mustafa akdağ: osmanlı tarihinde ayanlık düzeni devri

8/3/2019 Mustafa Akda: Osmanl Tarihinde Ayanlk Dzeni Devri

1/11

OSMANLI'TARHNDE .AYANLIK DZEN DEVR

1730 - 1839

Mustafa AKDAG

Osmanl Rejimi, merkeziyeti karakterini Anadolu olaylarnn zoru al-tnda btn XVII. yzyl sresince ayak ayak kaybetmi, Trkiye'de doanyeni sosyal ve iktisadi artlarn gelitirdii siyasi zemin zerinde Ayan =' de-rebeylik rejimi sanki kendiliinden kurulmaya balamtr. 1702 de devletmukataalarnn mltezimlere "millikilne" olarak hem de aynen eskinintimar millikane'si gibi erkek evlild'a da gemesi artyla verilmesinekarar verilmesi hazine adna, vergi toplama ykmlerini bu yoldan elegeiren yerli mtegallibeleri mukataa blgelerinin birer derebeyi yapt gibi,

1726 da karlan bir fermanla enderunlu vali tayini s~steminden vaz geilipher sancak ya da vilayetin yerli aalarndan belki en kudretlisinin oraya valiyaplmasna yol almas, Osmanl miri toprak dzeninin ilemez' hale gel-mesinden beri, memlekette, han; hamam ve zellikle kylerde iftlikle'r edi-nerek, geni servetler ym, kaplarna bir sr de "sekhan ve sarca" yarak gereinde 'hkmete bile kar duracak g kazanm olan kkl ailelere, 'ev-;relerinin zerinde vali ve mltezim yetkileriyle tambir derebeyi olma frsatkazandrmtr. te, Patrona Halil isyan ilekapanan Lilfe devrinin arka-s!J.danI. Mahmud'un saltanat ile balayan ye:i devir byle bir zenti ya,

yordu. Merkez hkmeti, stanbul kapukuUar ve ~lemas karsnda glerinigene kapularndaki binlerce sekban ve' sarcaya dayam olan Eyalet ayilnvalilerinin tekil ettikleri bir denge sayesinde geen yzyllara gre, dahakararl durumkazanm bulunuyordu. Ayanln Eyaletlerden sancak, kazave hatta nahiyelere kadar kademeli bir ida~e rgt olar~k gelimesi devletinadalet, maliye ve polis dzenini derin biimde etkilemi, Lille devri ile Bat'y~bilinli baklarla giritiini sylediimiz Osmanl Trk toplumu, hkmetyaants ynnden ise gerilemi ve feodal bir karakter kazanmtr.

. Mahmud tahta getiinde, devlet, Damad brahim Paann belki desrf kendine itibar kazandracan umarak at ran harbi ile urayordu.


2/11

5 2 MUSTAFA AKDAG

AfganlIarn istilas yznden siyasi hayatkarm bulunan bu memleketsamIdgibikolay yenilmediindnbaka, ie1736da Rusya da kart. Hattaariesi daha nce Avusturya ile Trkiye'ye karanlatndan, harbe budevlet de srklendi. Buyeni devir Os~anl savalarnn ncekilerindenfark,diplomasi alannda da youn bir aba harcanmya giriiImiolmas idi.' Onuniin zellikle Avusturyaya kar sava bu kez daha iyi idare olundu-undan, 1739'da yaplan Belgrad bar ile bu snr kalesi ehri geri Osmanl- lara geti. Rusya ile yaplan Ya bar da Trkiye'nin karna saylr. Busonularn salanmasnda Fransann diplomatik yardmlar da etkili olmu,ayrca Osmanl,hkmeti de artk diplomas uslllerini kabullenerek sava' vebar gayeleri iin ondan faydalanmtr. rnein Rusya'yakar sve ileyaplan ittifak artk diplomatik abalarn gerekli olduuna Osmanllar inan-drm 'grnmektedir. Ancak Trk diplomasisi Batllarn bu konudaki usta-lklar ile henz boy lmekten uzakt;nitekim Fransz diplomasisinin usavalar niin Trkiye yararna birbarla sonulandrmak,istediini Osman-llar anliyamamlar, srf bir dostluk hizmeti sanarak karlnda kapitlas-yon snrlarn geniletmilerdir.' ran'la olan savalardan da iki taraf iinyararl sonu kmadndan 1746da eski snrlar zerine baryapld. Gr-

lyor ki barclar,olarak nitelenen III. Ahmed ile,damad brahim Paamn,.sava yapInyorlar de:.mesinkm ile atklar ran savalar, Rusya veAvusturya ile tutuulduktan sonra i. Mahmud'un on alt yhn alm, devletancak 1746da ba:.ageri dnebilmitir. '

Toplum idaresi ynnden yepyeni bir hkmet dzeni alanna girdiinisylediimizOsmanl devletinin XVIII. )'zyl sresince karlat i sorun-larn balcalar XVII. yzyldakininayn idi. Kyn ift bozan reayasndanbiriken levent kitleleri valilerin kaplarida disiplinaltna alimak iin trldzenlere sokulmu olmakla beraber, hem kapulu paal olarak hem de ba-bo ekiya gruplar halinde kendilerini halka besletmekte hatta ouncasergen =bekar da olduklar iin toplum ahlakna zarar vermekte devam edi-yorlard. Valiler enderunlu iken isyanlari:hkme): merkezine bakaldrmabiiminde yrten leventler, imdi de ayan = derebeyi valilerin nfuz vekar atmas yznden birbirleriyle atmalar leventlerin roln bu yndede ~rttryordu. Memleketin huzuru ynnden bu hal yeni tipte olumsuzbir siyasi yaai:ttr idi.

, ,

1683Viyana bozgunundan bu yana, GneydouAnadolu'dan Trkiye'ninorta ve bat blgelerinedorukayan Trkmen, Krt, hatta Arap diyenitelen-mi airetlerin zararlarndan ifti halkkorumak, bu~arn sebep olduklar

'I


3/11

OSMANL TARHNDE AYANLIK DZEN DEVR 5 3

ka'rklklar yattrmak n, bu airetleri geri yerlerine yollamak, ya da

uygun yerlerde yerletirmek, kylerini brakmak zorunda kalm "ift bozan-larn" says kabardkca ziraat retimi azalm ve ktlk srekli bir biim almolduundan, byle halk geri kylerine dndrp ift dzenini yeniden kurmak 730'dan sonra hkmetin de uramak zorunda kaldg bir "iskan ii" olarak kaydolunacak nemde i~i.

AyanusUl memleket idaresi, yerli nfuz sahiplerinn kendi blgelerindeidare yetkisi verme anlamna geldiinden, ehirlerden kasabalara ve kylere,kadar her blgenin nufuzlularnn hkm~tten aldklar yetki ynnden kendi .

aralarnda kademelenmeleri sosyal bir zorunluk idi ve derebeylik rejiminingereklisi de bu idi. Nitekim Anadolu'da hatta Rumelide her vilayet yada san-cak'ta yava yava ayanlar arasnda b~yklerinden,kklerine dou uyruk-lamann gelitii grlmekte, bylece Osmanl hkmet dzeni memleketidaresi ynnden merkeziyetciliin dman bir karakter kazanmakta idi.Halbuki Trk toplumunun geniinde byle bir yaant yoktu; Bat dnya-snda da oktan lmt. "Ayanlk dzeni" deyimi ile adlandrlan bu yenisiyas hayat, Anadolu'nun en az 150 yldan beri bir trl sonu gelmiyen kark-lkla:rdan kendiliinden domutu. Bu bir eit mihaniki rgtlenmiyeo si.ra-

larda uzun savalarla eli kolu bal kalm bulunan enderunlu kle rical ikti- .dara engelolmaynca zaman zaman verdii boyun eici kararla derebeyliinimeru dzen olarak kanunlatrmak zorunda kalyordu.

O halde i. Ahmed'in saltanat ile birlikte balayp i. Mahmud zamann-da iyice beliren yeni dnem yle belirlenmelidir: Merkezin ynetici evresidevleti bat~aktan kurtarmak iin Avrupa'da gelimi olduunu grdkleriyeni devlet dzenine girmenin zorunlu olduunu anlam bulunuyorlard vebu yne doru ilk admlarnatmlard. Fransz generali Bonneval ve onunizinden teki bir ok Fransz uzmanlarnn getirtilmesinin ak anlam bu idi.Bu suretle Trk toplulmnun Anadolu'ya geldiinden beri kurduu ve'XVI.yzyln sonlarna kadar da olumlu .biimde gelitirdii kendi eski gelenekcidevlet dzeni, toptan deil de her bir kurumu muatta1 braklp, yerine Avru-pamn tpks yeni kurumlar geirilmektarznda uzun ve sabrl almalarTrkiye'nin devlet dzenini geleneki ve eskimi Doululuktan aklc ve bi-limci Batlla kaydrmt denebilir: Bu durumda, Anadolu'nun ke'ndi banargtleen "Ayan = = Derebeylik" usul memleket idaresinin devlete me-rulatrlp, kanunlatrlmas ve btn Rumeliye de uygulanan normal bir,

hkumet dzeni haline. getirilmesi, eski dzen merkeziyetiliini uzun vesrekli i kark~klar ldrdne gre, modernleme almalarna gerekli

\


4/11

"

\

54 MUSTAFA AKDAG

olan sosyal huzuru ayarilar eliyle de olsa salamak iin olduu sylenebil.ir.

rili ufakl bu ayan valiler kendi masraflar ile ve kimi zaman devletten depara yardm alarak toplayacaklar levendlerle seferlere katlacaklar, zer-lerine "muhassllk" da almak suretiyle devletin vergisini toplamay ele ge-irecekler, ilerinden "vezirlik" rtbesine kavuanlar rical arasna kararak klelikten gelme Enderunlu rical yanmda Trk halknn yksek idare gre-vine katlmas anlamn ifade etmi bulunacaklardr. Demek ki devletin ba-ehri almalar itibariyle Batya yneldii birsrada eyalet idaresinde dere-beylik biimi bir dzeni kanunlatrrken, topU:mun kendi iinden gelen in-sanlar yksek siyaset hayatna haz;lamak gibi bir yolu bilmiyerek te olsatutmu olmas da bakaynden olumlu bir adm idi.

Memleket dzeni~i ayanlarla salama yoluna giren stanbul'da da ok ardan da olsa batllamaya doru ilk admlar atan Osmanl devletininuzun zamana bal bu yenilik hareketini gletiren engel, darda:"zellikleRusya'dan Trk toplumuna alan savalard. Gerekte 1699 Karlofa ,barbyk kayplar pahasna yaplrken devlet kurumlarna zellikle orduya iyibir eki dzen verildikten sonra kayplarn geri kazanl;as yoluna gidilecei.ileri srld halde, 1739 dan beri kavuulan otuz yllk savasz yaama fr-

satna ramen devletin varl ile dorudan doruya ilgili kurumlarda olsunnemli reformlar yaplamad. nk, yeni artlaranlyarak ona gre kurum.lar dzeltecek ilgili kiiler hi yoktu. Dzeltme adna alnan te~birler, eskikurallar gene geerli klarak btn devlet kurumlarn eski biimlerine evir-rniye kalkmaktan ibaret oluyordu. rnegin, tim ar sistemi artk bitmi olduuhalde, bu kurumu yeniden Kanuni devrindeki durumuna geri gtrmek yo-tunda alnan kararlar bu bo abalardan birisi idi. nk memleket idaresiayan = derebey dim.en mtegallibe bir zmreye teslim olduuna gre, timar'tekilatnn byle bir dzenin elinde bulunan kyde yaamasn elbette im-

kan yoktu. Kapukulu (zellikle yenieri) ocaklarn Kanuni Sleyman ya daYavuz Selim zamanlarndaki biimde diriltmek de 1?ayal idi. nk XVII.yzyln onbinlere varan kapukulu kadrolarn, esir alnn, ya da Trkiye'dekiaznlklardan toplann hristiyan ocuklaryle doldurmak bu an sosyalhatta nl1,li bilin.lenme gerekleri ynnden hi te geerli olamazd,. Onuniin Osmanllarn son elli yl iindeki savalarda hepte yenilmelerinin neden-leri, devlet kurumlarnda, zellikle orduda kanun ve kural diye bir eyin kal~may olarak tesbit olunmakla beraber, bu durumun nasl nne geileceiyolu bir trl bulunamad iin, 1768 de II. Katerina Rusyas ile yeni bir

harbe tutuulduu zaman, memleket gerek hkumet dzeni ve gerek iktisadiartlar ynnden hi te dzeltilmi bir halde deildi. Ayrca 1768,sralarnn


5/11

OSMANL TARHNDE AYANLIK DZEN DEVR 55

devletler aras savalarnda bilgili, disiplinli, talim grm, iyi donatlm

ordunun yamnda zaferi k~zanmak iin bir,dediplomasi\yolu denen baka birunsur yer alm bulunuyordu ve Osmanl devleti de az ok bu yeni silahtanfaydalanmakta idi. Ancakbunda baarl olmak iin teki devletleri yakndantanmak, aralarndaki ilikiler~i~lemek;dman devletl~ri yalnzlatmak, ya daonunla ba baa kalmaktan kurtulmak ve kar ittifaklar hazrlamak iin dip-lomasi yolundan yararlanmak, hem de bu alanda usta diplomatlara sahipolmak gerekirdi. Halbuki Osmanl devlet ricali teki devletleri ancak stanbul-daki yaban~ elileri~ kendi memleketleri asndan verdikieri bilgilerletan-yordu. Avrupa siyaset dnyasna dorudan doruya kendinin zel suretleyetimi diplomatlarn salmas henz balangta idi. 1768-1774 Osmanl-Rusharbinde Bab- Ali (= Osmanlhkumeti) ye II. Katerina~ baka bir stntaraf, ordusunun kumanda kolunda Batl askeri uzmanlarn, zellikleAlman-larn bulunmasna karlk, Trk ordusunda birka Franszdan baka Avru-palnn bulunmay idi. Grlyor-ki 1768 Osmanl-Rus harbine girerkenII. Katerina Avrupa'da gelimi yeni harp tekniini uygulayacak Alman,hatta ngiliz uzmanlara sahipti. Diplomasiden yararla!J,acak diplomatlarByk Petrodan beriartk Rusya'da vard. Yeni harp endstrisi de Rusya'ya.girmibulunuyordu. Onun iin herhalde bu durumu yabanc elilerdenren-mi bulunan veziriazam Rap Paa, II.. Katerina ile atmaktan kanm,fakat dnyay, saraynn iindeki yaltak kle enderunlulardan renenIII. Mustafa'nn harp arzusunun nne gee,memitir.

Osmanllarla Ruslar arasnda 1768 de balyan' harp, alt yl srd vegenelolarak Trk ordusunun talimsiz ve babozuk haline kar arie II.Katerina dahil, kumanda heyeti iindepek ok Alman subay ve generallerininbulunduu talimli Rus ordusu kolay kazanlar salad. Ruslar'bu kere Krm,Kafkasya ve Balkanlar zerinden saldrdklar gibi, donanmalar ngilizlerin

de yardm ile Baltktan kp Cebelitark boazndan Akdenize girerek Trk-lerle Ege Denizinde de geni bir savaa giritiler, Mora'ya asker kardlar veyerli Rumlar da ayaklandrdlar, baz adalara da asker kardlar; fakat bura-lardaki baarlar Eflak, Bodan ve Krmdakigibi.oInad.

Osmanl ricali 1683-1699 aras savalarnda olduu gibi bu kere debelkidaha ak olarak unu anlad ki kendi ordusu sadece bir kalabalktr. Kapu-kullarnda disiplin, sava gc ve teknii diye birey yok. Eskiden heri insankayna olmu bulunan Anadolu'dan valilerin k.apularida getirdikleri sek-

banlar :vemasraf devlete verilerek onlara koulan "miri levendler"ekiya-lk ve aplfdan baka bir ey bilmiyorlar, cepheye sevk olunsalar bile d-


6/11

56' MUSTAFA AKDAG

mann harpsanat usullerine gre yetimi ordusu nnde fazla kayp yer-yorlar. Bu durumda Osmanl ordusu ve kumandanlarnda korku. ve ylgnlk iyice yerlemiti. Onun iin gerek durumu bilmedii halde harbi srdrmekteinat eden III. Mustafa lp yerine 1. Mahmud getikten ksa bir src sonraRuslarn da Avrupa.durumu dolays ile ka defa teklifettikleri bar bu kezOsmanl hkfrmeti de daha byk kayba urama endiesi ile istemesi zerine,1774 temmuzunda .ksa bir sylemenin sonucunda andama gerekleiverdi.Osmanllarn Kk Kaynarca barnda ugradklar en byk kayp Krm'nse~best braklmas idi.

Bir kez miri toprak sistemin kurallarn,lU ylirtlemiyecei 1. Ahmedzamanndanberi iyice anlaldktan s~nra, kylerde iftlikler kurmalarna artk bir engel kalmyan ayan ve eraf ki, hi olmazsa snflancaya kadar kaynagene devlet hizmetleri olmutu, kapllflrnda ydklar levendlere dayanarak "celali" tarznQ.a isyan edip rakiplerini ezmek vehkfrmete kafa tutmak yol-laryle kendi evrelerinde g yetmez birer zorba kesilmilerdi. syanc zorbaban ancak vali yaparak itaate alma usuln bulan devlet, bu gibilerin ilk nce bu yoldan rical snfna ykselmelerine de kap amt. Anadolu'nunkarkln yaratanlar gerekten kyden su gibi kaynayan iftbozan = levent-dat'n utda burda oluturduklar bekar birikintileri olduu halde, hkmetinbtn giderici tedbirleri bu ynlara babuluk edenleri yok etmek, ya dagnllerini grmek biiminden te geememi, eyaletlere stn yetkilerle"teftie" yollanan vezir paalar da her sadece szleri edilen ekiya balaryleu'nim, ya ele geirip asm ya da asi ile uyuma yolunusemilerdir. Fakatdevlet iin siyasi bir tehlike seviyesine kt hi grlmemi olan Anadoluka:rklklarn isyanarn ele balarna valilik vermek sfrretiyle yattrmannimkansz olduu, karkln memleketin her yerinde birikintileri. bulunanlevend ya da sekban ve sarca denen kyden tre me iftbozanlardan geldii

iyice anlalnca, bu kere bir yandan bu trl insanlar paa kaplarnda birdzene balamak, bu suretle bu gibileri isizlikten kurtarmak biimi uygu-

l .

lanrken, te yandan da iddet tedbirlerinin etkili olmas iin vali ve "mfet-ti" vezir paalarn geleneksel yetkilerinin, 1676 tarihli tevkii AbdurahmanPaa kanunnamesiyle Os~~nl rejiminin tarihi karakterine ok aykr biimdeartrlmas, Trkiye'nin yzyllar boyunca gelitirdii adalet dzenini kkndensarsm, kadlar ve, naiplerini ou kere cahilolan sancakbeyi, beylerbeyi,mfetti vezir paalarn istedikleri biimde hkm veren birer zulm ve hak-szlk arac durumuna drm, yani stn adli yetkilerle de donatlan vali

ya da mfetti niteliindeki ehl-i rfn (yrtc amirler zmresinin) bulun-d~klar yerd~ ve istedikleri gibi davalara bakacak mahkemeler kurarak,


7/11

OSMANL TARHNDE AYANLIK DZEN DEVR 57

kendilerinin kesin kara)' verme durumunda bulunmalar, tarihte Osmanl. . . . . / adaleti yerine "Osmanl zlm" devrin balatmtr. Ornein karklklarn

srekli bir yaant duruma gedii Trkiye vilayetlerine her yl, blg~ 'blgeyollanan saray yetitirmesi = enderunlu (hemen hepsi de Trk olmaxan) vezirmfettiIer, halkn da birbirlerine dm olmalarndan faydalanarak, "ekiya"ve zorba damgasn verdikleri insanlar bir oturumda karar ,verir hemenasarlard. Bylece her bir mfetti paann ekiya ve zorba hkmn basarak ast' kiilerin ~aysnn bir'tek yl iinde yzleri bulduu oluyordu. XVIII.yzyl aydnlar ellerinden bakayapacak bir ey gelmemekle beraber, zl-

mn bu derece vahiyanesini akca knamlardr. rnein tarihci zz, Ana-dolu'da teftie kanlardan ve.zir Veli Paann grevi srasnda Kayseri yak-nnda lm bulunmasn kaydederken, kendisine rah~et dileyecek yerdeekiya damgasn vurarak hesapsz kitapsz ast :gnahszlarn okluundandolay "fukara elinden kurtuldu" diye sevincini ifade etmitir. Anadolu .Ayanve eraf (btn XVII. yzyl boyunca zorbalktan balayp serv~t ve samanyarak kkl br aile kuran ve nfuzlarn srekliklan mtegallibeler) yan-larna sekhan ve sarca toplamak suretiyle kardklar isyanlarla ou zamankendilerinin yerlemi bulunduklar sancan, hatta eyaletin valiliini (sancak

beylii ya da mirimiranlk mansbn) zorla ele geirir olmular; bu trl n-fuz sahipleri arasndan birini kendi vilayetine gereinde vali tayin etme ilemihkmetce 1726'da kanun ii bir hak ve devlete faydal bir ilem olarak kabul"lenilm fakat, vezir=paa seviyesinde "mfetti" ya da bir eyalete mrimiranolabilme yetkisi henz enderunlu ve klelikten gelme zmrenin tekelindekalmakta devan etnitir. Gen de sancakbeyi beylerbeyi, olma imkamna.kavumu bulunan eyalet ayan ve erafnn siyas.haklarnn geniletilmesindeyani feodal glerini arttracak yeni imkanlar kazanmalarnda daha ileriadmlar saylaakbaka hkmet krarlar da km bulunuyordu. Bir ok

sancak beyliklerinin"muhasslla" evrilmesi (yani bir valinin btn resim=vergileri kendisi toplayp sancan haslatn bu biimde yllk hesab ile hazi.neye tekelden yatrmas) devlet mukataalarnn arttrmayolu ile yl srelik iltizama verilmesinden vaz g~ilip, (Msrda uygulanan dl' rnek alnarak)artrma zerinde kalanlara malikane tarznda ve hayatlar sresince verilmebiiminin kuralolarak kabul, muhassllk ve iltizamlar ellerine geirmelerikendileri iin: daha kolayolan yerli ayan ve eraf hem siyasnfuzlar hem deservet yma imkanlar ynnden btn btn gulendirmi ve onlar ger-ekten derebeyi yapntr. Ancak bir sari.can merke~inde kaza ve kylerine

kadar yer yer tremi bulunan yzlerce ayan ve eraf niteliindeki zenginve mtegallibe kiilerden birisini sancaa vali yapmak, geri kalanlarn kendi


8/11

58 MUSTAFA AKDAG

aralarnda~i ilikileri iyi geinmeleribi~imdeyrtm~k, onlarn balarna valiolm~ ayana itaatlerini salamak gibi sorunlarortaya koyduundan herayann bulunduu blge veya evrede kaza ve nahiyede halkn bir eit tem-silcisi durumunu kazanarak .hkmet ile ehali arasndaki ilikileri yrtmeyebalamas, bir yandan bu grevi bir ka zengin aileden hangisinin yapmasnn .uygun olaca problemini dourmu ve i ileri gelenlerden birisin halkn ken-dilerine ayan semeleri biiminde zlm, te ya,danda bir sancan mer-kezinden kaza ve nahiyelerine kadar olan yerlerdeki ayan ve erarn sahipolduklar servet ve nfuz derecelerine gre aralarnda zaten belirmi bulunan

, ,

kademelenme, devletin kendilerine verdii idarigrevleri ile.de kurallantr.i

O halde bir aya Anadolu'da teki aya Rumelide olan Osmanl m"paratorluu XVIII. yzyl ortalarna gelindii zaman devlet, dzeninin heryn itibariyle Ayanlk = Derebeylik rejiminiI!-..tamortasnda idi. Bu dzennce Anadolu'nun hkumeti acizbrakan "celali isyanlar" beiindebym,bu geedeki vilayet~erin geerli idares olmu, devlete ise bu kendi geleni ka-bullenmek dm, arkasndan da, Rumeli vilayetleri ayn yolu izliyerek ayanidaresiorada da gereklemiti. Ana memleket ya da geni memleket snrlariinde Trk toplumunun her 'ynden stn bulunmasiyle Trkiye ldn ver-menin doru olaca Anadolu-Rumeli blgesi,:pirbiri arkasndan ayan reji.minegirdiinegre,bu dzeni gerekletirenayan dediimizsosyal snfnkendikurduu rejimde devletin ona v,erdiigrevleri u biimde sralyabiliriz:

1- dari grevi: Sancakleylii, beylerbeylii (mirimiranhk) y~ni geneldeyimi ile valilik yapma ii olup ayanlardan buna layk grlenler'ya da szgeen mansb devletten zorla alanlar ouncas kendi nfuz blgelerine veril-mekteydiler. Ayan vali, banda bulunduu vilayetin idare amiri, askeri g-lerin komutan, asayi ve dzenin koruyucusu idi. Gerek kendisi iin ve gerek

merkez hkmetince fermanla istenen vergil~rin toplan~asnda gcn kul-lanmak, askerleri toplayp sefere gitmek, vilayetinin' teki. ayanlarn itaattetutmak~ ekiya ta~rl levendat'a kar halk korumak ynl~rinden ayanvalinin grevipek ard. Bu gilerin stesinden kendisi de bir baka zorba,hem 9.een gl zorba olduu iin gelebiliyordu.

.2- Vergitopama grevi: okeski olan ve szdeyrrl hala devam edeneski Osmanl kanunnameleri hkmlerine gre toplanacak tekalif~i er'iyyeve' rsum- rfiyye trnden vergiler ky gruplan, ya da kasabalar halindedivan hkumetine, timar sahiplerine, ya da devlet ileri gelelerineve valilik

. lere bal,anmolduklarna gre,bu vergilerin toplanmas ad geensahiplerincetrl usuHere gre (kesime vermek, bir voyvoda = vekil yo~mak v.b. yol-


9/11

OSMANL TARHNDE AYANLiK DZEN DEVR 59

larla) yaplmakta devamediyordu. Bu vergilerin miktar deimedii nhalk ynnden yzyllar ncesine llnce, XVIII. yzylda arln kay.betmi, onun yerine deyicinin omuzuna "salma" trnden vergiler binmiti."Salp.a" nn balca blmleri hkmtn istedii "avarz" denen sava mas.raflar (avarz akesi, krekci akesi, nzul akesi v.h. adlar altnda) ile vali.lerin (sancak beylerinin ve beylerbeylerinin) hkmetin tpks gereke ile,yani sefer ve asker besleme harcamalar iin aldklar "imdad- seferiye" veyaimdad- hazeriye (ve selamiye~ devir, nalbaha, sekban akesi gibi adet diyekendiliklerinden topladklap tekalif-i akka trnden izinsiz salmalar) ad-

larndaki vergiler idi. Ayrca genel tefititekan vezir-mfetti paalar vevilayetIere herhangi bir grev iin yollanan "mbair"lere de her gittikleriyerde masraflarn halk demek zorunda idi. "Salma" diye idlandrlan btnbu trden' vergilerin "hane bana" hesab ile her kazann kads eliyle toplan-mas istenmekt~ olduundan, bir salma istendii vakit onun ala = ba ev,evsat = orta ev, edna = ayak ev diye kategoride snflandrlanhanelere

,dkmn yaplmas ok nemli bii sorun oluyordu. Hanelere inilmeden nce,kaza merkezi olan kasabaya ne kadar, kylere ne kadar vergi salnaca daayrca .emli idi. Kimi zaman hkmet ya da salmay istiyen resmi kiinin

ok ivedisi olduu iin istenen mebla zenginlerden yani ouncas o yerinayan ve erafndan bC!r alnarak denkletirilir, sonra halktan toplanrd.phesiz fazlas ile kendilerine denirdi. te salma dkm ve toplamalarnnyrtlmesi her kaz_ann en nemli ileri arasnda yer alm b~lunuyordu ki,eskiden yani bu tr vergilerin ok hafif olduu alarda kazann kads kasa-bann ehir kethda? ile teki ileri gelenlerinden balca kiileri (ayan veeraf) meclis-i er'e = mahkemeye ararak dkm kolayca yapard. Ancak XVIII. yzylda salma toplama, hem 'ehirle kyarasnda, hem de deyicile-rin hangi kategorideki haneden saylmalar gerektii gibi hususlarda byk g;rltlere yol at. Onun iin uzun gelime yllarnda kaza kadsn,li bakan-' .lnda toplanan ehir kethdas ile ayan ve eraf iinden buraya ~rlanlarnkiilikleri ok nem kazand., zellikle ehir kethdaln elde etmek inkasaba ayan arasnda ekime balad gibi kyler halk da vergi dkmle-rini yapan kurula temsilci gndermenin kendi karlar iin gerekli olduunuileri srdler ve bu istek de hakl griild. Hatta hristiyan halkn da temsilii kendilerinden olacakt. Bylece "salma"larn dkm iinde ayan iindenseilenler daha etkili bir durum kazanm oldular. Hanelere dklen vergi-lerin toplanmasnda grevalan ayanlar kadrosu ise ayanln her ehir kasaba,ve Kye dalbudak salmas sonucunu verdi. Yani, bir kye dklen salma o yerinileri gelenlerinden ayan seilmi olanna bildiriliyor ve o da teki arkadalar. \


10/11

6 0 MUSTAFA AKDAG

ile her hanenin hangi kategoride olduunu ayr ayr tayin ettikten sonra sal-mann ba, orta ve ayak evlere blmn yapyor ve toplamya bal-yordu. Salmalar toplama halk ynnden grevlerinin en nemlisi olan ayanseilmikiilerin hkmet ya da vali ve teki bir makamn istedii vergiyekendileri iin de bir miktar ilave. yaptklar, geni ikayetlerden anlalmt.Hkmet zaman zaman padiah'a yaynlatt "Adalet fermailarnda'; bnyolsuzluu iddetle yerdi ise de, nn alamad.' .Ayannbu biimde vergitahsildarl grevini ktye kullanarak, vaktiyle ehl-i rf'n yapt gibi fakirfukaray soymakta bulunduunu, evvelee hkmete kar ekiya klnda

mcadele aan "levimd"lemi halkn bu kere de ayan ve erafa saldrr olduk-larn hatta kimi yerlerde kyllerin kitle halinde ayaklandklann, kamu'nunkinini kazanm kiileri, isterse aya.nve eraftan olsun,pek insafszikencelerleldrdklerini gryoruz. Evvelleri soyguncu ehl-irfe kar tertiplenen, butrden olaylar, XVIII. yzylda kadlar ve zelliklehalkla dorvdan doruyakendileri kar~laan ayanlar hedef alr olmutu. Pek ok rneinden tipik ikisinin burada kaydohmmas, ayan devrinin genel karakterlerini belirtmeyeyetecektir. Eski kadaskerlerden' Abdurahim zade Yahya efendi kendile;inearpalk olarak verilmi bulunan Ankara kadl greviniyapt srada, salma

ve teki vergi dkm toplama ilerinde kyllerin galeyana.gelmesinesebepolmu, kylerden gelenlere ehirden de katlanlarla byyen kalabalk, 1714temmuzunun 21 inde yrye gemiler,genel heyecan birkin ekline gir-diinden halk kad efendinin evini basm, kendini paraladktan- baka ma.ln yamalamlar ya da yakp ykmlard. Buna benze;' bir kyl hareketi-nin de 1751'de Rumeli geesindeRuscuk ve Hezargrad (Razgrad) kazalarndaolduunu gryoruz: Bu evreler kylleri mslman hristiyan aynksl

i .

olmadan hep birlikte ayan veerafn salmalartoplamada ve teki grevlerindeyaptklar soygun ve hakszla dayanamyarak ayaklanmlar, btn gze

, hatanlarn mallarn yama ve kendilerine/trl ikenceler yapnya bala-mlard. Hareket bir kyl isyan biiminde genileyince,ie stanbu el koy-mu, yollad mfetti geni bir soruturmayagirierek isyann ba tevikcisisayd 16 mslman, 9 hristiyan tam 25 kiiyi astrm, gene mslman vehristiyan kar 53kiiyi de uzaklardaki kafilelerin zindanlarna yollamtr.Bu biimde bir halk-hkmet adam atmasnda, sorumluluun her zamanhalkta deil resmi kiilerde de olabileceihi dnlmeden Osmanlhkmetfelsefesinin deimez bir zellii olarak. uygulanan zulm derecesindeki arcezalarn hkmete olan toplum gvenini tkettii dakika genel ayaklan-malarla deilsebile, ekiyaln her zaman bir kahrananlk derecesindeyaI).k trklere' konu olmas ile sabittir.


11/11

OSMANL TARHNDE AYANLK DZEN DEVR 6 1

3- Sava grevi: Ayan'n valiliklere de geirilir olmas hele salma trn-den vergilerin toplanmasnda balca grevin ona dmesi, kimi sancaklarnmuhi.ssl-valibiimindeki topyekn idaresinin gl ayanlarn eline gemesiartk XVIII. yzyl Trkiye'sinde ayanlar Trk toplumunun aristokrat(asiller) snf durumuna' getirdiinden, memleketin en az iki yzyla yakntarihi sresince asayi ynnden ar bir sorunu olarak ortada bulunan "le-vendat ekiyas"nn kamu dzenine verdii ar zarar elbette ayan bukez resmi grevi ynnden deilgilendirir oldu. S;ncanvalisi ya da evresinin ;resmi sorumlu .ayan olan kimseler kendi kiisel grevleri iin kapularnda

zaten oktandr yeteri kadar levend besler olmulard. O halde her hangi biryerde "kapulu" ya d'a "kapusuz levendit" ekiyalar grnverdimi evvellerisancak beylerinin yaptklarn bu srada ayanlar yapyorlar, hemen ekiya-nn zerine gidiyorlard. Bu yzden deXVIII. yzyllevendatnn = sekhan-larnn hcmlarna artk ayanlar ,hedef idiler. Osmanl devleti, XVIII. 'yz-yl sresincetimarl sipahilik gcn yetirdii ldevilayet askerlerini paa .kaplarnda ylan, hatta hkmet hazinesinden yaplan para yardm kar-l "miri leventler" ad ile' kendisinin' de toplatp sefere gidecek valilerinemrine verdii ve ekiya zamannda paa kapularnda "paal" resmi

klnda grdmz.babo = iftbozan kimselerden salamaya balambulunduundan artk kap sahibi ayan da ister istemez kendi beslediklerileve;dlerine de~letin katlmasn emrettii "miri lev~idleri"de yanlarnaalarak sefere arlr olmulardr. Grlyorki, vilayttin vezir=paa seviye-sindeki mirimiranlar (beylerbeyleri).emrinde kendi evrelerindentopladklar

.binlerce (kapulu vemiri) levendile'seferekomak zorunda olanayanlar, byleceeyalet askerlerini derleyip toplyara:k sefere yollanan ba,lcagrevliler duru-munda bulunuyorlard. Ancak derebeyi davranl olan bu kiilerden padia-hn emrine uymyanlar da grlmyor deildi.

Ayan snfnn u resmi grevleri yannda sahip olduklar bir de sosyal-siyasi fonksiyonlar vard' ki, burada nemlebelirtilmesi gerekir: nce Ana-doluda rgtlenen vilayetlerin mali ve idari-askeri dzenikendilerinin derebeykarakterli iktidarlarna geenayanlarn, merkezdevezir-i azam indirip ka.ran, hatta padiah bile tahtndan eden kapukulu -lema ikilisine kar,nc bir bask gc olarak ortaya ktklarndan beri, hkmete ve sal-tanat tahtnadaha kararl bir durum kazandrdklar grlmektedir.

mustafa akdağ: osmanlı tarihinde ayanlık düzeni devri

Documents