik gelimeleri,bu iki kavramn insanlara zg haz duygusu nedeniyle hibir

zaman nemini yitirtemeyecek, zellii ve nemi dnya dur-

duka srp gidecektir.nsanlar, gnlk yaama biimleri, dnyadaki olumlu olum-

suz gelimeler, etkileimler, olaylar, zntler ve sevinleriinde dnce retip kendilerini yenileyecekler ve bu abadanda hibir zaman vazgeemeyeceklerdir.

Btn bu somut gereklerin yannda, karmzda fazladeitiini syleyemeyeceimiz dier bir somut gerek var. O

da az okuyan bir toplum oluumuz. 1992'yi KTAP ve OKUMA yl ilan ederek bu sorunun altnda yatan nedenleri aratrmak,zm yollan aramak, etkinlikler yapmak, okuma konusunugndemde tutmak abas iinde geirdik. Kampanyalar yaptk,

yarmalar dzenledik. Kitaplarmz cretsiz verdik, tm bu et-kinliklerimizi yine srdreceiz.

1993 ylnda "KTAP SATIN ALIN... AYDINLANIN" diyerek

ikinci admmz atyoruz. Yine kampanyalar, yarmalar yoluy-la insanmz kitaba ve kitap satn almaya ynlendirmekamacndayz.

Geni ufuklar olan, dnen, dndn aklayan,grsel iletiim aralarnn verdikleriyle yetinmeyen, kltrl in-sanlarn yaad zgr ve demokratik ortam olan, gelecein,2000'li yllarn Trkiyesi iin bu kavramlarn yerletirilmesi oknemli. Bunun sonunda kitab isteme, sahip olma ve bundan

V


5/38

haz duyma duygusunun yaygnlat insanlarn Trkiyesi,okuyan, yazan Trkiye, dlenenlerin gerekletii Trkiye ola-caktr.

Bakanlmz 1993'te gerek almalar srasndaki deer-

lendirmeleri gerek Trkiye'nin her kesinden gelen istemin younlamas nedeniyle bask saylarn ykseltti.

Toplumsal dnce birikimimizi oluturan, bu arada da ulu-sal kltrmze katkda bulunmu olan ve fakat zel ya-

ynevleri tarafndan yaynlanmasnda bilinen glkleri ya-ayan kitaplar yaynlamaya devam edeceiz. Bylece, ulusalkltr birikimimizi yalnzca bir koruma mantyla deil, g-nmz gereksinimlerini karlayacak bir yaklamla ele alm

olacaz.Okumak ve yazmak; insanlarn insanca duygularnn, kendi

kendisiyle yalnz kalabildii tad alma ve haz duyma anlarnnyaand tek alandr. nsanlar, yaanan bu anlarnn sonucun-da dnyamz ssleyen fikir rnlerini ortaya koyuyor, yeteneklikiiler ortaya kyor, hepimizin, lkemizin, giderek dnyamznmal oluyor.

Bu gerek ve bilin iinde kitap ve okumak somutundabalattmz giriimlerimizi 1993'te yine gndeme getiriyor"KTAP SATIN ALIN... AYDINLANIN" diyoruz.

. oulcu, katlmc, demokratik yapl, an yakalam,ona ierden bakan kuaklar olarak yetimemizin gerei bu di-

yorum ve buna itenlikle inanyorum.

D. Fikri SALAR

Kltr Bakan

VI


6/38

NSZ

lkokul ve ortaokul ocuklar iin yazdm bukk kitapta amacm, bundan 4000 yl nce

yaam olan yadalar ve hemen hemen aynruhu tayan bir Sumerli ocuun azndan, Smer

yaantsn ve kltrn onlara elenceli bir ekildetantmaktr.

Byk Atatrk, dilleri dilimize ok benzeyen ve

Trklerin anayurdu Asya topraklarndan g ettikleri-ne inand (bugn bu dorulanmaktadr) Sumerlile-rin ve kltrlerinin lkemizde tannmasn ve bilin-mesini istiyordu. Ne yazk ki, bugne kadar bu

ynde herkesin ilgisini ekecek bir alma yapla-mad.

lk kez; ok ge olmakla beraber, Atamzn ok

sevdii ocuklara, iviyazl tabletler zerinde en az50 yldan beri yaptm almalarn rnlerindenuygun olanlarn zetle aktarmaya gayret ettim. Bubilgilerden birou stanbul Arkeoloji Mzelerinin

zengin iviyazl Belgeler Arivi'nde bulunan Sumer-lilerin yazdklar belgelere dayanmaktadr.

Her konuda olduu gibi, Sumerlilere ve onlarn

yazsn kullanan milletlere byk ilgi gsteren ve bualanda lkemizde de bilim adamlarnn yetimesinisalayan yce Atamz kranla anyorum.

Muazzez lmiye I

iviyazlar Uzman

VII


7/38

ZAMAN TNEL LE GEMTE

SMER'E YOLCULUK

Size kendimi tantaym: Ben bir Sumerli ocuum. Adm "Ludingirra", anlam "Tanrnn adam". Admsylemek size zor gelirse, ksaca "Lu" diyebilirsiniz.Tam 14 yandaym. 6 yldan beri okula gidiyorum.Eer okulda her bilgiyi renmek istersem, daha enaz 5 yl okumam gerek. Boyum ok uzun deil, kara

sal kara gzlym ama derim kara deil. Zatenbizim halkmz hep kara gzl, kara sal. Herhaldeonun iin biz kendimize "karabal" diyoruz.

Ben imdi, yaantm, lkemi tantmak iin sizizaman tneli ile gemie gtreceim. Hounuza gi-deceini umut ediyorum. Gemi zaman deyince

aklnza ne gelir? Dn, geen hafta, geen ay, ge-en yl, geen yzyl hepsi gemi zaman deil mi?

Ama bizim yolculuumuz ok daha eskilere uzaya-cak, hazr msnz?

Yolculuumuza iinde bulunduumuz 20. yz-yldan kyoruz. Bu yolculuumuzda ayn topraklar-da birbirini ardnca yaayan milletler, deiik ehir-ler, yaklan, yklan yerler, savalar, bir yerden biryere gen insanlar grebilirsiniz ama biz vakitgeirmemek iin onlara hi bakmayacaz, bakmaya

1


8/38

da zamanmz yok. Yirminci yzyldan k hz ile gi-diyoruz. 19. yzyl, 15. yzyl, 10. yzyl, birinci yzyl

ve takvimimizin ba olan sa'nn doum gnne gel-

dik bile. Yolumuza devam ediyoruz: sa'dan nce(..) birinci yzyl, beinci yzyl, onuncu yzyl,derken yirminci yzyla ulaverdik. te bu benimyaadm yzyl. Sizin anzdan hemen hemen 4bin yl nce.

Geldiimiz yer neresi, diye soracaksnz imdi.

Sizin lkenize yakn Trkiye'nin gneydousundaIrak dediiniz yer. Buradan iki byk nehir geip g-neyde denize dklyor. Bunlarn ad Frat ve Dicle,bizde onlarn ad "Buranum ve digna"dr. Siz burayaiki nehir anlamna gelen Mezopotamya diyorsunuz.te benim vatanm bu iki nehir arasnda. Burayayzyllar boyu Smer topraklar denmi. Atalarmok eski alarda buraya g etmiler. Neden mi?Kendi lkelerinde aalar, ormanlar kesip bitirdikle-rinden yamurlar yamam, byk bir kuraklk ba-lam, nehirler gller kurumu. Ne tahl ekebilmiler,

ne hayvan besleyebilmiler. O yzden binlerce insanhayvanlar, oluk ocuklar ile kendilerine uygun birlke bulabilmek iin yola kmlar. Yollarda alktan,yorgunluktan, souktan hastalananlar, lenler olmuama ylmadan yrmler ve sonunda bir debakmlar ki, bol sular ile iki nehir karlarnda akp

2


9/38

duruyor. Fakat kylar btn bataklk. Bataklktansonra gelen ksm da kupkuru. Kuruluktan ve s-caktan topraklar yark yark olmu. Hemen kadn

erkek, oluk ocuk kollar svam ve hep birlikte a-larak su yollar kanallar amlar ve bylece hembataklklar kurumu, hem de kuru toprak sulanm.imdi lkem yemyeil. stediimiz her bitkiyi ye-titiriyor ve pek ok hayvan besliyoruz. Bu hayvan-larn stnden, etinden besin olarak, ynnden ve

derisinden giysi olarak yararlanyoruz. Hepsi o kadarok oluyor ki, tketemiyoruz bile. Artanlar verimsiztopraklar veya tembel insanlar olan komu lkeleregnderiyoruz.

Bizim lkemizde ta ve byk aalar yok, top-ramzdan deerli madenler kmyor. Onun iin bizde o lkelerden gnderdiklerimize karlk evlerimizi,tapnaklarmz, heykellerimizi yapmak iin talar,aa ktkleri, ss eyalar, kap kaak yapmak iinde altn, gm, bakr gibi deerli madenleri al-yoruz.

Benim doup bydm ehrin ad Nippur. Bu-ras ba tanrmzn yeri olduu iin ok nemlidir. Bi-liyor musunuz, bizim pek ok tanr ve tanramz var.Gne, ay, yldzlar, yer, gk, hava, su, yamur, fr-tna, dalar, nehirlerin hep tanr veya tanralar bu-lunuyor. Biz insanlar denetlemekle grevli olan tan-

3


10/38

ramz her zaman yanmzdadr. O, byklerin, an-ne ve babalarn ocuklarna iyi davranmalarn, o-cuklarn da onlara saygl olmalarn, evremizi koru-

mamz, bakalarna zarar vermememizi ister. yiolanlar dllendirir, fena olanlar cezalandrr.

Bu tanrlarmz iin yaplm byk evler, dahadorusu tapnaklar ehirlerimizin en byk ssdr.Onlar yksek yerlere yapldndan uzaktan okgrkemli grnrler. Bazlarnn yannda ge dee-

cekmi gibi uzanan Ziguratlar bulunuyor. Bunlara birtr kule de diyebiliriz. Merdivenleri darda syle-diklerine gre tam 300 basamakl imi.

Ben bir kere tapnan avlusuna girip bu merdi- venlerden kmaya balamtm. Birden arkamdansesler duydum, bam evirip baknca bana, "in

aa" diyerek baranlar grdm. Bir kabahat yap-tm anlayarak ok korkmutum. Aa indiimdeorada bekleyen tapnak personeli kolumdan tutup,"oraya kmann yasak olduunu bilmiyor musun?"diye biraz darlr, biraz hogrr bir sesle konuuncakorkum gemiti. Boynumu bkerek bilmediimi sy-

ledim ve zr diledim."Haydi buralarda gezinme, evine git" diye beni

kapdan kardlar. Ben o kulenin stndeki oday dagrmek istiyordum. Oraya ancak din grevlilerindengkyzn inceleyenler kabilirmi. Onlar yldzlarn

4


11/38


12/38

verdii iaretleri okuyarak insanlarn geleceini sy-lerlermi. arlarmzda gezmeyi ok seviyorum.Kk iken annem veya babam giderken ben de

hemen taklrdm onlara. imdi yalnz veya arka-dalar ile gidiyorum. Neler yoktur arlarmzda!Bakrclar, dericiler, anak mlek yapanlar, ku-malar, altn, gm ve kymetli talardan ss e-yalar yapan kuyumcular her taraf sarmtr. Bunlararasnda yaz satan yazc dkkanlar da bulunuyor.

Bunlardan birisi de benim babamn dkkandr. Bi-zim insanlarmz arasnda yaz bilen ok az olduuiin mektup, senet, antlama yazdrmak isteyenleronlara gider ve gm karlnda yazdrrlar.

Bazen arkadalarla Buranum (Frat) nehri kysnagideriz. Oray grmenizi ok isterim. Suyun zerindebirok kayk ve yelkenliler, bir ksm Nippur'danbaka ehirlere, bir ksm da baka ehirlerden Nip-pur'a eya tar. Beni en ok ilgilendiren yk dolubyk kayklarn insanlar tarafndan kylardan ipler-le ekilmesi. eken insanlar scaktan kan ter iinde,

omuzlar ne doru bkl, bellerine geirilmi ha-latlarla ne kadar zor yrrler. Onlara ok acrm.Bunlarn ou sava tutsaklardr.

Nehrin kysnda deniz aralarnn yanamas iinbirok iskele var. Bu iskelelerin karsndaki pazar-larda ne ararsanz bulursunuz. Satclarn alc a-

6


13/38

ran sesleri, alveri yapmaya gelen insanlarn g-rltleri uzaklara kadar yaylr.

Balklarn yanna gitmekten pek holanmam, ni-

ye mi, nk nehirlerden henz tutulan koca kocabalklar sudan ktklar iin lmek zere oldukla-rndan rpnr dururlar. Onlarn o ac ile rpnma-lar bana pek dokunur, sanki o acy ben ekiyormu-um gibi olurum. Dier taraftan babam satn alp an-nem de piirdii zaman yemesine doyamam.

ehrimizin tam ortasnda kocaman bir park var.Onun da ortasndan byk bir su kanal geiyor. Oparkta oynamay ok seviyorum. Hele ok scakgnlerde aalarn altnda serinlemek ne kadar iyioluyor.

Birka defa arkadalarla okuldan kap o parka

gitmitik. Fakat birgn babam naslsa okuldan ka-tm duymu. Parkta tam biz oyunun en heyecanlyerinde iken gelip kulama yapmaz m? Az dahakorkudan altm slatacaktm.

"Okuldan nasl kaar ve buralara gelirsin,utanmyor musun?" diye grleyerek iki tokat indirdi.Canm ok yanmt ama alamaya bile korktum."Yr bakalm okula, seni oraya okuman iin gn-deriyorum, sokaklarda srtmen, parklarda oynamaniin deil" szleri ile durmadan azarlyordu. Okulagidip beni retmene teslim edince bir dayak daha

7


14/38

yiyeceim zannetmitim. Tir tir titriyordum. ret-men halime acm olacak ki, dayak yerine okuldankamann hem okulun disiplinine kar gelmek, hemde derslerde arkadalarmdan geri kalmak olduunuanlatarak bir daha yapmamam iin benden sz ald.Korkmu ve utanmtm. O gnden sonra, hi ka-madm ve bundan sonra da kamayacam ku-kusuz.

Bizim annelerimiz ve babalarmz hep retmene

saygl olmamz, okulu sevmemizi sylerler. ret-menler kutsal kimselerdir bizim iin. Sizce de yledeil mi? Bize okumay yazmay btn bilgileri, b-yk bir zveri ile reten onlar. Ama bazen onlarnbu deerini unutup arkalarndan sylendiimiz de ol-muyor deil.

Okul deyince, okula ilk baladm gn geldi ak-lma. O gn ne heyecanl, ne korkulu idim bilemezsi-niz! Gideceim gece uyuyamamtm. Hi adetim ol-mad halde sabahleyin gne tanrmz daha k-madan baheye indim. Klelerimizle birlikte tavukla-

ra, dier hayvanlara yem verdim. Annem okulda ye-mem iin iki yuvarlak rek hazrlam. Babam dayaz yazmam iin inceli kalnl ular gen kesilmikamtan kalemler yapm. Hepsini bir torbaya ko-yup elime verdiler. Okula babam gtrd beni. Yoldagiderken, hep nasl okuyacam, nasl yazacam,

8


15/38

arkadalarm iyi olacak m, oyun oynayabilecek mi-yim, annemi, evi zleyecek miyim, diye dndmdurdum. Okul tapnan bulunduu alann iinde.

Kapdan byk bir avluya girdik. Bir sundurma etra-fnda odalar grnyordu, kaplar kapal hi sesyoktu. imden "buras okulsa ocuklar nerede?" di-ye sordum. Meer ocuklar bu odalarn iinde imi.Babam korkmayaym, diye biraz ge getirmi beni.Bizi uzun boylu, imanca biri karlad. Okulun ba

imi. Onu grnce nedense iime bir korku geliverdi.Babam ona "te size sylediim olum Ludingirra".Onu size veriyorum. Buradan her tr bilgiyi ren-meden karmazsnz. "Eti sizin kemii benim" dedi.Bunun ne demek olduunu bilmediim iin ylearmtm ki. "Acaba benim etimi mi yiyecekler"

diye aklmdan bile geirdim. Sonradan babama bu-nun anlamn sordum. "stediiniz kadar dvebilirsi-niz, ama sakn kemiklerini krmaynz" demekmi.Karda elinde uzun kamla dolaan bir adam dahaduruyordu, "acaba ocuklar bu kamla m dv-yorlar?" diye dndm.

Okulun ba (biz ona Ummia diyoruz) elimdentuttu, baladk yrmeye. "Eyvah babamdan da ayr-lyordum. Kendimi yle yalnz, yle zavall hissettimki, sanki annemi, babam bir daha hi gremeye-cekmiim gibi geldi. Ummia beni bir odaya sokarak

9


16/38

retmene "te size yeni bir renci, babas onuher bilgiyi renmeden buradan kmamak zere bi-ze getirdi" diye, beni brakp odadan kt. ocuklar

yerlere serilmi hasr zerinde dizlerinden kamtanyaplm alt dz kk birer sepet ile oturuyorlard.retmen benim elime de bir sepet verdi ve kededuran bir kil ynn gstererek " oradan bir para al

ve uraya otur" dedi. nde oturan ocuklar skt-rarak bana bir yer amt. Ben hemen bir topak yu-

muak kili alarak dizlerimin stnde gsterilen yereoturdum. Otururken bir taraftan da gz ucu ile o-cuklar ve oday gzlyordum grne gre odadaen kk ben idim. Karmzda ykseke bir oturmayeri, yannda duvara dayal uzunlu ksal, kalnl in-celi kamlar vard. "Oras retmenin yeri olmal,

ocuklar grebilmesi iin yksek yaplm" dedimiimden. Fakat o kamlar bizi dvmek iin mi idi?Birdenbire sanki hepsi vcuduma arpm gibi titre-dim. Ben bunlar aklmdan geirirken retmen yan-ma gelerek "bak, kili byle yapacaksn, kam dazerine yle bastracaksn" diye gsterdi. Kili iki

avucumun iine alarak elma gibi yuvarladm ve ikitaraftan bastrverdim. Kenarlar yuvarlak mercimekeklinde birey oldu. retmen torbamdaki kam-lardan birini seerek kil zerine bir kere bastrd ve"haydi bunun gibi yapmaya bala" dedi. Ben bykbir dikkatle kam onun gsterdii gibi bastrmaya

10


17/38

alyordum. Her bastrlta ba ksm gen ek-linde bir izgi kyordu. Bir ara canm skld, bala-dm kili avucumun iinde yourmaya. Evvel yineyusyuvarlak yaptm, sonrada onu biraz yassltarakayrdm ve yuvarlak yaptm kk bir parayzerine yaptrdm. Kopardm kk bir kil par-asn da ince uzun yaparak arkasna ekleyince a-yaklar olmayan bir hayvana benzemiti. Pek ho-lanmtm bu iten, derken bizim retmen -kageldi. Elimdekini grnce birdenbire yz yle'

aslmt ki, nerede ise korkudan iimi yapacaktm.Hemen "nerede yazn, neden yazmyorsun?" diyekt. Ne yapacam armtm. Boynumu bk-tm, acele kili daha nceki ekle soktum ve kamlaayn izgileri yapmaya baladm. Gne tanrmzyerin altna giderken bizi de evlerimize gnderdiler.

Hepimiz elimizde, iinde henz tam kurumam,yazdmz, sizin tablet dediiniz, Dub'lar olan se-petlerde evimize yollandk. Ben byk bir zlemlekendimi eve attm. Herkesin beni ne kadar meraklabeklediini, tuttuklar bir yn soru yamurundananladm. Kimi "okulda elendin mi?" kimi "ocuklarlaarkadalk edebildin mi?", kimi de "retmeni sevdinmi?" diye soruyorlard. Aslnda sokakta oynamak

varken akama kadar kapanmak pek houma gitme-miti ama, hem birok arkada edinmek, hem debireyler renmek fena deil, diye kendimi avutu-yordum.

11


18/38

lk gnden sonra o heyecanm ve acemiliim yava yava gemeye balad. Yeni arkadalarn ol-mutu. 30 gn sren bir ay iinde kutsal gn,

de dinlenme gn olmak zere 6 gn evde ka-lyorduk. Bu da benim okula zlemle gitmeme ne-den oluyordu. Yazy da daha bir hevesle yazmaya

balamtm. O skc dz izgilerden sonra bu.ba. bi, tu. ta. ti, ab. ub. ib, tam. turn, tim gibi hece-ler yazl, bizim dub dediimiz kitab verdiler elimize.

Bu bizim alfabemizmi. Bunlar rendikten sonraerkek, kadn adlarndan oluan listeleri kopya etme-ye baladk. Bunlar yazmz kolay retebilmek iinretmenlerimizin bulduu bir yntemmi. Bu liste-lerden oluan kitaplardan ksm ksm kopya ediyo-ruz. Bazen g renen ocuklarn dub'unun sol ta-

rafna retmen gzel yazs ile yazar, ocuklar daona bakarak gzel yazmaya alr. Biliyor musunuz,bizde yaz yazmak bir sanat saylr ve btn sanat-larn iinde en zor olan denir. Yaz, sanatn babas,konumann annesi imi Sumerlilere gre.

Bundan yzlerce yl nce atalarmz yazmak iste-diklerinin resmini yaparak yazya balamlar. Hemde talar stne! Bir ta zerine resim yapmak kolaym sizce? Kolay deil, deil mi? Sonralar anak m-lek yaptklar kil zerine yazmay denemiler. Kilbizim gneimizin bol scanda abuk ve ok iyi ku-

12


19/38


20/38

ruduundan yaz iin ok elverili bulunmu, o za-mandan beri hep kil zerine yazlyor. Yazlacak ko-nuya gre byk veya kk bir kil paras alnr, onadikdrtgen ekli verilir. Konu uzun ise onu stunlarablyorlar. Onlarn iine 500-1000 satr yazlabiliyor.Biz onlara kitap diyoruz. Ben henz onlar yazacakdzeyde deilim, daha ok yl var yle yazabilmemiin. Yaz kil zerine yazlmaya balandktan sonrayava yava deimi. Biliyorsunuz her istediimiziresimle anlatamayz. rnein ayak demek istersekbir ayak resmi yaparz, ama gideceim veya gidiyo-rum yazmak istersek resimle gsteremeyiz. Bununiin resimlere baz iaretler ekleyerek veya imdi bu-rada size anlatmam uzun srecek yntemlerle ata-larmz yzyllar boyu alp yazmz her istediimiziyazacak dzeye getirmiler. Ama yzlerce yaz

iareti renmek zorunluundayz. stelik bir iaretinde ka trl okunuu var. O yzden bizde okuyan okaz. Benim okumaya hem hevesim, hem de yete-neim var. Babas okumu olan ocuklarn okula git-mesi zorunlu. Bunlar arasnda fazla yetenei olma-yanlar yazy biraz renince ayrlyorlar. Onlar ok

kk ilerde alabilirler. Okulun verdii btn bilgi-leri renenler saraylarda, tapnaklarda, zel yerler-de yazc, yksek memur olarak veya okullardaretmen, bilgin olarak alrlar ve ok sayg g-rrler. Hatta onlarn ehirde ayr mahalleleri ve bir de

14


21/38

evleri vardr. Babam da yazc olduundan biz de omahallede oturuyoruz. evremizi temiz tutmak zo-rundayz. Tanrlarmz da bizim temiz olmamz ister.

Okulda da temizlik nde gelir. Temiz olmayan o-cuklar daya hak etmilerdir. Aramzda verilen dev-leri yapmayan, oturduklar yerde duramayan ocuklar

var. retmen onlara kzd zaman bulunduu yer-den, ocuun uzaklna uyacak kam alr, "kt" di-ye rastgele bir yerine vurur. dm patlar bana da vu-

racak, diye.

Fakat bir gn bama neler geldi bilseniz. O gngaliba ok anssz bir gnmd. Sokakta okula git-meyen bir arkadala karlamtm. Onunla konu-maya baladk. Sonra da nasl oldu ise oyuna dal-

vermiiz. Birdenbire ge kaldm anlayarak koakoa kan ter iinde okula gittim. Bir de baktm gelen-leri denetleyen retmen karda elinde sopas ile du-ruyor, kamama olanak yok. Hemen yakalad beni."Niin ge kaldn?" diye iki sopa indirdi kalalarma.Canm bir hayli yanmt. Onunla kalsa iyi. Oynarken

stm bam, ellerim kirlenmi, kirlere bakan sorumluhemen, " ne bu halin, byle okula gelinir mi?" diye birde o pataklad. yice korkmutum. Ders odasna giripyerime oturunca kalalarmn acsndan kmldamaya

ve yavaa yanmdaki arkadama durumu anlatma-ya balamtm ki, "neden rahat durmuyorsun, neden

15


22/38

konuuyorsun?" diye retmenin grlemesi ile kamsopas omuzuma "kt" diye indi. retmen. o kzgn-lkla "hemen yazn getir greyim" dedi. Ben korkudan

titremeye baladm. Her tarafm aryordu. retme-nin de darda yediim dayaktan haberi yoktu. Ya-

vaa kalkp dubumu gtrdm. Yazlarma yle birbakt. "Nedir bunlar, hi gzel yazmamsn, sendenbu gidile adam olmayacak" diye sylenerek yana-ma bir tokat indirmesin mi! Canm yanmas bir tara-

fa, arkadalardan ok utanm, zlm ve ok fazlakzmtm. yle ya, bir kere sokakta oynayp ge kal-makla bu kadar dayak yemek ok deil miydi?

Eve giderken kendi kendime, retmen "nasl olsasen adam olmayacaksn" dedi, ben artk okula gitme-

yeceim diye karar verdim. Evde her zaman olduugibi babam beni bekliyordu. Alayarak kollarnaatldm ve olanlar olduu gibi anlattm. "Bir daha oku-la gitmeyeceim" dedim. Babam ok anlayldr.Okulun ve ocukluun ne olduunu biliyor. Bana "durhele, hemen karar verme. Gidip retmeninle konu-

aym, gnln alalm, sonra ne yapacamz d-nrz" dedi. kinci gn retmeni babam evimizedavet etti. Annem onun iin arab, biras ile gzel birziyafet hazrlad. Yemekten sonra babam retmeninnnde devlerimi okuttu, gzel yazdm yazlarmgsterdi. retmenden zr diletti bana. zr dile-

16


23/38

mek ok zor gelmiti, fakat yine de kabahatli olduu-mu kabul ediyordum. O gnden sonra bir daha so-kaklarda vakit geirip okula ge kalmamaya son de-rece zen gsteriyorum. retmenim de bana kardaha anlayl ve iyi oldu.

Okulda Sumerce konumayanlar da dayak yer.imdi siz bana sorabilirsiniz. "Sumer lkesinde her-kes neden Sumerce konumasn?" diye.

lkemize ok ok eskiden, daha dorusu yzlerce

yl nce Akadllar adndaki insanlar batdan gelmeyebalam. Bunlar yava yava ordumuza girip paralaskerlik yapmlar. Orada nasl savatmz ren-miler. Saraylara girip memur olmular. Bir gn kral-larmzdan biri hastalanm. Kraln yannda grevliolan Sargon adnda biri bundan yararlanarak kralmzyerine geivermi. Ordularmz eline alm ve kendi-sini btn Sumer lkesinin ba yapm. Onun olu,torunu da kral olduktan sonra, yeniden bizim krallar-mz idareyi ellerine geirmi. Fakat Akad dili konu-anlar oalm. Onlarn ne tanrlar varm ne de

dinsel trenleri. Araba yapmay bile bilmiyorlarm.Hepsini bizden renmi bizim tanrlarmz almlar.Okuma, yazmadan da haberleri yokmu. Onlar daokullarmzda renmiler. lkede ounluk bizimhalkmz olduundan ve dinimizi de aldklarndan Su-merce renmek zorunluluunda kalmlar. Bizler de

17


24/38

onlarla birlikte yaadmzdan Akadca reniyoruz.

Ama babam bizim evde Akadca konumamza izin

vermiyor. Sumerceyi unutacamzdan, bylece Su-

mercenin ortadan kalkacandan korkuyormu. Eski-den lkemizde biz ounluk iken, aznlk olmaya ba-

lamz, buna neden de kendi halkmz olmu. Kralla-

rmz "ben stn olacam" diye birbirleri ile stnlk

savana girmiler. Gleri blnm. Bizde bir ata-

sz vardr: "Gcn azalrsa, dman kapda bulur-

sun". Bundan komu lkeler yararlanp zerimizesaldrmlar. lkemiz uygar ve ok zengin olduu iin

zaten kskanyorlarm bizi. yle ok savalar olmu

ki, son alarda. Dmanlar byk Sumer Devleti'nin

son kraln tutsak yaparak kendi lkerine gtrmler

ve bir daha ona ne olduu duyulmam. Bundansonra en aa bin yllk Sumer Devleti paralanm.

imdi iki ayr krallk var. Benim kentim Nippur, sin

Krall'na bal. Ben bunlar babamdan ve ret-

menlerimden reniyorum. Babam, "Nippur'da Larsa

Kral'nn da gz var. Eer birgn Larsa Kral gle-

nip sin Krall da Nippur'u alrsa hi amam" diyor.Onun zlerek "Artk bundan sonra bir daha byk

Sumer Devleti kurulamaz. Akad'lar gleniyor. Biz

ise gcmz yitirdik. Bir daha o eski gcmz top-

layamayz" diye annemle konutuklarn duyuyorum.

18


25/38


26/38

Ben hi sava grmedim. Grmek de hi istemiyo-rum. Byklerin anlattna gre savalarda ehirle-rimiz, evlerimiz, o grkemli tapnaklarmz yanm y-klm. Onlarn onarlmas ok uzun yllar srm.

nsanlar yiyecek, iecek bulamam, alktan sokak-larda dp, dp lmler. Hayvanlar bile yavrula-yamam. Nedense nehirlerimizde su da kalmam.Herey ok pahallam. Birey almak isteyen kar-lnda verecek gm bulamam.

Kendimizden birok insanlar, zellikle ocuklartutsak edip baka ehirlerde satmlar. Evimizdenayrlp bakalarnn yanna gitmek, anne ve babam-z bir daha grememek ne ac deil mi? Fakat yenikralmz byle tutsak olarak Nippur'dan gtrlp k-le yaplanlarn zgrln vermi. Onlar tekrar ev-lerine dnyorlarm. Bunun iin ehrimizde bykbir enlik var.

Bu kralmz bir de eski kanunlarmz yerine, yenibir kanun kitab yazdrm. Artk yarglarmz suileyenleri bu kanuna gre yarglayacak.

Okulda Akadca renmek bana ok zor geliyor.

nk bu dil bizim dilimizden ok baka. Yazmzalan Akadlar, bizim yaz iaretlerine kendi dillerinegre ad vermiler. Onun iin yzlerce iaretin Akad-ca okurken Akadca okunuunu, Sumerce okurkenSumerce okunuunu sylemek zorundayz. Bununhi de kolay olmayacan tahmin edersiniz.

20


27/38

Bana matematik de zor geliyor. Hele arpm tab-losunu reninceye kadar canm kt. O da o kadaruzun ki. ok byk saylar birbiriyle arpmamz ge-

rekiyor. Daha hepsini renemedim. Problemlerizmek de kolay deil. Bir gn babama "neden bizematematik okutuyorlar sanki" dedim. Babam, "bununeden soruyorsun?" der gibi yzme bakt ve "bakolum, biliyorsun geenlerde 5 koyun ile tarlamzdangelen 10 sila arpa sattm. Bir koyunun fiyat 2 gin

gm, bir sila arpann fiyat da 1 gin gmt. Bun-larn hepsinden ka gin gm alabileceimi ancakmatematik ile hesap edebilirim. Onu alann da benimkadar matematik bilmesi gerek. Bir ev, bir saray ve-ya bir tapnak yaplaca zaman, onlarn yklmama-s, salam yaplabilmesi iin ne kadar yere ne kadar

ykseklikte yaplaca, kullanlacak malzemelerin l-s, fiyatlar hep matematik ile hesaplanr. Bir tar-lann yz lm bilinmeden nasl satn alnr?Gryorsun ya gnlk yaantmzda hep matematikile karlayoruz. Onun iin sen btn matematiiyeterince renmeye al" dedi. Dndm, baba-

mn dedii doru idi.Okulda en ok sevdiim ders tanralarmz, tan-

rlarmz, krallarmz, tapnaklarmz ven ilhiler.Buna neden belki de iir yazmay sevmem. Fakatyazdklarm bir trl beenmiyor, biraz sonra krpkrp atyorum.

21


28/38

lhileri asl tapnakta dinlemeli. nk orada e-itli alglar eliinde gzel sesli rahipler ve rahibe-ler, daha dorusu din grevlileri trenlerde, zellikle

yeni yl trenlerinde sylerler. Her yl gideriz o t-rene. ok elenceli olur. Bizim Dumuzi adnda biroban tanrmz var. Biliyor musunuz, onun ad sizintakviminizde Temmuz eklinde ay ad olmu. Bizdede bu isimde bir ay var ya! Bunun bizden size ula-tndan hi haberiniz yok deil mi? te bu tanrmz

ylda bir kere yer alt dnyasndan kp kars aktanramzla evleniyorlarm. Bunun nedenini anla-tan o kadar uzun hikyesi var ki, burada anlatmamsizi skabilir. Onlarn birletii gn bizim yeni ylmzbalar. lkemize bereket gelir. Tahllarmz, sebze

ve meyvelerimiz ok bol olur. nekler, koyunlar, ke-

iler yavrular, tavuklar, kazlar, kular, balklar bol yu-murtlarlar. Evlerimizde de o gnlerde gzel yemek-ler yaplr, yumurtalar piirilir.

Tapnaklarn iini grmeyin, insan doludur. Birderdi bir istei olan, tanrlar kvandrmak isteyenler

koyun, sr, ku, balk, ekmek, st, bira gibi ne var-sa kurban olarak tanrlarmza sunarlar. Tapnanbyk salonunda tanrlarmzn heykelleri nndesunaklar bulunur. Getirilenlerin ou veya konulabi-lecekleri bu sunaklara braklr. Sonra onlar din g-revlileri alr, tanrlarmz adna yerler.

22


29/38


30/38

Tapnaklarda hastalara bakp ila veren, iyi olma-lar iin dualar okuyan zel rahipler var. Bir kere be-nim ok karnm armt. Babam beni hemen tap-

naa gtrd. Rahip "karnn nasl, ne zamandan be-ri aryor, kusuyor musunuz, yediin yemekler az-na geliyor mu?" gibi sorular sordu. Eliyle karnmnorasna burasna bastrdktan ve aryp arma-dn sorduktan sonra babama birka bitki ad vere-rek "bunlar bir arada kaynatn, bir gece darda b-

rakn bu ocua yemeklerden sonra iirin" dedi. Birde dua okudu, iime giren hastalk cinlerinin benibrakp gitmesi iin. Evde syleneni yaptlar. Hakika-ten kammn ars geiverdi. Anneme "yaplan ilacneden gece darda brakmamz syledi?" diye sor-dum. nk merak etmitim. O da "olum gece yl-dzlar ilaca abuk iyiletirme etkisi yapyormu, diyeduymutum. Herhalde onun iin" dedi.

Tanrlarmzn servenlerini anlatan hikyeler ba-na ok ilgin geliyor. Fakat henz onlar okumuyo-ruz. Onlarn anlalmas zor olduu iin daha sonraki

yllarda okuyacakmz. Yalnz merak ettiim konula-r babama soruyorum. O bana anlayacam bir dilleaklamaya alyor. Ben en ok neyi renmek isti-yordum biliyor musunuz? lk insan nasl meydanagelmi? Bir de byklerimiz tufandan sz ediyorlar-d, onun niin ve nasl olduunu. Bir gn retmene

24


31/38

sordum bunlar. O da: "Bunlar renmeniz, dahadorusu anlamanz iin yanz kk, okumay da-ha iyi rendiiniz zaman size onlar okutacaz, fa-kat baka arkadalarnz da imdiden renmek isti-yorlarsa ksaca size anlatrm" dedi. ocuklar hepbirden "istiyoruz, istiyoruz" diye bartlar. ret-men bizim ilgimizden ok memnun olmu olacak ki,hemen sze balad: "lk olarak dnyada yalnz okbyk ve derin bir su varm. O bir tanra imi. Tan-

ra bir da dourmu. Onu hava tanrs ikiye ayr-m. Biri gk tanrs, dieri yer tanrs olmu. Bunlar-dan birok tanr meydana gelmi. Bu tanrlar kendi-lerine i yapacak kimseler istemiler. Yer tanrasbunun iin, nehir kysndan bir topak amur almonlardan insan ekilleri yapm bilgelik tanrs da

can vermi, bylece biz insanlarn atalar olmu. On-lar oalmaya balamlar. oaldka ahlaklar bo-zulmu. Tanrlarmza saygszlk etmiler. Byk,kk tanmamlar, hile hurdaya, birbirlerini aldat-maya balamlar. Buna kzan tanrlarmz da "un-lara yle bir tufan yapalm ki, hepsi yok olsun, nedir

bunlarn birbirlerine ve bize yaptklar!" demiler. Be-reket bizim bilgelik tanrmza. O bu karar duyunca,hemen tanrlarmza saygl insanlar seven, hayvan-lara acyan, kimseye fenalk yapmayan birisine tan-rlarmzn bu kararn gizlice bildirmi ve bir gemi ya-parak her canldan birer ift iine almasn nermi.

25


32/38

O da syleneni yapm, gemiye girip kapsn kaparkapamaz bardaktan boanrcasna yamur bala-m. 7 gn 7 gece durmadan yaan bu yamurla yeryznde herey sular altnda kalm. Yalnz gemi ve

gemidekiler bundan kurtulmu. Sular biraz ekildik-ten sonra gemiden kmlar. Tanrlara kurbanlarkesmi, gemiyi yapp insanlar kurtaran Tanrlarmzda ona lmszl dl olarak vermiler ve kendi-lerinin yaad cennete gndermiler" diyerek -retmenimiz szn bitirdikten sonra "hepsini anlad-nz m?" diye sordu. Ben ok iyi anlamtm. Anlama-

sam size anlatabilir miydim? Benim en iyi tarafmanlatlan can kula ile dinlemek, onu aklmda tut-mak ve birisi isteyince severek anlatmak galiba.

Hayvan masallarna baylyorum! lerinde ne gl-drc olanlar var. Fakat onlar okuyup bir hayvangrnce hemen onun bana veya yanndakine gl-

necek bireyler sylediini dnyor, balyorumkendi kendime glmeye. Geenlerde okuduumakll keinin kurnazln anlatan bir masal da okhouma gitti. Masal yle:

Bir gn bir arslan clz bir kei yakalam. Keibakm kurtulu yok, arslan onu yiyecek! Hemen ak-lna bir kurnazlk gelmi. Arslana:

"Beni brak, benim etim yok, kemiim ok, amasana bizim aldan etli, butlu iman bir koyun vere-bilirim" demi. Arslan etli koyunu duyunca biraz yu-muam ve "seni brakaym ama nce bana adnsyle. "Kei; "aa! sen benim adm bilmiyor musun?Benim adm "Sen akllsn'dr" demi. Arslann aklhep iman koyunda olduu iin keinin adnn

26


33/38


34/38

anlamna pek kulak asmam ve "haydi abuk alagidelim" demi keiye. Birlikte ala gelmiler. Keialn kapsn ap ieri dalar dalmaz kapy smskkapayarak arslana "adm dnmeden beni braktn

ya imdi koyun deil ben sskay bile yiyemiyecek-sin" demi. Arslan da ne kadar aklsz olduunu d-nerek kuyruunu ksp gitmi. Arslandan sz edin-ce kk bir masal daha aklma geldi. Arslan bir gntuzak ukuruna dm. Tilki yukardan geiyormu.Onu grnce "vay arslanm pabularn evde kalm,buraya getireyim mi?" diye alay basm.

Sizi bu hikyelerle sktm m acaba? Ama ne olurkzmayn bana. Bildiimi anlatmaktan holanyorumdedim ya size!

Okulda renecek ok bilgi var. Bakalm daha kayl koturacam renme peinde? Fakat sonundaya bir yarg, ya retmen, ya hekim, ya da saraya

yazc olabilirim. Ah o gnleri bir grebilsem.renmekte glk ektiim ve hi de sevme-

diim (belki de sevmediim iin renmek zor geli-yor bana) konu da, nehir, yer, ta, maden, bitki gibibirok varln adlarn ve yazllarn ezberlemek.Bir de bunlar yazarken balarna nehir ad ise nehiriaretini, hayvan ad ise hayvan iaretini, bitki isebitki iaretini koymak gerek. Okuduumuz kelimeninne tr olduunu bildirmesi bakmndan bunun yararok. Fakat hepsini birden aklda tutmak kolay deil.Kolay veya zor, ne yapalm, okulu bitirmemiz iinhepsini bilmeliyiz.

Yeni yeni mektup yazmasn renmeye baladk.

Komuda bir teyze var, bunu duymu gibi, bir gn

28


35/38

baka ehirde olan oluna mektup yazdrmaya banagelmez mi! nce korktum, beceremem diye. Sonra"bu bir deneme olur benim iin" dedim ve kabul et-tim. Fakat ne zormu bakasnn yerine mektup yaz-

mak. O yazdrmak istediklerini doru drst anla-tamyordu. Sylediklerini toparlayp yazncaya kadarcanm kt. sin ehrine mektuplar gtren ulaayetitirdik. Teyze buna pek sevindi. Karlnda ba-na bir sepet hurma getirmi hediye olarak.

Bilmem biliyor musunuz, suyu ve sca bol olanbizim lkede hurma aac pek oktur. En nemlimeyvemizdir hurma. zm balarmz da var, fakat

zm daha ok arap yapmak iin kullanyorlar.arap deyince aklma geldi, bizim su yerine bol bolbira itiimizi sylemedim size. Bira az amurlasvanm ve mhrlenmi, destiler veya kklbykl kpler iinde saklanr. Bu biralar ya kupalar-la veya ii bo kamlarla iilir. Birka kii konuur-

ken bir kpten kamlarla imek ok zevkli olur. Birayapan birok yerlerimiz var. Bira evinde imek ister-seniz karlnda gm yerine arpa getirmenizgerek. Biliyorsunuz, bira arpadan yaplr.

Nerede ise size kahramanlarmzdan sz etmeyiunutacaktm. ok ok eski alarda bizim sayl kah-

ramanlarmz varm. "Kahraman" ne demek bilmembiliyor musunuz? Bizde lkesi iin kimsenin yapama-yaca yararl ileri baaranlara, denir. Byklerimizocuklara onlarn hikyelerini anlatr dururlar. Onla-rn yaad alarda henz yazmz yokmu, buyzden kendileri yazamam i servenlerini. Fakatairlerimiz ve ozanlarmz onlarn yaptklarn destan

29


36/38

haline getirerek trenlerde alglar eliinde arkolarak alm sylemiler. Bylece azdan azazamanmza kadar gelmi hikyeleri. Ama imdi ya-zmz ok gelitii iin kile yazlmaya balanm.

Bu kahramanlarmzn hikyelerinden benim enok sevdiim kahraman Glgam ile onun candanarkada Enkidu'nun ejderha ldrmeleri. Onu sizede ksaca anlataym istiyorum. Siz de onu tanm

ve bylece kendi istei de yerine gelmi olur.

Glgam, etrafnda lenleri grdke "bir gn ben

de leceim, adm, sanm yok olacak, kimse benihatrlamayacak. lmeden nce lkeme yle yararlbir i yapmalym ki, adm azlardan dmesin,akllardan kmasn" istemi. O sralarda odunlar-mzn kesilip getirildii uzak dalardaki ormana birejderha girmi. Kimseyi ormana brakmyor, geleniyutuyormu. Glgam" o ejderi ldrr halkm kur-

tarr ve adm da lmsz yapabilirim" diye karar vermi. Hemen arkada Enkidu'ya "Haydi gidip ocanavar ldrelim" deyince Enkidu korkudan titre-meye balam ve "aman arkadam o ejderin dilericanavar dileri, yz aslan yz, sesi sel sularnnsesi gibi imi. Grdn bir lokmada yiyormu. Bizonu nasl ldrebiliriz, ne olur bu iten vazge, git-meyelim" diye yalvarmsa da Glgam "korkma ar-kadam, ikimiz bir olursak baaramayacamz biri yoktur" demi. Yanlarna baka arkadalar da bu-larak yola kmlar. Dere tepe dz gidip 7 da a-tktan sonra ormana ulamlar. Canavar onlarngeldiini daha uzaktan anlam ve ormana sokma-mak iin eitli yollara bavurmu ama Glgam hi

30


37/38

birine nem vermeden tek bana gidip canavarldrm. Bylece halkmz ondan kurtulmu vekahramanmzn ad da istedii gibi hi unutulmam;destanlar ile yzyllar boyu sregelmi. Bunlar an-

latmakla benden drtbin yl sonra gelen sizlere deonu tantm ve drtbin yl daha yaatm oluyorum.Ona ve bana ne mutlu. Ah ben de lkeme byle ya-rarl iler yapp kahraman olarak adm yaatabil-sem!

Artk anlattklarm yetiir deil mi? lkemi ve ken-di yaamn biraz tantabildiysem ne mutlu bana. Sizi

yaadnz 20. yzyla gtrp ben yine amadneceim.

Hazr msnz? imdi .. 20. yzyldayz, gelece-e doru yola kyoruz. 15'inci yzyl, artk bizimhalkmz grnmyor. 10. yzyl, birinci yzyl oldubile. Herkes bizim milletin adn unutmu, fakat ya-zmz, dinsel trenlerimiz, hatta tanrlarmz bile s-

ryor, hayret deil mi? Kitaplklarmz, arivlerimizsavalarda yaklan yklan yaplarn altnda kalm.Hatta o grkemli ehirlerimiz bile yok olmu. Artkgelecek zamana doru gidiyoruz.

Biz yolumuzu srdrelim, 10. yzyl, 15. yzyl.Bu arada birok yeni milletler, devletler, dinler k-m ortaya. Geldik 20. yzyln bana. Burada birazyavalayalm m? Sizin lkenizi dmanlar sarm.Savalar, savalar, lenler, yaralananlar, a kalan-lar, g edenler. Aman tanrlarmz ayn bizim lke-de anlatlanlar gibi. Yine ansl imisiniz, kahramanMustafa Kemal gelip akl ve gc ile dmanlardankurtulmanz salayarak Trkiye Cumhuriyetini kur-

31


38/38

du. imdi de kendisine Trklerin Atas anlamna ge-len Atatrk soyadn ald.

Bunu almakta da ok hakl idi. nk lkenizinher ynne dmanlar girmiti. O korkmadan ortaya

atlp ba olmasayd, dmanlar topraklarnz tmile ellerine geirip Trk ve Trkl ortadan kald-racaklard. O tpk bizim kahraman Glgam gibiyapmt. Bizim lkemizi de dmanlar alacakm; okm ve halkmza "lsek bile zgrlmz iinsavaalm m? Yoksa lmemek iin dmanlarn bo-yunduruuna girelim mi?" diye sormu. Btn gen-ler "Savaalm, biz lsek bile yurdumuz zgr olsun,en nemlisi yurdumuzun kurtulmas, " diyerek sava-m, zgrlmz kazandrmlar.

Biliyor musunuz, Atatrk biz Sumerlileri de Trkle-rin ilk atalar olabileceini syledi. Bu hi yanl deilgibi geliyor bana. nk Atalarmz ayn topraklar-

dan, ayn nedenlerle g etmiler. Diliniz de dilimizeok benziyor. Ayn soyun paralar myz acaba?

Ben gemiteyim onu aratramam. Ancak sizaratrp kantlayabilirsiniz.

21. yzyla ok yaklatk. Artk sizi brakp kendiama dnyorum. Siz ise yeni bir yzyla doru

yol alyorsunuz. lkenizin elinizde kalmasn, bizimgibi olmamay istiyorsanz ok alma, sayg, sevgi,bar tutumluluk ve doruluk olsun amacnz. Ben-den size son neri.

Size 21. yzylda mutluluklar dileriz.

Hoakaln!

muazzez İlmiye Çığ zaman_tüneli ile_geçmişte_sümere_yolculuk

Documents