Mustafa Armaan _ Tarihimizle Hesaplamak Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN:

5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. Tarayan: Gkhan Aydner Mustafa Armaan _ Tarihimizle Hesaplamak TARHMZLE HESAPLAMAK Mustafa Armaan Urfal bir anne-babann ocuu olarak 1961 ylnda Cizre'de dodu, ilk ve orta renimini Bursa'da tamamlad, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm'nden mezun oldu. eitli yaynevlerinde editr olarak alt. Fritjof Capra'dan Bat Dncesinde Dnm

Noktas (1989, 1992) adl evirisiyle Trkiye Yazarlar Birlii Tercme Odl'n (19891 ve ehir Ey ehir (19971 adl kitabyla Trkiye Yazarlar Birlii Dene- . me Odl'n ald. Osmanl: insanln Son Adas kitabyla TYB fikir dln ald (20031. Bir dnem (1995-1996) izlenim ve Diyalog Avrasya (DA) dergilerini ynetti. 1995 ylndan beri Zaman gazetesinde ke yazarl yapyor. Yaynlanm Baz Eserleri: Osmanly mparatorluk Yapan ehir stanbul (Tima Yaynlar, 2007} Abdlhamit'in Kurtlarla Dans (Ufuk Kitaplar, 2006) nsan Yzl ehirler (Tima Yaynlar, 20061 Osmanlnn Kayp Atlas (Ufuk Kitaplar, 2005] Osmanl Geriledi mi? (Etkileim Yaynlar, 20061 Ufuklarn Sultan Fatih Sultan Mehmed (Tima Yaynlar, 2006] TARHMZLE HESAPLAMAK Mustafa Armaan PROFL Mustafa Armaan, 2007 PROFL YAYINCILIK Kitabn Ad / Tarihimizle Hesaplamak Yazan / Mustafa Armaan Genel Koordinatr / Mnir stn Genel Yayn Ynetmeni / Cem Kk Redaksiyon / Elif Avc Kapak Tasarm / Yunus Karaaslan i Tasarm / Adem enel Bask-Cilt/ Kitap Matbaas Davutpaa Cad. Eminta Kazm Dinol San. Sit. No.81/21 Topkap -istanbul Tel: 0212 567 48 84 1. BASKI EYLL 2007 978-975-996-117-6 PROFL: 62 TARH: 4 PROFL YAYINCILIK ataleme Sk. Merili Apt. No: 52 K.3 Caalolu - STANBUL www.profilkitap.com / bilgi@profilkitap.com Tel. 0212. 514 45 11 Faks. 0212. 514 45 12 Profil Yaynclk Maviaa Kltr Sanat Yaynclk Tic.Ltd.ti markasdr. Bu kitabn tm yayn haklar Mustafa Armaan ve Profil Yaynclk'a aittir. Yazarn ve yayncnn izni olmadan herhangi bir formda yaynlanamaz, kopyalanamaz ve oaltlamaz. Ancak kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. NDEKLER

NSZ/7 Birinci Blm Atatrk ve Cumhuriyete Nasl Bakmalyz? / 11 kinci Blm "Bakn, Osmanl tsunamisi geliyor diyorum!" / 29 nc Blm Osmanl ve Modernlik / 55 Drdnc Blm Dou - Bat ikilemi Yapay / 69 Beinci Blm "Abdlhamid lkeyi Kyamete Hazrlyordu!"/77 : Altnc Blm "Hacivat Karagz Neden ldrld?" zerine /85 Yedinci Blm Osmanl Zincirlerini Ne Zaman Kracak?/93 Sekizinci Blm Gnn Birinde "Orta Dou" Terimine Gerek Kalmayabilir/119 Dokuzuncu Blm Havada Donan imek: Fatih'in Fethi / 127 Onuncu Blm "Okumayan, Aratrmayan ve Sorgulamayan Adama Aydn Denilen Tek lke Trkiye'dir." / 139 I NSZ Kafalarmz Sevr'i bir utan belgesi, Lozan' ise zafer ant olarak gren bir deirmende tld iin yllar yl korku duvarnn ardnda yaamaya mahkm edildik. "Sevr sendromu"nun 87 yl sonra dahi ie yaramas, onun etrafnda rlen mitolojinin arpc bir gstergesi deil mi? Sevr Antlamas 10 Austos 1920'de imzalanmtr imzalanmasna ya, Yunanistan hari hibir taraf lkenin parlamentosunda onaylanp yrrle girmemitir. Ve aslnda daha ilk gnden uygulanamaz olduu anlalmtr. Sevr'in hedeflerinin asl onay Lozan'da gelecektir. Geri Churchill Lozan iin "Sevr'in srpriz bir tezad" demitir. Lakin Avusturya Deakin niversitesi tarih blmnden Prof. Marian Kent'in tespitiyle sylersek, Lozan'n ngiliz politikalar bakmndan fazla srprizli bir taraf yoktur. Kurt ngiliz diplomatlar baz ufak tefek tavizler dnda Lozan'da temel hedeflerine ulam, daha 1919 balarnda ngiliz Genelkurmaynn Osmanl topraklarnda hedefledikleri artlar Lozan'da bize kabul ettirmeyi baarmlard.

Bunlar bu nszde niye gndeme getiriyorum? Meselelerimizi yerellie bomadan ele alma alkanln bir trl kazanamadmz vurgulamak iin. Bir Danimarkal airin dedii gibi "Toplumsal ruhla hareket eden evrensel vatandalar" olarak tarihe 1 Tarihimizle Hesaplamak baktmzda manzara deiiverir. Nitekim kresel tarih asndan Lozan "zafer" mi yoksa "hezimet" mi tartmas anlaml olmaktan uzaktr. Her iki halde de Lozan, dnya sisteminin Birinci Dnya Sava sonrasnda ald yeni ekli, Yeni Dnya Dzenini aksatmayan, aksatmak ne kelime tahkim eden, glendiren bir antlamayd. Zaten byle gereki bir temele dayand iindir ki, mr Sevr gibi ksa olmad ve ABD hari taraf lkelerce onaylanabildi. Neydi o Yeni Dnya Dzeni'nin artlar? ingiltere'nin kayglar, 1) Petrol alanlarn denetimine almak, 2) Hindistan yolunu garantilemek, 3) Akdeniz ve Karadeniz'deki ticaretini kstekleyebilecek rejimleri ortadan kaldrabilmekti. Bir de milyonlarca Mslman nfusu ynettii iin kendisine potansiyel bir tehlike arz eden Hilafeti kontrol etmek istiyordu. Trkiye Hilafet kozunu ancak 1924 Mart'na kadar elinde tutabilecekti. Lozan'da smet Paann Hilafeti ngiltere'ye kar ciddi bir kart olarak nasl kullandn Mslim Standard dergisine verdii o cokulu 'slamc' demeten anlayabiliyoruz. Burada, "Hilafetin haklar gvencemizdedir ve onu savunmak iin btn Trk milleti kann dkmeye hazrdr" diyen smet Paa'nn, aslnda Lord Curzon'a aba altndan sopa gsterdiini grmemek iin kr olmak lazmdr. Misak- Milli ABD Bakan Wilson'un ilkelerine dayanarak Araplarn kendi kaderlerini belirlemeleri tezini savunuyordu. Fakat sonradan bir el Misak- Milli metninde ufak bir 'rtu' yapmtr. 1. maddenin Mebusan Meclisinde kabul edilen asl eklinde Mondros Mtarekesi hattnn "ii ve dnda" aralarnda din ve ama birlii bulunan ve birbirlerine saygl ve zverili Osmanl-slam ounluun yaad topraklarn blnmesi kabul edilemez, denilmekteydi. Sonradan Yeni Dnya Dzenini tehdit eder gzken, belki de Osmanl yaylmacln hatrlatan "dnda" (haricinde) kelimesi metinden jiletle temizlendi (inanmazsanz inklap tarihi kitaplarnza bakn). Mustafa Armaan Sonuta Misak- Milli hedeflerine tam olarak varlamadan Lozan'da masaya oturuldu. Ancak biz Lozan'n hemen yalnz Trkiye snrlar iindeki ksmyla ilgilendiimiz iindir ki, yzyllar boyu ynettiimiz topraklar nasl bir rpda braktmzn hesaplamasn henz yapm deilizdir. Mesela Filistin topraklar iin Lozan'da ne yaplmtr? Hi... Hatta grmeler srasnda Filistinli kardelerimiz TBMM kapsnda gnlerce, 'Bizi ngiliz kurtlarna teslim etmeyin' diye yalvar yakar dolamlard. Aldklar cevap, nce oyalama sonra da kendi banzn aresine bakn, olmutu.

TBMM her ne kadar Misak- Mill'ye Arap halklarnn kendi kaderlerini tayin hakkn ilke olarak koymusa da, bu ynde bir yaplanmaya gitmeden sorunu, Hilafet meselesinde olduu gibi, rakiplerin manevra alanlarn daraltmaya ve ibirliklerini baltalamaya dnk bir strateji olarak ele almt. Lozan'n asl tartmamz gereken boyutu, Ortadou'nun paylalmas ve snrlarn yeniden izilmesi karsnda ald uysal tavrdr. Ancak can yakc gerek feryatta: Lozan zaferiyle dier Arap topraklarnda olduu gibi Filistin'de de Sevr'in btn istekleri olduu gibi kabul edilmitir. stelik Sultan Vahdettin Sevr'i imzalamad iin o zamana kadar onaylanmam olan Filistin'deki ngiliz manda rejimi smet Paa'nn Lozan'daki imzasyla resmiyet kazanm, bylece srail'in kuruluuna giden yolda en byk engellerden biri daha bertaraf edilmiti. Bir de Lozan'da Sevr'i parampara ettik demiyorlar m, neden bahsettiklerini anlamakta glk ekiyorum. Kabul edelim ki, Misak- Milli'yi tam olarak gerekletiremeyen Lozan, artk yabancs olduumuz Osmanl topraklar konusunda Sevr'in hafifletilmi bir versiyonudur. Zaten ilk ciddi muhalefet partisi Terakkiperver Frka'nn bir hedefi de, Lozan'daki baarszlklarn hesabn sormak deil miydi? Rauf Orbay'n deyiiyle "Misak- Millimizin taTarihimizle Hesaplamak mamen tahakkuk edemediini millete aka sylemek civanmertlik ve hakikatiliine sahip olacaktk... Bir tahammlszlk ve sebepsiz endie, halledilmemi milli meselelerimizin zerine nisyan rtsn ekti ve bu meselelerimiz geen zamanla halledilecei yerde gzlerden ve dikkatlerden uzak olarak kangrenleti." Terakkiperver Frka, topluma Lozan'n bir Pirus zaferi olduunu anlatacak, kazandrdklar kadar kaybettirdiklerinin muhasebesini yapacak ve telafi yollarn arayacakt. Kapatld. yi mi oldu? Kangren artk beynimize ulamak zere. "Misak- Milli" diye diye Trkiye snrlarn kendimize bir ars-lan kafesi haline getirdik. Dnn ki, bu lke tam 4 yl Dileri Bakanl yapp da sadece 3 kez yurtdna kan siyasetiler grmtr. Tarihimizle Hesaplamak kanlmaz grnyor. Er veya ge--Birinci Blm Atatrk ve Cumhuriyet'e Nasl Bakmalyz? Yoksa, en ok, var veya yok olmann ruhta at travmatik tesirle, Bat'nn, ancak kendinin istedii biime giren bir toplumu yaataca, aksi takdirde, bugn olmazsa bile yarn mutlaka yeryznden silinecei korkusundan ve bunun kar mefhumu kaytsz artsz bat sevgisi ve hayranlndan mdr... bir bat romantizmi alp yrd ve devrimlere silinmez damgasn vurdu. Sezai Karako ...

Cumhuriyet tarihiyle ilgili pek ok speklasyon mevcut. Kimi gerekler gizleniyor, kimileri

tam tersi ekilde anlatlyor. Neden byle? Bunun iki sebebi olduunu dnyorum. Birincisi, bugne doru yaklatka tarih olaylar bizi daha fazla iine alr ve varoluumuzu daha yakndan ilgilendirir hale gelir. Dolaysyla onlar karsnda daha eski tarihlerde gemi olaylara gsterdiimiz soukkanll gsteremeyiz. Alparslan'la ilgili tarih olaylar bugn tartma konusu edilmez mesela; edilenler varsa da daha ziyade tarihilerin teknik meseleleridir. Ama zellikle Tanzimat sonras, II. Abdlhamid, Merutiyet, Mtareke, Milli Mcadele ve Cumhuriyet dnemleri bugn yaayan insanlarn gardlarn almasna, kendilerini bir savan iinde hissetmesine sebep olacak scak olaylarla doludur. Dikkat ederseniz mesela Fatih Sultan Mehmede kar saf belirleme diye bir tavr yoktur, ama "Abdlhamid'den yana msn, deil misin?" sorusu hl anlaml, hatta gerilim yaratacak kadar anlaml bir sorudur gnmz iin. Yakn tarihteki olaylar sadece tarihin konusu deil, ideolojik saflamalarn dayana ayn zamanda... Evet... Siyas, ideolojik durular belirleyen birer sava baltasna dnebiliyor tarih malzemesi. Bir dier sebep ise tarih yazmyla ilgili skntlar. Bu da Cumhuriyet'i kuran kadronun bizzat tarihi yazmaya kalkmasndan kaynaklanyor. Devlet adamlar -Churchill gibi- hatralarm yazabilirler elbette, ama bir resm tarih kitab yazmaya kalktklarnda i deiir. ? Tarihimizle Hesaplamak Mesela Nutuk bir tarih kitabdr aslnda. "19 Mays 1919'da Samsuna ktm" diye balar ve 1927ye kadarki 8 yllk frtnal sreci anlatr. Cumhuriyet neslinin 'bilmesi gereken tarihi' anlatmak zere giriilmitir yazmna. Erik Jan Zrcher'in dedii gibi bir hesaplamadr. Cumhuriyetin ilk resm tarih kitabdr diyebiliriz. Ancak tarihi yapan kiinin tarihi yazmaya soyunmu olmas, bugnk tarihilerin iini fena halde zorlatrmtr. Tarihilerin nnde iki seenek kalmtr: Ya Nutuk'a taraf olacaklar ya da kar kacaklardr. Bu da dengeleri gzeten 'kamp tarihilii' yahut zorunlu gayri resmi tarihilik gibi konumlara tutunmaya zorlar tarihiyi. Nitekim Falih Rfk Atay 1957'deki bir yazsnda "Keke Atatrk Nutuk'n hi yazmasayd" demitir. Bu yzden inklap tarihi alanlar Nutuk'ta belli bir bak asndan yorumlanm belgeleri incelemek gibi etrefilli bir ile kar karyadrlar. Bylece belgeler henz tarihe mal olmadan, sca scana yorumland iin de bir sr nokta gzden saklanmtr. u da var ki, tarihi belli bir ideoloji dorultusunda yorumlamaya kalktnzda ister istemez baz perdeleri veya noktalar gzlerden gizlemeniz gerekecektir, nk toplumu homojenize etme, ..

Onuncu Yl Marnda dile geldii gibi 'yaratma abas iindesinizdir. Lakin o darda braklan bilgi ve belge yn yerinde rahat durmayacaktr. Biri elini uzatp o karanlk blgeden bir belge kartr ve ayn rahatlkla, "te tarihi deitirecek belge" diye nnze koyabilir. Tekilci sylemin dndaki farkl tarih araylar artka, resmi ideolojiye muhalefet eden gruplar kendilerine gre ama resmi anlayn grmezden geldii, karanla ittikleri 'tehlikeli' belgeleri kullanacaklardr. te resmi ve gayri resmi tarih atallanmas buradan kaynaklanyor bana gre. : sr, Baz deimeyen tartma konularnz var. Vahdettin hain mi deil mi tartmas mesela. Mustafa Armaan Alternatif tarih almalarnn artmas ve dolama girmesi, gizlenen gereklerin kitleler tarafndan farkna varlmas ve resmi tarihin tabularn sarsmasna yol aabilir mi? Geen yl TYAP Kitap Fuarnda iki ilgin olay yaadm. Birisinde panelde konumacydm. Mustafa Kemal'in Milli Mcadele'ye Vahdettin'in zorlamasyla gittiini -bizzat kendi ektii telgrafndan yola karak- ifade ettim panelde. Bunun zerine akademisyen bir panelist de beni eletirdi. Eletirebilir elbette. Fakat konumas bitince daha cevabm beklemeden 55 yalarnda bir dinleyici kalkt ve akademisyene, "Sizi tebrik ediyorum. Siz ko-numasaydnz az kalsn Vahdettin'in Milli Mcadele'yi balattna ben de kanacaktm. Beni kurtardnz" dedi ve alklar arasnda kp gitti. mza srasnda da benzeri bir olay yaadm. Orta yal ada bir hanm standa geldi ve "Siz bu kitapta neler anlatyorsunuz?" diye sordu. Ben de ciddi ciddi izahatta bulundum. Bunun zerine ayn hanmefendi bana, "Siz Allah'tan korkmuyor musunuz? Ahiret diye bir ey var. Atatrk'e nasl byle bir iftira atarsnz?" diye sayp dkt ve sonunda tacizlerine dayanamayan kocas olay kmasn diye kendisini zorla standdan uzaklatrd. Kabul edelim ki, Trkiye'de farkl tarih evrenleri var. Herkesin kendine gre bir resmi tarihi mevcut ve o evrenin iinde mutlu mesut yayor. Kendi varln, konumunu, inand tarihle aklyor ve gvence altna alyor. Hatta buna iman ediyor... ?=?? "Atatrk olmasayd biz var olmazdk" gibi son derece duygusal, hatta ocuksu bir yaklam deil mi bu? yle tabii ki. Buna ramen kesimler arasnda bir etkileim olmak zorunda. Aksi halde bir ortak kltr olumaz Trkiye'de. Herkes kompartmanlara ayrlm olarak fikriyatn ufak cemaatler halinde rgtlerse buradan ne ulusal, ne de evrensel bir kltr kar. nk kltr bir apalama, alama eylemidir, bir tartma temeli zerinde Tarihimizle Hesaplamak ykselir. Herkes kendisi alp kendisi oynarsa ortak kltr byle clz kalr. Cemil Meri bundan fevkalade yaknmtr. Trkiye'de esas mesele, bir ortak kltr zerinde anlaamaymzdr,

demitir. smet zelin de dedii gibi, hangi dnyaya kulak kesilmisek tekine sarz. Oysa birbirimizi dinlemesini renmemiz lazm bu maks talihi deitirmek iin. Tarihin normalletirilmesinden sz ediyorsunuz. Nasl olacak bu? Tarih figrlerin normallemesi yle dursun ha babam yeni kahramanlar retiyoruz. yle deil mi? Bir bilgi problemimiz olduu ak. En nemli sebebin bu olduunu dnyorum. Her kesim iin geerli bu. Ancak Nietzsche'nin de uyard gibi bir hn psikolojisinden de uzak durmak art. Yakn tarihle ilgili kitaplarmda en hain biimde kullanlabilecek belgeleri bile yorumlarken kendimi epeyce frenledim, yolu yumuattm. Atatrk'n Hatay' geri aln, "Acaba bu bir balang myd?" diye yorumladm. "Frsatn bulunca Musul ve Batum iin de ayn eyi yapmay dnecek miydi?" diye dnmeye zorladm okuru. Olaylar mmkn mertebe tek tarafl grmeden ve yaand tarih artlar hesaba katarak deerlendirmek nemli bir stratejiyi gibi geliyor bana. 1923-1924 aralnda TBMM'de hilafete ve halifeye kar bir tavr geliiyor. Nitekim 1924'den itibaren Hilafet kaldrlacak, tekkeler ve zaviyeler kapatlacak, hatta 1933'de ilahiyat eitimi bile yasaklanacaktr. Acaba bu tavr deimesinde baka etkenler rol oynam olabilir mi? Burada slamclar da, Kemalistler de hemen hemen ayn ekilde dnr: Mustafa Kemal'in kafasnda belli bir proje vard; balangta bunu gizledi, frsatn bulunca da uygulamaya koydu. "Acaba byle mi gerekten de? Yoksa Mustafa Kemal de olaylarn ak iinde evrimleip deimi olamaz m?" sorularn akl cebimizden eksik etmememiz gerekir tarihi hakikaten anlamak istiyorsak. : Farkl Atatrkler olduunu mu sylyorsunuz? Tabii ki. Mesela 1919'dan balatrsak, 1919-24 aras, 1924-30 aras, 1930-34 aras ve 1934-38 arasnda farkl Atatrk'ler olduunu ayrt edebiliriz. Nasl tezahr ediyor bu farklar? Birinci Dnya Sava ncesinde Atatrk'n dindar bir insan olduuna dair pek bir ey bilmiyoruz. Hatta 1910'da Picardie manevralar iin Fransa'ya gittiinde tren garnda bir satcnn kendisinin "Trk" olduunu anlamasndan rahatszlk duyup apka ve takm elbise giyerek Batl gibi grnmek istediine dair bir anekdot da var elimizde. Gerek hatralarnda, gerekse arkadalarnn yazdklarndan namaznda niyaznda birisi olmad, apknlk yapt, iki itii vs. biliniyor. Fakat nasl Mehmed Akif'in simi haylaz bir ocukken anakkale'ye gider ve oradan din hassasiyeti gelimi biri olarak dnerse, ben Atatrk neslinin Birinci Dnya Sava ierisinde ncesine kyasla epeyce dindarlatn dnyorum. Yani 1918 e geldiimizde Atatrk de dindarlamtr. Ayrca daha sonra laikleen, din kart bir sylem benimseyen pek ok aydn 1922'ye kadar olduka din arlkl, Hilafeti, slamiyeti savunan yazlar kaleme almlardr. Bunlar bir kalemde

takiyye olarak silip atmak hem yanl, hem de s bir yorum olur. Birbirinden habersiz insanlar da m takiyye yapmlard? Toplumsal ve fikr meselelere bu kadar s bir slupla yaklaamayz herhalde. Tarihi gzyle baktmzda bu bir deiim srecidir. Tpk 28 ubat srecinden alakal alakasz pek ok kiinin etkilendii gibi (ki o dnemle karlatrlmayacak kadar dk younluklu bir darbe sreciydi 28 ubat)... 1919'a geldiimizde Harbiye Nazr tarafndan Mustafa Kemale mfetti olarak Anadolu'ya gitme emri veriliyor, Dahiliye Nazr Mehmed Ali Bey evrak dzenliyor, Sultan Vahdettin de bunu onayTarihimizle Hesaplamak lyor. Mustafa Kemal Paa o zamanki demelerinde, yazmalarnda srekli olarak misyonunu Osmanl yurdunun, Hilafetin, hatta slam leminin kurtarlmas mcadelesi olarak ifade ediyor. Hkimiyet-i Milliye'deki yazlarnda Milli Mcadeleyi mazlum 800 milyonluk slam aleminin kurtuluunun simgesi olarak deerlendiriyor. 1922'ye gelindiinde ise sava kazanlm, Saltanat ve Hilafete bak deimitir. Tabii Vahdettin'in bu zaman zarfnda yapt hatalar da grmezden gelemeyiz. Damat Ferit Paann yaptklarna srarla destek verir pozisyonda olmas, Vahdettin'in meruiyetini toplum nazarnda byk oranda zedelemi oldu. Dnn, Meclis Gizli Zabtlar'nda daha 1920 ylnda baz milletvekillerinin Vahdettine "hain" ithamn ynelttiklerini gryoruz. Mustafa Kemal ise onlara ramen yer yer Vahdettin'i savunmutur. Nihayet Bakomutanlk Meydan Sava'ndan sonra Atatrk'n yapt mehur konumada 'mazlum slam lemi' vurgusunun ar bastn grrz. Bence asl krlma, Lozan'da olmutur. Lozan'da adeta bir buz dana arplmtr. ngiliz emperyalizminin Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti gibi slamc bir hkmetin Trkiye'yi ynetmesine izin vermeyecei orada ayan beyan grlmtr. Ve bu, gerek bir dnm noktasdr. Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti ynetiminin slam hviyetten uzaklamas karar Lozan'daki basklar neticesinde mi alnd yani? yle de sorabiliriz: Trkiye'nin var olmas bu arta m balanmt ve yneticiler Trkiye'nin varlnn devam iin bu art kabul etti ve uygulad m? Grdmz kadaryla TBMM tamamen padiah ve halifenin bata olduu varsaylarak kuruldu. lgin bir meclis hkmetiydi kurulan. Nitekim TBMM hkmetinin bir bakan yoktu. Niye? nk Padiah Halife vard zaten bata. Mustafa Armaan 1923e kadar bu byle geldi. Meclis'in zellikle Cuma gnne rastlatlan al srasnda Peygamber Efendimiz'in (sas) sakal- erifinin ve Osmanl'nn sembol olan sancak- erifin heyetin nnde tanmas, yurt geneline hatimler okunmas, Buhri-i erif hatmi iin talimat verilmesi gibi ilgin uygulamalara rastlyoruz. (Bu talimat 22 Nisan 1920 tarihli rde-i Milliye gazetesinde

yaynlanmtr.)' Hatta TBMM'de 20 Ocak 1921'de alnan kararda, Meclisin eriatn korunmas ve uygulanmasn stlendii belirtilir. Yani payitahtta bile rastlanmayacak lde "dinci" bir meclis ve "slamc" bir devletin kurulmas sz konusudur Ankara'da. Lozan'a gidildii zaman m iler deiiyor? Birka temel mesele vard Lozan'da. Bilindii gibi Misak- Milli tam olarak gereklemi deildi. Musul ve Kapitlasyonlarn kaldrlmas meselesinde tkand grmeler. Kapitlasyonlar sadece ticar deil, ayn zamanda hukuk ayrcalklard da. nk Osmanl dzeni farkllklar zerine kuruluydu. Farkl cemaatlere farkl hukuklar uygulanrd. Trkiye kalkp da kapitlasyonlar kaldracan syleyince kapitlasyonlarn tand haklarla korunan Batl lke vatandalarnn aznlk konumuna geme tehlikesi belirdi. Yani kapitlasyonlar kalknca Avrupal ve Amerikallar Trkiye'de er' hukuka tabi olacaklard ki, bu gerekten de tuhaf bir durum yaratacakt. Nitekim Lozan'da bu kmz, byk gler tarafndan kabul edilmedi. Bunun zerine Rza Nur, Mnir Ertegn ve stanbul Hahamba Haim Nahum devreye girerek Avrupa mahfilleri ve Ankara ile iletiime getiler ve Gazi'den aldklar talimat zerine Lozan imzalandktan sonra Trkiye'de meden hukuka geilecei szn verdiler. Bylece medeni hukukumuzun temelinin Lozan'da atldn gryoruz. Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal'in imzalad bu talimat iin bkz. rde-i Milliye, Sivas 2007, Buruciye Yaynlar, s. 304-305 Tarihimizle Hesaplamak Medeni hukuka geilmesi Lozan'dan nce gndemde deil miydi yani? Tabii ki; hayr belki daha sonralar bir zaruret olarak gene gndeme gelecekti, ama o ana kadar byle bir gndem maddesi yoktu meclisin. Lozan'daki 4 ubat kesintisinin asl sebebi de buydu zaten. Hemen bir komisyon kuruldu Ankara'da. almalara baland ve svire'den alnan son derece "tutucu" bir kanun, 1926'da alelacele medeni kanun olarak ilan edildi. Misak- Milli snrlaryla ilgili anlamazlk nasl ald? Bunun iin de sava kazanan Trkiye'nin Osmanl gibi cihangirlik sevdasnda olmad ynnde szler verildi. Zaten daha Bakomutanlk Meydan Muharebesinin ardndan Mustafa Kemal Paa yapt bir konumada cihangirliin bittiini ifade etmiti yabanc gazetecilerin nnde. Lozan'da u net olarak ortaya kt ki, bir slam devleti olarak devam edilirse bu emperyalizmin hakimiyetindeki dnyada yaama ansmz kalmayacak ve her an tehdit altnda bulunacaz. Nitekim bu sre ierisinde mevcut siyas deiime muhalefet edebilecek olan Atatrk'n silah arkadalarnn sistematik olarak dlandn grrz. 1925e gelindiinde Atatrk'n etrafndan Kazm Karabekir, Rauf Orbay, Ali Fuat Cebesoy gibi isimlerin tasfiye edildiini grrsnz. Atatrk'n ocukluk arkada General Cebesoy dahi 1925'de

zmir suikast dolaysyla yarglanmtr. Karabekir'in ve dierlerinin peine adam salnm, gnlerce glge gibi takip ettirilmitir. Dnebiliyor musunuz, Milli Mcadeleyi yapan ana kadronun hangi yollarla pasifize edildiini. Bunlar sindirildi, Gazi'nin etrafnda yeni bir grup olutu ve ikinciler, Trkiye Cumhuriyetini balangtaki 'tehlikeli' dindar, slamc izgiden koparmak zere ataa getiler. Baardlar da... liv.; Mustafa Armaan Nitekim Attil lhan'n bir yazsnda (Cumhuriyet, 10 Mays 2004) ustaca yakalad gibi, bu yeni kadro, emperyalistlerin ierideki din oluumlar kendi aleyhlerine kullanabilecei saplantsna kaplmlard. Ancak bu, konjonktrel bir tedbir iken fazlasyla uzun bir zamana yayld ve sanki ilelebet srecek bir temel kararm gibi algland. Bugnk laikliin dine kar tavr taknmasnn temelinde bu geici tavrn kalc hale getirilmesi gereini kavrayamamak yatmaktadr Attil lhan'a gre. Bana gre de durum aa yukar bu erevededir. Bu deiim Atatrk'e ramen yaplm deildi fakat... Mustafa Kemal de bu deiiklii isteyenlerin iindeydi ama onun da her sz kanun deildi tabii ki. Kitabnzda Atatrk'n CHP tarafndan tehdit edildiini sylyorsunuz. CHP Atatrk' de iine alan ve Sivas Kongresi'nden balayan bir siyas oluum. Sivas Kongresi CHP'nin ilk kurultay saylr. Nutuk'un okunduu 1927'deki kurultay da ikincisidir. Atatrk askerlikten istifa ettii halde srarla CHP'den istifa etmemitir dikkat ederseniz. Bir rgtn mant farkl iler. yeleri birbirlerini tutarlar, zaman zaman eletirirler ama ortak bir akl hakimdir rgte. Zaman zaman bakann bile frenleyen bir mantk geerlidir rgtlerle. Dnn, CHP Genel Sekreteri Recep Peker, Fethi Okyar'n anlarnda aktardna gre Faist talya'dan rnek alarak Atatrk'e partinin genel sekreterinin cumhurbakanndan daha yetkili olduu Rusya modelini teklif ediyor ve ima yollu unu sylyordu: Sen artk sembolik bakan olarak kalacaksn. CHP genel sekreteri Komnist Parti genel sekreteri gibi olsun. Bu, aslnda ciddi bir tehdittir. Atatrk bu tzk deiikliini kabul etmedii gibi Peker'in CHP Genel Sekreterliinden ve bakanlktan istifa etmesini istemitir (15 Tarihimizle Hesaplamak Haziran 1936). Ancak bu derece ciddi bir tehditte bulunmasna ramen Recep Peker Parti'den istifa ettirilmiyor, hatta smet nn'nn Cumhurbakanl dneminde Babakan yaplarak dllendiriliyor bir manada. Atatrk bugn daha bir "tek adam", deil mi? Belki de onun o dnem iin tek adam olarak grlmesi, aadakilere yapacaklar ileri daha rtl yapabilmeleri imknn veriyordu! Bilmem anlatabildim mi? Atatrk bugn olduu gibi o zaman da CHP tarafndan kullanlyor muydu yani?

zellikle 1935'ten sonra bu kullanma olay daha da belirginleti. Erik Jan Zrcher'in dedii gibi yar emekli bir konumuna itiliyor ve Hatay Meselesi dnda protokol ilevi gryordu Atatrk. Hatay'n ve Boazlarn denetiminin Trkiye'ye braklmas da bana gre bir sus paydr. Eer emperyalizmin iine gelmeseydi verilmeyebilirdi. talya'da Mussolini, Almanya'da Hitler faizmi ykselirken Trkiye'deki rkla yelken aan ar milliyeti sylem bunlara tencere kapak gibi oturuyor, Trkiye'yi faist kanada yaknlatryordu. Ve Avrupada bir sava tehlikesi beliriyordu. Nihayet Trkiye'nin saf deitirmesi, Lozan'da verilen liberal kanatta olacaz sznn dna klmas tehlikesi ortaya kyordu. Bu yeni tehdit karsnda Trkiye'ye, "Sen bu milliyeti sylemi brak, biz de Boazlar meselesi ile Hatay' halledelim" deniliyordu. nk 1934-1936 yllarnn Meclis al konumalarnda hemen hemen hi 'Trk milleti', 'Trk rk', 'Trk kltr' gibi tabirlerin gemediini, uluslararas (arsulusal) medeniyete katlmann nemsendii yeni bir syleme geildiini gryoruz. Artk dnyadaki liberal kanatla uzlaldn gsteren arpc bir rnektir bu. 22 Mustafa Armaan Biliyoruz ki, 1929 Buhran'nn ardndan Trkiye ok ciddi bir enflasyon problemiyle kar karya kalyor ve yabanc sermaye, d yardm olmadan Trkiye Cumhuriyetinin yaamas adeta imknsz hale geliyor. Bu da Trkiye'nin nndeki seenekleri daraltyor. Avrupa'daki kamplardan birine dahil olmak gibi seenei olmayan bir tercihle kar karya buluyor kendisini. Ve tercihini, keskin bir dn yaparak liberal kanattan yana yapyor, yani ngilizler ve Franszlardan yana... . Atatrk'n yar emekli konuma ekilmesinin sebebi ne? Kiisel hesaplar m yoksa siyas yaklam farkllklar m ba gsteriyor? ve d sebepler diye ikiye ayrabiliriz. D sebepler Trkiye'nin 1930'lardan itibaren rkmilliyeti bir syleme kendini kaptrm olmasnn getirecei muhtemel tehlike. Mesela ilk kafatas llen kii Atatrk'tr. Antropolog evket Aziz Kansu bir alet gelitirmi ve Atatrk'n kafatasn nasl ltn 1938 Aralk'nda Halkevleri'nin kard lk mecmuasnda lm vesilesiyle bizzat kaleme almtr. Atatrk'n kafatas Trk rk iin model tabii. Kesinlikle. Mesela nn'nn kafatasnn Trk kafatas modeline uymad sylenir, ama o yazy yaynlad zaman nn Cumhurbakan olduu iin bunu yazmamtr Kansu. te Trkiye'deki bu tehlikeli gidi frenlenmek istenmitir. Nitekim Owen Teedy adl bir ngiliz yazar, 1930'da Current History dergisinde, "Trkiye u anda bir yol ayrmmdadr; Mustafa Kemal kendi yatan yapmtr, imdi onun iinde uyumas gerekir" diye ilgin bir yaz yazd. Neden acaba? Tarihimizle Hesaplamak /.

Atatrk misyonunu tamamlad m yani?

Bunu demek istiyor adam. Ama Trkiye bu izgisini 1935e kadar srdrd. Kltr-tarih devrimleri tm hzyla devam etti. Hatta Hitler Almanyas'yla tarihin en youn ekonomik bamllk iliki-sine girdi. Ancak Hitler ve Mussolini tehlikesinin ortaya kmasyla birlikte liberal kanattan ciddi bir sktrmayla karlat ve gerek ngiltere, gerekse Amerika'yla ciddi ekonomik anlamalar imzalad. Bu, iin d cephesi. eride de baka etkenler rol oynad. Artk 1935'teki Cumhuriyet Halk Frkas 1923'deki Halk Frkas deil. Uzun sren Bavekillii zarfnda smet nn hatr saylr bir siyas g elde ediyor partide. Montr grmelerinde nn'nn baypas edilip iin Atatrk'le bitirilmesi nn'y ileden karmtr. Bizzat Atatrk'n yannda, "Memleket artk iki masasndan ynetiliyor" diyebildi nn. Tabii ki o da iine mdahale edilmesini iine sindiremiyor. Onurunu koruma mcadelesine giriyor ve kuvvetler ayrl ilkesinin ilemesini istiyor. D etkenler ve i etkenler birleince, buna bir de salk sorunlar eklenince 1934 sonrasnda Hatay olay dnda Atatrk neredeyse bir yar emekli konumuna itilmi oldu. Ve bence o yllar kim ne derse desin, Atatrk'n rcu yllardr. Dine kar ya da daha laik diyebileceimiz sylemlerini ksmen deitirdiini grrz bu yllarda. Hatta Pakistan Bykelisine, slamiyet'in ne kadar asil ve aklc bir din olduunu vurgulayan demecini biliyoruz 1937'de. Hatay'n Trkiye'ye verilmesi srasnda da din bir propaganda yapldn gryoruz. Tabii. Halk oylamas ncesinde neler yapld? Zamann Emniyet Genel Mdr kr Skmenser, Ar nana anlatt hatralarnda otomobillerle Anadolu'dan kaak olarak eyhler gtrdk Hatay'a diyor. Ne iin biliyor musunuz? "Mslman Trkiye" propagandas yapmalar iin! Mustafa Armaan Tekke ve zaviyelerin kapatlm olmasna ramen... Evet ama ileri dyor yine onlara. Trkiye propagandas yapmak zere Hatay'a eyh tanyor Anadolu'dan. Pek bilinmez ama Mehmet Akif de Msr'dan Hatay'a gtrlmtr TC lehine propaganda yapmas iin. Halk Atatrk' seviyor, ama Atatrk'n partisi olan CHP'ye tevecch gstermiyor. Neden? Trkiye 1935-1938 arasnda parti devletidir adeta. Her ildeki CHP il bakan valinin zerine karlr. lelerde kaymakam ona baldr. Byle olunca devlet adna yaplan olumsuz icraatn da faturas CHP'ye kyor. Aslnda CHP, Milli Mcadelenin rzgrn arkasna alarak kurulmu olmasna ramen bu dn destek hari (ve 1977 parantezini saymassak) hibir zaman halktan destek grmedi. Serbest Frka tecrbesini dnelim. Serbest Frkallar daha tekilatlanm bile

deiller. Bir ara seim yaplyor. Ciddi oy alyor. Fethi Okyar zmir'e gittiinde 10 binlerce insan toplanyor, gezisi Anadolu'da byk bir heyecan douruyor. Demek ki, CHP baarsz. Halk Atatrk doru yapyor, ama CHP bu ii saptryor' diye dnyor ister istemez. Kimse Atatrk bamzdan gitsin demiyor. Geri bir kii var bunu diyen... Kimdir o? Arif Oru isimli nn ve Atatrk' de tanyan bir gazeteci, kartt gazetede Atatrk'n Cumhurbakanlndan ayrlarak babakan olmasn, Mareal Fevzi akmak'n da Cumhurbakan olmasn teklif ediyor. Ona gre Trkiye nn'yle, yani CHP kafasyla bir yere gidemez. Sonra da Bulgaristan'a kamak zorunda kalyor Arif Oru. Muhalefet, Serbest Frka kapatlnca daha bir younlayor. smet nn de bunun farknda ve Atatrk'e gelip, "Siz bizim bakanmzsnz, safnz belirleyin" diyor ve Serbest Frka'nn kapatlmas da nn'den biliniyor. Tek Parti devri, malum. 25 Tarihimizle Hesaplamak 1946 seimleri ise tam bir rezalet. Halk Demokrat Partiye oy verdii halde yine CHP'yi semi gibi gsteriliyor. CHP hibir ok partili seimi kazanm deil, Ecevit'in 1977'deki yzde 42 si hari... 1946'dakine seimi kazanmak diyemeyiz; zaten 1950'de ilk serbest seim yaplnca durum btn aklyla ortaya kyor. te halkn o hnc bence bugn de devam ediyor. Topluma ramen bir eyler yapma, topluma dayatma tavrna kar halk da o zamanlardan beri tavrn koyuyor CHP'ye. Tarihimiz mitolojik figrlerden mi oluuyor? Ya yceltip gklere karyor, dokunulmazlk atfediyoruz ya da tam tersi. Mitoloji, tarihin kz kardeidir, derler. Bat lisanlarnda tarih (history) kelimesi, story, yani 'hikye' kelimesi ile ayn kkten gelir. Bu akrabalk bugn de devam ediyor aslnda. Bu neden kaynaklanyor? Bir kere insanlara hafzalar yaman bir oyun oynuyor. Hafzamz baz hatralar geri iter, bazlarn da ne karr. Bu bizim elimizde olmayan bir mekanizmadr. Meselenin bir baka yn de udur: Eer kendimizi anlatacaksak semeci davranrz. Baarlarmz anlatmay tercih ederiz. rgt ve kurumlarn tarihlerinde bu durum daha ziyade n plana kar. Mesela Misak- Milli meselesi. Ders kitaplarnda nasl anlatlr Misak- Milli? Bugnk Trkiye Cumhuriyeti snrlarn elde edebilmek iin edilmi bir yemindir. Bu nce 28 Ocak 1920'de Osmanl Mebusan Meclisi'nde kabul edilmi, sonra da TBMM'de. Ama Misak- Millinin izili bir haritas olduunu bilmiyoruz. Deniliyor ki, gayemiz "Osmanl slam ekseriyeti'nin arlkta olduu blgelerin kurtarlmas. O zaman bu ekseriyetin iine Krtler ve Araplar da giriyordu tabiatyla. Fakat malum, bu hedefe ulalamad eitli sebeplerle.

Mustafa Armaan TBMM zabtlarndan rendiimize gre Srr Bey isimli bir milletvekilli Lozan grmeleri srasnda Mustafa Kemal'i eletiriyor. Diyor ki: "Misak- Millinin hibir noktas temin olunamad... inendi, heba oldu, iptal edildi. Battal edildi. Lozan'da Bat Trakya yok, Batum gitti, Musul gitti, Kerkk gitti, Hatay gitti, Ege adalar ve Kbrs gitti. stelik Yunanistan'a yapt zararlar tazmin ettirecektik, bunu da baaramadk. Peki bu nasl bir Misak- Milli? Yeminimiz nereye gitti?" Buna karlk Mustafa Kemal Paa u ilgin szleri sylyor krsden: Misak- Milli u hat, bu hat diye hibir vakitte hudut izmemitir. Bu hududu izen ey milletin menfaati ve heyet-i celilenin isabet-i nazardr. Srr Bey Misak- Millinin ne olduunu anlamamtr. Bu durumda Misak- Milli bugn de gndeme gelebilir? Mustafa Kemal'in sylediinden bu da kyor, ama bakn zmit Milletvekili Srr Bey ona nasl cevap veriyor: Paa hazretleri, ok teekkr ederim ki szlerimi ayan- mdafaa buyurdunuz, anlamadm sylediniz. Misak- Millinin bendeniz, min gayri haddin, muharrirlerindenim. Yani anlamadm sylyorsunuz ama onu yazanlardan biri de bendim. Ne olacak bu durumda? Bunun zerine Mustafa Kemal TBMM krssnden, "Keke yazmaya idiniz. Bamza ok bela koydunuz" diye barr Srr Beye. te bugnk Misak- Milli mitolojisi bu gerekleri grmezden gelir. Ben zgrlemek iin, bu meseleleri daha salkl tartabilmek iin ilk kaynaklara dnerek yeniden bir inklap ve milli mcadele tarihi yazlmas gerektiini dnyorum. Bu abayla Milli Mcadele'ye bakmz deiecektir. Millet Meclisi'nin duayla aldn sylemek bir ey deil. O ierideki bir tavrn da yansm hali. 20 Ocak 1921'de bir program yaynlanyor ve kanunlayor. 9 maddelik bu programn 7. maddesi yle: Meclis'in ve hkmetin yapmas gerekenler: "eriat hkmlerinin yerine getirilmesi, kanunlarn konmas, deitirilmesi ve feshi TBMM'nin grevidir. Kanunlar yaplrken halka ait ilerde zamann ihtiyalarna en uygun fkh hkmleri adap ve muamelat esas alnr." Gryoruz ki, TBMM 27 Tarihimizle Hesaplamak Halifenin ve stanbul'daki Meclis-i Mebusan'n yapmas gereken teri, yani eriata gre yasama ilerini zerine alm bir kurum olarak gryor ve takdim ediyor kendisini. Cumhuriyetimiz zaten kurulduu haliyle yeterince sivil bir hviyetteymi o zaman. imdilerde Cumhuriyeti sivilletirmekten bahsediliyor, ama ben onun daha balangta bizzat sivil bir ruhla kurulduunu dnyorum. Mesela Erzurum Kongresi, Mustafa Kemal'in sonradan

katld ve "ark fatihi" Kzm Karabekir'in arlnn hissedildii bir bir kongredir. Erzurum ve Trabzon Mdafaa-i Hukuk temsilcileri tarafndan Kongrenin 10 Temmuz'da yaplmas planlanmtr nceden. Neden 10 Temmuz'da yaplmas dnlmtr? nk 10 Temmuz, Merutiyetin ilannn yldnmdr de ondan. Nasl kinci Merutiyet Osmanl dzeninde yeni bir sayfa amsa, bu kongre de paralanan devletin kaderinde yeni bir sayfa amaya niyetlidir. Ne var ki, hazrlklar yetimemitir 10 Temmuz tarihine. Bu sefer de ne yaplmtr? 10 Temmuz'un Gregoryen takvimdeki karl olan 23 Temmuz tarihine ertelenmitir Erzurum Kongresi'nin al. Buyurun, Osmanl siyas dzeniyle Cumhuriyetin balangc arasnda sk bir alaka daha... Mustafa Kemal Paa Erzurum Kongresine katlmak ister. Kabul edilmez, nk stanbuldan gelmektedir. Padiah, ngilizlerin elinde esirdir. Bu yzden Mustafa Kemal'in ngiliz casusu olabileceinden phelenilir. Ne zaman ki, Kzm Karabekir Paa devreye girer, araclk eder ve ancak bu ekilde Mustafa Kemal kongreye kabul edilir. Ondan sonra da kongreye asker niformayla katlmas ayr bir problem olur. Sonradan Gmhane milletvekili olan Kadirbeyolu Zeki Beyin, kendisine, "Buras sivil bir kurumdur, ieriye niformayla giremezsin" dediini biliyoruz. Bunun zerine Mustafa Kemal de gider, stn deitirir ve bu defa sivil bir kyafetle kongreye katlr. Bu bile Milli Mcadelenin sivil ruhunu yeterince ortaya koymaya yeterli bir olaydr. 28 kinci Blm "Bakn, Osmanl tsunamisi geliyor diyorum!" Bir kere yaanan bir daha neden yaanmasn ki? Zaten tarih de bizi gelecee iten bir tsunami olmayacaksa brakalm mahzenlerin iinde gizli kalsn. Ben bir "Osmanl tsunamisfni tetiklemeye alyorum. Daha dorusu bu tsunaminin gelmekte olduunu haber vermek istiyorum. Gz ak olanlara elbette... Bakn, diyorum, Osmanl tsunamisi geliyor, dikkatli bakn! Osmanl'hn Gerek Yz Kitaplarnzda Osmanl tarihine kendi gzmzle bakmann yollarn aryor, bakalarnn izdii ablonlarla tarihimizin aklanamayacan ifade ediyorsunuz. Duraklama, Gerileme, k eklindeki kalplam dnemlendirmeyi isabetsiz bulduunuzu ve Osmanl'nn geriledii sylenilen dneminde nice hayat gelimeler yaandn sylyorsunuz. Kendi tarihimize belli bir tarihten sonra niin gerileyen, ie yaramaz, adm adm ke giden bir sre olarak bakyoruz? Aratrmalar bunun byle olmadn ortaya koymasna ramen bu anlay bize nasl yerleti ve kimler bu tezi savundu? Asl nemlisi, tarihimize niye 'dardan bakar olduk?

Osmanl tarihinin eni-boyu, eti-kemii, boyu-posu yeni yeni ufukta gzkyor aslnda. William Dalryumple adl ngiliz yazarn dedii gibi, Osmanl tarihi, yeryznde son kefedilen kta olarak glmsyor aratrmaclarn yorgun kalemlerine. Bezgin idrakimize bu iri kym csseyi sdrmak hi de kolay olmuyor bu yzden. Onun zihinlerimize yapm bzgn halini gryor ve gstermek istiyoruz. Bir balonun snm halini esas alyor ve ikin halinin olsa olsa bunun gibi bir ey olduunu dnmeye alyoruz. Bu balonu yeniden iirmek tarihen mmkn olmadna gre, onun bzgn halinde zerindeki krklklardan, izlerden, izgilerden baz karineler karmak ve 'Kim bilir eskiden nasld?' diye imal-i fikr eylemek zorunda kalyoruz. Ama ne yaparsak yapalm, balonun iindeki 'havann, yani onun ruhunun tam olarak ne menem bir ey olduunu bir trl anlayamyoruz. Tarihimizle Hesaplamak Rilke'nin dedii gibi, tarihilerimiz sokakta dm, can ekien adam deil, onun etrafna toplanm tantana yapanlar anlatmaya devam ediyorlar. Halbuki bizim artk bu yanlsamadan kurtulup tam da o adam, onun nefes alp verilerini, yrek arpntlarn, mrldanlarn, vasiyetini avlamamz gerekmez mi sayfalarn zerinde? Tpk bn Haldun'u -mit Hassann nefis tespitini paylaalm burada- Montesquieu'nn, Marx'n, sosyolojinin unun bunun mjdecisi sayarak ycelttiklerini sananlarn, aslnda ikinciler olmasa Maripli stadn isiz gsz tarihin labirentlerinde kaybolacan dndkleri ak deil mi? iyi de, Marx'tan bn Haldun'a ne? Lakin bu travmalar yeni deil ve biz en azndan modern tarihiliimizin balangcndan itibaren kendimizi bylesi bir arpklk alayannn kollarna teslim etmi bulunuyoruz. Burada bir ifte travmadan, duble bir kltrel oktan sz etmek gerekiyor ki, bunlar Merutiyet ve Cumhuriyet dnemlerinde yaanan travmalardr. 1908 birinci travmadr ve tarihe bakmz byk apta etkilemitir. Mesela "Gen Osman" figrn bu travmaya borluyuz. Mizanc Murad'n "Gen Trkler" iin imal ve icad ettii Gen Osman'n, tarihte yaam olan Sultan II. Osman'la tanp tanmadklar, ciddi olarak cevaplanmas gereken bir sorudur. Gen Trklere Osmanly slah edecek bir "ata" lazmd ve bu figr, 'talihsiz' ve 'madur' padiah II. Osmanla bulundu. Dier zellikleri unutuldu, sadece bu yn vurgulanr oldu. Oysa kendi adalar bile bu konuda farkl dnyorlard. Hatta bir ksm tarihiler, padiahn yenierilerin bu hakaretlerini hak ettiini bile syleyebiliyorlard. Ama sonradan bu "Osman" portresinin yzne tiner dklerek yeni bir resim yapld ve bugn biz artk tiner dklmeden nceki resmin nasl bir ey olduunu zel bir gayret sarf etmeden renemeyecek durumdayz. Ayn ekilde Cumhuriyetin 1930'lara damgasn vuran "kltr devrimi" de Osmanl tarihini bir kere daha yerinden oynatt. Evinden kard, gurbete yollad. Hatta yurt dna karlanlarn sadece hanedan mensuplar olmadn, Bulgaristan'a evrak sat-

Mustafa Armaan ma olaynda grdmz gibi, fiziken ve daha da fecisi, "zihnen" Osmanllk da bu topraklardan srgn edildi. Ev, bo kald bir sre. Sahipsiz, sszd. Onu savunmak, cesaret istiyordu. Nitekim devrinde Ahmed Midhat Efendi'nin ss-i nklb' gibi birka eser istisna edilirse, Abdlhamid, 1940'lara kadar Ermeni propagandasna kaplan aydnlarmz iin "Kzl Sultan" deil miydi? (Bugn bile Hfz Topuz gibi 'aydnmslar' ona "Kanl Sultan" demeye baylmyorlar m?) Rahmetli Nihal Atszn yazlar, bu bakmdan kutlu bir kapy amtr diyebiliriz. Ahmet Refik gibi nesi var, nesi yoksa Osmanl devrinde kazanm, hatta geimini Osmanl tarihini okutarak salam birisi bile, 1929'da, harf inklabndan sonra eski yaz zor olduu iin geri kaldmz mavalna snmak zorunda kalmt. Ben Osmanl bilincindeki asl krlmann 1908'i takip eden gnlerde baladn, bu bilincin 19141918 arasnda anakkale istisna edilirse yaralandn ve 1920'lerde yere serildiini, 1930'larda ise o yokmu gibi yapldn, yani redd-i miras edildiini dnyorum. Bu dnemlendirme doru ise ayet, 1940'larn ortalarndan itibaren, o zamana kadar hafzamzn arka ve karanlk blgelerine kilitlemeye, hapsetmeye yeltendiimiz Osmanl bilgisinin, zerine serilen rtlerin altndan yeniden filiz vermeye, kendisini gstermeye baladn, 1950'lerle birlikte ortaya kmaya baladn ve 1960'lar itibariyle de artk bugn anladmz manada bir "Osmanl" imajnn yeniden sahiplenildiini sylemek mmkndr. Yani bugn zihnimizde yeermi olan Osmanl tasavvurunu, 1950'lerden daha eskiye pek fazla gtremiyoruz. Bir baka deyile, 1940'larda yaayan birisine Osmanl'y bugn bildiimiz ekilde anlatamazdnz. Anlatmak dpedz cesaret isterdi. Neden? nk ieriden eletiriliyordu bozguna uram evlatlarnca, bir; ikincisi de, geri kalmzn faturasn habire ona kesiyorduk. Bizi geri braktran, oydu. Osmanl, teki olarak kurgulanmt bir kere. Biz olmayan ne varsa ona aitti. 'Biz' doruyu, iyiyi, gelimii, moderni, dinamizmi temsil ediyorduk, Osmanl ise yanl, kt, ilkel, geleneksel olan ve atalet 33 Tarihimizle Hesaplamak ve zilleti tayordu boynunda bir kekl-i fukara gibi. O kekln iine irendiimiz ne varsa boaltyor, hakaretlerimizi bir dervi sabryla sinesine eken bu adama kestiimiz her faturann bizi zgrletireceini dnyor, bylece Bat karsndaki utancmzdan uzaklaabileceimizi sanyorduk. Jacques Berque'in dedii gibi, Bat kamuoyuna sakalmz kesersek, pmeye deer bulaca 'temiz' bir yz uzatrsak meselenin hallolaca tesellisiyle avunuyorduk. Oysa, Necip Fazl'n o gzelim iirinde dedii gibi ("Siz benim yzmsnz / Eilip suya baksam / Grnr m yznz?"), Osmanl bize bir "yz" sunmutu. Yzmz maskeyle deitirmeye kalkmzn tarihidir son yzylmz aslnda. Hangi yzlere hangi maskelerin geirildii, kimin

maskeyle, kimin maskesiz dolatnn belli olmad bir tarihtir bugn okuduumuz Osmanl tarihi. te ben bu yzleri yerli yerine oturtmaya, maskeleri indirmeye ve yzmz tekrar hatrlamaya ve hatrlatmaya alyorum. Yzmze vurulan zincirleri krmak ve zgr olduumuzu haykrmak istiyorum. Tarihimizin srtna vurduumuz her zincirin, aslnda kendi ahsiyetimize indirilmi bir darbe olduunu ve aalk kompleksine dmemizin en byk sebeplerinden birisinin, kendi ellerimizle kendimizi zincire vurmu olmamzdan kaynaklandn, kendi beynimizi smrgecilerin eline teslim ettiimizi, kalemizin iinde lam patlatmaya benzese de, ihbar etmek istiyorum sinirleri alnm gvdemize. Mustafa Armaan Osmanl'ya arpk Bak Dzeltmeliyiz Siz tarihimizi ele almada nasl bir yol neriyorsunuz? Osmanl tarihinde yolculua karken Oryantalist sylemin arpk bakn grerek bunlar ne sylerse yanl syler dncesiyle mi hareket ettiniz, yoksa gznze arpan tarih gizlenmiliklerden btne giderek bu ite bir acayiplik var diyerek mi yola koyuldunuz! Tarih, srekli antrenman gerektiren bir alan. Antrenman brakan futbolcu nasl hamlarsa, tarih zerinde yeni imknlar aramay brakan tarihi de ayn ekilde bu yarta 'dklr'. Osmanl tarihileri de bu "son kefedilen kta" zerinde alrken dnyadaki meslektalarnn neler yaptklarn da incelemelidirler mutlaka. ada tarihiliin gittii istikametleri, at yeni yollar ve yntemleri de fark etmeye almal ve kendi konularna uygulama yordamlarn gelitirmelidirler. Mesela artk Fernand Braudel'den sonra sadece Rankeci tarihe saplanp kalarak sahil-i selamete kamazsnz. Sathtaki dalgalar ve kpkleri sayan bir tarihi, tarihin dip dalgalarn gremez. Dip dalgalarn gremeyen tarihi de srekli dalgalar sayan, ama saysn arp sayma hep yeniden balayan, fkradaki Temel'in oluna benzer. Ancak burada yle bir tespitte bulunmann yeridir. Gnmzde Bat'da, zellikle de Amerika'da baz Osmanl tarihileri var ki, bizim Trk tarihilerinden daha fazla savunmaktalar Osmanly. Neden? nk adam bizim geirdiimiz ve yukarda anlattm 'unutma ve 'inkr' srelerinden gememi ki! O ideolojik baltalarn uutuu bir sava meydanna girer gibi girmiyor Osmanl tarihine. Ne diye giriyor? Anlamak iin. renmek iin. Tarih alannda orijinal ve yeni bir tez gelitirmek iin. imdi bu amalarla giren birisinin kalkp da Kapitlasyonlara veryansn etmesi iin bir sebep yok. Adam bakyor, Tarihimizle Hesaplamak Bizans'ta var, Venedik'te var, Ceneviz'de var bu kapitlasyon denilen uygulama. Hatta Emevi ve Abbasilerde de var. Seluklularda ve Anadolu Beyliklerinde de var. Nitekim Osmanl'da var olduunu gryor. Eer bu tarih devamllk izgisinden baklrsa Kanuni'nin Fransa'ya verdii

sylenen -ama olduka tartmal olan- 1535 kapitlasyonlarnn, Ortaa ve erken modern dnem Avrasya tarihinin ortak bir olgusu olduu grlyor ve onun ekonomik bir enstrman olarak deerlendirilmesi safhasna geiliyor. Yani hangi kapitlasyon antlamas daha avantajlyd, hangisi deildi gibi... te kfretmektense anlamaya alan insana da inceledii olay, perdelerini birer birer amaya balyor. Halil nalck, Zafer Toprak ve evket Pamuk gibi birka ciddi aratrmacmz haricinde kapitlasyonlara hl 19. yzyl sonu, 20. yzyl bann ttihat gzlkleriyle bakanlarn iinden kamadklar bu nokta, eer bir sava baltas olarak deil de bir "mesele" olarak ele alnsayd, sulamaktansa anlamaya gayret gsterilseydi, elimizde ciddi ettler, tezler, monografiler olurdu. Ama bugn kapitlasyonlar diye ktphanelerde aratrma yaptnzda ya Osman Nebiolu'nun amatr almasna ya da Reat Ekrem Kounun neresi abart, neresi ciddi bilmediiniz derlemesinden baka bir kitaba rastlamyorsunuz. Eer konu bu kadar hayat idiyse, ka ka bunun mu kmas gerekirdi Allah akna? Oryantalizmin bizi ierisine drd yaman tuzan ne olduunu iyi grmek gerekiyor. Oryantalizm, sadece Batllarn bizim hakkmzda aratrma yapmas deildir. Ktl de buradan gelmez. Hakikaten iyi almalar da yaplmtr. Bir Concordance' ihmal edebilir misiniz srf Batllar yapt diye? Asl mesele baka: Oryantalizmin bize empoze ettii 'rtk ideoloji'dir tehlikeli olan. Bunu Bernard Lewis'de en ak bir ekilde gryorsunuz. Ne diyor adam? Karlofa'da Osmanl bitti. "Uursuz" (fateful) antlama diyor Karlofa iin. Neden? nk Osmanl taraf ezilmi, bzlm Mustafa Armaan ve Bat karsnda teslim olmutur da ondan. Ne zamandan beri peki? Kanuni'nin lmnden itibaren. Gzel. O zaman sayn ltfen, 1566'dan 1923'e ka yl geti diye? 350 ksur yl. Bu devletin mr 624 yl srdne gre, nasl oluyor da bir devletin yar mrnden fazlas duraklama, gerileme ve kle geiyor ve biz ona hl devlet, onun emsiyesi altnda yaayan topluma da toplum diyebiliyoruz? te Oryantalizmin gizli (rtk) varsaym buradan bir virs gibi giriyor beynimize. Biz asrlardr gerileyen, duraklayan, ken bir toplumuz. Yani? Biz iflah olmayz! te Oryantalizmin bize syletmek istedii de bu. Btn bir muhteem 17. yzyl, musikimizin ehr-yinleriyle doldurduu bir 18. yzyl ve emperyalistler karsndaki inanlmaz direniiyle 16. yzyldan aa kalmayan bir 19. yzyl p tenekesini boyluyor; bugnmz hazrlayan ve bugnmzn krdmlerinin zlmeyi bekledii bu yakn yzyllar karanla terk edilince, balyor drammz. Yzmz tannmaz hale geliyor. Bir uta Altn a; Fatih ve Kanuni, br uta ise bir baka Altn a: Cumhuriyet. kisinin aras, tam bir karanlk. Byle bir tarihin iinden ciddi bir kimlik, yzne baklabilir bir kiilik, anlalr bir yz kabilir mi? te bunun iin diyorum ki, ders kitaplarmzdan u -asl- uursuz dnemlendirme tablosunu

karmak gerekiyor. Yani Kanuni'den bu yana gerilediimiz, ktmz, battmz bittiimiz masaln yrtp atmak ve bu karanlkta braklm yzmze yneltmek gerekiyor projektrlerimizi. Asl yapmamz gereken ey bu. arpk baklarn zehirledii bu tarihe panzehirler sunmaya, aulanm beyinleri saaltmaya alyorum ben yapabildiim lde. Oryantalizmin, hatta emperyalizmin kendi kendimizi tanmamamz, arpk aynalarda seyretmemiz iin karmza diktii bu heyulalar kovmak ve tarihimizi evine armak iin rpnyorum. O kadar fazla arpk bak var ki ortada. Maalesef buna sac ve inanm aydn da alet olmakta. Mesela etin Altann yenieri dman-37 Tarihimizle Hesaplamak ln anlayabilirsiniz, ama ayn dmanl 'sac' Ylmaz ztuna'da da grdnzde kafanz karyor. "Neden bu kadar farkl kamplardaki insanlar ayn yenieriye bylesine ykleniyor?" diye bir soru taklyor kafanza. Vur abalya! Bunu grdm yerde duyargalarm harekete geer benim. Tersi geerli olamaz m acaba? Bir de bu adan baklamaz m? Tpk Osman Gazinin iki ordu savarken, kim olduklarn bilmese bile yenilmekte olann yardmna komas rneinde grdmz gibi, ben de bu kadar yklenilen ve ezilen bir kesimin hakkn savunmak iin soyunuyorum onlarn avukatlna. Sessizlie brnm olann sesi olmaya alyorum. Tarihin iindeki bastrlm sesleri duymaya ve onlar yeniden dillendirmeye alyorum. Ve bulduklarm beni artyor cidden. Silistre'yi Ruslara kar imanla savunan bir ehit yenierinin koynundan kan terden gmgk slanm Enam cz glmsyor slanan gzlerime; ktan bir mzrak olup batyor sonra. Tarihin katlar yava yava alyor nmde. Bir kilim gibi. Yryorum zerinde, hayretle. aknlkla. Boynuma sarlmaya alanlar da kmyor deil. Bir kere Silistre'ye gitmi kul deilim ama ayn kaleyi 25 yl arayla iki defa kahramanca savunmu olan Sert Mahmud Paay da, Mareal Musa Hulusi Paa'y da bu yolculukta tanyp onlarn byklkleri karsnda ister istemez ezildim. Ufaldm. Onlar gibi olmay arzuladm koynuma bir Enam cz koyarak. ktm sefer, onlarn ayak izini bulma seferiydi. Bu seferlerimden ganimet olarak getirdiklerimi sayorum okurlarmn sofrasna. 38 Mustafa Armaan 18. Yzyl Gerileme Deil, Mal Rahatlama Dnemidir Osmanl tarihini anlatrken sosyal bilimlere ve zellikle tarih biliminin alt disiplinlerine bavuruyorsunuz. ktisat tarihi bunlardan birisi. Bu pencereden baknca "gerileme" diye adlandrlan dnemde bir "gerileme" sz konusu olmad anlalyor. Ama asker tarihten

bakldnda bundan farkl bir tablo ortaya kyor. Dolaysyla alt birimlerine gre farkllk arz eden bir Osmanl tarihi var ortada. Bu durumda hangisini esas alacaz? Braudel'in ok mehur bir sz vardr. "Bugn anlamak iin btn tarihi seferber etmeliyiz" der. Tarihin cazibesini aklayan ltl bir tespit bu. Zira tarih, zannedildiinin aksine gemie dnmek iin deil, yaayan, kanl canl bugn ve gelecei aydnlatmak iin okunup incelenir. Bu yzden de aslnda tarih okurken zihnimizde hep bugnk sorunlar gezinir durur. Onlar zmek ve anlamak iin okuruz tarihi. Bugnn iimizde at boluu gemiin sesleriyle doldurmaya, onlardan destek bulmaya alrz. Velhasl, gemii gemie dnmek iin deil, bugn zmek iin reniriz. Bunun iin de, elimizdeki btn imknlar gemie doru seferberlie a-rmalyz. Bu anlamda sosyal bilimlerin, hatta matematik, istatistik, demografi gibi bilimlerin de tarihimizi anlamak urunda seferber edilmeleri gerekmektedir. Szn ettiiniz iktisat tarihi de bu disiplinlerden bir tanesi. ktisat tarihi, zellikle mer Ltfi Barkann r ac almalarndan itibaren Osmanl tarihinin en fazla ilendii alanlardan birisi olmutur. Bugn Halil nalck Hoca bata olmak zere Mehmet Gen, evket Pamuk, Huri slamolu, Donald Quataert, Nely Hanna ve Roger Owen'n isimleri, bu hzla gelien alandan birka damladr sadece. Tarihimizle Hesaplamak Bu aratrmaclarn zengin ariv malzemesine ve yeni bir metodolojiye dayanarak ortaya koyduu sonular bizi artyor her seferinde. Mesela Mehmet Genc'in ufuk aan tespitleri. Bizim "gerileme" dneminde yer ald iin kmsemeyle baktmz o karanl bol 18. yzylda bir mucize grmtr kendisi. Avrupa lkeleriyle mukayese edildiinde Osmanl maliyesinin btn kaybedilen savalara, toprak ve insan kayplarna vesaireye ramen vergi oranlarnda mhim bir ykseli kaydedilmemi grnmektedir. Oysa ayn dnemde baz Avrupa lkelerinde vergi oranlar 30, 50, hatta 100 kat artm grnyor. "Acaba bu dnemde retim mi dm de vergiler bu kadar aada seyretmi?" diye baktnzda bunun da geerli olmadn, 16. yzyla gre 18. yzylda retimin miktar olarak arttn gryorsunuz. O zaman mesele daha da etrefilleiyor. "Yoksa devlet intihar m ediyordu?" diye sormanz bile mmkn bu durumda. Oysa 17. yzyln Avrasya apnda vurup geen byk bunalmn atlatma taktiklerinden birisi olarak merkeziyetilikten uzaklama eiliminin Osmanl idaresinde ar basmaya baladn mahede ediyorsunuz iktisat tarihi zerine yaplan almalardan. Sanyorum Dina Rzk Khoury'nin verdii bir rnek yeterince aklaycdr. Halep'e gelen bir vali, ehrin ileri gelenlerini toplar ve onlara ekonomik durumun nasl dzeltileceini sorar. Kodamanlar hemen kk esnaf ve iftiden vergi toplanmasn tavsiye ederler. Onlar dinleyen vali, kendilerine bir oyun oynamaya karar verir. Kodamanlar bir ziyafete arr. nce herkesin nne ku eti servis ettirir. Bir gzel yerler ama karnlar doymaz tabiatyla. Arkasn beklerler. Bir sre sonra ii

doldurulmu bir koyun gelir sofraya. Bu defa herkes bir gzel karnn doyurur. Sonra sz alr valimiz ve unu syler: Halktan toplanacak vergi u ku kebabna benzer ki, ne bizim karnmz doyurmaya yeter, ne de kuu kestiimize deer. Ama u koyunu grdnz, hepimizi nasl da doyurdu! imdi pamuk eller cebe bakalm. Ku etiyle beni uratracanza, ehir iin gereken paray sizden toplayacam. Kendisine, "Allah'tan kork!" diyenMustafa Armaan lere de u cevab yetitirir: Hem br dnyada 3-5 kiiyle uramak, binlerce kiiyle uramaktan daha kolaydr. imdi Osmanl'nn bu politikasnn yaygn bir ekilde uyguland dnemin zellikle 17. yzyl ve sonrasna rastladn gryorsunuz. Yani iltizam rejiminin yaygnlat yzyllarda. Devlet bir bakma bugnknden de "ileri" bir zelletirme yapmakta ve brakn yalnz timarlar satmay, grevleri dahi satmakta ve bylece hazineye klliyetli miktarda nakit para giriini hzlandrmaktadr. Dikkat edilsin, azil yetkisi bile "ekonomik" bir enstrman olarak kullanlmtr (elbette tek l o deildi, ama sonular bakmndan her azil karar, hazineye taze para girii demekti). Bylece koca 18. yzyln byk bir ksm hem mali adan bir genileme dnemi olmu, hem de ekonomide belirgin bir derinleme salanmtr. Palmira Brummett bu gerekelerle Osmanl Devleti'ni "tccar devlet" diye adlandrmaktadr ki, oumuzun zannettii gibi salt asker bir devlet olduu iddias ok su gtrr Osmanl'nn. 18. yzylda, 1739'da Belgrad Antlamas'yla Karlofa'daki kayplarn geri alan ve byk bir felaketle sonulanan 1768 Rus savana kadar iktisad istikrarn koruyup piyasalar derinletiren Osmanl Devleti'nin gerilemi olduunu sylemek, en basitinden snr takntsyla izah edilebilir. Yani bir devletin snrlar kln-ce her ey ktye gider mi demek istiyoruz? airler daha kt iir yazmaya, bilim adamlar aratrma masasn terk etmeye, asker daha kt savamaya m balar snrlar klnce? lle kazanmak m gerekir? Hep sonularna gre mi deerlendireceiz eylemlerimizi? Kaybedersek imanmz az, kazanrsak imanmz ok mudur? manl olup da kaybedemez miyiz yani? Ya da tersi: manmz zayf olup da kazanamaz myz? Neden "zafer" ile "iman" bylesine anlamsz bir terazide tartmaya alyoruz ki? Nereden bakarsak bakalm, "gerileme" kavramnn tarihimizin gbeine bu derece keyifle kurulmu olmas, baklarmz bulankTarihimizle Hesaplamak latrmakta, tarihimiz iindeki hakiki cevherleri grmemize engel olmakta, en fenas da, kendimize asrlardr yenilmi, zelil olmu, rm bir milletin ocuklar olarak bakmamza sebep olmaktadr. Bunun bedeli de kendisine, lkesine, toplumuna ve devletine gvenmeyen, "Kaacaksn bu

memleketten!" sloganyla ifade edilen bir eziklik psikolojisini beyninde tayan tiplerin niversitelerimizin kampslerini istilas eklinde denmektedir bugn. Demek ki tarihte ilenen bir hatann bedeli, tarihe deil, gerekte bugne, bugn yaayanlara detilmektedir. yleyse tarih, bugndr. Bugn okur gzlerimiz tarihte. . Vak'a-i Hayriye Gerekten Hayrl Bir Vak'a m? imdi Osmanl tarihinin zerinden sis perdelerini aralayalm ve genel tarih bilgilerinin aksini sylediiniz noktalara temas edelim. Mesela Osmanl sisteminin belkemii Yenieriliin kaldrl... Yenieriliin kaldrlnda bir yabanc parma m var? nk yenieriler isyan etti bahanesiyle ortalk kartrlyor, askerlere akl almaz iftiralar atlyor ve Sancak- erif alarak Yenierilerin tepesine biniliyor. in daha ilginci bundan sonra olanlar; ngilizlerle Ticaret Antlamas, Tanzimat Ferman; yani Batnn iilerimize mdahalelerinin merulamas. Sanki bir operasyon yaplyor. Yoksa btn bunlar bir komplo teorisi mi? Yenierilik, kuruluundan kaldrlna kadar tek bir kurum gibi gzkmesine ramen aslnda asrlar ierisinde gerek asker, gerek sosyal, gerekse zihn dzeyde birden fazla yenieriliin yaadn bilmemizde fayda var. 14. yzylda kurulurkenki yenieri oca ile Mustafa Armaan 1826'da kaldrld zamanki yenieri ocan tamamen ayn kurum-mu gibi ele almak yanltc olur. Yzyllar ok eyi alp gtrm ve ok eyi de eklemitir bu kurumun yzne. Mesela ateli silahlarn ordularn yaps zerindeki etkileri yeterince incelenmi deildir bizim tarihlerde. Oysa 15. yzyldan itibaren topu ve tfeki birliklerinin sava makinesinin bnyesine girii, bir yaya kuvveti olan yenieriliin alann giderek daraltm ve savalarda netice alc konumdan onu hzla uzaklatrmtr. Bylece ateli silah teknolojisinin geliimiyle birlikte Osmanl merkez ordusunun iinde savan neticesine tesir bakmndan giderek marjinalleen yenieri birliklerinin ne yaplaca bir sorun tekil etmeye balam ve bunun halline ynelik zmler dnlmtr. Biliyorsunuz, zaman zaman yenieriler terhis edilip sokaa salnm, ama savamasn bilen ve bir komutann emri altnda yaamaya alm bu gl kuvvetli insanlarn, yaanan Kk Buz a sebebiyle topran terk edip ehirlere gm bulunan isiz gsz ve gayrmemnun bir kitleyle bulumas, yllar boyu devam edecek olan Celali syanlar'nn fitilini tututuracak ve bir yn asayi problemi douracaktr. Yani devlet ne bnyesinde bu kadar iri-leen, ama sava srasnda etkisizleen bir gc barndrabiliyor, ne de onlar sokaa salabiliyordu. Bir karar vermesi lazmd ama. Bu karar, yenierinin sivilletirilmesi ynnde verildi. Evlenmelerine, yurt yuva kurmalarna, ift ubuk sahibi olmalarna, dkkn ap ticaret yapmalarna izin verildi. Sivil hayatla kaynatrlarak hem yeni bir Mslman tccar zmresi oluturuldu, bylece piyasalar zerinde

devletin hem iinde, hem dnda yeni bir Mslman snfn denetimi balatld. Artk yenieriler, ulemann yannda ikinci bir destek daha bulmu oldular kendilerine: Esnaf ve zanaatkarlar. Yani loncalar. Bylece giderek Osmanl sisteminin kamuoyu oluturma, gerekirse dezavantajl kesimlerin szcln yapma ve onlar adna hak arama gibi grevleri stlenen bir nevi "nc g" haline geldiler. Tarihimizle Hesaplamak imdi byle bir gce artk biz I. Murad zamannda (1362) kurulmu olan kapkulu ocann bir ubesi gzyle bakamayz. O zamanki yap ile 1826'daki yap, ad ayn kalsa da, byk lde deimi bulunmaktadr. Yani sivilleen bir yenieri ile sadece savamak iin yetitirilen bir yenieri arasndaki fark, 14. yzyldaki bir esnaf ile sava bir yenieri arasndaki farktan az deildir. Yani nce sivilletir, sonra da niye savamyorlar diye onlar sula. Propagandann ve galiplerin etkisi byle bir ey ite. O zaman da 1826'da ss-i Zafer adl buram buram propaganda kokan kitapta yazld gibi yenieri oca bir haerat srs, savamay unutmu bir babozuklar topluluu olarak sulanabilir mi? Eer yenieriler devlete ramen savamay unutmu, dkkn ap ticarete yumulmularsa, bunun cezasn vermeyen devlet kendinde aramal deil midir kabahati? Neden engel olmamtr? Engel olamad bir gelimeden dolay oca sulayp kapatmann, zerine toplar evirerek yakp ykmann manas ne olmaldr? Besbelli ki bu bir tasfiye srecidir ve Osmanl sistemini tkayan bir tka haline gelmitir yenieri. Islahat anda merkezilemek isteyen merkezi idare, her reform admnda kazan kaldran yenierinin kahrn daha fazla ekmeye niyetli deildir. Bu yzden de kilit sklmeli, "er gler" temizlenmelidir. Vak'a-i Hayriye'nin anlam budur. Tabii bir de d boyutu var meselenin. 18. yzyl boyunca, zellikle de 19. yzyl balarnda ngiliz elilerinin sk sk ikyet ettiklerini gryoruz yenierilerden. Limanlara dk gmrkle gelen ucuz ngiliz mallarndan hara alarak Londral burjuvalara tatl kr frsat brakmayan yenierilerin hamallar ve kayklar gibi yan elemanlaryla birlikte liman gmrklerini ellerine geirdiklerini gryoruz. Bylece kapitlasyonlardan gelen haklarn bile istedikleri gibi kullanamadklarna ahit oluyoruz ngiliz kapitalistlerin. Bir an nce Osmanl da "liberal" ekonomiye gemeli ve liberal ekonomiye giden yolda en byk ayak balarndan birisi olan yenieri oca lavedilmelidir. ngiliz kapitalizminin bu istei, defalarca iletilmitir Babali'ye. Ve III. Selim'in yapamadn II. Mahmud baMustafa Armaan arm, 1826 Haziran'nda Karacehennem brahim Aann toplar, Etmeydan'ndaki yenieri klasn yerle bir etmitir.

Operasyon imdilik tamamdr. n, almtr. Ardndan reformlar ve antlamalar birbirini izleyecektir. Komplo mu? Hayr, tarih... Batllamann Dinamikleri Osmanllarn emperyalizme dayanma sresinin Yenieriliin kaldrlyla alakas var m? nk Ocak, Batllamaya direnen bir kurumdu. 1838 ngiliz Ticaret Antlamasn liberal ekonomiye gei olarak adlandrabilir miyiz? te tarihi bu kadar ilgin klan da bu her admnda karmza kard cvltl seslerdir. Evet, Yenieri Oca, reformlara engel olduu ve sistemi kilitledii iin tasfiye edildi. Bunda yabanc parma da vard, ama modern ve merkeziyeti bir devlete giden yolda i slahat ihtiyac da vard. Reformlara ve Batllamaya engel oluyordu yenieri oca, doru. Lakin sylediklerimizden Yenieri Oca ne pahasna olursa olsun ayakta kalmalyd sonucunu karmak da yanl olur. Tepki olarak Yenierilik kaldrlmasayd her ey gllk glistanlk olurdu kanaatine kaplmamalyz. Aksi halde kendimizi tarihteki aktrlerin bir ksmnn yannda, brlerinin karsnda buluruz ki, bu anlamsz bir kavgaya srkler bizi. Oysa yapmamz gereken, anlamaktr. Anlamak iin de her iki tarafn da hakl ve haksz ynlerini bulup gstermek ve bir analizini yapmaktr. imdiye kadar Yenieri Oca'nn kaldrlndan 12 yl sonra, 1838'de ngilizlerle imzalanan ticaret antlamasyla ve bir yl sonra ilan edilen Tanzimat Ferman'yla gelen srecin diardan dayatlan Tarihimizle Hesaplamak yn zerinde oyalanp durduk hep. Oysa bu iin bir de i dinamikleri vard devrede. Doan Avcolu'nun izinden giden popler anti-emperyalist tarihiliimiz, maalesef bu noktada tam bir aymazlk iindedir. Bizi hep etkilenen, maruz kalan, pasif ve Bat tarafndan ekillendirilen bir plastik nesneymi gibi ele almlar, bizdeki deiim dinamiinin iine balarn uzatp bakmak ihtiyacn duymamlardr. Oysa d etkiler kadar buna da bakmal deil miydik bu toplumun aydnlar olarak? En azndan kendi glerimizi ve zaaflarmz tanmak iin bunu yapmalydk. 1838 Ticaret Antlamas zerine Osmanl Tarihinde Maskeler ve Yzler (Tima, 2005) adl kitabmda yaklak 15 sayfalk bir makale yazdm ve bu antlamann i dinamiini uzmanlarn azndan zetledim. Ayrntlar oradan okuyabilirsiniz. Ama u kadarn syleyeyim: Bu antlamann ktl zerinde o kadar durulmutur ki, iinde biz youzdur neredeyse. u kadar tezgh kapand, ngilizlerle aramzdaki d ticaret a u kadardan u kadara kt yaveleri her kitapta kr krne tekrarlanr. Lakin ekonomik bir felaketin -tabii bir felaketse- dahi olumlu sonulara yol aabilecei hi dnlmez. imdi imdi baz aratrmaclar, bu antlamann balangta baz sektrler zerinde ykc bir etki yaptn ama dier baz sektrleri de gelitirdiini, desteklediini ve balangta Osmanl imalat sektr zerinde olumsuz bir tesir icra

etmiken, 1850'lerden itibaren bu oka kar yeni alternatiflerin yine Osmanl imalat sektr tarafndan bulunduunu, dahas, tarmn ticarilemesi ynnde yeni gelimeleri tetiklediini sylyorlar. Nitekim 1860lardan sonra Osmanl imalat sektrndeki canlanma ve retim dzeylerindeki ciddi art, bunun en belirgin kantlar. Ayn iddiann sahipleri baz verileri de arptmaktadrlar. Mesela ngiltere ile aramzda oluan ticaret ann, Osmanl'nn Fransa ile yapt ticaretteki fazla ile dengelendiini nedense kimse sylemiyor bize. Bir tek ngiltere'ye bakmak ve verilere byle keyfi Mustafa Armaan bir ekilde dans ettirmek, bizi bylesine artabiliyor, hatta aptallatrabiliyor. Mesela 1850'lerden itibaren ngiltere'nin Osmanl limanlarna yapt ihracat miktarnda dler baladn ve bunun yzyln sonlarna doru giderek arttn biliyoruz. Bunun sebebi de, kapitalizmin Osmanl limanlarnda arad tatl kr bir trl yakalayamamas ve kendisine Hindistan cephesinde daha tatl kr umutlar kefetmesidir. imdi eer bu geni perspektiften, yani kresel tarihi nda bakmazsanz hadiseye, ideolojik bir gzle mahkm olur, tarihini iinde kmldayan hayat, felaketlere direnen ruhu ve kendi zmn bulma ve retme diriliini de fark edemezsiniz. Byle olunca da btn bir tarih, zerine l topra serpilmi gibi hibir ilginlii bulunmayan bir batakla dner, bu bataklk yava yava dnme kapasitenizi de iine alp yutar. Ben bu batakl kurutmaya ve orada kmldayan hayat kefetmeye adadm kendimi. Harem, Tpk Maliye Gibi Bir kurumdur Ya Harem? Kitabnzdan rendiimize gre, Haremi padiahlarn cariyelerle gnn gn ettii bir yer zanneden Trkiye Cumhuriyeti Babakanna -ne kadar utan verici ki- Amerikal bir kadn tarihi bunun yalan olduunu sylyor. Hareme niye Batlnn fantezileriyle bakyoruz? Yoksa tarihimizi Batllardan renecek duruma m geldik? Biraz yle galiba. Ben de bir yazmda yeni Osmanl tarihinin Bat'dan domakta olduunu yazmtm. Kastm uydu orada: Biz fena halde ideolojik mcadelelerin iine gmlm vaziyetteyiz. Tarih de bu mcadelenin sava baltas olmu durumda. Dolaysyla tarihle ilgili bir konuyu ele alrken savunmak veya saldrmak, her Tarihimizle Hesaplamak iki durumda da kar tarafa haddini bildirmek iin bu baltay kullanmaya soyunuyoruz. Oysa bir Batlnn, hele bir Amerikal, bir Japon'un kafasndaki problematikler tamamen farkldr. O, bir eyler renmek ve kendisinden bilgi isteyen kanallara doru ve 'anlalr' bilgiler tamak iin bu ie soyunuyordur. Dolaysyla anlamak, onlar iin ok ok daha nemli. Eer biz de tarihi bir sava baltas olmaktan kartr, onu anlamann bizi bugn ve geleceimiz anlamak olduunu idrak

edebilirsek, bu takdirde tarihteki birok konuya daha soukkanl bakmay baarabiliriz. Yine de o kadar kolay bir hadise deil bu. Harem, iki yan keskin bir bak. Bir yandan Batl muhayyilenin haz yatrm, bir yandan da bizim hassas noktamz. ster istemez saldr-savunma hattnn hayati bir mevzii oluyor Harem. Oysa Leslie Peirce'in Trkeye de evrilen Harem-i Hmyun adl kitab, btn bu problemlerden azade bir gzle bakabiliyor Hareme. Onu bir kurum gibi inceliyor. Mesela maliye gibi kurum tarihi olarak ele alyor. Kadn ve erkek iktidar alanlarnn bir mcadele sahas olarak ortaya kan Haremin aslnda son derece girift bir yap arz ettiini gsteriyor. Asl ilevinin de hanedann reme ilevinin dzenlenmesi, denetlenmesi ve srdrlmesi olduunu, bunun da son derece sk kurallarla belirlenmi bulunduunu tespit ediyor. imdilerde Osmanl kadn tarihine olduu kadar Hareme de yeni bak alar gelitirilmekte ve bu baklar nda, asrlk tartmalarmzla iyice karanla brnm olan Harem realitesi, yava yava gmld karanlktan kmakta ve aydnlanmaktadr. Dolaysyla biz bugn Batlnn bir haz nesnesi olarak kurgulad Harem'i, yine ayn ekilde bir haz nesnesi olmad mantndan giderek gslemeye alyoruz. Temel yanlgmz burada yatyor aslnda. Cevabmz da sorunun trnden olunca, ayn tuzaa biz de yakalanyoruz. Oysa harem bir zevk cennetidir, iddiasnn cevab, sadece 'deildir', olmamal Onun ne olduunu anlatmalyz biz ncelikle. Neydi, bir kurum olarak neydi, hangi dnm duraklarna Mustafa Armaan urad, hangi aamalardan geti, mant neydi, kurallar nasld, Bat fantezilerin kurban olan bu kurumun beer dokusu nasld, hastalklar, lmler, yallk, ocukluk, bebekler, umutlar, hayal krklklar, kazanlan ve kaybedilen savalar bu kurumun ekirdeini nasl etkiliyordu, padiaha gen kzlar sunanlarn politik beklentileri nelerdi, nasl etin bir iktidar mcadelesi cereyan ediyordu ieride, Hrrem Sultan'dan sonra deien ne oldu, nasl oldu da ilk ve son defa bir padiah kz Mihrimah Sultan bu kadar ne kt, grnrlk kazand ve stanbul'da iki camiye birden ismi verildi...? Grdnz gibi, tarih soru sormakla balyor. Sorular anahtardr. Kilit ise tarih. Bizim iimiz soru sormak ve bu anahtarlar kilidin iine sokmak. Alp almayaca biraz da bizim ustalmza bal deil mi kilidin? Lle Devri'ni Nasl Deerlendirmeli? zerine ok byk laflar edilen ama yeterince akla kavuturulamayan Lale Devri meselesi de var. Okutulan tarih kitaplarnda israfn, zevk u sefann hkm srd bir zaman deniliyor. Kimilerine gre ise Osmanlnn bozulmasnn alametlerinin ortaya kt bir dnem. Fakat aratrmalar Lale Devrinin de iinde bulunduu 18. yzyln ilk yarsnda Osmanl sisteminin

ekonomik ve brokratik olarak altn devrini yaadn gsteriyor. Lale Devrinin bu karmakl hakknda ne syleyeceksiniz? Lale Devri karmakbir dnem gerekten de. Aslnda Osmanllar byle farkl bir dnem olduunun farknda deiller. Bunun iin ona yeni bir isim vermemilerdi. "Lale Devri" tabiri, Yahya Kemale ait. Yaygnlatran ise Ahmet Refik olmu. Ve ondan sonra sanki "tabii" 49 Tarihimizle Hesaplamak bir devirmi gibi ele almz onu. Oysa ok ilgin ilikiler cereyan ediyor iinde. Bir yandan bir tercme heyeti kuruluyor, Dou'dan, Bat'dan klasikler, bilimsel eserler tercme ettiriyor. erisinde Ahmed Nedim Efendi de var, yani bizim air "Nedim-i eyda'mz. Yine bu dnemde bn Haldun'un Mukaddimesinin fark edildiini ve tercmesine -bitmese de en azndan- balandn biliyoruz (tamamlamak Cevdet Paamza nasip olacaktr onu). inicilik, canlandrlyor ve en nemlisi de, Trke matbaa bu dnemde giriyor lkeye. Ancak ilgin bir grnre kma hali olarak da elence hayatn gryoruz. Aslnda daha nceki dnemde elence Lale Devri'nden daha az deil. Yani anormal bir dnem deil Lale Devri. Ancak bu dnemde ilgin olan iki husus var. Birincisi Nepotizm, ikincisi elence hayatnn sarayn iinden kp halkn da grebilecei ak alanlara tamas. Nepotizm, biliyorsunuz daha nce eyhlislam Feyzullah Efendi ile balayan, kendi akrabalarn ynetime getirme ve bylece Osmanl hanedannn karsna bir baka ailenin iktidar ilikilerini yayma ilemidir ve Lale Devri'nde bunu Nevehirli Damad brahim Paann da yapmaya altn grrz. Dikkat edilirse hem Feyzullah Efendiye, hem de brahim Paaya halk arasnda byk bir hn olumu, onlar tepetaklak etmek iin birincisi (1703 Edirne Vakas) kansz, ikincisi (1730 Patrona syan) kanl olmak zere iki byk darbe gerekletirilmitir. Bu ihtilallerin asl hedefi, hanedann kendisi deil, onun etrafna bir sarmak gibi rlm olan nevzuhur hanedanlarn tasfiyesiydi. Ktlklerin onlardan kaynaklandn dnyorlard ve bu hakl taleplerini ifade etmek iin de ayaklandlar. Aslnda 1718'den 1768'e kadarki dnem, birok i (isyanlar, deprem, yangnlar) ve d gaileye (ran, Rus ve Avusturya savalar) ramen nisb bir skn devresi eklinde gemi, bu istikrarn ekonomi zerindeki etkileri de epeyce olumlu olmutur. Dolaysyla 50 Mustafa Armaan 18. yzyln Osmanl ekonomisi, evket Pamuk ve Mehmet Genc'in aratrmalarna istinaden rahatlkla syleyebiliyoruz ki, 16. yzyldan bile daha gelimi ve genilemiti.

imdi karmak bir dnem bu: bir yandan isyanlar, br yanda elence hayat; bir yanda Levn, br tarafta brahim Mteferrika; bir yanda brahim Paa, br tarafta Patrona Halil; lale eitleri gelitirmeye kendini vakfedenler ile Mukaddime'yi evirmeyi kendine vazife edinenlerin bir arada yaad bir dnem. Dolaysyla tek bir a ve l seip her eyi ona gre deerlendireceimiz 'dz' bir dnem olmaktan uzaktr Lale Devri. Birok palazlanmalarn ve birok ypranmalarn dnemidir. Bu sebeple boyutlu film gzlklerini takarak bakmakta yarar var. Aksi halde revnakndan ok ey yitirebilir. Patrona Halil Meselesi Bir de Lale Devrini kapayan 'Patrona Halil isyan var. Bu isyann temeli ne? iktisat tarihilerinin altn devir diye niteledikleri bu dnemdeki isyan ekonomik temelli mi yoksa siyas bir takm tesirler mi var? Tabii burada konumadan geemeyeceimiz bir asi portresi var. Saraya giren, teklif edilen para ve makam tekliflerini reddeden, padiaha bal isyanc Patrona Halil. Patrona Halil syannn ekonomik temeli de var, siyasi temeli de. Ama unutmayalm ki, 18. yzyl, Osmanl sistemine birok ilki sokmutur ve bu ilklerden biri de, toplumsal rgtlerin siyas rejimi bile tartmaya balamasdr. Nitekim 1703'de II. Mustafa tahttan indirilirken, az kalsn hanedan bile deiebilecekti (Krm hanlarndan Tarihimizle Hesaplamak birini tahta karmay dnen devlet adamlar bile olmutu). Hatta alk Ahmed Aa'ya baklrsa, cumhuriyetle bile idare edilebilmeliydi Osmanl memleketleri. (Nitekim Raguza Cumhuriyeti, Osmanl monarisi bnyesinde yzyllarca yaamam myd?) Patrona Halil, alk Ahmed kadar 'demokratik' dnceli birisi deildi belki ama onun da iktidar kan dkmek amacyla deil, bir tr 'Krolu ideolojisi'yle ynetmeye kalktn kaydediyor tarihlerimiz. Halktan birisi, Patrona Halil, bir padiah (III. Ahmed) tahttan indiriyor, brn (I. Mahmud) tahta kartyor, plak ayaklaryla divan- hmayun toplantlarna bakanlk ediyordu pekala. Ve daha da ilgin olan husus, Osmanl toplumu ve idaresi, btn bunlar fke duysa bile onu 'anlalr' buluyordu. Buras son derece nemlidir. Demek ki, Patrona Halil ve arkadalar, aslnda erif Mardin'in deyiiyle sylersek, ktlere kar iyilerin safnda ortaya km ve toplumun nazarnda derin bir meruiyet temeli edinmilerdi. Patrona Halil de kendisine bu kadar gvenen iyilerin beklentilerini boa karmayacak ve teklif edilen gz kamatrc mevki ve paralar elinin tersiyle itecektir. Velhasl, Patrona Halil'e sosyal meruiyet izgisinin bir mahsul gibi bakmak dururken, onu ekya srsnn ba gibi anlatmak, nmzdeki bu zengin ve renkli malzemeyi gzden kaybetmek demektir; bu yzden de genellikle dnmeyen bir tarih retildii iin, daha dorusu, tarih bir dnme konusu haline getirilmedii iin Osmanl tarihine yeni bir gzle bakmamza imkn .

tanyan bu adam ve srtlad olay yeterince aydnlatamamzdr. O bir ey kaybetmi deildir kukusuz. Kaybeden ve kendi darlmzn iine bir kere daha katlanan ve gmlen, biziz. Mustafa Armaan nsanlk Kendisine Bir Osmanl Bulacaktr "nsanln son adas" dediiniz Osmanl, 1847 ylnda irlanda'ya ngiltere'nin muhalefetine ramen yardm gnderiyor. Bu insanln gnmz dnyasnda yeermesi mmkn m? Osmanlnn kn de bu erevede deerlendirebilir miyiz? Yoksa Osmanl para ve menfaat ilikilerinin esas alnd bir dnyadan "artk oyunun tad kalmad" diyerek ekilen bir ihtiyar m? Bunu Anka'nn Ykseli ve D adl kitabnda Oral Sander de sylyor. Efsanedeki Anka kuu gibi, Birinci Dnya Sava'nda, yeniden bir daha domak iin intihar etti, kendisini atelerin iine frlatt diyor Osmanl Devleti iin. Gerekten de kendini insanln temel deerlerini, haysiyetini, erefini, prensiplerini koruma ve adaleti tesis idealine kilitlemi bulunan Osmanl ruhu, bu deerlerin hie sayld, insanln haysiyetinin ayaklar altna alnd bir dnemde buna engel olamadan kendini yaam sayabilir miydi? Byle bir fosilce yaaya raz olabilir miydi? Kendisini 'mazlumlarn koruyucusu' olarak gren bir misyon devleti, bu misyonu yitirdikten veya uygulayamadktan sonra var olmann bir anlam olduuna hl inanabilir miydi? (Burada tek tek devlet adamlarnn uygulamalarn deil, Osmanl kimliinin tezahr ettii anlam kuan vurguluyorum.) Bosna'da bir sz vardr: Devlet zaman. Yal Bonaklar, kendi aralarnda konuurken, "Devlet zamannda unlar vard" derler. Bu aslnda kendini Osmanl hissetmi olan hemen btn topraklar iin geerli bir arke-devlet hatrasdr. Babamn bir yengesi vard, Hamide Nine (Allah rahmet eylesin). Hep Sultan Hamid zamanndaki bolluk ve bereketten, ekmek fiyatlarnn ucuzluundan sz ederdi. Hamide Nine iin devlet, Abdlhamid dnemi demekti. Galiba baz tarihiler 53 Tarihimizle Hesaplamak ona son padiah derken bunu kastediyorlar. Abdlhamid'den sonra dediiniz gibi oyunun tad kalmad. Tek kale maa dnd. Ama bu tek kale, hep bizim kalemiz oldu. Yalnz benim yaknlarda len bir filozoftan (J. Derrida) mlhem olarak Osmanllk prensibi zerine bir yorumum var. Hakszlklarn, zulmn ve insann haysiyetini inemenin bu derece olaanlat bir yzyl, Osmanllk yoksa bile onu icat etmek zorunda kalacaktr. Zalime zalim olduunu haykracak, kurda kurt olduunu hatrlatacak ama kendisi kurt olmayan bir modelin inasnn en gl adaylarndan birisidir Osmanl. Bu Osmanly biz icat edemezsek, merak etmeyelim, insanlk kendisine bir Osmanl bulacaktr.

Bir kere yaanan bir daha neden yaanmasn ki? Zaten tarih de bizi gelecee iten bir tsunami olmayacaksa brakalm mahzenlerin iinde gizli kalsn. Ben bir "Osmanl tsunamisi"ni tetiklemeye alyorum. Daha dorusu bu tsunaminin gelmekte olduunu haber vermek istiyorum. Gz ak olanlara elbette... Bakn, diyorum, Osmanl tsunamisi geliyor, dikkatli bakn! nc Blm Osmanl ve Modernlik Bat haricindeki toplumlarn kendi modernlik tecrbelerinden ne tr sonular devirecekleri, ayn zamanda Bat tipi modernliin de tkand noktalarn gsterilmesine, hastalklarnn tehis ve tedavi edilmesine yardmc olabilir. Ve zaten Bat, modernlie bu kadar ayak diremeye devam ederse, modernliin kalesi elinden kaabilir. Nereye? Yeni ve youn okuma ve aratrmalar sonucunda Osmanl tarihine dair zgn bir kitap yazdnz: Ad Osmanl: nsanln Son Adas (Ufuk Kitaplar, 2003). Bu konudaki bilgileriniz de, okumalarnz da olduka taze. Dorusu ben de slam lemi ve Bat dnyas zerine, daha dorusu bu iki dnya arasndaki "kopukluklar" zerine bir konuma yapmak istiyorum sizinle. Bu tartmaya bir katk anlamnda unu sorarak balamak istiyorum: Son tarih okumalarnz nda slam dnyasnn neden Batnn bu kadar gerisine dtn nasl izah edersiniz? zgnm ama konumaya balamadan nce iki hususta dzeltme yapmam gerekiyor. Birincisi, Bat dnyas ile slam leminin ilikiler tarihini sadece "kopukluklar" veya "atmalar" zerinden okumak, tabii yollardan bir yoldur, ama benim okuduum yol, bana byle bir tarih tablosu sunmuyor. Belki "temaslar ve kopular" desek daha uygun olur. kinci olarak da "gerileme" kavramnn kendisini cesaretle mzakereye amak gerekiyor. Ama galiba onun teorik tartmasna girmek iin fazla zamanmz yok burada. yle zetleyeyim o zaman: Bir hadiseye, bir tarih dneme, tarihteki bir ahsiyete belirli bir sylemle yaklatnzda, bu sylem zamanla sizin dnyanz ve inceleme nesnenizi kaplamaya balar. Dahas, artk o sylemin, raflarndan satn alnd paradigmann iinden konumaya balarsnz farknda olmadan. Bu, artk sz konusu paradigmann iine dahil olduunuzun, ona biat ettiinizin ve onun avukatln stlendiinizin tescili demektir. slam dnyasnn Avrupa'nn gerisine neden dtn soran ilk insan Ernest Renan deildi bildiiniz gibi. Ama bu sorunun, hem Avrupa'da, hem de tepkileri dolaysyla slam aleminde, onun verdii Tarihimizle Hesaplamak bir konferans vesilesiyle mehur olduunu biliyoruz. Renan, 29 Mart 1883 tarihinde Sorbonne niversitesinde verdii bir konferansta slam dnyasnn neden geri kaldnn sebeplerini aklyor ve rk-merkezli ve Bat-merkezli bir yorum getiriyordu konuya. Mesela slamiyet iin, "nsanln tad en ar zincirdir" trnden iri kym yarglarda bulunmaktan asla imtina etmiyordu.

Renan'a gre, slam medeniyeti, belli bir dneme kadar, Batnn kaynaklar kabul edilen Yunan medeniyetinden yararland iin altn dnemini yaam, "dogmatik" zincirini krmay baarmt. slamiyet, zellikle Abbasiler dneminde ciddi bir medeniyet trmann gerekletirmiti, ama ardndan, kayna olan Bat'yla temasn kaybettii iin kendi iine kapanarak ilerleme srecini noktalam oldu. Ondan sonra ilerleyen yalnz Bat oldu. "nk zaten ilerleme iin gereken tohumlar eski Yunan ve Latin dnyasnda vard. slam dnyas buna hamallk yapt Bat'ya aktarma grevini yerine getirdi sadece. Buna teekkr ediyoruz ama artk ilerlemenin motoru biziz" diyordu Renan'n ahsnda Avrupallar. Bu konferansa slam dnyasndan iki byk tepki geldiini biliyoruz. Birisi, Cemaleddin Afgani'den geldi. Afgani, Renann bir ksm tezlerini kabul ederek, "Dediklerinizde hakllk pay var, ama tam yle deil, yle" mealinde bir cevap yazd ve.bunu Fransa'da bir gazetede Franszca olarak yaynlad. Lakin daha iyi bir cevabn Namk Kemal'den geldiini grmekteyiz. Namk Kemal'in Renan Mdafaanamesi'ne, Avrupa'nn bu bakyla slam ve Mslmanl asla anlayamayaca ynnde bir tavr hakimdir (bret'te kaleme ald "Avrupa ark' anlamaz" makalesi de bu tavrnn bir uzantsdr aslnda). O bakmdan Namk Kemal bir yanl anlalmann sz konusu olduunu vurguluyor ve teknik bakmdan ilerleme veya gerilemenin kanlmaz olarak ahlk, siyas veya din bakmndan bir ilerleme veya gerileme anlamna gelmeyeceini sylyordu. Aslnda Namk Kemal'in yaklam bugn dahi tartmaya deer bir derinlie sahiptir. 58 : Mustafa Armaan Ne gariptir ki, Renan'n bak zaman iinde epeyce iimize yerlemi olmal ki, Irak operasyonunun ardndan byk bir gazetenin ke yazar (Milliyet'ten Meral Tamer) bu tartmay yeniden gndeme getirmek ihtiyacn duydu. "slam dnyas niin geri kalm durumda?" tartmasnn kapa, pas tutmasna vakit kalmadan yeniden alm oldu bylece. Ancak bu tartmada gereinden byk kavramlar ve o kavramlarn iinde iri llerin kullanld dikkat ekiyor. Bunlar biraz rafine etmeye ihtiya var. Aksi halde neyi tarttmz dah tespit etmekten aciz kalacaz. Bir kere, "slam dnyas" deyince neyi kast ettiimizi tam olarak belirlememiz lazm. Belli bir corafyay m, teknolojiyi mi, ekonomik refah m, demokratik gelimilii mi kastediyoruz, pek belli deil. Aslna baklrsa slam dnyas, dnyadaki en kalabalk demokrasilerinden bir ksmn bnyesinde barndryor. Malezya, Endonezya ve Pakistan gibi lkeler, yz milyonu bulan veya aan nfuslaryla dnyann en kalabalk demokrasilerinden. stenildii gibi olmasa da, iyi kt demokrasi tecrbeleri ierisinde gelien bir dnya slam dnyas. Ekonomiye geelim ve kii bana den milli gelire bakalm: Kuveyt ve Bahreyn rnei var, u rnekler belki, petrol zengini

lkeler bunlar, ama birok Hristiyan lkesinden ok daha zenginler. Endonezya ve Malezya'da kii bana den milli gelir 7-8 bin dolar civarnda. Oysa bu rakamlarn ok altnda yaayan bir sr Hristiyan toplum var yeryznde. Arjantin'in hali ortada, Etiyopya'nn da... Demek ki genel olarak slam'n Bat'ya gre neden geri kaldyla ilgili yarglarda bulunanlarn ifadelerine bakarsak, slam aleminin ekonomik veya demokratik geriliinden tam olarak neyin kastedildiinin hi berrak olmadn grrz. 59 Tarihimizle Hesaplamak tel ve zihn retim ile dier meselelerde ciddi olarak bir birikim olutu ama... Bunlara itiraz etmem. "Amerika'da ylda u kadar makale retiliyor, oysa Pakistan'da u kadar daha az" denilirse, somut deliller zerinde konutuktan sonra hibir sorun yok bence. Ama buradan yola klarak bana uval geirilmi bir genel azgelimilik syleminin retilmesine kar kyorum ben asl. "Gerilik" ve "ilerilik" dediimiz eyler, aslnda izaf kategoriler deil midir? Mesela 11. yzylda bir insan dnyann gidiatna baksayd, Hristiyan dnyasnn asla gnn birinde bugnk gibi bir noktaya ulaamayacan, hem de epeyce objektif bir gzlemle syleyebilirdi. 13. yzylda da, Mool istilasna ramen durum aa yukar aynyd. 15.-16. yzyllar iin haydi haydi byledir. Gn geldi, slam aleminin stnl 18. yzyldan sonra Bat'ya intikal etti. Ne oldu? talya'da ve Akdeniz havzasnda 15. yzylda Rnesans dediimiz bir gelime balad. Ticaret hacmi hzla artt. Okyanus keifleri birbiri ardndan geldi. 16. yzyldan sonra kta Avrupa'snda da durmad bu gelime ve kuzeye doru kt. Ondan sonra talya devletlerinin gerilediini, Hollanda, ngiltere ve Fransa'da gelimeler baladn grrsnz. Esas Rnesans sonras patlama, kuzey lkelerinde ortaya kar. Ondan sonra da Amerika'da. Demek ki bir blgenin, bir toplumun, bir ktann, bir dinin mal deil zenginlik veya gelime dediimiz eyler. Kim daha ok alrsa, kim daha ok retirse oraya gider, akar. Belki ileride Hindistan ve in olacak onun sahibi. Yani Bat'nn da bir garantisi yok elinde. Nitekim kinci Dnya Sava'ndan nceki Avrupa ile bugnk Avrupa arasnda muazzam bir fark var dnya leinde dier lkelerle arasndaki gelimilik farklarna baktmzda. ngiltere eski ngiltere midir? Ya Fransa? Almanya toparlanyor, ama nereye kadar gider, bilmiyoruz. Amerikan ekonomisini in'le kyaslyorlar bugn. Andre Gunder Frank gibi yetenekli siyas analizciler, yeni bir "Asya a"nn afandayz diyorlar, aretler bu ynde geliyor hep... Mustafa Armaan slam ve Bat dnyalarnn kyaslamas tam bir kyaslama deil, daha ok iktisad bir kyaslamadr. Teknik, entelek-

Biz belki de Bat dnyasnn tarihini btn insanln tarihi gibi gryoruz da ondan yanlyoruz. Ama binlerce yllk insanlk tarihinde 250-300 yllk bir zaman dilimi pek de uzun bir sre saylmaz, yle deil mi? Zaten Osmanl-Avrupa karlatrmasn bugn de Avrupa asndan bakarak yapmaya devam etmiyor muyuz? Osmanl tarihi kendi iinde bir btndr ve Osmanl tarihi boyunca bu devletin topraklar, Memlik-i Osmniyye olarak bilinir, Osmanl memleketleri, lkeleri yani... nk tek bir 'Osmanl memleketi' yoktur, 'Osmanl memleketleri' vardr. Krm ve Cezayir Osmanl idari yaps iinde ayn statde deildir mesela. Osmanl bir memleketler koalisyonu gibidir. Eflak ve Bodan beylikleri ile Arabistan yarmadas kesinlikle ayn ekilde ynetilmiyordu. Hepsi iin gelitirilmi farkl ynetim formlleri ve rejimleri vard. (Dnn ki, bugn Hrvatistan topra olan Dubrovnik'de (Raguza) bir Cumhuriyet ynetimi, Osmanl monarisinin korumas altnda Napolyon'un igaline kadar yaamaya devam etmiti.) erdii bunca farklla ramen biz Osmanl'y tek bir birim gibi kabul etmekte srarlyz. Ama sra Avrupa'ya gelince bunun tersini yapyoruz. Bunca farkllna ramen Osmanl'y tek bir birim kabul edenler, bunca ayrlklarna (din, mezhep, rk, sosyal yap vs.) ramen, rk, dini, corafyas, kltr farkl, hatta atma iinde olmasna ramen Avrupa'y da tek millet gibi kabul ediyorlar. Velhasl, kafamzda "tecezzi kabul etmez bir tarih" saplants ivi gibi aklm durumda. yle izah etmeye alaym izninizle: Tarihlerimizde Osmanl memleketleri ve milletlerinin hepsi, bir ulus devlette olduu gibi mttehid bir btnn paralar olarak kabul edildii iin bir blgedeki gelime, btndeki gelime olarak kabul edilmiyor; buna mukabil, bir blgedeki olumsuzluklar, diyelim ekyalk hareketleri, imparatorluun btn sathna gz kapal mal 61 Tarihimizle Hesaplamak edilebiliyor. Ama Avrupa'ya sra gelince, bu yntemin tam tersi deneniyor. Avrupa'nn bir yerindeki, mesela Venedik veya ngiltere'deki bir bulu veya yenilik ktann tamamna mal ediliyor, sanki bu bulutan btn Avrupa birlikte mtenaim olmu gibi baklyor, yenilgiler veya isyanlar ya da St. Batholomew Katliam gibi olumsuzluklar lokalize ve marjinalize ediliyor, zihinlerdeki o 'kusursuz Avrupa resmine zinhar yaktrlmyor ve yanna yaklatrlmyor. Osmanl'da olumsuzluklar btne temil edilir, olumlu gelimeler de yerellie mahkm edilirken, Avrupa'da olumsuzluklar yerellie indirgeniyor, olumlu gelimeler ise Avrupa'nn btnne fatura ediliyor. Ve bu metodolojik riyakrlk yznden ne Osmanl tarihini, ne de Avrupa tarihini tam manasyla anlama ve ele alabilme ansmz ve ihtimalimiz doabiliyor.

Dolaysyla Avrupa ahvaline dair olumsuz gelimeleri ayr ayr ele almamz gerekirken "Venedik kt m?" diye kimse sormuyor, "spanya geriledi mi?" veya "Ne zaman geriledi?" diye de kimse sormuyor. (Oysa Avrupa, zellikle de ngiliz tarihileri bunu sk sk soruyor.) nk Avrupa plannda eksiler es geiliyor, arzletiriliyor, artlar ise srekli olarak ne kartlyor. spanya Habsburglar dneminde, arlken iktidarnda neredeyse Osmanllarla ayn sava kapasitesine ulamken, 17. yzyldan sonra spanya nerededir? spanya diye bir devlet kalm mdr? Kimse bunu sormuyor. 18. yzylda Venedik neden kt? Kimse bunu da sormuyor. nk Osmanl kertti Venedik'i byk lde. (Tabii okyanus ticaret yollarnn almas da nemli bir etkendi.) Bunlar unutuluyor... Avrupa'da kaybedenler sz konusu edilmiyor, kazananlar konuuluyor. Velhasl Osmanl tarihi iin bu tr ar genellemelerin ok sayda ve yerli yersiz yapld kanaatindeyim. Bugn devam eden stnlk, mutlak olarak ve ebediyen Batda kalacak diye bir ey de yok. Zenginlik, gelimilik, medeniyet, teknoloji, bilim vs. dnyada lkeden lkeye, ktadan ktaya gezer dolar. Kim sahip karsa onun olur. Avrupa Osmanl'dan fazla maddi me62 Mustafa Armaan deniyete asld, sonuta Avrupallarn oldu. Ama bilmeliyiz ki, geici bir sre iin. Dier toplumlar da isterlerse bu bilgi ve teknolojiye sahip olabilirler. te in ve Uzak Dou lkeleri bunu gsterdi. Tayvan ufack bir ada devleti olmasna ramen 17 bin dolar gayri safi milli haslay yakalad. Ama orada da kitaplar sabaha kadar ak. Bunu da grmemiz lazm. Yanisi u ki, Renann yapt gibi bilimi, medeniyeti, teknolojiyi, gelimilii vs. Batya tapulama gibi bir gayretkeliin iine girmenin gerei de, anlam da yoktur. Modern dnyann inasnda Mslmanlarn dorudan herhangi bir katksnn olmad sylenir genellikle. Mslman dnyann Endls'te ve Orta Douda rettikleri bilimden faydalanlm olabilecei, ama modernitenin bir Bat projesi olduu dile getirilir. Siz ise Osmanl rneinde olduu gibi, Mslmanlar modernliin dnda dnmyorsunuz. Sizi bu dnceye getiren gerekeleriniz nelerdir? Bunlar nereye yaslanarak sylyorsunuz? Modernliin bir Bat projesi olmadn, insanln projesi olduunu neye dayanarak iddia ediyorsunuz? Orada da bir ayrm yapmakta galiba fayda var. Modernizm veya modern zihniyet dediimiz yapy modernlikten belli bir lde ayrt etmek gerekiyor. Modernizm dediimiz, o yapnn iinde retilen veya onu ekillendiren yaklamdr. Prof. Fuat Sezgin -ki slam bilim tarihi alannda dnyadaki en byk uzmanlardan birisidir- de bunu vurgular sk sk. Eer slam dnyas Dou'da ve Bat'da kendinden nce var olmu olan btn bilgi birikimini alp kendi hamurunda yourup

ortaya yeni bir sentez karm olmasayd, bugn "Bat" denilen medeniyet de mevcut olamayacakt. Yani Bat bilimi, teknolojisi ve kltr, slam'n bilgi birikimi zerine oturmu oldu. Bu sentezin gereklememesi halinde Bat'da gelien yeni sentez mmkn olamayacakt -yani slam medeniyeti rakamlar bulmutu, sfr bulmutu, trigonometriyi, optii gelitirmiti vs. slam dnyaTarihimizle Hesaplamak snda gerekleen bir ey bu... Hakikaten bu dnyadaki byk kltr alanlarn buluturmak, ona sahip olmak ve onu var olduundan daha gl bir duruma tamak slam sayesinde mmkn olabilmitir. Nasl slam'n