MUHAMMED FERİD VECDİ'NİN MAKAMELERiNDE AHLAI<i VE SOSYAL KONULAR

Fatm.a Hayriinnisa ÇİL •

Öz

Muham.ı:ned Ferld Veeeli 20. yüzyılın önemli Mısırlı düşünce adamlarından birisidir. Onun makiime türünde

yazdığı yazılar Arap Edebiyatı açısından önem taşımaktadır. On sekiz makamesini ihtiva eden el-Vecdiyyfit: Makômiitu Muhammed Ftrid Vecdi adlı eser, dönemindeki ahiald ve sosyal konulara dikkat çekmektedir. Bu ça­

lışmada, Veeeli'nin on sekiz mak411resinde yer alan ahiald ve sosyal konular incelenmiştir. Ahlakın. eğitimin ve çalışmanın önemi, insanın ahiald yapısı ve tekimill kabiliye li, aJimlerin sosyal sorumluluk) an, Erdemli Şehrin

özellikleri, arzu ve hevesiere uymakta mutedil olmak, akla uygun bir yaşam, sokak çocuklan, doğanın korun­

ması, eski-yeni çatışmasının çözümlenmesi, medeniyet, kadın, vaktin değeri gibi konular bu makameler de ele

alınan konulardan bazılandır. Anahtar Kelimeler: Muhammed Ferld Vecdi, Makime, Ahlak.

Ethlcal and Social l ssues in Mohammad Farid Wajdi's Maqamat

Absıra cı

Mohammad Farid Wajdi is one of the most important Egyplian intellectuals of the 20"' century. His works

which he wrote in the style of maqamat are important in Arabic Literature. The book titled as al-Wajdiyyat: Maqamat Mo!ıamıııad Farid Wajdi that contains his eighteen maqamal draws attention to some ethlcal and social

issues that exist in author's own time. In this a.rticle, the ethlcal and social issues mention ed in Vejdi's eighteen mnqnmal have been exarnined.Importance of ethlc, study and education, ethlcal nature of human, development

capacity of human, social responsibility of schoJars, characteristics of the Moral City, mo de ra lion in subjectian

of desires and whims, a rationallife, gamins, protection of nature, resolution of conllict between old and new,

civilization, woman and the value of time are some of these issues handled in these maqamal. Key Words: Mohammad Farid Wajdi, Maqama, Ethic.

Giriş

Makfune kelimesi Cahiliye döneminde "meclis" ve "mecliste bulunanları" ifade ederken, ı Emeviler döneminde ve Abbasiler döneminin başlarında, ha­lifelerin dindar kimselerin ağzından dini ve ahlaki hikayeler dinlemek için yaptıkları toplanb.ları ifade etmek üzere kı.ıllaıulıruşb.r.2 H. m. yüzyıldan iti­baren vaaz ve hitabe özelliğini kaybetmeye başlayan makame, bunun yerine eğitici, öğretici, etkileyici ve eğlendirio yönü ağır basan "dilenci hitabesi" hü­viyetine bürünmeye başlamışb.r.3

• Aiş. Gör., Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arap Dili ve Belagah Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, (fhceviz@sakarya.edu.tr).

1 Şevki Dayf, e/-Mnkiime, 6. baskı, Kahire: Daru' l-Ma'aru, 1954, s. 7. 2 C. Brockelmann, "Makame", İA, 4. baskı, Ankara, 1987, VU, 198. 3 Erol Ayyıldız, "Makame", DİA, Ankara, 2003, XXVII, 417.

Salwya Oruversitesi ilahiyat Fakiiites i Dergisi, Ci lt: XVIIT, Sayı: 33 (Haziran 20 16)

144 1 Fatma Hayrunnisa ÇIL

Makame türünü edebiyatasokan ilk kişinin Bedlüzzaman el-Hemedaru (ö. 398/1008) olduğu konusunda hemen hemen görüş birliği vardır. el-He­medaru, Ebu'l-Feth el-İskenderi adında hayali bir kahramanın, insanlardan para koparmak için yaptığı hileleri veya atıldıkları maceraları, seeili nesirle, zaman zaman da şiiile edebiyata sokmuş, ortaya çıkardığı bu edebi ürüne "makame" adını vermiştir. 4 el-Hemedaru' den sonraki dönemde İbn Nakıya (ö. 485/1092) makameler kaleme almış, makamele.rinde edebi sanatlara yer verse de üslup bakınundan el-Hemedaru'nin makamelerine yetişememiştir.5

el-Hemedaru'den bir asır sonra gelen el-Hariri (ö. 516/1122) ise fesahat ve belagatın en parlak örnekleri sayılan ve önemini modern zamanlara dek ko­ruyan makameler kaleme alnuştır. 6

el-Hariri' den sonraki dönemde es-Sarakusti (ö. 538/1143) onu taklit ederek makameler kaleme alnuş fakat bu makameler günümüze ulaşmamıştır. es-Sa­rakusti'nin çağdaşı olan ez-Zemahşeri (ö. 538/1144) ise şekil ve içerik bakınun­dan el-Hariri'nin makamelerine benzemeyen, ahlaki konulara hasrediimiş makameler yazmıştır.7 Zamanla makamelerde ele alınan konular genişlemiş; mesela İbn Saykal el-Cezeri (ö. 701/1301) hadis, fıkıh ve nahiv mevzillarında, İbnü'l-Verdl (ö. 749/1349), ülkelerin nitelikleri konusunda, el-Halebi (ö. 779/1377) hayvanların nitelikleri hakkında,s Süyilti (ö. 911/1505) ise güzel koku, meyve ve sebze gibi mevzillarda makameler kaleme alnuştır.9

Modern dönemde makame türünde yazılar telif edilmeye devam etmiştir. Lübnarılı yazar Nasü el-Yazici'run (ö. 1287/1871) kaleme aldığı makameler el­Hemedaru ve el-Hariri'nin makamelerinin güzel bir taklidi niteliğindedir.ıo Faris eş-Şidyak (ö. 1305/1887) ise yazdığı makamelere tasvir, diyalog vb. yeni ifade tekniklerini ilave etmeye çalışrmştır.11

Makame türünün genel özelliklerinden söz edilecek olursa, hemen hemen her makamede, olayları anlatan bir "ravi" bulunmaktadır. (el-Hemedaru'nin

4 Rahmi Er, Bediıı'z-zıımtin el-Hemedtini ve Mnktimeleri, İstanbul: MEB Yayınlan, 1994, s. 28-29. 5 Nevzat Aşık, "Hicri IV. Asırdan Sonra Makfunat Yazanlaı'', Dokuz Eyliil Üniversitesi İlfihiyat

Fakiiltesi Dergisi, 1985, sayı: 2, s. 57; Ahmet Cevdet Karaca, Arap Edebiyahııda Maktime ve Bazı Maktimtil Örııekleri, (Yayımlarunamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilim­ler Enstitüsü, Bursa 2005, s. 14.

6 Hariıi, Makama/, çev. Sabri Sevsevil, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012, s. 10. 7 Dayf, el-Maktime, s. 76-77. 8 Dayf, el-Maktime, s. 78 9 Bülent Korkmaz, Edebi-Tıbbi Makaıneleri Işığıııda Sııyuti ve Maktime Sanahııa Katkıları, (Yayırn­

larunaouş Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011. 10 Aşık, "Hicıi IV. Asırdan Sonra Makfunat Yazanlaı'', Dokuz Eyliil Üniversitesi halıiyat Fakiiliesi

Dergisi, s. 55-74. ll AyyıJdız, "Makame", DİA, XXVII, 419.

Sakarya Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, CIIt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECDi'NiN MAKAMELERiNDE AHLAKi VE SOSYAL KONULAR 1 14S

makamelerinde ravi Isa b. Hişam, el-Hariri'nin makamelerinde Hfuis b. Hem­mam' dır. ez-Zemahşen'nin makamelerinde ise ra vi bulunmamaktadır. pı Makamelerdeki kahraman bir ya da birden çok olabilmektedir. (el-He­medaru'nin makamelerinde öne çıkan kahraman Ebu'l-Feth el-İskenderi, el­Harir1' nin makamelerinde Ebu Zeyd es-Surfrci' dir.) ı3

Makamelerde ağırlıklı olarak "dilencilik" konusu işlenmektedir.ı4 Bu­nunla beraber yöneticilerin, kadıların ve devlet adamlannın yolsuzluklarını · ele alan, vaaza ve irşata değinen, toplumsal sınıfların problemlerini ele alıp çeşitli adet ve gelenekiere karşı çıkan, dil, edebiyat, nahiv ve fıkıh problemle­rine çözümler getiren ya da tasavvuf ıstılahlarından bahseden makameler de vardır.1S

Makamelerde kahramanın başından geçen olaylardan ziyade olayın ifade ediliş şekli önemlidir. Bu sebeple makiimelerde genellikle lafız, maniinın önüne geçmektedir.ı6 Beyan ve bedil ilmine ait çeşitli sanatları kullanan yaza­rın dil becerisi ortaya koyulmaktadır. Seeilinesir dili ve hikaye üslfrbu kulla­nılmakta, zaman-mekan tavsilleri yapılmakta, makame karakterleri; şekil ve renk gibi dış özellikleri ya da iç dünyaları ile tasvir edilmektedir . .Ayet, hadis ve atasözlerine, şiirlere, az kullanılan ya da unutulan garib kelimelere, eş an­lamlı kelimelereve yabancı sözcüklere yer verilmektedir. ı7

12 el-Harirl, Mnktlmiitıı'l-Harlri, Beyrut: Daru'l-Minh1k, 2014; Er, Bediıı'z-zmniiıı el-Hemediiııl ve Maktlıneleri, s. 32; M. Edip Çağmar, "ez-Zemahşeri ve 'el-Makamat' Adlı Eseri", Dicle Üniver­sitesi halıiyat Fakültesi Dergisi, c. N, sayı: 2, 2002, s. 86.

13 Er, Bediıı'z-zamiin el-Hemediiıılve Mnkiimeleri, s. 33; Sıtkı Gillıe, el-Hariri Hayah, Arap Dil ve Ede­biyahııa Dair Çalışma/an, (Yayunlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal !:}ilim­ler Enstitüsü, İstanbul1995, s. 32.

14 Gülle, el-Harin~ s. 34; Er, Bediıı'z-zamiiıı el-Heınediiııi, s. 29; ıs Muhammed Hadi Muradi, "Fennu'l-makamat, en-neş'etü ve't-tetavvuru", et-Tııriisıı'l-Edebi,

1388 H., sayı: 4, s. 124; Muhammed Yunus Abdu'l-a.I, Fi'n-nesri'l-'arabi: kaziiyfi ve fiiııfm ve ıııısfıs, Cize: eş-Şeri.ketü'l-Mısriyyeti'l-Aıemiyye, 1996, s. 242; Nurettin Turgay, Arap Edebiya­hnda Kısa Hiknyecilik, İzmir: Tibyan Yayınolık, 2015, s. 128.

16 Dayf, el-Ma/aime, s. 9. Vecdi'nin makamelerinde ise lafız kadar manaya da ehemmiyet veril­diği dikkatimizi çekmektedir.

17 Muradi, "Fennu'l-makamat'', s. 124-125; Marun Abbud, Edebii'l-'arab, Beyrut: Dirü's-Sekafe, 1960, s. 305; el-Harirl, Maktlmiihı'l-Harin~ Beyrut: Daru'l-Minhac, 2014; Er, Bedlıı'z-zamiin el­Hemediinf, s. 32, 36. Ferid Vecdi'nin makameleriniri lafz1 incelemesi için bkz. Abdulhasen Hu­dayr Ubeyd el-Mahyavi, el-Hıırılftı'n-nediyyiit fi n1ıiibi'l-Vecdiyyiit, Bağdat: Mektebetu Mısr Daru'l-Murteda, 2008.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat fakültesi Dergisi, Cilt : XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

146 1 Fatma Hayrünnisa Çil

Muhammed Ferid Veeeli'nin Hayah ve Eserleri

A. Hayab.

Muhammed Fend Vecili, 1878 yılında Mısır'ın İskenderiye şehrinde dünyaya gelmiştir. ıs Aslen Türk olan, orta tabakadan, muhafazakar bir aileye mensup­tur.t9Memur bii babanın oğlu oları. Veeili'nin dört kız kardeşi ve bir erkek kardeşi vardır.20 ·

İlkokul eğitimini İskenderiye' de bulunan özel okullarda (İsmail Hakkı Efendi Okulu, Hamza Kaptan Okulu ve Monsieur Valon Okulu) almıştır. 1892

yılında ailesiyle birlikte Kahire'ye taşınmış, orada Tevfikiye Okulu'nda lise eğitimine başlamıştır. Bu okuldaki eğiti.ıni, 1894 yılında babasının Dimyat'a vali vekili olarak görevlendirilmesi sebebiyle yarım kalmıştır.ıı

Veeili'nin Dimyat'ta bulu.İı.duğu dönem, fikri gelişimi açısından oldukça önemlidir. Bu dönemde Vecili, babasının "var oluş" ve "yaratılış"la ilgili mevzill.arı konuşmaktan kaçındığını fark etmiştir. Bu durum onda birtakım şüpheler doğurmuş, şüphelerinden arınmak için daha fazla okumaya ve araş­tırmaya yönelmiştir.ıı

1895 yılında, İslam' ı hakikatine uygun şekilde açıklamayı amaçlayarak ilk eseri olan el-Felsefetü'l-hakka fi beda'i'i'l-ekvan'ı, 1898 yılında İslam dininin mo­dem bilim ve felsefi hakikatlerle çelişmediğini ortaya koymak gayesiyle Tatblku'd-diyaneti'l-İsliimiyye ala nevamlsi'l-medeniyye adlı ikinci eserini yazmış­tır. 1899 yılında babasının vali vekili olarak Süveyş'e atanmasından dolayı ai­

lesiyle birlikte Süveyş'e taşınmış; orada Reşid Rıza'nın (1865-1935) desteği ile el-Hayat dergisinin ilk sayısını çıkarmıştır. Ayru dönemde el-Mii'eı;yed ve el­Livii' gazetelerinde dini ve sosyal konularda yazılar kaleme almışhr.23 Ayrıca

eski Fransız dışişleri bakaru Gabriel Hanotaux'un (1853-1944) Joumal gazete­sinde İslam ve Müslümanlar aleyhine yazdığı yazıyı tenkit eden yazılar yaz­mışb.r.ı4

18 Ferid Veeeli'nin doğum yılırun 1875 olduğunu belirtenler bulunsa da, 1878 yılı daha isabetli görülmektedir. Bkz. Muhammed Taha Haciri, Mu/ıaımned Ferid Vecdi, Kahire: el-Matbaatü'l­Fenniyyeti'l-Hadis, 1970, s. 17-19.

19 Haciri, Mulıammed Ferid Vecdi', s. 21-24. 20 Carib Cum'a, "Muhammed Ferid Veceli", Mecelletii'l-Edebi'I-İsllimiyye, Beyrut, 1987, sayı: 7, s.

sı.

2ı Haciri, Mıılıammed Ferid Vecdi, s. ı9, 24, 26. Cum'a, Veeeli'nin lise diptoması alıncaya kadar eğitimine devam ettiğini, sonra hukuk fakültesinde iki yıl okuduğunu ifade etmiştir. Bkz. Cum'a, "Muhammed Ferid Veceli", Mecelletıi'l-Edebi'l-İsllimiyye, s. Sl.

22 Haciri, Mıılıammed Ferid Vecdi, s. 27-28. Veeeli'nin hayab.ru dört dönemde ele alan el-Cüneli, bu dönemi "kişiliğinin oluşma dönemi" olarak isimlendirmiştir. Bkz. Enver el-Cüneli, Mıı­lıaııııııed Ferid Vecdl, Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Amme li'l-I<itab, 1974, s. 14.

23 Haciri, Mıılıaııımed Ferid Vecdi', s. 3ı, 42, 49, sı, 61. 24 el-Cüneli, Mıılıammed Ferid Vecdi, s. 145.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECDi'NIN MAKAMELERINDE AHLAI(iVE SOSYAL KONULAR 1147

1905 yılında, babasının vefabrun ardından annesi ve kardeşleriyle beraber Kahire'ye taşınnuşhr.25 Daha sonra Fatıma Nimet Raşid (ö. 1953 M.) ile evlen­mişfu.26 Kahire'de Vakıflar Bakanlığı'nda bir süre çalışmış, görevinin kendi­sini ilimden alıkoyduğunu düşündüğü için bu görevi bırakmışhr. Hidiv Ab­bas' ın ona verdiği saray yazarlığı görevini de aynı sebepten devam ettirme­miş,27 Kahire' de kendi matbaasını kurmuştur. ıa

el-Minber, el-Mü'eyyed gibi gazetelerde Ezher'in ıslahını ele alan makaleler kaleme almış, bu hususta Muhammed Abduh'un (1849-1905) hareketini des­teklemişfu.29 1906 yılında, Japonya{fokyo'da gerçekleştirilecek bir kongre için Fransızca bir risale hazırlayıp kongre yönetimine göndermiştir.30

İngiltere'nin Mısır'a yüksek komiser olarak atadığı Lord Cromer'ın31

(1841-1917) 1906 yılında yazdığı raporda, İslami hükümlerin modem düşünce ile çeliştiğini iddia etmesi üzerine Vecd.i, Cromer'ın görüşlerini tenkit eden yazılar kaleme almışhr.32

1906 yılında el-Hayat dergisini yeni bir sloganla (İslami, Kültürel, Felsefi Dergi) yeniden yayııİUamaya başlamış, 16.11.1907 tarihine kadar düzenli ola­rak yayımlamaya devam etmiştir.33 1907 yılı ortalarında "Medresetü'l­Ulfuni'l-liliyye" adında bir okul açarak burada öğrencilerine tek başına eği­tim vermiştir.34

1907-1910 yıllarında ed-Düstar gazetesini yayımlamışhr. 1910-1918 yılla­

rında Da'iretü ma'lirifi'l-karni'l-'işr'in adlı çalışmasını telif etmiş, bu çalışmaya destek sağlaması için özel bir matbaa satın almıştır. 3515.11.1921-15.04.1922 ta­rihlerinde el-Vecdiyyat adında bir dergi çıkarmış, bu dergide makame

25 Haciri, Mııhaınmed Ferid Vecd~ 98-99. 26 Charles Kurzman, Modenıist Islam, United States of America: Oxford University Press, 2002,

s. 24; Emmanuel K. Akyeampong v.dğr., Dictionary of African Biografy, New York: Oxford Uni­versity Press, 2012, s. 143.

27 Cum'a, "Muhammed Ferid Vecdi", Mecel/etii'I-Edebi'l-isllimiyye, s. 51. 28 Abdilihalim Üveys, "Muhammed Ferid Vecdi", Edvliii'ş-Şeria, Riyad: Külliyyetü'ş-Şeria, 1397

H., s.456. 29 Haciri, Mıılıammed Ferid Vecdl, s. 117. 30 el-Cündi, kongrenin Vakit gazetesinin yaydığı yalan haber olduğunu, Ferid Vecdi risaleyi

kongre yönetimine göndermiş olsa da kongrenin aslında gerçekleşmed.iğini belirtmiştir. Bkz. el-Cündi, Mıılıammed Ferid Vecdl, s. 27-28.

31 Ahmet Yaramış, "Mısır'da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer Örneği", Afyoıı Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2007, cilt: IX, sayı: 2, s. 125.

32 Haciri, Mıılıammed Ferld Vecdl, s. ıso. 33 el-Cündi, Muhammed Ferid Vecdl, s. 73; Haciri, Muhammed Ferld Vecdl, s. 106, 107, lll, 158. 34 Haciri, Mıılıanııned Ferid Vecdl, s. 130, 132. 35 el-Cündi, Mıı/ıammed Ferid V ecd!, s. 6, 69, 83.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat FakOitesl Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı:.33 (Haziran 2016)

148 1 Fatma Hayrünnisa Çil

üslı1bunda yazılar kaleme almıştır. 9 Kasım 1922 tarihinde yeniden ed-Düstur gazetesini yayımlamaya başlamıştır. 36

el-Ehram, el-Muktetafve el-Hilal gibi çeşitli günlük, haftalık ve aylık gazete­lerde yazılar yazmış, çağın fikri, siyası ve sosyal gelişmelerini değerlendirmiş­tir.37 11.09.1934 tarihinde Ezher dergisinin (Nı1ru'l-İslfun) yazı işleri müdürlü­ğüne getirilmiş; 1952 yılına kadar bu görevine devam etmiştir. Başarılı bir ya­yın hayatırun ardından 15 Şubat 1954 tarihinde Kahire' de vefat etmiştir. 38

B. Eserleri

Muhammed Ferid Vecdi edebiyat, tefsir, kelfun, felsefe, eğitim ve sağlık gibi pek çok alanda eserler bıraknuştır.39 Ansiklopedi çalışmaları da yapmış, ed­DüstUr gazetesini, el-Hayat ve el-Vecdiyyat dergilerini çıkarmıştır. Bunun yaru sıra Ezher dergisinin yazı işleri müdürü olarak yıllarca görev yapmış, döne­min önemli gazete ve dergilerinde çok sayıda yazı kaleme almıştır.4o

Ferid Vecdi'nin eserleri kronolojik sırayla şunlardır:

1. el-Felsefetü'l-hakka fi beda'i'i'l-ekvan (1895): İnsanın yapısı, yaratılışın hik­metleri, hayvanlar ve bitkiler alemi gibi konulan içermektedir. 41

2. Tatbzku'd-diyaneti'l-İslamiyye (1898): İnsan, din ve ilim, İslam, akıl hürriyeti, kişisel, allevi ve toplumsal görevler gibi konuları içermektedir.42

3. el-Hadzkatü'l-fikriyye fi isbiiti vücudi'llah bi'l-berahzni't-tabl'iyye (1901): Al­lah' a iman, ateizm ve metafizik gibi konuları ihtiva etmekte, İslam dini, fıtrat dini olarak gösterilmektedir. 43

4. el-Mer'etü'l-müslime (1901): Kasım Emin'in el-Mer'etü'l-cedzde adlı eserine yazılmış bir reddiyedir. 44

36 el-Cündi, Mıılııımmed Ferld Vecdi', s. 76, 79-80. 37 el-Cündi, Muhammed Ferld Vecdi, s. 5-7; Haciri, Muhammed Ferid Vecdi, s. 128-132. 38 el-Cündi, Mıılıammed Ferid Vecdi', s. 84; Üveys, "Muhammed Ferld Vecdi", Edvaii'ş-Şeria, s.

466-467. 39 Cum'a, "Muhammed Ferid Vecdi", Mecelletii'I-Edebi'I-İsltlmiyye, s. 54. 40 el-Cündi, Mulıammed Ferld Vecdi, s. 188-190. 41 H. Mehmet Soysaldı, "Muhammed Ferid Vecdi, Tefsiri ve Tefsirdeki Metodu", Fırat Üniver­

sitesi İlnlıiyat Fakiiliesi Dergisi, 1999, sayı: 4, s. 3. 42 Muhammed Ferld Vecdi, Tııtbil.:-u'd-diyaneti'I-İslfimiyye, İstanbul: Matbaatü'l-Osmaniye, 1316

H. 43 Soysaldı, "Muhammed Ferid Vecdi, Tefsiri ve Tefsirdeki Metodu", Fırııt Üniversitesi İ/nhiyat

Fakiiliesi Dergisi, s. 4. 44 Yusuf İlyan Serkis, Mıı'cemii'l-matbflllti'/-'arabiyye ve'l-muarrebe, Kahire: Matbaatu Serkis,

1928, s. 1452.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERID VECDI'NiN MAKAMELERINDE AHLAKI VE SOSYAl KONULAR 1 149

S. el-İslam fi 'asri'l-'ilm (1902): İnsan, son peygamberin hayab, metafizik, Kur'an'ın icazı, ilimler ve din, ruh çağırma ve hipnotizma gibi konulan ihtiva etmektedir.45

6. Safuetü'l-'irfiin fi tefszri'l-Kur'iin (1903): el-Mushafu'l-müfesser adlı tefsir çalış­masının mukaddimesidir.46

7. Kenzii'l-'ulU.m ve'l-luga (1905): Ansiklopedi çalışmasıdır.47

8. Sefirii.'l-İsliim ila sa'iri'l-akvam (1907): İslam Dini'nin evrenselliğini anlatan bir tebliğdir.48

9. el-Mushafu'l-müfesser (1907): Tefsir çalışmasıdır.49

10. Lord Croiner ve'l-İsliim (1908): Lord Cromer' e yazılmış bir reddiyedir.so

ll. Da'iretü ma'iirifi'l-karni'l-'işrln (1910-1918): Ansiklopedi çalışmasıdır.sı

ıı. el-Vecdiyyiit: Makiiliitün hayiiliyye fi seblli'd-dln ve'l-luga ve'l-vatan (1911):

Vecdi'nin maka.me türü yazılarını içermektedir-sı

13. Mecmu 'atü 'r-resa'ili'l-felsefiyye (1914): Materyalizm eleştirilmişfu.53

14. Kitabu'l-muallimfn (1918): Eğitim Bakanlığı'nın ilkokullar için yayımladığı eğitim yöntemlerinin ayrınblı bir şerhidir.54

lS. 'Ala atliili'l-mezhebi'l-maddl (1921): MateryaliZin tenkit edil.miştir.ss

16. Düsturu't-tegazzf (1921): Sağlık ve vejetaryenlikle ilgili görüşler aktarılmış­br.s6

17. Nakdü ki tab fi'ş-şi'ri'l-ciihilz (1926): Taha Hüseyin'in Fi'ş-şi'ri'l-cahilz adlı ese­rine yazılan eleştiri kitabıdır.57

45 Muhammed Ferid Veccli, el-İslam fi 'asri'l-'ilm, Kahire: Matbaatü'l-Muahhid, 1932. 46 Muhammed Ferid Veccli, Safuetii'l-'irflin fi tefslri'l-Kıır'fin, Kahire: Mataibü'ş-Şa'b, 1903. 47 Muhammed Ferid Vecdi, Kenzii'l-'ıılılm ve'l-luga, Kahire: Matbaatü'l-Vaiz, 1905. 48 el-Cündi, Muhammed Ferid Vecdl, s. 190. 49 el-Cündi, Mıılıammed Ferid Vecdi, s. 26. Muhammed Ferid Vecdi'nin tefsiri ve tefsir görüşleri

ile ilgili Türkiye'de iki tez çalışması yapılmıştır. Bkz. H. Mehmet Soysaldı, Muhammed Ferid V ecd i ve el-Mııslıafıı'l-Miifesser İsimli Eserinin Ta/ılili, (Yayımlanmanuş Yüksek Lisans Tezi), Er­ciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1990; Sema Geyin, Son Devir Milfessir/e­rinden Mıılıammed Ferid Vecdi'nin Tefsir Görüşleri, (Yayımlanmanuş Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2011.

50 Yusuf Şevki Yavuz, "Muhammed Ferid Vecdi", DİA, Arıkara 1995, XII, 395. 51 Muhammed Ferid Vecdi, Dii'iretii ma'firiji'l-knrni'l-'işrln, Beyrut: Dfu:ü'l-Marue, 1971. 52 Serkis, Mıı'cemii'l-matbıliiti'l-'arabiyye ve'l-mııarrebe, s. 1452. 53 Serkis, Mıı'cemii'l-matbılfiti'l-'arabiyye ve'l-mııarrebe, s. 1452; Yavuz, "Muhammed Ferid

Vecdi", DİA, XII, 395. 54 Serkis, Mıı'cemii'l-matbiifiti'l-'arabiyye ve'l-mııarrebe, s. 1451. 55 Yavuz, "Muhammed Ferid Vecdi", DİA, XII, 395. 56 Üveys, "Muhammed Ferid Vecdi", Edviiii'ş-Şeria, s. 485; el-Cüncli, Muhammed Ferid Vecdi, s.

83,189. 57 Muhammed Ferid Vecdi, Nakdii kitfib fi'ş-şi'ri'l-ciihili, Kahire: Da'iretü Ma' arif, 1926.

Sakarya Oniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

ıso 1 Fatma Hayrünnisa ÇIL

18. el-Edilletü'l-'ilmiyye 'ala cevazi tercemeti'l-Kur'an (1931): Kur'an'ın tercüme edilmesinin sağladığı faydalar zikredilmiştir.ss

19. el-İslam dlnü'l-hidaye ve'l-ıslah (1940): Din ve vahiy, İslam şeriatı, İslam'ın etkisi, İslam hakkındaki ş~phelerin red di, İslam' da kadın gibi konulan içermektedir. 59

Veeeli'nin yayımladığı gazete ve dergiler şunlardır:

ı. el-Hayat Dergisi (1899-1900, 1906-1907, 1914-1915): İslam'a yöneltilen şüp­helere cevap verilmiş, A vrupah aiimlerin ruhun varlığına dair araştırma­larına yer verilmiştir. Dergide, makameler için de bir bölüm ayrılnuştır.60

2. ed-Düstar Gazetesi -Haftalık Dergi- (1907-1910, 1922-1933): Siyasi, :i.lmi, fel­sefi ve dini konularda yazılara yer verilmiştir.61

3. el-Vecdiyyat (1921-1922): Toplam on yedi sayıdan oluşan dergide, makfune türü yazılara yer verilmiştir.62

4. Mecelletü Nuru'l-İslam (Ezher Dergisi) (ll Eylül1933-Şubat, 1952): Veceli, yazı işleri müdürlüğünü yaptığı bu dergide; dini, felsefi ve toplumsal içe­rikli yazılar kaleme almıştır. 63

ll. Muhammed Ferid Veeeli'nin Makfuneleri

Muhammed Ferid Veceli, el-Hayat ve el-Vecdiyyat dergilerinde makame türü yazılarına yer vermiştir. Ayrıca 1911 yılında, makamelerini içeren el-Vec­diyı;at: Makaliitun hayaliyye fi seblli'd-dfn ve'l-luga ve'l-vatan adlı eserini yayım­lamıştır.64 Eserin ikinci baskısı 1928 yılında el-Vecdiyyat adıyla yapılmıştır.65 1982 yılında el-Vecdiyyat: Malalmııtu Muhammed Ferfd Vecdladıyla, Muhammed Abdülmün'irn el-Hafaci ve Abdiliaziz Şeref'in tahkikiyle yeniden basılmış­tır.66

58 Üveys, "Muhammed Fend Vecdi", Edvaü'ş-Şeria, s. 484. 59 Muhammed Fend Vecdi, el-İslam diııii'l-lıidiiye ve'l-ısliilı, I<ahire: Darü'l-HilaJ, 1962. 60 el-Cündi, Muhammed Ferid Vecdi, s. 190. 61 Hacirl, Muhammed Ferid Vecdi, s. 162; el-Cündi, Mulıammed Ferid Vecdi, s. 190. 62 el-Cündi, Mıılınmmed Ferid Vecdi, s. 79, 190. 63 el-Cündi, Mulınmmed Fena Vecdi, s. 85. 64 Serkls, Mıı'cemii'l-matbllati'l-'arabiyye, s. 1452. 65 Muhammed Fend Vecdi, el-Vecdiyy8t, Kahire: Matbaatu Da'iretü Ma'fuifi'l-Kami'l-'İşıin,

1928. Bkz. el-Cündi, Muhammed Ferid Vecdi, s. 189. 66 Muhammed Ferid Vecdi, el-Vecdiyy8t: Mnkılmiihı Muhammed Ferid Vecdi, thk. Abdiliaziz Şeref,

Muhammed Abdülmün'im Hafaci, Beyrut: Daru'l-Kitabi'l-Lübnaru, 1982. Bu eserin takdim yazısı dışındaki bölümler, 1928 yılında Veeeli'nin kendisinin yayımladığı el-Vecdiyyiit adlı ki­tapla aynıdır. Dolayısıyla, eserin derleme değil; te'lif bir eser olduğunu rahatlıkla söyleyebi­liriz. 1911 yılında Vaiz matbaasında basılan esere ulaşa.mamış olsak da, el-Cündi'nin bu ese­rin ikinci baskısının 1928 yılında yapıldığına dair ifadeleri, 1911 ve 1928 yıllarında yayımla­nan eserin aynı olduğunu düşündürmektedir.

Sakarya Oniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECÔI'NiN MAKAMELERiNDE AHLAKi VE SOSYAL KONULAR J 151

Vecdi el-Vecdiyyat adlı eserinin başında el-Hemedaru, el-Harm, ez-Zemah­şer!, es-Süyliti ve Nasif el-Yaziô gibi üstatların izinden giderek makamelerini kaleme aldığuu ifade etmiştir.67 el-Vecdiyyat; "Birinci Vecdiyye", "İkinci Vec­diyye", "Üçüncü Vecdiyye" ... şeklinde numaralandırılnuş on sekiz makameyi ihtiva etmektedir.68 Makamelerin tümünde rav! (anlab.cı), hayall bir şahsiyet olan "Vicdan" dır. Vicdan genellikle maceracı, meraklı, bilgi ve hikmet aşığı, erdemin peşinden koşan ve gizemli şeyleri seven bir kişidir.

Makame kahramanlarına gelince; bazen ismi zikredilen şahıslar (Mösyö Legrand, Mösyö Edouard, Mösyö Oscar, Mösyö Briand, Ebu'l-İkbal, Ebu'l­Ribel, Cevvaı, Ebfı Süleyman, Muğire b. Alkame ... ), bazen ismi zikredilme­yen şahıslar (sokak çocuğu, bir dilenci, işçi, ihtiyar bedev!, garip yolcu, Er­demli şehrin emlri, polis, askerler, liman güvenlik memuru, hatip, cami cema­ati ... ), zaman zaman da farklı gezegen yarab.kları, hayvanlar ve çiçekler kah­raman olarak seçilmiştir.

Bedlüzzaman el-Hemedaru ve el-Har!rl'nin makamelerinde olduğu gibi Vecdl'nin makamelerinde de (giriş bölümünde) yol ve yolculuk teması işlen­miştir. (Bu yolculuklar, basit mekan değişimlerinin ötesinde, Vicdan'ın içsel serüvenini temsil etmektedir.) Makamelerin gelişme bölümünde, ravlnin ve kahramanların başlarından geçen olaylar anlab.Imıştır. Farklı sfıretlere bürün­müş olan kahramanın gerçek yüzü, makamelerin sonuç bölümünde açığa çı­karılmışb.r. (Makamede öne çıkan kahramanın, genellikle Vicdan'ın hocası el­Haklm b. Mürşid olduğu anlaşılmaktadır. )

Makame türünde yazılmış yazılarda olduğu gibi el-Vecdiyyat'ta da seeili nesir dili kullanılmış, tasvir, teşöıh ve mecaz gibi edebi unsurlara, ayet, hadis, şiir ve garip kelimelerin kullanımına yer verilmiştir. Ancak el-Vecdiyyat'ta kla­sik dönemdeki makamelerde bulunan yüksek ve sanatlı üslfıptan ziyade nis­peten yalın bir üslfıbun bulunduğu dikkat çekmektedir.

A. Ahlaki ve Sosyal Konular

el-Vecdiyyat'ta dini, felsefi ve tasavvufi görüşlerezaman zaman ab.flar yapıl­mış olsa da, çoğunlukla ahiili ve sosyal meseleler konu edilmiştir. Makame­ler yoluyla birey ve toplum ahlakının geliştirilmesi hedeflenmiştir.

Aşağıdaki tabloda, el-Vecdiyyat'ta yer alan ahiili ve sosyal konular görül­mektedir:

Tablo-ı: el-Vecdiyyat'ta Yer Alan Ahlaki ve Sosyal Konular

67 Muhanuned Ferid Vecdi, el-Vecdiyı;iit, 1982, s. 43. Çalışmada bu esere yapılan atıflarda kısaca el-Vecdiyyiit adı kullarulacaktır.

68 Makamelerin, mımaralanna göre isimlendirilmeleri İbn Nakı.ya'run makamelerinde de gö­rülmektedir. Bkz. Karaca, Arap Edebiyatında Malaime, s. 14.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

152 1 Fatma Hayrünnisa ÇIL

Makam e Konu No

ı İnsanın ahiakl yapısı

2 Sokak çocuklan

İnsanın ak1i kabiliyetlerinin eğitimle desteklenmesi

3 Ahiakl ve manevi eğitimin önemi

Toplumsal değerlerin insanın yapısı ve gelişimi açısından sor-

4 gulanması

Vaktin önemi

5 Erdemli hayat

6 Arzu ve hevesiere uymakta mutedil olmak

Zorlukların ardından gelen ferahlık

7 İnsanın doğaya karşı duyarsızlaşması, doğayı tahrip etmesi

8 Toplumda ahlaksızlığın yayılmasını önlemek

Hayvanlan korumak

9 İnsanın, kendi hayabru sorgulaması

lO Doğayı ve hayvanları korumak

Medeniyetin esası

ll Akla uygun bir yaşam

Erdemli şehir

12 İnsanın kemaJ.i

13 Aliınıerin toplumu ıslah vazifesi

Zorluk zamanında metanet

14 Değerler eğitiminin önemi

Medeniyetin diğer yüzü

15 Kadının çalışma hayatına katılmasının sakıncaları

16 Eski-yeni çabşmasırun çözümlenmesi

17 Azimle ıslaha çalışmak ve ümitvar olmak

18 Ahlak Kavramı

Sakarya Oniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECDi'NiN MAKAMElERINDE AHLAKi VE SOSYAl KONUlAR 1 153

ı. Ahiili Konular

a) Ahlak Kavramı

Ahlak kavramıru ve ahiakın menşeini konu edinen On Sekizinci Vecdiyye'de

konunun işlenişi şöyledir: Vicdan ve arkadaşları bir gün buluşup sohbet eder­ler. Vicdan'ın arkadaşlarından birisi (0 ... ),69 son devir Arap şairlerinden Ah­

med Şevki'ye (1868-1932) ait bir beyitle ahlak mevzfıundan konu açar: • • • • 70 .. ~.:ı~:;;; tA. · ·1·

1'-' - • .(- ; <.J"':'J

"Bir milletin yapısımtimur değildir, (insanlann) ahltikı hartip olmuşsa."

Bu beyiti dinleyen (K ... ), arkadaşına ahiakla neyi kastettiğini sorar. "0, anka kuşu mudur yoksa binlerce yıl nesillerin uğrunda yok olduğu kimyevt bir iksir midir?"71 diyerek ahiakın varlığını sorgular. Hemen sonra (D ... ), "Ne kadar il­ginç! Ahinkın varlığından şüphe mi ediyorsun? O, erdemli hayatın temeli, mutlulu­ğun esasıdır. "n diyerek ahlak kavramına yüklediği değeri ifade eder. Bunun üzerine (K. .. ) ahiakla ilgili görüşlerine şöyle açıklık getirir: "Ahlakın varlığın­

dan şüphe etmiyorum. Hayvanlarda dahi gördüğüm bir şeyden nasıl şüphe ederim? Fakat onun vtiizlerin ve keltimcılann istediği, filozof ve ahlakçılann dilediği şekilde şekillendiğini iddia eden kişilere karşıyım. "73 (K. .. )'run ifadelerinde, ahlakı doğal

bir kaynağa dayandırmak istediği görülmektedir.

Konuşmaya (N ... ) de dahil olarak "Kardeşim, ahltikın hayvanlarda olduğu şe­kilde fttrl olduğıınu mu söylemek istiyorsun?" diye sorar. (K ... ), bu soruya şöyle cevap verir: "Altiakın sosyal hallerin, ekonomik etkenierin ve diğer psikolojik ve ev­rensel timillerin meı;vesi olduğunu, onun mecrasını değiştirmenin de kimsenin teke­linde olmadığını söylemek istiyorum." Sözlerinin devanunda, psikolojik durum­ları tabiat olayıarına benzetir: "N ehrin taşması, yağmurun yağması ve nemin yük­selmesi nasıl insanın isteği ile gerçekleşmiyorsa psikolojik durumlar da viiizierin va­azlanyla ve nasihat eden kişilerin öğütleriyle değişmez. Aksi olsaydı bütün milletler davetçilerin çağrısı ile kemtilin yüksek derecelerine ulaşırlardı. "74 Yazarın bu nok­taya kadar (K ... )'run görüşlerini açıkladığı aşikardır. Daha sonra yazar, konuş­

maları sessizce dinleyen bedevi bir adaım söze dahil ederek (K. .. )'run görüş­lerini eleştirir. Bedevi adam, ahlakı sosyal duygu, haz ya da fayda gibi sınırlı maddi kaynaklara değil, ruhani bir kaynağa dayanclınr.75

69 Bu makaınede Vicdan'ın arkadaşlarnun isimleri açıkça zikredilmemiş; yalnızca isimlerinin baş harfleri belirtilmiştir.

70 Ahmed Şevki, eş-ŞevJ..-iyı;at, Beyrut: Daru'l-Avde, c. 1, 1988, s. 65; Veccli, el-Vecdiyylit,-s. 334. 71 Veccü, el-Vecdiyylit, s. 334. 72 Veccü, el-Vecdiyyat, s. 334. 73 Veccü, el-Vecdiyyat, s. 334-335. 74 Veccü, el-Vecdiyylit, s. 334-335. 75 Veccü, el-Vecdiyyat, s. 355.

Sakarya O niversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

154 1 Fatma Hayrünolsa Ç.IL

Makamede yazar, bedevi adamı hikmet ve bilgi ile donatnuş, (K. .. )'run gö­rüşlerini bir bedevinin diliyle eleştirmiştir. Böylece hem okuyucucia hayret duygusu uyandımuş hem de bilgi ve hik:ıneti medeni bir insana hasretmedi­ğini göstermiştir. Makamede, karşıt görüşlerin diyaloglarla anlatılınası ve be­yitlerden yararlanılması anlatımı etkili kılmıştır.

b) İnsanın Ahlaki Yapısı ve Tekamül Kabiliyeti

İnsanın ahlaki yapısını konu alan Birinci Vecdiyye'de konunun işlenişi şöyle­dir: Bir tren kompartımanında yolcular arasında "insanın yapısı" üzerine bir konuşma geçer. Yolculardan birisi (Mösyö Legrand), insanın mekanik tabiat düzeninin bir parçası olduğunu iddia eder.76

Mösyö Legrand'ın görüşleri aslında insana materyalist açıdan bakan yak­laşımlan temsil etmektedir. Mösyö Legrand'ın düşüncesini eleştirrnek isteyen yazar, bunu Kont'un diliyle yapar. Öncelikle Kont'la ilgili okuyucunun zih­ninde olumlu bir imaj çizmek için onu şöyle tasvir eder: "O; otuz beş yaşlarında, iyi giyimli, güzel görünümlü, uzun şapkası önemli ya da zengin bir kişi olduğunu gösteren bir gençti. "77 Ardından Kont'u konuşmaya d§hil ederek Mösyö Leg­rand'ın görüşünü eleştirir: "İnsan, var olduğundan beri bu mekanik düzene boyun eğip sınırlı, maddi ihtiyaçlarını karşılamakla yetinseı;di, ahlnkz açıdan maymunlardan üstün olmazdı." Sonra "İnsan, bu hayvani mekanik güdülere karşı çıkıp genel ahlakı ortaya koydu. "78 diyerek insanın, tabiat düzenine boyun eğmeyip ahlakı ortaya çıkardığını açıklar.

Yedinci Vecdiyye'de ise makame kahramanlan olan kuşlar, insan türünü kıyasıya eleştirirken, bülbül, "Terakki kabiliyeti ile (insan), hayalin erişemeı;eceği kemiile erişir. Y en;üzünü bir halden başka bir hale çevirir. "79 diyerek insanın ge­lişme potansiyeline dikkat çeker.

Görüldüğü üzere Veccü, makamelerinde diyaloglar yoluyla karşıt görüş­leri açıklamış, kahramanların fiziksel görünümleri ile ilgili tasvirlere yer ver­miş ve intak (insan dışındaki varlıklan konuşturmak) sanabndan yararlana­rak konuyu işlemiştir.

c) Toplumsal Değerlerin Sorgulanması ve Ahlaki Değerlerin Korunması

el-Vecdiyı;at'ta, toplum hayabnda muteber bazı değerler sorgulanmıştır. Bu­nun en açık örneğini Dördüncü Vecdiyye'de görmekteyiz. Bu makfu:nede, serçe sfuetine bürünen Vicdan, kahve bahçesinde bulunan bir ağacın dalına

76 Vecdi, el-Vecdiyı;fit, s. 48. 77 Vecdi, el-Vecdiyı;tit, s. 51. 78 Vecdi, e!-Vecdiyyfit, s. 53, 55. 79 Vecdi, el-Vecdiyyiit, s. 156.

Sakarya Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECDi'NIN MAKAMELERINDE AHLAKfVE SOSYAL KONULAR JlSS

konar ve ağacın altında konuşan iki adaının konuşmalanİu dinler. Adamlar­dan ilki, arkadaşına şöyle söyler: "Sen böyle olduğun sürece insanların katındaki değerin az olur. Seni önemsemez ve küçük görürler." Adam, sözlerini yaşadıklan olaylarla destekler: "Az önce arkadaşının evindetjdik. Pek çok alim ve yönetici de aynı meclistetjdi. Orada falancanın sesinden daha gür bir ses duydun mu?" Ardın­dan bahsedilen şahsın sahip olduğu konuma, ineitici sözleri ve iğneleyici ko­nuşması sayesinde geldiğini açıklar. so

Başka insanlan ineiterek sözünü dinietmeyi başaran insanlar, toplum ha­yatında her zaman görülebilmektedir. Erdemlerden uzak, zerafet, saygı, hür­met ve empati gibi değerlerden mahrum bazı insanlar toplumda haksız prestij edinebilmektedir. Makame, işte bu gerçeğe işaret etmektedir.

Arkadaşına öğütler veren adam, toplumda saygın bir kişi olmak için sahip olması gereken vasıflan zikreder. Bu vasillardan ilki, "cesaret" tir. Bu konuda arkadaşına, prestij sahibi kişileri öğrencilik dönemi arkadaşları gibi karşıla­masını, onların kibrini arbracak herhangi bir davraruşta bulunmamasını öğütler. İkinci vasıf ise "gevezelik"tir. İçinden geldiği gibi konuşmasını, sö­zünü kesrnek isteyenleri duymazdan gelmesini, hatta sesini yükseltip onları susturmasını önerir. Üçüncü özellik, "kaba kuvvet''tir. "Falanca benimle tar­tıştı. Ona şöyle kızdım, böyle karşı koydum ... Falanca ayırmasaydı onu dövecektim." şeklindeki ifadeleri sık sık kullanmasını önerir. İkinci adama gelince o, arka­daşının sözlerini nasihat değil, şeytani telkinler olarak görfu.Sl

Makamede bahsi geçen ~ arkadaştan ilki, toplumda prestij sahibi olmak için geçerli olan değerleri sorgulamadan kabul eden kişiyi temsil ederken, ikinci adam, toplumsal değerleri bireyin ve toplumun ahlaki gelişimi açısın­dan sorgulayan bir insanı temsil etmektedir. Yazar, toplumun değer ölçüle­rinde birtakım sapmalar olabileceğini bu şekilde göstermektedir.

Sekizinci Vecdiyye'de Vicdan, Kahire caddelennde dolaşırken birden gü­zel kızları takip eden bir grup genci görür. Gençler son derece toy ve ahlak­sızdır. Sarhoş olmadıklan halde sarhoş gibi sendelemekte, arslandan kaçan ürkek eşekler gibi bağnşmaktadır.sı Onlar bu haldeyken yoldan geçenler de onların davranışlarını hiç yadırgamaz. Hemen sonra iri yapılı, güçlü kuvvetli, takke ve taylasaru olan bir adam görünür. Gençleri şöyle azarlar: "Ey biiyüZen­miş (gençler)! Arsızlık sizde bu dereceıJe mi vardı? Ey akılsızlar güruhu! Sizi arzula­rınız yönlendiriyor. Aşağılıkta domuzlara benzediniz. "83 Adam, eleştiri oklarını

80 Vecdi, ei-Vecdiyyiit, s. 107-108. 81 Vecdi, ei-Vecdiyyiit, s. 107-l12. 82 Vecdi, ei-Vecdiyyiit, s. 169. Vecdi'nin kullandı~ (:;j3 &: .:..;; ;;:"··iı ~ı.._,~! il~_;)

ifadesi, "Arslnııdnn iirküp knçnn ynbnıı eşekleri gibidirler." (:;j3 &: .:..j ;_i.:; fo>. r-f'is) ayetlerin­

den iktibas edilmiştir. Bkz. Müddessir SUıesi, 74/50-51. 83 Vecdi, ei-Vecdiyyiit, s. 170.

Sakar'fa Üniversitesi ilahiyat FakGitesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

156 1 Fatma HayrOnnisa ÇiL

yalnız gençlere yöneltmez, ahlak clışı davranışlara göz yuman herkesi hedef alır. Farklı şekillerle de olsa herkesin bu rezillikte eşit olduğunu, içinde bu­lundukları durumu seyretmekten rahatsız olmaclıklarını ve bu durumu en­gelleme cesareti göstermediklerini ifade eder.84

Görüldüğü gibi makaınede, ahlak dışı davranı~lara göz yumulmaması ge­rektiği gösterilmiştir. Konunun işlenişi sırasında gençlerin tutum ve davra­nışları ve onlara karşı çıkan adaının dış görünüşü tasvir edilmiş, Kur'lin-ı Ke­

rim' de Müddessir Sfuesi'nde geçen ibarelerden yararlarularak teşbihe başvu­rulmuştur.

d) Aliınıerin Toplumu Islah Vazifesi

el-Vecdiyyiit'ta aJiınlerin toplumu ıslah vazifelerine temas edilmiştir. On Üçüncü Vecdiyye'de, makfune kahramanı olan Muğlre b. Alkame, geçmişte yaşamış, asırlarca süren uykunun ardından gözlerini modem zamana açmış bir kişi olarak tasavvur edilmiştir. Konunun işlenişi şöyledir: Vicdan Muğlre'yi m ağaradan çıkardıktan sonra onu kendi evinde misafir etmek ister. Birlikte mezarlık caddelerinden geçerek ilerlerler. Bu esnada Muğlre, kabris­tanda bulunan odaları fark edip "Kabristanda mı oturuyorsunuz?" diye sorar. Vicdan, kabristanda oturmaclıklannı fakat bayram ve panayırlarda kadınların gelip ölülerini yad etmek için orada kalclıklarını söyler. Ardından gürültü içinde gelen bir cenaze görürler. Muğlre hayretle "Ölülerini gürültü içinde gö-meıı nasıl bir milletsiniz?" diye tepki gösterir. Sonra cenazede dua eden fakir- \ leri, başı açık, yalın ayak dolaşıp Nebi (a.s.)'ı övücü şiirler okuyan çocukları, koku şişeleriyle buhurdanlık taşıyan bir grup insanı görürler. Zeynebl Ca­rnii'ne vardıklarında, orada geleneksel bir kutlamaya tanık olurlar. Muğlre, insanların bu kutlamada zikirler eşliğinde sallanıp raks ettiklerine tanık olur. Dayanarnayıp Hz. Peygamber'in (s.a.)"Sizden kim bir kötülük (miinker) görürse onu eliyle değiştirsin, buna gücü yetmezse diliyle onun kötü olduğunu söylesin, buna da gücü yetmezse kalbiyle ona buğzetsin!"BS hadisini söyleyip insanların üzerine yürür. Daha sonra Vicdan'a dönerek "Emr-i bi'l-nıa'ruf, nehy-i ani'l-münker ya-

. pan alimleriniz yok mu?" diye sorar.86

Makfunede çevresinde gördüğü bid'at ve ahlak dışı davranışlara çok üzü­

len Muğlre b. Alkame'nin, bir hadise dayanarak tepki gösterdiği ve toplumiın ıslahından alimleri sorumlu tuttuğu görülmektedir.

84 Vecdi, el-Vecdiyı;iit, s. 170-171. 85 V ecd!, el-Vecdiyyiit, 255. Hadisin tam metni için bkz. Müslim, ''İman", 78; Ebu Davıld, "Salat",

248. 86 V ecd!, el-Vecdiyı;iit, s. 252-255.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECOi'NiN MAKAMELERiNDE AHLAKi VE SOSYAL KONULAR 1157

e) Eğitimin Önemi

el-Vecdiyyat'ta eğitime büyük önem atfedilmiş, ahlaki-manevi eğitim yüceltil­miştir. İkinci Vecdiyye'de konu şöyle işlenmiştir: Vicdan, bir gün arkadaşım ziyaret etmek için evinden çıkar. Yolda, yedi yaşından küçük, yalın ayak, başı açık, üzerinde yıprannuş, eski layafetleri olan bir çocuk görür. Çocuk, avu­cuna aldığı toprağı etrafa saçmaktadır. Vicdan, ona durmasuu söylese de ço­cuk, onun sözlerine kulak asmaz. Vicdan, "Utanmıyor musun?" diye sordu­ğunda çocuk, soğukkanlı bir şekilde "Kimden?" diye cevap verir. Vicdan, "Yoldan geçenlerden ve bu evlerde oturanlardan ... " dediğinde çocuk, "Benden utanmayqndan ben niye utanayım?" diye karşılık verir. Vicdan merakla, "Neden senden utansınlar?" diye sorunca çocuk, "Beni bu şekilde kendi halime bırakıp ih­mal ettikleri için ... " diye cevap verir, Vicdan zor şartlar albnda yaşayan, bu yaştaki bir çocuğun verdiği cevaplara çok şaşırır. Onun yaşam hikayesini din­ler, .topluma karşı içinde biriktirdiği kini fark eder. Ardından Allah'ın ona üs­

tün bir akıl bahşetmiş olduğunu, matbu (doğuştan sahip olunan) aklıru, mesmu (sonradan tecrübe ve bilgiyle gelişen) akıl ile desteklerse harikalar ya­ratacağım ifade eder. Çocuk da"Akl-ı mesnıu ile desteklenmezse, akl-ı matbunun fayda vermemesinden korkuyorum.'~ diyerek Vicdan' ı onaylar ve şu beyitleri okur:87

~jf:/b•i

~~rJI~! t}.u~lj}.j

q:fu jiojı ~h tf.ia.e 8~

~~8J~ w-ss

"Aklı iki akıl gördüm; matbu ve mesmu akıl,

Matbıl akıl fayda vermez, mesmıl akıl olmayınca,

Gözün fayda vermediği gibi, güneş ışığı olmadığında ... "

Makamede, yazarın bir sokak ço~ğunu kahraman olarak seçip akl-ı

matbu ve akl-ı mesmu kavramlarından yararlanarak eğitim konusunu işle­diği görülmektedir. Yukarıda geçen beyitlerin Hz. Ali'ye atfedilen şekli şöy­ledir:

87 Vecdi, el-Vecdiyyfit, s. 63-69. 88 Vecdi, el-Vecdiyı;fit, s. 69.

~ j tfk; if'j.j;. ~ı

tf.ia.e ~rJ 1~! ~ 8 ~j 1 • .. ~ .. .. .. .. 89 tp; ~ı ~ _;.;. j ~ı ~ _;.;. ~ ~ l4S

89 Ragıb el-İsfaharu, el-Müfredfit fi ğnribi'l-Ku r'fiıı, thk. Muhammed Seyyid Geylani, Kahire: Mus­tafa el-Bab! el-Halebl, 1961, s. 342; el-Maverdi, Edebıı'd-diinyfi ve'd-diıı, Beyrut: Daru İkra', 4. baskı, 1985, s. 21; Hz. Ali'ye atfedilen bu beyitler Tficii'l-'nrlıs'ta ise şöyle geçmektedir: "Akıl

Sakary.ı Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

158 1 Fatma HayrOnnisa Çil

"Akıl iki çeşittir: Matbü ve mesmu akıl,

Mesma akıl fayda vermez, matba akıl olmazsa,

Nasıl ki güneş ışığı fayda vermez, gözün ışığı olmadığında ... "

Yukarıda yer alan beyitlerden ilkinde, mesmfı akla vurgu yapılırken ikin­

cisinde matbu akla vurgu yapılmaktadır. Yazarın, anlab.mı beyitlerle destek­lemesi, metnin estetik gücünü arttırmıştır.

f) Erdemli Yaşam

On Dördüncü Vecdiyye'de Vicdan ve Faslı arkadaşının bir balinanın karnın­

dan kurtulma serüvenleri, ardından karşılaştıkları bedevi kabilenin sade ve ahlaklı yaşamı anlatılmıştır. Bedevi kabilenin büyüğü, geçmişini ve köklerini . şöyle anlatır: "Babamız el-Hakfm b . .Akil, Seı;f b. Zuyezen et-Tebez yönetimindeki Yemen'in medenz (gelişmiş) dönemlerinde oranın siikinlerindenmiş. Hakim b. Akil; kiiiniitı incelemeıji sever, insanı kötii vasıJiara sürükleı;en, hayvani çukura düşüren, yalanı, hileı;i, iftirayı ve kan dökmeı;i alçak hedefler uğrunda kullanmaya sevk eden şeyin, lüks yaşamak, debdebe ve siis peşinde koşmak olduğuna inanmış, ilkel sadeliğe yönelmiştir." Sözlerinin devanunda şu bilgileri aktarır: el-Hakim b . .Akiı, kav­mini ıslah etmek için yıllarca çalışmış fakat kavminin hayva.nl bir yaşayışa

daldığıru görünce uzaklaşmaya karar vermiştir. Hayal ettiği, insan hayatına yakışan, ahlaklı bir yaşamı tercih eden bir millet oluşturmak için bir gemi yap­mış, gemiye ailesini ve hayvanlardan birer çifti alarak denizde yol almıştır.

Rüzgar, onu ve ailesini yüz günün ardından bulundukları adaya taşımıştır. Orada, güven içinde ziraatle meşgul olarak yaşam sürmüştür. İnsanın arzu ettiği mutluluğun doğru erdemler olduğuna inanarak ailesine bunun eğiti­mini vermiştir.9o

Makamenin devanunda, Vicdan ve Faslı arkadaşı bir kayık yapıp bedevi kabileden ayrılır. Günlerce süren deniz yolculuğunun ardından Sicilya ada­

sına giden bir gemiye binip oraya giderler. Bu noktada yazar, Sicilya adasın­daki aktif yaşamı betimler. Sicilya adasındaki yaşamla bedevi kabilenin ya­şamlarını karşılaştırır. Sicilya adasındaki medeni yaşamı, kahramanların di­

liyle eleştirir. Bu yaşamı, babanın kızını dahi tanımadığı, hayva.nl rekabet ve çılgınca çekişmelerle kirlenmiş bir hayat şeklinde değerlendirir.91

iki (çeşittir): Matbu ve mesmu (akıl)! Matbfı akıl fayda vennez, mesmıl (akıl) olmaynıca 1 Giineş ışığı­ımı fayda vennediği gibi, göziin ışığı olmııymca." Bkz. Zebidi, Tiicii'l-'anis min ceviihiri'l-Kdmıls,

Beyrut Daru'l-Fikr, 1994, XV, 504. 90 Vecdi, el-Vecdiyyat, s. 268-269. 91 Vecdi, el-VecdiyıJiil, s. 273.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FE Ri D VECDi'NIN MAKAMELERINDE AHLAKi VE SOSYALKONULAR jl59

Yazann öncelikle bedevi kabilenin mutlu yaşamıru, ardından Sicilya ada­sındaki halkın mutsuz yaşamıru resmetmesi, medeniyetin her zaman mutlu­luk getirmediğini göstermek içindir. Yazara göre, sade ve erdemli bir yaşam, medeni ama mutsuz bir yaşamdan daha yücedir.

g) Akla Uygun BirYaşam

el-Vecdiyyat'ta (ideal) ınsan, maddenin esaretinden ve aşınlıklanndan kurtul­muş bir varlık olaraktasavvur edilmiştir. Bu düşünce, Albncı Vecdiyye'de ihtiyar bir adamın konuşmasına dercedilmiştir. İhtiyar adam, babn ehline göre ınsanın akli bağımsızlık tahtına kurulduğunu, bedeninin zorunlu ihti­yaçları dışında hayvani varlık sahasından uzaklaşb.ğıru, şehvaru eğilimlere kapılmayıp, kalbini bozacak şeylere yönelmeyip aklını kullanarak kemaline uygun tercihlerde bulunduğunu ifade etmiştir. "Ruhlarını görünümlerinde kay­bedip, akıllan sadece elbise ve ayakkabı ile meşgul halde yürüyen, yetenekleri şehvet­leri içinde kaybolmuş, hayallerine sadece hayvanı ve şeytani eğilimlerin girdiği bir kişiyi hangi dereceı;e koı;arsm?" diyerek iç dünyasına değil, sadece dış görü­nüme önem verip nefsarn eğilimler tarafından yönlendirilen ınsanları eleştir­miştir.92

el-Vecdiyyarta arzu ve hevesiere değil, akla uygun bir yaşam yüceltilmiştir.

On Birinci Vecdiyye'de ihtiyar bir adam ile bir çocuk arasında geçen diyalog bunu ortaya koymaktadır. Makfunede, ihtiyar bir adam bir çocuğa nasihat­lerde bulunmuş, "Muhakkak akıl, insana en iyi yol gösterici; ilim, eıı doğru yoldw·. Bu prensipttm kaçarsan arzuların seni dalfiZete götürür/"93 sözleriyle aklın en iyi yol gösterici olduğunu ifade etmiştir.

h) Erdemli Şehir ideali

el-Vecdiyyat'ta yazarın Erdemli Şehir idealine ait özellikler resmedilmiştir. On Birinci Vecdiyye' de konu şu şekilde ele alınmıştır: Vicdan, çölde ihtiyar bir bedevi ve bir çocukla karşılaşır. İhtiyar bedevi Erdemli Şehir' den geldiğini, isterse devesirLin onu Erdemli Şehre götüreceğini söyler. Olağanüstü hızla ya­pılan yolculuğun sonunda Vicdan, Erdemli Şehre ulaşır. Orada pırıl pırıl bah­çelerin, akan ırmakların. ve çimenlerle sarılı caddelerin bulunduğu bir marı­zarayla karşılaşu. Güzel bahçeler içinde inci berraklığında köşkler, Dini İlim­ler Merkezi, Kozmik Bilim Merkezi, Tıbbi İlimler Merkezi, Tarih Aliınıeri Topluluğu, Edebiyat Aliınıeri Topluluğu, Sosyoloji Aliınıeri Topluluğu, Dil Kütüphanesi, Tıp Kütüphanesi gibi sayısız ibarenin yazılı olduğu binalar gö­rür. Yapıların. muhteşem irLşası onu büyüler.9~

92 Vecdi, el-Vecıliyyiit, s. 141-142. 93 Vecdi, el-Vecdiyyiit,,s. 212. 94 Vecdi, el-Vecdiyıjiit, s. 217-220.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

160 1 Fatma Hayrünnisa Çit

Makamenin devanunda Ebu Süleyman, Vicdan' a Erdemli Şehir hakkında bilgi verir. Yalanlardan usanmış bir millet olduklannı, akıllarnun ve kalpleri­nin çeliştiği, bilgilerinin ve davra:ruşlaruun ters düştüğü bir yaşama tenezzül etmediklerini, farklı sınıflardan binlerce kişi, akla hayale gelmez bir yere göç etmek üzere anlaştıklannı, şehirlerini ileri yapı ve estetik düzene göre inşa ettiklerini söyler. Kur'an ve Sünnet' e uygun bir yaş~ benimsediklerini, ha­kikate tutkun, kemalata vurgun olduklarını, hastalık sebeplerinden kurtulup ömfulerinin iki yüz- üç yüz seneye ulaştığuu ifade eder.9s

Makamede Ebu Süleyman'ındiliyle tasvir edilen şehir, yazarın şehir ütop­yasını yansıtmaktadır. Buna göre yazar, doğanın ve teknik ilerlemenin mü­kemmel uyumunun yakalandığı, Kur'an ve Sünnet esaslarına uygun bir ya­şamın benimsendiği, ilme ve ilmi müesseselere önem verilen, mutlu ve sağ­lıklı bireylerden oluşan bir şehir hayal etmiştir.

2. Sosyal Konular

a) Toplumsal Duyarlılık ve Sokak Çocuklan

İkinci Vecdiyye'de sokak çocuklan konu edilmiştir. Makamenin başında so­kak çocuğu sılretinde görünen kahraman, makamenin sonunda ihtiyar bir adama dönüşerek şöyle demiştir: "Yol kenarlarında ayağınıza takılan ve binekle­rinizi tökezleten bu kayıp neslin, isteklerini bugün sözle anlatamazsa, yarın davra­nışlarıyla sizi yarmaya hakkı vardır. Nasılhalkın ahlOki alçalışından şikayet ediyor­sunuz, düzenbaz, hırsız ve katillerin sayısının artmasından yakınıyorsunuz, serseri­lik ve işsizlik felaketlerinin büyümesine üziilüyorsunuz şaşırıyorum. Sebeplerini ih­mal edip kaynağını görmezden geldiğiniz için bu utançların yayılmasının birinci arnili olduğunuzun farkında değilsiniz. "96 İhtiyar adam, sözlerinin devanunda bir nasihatte bulunmuştur: "Yollarda dolaşan bu çocuklara, alışkın olduğunuz

üzere, yoksulluğun ve cahilliğin mahvettiği ve ömür boyu aynı şekilde kalacak bir grup olarak değil; ftrijlerin baktığı şekilde, toplumunuzun esası olarak bakınız! "97

Makamede ihtiyarın diliyle ifade edilen düşünce, sokak çocuklarına gere­ken özen gösterilmezse sosyal sorunların giderek büyüyeceğidir. Sokak ço­cuklaruun yadsınması, toplumu problemler yumağına çevirecektir.

b) Doğaya Duyarlı Olmak ve Hayvanlan Korumak

Doğaya karşı duyarlı olmak, Veeili'nin makamelerinde üzerinde durduğu önemli konular arasındadır. Yedinci Vecdiyye'de, doğadan uzaklaşan Vic­dan'ın, çiçekler ve kuşlar tarafından dışlanışı konu edilmiştir. Konunun işle-

95 Veccü, el-Vecdiyıjiit, s. 222-223. 96 Veccü, el-Vecdiyyiit, s. 79. 97 Vecdi, el-Vecdiyyiit, s. 80.

Sa~.arya Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, CIIt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECOT'NiN MAKAMElERiNDE AHLAKi VE SOSYAL KONUlAR 1161

nişi şöyledir: Vicdan, maddi meşgaleler içinde boğulduğunu fark edip rahat­lamak. için kendini bir bahçeye atar. Sırnru açan bir çiçekle ya da sıkmosını paylaşan bir kuşla karşılaşacağıru ümit eder. Nitekim ne zaman bir bahçeye girse çiçekler ona gülümsemekte, kuşlar şarkı söylemekte, ırmaklar ona hoş geldin demekte, kurl;>ağa ve balıklar onu selamlamaktadır; oysa şimdi ruharu kuvveleri öyle zayıflamıştır ki bunların hiçbirini yaşamaz. Çok geçmeden nes­rin ve yasemin çiçeklerinin konuşmasını işitir. Nesrin, "Bu zavallı ııe yapıyor?"

diye sorar. Yasemin ise "Bu züğürt mazisiııi arıyor." diye cevap verir. Vicdan onları selamlasa da bir karşılık göremez. Ardından alaycı kahkalar işitir. Dö­nüp bakb.ğında, dalların üzerinde hüdhüdü ( çav:uş kuşu) görür, ona da selam verir fakat ilgi göremez. Hüdhüd uçarak yüksek bir dala konar ve başka bir kuşla insanın vefasızlığı üzerine konuşmaya başlar.98

Makfunede ravi (Vicdan), maddi meşgalelerden dolayı doğadan uzaklaş­rruş bir kişi olarak tasvir edilmiştir. Modem dönemde doğadan uzaklaşan pek çok insaru temsil etmektedir.

Sekizinci Vecdiyye' de Vicdan, deve sı1retin~ girerek bir hayvan kongre­sine katılmış, hayvanların, insanların zulmüne gösterdikleri isyana tanık ol­muştur.99 Arslan, fil, kaplan, tilki, at, eşek, tavuk, kaplumbağa, kuzu, kurt, akrep, yılan vb. farklı türde çok sayıda hayvan çölde toplanrruşb.r. Güçlü pa­zulan, bilenmiş dişleriyle bir arslan, topluluğun arasından çıkıp yüksek bir yere kurulmuş; bütün hayvanlara toplanh gündemini duyurmuştur: "İnsan­ların zulmü." Arslan, insanların avlanmakta aşırıya gittiklerini söylemiştir. İnsana, ihtiyacını gidermek için karada ve denizde avianmak bir yere kadar helai kılınsa da, insanın eğlenmek maksadıyla da hayvanlan aviarnaya ve öl­dürmeye başladığıru açıklarruşhr. Bütün hayvanlar arslanın sözlerini onayla­mış, insanın merhametsizliğinden dem vurmuştur. Ardından insanın şerrin­den korunmak için çözüm aramaya başlamışlardır.ıoo

Hayvan haklarını korumak isteyen yazarın, kahramanlan hayvanlardan seçmesi çok anlamlıdır. Hayvan haklarını bizzat hayvanların dilinden dinle­mek okuyucuda duyarlılık ve merhamet hisleri uyandırmaktadır. Benzer şe­kilde Onuncu Vecdiyye'de, kuşlar şehrine izinsiz giren Vicdan, onların mah­kemesinde yargılanrruştır.ıoı Böylece, doğada dilediği gibi at koşhıracağıru sa­nan insanın, doğayla ilişkisine yeni bir yön vermesi gerektiği ima edilmiştir.

98 Veccü, el-Vecdiyı;iit, s. 148-150. 99 Veccü, el-Vecdiyı;i'it, s. 174-180. 100 Veccü, el-Vecdiyı;iit, s. 173-180. 101 Veccü, el-Vecdiyı;iit, s. 202-208.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, CIIt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

162 1 Faıma Hayrünnisa Çil

c) Eski ile Yeni Arasındaki İlişki

On Albncı Vecdiyye' de ihtiyarların pm ile bir delikanlının düellosuna yer ve­rilmiştir. Uzun bir zırh giymiş ve başına demir miğfer takmış olan ihtiyann silahları; uzun bir mızrak, parlak bir kılıç, kirişli bir yay ve geniş bir kalkandır. Gencin silahlan ise keskin bir kılıç ve son model bir tabancadır. Sağında mak­sim tüfeği,ıo2 elinin altında elektrikli aletler ve çeşitli şekillerde araç gereç var­dır. İhtiyar adam uzun bir nara atarak, "Haydi düelloya ey mağrur, küstah ve batıla meftun kişi! Süslü görüntülerinle ve güzel kabuklarmZa övünüyor, süslü ya­laıılarınla beni geçmeye çalışıyorsun . Bensiz insanlığın öncüsü, benden sonra ruhla­rın önderi olmak istiyorsun ... Yaşlılığım mı seni aldattı, sırtımdaki tecrübelerden olu­şan kambur mu?" dedikten sonra şu b eyiti okur:ıo3

, ' ' l , " ı~·ıı ~·- '. 'ı;.• .. ,,. r..r-.r rr...s"JJ ~~

"Bir gün zayıflafmak için kayaya vuran (keçi) gibi, ona zarar veremedi fakat boy­nuzunu zayıflattı."

İhtiyar adam, okuduğu beyitte kendisini kayaya, genci de kayaya vuran, ona zarar veremeyip kendi boynuzunu zayıflatan bir keçiye benzetmiştir. İh­tiyann tahrik edici sözlerinin ardından genç, "Ey fa ni ihtiyar, ben kendini beğen­miş, küstah ve batıla meftUn de"ğilim ... Oldum olası sana olan sorumluluklarımı ye­rine getirdim ... (Kendine has) meseleleri ve gereksinimleri olan yeni bir zamanda­yız ... Ruhların hükümdarlığını bana bırak!" der. Bunun üzerine ihtiyar adam, "Zamanımın geçtiğini ve önderliği sana bırakmam m daha uygun olduğunu iddia edi­yorsun; benim ölümsüz ruh olduğumdan habersizsin." der ve şu beyiti okur:105

.. ~ . .... .. • s. ~ '106 .... k . .!. ~ ·' u~ ı ·~t.c;· ö.~.> 'WJI ~- ·.ı...:· .. .:.r->~- r J '~- rı.~- -r

"Gecelerin geçmesi benim yenilenmemi artırır, günlerin geçmesi de gençliğin gü­zelliğini ... "

İhtiyar adam, geçen zamarLın onu yokluğa taşımadığıru; bilakis her gün yenilendiğini ima ettikten sonra "İnsanlığın doğuşundan beri yönetimi ben üst­lendim. Çocukluğunda ben eğittim, gençliğinde ben kontrol ettim. Ben, insanlığın hareket ettirici ruhu, yaşatan canıyıın. Sen kimsin? Nerede yetiştin? Talep ettiğin bu

102 Hiram Maxim (ö. 1916) tarabndan 1884 yılında icat edilen malcineli tüfektir. Bkz. https://tr.wikipedia.org/wiki/Hiram .... Maxim (14.03.2016).

103 Vecdi, el-Vecdiyyiit, s. 313-314. 104 Vecdi, e/-Vecdiyyiit, s. 314. Cahiliye devri şairlerinden A'şi Meymün b. Kays'a (ö. 7/629?) ait

olan bu beyit, Diviiıııı'l-A'şii'l-keblr adlı eserde şöyle geçmektedir: ( ı.o~ rJiı;>Ji-J ı.:;.;)..#~~

1.;ıı i) ~JlJ) Bkz. A'şa Meymıin b. Kays, Divaıııı'I-A'şti'l-kebir, şerh: M. Muhammed Hüse­

yin, I<ahire: Mektebetii'l-Adab, [t.y.], s. 61. 105 Vecdi, el-Vecdiyyiit, s. 315. 106 Vecdi, el-Vecdiyyiit, s. 315. Abbasi devri şairlerinden Ebu Tenunam'a (ö. 231/846) ait olan bey­

tin orijinali şöyledir:(...,\;..!~ r-ll'~ı f;ıZJ i~ .;.ı:iıı5' L>.lı;_;) Bkz. el-Hatib et-Tebriz!, Şerlııı Dlviiıı­i Ebi Temmiim, Beyrut Daru'l-I<itabi'l-Arabi, 2. baskı, 1994, s. 58.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı : 33 (Haziran 2016)

FERTD VECDT'NIN MAKAMELERiNDE AHLAKi VE SOSYAL KONULAR 1163

haklar da nedir?" diyerek gencin iktidar mücadelesinde haksız olduğuna işaret

eder. Genç, "Benim savaşımı hafife alıyorsun ihtiyar ... Benim kesin kararımı azıcık dahi tahmin etmiş olsaydın kendine acır, başını kurtarır ve bu iddialardan vazgeçer­din!" der. Bunun üzerine ihtiyar adam heyecanlarup kılıcına sarılır. Kinle tu­tuşan kalp le, ateş saçan gözlerle gence atılır. Genç, onun kararhlığını görünce

maksimi (makineli tüfek) alır. Bu esnada genç bir adam meydana koşarak dü­elloyu durdurmak ister. ihtiyara dönerek, "İhtiyar, bu senin çocuğun, senden bir parçadır ... Onu koruman, kendi varlığını korumandır. Onun hilafetini kabul etmen, kendi sonsuzluğunu onaylamandır!" der. Ardından gence dönerek, "Neden ba­banla savaşıp onun helakını gözlüyorsun? Sen hala olgunlaşmamış bir meyve, açma­mış bir çiçeksin!" der. Ardından orada bulunan herkese eskinin inkar edilmez

bir üstünlüğü, yeninin de etkili bir yeri, bahse değer bir önemi olduğunu hay­kınr. Eskide köklerimizin, geleneklerimizin, dillerimizin ve hayaıJ.erimizin ol­duğunu, eskiyi unutursak zihnimizde bugünü geçmişe bağlayan bir bağın kalmayacağını, eski ile yeninin baba ve oğul gibi olduğunu ifade eder.ıo7

Makamedeki genç adamla ihtiyann düellosu, eskinin ve yeninin mücade­lesini resmetmektedir. Yazarın makfunede düellonun durmasını dilemesi, bu

mücadelenin çözümlenmesini istediğini göstermektedir. Yazar, aslında,

maztsini yok sayan ve kendisini geçmişinden soyutlayan kişileri kınamakta­dır. Bunu yaparken, gencin ve ihtiyann sahip olduğu silahlan tasvir etmiş, ifadelerini beyitlerle süslemiştir.

d) Medeniyet

el-Vecdiyyat'ta medeniyetin, maddi kazanımlardan ibaret görülmesi eleştiril­miştir. On Birinci Vecdiyye'de medeniyetin kılık kıyafet, oturma-kalkma ve

konuşma şekillerinden ibaret olmadığı bir bedevinin diliyle anlatılmıştır. Bir toplumda ahlaki açıdan çöküş varsa, yüksek binaların, ışıklı caddelerin, ileri teknolojideki araçların değersiz olacağı ifade edilerek medeniyetin manevi yönüne önem atfedilmiştir.ıos On Dördüncü Vecdiyye'de, ahlaki ve manevi

değerler bakımından üstün özellikler taşıyan bedevi bir topluluk ile medeni­

yetin göz alıcı renklerini kazanmış fakat gerçek mutluluğu yitirmiş bir toplu­luktan bahsedilmiştir. Süslü görüntülerin ardındaki ızdırap şöyle anlatılmış­tır: "Medeniyet emarelerinin göz alıcı olduğunu, süsleme izlerinin aşikar olduğunu gördük fakat rahatlık ve huzur esintisi hissetmedik. Sanki bu işaretler insanların kan­ları ve canları üzerine kurulmuştur."ıo9 Ayru Vecdiyye'de makfune kahramanla­

rından olan Faslı adamın tanık olduğu yaşamlar bir şiirle anlatılmıştır: no

107 Veccü, el-Vecdiyyiit, s. 317- 320. 108 Veccü, el-Vecdiyylit, s. 215-216. 109 Veccü, el-Vecdiyı;iit, s. 273. 110 Veccü, el-Vecdiyyiit, s. 277-278. Bu şiir, Muhammed Ferid Veecil'nin kendisine aittir.

Sakarya Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

164 1 Fatma HayrOnnisa Çll

. ı.tJ...Jı· .j lJ...Jı ~ r. J ~ ••

~ıi...Jij !.JL1;jlj

q-Lit ~: ~ ~ -r-~ .. ~J _;,\S:Jı~~

~~~~~fo." Jillılj ~j=:llj

-!"f LiJ ı_, .j)I.A.iı J

·l::.Sdı j .b ı -!ıı. -t-. ~ - .),r.,

~ı.;iaıı j _;;. ili ~j 1ırıı~ı~.)i

.w.ı-Jı ~;ıi.. 1 ,! ~ ~ fi'ı.Ji .:...~ 8_;;...

•. L:. .illı ı ıs. J;..iı ~ ~ 1.!'-

~ı).ı.; ~;ıı ~~ ı;. ~U.Wı de. ~ - ~--- 1-

:JÜO 25- .:ı ı~ ~lj

~ıj ~1 rJ ı.. .;.;.J) ö ·ı.i:iı ~ .. ı.. ...:..:....;. -!J . 0:! .J

ai .;3 ı.. .:....yj ~~~~4.}-j

... $ , • "'t ..ü .;.ını ı..u. .; ~ !f.. • •.

t?ı:ıl <i- ö)lA.!.ll ı ;ı;

~ı).Jı -:?-'1ıı ~li ı; ~ı.illı <-?~1 ~~ı_,

. ~:iı.. cJ~ ı::iı·'. ~.r-; . Y'J

rj .A i>~ı ~~ <?~' j.;.ıı ~ j ı..o.!lı.:.o..~Jı.::;j

4 Ç.-'51~ ~:}.)i > :< h..::.lıı ~ ~.ı'ı.r- •

~ J_;i .i..!jij !ı~

1# jli ~>lA.!.! ı <Ş lı lU

"Korkulan, tehlikeleri dolandım; şairin getirmediklerini getirdim.

Bedevlliği, medeniyeti ve görüntüleri topladım.

Gördüğüm şe:ı;i söylesem, onu kayda değmez addederler.

Bütün bunlardan çıkardığım hakikat özetle;

Bu insanlan büyülemiş, büyücülerin aldatmalan.

Mutluluğu şık olmakta sanıyorlar, zerafet ve gösteriş te,

Yüksek katlar, köşkler ve saraylar inşa etmekte,

Lezzet artıklannın selinde, günahlara bulaşmakta,

Kabukla biiyiilenip, görüntüler etrafında durmakta.

Oysa mutluluk; perdeleri, örtüleri geçmendir.

Uğrunda acılar çekilen sım almandır.

Geçici arzuların mahrum kıldığı anlamına erişmendir.

Kadri yüce olan Hakk'ın apaçık olduğu yere, ruhunla yükselmendir.

Orada faziletler tertemiz, göz alıcı kıyajetleriyle ıştldar.

Orada,.hakikati ariJane bilen kişinin sözünü söyle!

Mutluluk budur, onu iste! Kazanabilirsen onu kazan!"

lll Vecdl, el-Vecdiyyfit, s. 277-278.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fa kilitesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECDi'NiN MAKAMELERINDE AHLAKi VE SOSYAL KONULAR 1165

Şiirde bedevi ve medeni yaşarnlara taruklık edilmiş, medeniyetin mutlu­luk sannsına dikkat çekilmiştir. Medeniyetin her zaman mutluluğu getirme­diği, gerçek mutluluğun ruharn eğilimlerde saklı olduğu ifade edilmiştir.

e) Kadınların Çalışma Hayabna Katılınasının Sakıncalan

Yazar, kadınların çalışma hayatına girmesine karşıdır. m Bu düşüncelerini el­Vecdiyyarın On Beşinci Vecdiyye'sinde görmekteyiz. Makamede dört arka­daş, bir ağacın altında kadın mevzuunu konuşmaktadır. Birbirlerine evlilik konusundaki düşüncelerini, nasıl bir kişiyle evlenmek istediklerini sorarlar. En büyü.İ<leri, "Bilgi ve kültür açısından bana uygun olmayan Mısırlı bir bayanla evlenmem imkansızdır." dedikten sonra hukukçu bir bayanla evlenmek istedi­ğini söyler. ·İkinci adam, hpçı bir haru.mla evlenip ilmi hayatında eşinin ken­disine ortak olmasını istediğini söyler. Üçüncü adam, siyasetçi bir kadınla ev­lenmek istediğini ifade eder. Dördüncü adam ise bilgili, edepli bir haru.mla evlenmek istediğini söyler. Eşinden maddi bir beklentisinin olmadığını, temiz aile kızı olmasının yeterli olduğunu ifade eder. Dört arkadaş, dört yıl sonra yeniden aynı ağacın altında buluşmak üzere anlaşıp ayrılırlar. Dört yıl ge­çince aynı gün yeniden buluşup geçen zaman diliminde yaşadıklarını anlam­lar. En büyükleri, Paris'te tanışhğı hukukçu .bir bayanla evlendiğini ama eşiyle arzu ettiği yaşama kavuşamadığıru ifade edip yaşadığı olumsuz tecrü­beleri aktarır. Bekarlığın, içinde yaşadığı durumdan daha iyi olduğunu itiraf eder. İkinci adam, doktor bir hanımla evlendiğini fakat eve dair haziara ve hayal ettiği şefkat ve sevecenliğe erişemediğini açıklar. Üçüncü adam, siya­setçi bir kadınla evlendiğini fakat büyük zorluk ve problemlerle.yüzleştiğini ortaya koyar. Dördüncü adam ise kendi ailesine eğitim ve konum bakımından uygun Mısırlı bir ailenin ev hanımı olan kızıyla evlendiğini, hayalini kurduğu hayata da eriştiğini anlahr. Arkadaşları, dördüncü adama imrenirler ve ger­çeği görmektenonlan alıkoyan, iradelerine hakim olan ve onları adeta büyü­leyen fitneyi fark ederler. m

Yazar, döneminde tarhşılan "kadının çalışma hayalına kahlması" husu­sundaki görüşlerini, makame kahramanlarının diliyle anlatnuşhr. Neden ça­lışan bir hanımla evlenen üç adam mutsuz bir yaşamla, dördüncü adam ise mutlu bir yaşamla nitelenmiştir? Bu sorunun cevabını Vecdi'nin kadın mevzuundaki görüşlerinde bulmaktayız. Vecdi, kadının asli vazifesinin çocu­ğun bakım ve terbiyesi olduğunu düşünmüş, onları bu vazifeden uzaklaşman sebeplerinizale edilmesini ya da sınırlandırılmasını uygun görmüştür. 114

112 Bkz. Muhammed Ferid Vecdi, Miislümmı Kııdını, tre. Mehmed Akif Ersoy, yayma hazırlayan: Muhammed Yetim, İstanbul: Erkam Yaymlan, 2013, s. 178.

113 Vecdi, el-Vecdiyylit, s. 285-306. 114 Vecdi, Miisliimnıı Kııdını, s. 35, 41.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

166 1 Fatma Hayrünnisa Çil

f) Val<tin Değeri

Vaktin değerini anlatan Altıncı Vecdiyye' de konunun işlenişi şöyledir: Bir ka­fede, vaktin değerinden habersiz, zamanuu boşa harcayan bir grup genç, yaşı yetmişe yaklaşouş, ak sakallı, kımuzı sanklı, kalbinin temizliği ve çocuksu masumiyeti yüzünden okunan bir adamla alay eder. Bunun üzerine yaşlı adam şunlan söyler: "Oğulçuklarım, bende sizi güldüren şey nedir, babalarınızda da olan ak sakıılım mı? Sizden hiçbir şey istemediğim halde muhtaç görünümüm mü? Atalarınızın da kıyafeti olan doğulu kıyafetim mi? Cehalet zannı uyandıran halim mi?" "Ben bu meTeanlara -söylediğiniz gibi- vakit öldürmek ya da rahatlamak için değil; insaniann saatlerinin nasıl kııybolduğunu, gençliklerinin nasıl zô.yi olduğunu, şereflerinin nasıl alçaldığını, ahlô.klarının nasıl bozulduğunu, kalplerinin hangi du­rumda öldüğünü görmek için geliyorum. Diriler, vaktin altından olduğunu söylerler; size göre vakit topraktandır. Arifler nezdinde toprak da bir d~ğere sahiptir, aynca ça­lışanlann üzerinde hakkı vardır. "115

Makamede, vaktin değeri yaşlı bir adanun diliyle ifade edilmiş, gençlere vakitlerini iyi değerlendirmeleri gerektiği mesajı verilmiştir. A ynca yaşlı ada­mın görünümüyle ilgili betimlemeler yapılmış, "kalbinin temizliği ve çocuksu masumiyeti yüzünden okunan" ibaresi kullanılarak okuyucunun zihninde yaşlı adamla ilgili olumlu bir imaj çizilmek istenmiştir.

g) Sıkıntıların Ardından Gelen Ferahlık

Altıncı Vecdiyye'de Vicdan, ihtiyar bir adanun sözlerinden etkilenir ve onunla vakit geçirmek ister. Birlikte şahane köşklerin arasından geçerek iler­lerler. Tarihi bir surdan geçip bambaşka bir beldeye girerler. Vicdan, ihtiyara nerede olduklarını sorduğunda Cezayir'in Tilimsan şehrinde olduklarını öğ­renir. On dakika önce Mısır'ın Şobra bölgesinde iken on dakika içinde Ceza­yir'in Tilimsan şehrine gelmeleri inarulacak gibi değildir. Vicdan, geriye nasıl döneceklerini sorduğunda, ihtiyar adam Vicdan' a yürümesi gerektiğini söy­leyip gözden kaybolur. Vicdan, memleketinden mesafelerce uzakta, yanında yeterli parası olmaksızın yapayalruz kalır. Bu durum onda büyük bir umut­suzluk yara br. Neden sonra bir işçi ona Şobra' da olduklarını söyler. Bütün bunlar ihtiyarın ona oynadığı bir oyun olmalıdır. Çok geçmeden ihtiyar adam, bir bahçenin içinde billbill sılretinde görünüp güzel şeylere ulaşmak için birtakım sıkıntılara katlanmak gerektiğini söyler.n6

115 Vecdi, el-Vecdiyyiit, s. 130, 135-136. 116 Vecdi, el-Vecdiyyiit, s. 138-147.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERiD VECDi'NiN MAKAMELERINDE AHLAKi VE SOSYAL KONULAR 1167

On Yedinci Vecdiyye'de zorlukların ve sı.kınbların ardından gelen ferah­Iığa dikkat çekilerek, güzel sonuçlara ulaşmak için birtakım zorluklara kat­lanmak gerektiği Ebü't-Tayyib el-Mütenebbi'ye (ö. 354/965) ait bir beyitle ifade edilmiştir:

• ~ ; • ... , • "' , ~ 1 117 ı.:..=ıı '1: ~~ <> ~ ..1! -y - ~- JI.WI.!lJ·~ı.:ı .u­q-- .t. 0'! - J . J .. J - J ~ J --!'

"Yüceliğe kolayca erişmek istiyorsunuz; baldan önce annın sokması gerekir!"

Görüldüğü üzere makamede en zor zamanlarda dahi umudumuzu kay­betmememiz gerektiği, güzel sonuçlara ulaşmak için birtakım zorluklara kat­lanmamız gerektiği gösterilmiştir.

Sonuç

20. yüzyılın önemli düşünce adamlarından birisi olan Muhammed Ferid Vecdi, makamelerinde ahlaki ve sosyal muhtevayı öne çıkamuşb.r. Ahiakın önemi, insarun ahlaki yapısı ve tekarnili kabiliyeti üzerinde durmuş, top­lumda muteber olan bazı değerleri sorgulamışb.r. Eğitimin önemini vurgula­mış, ahlaki ve manevi eğitimi yüceltmiş, §limlerin sosyal sorumluluklarına temas etmiştir. Erdemli şehir idealirü resmetmiş, bu bağlamda doğa ve teknik ilerlemenin uyumunu, ilim ve din ilişkisinin selametini arzuladığını göster­miştir. Arzu ve hevesiere uymakta mutedil olmayı salık vermiş, akla uygun bir yaşamı güzel göstermiştir.

Yazar, makamelerinde sosyal konulan da ele almış, bu bağlamda toplum­sal duyarlılığa teşvik etmiş, sokak çocuklarına önem verilmesi gerektiğini vurgulamışb.r. Doğaya karşı duyarsız tutum ve davranışlan kınamış, hayvan­lan korumak gerektiği üzerinde durmuştur. Genç-yaşlı, eski-yeni çabşmasuu çözümlerneye çalışmış, eski ve yeni arasındaki bağın koparılmaması gerekti­ğini vurgulamışb.r. Medeniyetin maddi ve manevi kazanımları birlikte getir­mesi gerektiği üzerinde durmuştur. Kadınların çalışma hayabna kablmalan­nın doğurabileceği sakıncaları göstermek istemiştir. Vaktin değerini, çalışma­nın önemini vurgulamış, sı.kınbların ardından gelen ferahlığa işaret ederek zorluklar karşısında ümidimizi kaybetmemeye teşvik etmiştir.

Yazar, ahlaki ve sosyal meselelere dair yaklaşımlarını edebi bir üslupla or­taya koymuştur. Diyalogların ve hikayeleştirilen olayların ardındaki gaye, bi­rey ve toplum ahlakuun geliştirilmesidir. Hayal gücü, gerçeği resmebnek ve ideal olanı göstermek üzere kullanılmış, üslfıbun gücü altında mananın kay­boimamasma özen gösterilmiştir. Vecdi'nin makameleri, edebiyat ve ahlak arasında sıkı bir ilişki kurularak edebiyata ahlaki bir misyon yüklendiğini

117 Vecdl, el-Vecdiyı;lit, s. 225. el-Mütenebbi'n.in Divan' mda yer alan beytin ilk mısrası şu şekilde geçmektedir: "Yüceliğe kolayca kavuşmak istiyorsunuz!" (~j .,JlMlı il~ iıJi.J) Bkz. el-Müte­

nebbl, Divôım'l-Miitenebbl, Beyrut: Daru Beyrut, 1983, s. 518.

Sakarya Üniversitesi Ilahiyat FakCiltesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

168 1 Fatma Hayrünnisa Çil

göstermektedir. Makameler, ahiili ve sosyal içerikleri ile yazıldıklan döne­min sosyal meselelerini yansıtmakta, aynca toplum ahlakını geliştirmeye ve sosyal hayatın problemlerini çözümlerneye katkı sağlamaktadır.

Kaynakça

Abbud, Manın, Edebü'l-'arab, Beyrut: Dfuii's-Sekafe, 1960. Abdu'l-aJ., Muhammed Yunus, Fi'n-nesri'l-'arabi: Kazaya ve fonun ve nusus, Cize: eş-Şe­

riketü'l-Mısriyyeti'l-Aıemiyye, 1996. Akyeampong, Emmanuel K. v.dğr., Dietionani of African Biograplıy, Newyork: Oxford

University Press, 2012. A'şa, Meymı1n b. Kays, Dlvaııu'l-A'şa'C-kebir, şerh: M. Muhammed Hüseyin, Kahire:

Mektebetü'l-Adab, (t.y.]. Aşık, Nevzat, "Hicri IV. Asırdan Sonra Makamat Yazanlar'', Dokuz Eylül Üniversitesi

İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1985, sayı: 2, s. 55-74. ------' "Bediüzzaman el-Hemedaru", DİA, Arıkara, 1992, V, 328-329. Ayyıldız, Erol, "Makame", DİA, Ankara, 2003, XXVII, 417-419. Brockelmann, C., "Makame", İA, Ankara, 1987,4. baskı, VII, 198. Cum'a, Gaıib, ''Muhammed Ferid Vecdi", Mecelletii'l-Edebi'l-İslfimiyye, 1987, sayı: 7, s.

50-51. el-Cündi, Enver, Muhammed Ferid Vecdi, Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-Amme li'l­

Kitab, 1974. Çağmar, M. Edip, "ez-Zemahşerive 'el-Makamat' Adlı Eseri", Dicle Üniversitesi İlalıiyat

Fakültesi Dergisi, c. IV, sayı: 1, 2002, s. 77-98. Dayf, Şevki, el-Makame, Kahire: Daru'l-Maaru, 6. baskı, 1954. Er, Rahmi, Bediu'z-zamarı el-Hemedmılve Makameleri, İstanbul: MEB Yayınları, 1994. Geyin, Sema, Son Devir Miifessirlerinden Muhammed Ferid Vecdi'nin Tefsir Görüşleri, (Ya-

yımlanmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Eİlstitüsü, Bursa 2011.

Gülle, Sıtkı, el-Hariri Hayatı, Arap Dil ve Edebiyatma Dair Çalışmaları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul1995.

Haciri, Muhammed Taha, Muhammed Ferid Vecdi: hayatu/w ve asnruhu, Kahire: el-Mat-baatü'l-Fenniyyeti'l-Hadis, 1970.

el-Hariri, Makdmntu'l-Hartrl, Beyrut: Dfuu'l-Minhac, 2014. Hariri, Makamat, çev. Sabri Sevsevil, İstanbul: Kabala Yayınalık, 2012. el-İsfaharu, Ragıb, el-Müfredat fi ğaribi'l-Kur'nıı, thk. Muhammed Seyyid Geylaru, Ka­

hire: Mustafa el-Babt el- Halebl, 1961. Karaca, Ahmet Cevdet, Arap Edebiyatında Maknme ve Bazı Makamnt Örnekleri, (Yayım­

lanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa2005.

Korkmaz, Bülent, Edebi-Tıbbi Makameleri Işığında Sııyııti ve Makame Sanatına Kııtkıları, (Y ayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Arıkara Üniversitesi SosyalBilimler Ens­titüsü, Arıkara 2011.

Kurzman, Charles, Modernist Islam, United States of America: Oxford University Press, 2002.

el-Mahyavi, Abdulhasen Hudayr Ubeyd, el-Hurufu'n-nediyıjat fi rihtlbi'l-Vecdiyıjat, Bağ­dat: Mektebetu Mısr Daru'l-Murteda, 2008.

Sakarya Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)

FERTD VECDT'NiN MAKAMELERiNDE AHLAKi VE SOSYAL KONULAR i 169

el-Maverdi, Ed ebu' d-dünya ve' d din, 4. baskı, Beyrut Daru İkra', 1985. Muradi, Muhammed Hadi, "Fennu'l-makamat, en-neş'etü ve't-tetavvuru", et­

Turlisu'l-Edebf, 1388, sayı: 4, s. 123-134. el-Mütenebbi, Dlvtinu'l-Mütenebbl, Beyrut: Dam Beyrut, 1983. Serkls, Yusuf İl yan, Mu'cemü'l-matbiititi'l-'arabiyye ve'l-muarrebe, Kahire: Matbaatu Ser­

kis, 1928. Soysald.ı, H. Mehmet, Muhammed Ferid Vecdi ve el-Mushafu'l-Müfesser İsimli Eserinin

Tahlili, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bi­limler Enstitüsü, Kayseri 1990.

----J "Muhammed Ferid Vecdi, Tefsiri ve Tefsirdeki Metodu", Fırat Üniversitesi İla­hiyat Fakültesi Dergisi, 1999, sayı: 4, s. 1-30.

Şev.ki, Ahmed, eş-Şevkiyylit, Beyrut Daru'l-Avde, c. 1,1988. et-Tebrizi, el-Hatib, Şerhu Dlvliıı-i Ebi Temmtim, 2. baskı, Beyrut: Daru'l-Kitabi'l-Arabi,

1994. Turgay, Nurettin, Arap Edebiyahnda Kısa Hikayecilik, İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2015. Vecdi, Muhammed Ferid, Dti'iretü ma'lirifi'l-ktımi'l-'işrfn, Beyrut: Daru'l-Marue, 1971. ----J el-İslam dinü'l-hidaye ve'l-ısla:h, Kahire: Daru'l-HilaJ, 1962. ----Jel-İs/tim fi 'asri'l-'ilm, Kahire: Matbaatü'l-Muahhid, 1932. ----J Keıızii'l-'ulılm ve'l-luga, Kahire: Matbaatü'l-Vaiz, 1905.

----J Miisliiman Kadını, çev. Mehmed Akif Ersoy, yayına hazırlayan: Muhammed Yetim, İstanbul: Erkarn Yayınları, 2013.

----J Nakdü kittib fi'ş-şi'ri'l-clihill, Kahire: Dairetü Maaru, 1926. . ----J Safvetü'l-'irfan fi tefsiri'l-Kur'an, Kahire: Mataibü'ş-Şa'b, 1903. ----J Tatblku'd-diyaneti'l-İslamiyye ala nevfunlsi'l-medeniyye, İstanbul: Matba-

atü'l-Osmaniye, 1316 H. ----J el-Vecdiyylit, Kahire: Matbaatü Da'iretü Ma'arifi'l-Karni'l-'İşrin, 1928. ----J el-Vecdiyylit: Maklimlitu Muhammed Ferfd Vecdi, thk. Abdiliaziz Şeref, Muham-

med Abdülmün'im Hafaci, Beyrut: Daru'l-Kitabi'l-Lübnani, 1982.

Üveys, Abdülhalim, "Muhammed Ferid Vecdi", Edvtiii'ş-Şeria, Riyad: Külliyyetü'ş-Şe­ria, 1397 H., s. 451-487.

Yavuz, Yusuf Şevki, "Muhammed Ferid Vecdi", DİA, Ankara, 1995, XII, 393-395. Yaramış, Ahmet, "Mısır'da İngiliz Sömürgecilik Anlayışı: Cromer örneği", Afyon Ko­

catepe Üniversitesi SoSljal Bilimler Dergisi, Aralık 2007, cilt: IX, sayı: 2, s. 121-130'. Zebidi, Tlicii'l-'ariis min cevlihiri'l-Kiimus, Beyrut: Daru'l-Fikr, 1994.

http s:/ /tr. wikipedia.org/wiki/Hiram Maxim (13.03.2016).

Sakarya Oniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XVIII, Sayı: 33 (Haziran 2016)