Trkbilig, 2003/5: 174-177,

M ustafa SEN , M uhsin M ACT, Osman HORATA, Filiz K ILI, . Hakk AKSOYAK (2002) ESK TRK EDEBYATI EL K TABI,

Ankara: G rafiker Y aynlar, 412 s.

Ahm et DOAN*

K lasik Trk edebiyat, yksek zm re edebiyat, slm Trk edebiyat gibi isim lerle zikredilen eski Trk edebiyat; Trk edebiyatnn belli bir mecra zere seyrettii en uzun soluklu dnem ini oluturur. Bu dnem ierisinde ilk rnler ran ve Arap edebiyatlarndan esinlenerek verilir. A ncak ilerleyen zaman ierisinde sanatkrlar, rnek alnan edebiyatlar geride brakacak gzellikte aheserler ortaya koyarak muhteem birT rk-slam medeniyetine ayna tutarlar.

Eski Trk edebiyatnn nev nem a bulduu O sm anl, varolusal yitim lerine sr halinde koan kalabalklara yaam a refleksi olan sanat n daha birok dalnda, bugn dahi parm ak srtacak gzellikte eserler vcuda getirerek, toplum un hayat damarlarn her dem taze duygularla beslemitir. Ancak, edebiyatn dier sanat dallarna olan stnl ve Trkn serazat ruhunun aruzda kanatlanm olm as, eski Trk edebiyatna ayr bir nem kazandrm ve onu, gmzn kubbesinde seher-i hare dek yanklanacak bir ses haline getirmitir.

Y ksek bir m edeniyetin gelenei olan bu ses, telere doru ald yolda kendisine kulak veren fertlere m illet olm a uurunu fsldayan bir kudrete sahiptir. M illetlerin varlklarn devam ettirebilm eleri iin kltr ve sanat deerlerine sahip km a zorunluluklar gz nne alndnda, ierisindeki bitm ek bilm eyen hazine ile gelenein en ihtiaml halkas konum unda bulunan eski Trk edebiyatnn btn cepheleriyle incelenm esi ve elde edilen birikim in gen kuaklarn idrakine sunulm as byk bir nem arz etm ektedir. N itekim bu noktada yaplan farkl nitelikteki birok alm adan sz etm ek m m kndr. Bunlardan biri de henz yeni saylabilecek bir zam an dilim inde G rafiker Y aynlar arasnda kan Eski Trk Edebiyat El K itabadr.

Bir ekip alm as olarak hazrladklar kitap n Sz (s. 5), G iri (s. 7 -12), on bir ayr blm (s. 13-327) ve Ekler (s. 329-411) olm ak zere toplam 412 sayfadan olum aktadr.

Trk edebiyatnn en uzun soluklu dnem inin ana hatlaryla ortaya konulduu eser, eski Trk edebiyatna ilgi duyan genel okuyucu kitlesi ve niversite dzeyinde bu dersi alan renciler iin bir bavuru kitab zellii tam aktadr. Eski Trk edebiyatyla ilgili birok farkl kaynakta ayrntl o larak ilenen konular, bu eserle

Ara. Gr., Krkkale niversitesi.

ESK TRK EDEBYATI EL KTABI

okuyucuya toplu halde sunularak, onun pratik olarak bilgiye ulamas hedeflenm i ayrca her blm sonunda verilen geni bibliyografya ile ayrntl bilgi edinm ek isteyenlere de byk bir kolaylk salanm tr.

Eserin O sm an Horata tarafndan kalem e alm an G iri (s. 7-12) ksm nda sanatn o luum safhas i inde szn , edebiyat o la rak b i im lenen iire dnm esine deinilm ekte ve malzemesi dil olan edebiyatn dier sanat dallar ierisinde durduu yer ortaya konulm aktadr. Ardndan sanatn iinde bulunduu ortam a gre geirdii deiim lere yer verilerek, slam medeniyeti iinde zirveye ulaan eski Trk edebiyatnn 19. asrla birlikte kendi i dinam iklerinden uzaklam as ve batya yneli seyri zerinde durulmutur.

K aynaklar (s. 13-46) baln tayan ilk blm yine Osm an Horata tarafndan hazrlanm ve eski Trk edebiyat iinde oluan ve kaynaklarn tem elinde duran bir yazm a kltr zerinde durularak , yazm alarla ilgili bugn kaybolm akta olan birok terime yer verilm itir. Daha sonra eski Trk edebiyat kaynaklarndan Edeb Eserler, Edebiyat Bilgi ve Teorisiyle lgili Eserler, Biyografik Eserler, A nsiklopediler, Szlkler, Edebiyat Tarihleri, A ntolojiler ve Kataloglar sralanmtr.

Eserin D ivan Estetii (s. 47-54) balkl nc blm M uhsin M acit ta rafndan kalem e alnm tr. Bu blm de Trkenin farkl corafyalarndaki ses ve yap farkllam alarna ram en kendisine m ahsus dili ve lgati, m ecaz ve m azm unlar, m itolojik unsurlar ve imaj dnyasyla geleneksel bir yap dahilinde divan es- tetiini oluturduuna deinilm i, ideal gzelliin peinde olan divan estetiinin zellikle tasavvufi rntyle ok katmanl bir anlam a brnerek oluturduu kkl bir gelenekle; zihniyet dnyasndaki krlm alara ram en, modern Trk iirini besleyen nem li bir kaynak olduuna dikkat ekilm itir.

M ustafa sen ve Osman Horata tarafndan hazrlanan Tarihi Geliim (s. 55-170) blm nde; slm uygarln estetik yaps ierisinde inkiaf eden eski Trk edebiyatnn balang devri olan 13 ile 16. yzyl arasndaki zellikleri ve gelenein dev ir slbuyla rtm esi zerinde durulm u, sonraki yzyllarda ise zirve olan isim le r ve on larn etra fnda teekkl eden fark l sy ley iler o rtaya konm aya allm tr. O sm anlyla birlikte nazm da ve nesirde dnyann en byk ve en ilek d illerinden biri haline gelen Bat T rkesinin balang dnem ini oluturan 13. yzyldan 15. yzyln sonuna kadar olan devresi, Erken D nem o larak adlandrlm ve bu dnem slbu da Folklorik slp olarak deerlendirilm itir. 16. yzylla birlikte klsik bir zellik kazanan eski Trk edebiyatnn bundan sonraki dnem leri yzy lla ra blnerek deerlendirilm i ve sanatkrlar, hem gelenek erevesinde hem de gelenee olan eklem lem eleriy le ilenm itir. H er yzyl, ierisinde alan M anzum ve M ensur E serler alt balklarnda, dnem in sanatkrlar ve eserleri hakknda etraflca bilgi verilmitir. Tarih seyri ierisinde, eyh G lipten sonra beslendii kaynaklar kurum aya yz tutan eski Trk edebiyatnn 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren zihniyet deiim iyle birlikte yerini baka bir edebiyata brakm asna deinilm i ve bu dnem klasik iirin Ge D nem i olarak isim lendirilirken, Encm en-i uarann sonu verm eyen divan iirini yeniden ihya etme abalarna da deinilmitir.

M uhsin M acit tarafndan hazrlanan Ses Y aps (s. 171-198) balkl drdnc

175

AHMET DOAN

blm , yazarn D ivan iirinde A henk U nsurlar, A ka yay., A nkara 1996 adl a lm asndan hareketle oluturulm utur. Syleyi tarznn byk bir nem arz ettii geleneksel yap iinde sesin, zerinde titizlikle durulan bir unsur oluuna deinilm i ve bu noktada airlerin ses dzenlem elerinde nl-nsz ilikilerinden, ses tekrarlarndan, kafiye, redif gibi ritm ik unsurlardan, sz sanatlar gibi dilde olum u ses deerlerinden istifade ettikleri vurgulanm tr. Daha sonra konu detay- landrlarak divan iirinde ahengi salayan unsurlar; sz ve ses tekrarlar ile ritmi salayan eler, rneklerden hareketle ortaya konulm utur. D ivan iirindeki ses rgsnn farkl cephelerden incelendii bu blm de sonu olarak divan airlerinin ahenk unsurlarn bir anlatm teknii olarak kullandklar ve bu kullanm n da Trkenin tarihi birikimi ve divan iirinin dayand estetik anlay tarafndan belirlendiine dikkat ekilmitir.

Eserin beinci blm n oluturan Nazm ekilleri (s. 199-244) Filiz K l tarafndan hazrlanm ve bu blm de manzum elerin msra veya kta says, bunlarn sra lan ve kafiye dzeni gibi yap ze llik le riy le o lu an nazm ek ille ri, Beyitlerden Oluan Nazm ekilleri (s. 200-221) ve Bentlerden O luan Nazm ekilleri (s. 222-241) olm ak zere iki ana grupta incelenm itir. Bu ana em a ierisinde divan iirinde kullanlan nazm ekilleri tek tek ele alnarak yzyllar ierisindeki syleni biimleri ve airlerin bunlar tercihleri zerinde durulmutur.

M ustafa sen tarafndan hazrlanan Trler (s. 245-265) balkl altnc blmde eski Trk edebiyatnn belli bal trleri ele alnm ve bunlarn m anzum , m ensur, kark olarak alfabetik bir sistem dahilinde tanm , ortaya k, tarih geliim i verilm i, en ok hangi nazm ekilleri iinde ve hangi airler tarafndan kullanld ortaya konulm utur. arknn da tr olarak ele alnd bu blm de yirm i drt ayr trn tantldn grmekteyiz.

Eserin Edeb Sanatlara (s. 267-282) ayrlan yedinci blm, . Hakk Aksoyak tarafndan hazrlanm tr. Edeb sanatlarla ilgili kaynaklardaki snrlar daraltlm tanm larn ve rneklerin, edeb sanatlar arasndaki farkllklar tam olarak ortaya koyam adna deinen yazar, konuyu: M ecazla lgili Sanatlar (s. 268-270), Anlam la lgili Sanatlar (s. 270-275), Sz le lgili Sanatlar (s. 275-281) olm ak zere a lt b l m e in d irg e y e re k , ed eb san a tla r ana h a tla r y la ta n tm a k ta ve rneklendi rmektedir.

Eserin . Hakk A ksoyak tarafndan hazrlanan sekizinci blm aklam a ve m etn in anlalm asn kolay latrm a am ac tayan M etin erhi (s. 283-290) baln tam aktadr. Bu blmde divan edebiyatnn kendi dnem inden balayarak gnm ze kadar gelen erhin tanm , nitelii ve nasl yaplm as gerektii zerinde durularak, metin erhi ve tahlili arasndaki farklar ortaya konulm u ayrca konuyla ilgili o larak yaplan teorik aklam alardan sonra Haluk pektenin yapm olduu bir gazel erhi (s. 286-288) rnei verilerek okuyucunun konuyu pekitirm esine imkn salanm tr.

M uhteva Y aps (s. 291-304) baln tayan dokuzuncu blm . Hakk A ksoyak tarafndan hazrlanm ve konu, divan tahlillerinde de grdm z; Din-Ta- savvuf (s. 291), Sosyal H ayat (s. 293), A k-M auk (s. 296), Kozm ik lem (s. 301) ve T abiat (s. 303) alt balklar etrafnda incelenerek divan iirinin genel bir

176

e s k i t r k e d e b iy a t i e l k it a b i

m anzaras ortaya konulmutur.

M uhsin M acit tarafndan hazrlanan Eski Trk Edebiyat alm alar (s. 305- 318) adl onuncu blm de m rn Trk edebiyat alm alarna veren F. K prl, . Ferit Kam , A. Nihat Tarlan gibi birok isim bata olm ak zere, gnm ze dek uzanan aratrm aclarn yapt kym etli alm alar zerinde durulm aktadr. Bu alm alarn ierik bakmndan metin neri, erhi ve tahlili, yazm a eserlerin tespit ve tasn ifi, m ukayeseli ve tem atik incelem e, m onografi alanlarnda younlat belirtilerek, bugne kadar elde edilen malzemenin rehberliinde artk eski Trk edebiyatnn farkl bak alar iinde deerlendirilm esi gerektii vurgulanm aktadr. Eserin bu blm nde, M etin N eri (s. 308) balndan sonra gelen M etinler erhi ve Tahlili (s. 311), K ataloglar (s. 312), Sreli Y aynlar (s. 312) blm lerinin metin neri ierisinde deeriendiriliyorm u gibi tasnif edilmesi bir karkla neden olm aktadr. Blm sonunda T rk iyedeki niversitelerde Grev Y apan Eski Trk Edebiyat P rofesr ve D oentleri (s. 317-318) verilerek, sahann yetkin kalemleri ilgili kiilerin dikkatine sunulm utur.

On birinci blm M uhsin M acit tarafnd