mustafa uluÇakar alternatif politika, 2018, 10 (3):...
TRANSCRIPT
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
349
MUHAFAZAKR DEMOKRAS SYLEM ZERNE BR
NCELEME
AN ANALYSIS ON CONSERVATIVE-DEMOCRACY
DISCOURSE
Mustafa ULUAKAR*
Z
almann temel amac, 2002 ylndan bugne dein
Trkiyenin siyaset gndemini belirlemede etkili olan
muhafazakr demokrasi syleminin, muhafazakrlk ve
demokrasi kavramlaryla ilikisini irdelemek ve
tartmaktr. almada ncelikle konuyla ilikili kavramlar
ve kuramsal yaklamlar ele alnmtr. Daha sonra,
muhafazakrlk ve demokrasi kavramlarnn birletirilmesiyle
ortaya kan bu melez siyasal kimlik tanmnn,
muhafazakrlk, Hristiyan demokrasi, sa poplizm
rnekleri ile rtmeleri ve farkllklar irdelenmitir.
Mteakiben, muhafazakr demokrasi syleminin, ne kadar
muhafazakr ve ne kadar demokrat olduu sorularna
aklk getirilmeye allmtr. almada, muhafazakr
demokrasi syleminin, bir ideoloji arayndan ziyade,
eklektik bir ekilde oluturulmaya alld, zamanla
milliyeti/maneviyat muhafazakrl ve/veya slami
gr merkeze alan bir siyasi durua dnecei sonucuna
varlmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Muhafazakrlk, Demokrasi, Hristiyan
Demokrasi, Poplizm, slamclk.
* Yrd. Do. Dr., Avrasya niversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm,
[email protected], [email protected], [email protected], +90 532 776
75 80, ORCID ID: https://orcid.org/0000-0002-1607-1802.
* Makale Geli Tarihi: 18.01.2018 Makale Kabul Tarihi: 05.03.2018
AP
-
AP Mustafa ULUAKAR
350
ABSTRACT
The main purpose of the study is to examine and discuss the
relationships among the conservative-democracy discourse,
which has been effective to set the political agenda in Turkey
since 2002, and the concepts of conservatism and
democracy. Firstly, related concepts and theoretical
approaches are covered. Thereafter, the overlapping and
varying aspects of the hybrid political identity, generated by
unification of the concepts of conservatism and
democracy, with the samples of conservatism, Christian
democracy and populism are scrutinized. Subsequently, the
questions to what extent the conservative-democracy
discourse could be conservative and democrat is tried to be
clarified. The study concludes that, the conservative-
democracy discourse is tried to set eclectically, rather than
seeking an ideology and in due course, will turn into a
political attitude, which is centering the nationalist/ spiritual
conservatism and/or Islamic vision.
Keywords: Conservatism, Democracy, Christian Democracy,
Populism, Islamism.
GR
Muhafazakr ideoloji ve bu ideolojinin siyasal alandaki temsilcileri, siyaset
tarihinin hemen her dneminde, dine ve onun toplumsal yaamdaki ilevlerine
byk nem atfetmilerdir. Demokrasinin din ile ilikisi, Antik Yunandan beri,
siyaset bilimi alanndaki almalara konu olmakla birlikte Arap Bahar
gelimeleri aratrmaclarn, nispeten daha dar bir alana -slamiyet ile demokrasi
ilikisine- odaklanmasna neden olmutur. Bu aratrmalarn konusunu,
ideolojilerini dini kural, norm ve prensiplerden reten ve/veya bu erevede
biimlendiren siyasi partilerden ziyade, siyasi sylem ve pratiklerinde dini
deerlere vurgu yapan buna karn, yerleik sistem ve rejimlere muhalif olmayan
muhafazakr partiler oluturmaktadr. Alfred Stepan ve Juan Linz bu
aratrmalarda incelenen partilerin demokrasiye ynelik kavramlatrmalar ve
siyasal tutumlarnn mulak ideolojik karakteristikler gsterdiini belirtmektedir
(Stephan ve Linz, 2013: 15-30). Trkiyede 2002 Ylndan bu yana iktidarda olan
Adalet ve Kalknma Partisi (AK Parti) temsilcileri, muhafazakr demokrasinin
yaygn demokratik norm ve prensiplerle uyumlu olduunu ve demokratik
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
351
geliimi desteklediini ne srmektedir.1 Buna karn, Trkiyede ayn dneme
ilikin olarak gzlenen iktidar pratiklerinin Batda yaygn liberal demokrasi
rneklerinin gerektirdii ltlerden uzak olduu da ne srlmektedir
(Szymaski, 2013: 19-20).
Bu incelemenin temel amac, 2002 ylndan bugne dein Trkiyenin
siyaset gndemine damga vuran muhafazakr demokrasi syleminin,
muhafazakrlk ve demokrasi kavramlaryla ilikisini incelemektir. Konuyla
ilgili ikincil kaynaklarn taramasndan istifadeyle yaplan bu nitel almada,
ncelikle, ideoloji, siyasal kimlik, muhafazakrlk, muhafazakrlkta siyasal
alan ve demokrasi tasavvuru, muhafazakrlkta din, Hristiyan demokratlk,
siyasal slam ve sa poplizm kavramlar ele alnm ve incelenmitir. Daha
sonra, muhafazakrlk ve demokrasi kavramlarnn ne lde
uzlatrlabilecei hususu aratrlmtr. Bu kapsamda, muhafazakrlk ve
demokrasi kavramlarnn birletirilmesiyle ortaya kan bu melez kimlik
tanmnn, muhafazakrlk, Hristiyan demokratlk, poplizm rnekleri ile
rtmeleri ve farkllklar irdelenmitir. Mteakiben, bu sylemin ne kadar
muhafazakr ve ne kadar demokrat olduu sorularna aklk getirilmeye
allmtr.
1. KAVRAMSAL VE KURAMSAL EREVE
Kavramsal ereve
deoloji terimi2 ilk kez Fransz filozofu Destutt de Traccy (17551836)
tarafndan ve onun deolojinin Unsurlar adl eserinde; fikirleri, dnceleri
inceleyen bilim anlamnda kullanmtr.3 George Politzer ise, Felsefenin Balang
lkeleri adl eserinde ideoloji terimini u ekilde tanmlamaktadr:
deoloji her eyden nce fikir (idea) demektir. deoloji, bir btn, bir teori, bir sistem, hatta bazen yalnzca bir zihniyet
oluturan fikirlerin tmdr. Cumhuriyeti bir ideoloji, bir cumhuriyetinin kafasnda bulacamz fikirlerin btndr. Keza, Marksizm de, bir btn biimlendiren ve btn sorunlar iin bir zm yntemi sunan bir ideolojidir. Ama bir ideoloji,
yalnzca fikirlerin, -her trl duygudan ayrld varsaylacak fikirlerin- toplam deildir (zaten bu, metafizik bir anlaytr),
1 Trkiye Gazetesinin 7 Temmuz 2005 tarihli nshasnda yaymlanan, Din zerinden siyaset
olmaz balkl haberde, 5 Temmuz 2005 tarihinde icra edilen, Sun Valley Konferansnda konuan dnemin Babakan R. Tayyip Erdoann bu zellikleriyle Trkiye, nfusunun ounluu slm inancn benimsemi bir toplumun, laiklik temelinde demokrasiyi yaatabileceinin ve ileri demokratik normlar yerletirebileceinin en gzel rneini vermektedir... dedii belirtilmektedir (Din zerinden siyaset olmaz, Trkiye Gazetesi 07.07.2005). 2 Daha fazla bilgi iin bkz. Politzer (1974). 3 Daha fazla bilgi iin bkz. Kzlelik ve Erjem (1994: 213).
-
AP Mustafa ULUAKAR
352
bir ideoloji, zorunlu olarak, duygular, gnl yaknlklarn,
holanmazlklar, umutlar, korkular vb. ierir (Politzer,1974: 232).
Gnmzde, neredeyse ana akm siyasal ideolojilerde geen, snf
kavramna e anlaml biimde kullanlan siyasal kimlik kavram, Hakan
Grsese gre snf kavramna kyasla daha deiken, daha ok boyutlu bir
kavram olup, belirleyici gce sahip ve siyasal nemdedir (Grses, 2000: 221).
Benedict Anderson, siyasal kimliklerin aslnda toplumsal iletiimin bir rn
olarak ortaya km kurgusal tanmlamalar olduunu belirtmektedir (Anderson,
1993: 21). Benzer biimde Kemal Karpat da, siyasal kimliin sosyalleme
sreleriyle sonradan edinildiini ve ulus-devletlerin ortaya kmasndan itibaren
daha fazla nem kazandn belirtmektedir (Karpat, 2006: 67-69). Martin Lipset
ve Stein Rokkana gre, Avrupada siyasal kimlikler, sanayileme ya da
uluslama srecinin bir sonucu olarak ortaya km, sosyal yapdaki blnmeler
ya da deer atmalarna bal olarak biimlenmitir (Lipset ve Rokkan, 1967:
5-6).
Etimolojik olarak incelendiinde; Trkede saklamak, korumak, bellekte
tutmak anlamlarnda kullanlan muhafazakrlk terimi,4 Arapa hfz (korumak,
ezberde tutmak) kknden tretilmi olan muhafaza (koruma, saklama) ve
Farsa bir kelime olan kar (eden, eder) szcklerinin birleiminden olumutur.
lk kez 1818'de Fransa'da karlan yerel bir gazeteye Muhafazakr ad verilmi,
daha sonra 1832'de ngiltere'de Muhafazakr Parti adyla bir parti kurulmutur.
Daha sonraki yllarda siyasal bir ideoloji hviyeti kazanan muhafazakrlk;
ksaca, mevcut durumun muhafazasn savunan ve toplumsal yaamda radikal
deiimlere kuku ile bakan bir siyasal tutum olarak tanmlanabilir. Bir baka
ifadeyle muhafazakrlk; geleneksel kurumlara (aile, eitim, din vb.) sayg
duyulmas gerektiini benimseyen ve bu kurumlarda yaplacak deiikliklerin ya
da reformlarn deformasyonlara yol aabilecei kaygsn vurgulayan bir
ideolojidir (Aktan, 2007: 1).
Dinin teolojik, ahlaki, felsefi, psikolojik ve sosyolojik manada ortaya
konmu pek ok tanm olmakla birlikte en geni anlamda din; yaam biimi,
hayatn nasl ynlendirilmesi gerektii konusunda benimsenen dnce, inan,
ilke ve deerler btndr. Dar anlamyla din, evrendeki dzeni ve hayat ancak
yaratc bir tanrnn ya da bir ksm tabiatst manevi glerin varl ile
anlamlandrarak insanl doru bir yaama, bir anlamda, kurtulua davet eden
soyut arlara verilen addr (Demir ve Acar, 2005: 98). Din kelimesi, etimolojik
anlam itibariyle birbirine balamak anlamna gelmekte ve ilh olanla insan
arasndaki ilikiyi dzenlemektedir. lh olanla insan arasndaki ilikiyi 4 Muhafazakrlk konusunda ansiklopedik referans bilgileri ile szlk bilgileri iin bkz. Minogue
(1967); Quinton (1993); Vierhaus (1968); zn (1961).
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
353
dzenleyen din, 20. Yzyl ortalarndan itibaren ykselie geen birok siyasi
hareketi dikine kesen bir zellik arz etmektedir. Muhafazakrlar dini bireysel bir
inan olmann tesinde, toplumsal manada birletirici ilevleri olan bir kurum
olarak da grrler. Muhafazakrlara gre din; sembolleri, kurumlar ve otoritesi
araclyla toplumun birlikteliini korumaya katkda bulunur. Bu balamda
muhafazakrlar asndan din, toplumun istikrarnn korunmas asndan da
nemli bir ilev stlenmektedir (Safi, 2005: 54). Bu durum her dnemde
muhafazakrln olmazsa olmaz olarak grlen dinin, siyasal alanda
pragmatist bir yaklamla, bir tr manivela olarak kullanabilmesine de imkn
vermektedir. Bu erevede din, kitleler nezdinde yaygnlatrmak maksadyla;
dnyev saiklerle ve farkl biimlerde yeniden yorumlanabilmektedir.
Hristiyan demokrasi; en geni anlamyla, Hristiyan teolojisi
prensipleriyle demokrasinin yntemlerinin kaynatrlmasn amalamtr.
Hristiyan demokrasinin k noktasn; Fransz Devrimini mteakip Kta
Avrupasnda yaygnlaan modern devlet kurgusunun kilise ve Hristiyanlk
deerlerine dman olduu inanc ve buna dayal olarak kitlelerin kurtuluunun
Hristiyan teolojinin kabul ettirilmesiyle mmkn olabilecei dncesi
oluturmutur.5 20. yzyln ortalarndan itibaren modernitenin evrensel
dorular hakknda yaygn kukular uyanmaya balam, ayrca bu dnemde
Stalinist yaylmacla kar tepkiler de artmtr. Bu gelimelere paralel olarak
Hristiyan demokrasi; Hristiyanln -bata aileye ilikin deerler olmak zere-
deerleri, sosyal refah politikalar, kltr ve eitimde dzenleme ihtiyalar gibi
sylemlere bavurarak ykselie gemitir (Vandermotten ve Lockhart, 2000:
101).
slamclk kavram, slam kavramndan farkl olarak, siyasal bir sistemi
ifade etmektedir. Necdet Subaya gre slmclk, slm merkeze alan
dnce ve eylem faaliyetlerini, geleneksel slami vurgulardan ayrmak ve bir
anlamda Mslman bireyi tanmlamak iin kullanlmtr. Subann Tanl Bora
(1999)dan aktardna gre, Batl akln saldrlarna kar zgven kazanm bir
Mslman tasavvuru zerine bina edilen slamclk: mmetin sorunlarna
ortaklaa bir sorumlulukla yaklama bilinci, bu balamda btn bu sorunlar
kararllkla karlayabilecek ve asla kendini romantizme kaptrmamas gereken
btnlkl bir idrak biimidir (Suba, 2013: 572).
Trkiye leinde, muhafazakrlk ve slamclk, alternatif ideolojik
yaklamlar olarak, modernitenin baarszlklarna iaret eden post-modern
eletirel bir sylemin yan sra yozlam elit, gariban halk, kendi vatannda
paryalk ve maduriyet gibi poplist sylemlere bavurarak taraftar kazanmaya
balamtr. Her trden siyasi harekete eklemlenebilen bir tarz olarak, Souk
5 Daha fazla bilgi iin bkz. Okutan (2006).
-
AP Mustafa ULUAKAR
354
Sava Dneminin sona ermesiyle ykselie geen poplizm, en geni
tanmyla, devlet organlarnn elitlere deil de, halka hizmet etmesi gerektii
dncesi zerine bina edilmi bir sylem biimidir. Halkn karlarnn
toplumdaki elit bir tabaka tarafndan bastrld/engelledii temel varsaym ve
maduriyet algs zerine bina edilen poplizm, siyaset tarihinin hemen her
dneminde hem solda hem de sada konumlanan siyasal ideolojilerin elinde bir
ara olmutur.6 Poplizmin siyaset eksenini; yabanc dmanl, aznlklara
fke, ie kapanma, dini deerleri ne karma, reformlar ve liberal politikalar
reddetme, gibi tutumlar oluturmutur (afak, 2006). Trkiye rneinde ise;
Kemalist Modernleme ve Laiklie kar bir tr pasif ve ounlukla rtl
direni tasviri tarznda -basklar, maduriyeti gze alarak mukaddeslerine sahip
kan, ancak bunu, keza bir mukaddes olan devlete zeval vermeme kaygsyla,
krp dkmeden yapan bir tarz olarak- muhafazakr ideolojinin iinde yer
almtr (Bora ve Erdoan, 2003). Tanl Bora ve Necmi Erdoann muhafazakr
ideoloji tanmlamasndan hareketle bir sonraki blmde, ideoloji olarak
muhafazakrlk konusu ele alnmaktadr.
Bir deoloji Olarak Muhafazakrlk
Bazlar muhafazakrl bir ideoloji deil de, her siyasal rejimde grlebilir
nitelikte genel bir tutum ve tavr al olarak tarif etmektedir (Ergil, 2015: 19).
Bu erevede Levent Kkere gre; deimenin deil, varlm olan noktann
mmkn olann en iyisi olduunu savunan, daha teye gemenin sakncal
olduunu vurgulayan ve bunu dnsel ya da eylemsel olarak engelleyen her
siyasal gr/iktidar, muhafazakr olmaktadr (Kker, 1989: 43). Bazlar ise
muhafazakrl, Fransz Devriminin felsef ve fikr temellerini oluturan
Aydnlanma dncesine yneltilen eletirilerin vcuda getirdii bir dnce
gelenei ve bu erevede bamsz bir siyas ideoloji olarak ele almaktadr
(idem, 1997: 32). Muhafazakrln; arlklara kar olmak anlamnda
sergiledii bu tedirginlik tutumu muhafazakrln ruhunu, deyim yerindeyse
varlk nedenini tekil etmektedir (Argn, 2003: 468-469). almada
muhafazakr demokrasi tanm ierisinde yer alan muhafazakrlk anlaynn,
siyaset bilimi literatrnde bamsz bir siyasi ideoloji olarak tanmlanan
muhafazakrlk ile rtme ve ayrlma noktalar da bu anlayla
deerlendirilmitir. Bu balamda, muhafazakr demokratlnn yeni bir ideoloji
tanmlamasna karlk gelip gelmediini anlamak iin, izleyen blmde
6 Poplizmin btn koullara uyabilmesinin nedenini bir temel deerler kmesine ballktan yoksun olmasyla aklanabilir. Gerekten de siyasal ideolojiler eitlik, zgrlk ve toplumsal adalet gibi bir dizi deere zmnen veya alenen balyken, poplizmin bu tr bir ekirdei bulunmamaktadr. Bu durum, nasl olup da bu kadar farkl siyasal konumlanlarn poplizmi sahiplenebildiini aklamaktadr.
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
355
balangta ksaca tanmlanan ideoloji kavram daha geni bir biimde ele
alnmtr.
Girite de ksaca deindiimiz gibi, ideolojiye, isim babas Destutt De
Traccy tarafndan yklenen anlam, zaman ierisinde pozitiften, negatife doru
bir seyir izlemitir. Nitekim Cemil Meri (2007) ideolojiyi irdelerken keskin
slbuyla, Aptallar karsna kan ilk ideolojiye iffetini teslim eder... deoloji
bir bakma mistifikasyon, bir bakma ise jstifikasyondur demektedir (Meriten
aktaran Kk, 2005:2). Yani ideolojiler baz dnemlerde, salt hegemonyann
tatbiki iin gerekli bir ara olarak alglanmakta ve bu ynyle hegemonyann
merulatrlmasna (justification) ynelik bir aldatmaca (mistification) olarak
ortaya kmaktadr. Negatif anlamlar yklense de, ideolojilerin, dnce
hayatnn ve siyasi yaplanmalarn vazgeilemeyen i dinamiini oluturduu
deerlendirilmektedir. Nitekim Meri; ideoloji scaktr, vaitkardr, insanidir
demekten de kendini alamamaktadr (Meriten aktaran Kk, 2005: 1).
deoloji terimi birbiri ile elien pek ok anlama karlk gelecek biimde
kullanlmaktadr. Frat Caner (2002: 7)e gre, bu ok anlamll grnr
klabilmek iin Terry Eagelton (1996)un, deoloji Nedir adl eserinde yer verdii
farkl ideoloji tanmlarna gz atmakta yarar grlmektedir.7 Kavrama ilikin
zerinde en ok anlamaya varlan nitelik; bir grup ya da snfn iktidarnn
merulatrmas niteliidir. deolojinin tanmlanmasyla ilgili birbirlerinden
farkllaan yaklamlardan hareketle, almann amacna uygun den zet bir
ideoloji tanmn u ekilde yapmak mmkndr. deoloji: bir btnlk arz
etmek kaydyla ve bir zihniyete dayal olarak belirli bir sistem oluturan,
toplumsal znesi olan insan bu sistem yoluyla egemen retim ilikilerine
balayan, bu ilikileri dzenleyen fikirler ile duygulardr.
Esasen bir dnce biimi ve/veya bir tutum olarak ok daha eski bir
gemie sahip olan Muhafazakrlk kavramnn siyas literatre 17. yzylda
girdiini ancak, zaman ierisinde farkl biimler kazandn syleyebiliriz. Siyas
7 Hegel ve Markstan George Lukcs ve baz ge dnem Marksist dnrlere kadar uzanan bir kol ideolojiyi, bir tr arptma ve mistifikasyon anlamnda ele almtr. Keza Edward Shilse gre ideolojiler, kesin, kapal, yenilie direnen, byk lde, insanlarn duygularna hitap ederek yaylan ve kendisini savunanlardan mutlak ballk isteyen eylerdir. Benzer biimde Louis Althussere gre ise ideoloji, bir gereklii betimlemekten ok, bir istek, bir umut ya da bir nostaljiyi ifade etmektedir. deoloji, insanlar toplumsal zneler olarak kuran, bu zneleri egemen retim ilikilerine balayan, yaanan ilikileri anlamlandrmaya dair pratikleri dzenleyen bir aratr. Buna karn, Emile Durkheim ideolojik yntemi, fikirlerin, olgularn niteliklerini belirlemek zere kullanmak olarak tanmlamaktadr. Martin Heiddegere gre n
kabul olmakszn bir dnce retilemez; bu nedenle de her dncenin ideolojik olduu iddia edilebilir. M. Seliger ise, ideolojinin insanlarn, rgtl toplumsal eylemin ve zellikle de siyasi
eylemin ara ve amalarn; bu tr bir eylemin, verili bir toplumsal dzeni koruma, deitirme, ykma, ya da yeniden ina etme amac tayp tamadna bakmakszn, belirleme, aklama ve dorulamada kullandklar fikirler kmesi olduunu sylemektedir (Eagelton, 1996: 17-58).
-
AP Mustafa ULUAKAR
356
bir doktrin ve bir ideoloji olarak ortaya k ise 18. Yzylda gelimeye
balayan toplumsal olaylarn sonucunda gereklemitir. Karl Mannheime gre,
Muhafazakrlk, 1789 Fransz Devriminin dnsel temellerine ve zellikle
tepeden inmeci pratiine kar oluan bir tepki biiminde ortaya kmtr
(Mannheim, 1969: 13). Muhafazakrln kurucusu olarak da kabul edilen
ngiliz dnr Edmund Burke (17291797), jakobenlerin bireysel zgrlk ve
eitlik dncesine kar, muhafazakrlk kavram yerine koruma kavramn
kullanmtr (Akka, 2000: 12). mer ahaya gre, Kta Avrupasnda
Frankofon, biri de Germenofon olmak zere iki tr muhafazakrlk
gelimitir (2001: 102). Fransz muhafazakrl, Fransz Devriminin etkisiyle
daha radikal, kat, uzlamaz ve reaksiyoner zellikler tamasyla dierinden
ayrlmaktadr. zellikle Fransz Devriminin, gelenekleri, monariyi, Kiliseyi
karsna almasna tepki gsteren Fransz Muhafazakrl; Kilise eksenli cemaat
yaplanmasn savunan, devrim ve ilerleme dncesini iddetle reddeden bir
yaklam gelitirmitir (Safi, 2005: 20). Almanyann tarihsel ve toplumsal
geliimi ise, farkl bir geliim izgisi izlemitir (aha, 2001: 103). Alman
Muhafazakrlar, Kendine zg Yol (Sonderweg) adl bir teori erevesinde
Alman ulusal karakterinin evrensel doru ve Alman rknn da dnyada en gl
olduuna dayal bir ideoloji yaratmlardr. Bunun en somut izleri olan devrimci
muhafazakrlar, ulusun deerlerini referans alarak, Hitlerin dnce
biimleniminin meruiyet kazanmasna yardmc olmulardr (Akka, 2000:
149).
Kukusuz, dier ideolojiler gibi muhafazakrlk da ierisinde yeerdii
toplumsal koullardan, (kltrel, siyasal, ekonomik vb.) ve g ilikilerinden
bamsz deildir. Bu koullar ve ilikiler, her tarihsel dnem ve toplumda
dnce ve deerleri, felsef tartmalar ve siyasal tutum allar etkilemitir. Bu
anlamda muhafazakrlk, ierisinde bulunduu tarihsel dnem ve meknlarda
farkl kurulmakta ve farkl arm ve anlamlara sahip olmaktadr (idem,
1997: 7). Bu nedenle, muhafazakr demokratl ele alrken, Kta Avrupas
muhafazakrlndan ziyade, Trk muhafazakrl ablonunu kullanmann
daha doru olaca deerlendirilmektedir.
Muhafazakrln Osmanlda yaygn bir dnce biimi olduu
sylenebilir. Ancak, Batya benzer siyasal ve felsef zellikler tayan bir
muhafazakrlk anlaynn, Osmanl mparatorluunda ve Trkiyede, en
azndan 20. yzyln ikinci yarsna dek, gl bir etkiye sahip olmad
sylenebilir. Trk siyasal yaamnda modernleme abalaryla birlikte
muhafazakrlk kavramnn, genel kullanmda tutuculuk, ktmserlik, arzlik,
irrasyonellik gibi negatif anlamlar ile ilikilendirilmesi, onun genellikle deiime
kar olmak veya mevcut durumun savunuculuunu yapmakla
zdeletirilmesine neden olmutur denebilir. Bunun sonucu olarak Trk
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
357
aydnna; Trk modernlemesine, kart/dman retmeyi zorunlu sayan bir
deerlendirme hkim olmutur (idem, 2001: 55). Farkl bir deyile, Trkiye
Cumhuriyetini kuran zihniyet; esinlendii Fransz Devrimi ve aydnlanma
dncesinin etkisiyle ortaya kan birok siyasal eilimi bnyesine tam
olmasna ramen, Batdakine benzer anlamyla -devrimlere ve devrimin dnce
sitemine kart olarak gelimi- kkl ve sistemli muhafazakr siyasi hareketin
alenen mayalanabilecei bir ortama izin vermemitir. Bu nedenle Trk
Muhafazakrl 20. yzyln ortalarna dek daha ok, milliyetilik ile
eklemlenerek, karma bir kimlik eklinde kendini gstermitir (Toprak, 1995: 39).
1960larda liberal bireycilii de kolektivizmi de tmden reddeden klasik
muhafazakrln evirilmesiyle, piyasa ekonomisi ve liberal-demokrasi anlay
ile onun kurumlarn sahiplenen yeni bir muhafazakrlk anlay tremitir.
Batdaki bu dnm; Trk Siyasi yaamnda da Trk modernlemesinin gzde
siyasi ideolojisi olan milliyetilii eviren bir tarz ile nce, 1970lerde Trk-slam
Sentezi ve daha sonra 1980lerde zal dncesiyle, milliyeti/maneviyat
muhafazakrlk ad altnda kendini gstermitir.
Yaygn ve yerleik yorumlarn aksine, Trk nklbn muhafazakr bir
proje olarak tarif edebilmek de mmkndr. rnein, Bora; muhafazakrlk ile
modernlik arasnda bir refakat ilikisi bulunduunu ve bunun modernlemeyi
gecikerek yaayan toplumlarda daha bariz grndn sylemektedir (Bora,
1999: 5356). Boraya gre: Medeniyet-hars ayrmnn belirledii bu izgi
erevesinde, medeniyeti Trk kltrn ihya edecek il olarak gren bu
zihniyeti, Trk nklbnda isel olan muhafazakr damar olarak tarif etmek
yanl olmayacaktr (Bora, 1999: 71). Keza Trk inklabnn fikir babalarndan
Ziya Gkalpn muhafazakrlkla ilgili aadaki grleri de bu tespiti dorular
mahiyettedir.
Milletlerin siyasal hayatnda muhafazakr partilerin de faydal
bir rol vardr nklplar ananeleri ykp onlarn yerine mefkreleri ikameye alrken, muhafazakrlar cansz ananelerin yklmasnda inklplarla beraberdir. Ancak canl
ananeler de yklmaya kalklacaksa, bu hususta mukavemet gsterirler. Osmanl medeniyeti denen mecmua, tamamen
cansz ananelerden ibarettir. Trk hars denen manzume ise
batanbaa canl ananelerden mrekkeptir Biz, Osmanl medeniyeti sahasnda inklpyz, Trk hars sahasnda da muhafazakrz Trklk ancak harsta muhafazakrdr. Bu
muhafazakrlk inklpla mnf deildir.8
Trk modernlemesinin muhafazakrla kar olumsuz bak biiminin,
muhafazakrln Trk aydnnca, genellikle, dinsel gelenekilie indirgenmesi
sonucu ortaya kt sylenebilir. Gelenekilik, siyasette srekliliin 8 Daha fazla bilgi iin bkz. Gkalp (1972: 118-124).
-
AP Mustafa ULUAKAR
358
savunulmasn ngrr, topyekn deiim aleyhtar bir anlay olmamakla
birlikte, kukucudur. Bilhassa byk apl ve ani deiiklie, hepsinden ok da
sistematik devrimci deiiklie kardr. Gelenekilere gre, deiim de tedrici
olmaldr (Helvac ve Demirtepe, 1998: 113). lk bakta benzer gibi grnse de
muhafazakr dnce ile dinsel gelenekilik birbirleriyle rtmemektedir. Zira
geleneki davrann biimsel anlamda reaksiyoner, yar-gerici doasndan tr
izlenebilir bir tarihi yokken, muhafazakr davran, somut koullara bal olarak
doup gelien belirgin bir tarihsel ve toplumsal sreklilie sahip olmutur
(Quinton, 1993: 244, Gkmen, 2003: 134). Muhafazakr demokrasi syleminin
poplizm ile ilikisine k tutabilmek maksadyla bir sonraki blmde sa
poplizm konusu daha geni bir biimde ele alnmaktadr.
Sa Poplizm
Muhafazakr birikim, 20. yzylda da geliimini srdrerek modern
dnyann teknik geliimini alp kltrn reddetme zerine kurulu reaksiyoner
tutum ile eklemlenerek, Marksizm ve liberalizmin karsnda bir nc yol
arayna yol amtr. Ayrca, bireysellemenin cemaat balarn ykarak
yaratt, yabanclam ve giderek daha fazla proleterleen kitle insan, yeni bir
etnik ve kltrel kolektif kimlik aramaya srklenmitir. Farkl bir deyile,
birok lkede endstri devrimiyle ortaya kan hzl deiim ve modernleme
olgusunun, beklendii gibi demokrasinin deil faizmin dinamiini oluturduu
da sylenebilir. Muhafazakr birikim ayn zamanda sa poplist partilerin
mayalanmasna elverili bir ortam yaratmtr. Marksizmden ve modernitenin
getirdii deiimden korkanlar harekete geiren poplist sa partiler; bilindik
olan korumak veya yitirilmi bir gemie dnme projesiyle ve gerekirse ak ya
da rtl iddet esini n planda tutarak, modernliin getirdiklerinin
biroundan arnmay hedeflemitir. rnein, Fransz ar sa, byk lde,
modernlemenin yaratt deiim srecine tepki arlkl bir entelektel siyasal
direniin ve monariimparatorluk yanls muhafazakr birikimin rn olarak
ortaya kmtr. Poplist sa partiler ar sa tipolojisi ile balantlar
kurulabilecek partiler olmalarna ramen; marjinallikten kurtulmak iin,
saygnlk ve meruiyet araylar erevesinde sistem iinde ve usulne uygun
oynama yolunu seerek semen kitlelerini srekli geniletmilerdir (Vardar,
2001).
Muhafazakr dnce ile poplizmin birletii nemli noktalardan birisi,
poplizmin entelektel dmanl ile muhafazakr dncenin aklclk
kartldr. Poplizm jargonunda aklclk, entelektellere zgdr, buna karn
halk akln yerine igdleriyle duygu ve ihtiraslaryla hareket eder. Bu temel
yaklama bal olarak, ortak gelenek, aile hayatnn yceltimi, gariban halk,
yozlam elit ve siyasal yozlama gibi muhafazakrlkla poplizmin
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
359
btnletii sylemler retilir. Farkl bir deyile poplizm, sofistike ve
entelektel beenilere kar halkn beenisini yceltir. Kadercilik, etnik/dini
kkenin insan belirledii ve insann igdsel bir biimde buna baland gibi
temalar ise ulustan cemaate dnn hedefindeki muhafazakr-poplist
kaynaklar oluturmaktadr.
Poplist sa, ar sadan ayran balca zellik, kapitalizm ve/veya
demokrasi kart sylemi terk ederek sistem iine kaym olmasdr. Poplist sa
partilerin kendilerine kar gelitirilen muhalefete ramen ykselmelerini,
endstri sonras toplumun ve kresellemenin temsili demokrasi ile ortaya
kard uyum sorunlarnn sarsnts gibi grebiliriz. rnein Fransada Ulusal
Cephe (UC); dlanmlarn partisi olmay baarmak, daha geni kitlelere de
ynetimin zaaflarn yakalayarak ulama kurgusu zerine siyaset yapmaktadr.
UCde poplist sa sylemin tm zelikleri Fransa gndemine uyarlam
biimde grlmektedir. Le Pen ska kendi lkelerinde aznlkta kalm
Franszlar sylemine bavurmaktadr. UCnin demokrasi anlayna yakndan
baknca, youn bir referandumu yceltme eilimi ile karlarz. UC iin
referandum, halkn dorudan katlm yolu ile yozlam eliti dlama isteidir.
UC ite ve dta Hristiyanlarn sorunlarna ncelik verilmesini istemekte ve
ska Fransz hkmetlerinin bunun aksine bir yol izlediklerini tekrarlamaktadr.
UC siyaset anlaynda devleti politikalar Neo-liberal politikalara dnmtr.
Bu balamda UC, devletin kltlmesini ve korumac politikalara son
verilmesini istemekte ve gl vurgularla serbest piyasa ekonomisini
savunmaktadr. Parti muhafazakr kimliki ve lm bir imaj sunarak;
dayanmaclar, kktenci Katolikleri, pagan yeni sa, kralc-reaksiyoner
muhafazakrl da bnyesinde toplamaktadr (akr, 2011: 79; Vardar, 2001).
Bora ve Erdoan; Biz, Anadolunun Bar Yank ocuklar... Muhafazakr
Poplizm adl makalelerine Mustafa ekip Tuntan (1956) alnt yaptklar bir
mecazla balamaktadr. Benzetmek caizse millet hayat bir aa gibidir Kk,
milletin mazisi, gelenek ve detleridir, kklere dorudan doruya bal olan
gvde umumiyetle halk topluluudur; gdasn da daha ok dorudan doruya
bu kklerden alr (2003: 1). Bora ve Erdoann bu mecazdan karsamalar
aadaki ekildedir.
Milliyeti/Muhafazakr Poplizmin ayrt edici vasf, halk,
gelenein koruyucusu, organik bir varlk, bir uzviyet, yani bir cemaat olarak tahayyl etmesidir. Cemaat ise, ounlukla, seklerlememi, dinsel referansl cemaattir Istrap anlats, muhafazakr poplizmin belkemiini oluturan antagonistik toplum tahayylne dayanak oluturur Halkn amaz bir igdye sahip olduunu syleyen smayl Hakk Baltacoluna (Yeni Adam, Ocak 1934: 12), gre sorun, aydnlarn halk aa grmeyip, onlarla onlarn anlayabilecei
-
AP Mustafa ULUAKAR
360
bir dille konuabilmeleri, dilde halka doru gidebilmeleridir (Bora ve Erdoan, 2003:1).
1940larn ortalarndan itibaren, Mslmanln Trkl dikine kesen bir
cevher olarak tasviri, gl bir poplist sylem olarak kurulmaya balamtr. Bu
poplist sylem milliyeti-muhafazakrln zemininde gelimi, zenginlemi
ve yaygn biimde bavurulan bir kaynak oluturmutur. Milliyeti-muhafazakr
poplizmin bu poplerleme srecini ve bu sreteki temel motifleri, en iyi
Osman Yksel Serdengeti rneinde gzlemlenmektedir. Osman Yksel
Serdengeti, 1968 Maysnda Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi (CKMP)
milletvekili aday olarak yapt radyo seim konumasna u hitapla
balayacaktr: Karnzda Meclisin doru mu doru, kravatsz milletvekili:
Osman Yksel Serdengeti! Bar yank kardeiniz, sizlere sesleniyor. (Ylmaz,
1998: 173). Bir sonraki blmde aratrmann amacyla balantl biimde
muhafazakrlkta siyasal alan, din ve demokrasi konusu ele alnmaktadr.
2. MUHAFAZAKRLIKTA SYASAL ALAN, DN VE DEMOKRAS
Tanrsal egemenliin yerine akl esas alan ve tarihsel kklerini Rnesans,
Reform ve Aydnlanmaya dayandran modern dnce liberalizm ve sosyalizm
gibi ideoloji biimleriyle birey ve toplumlar yeniden tasarlamtr. Bu erevede
liberalizm, zgrle vurgu yapp dnyann hesaplanabilir olduunu
savunurken; sosyalizm snfsz toplumu, yabanclamadan kurtarlm insan,
mutlu/yetkin yaam ve bu erevede eitlik kavramn ne karmtr.
Muhafazakrlk ise insann doal olarak snrl olduundan hareketle zgrlk
ve eitliin toplumsal yap ve kurumlarda gerekletirilemeyeceini ileri
srmtr (Akka, 2000: 164).
Muhafazakrlara gre, otoritenin kaynan szleme kuramlaryla
temellendiren liberal filozoflar, toplumun doasn ve siyasal ykmll
aklamada baarsz olmulardr. Siyaseti, olan ile olmas gerekenler arasndaki
mcadele olarak okuyan modern siyasetin karsna muhafazakr siyaset iin en
iyi dzen, sregelen dzendir. Zira muhafazakrlar, akln bunlar
kefedemeyeceini, bunlarn zaman iinde toplumsal eilim yoluyla olutuunu
ve toplumun akln otoritenin oluturduunu dnrler (Schultz ve
Tannenbaum, 1998: 219). Muhafazakr dnce, toplumsal dzenin
devamllnn ancak, gl bir otorite ile mmkn olabileceini ngrr.
Muhafazakr dnceye gre otoritenin temeli szlemeye deil sadakate
dayanr. Sonuta, muhafazakrlar iin her eyden nce gerek otorite, insandan
stn ve akn vasflara sahip olmaldr. Bu anlaya gre, toplumda dzenin
devamlln salayan otorite, eninde sonunda, ilh kkenlidir. Otoritesiz bir
toplum olamayacana gre din, toplum dzenini salayan temel unsurdur.
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
361
Keza, otorite bir gven ve meruiyet kayna olarak; doas gerei tektir ve
blnemez olmaldr (aha, 2001: 109).
Tarihsel olarak, demokrasi byk toplumsal mcadeleler, i savalar ve
ynetilenler ile ynetenler arasndaki ekimeler sonucunda bir uzlama rejimi
olarak ekillenmitir. Halkn (demos) iktidar, ynetimi anlamna gelen ve Batya
zg felsef temelleri olan demokrasi rejiminin temel zellii, iktidarn belli
evrelerde zor ve iddet kullanmakszn seimle el deitirmesidir (Aaoullar,
1994: 38). Ramazan Akkr, muhafazakrln demokrasiyle ilikisine ynelik
olarak aadaki tespitleri yapmaktadr:
Eer demokrasi siyasal iktidarn barl el deitirmesine ilikin kurallar ve yntemler btn olarak tanmlanrsa, muhafazakrlkla uyum ierisinde olduundan sz edilebilir. Ancak katlm olgusunu temel alan, demokrasiyi bir ama
olarak gren ve onun halk egemenlii boyutunu ne karan anlay erevesinde ele alrsak bu demokrasiye uzak bir genel tutumdan sz edilebilir. zellikle kitlelerin egemenliinin n plana kt dnemlerde, muhafazakrln bu demokrasi anlayndan daha uzakta durduunun altn izmekte fayda vardr (Akkr, 2006: 24).
Muhafazakrln liberalizme ve liberal demokrasiye endie ile bakmasnn
temel nedeni, demokrasinin katlm ve oy verme gibi aralarla nceki ile sonraki
arasndaki ba koparma tehlikesini tamasndandr. Demokrasi birilerini
zgrletirirken ve kullandklar haklar merulatrrken, dierlerini bu zgrlk
alanna uymaya zorlamaktadr. Demokrasi yoluyla gller gcn devam
ettirmeye, yoksullar da daha ok zayflamaya devam etmektedir. Eitlik ve
zgrlk uruna bireyler, topluluklar ve kurumlar birbirleriyle mcadele ederek
kimlik kaybna uramaktadrlar (Akka, 2000: 89). Sonu olarak, Batl klasik
muhafazakrlarn balangta tiranla yol ama ihtimalini ierisinde
barndrd iin demokrasiye kar olumsuz bir tutum takndklarn, fakat
zamanla tehlike olarak grdkleri sosyalizm ve komnizm gibi ideolojiler
glendike demokrasiye daha yakn durma gerei duyduklarn deerlendirmek
yanl olmayacaktr.
Muhafazakrlarn dine verdikleri nemin bir boyutu da cemaatle ilgilidir.
Cemaat ve cemaati deerler toplumsal yaam iinde, dinin hissedilen en nemli
deerleri olarak dikkat ekmektedir. Cemaatler, din deerlerin yaatld,
ayakta tutulduu, dolaysyla dayanma ve birlik ruhunun beslendii sosyal
ortamlardr. Hem dnyay anlamlandran hem de denetimi salayan bir kurum
olarak din; sa ideolojilerin tamamnda ve zellikle muhafazakrlkta son derece
nemli bir yer tutmaktadr (aha, 2004: 23). Oysaki Aydnlanma a
dnrlerinin ideolojik platformda verdikleri en nemli mcadele, din dnce
kalplarnn krlmas ynnde olmutur. Esasen, aydnlanma dncesi ve
-
AP Mustafa ULUAKAR
362
gelenei ile muhafazakrl birbirine dman eden asl etken de; insann
dnyay anlamlandrmada akln kullanmasn ngren aydnlanma geleneinin,
dinn dnyay aklama ve anlamlandrma matuf ilevine vurduu darbe
olmutur.
Hristiyan Demokrasi kavram, almann banda da belirtildii zere,
greceli olarak nemini yitiren Hristiyan teolojisiyle demokrasinin prensiplerini
uzlatrmaya ynelik bir gayret olarak ortaya kmtr. 19. Yzylda hzla
gelimeye balayan endstri, daha youn bir igc ihtiyac ve buna paralel
olarak, retim srecine tevekklle katlan, sakin birey tipinin oluturulmas
ihtiyacn ortaya karmtr. Bu durum, burjuvazinin feodaliteye kartl
ekseninde demokrasi talepleriyle Hristiyan inanlar buluturmutur. Nitekim
Katolikler, balang dnemlerinde ii ve sendika hareketine destek
vermilerdir. Ancak daha sonra, burjuvazinin yerletirmeye alt deerler
sisteminin Kiliseye ve Hristiyanlk deerlerine dman olduu kanaatinin
yaygnlamasyla, Katoliklerin durular daha farkl siyasi formlara ynelmeye
balamtr. Bu gelimeler Hristiyan Demokrasinin temel k noktasn
oluturmutur. II. Dnya Savana kadar geen dnemde ise; ii cretlerinin
drlmesi gereine iaret eden liberal politikalar eletirilirken, dier yandan
zel mlkiyet ve ailenin korunmas saikiyle sosyalist bak alarna kar sert bir
tavr taknlmtr. II. Dnya Sava sonras faizmin yenilgiye uratlmas
sonucunda ortaya kan durum; bir yandan lml sa siyasi hareketler iin gayet
uygun bir ortam yaratrken, te yandan sosyalizmin Sovyet Komnizminin
askeri baarsyla Merkezi Avrupa iin bir tehdit haline geldii algs, sosyalizm
kart dnceleri Hristiyan Demokrat eksene toplamaya balamtr.
Hristiyan Demokrat Partilerin tmnde var olan sylemler; ailenin kutsiyeti,
hayrseverliin kurumsallatrlmas, devletin mdahalesinin zel mlkiyeti ve
piyasa ekonomisini engelleyici vasf olmamas, yaanlan lkenin tm
yurttalarna eit mesafede durmak, farkllklar ortak deerler oluturarak telafi
etmektir.9
Bu tasniften grlecei zere, Hristiyan-Demokrat Partilerin siyasi
sylemlerinin pek ounun klasik muhafazakr sylemlerle mutabakat halinde
olduu grlmektedir. Ancak Hristiyan-Demokratlar klasik muhafazakrln,
eitsizlii doal gren yaklamn kategorik olarak reddetmektedirler ki,
Huntington ve Balee gre bu husus; Hristiyan-Demokratlar muhafazakrlara
nispetle daha oulcu uzlatrc ve demokrat klmaktadr (Huntington ve Bale,
2002: 45). Bir sonraki blmde 2000li yllarda Trkiyede etkili olan
muhafazakr demokrasi syleminin; muhafazakrlk, demokrasi, poplizm ve
slamclk ile ilikileri ele alnarak deerlendirilmektedir.
9 Daha geni bilgi iin bkz. Okutan (2006).
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
363
3. MUHAFAZAKR DEMOKRAS SYLEM
Trkiyede muhafazakr demokrasi syleminin; liberalizmin ve
muhafazakrln dnsel erevesinden olduu kadar, Hristiyan
demokrasiden, poplizmden ve hatta slamokrasi anlayndan10 da esinler
ald da ne srlmektedir (Mazrui, 2013). Muhafazakr demokrasi syleminde
kukusuz Hristiyan demokrasinin baz izlerine rastlamak mmkndr. Dahas,
Hristiyan-Demokrat Partilerin siyasi sylemlerinin pek ounun klasik
muhafazakr sylemlerle mutabakat halinde olduu da sylenebilir. Ayrca her
iki siyasi izgide de temel belirleyici unsurun din olmas nedeniyle muhafazakr
demokrasi sylemini Batdaki Hristiyan-Demokrat hareketlere benzetebilmek
mmknse de dikkatli bakldnda muhafazakr demokrasi ile Hristiyan
demokrasiyi arasnda belirgin farklar olduu kolayca grlecektir. Bunlarn en
bata geleni muhafazakr demokrasi sylem ve eylemlerinde kuvvetli vurgularla
tekrarlanan Batyla birleme ve deiim arzusudur.
Muhafazakr demokrasi sylemi zerinde, Kta Avrupas
muhafazakrlndan daha ziyade, Cumhuriyet dnemi muhafazakrlarndan
Mehmet Akif Ersoy ve Necip Fazl Ksakrekin grlerinin etkili olduu
sylenebilir. Her iki dnrn sylemlerindeki ortak tema, slm dininin
ilerlemeye ve modernlemeye engel olmad tezidir. Ayrca her ikisinde de var
olan hamaset vurgular, muhafazakr demokrasi syleminin sa poplizm ile
ilikisine iaret eder mahiyettedir. rnein, Necip Fazln Sakarya adl iiri;
muhafazakr-milliyeti evrelerin siyasal toplantlarnda itibar grmekte;
hararetle okunarak topluluun ruhunu ve duygularn beslemektedir. iirde, yer
alan bir msra z yurdunda garipsin, z vatannda parya! ifadesi; gerek
muhafazakrln gerekse slmcln z yurdunda garip z vatannda parya
edildii vurgusuyla Fransadakine benzer poplist ve diasporik bir gre k
tutmaktadr. Nitekim Trkiyedeki muhafazakrlarn oundaki hkim inan,
z yurdunda garipsin, z vatannda parya msrann kendi konumlarn ifade
ettii eklindedir (Safi, 2005: 108-110).
Bu balamda ilk bakta muhafazakr demokrasi syleminin poplist sa
ve milliyeti/muhafazakr poplizmin sylemleriyle pek ok noktada rtt
grnmektedir. rtme noktalarna rnek olarak; sylem ve grnt
deitirme abas, kimliki politika, cemaat ve cemaatine bal insann etnik-
dinsel mirasnn korunmas, entelektel beenilere kar halkn beenisini
yceltme, entelektel dmanl, aklclk kartl, referandumu yceltme
10 slamokrasi kavram ilk kez Ali A. Mazrui tarafndan dile getirilmi bir kavramdr: Liberal demokrasi ile slamiyetin ilke ve prensiplerinin znde uyumlu olduu dncesinden hareket eden Mazrui, slamokrasiyi slamiyet ve demokrasinin ilke ve prensiplerinin birlikte pratie aktarlabilecei bir siyasal sistem anlamna karlk gelecek ekilde kullanmaktadr (Mazrui, 2013).
-
AP Mustafa ULUAKAR
364
eilimi, karizmatik lider tipi, devletin kltlmesi ve korumac politikalara
son verilmesi gibi rnekler saylabilir. Keza yozlam elit, gariban halk,
kadercilik, mazlumluk, halk diliyle konuabilme, kravatsz siyaseti tipi,
bar yank kardeiniz, dik duru, kendi vatannda yabanclk, paryalk gibi
temalarn kullanlmas da ikisi arasnda zmni bir balant kurulmasna neden
olmaktadr. Ayrca siyasal slamn temsilcileri ve UC; 70lerde marjinal
konumlardayken, 80lerden, zellikle de 90lardan beri ykselie geen oy
oranlar bu siyasi hareketlerin giderek daha fazla merkeze kayma stratejilerinin
bir sonucu olarak grlebilir ve bu ynyle de birbirine benzetilebilir. Buna
karn UCnin karsnda rgtlenen muhalefet UCnin ykseliini tehdit
ederken, muhafazakr demokrasi sylemi Trkiye siyaset sahnesinde srekli bir
ykseli ierisinde olmutur. Bu durum; ksmen iki partinin kendi lkelerinde
alglanma farklar, iki demokrasinin devlet-sivil toplum ilikilerindeki farkla
aklanabilir. Ancak, ayn zamanda daha ak biimde, ikisi arasnda belirgin
farklar bulunduuna da iaret etmektedir Bunlarn en nde gelenlerini de
deiimin kabul/reddi, Bat kartl/taraftarl, rk vurgularn
varl/yokluu, yabanc kartlnn varl/yokluu, dinlere kar
hogr/hogrszlk olarak sralayabiliriz.
Muhafazakrln Cumhuriyet dnemindeki seyrine ilikin bir zetleme
yapmak gerekirse, Trkiyede muhafazakrlarn devleti modernleme yanls ve
jakoben elit (tepeden inmeci) bir kuan rn olarak algladklar ve 1950lere
kadar, devlet ile bir trl baramadklar sylenebilir. Ancak, 1950lerde
yaanan gelimeler, zellikle de Demokrat Parti (DP) ve Adalet Partisi (AP)nin
pratikleri iktidar muhafazakrlarn nezdinde devletin esasen dman deil de
kim ele geirirse onun amalarna hizmet eden bir ara olduunun anlalmasna
vesile olmutur. Keza ayn dnemde; bata anti-komnizm dncesi olmak
zere, ordu ile bu grubu birbirlerine yaknlatran gelimeler de olmutur. Ayrca
1950 muhafazakrlarn iktidar pratikleri onlara orduya kar olmann siyasetin
meru zeminlerde yaplma olanaklarn daraltt gereini retmitir (Uluakar
ve alar, 2017: 3). Ancak Milli Grn -inancnn tabii bir sonucu olarak-
bavurduu diskur, gerek ordunun gerekse yarg kurulular ve niversitelerin bu
grupla atmasn ortadan kaldrmam ve siyasal slam temsil eden deiik
isimlerdeki partiler, Anayasa Mahkemesince, laiklik kart sylem ve eylemleri
nedeniyle eitli kereler kapatlmtr (Zrcher, 2003). smail Safiye gre de,
Batda toplumun Fransz Devrimine verdii siyasal tepki Kta
muhafazakrlnda asl belirleyici olurken; Trkiyede muhafazakrln siyasal
olmaktan ok, ahlk, kltrel kurum ve deerlerin korunmasna ynelik olmas
sonucunda siyasal sylemi ve pratii zayf kalmtr (Safi, 2005: 257-258).
Genelde ayr siyasal ve ideolojik pozisyon olarak grlen; milliyetilik,
muhafazakrlk ve slamcl, ruh hli, duru biimi ve slup olarak gren
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
365
Boraya gre muhafazakrlk, Trk sann gaz hlini (buharlaabilme zelliini)
temsil etmektedir.
nerdiim, milliyetilik, muhafazakrlk ve slamcl, pozisyonlar olmaktan ziyade haller' olarak anlamaktn
Fizikteki maddenin halleri" gibi: kat, gaz, sv... Milliyetilii, muhafazakrl ve slamcl, Trk Sann birbirine dnebilir olu biimleri olarak yorumlamaya alyorum. Bunlardan birinde veya tekinde Trk Sann maddesini grmek istiyorsak, o maddenin bir bileeni veya kanadyla falan deil bir hliyle kar karya olduumuzu hesap edersek, durumu daha iyi anlarz, diye dnyorum Muhafazakrlk, ieriklerin ve zihniyet kalplarnn tesinde bir
ruh hali, duru/duyu biimi, slptur; Trk Sann havasdr. Burada maddenin halleri mecazn ok gzel
istismar edebiliriz: muhafazakrlk, -hele buharlaana dknlyle-, Trk Sann gaz hlidir. (Bora, 1999: 8).
Ayrca Borann belirttii geikenlik erevesinde, Trkiyenin siyasal
gemiindeki muhafazakr kimlikli iktidar pratiklerinde, siyasi karar ve tavrlar
zerinde; genel anlamda, slamc dnce ve yorumlarn etkili olduunu
sylemek yanl olmayacaktr. slamn Cumhuriyet Dneminde siyaset
sahnesine tanmasnda en bata, Nakibend Tarikat ve zellikle, onun
Trkiyedeki en nde gelen kolu olan skender Paa Dergh etkili olmutur.
Keza, Mill Gr, siyaset sahnesine ilk cidd kn bu tarikatn dn
yapsnda kendini gsteren iki slogan zerinde temellendirmitir: nce ahlk ve
maneviyat ile muhafazakr bir perspektif belirleyen Milli Nizam Partisi (MNP),
dier yandan ar sanayi hamlesi sloganyla da kalknmac bir syleme
bavurmutur. MNPnin 12 Mart ynetimince laiklie aykr tutumlar
nedeniyle 21 Mays 1971 tarihinde kapatlmas zerine, 12 Mart 1972 tarihinde
Milli Selamet Partisi (MSP) kurulmutur. 1990l yllarn sonlaryla birlikte,
slamn siyaset sahnesindeki temsilcisi Refah Partisi (RP)nde yeniliki olarak
adlandrlan bir grup tarafndan kategorik bir deiim ve dnm balatlmtr.
Murat akr, 28 ubat 1997 tarihindeki, dokuz saatlik Milli Gvenlik Kurumu
(MGK) toplantsnda alnan 18 kararn nemli bir ksmnn siyasal slam
dncesine kar alnmas gereken nlemlerle ilgili olduu ve 28 ubat sreciyle
birlikte Mill Gr Hareketinin, kendi iradesinin dnda zorunlu bir dnme
srklendiini ne srmektedir (akr, 2004: 549). akr (2004: 571)a gre,
Mill Grler o gne kadar Avrupa Birlii (AB) yeliine kar ak bir tavr
alm iken, bu yeni dnemde yenilikiler birdenbire AB taraftar olmaya ve
demokrasi, insan haklar, hukuk devleti ve sivil toplum gibi kavramlar
savunmaya balamlardr. William Halee gre de, yenilikilerin Milli Gr
Hareketinden ayrlmalarndaki temel neden, btnyle dini merkeze alan
slamn temsilcisi siyasi hareketlerle zdeletirilen ve bunun doal bir sonucu
-
AP Mustafa ULUAKAR
366
olarak da, Bat ve Yahudi kartlyla karakterize olan profilini deitirme istei
olmutur. Yenilikiler, Mili Gr izgisinden ayrl takiben, merkez sada
konumlanarak, demokrasinin nde gelen kriterlerinden olan, kiisel hak ve
zgrlkleri, gl vurgularla savunmaya balamlardr (Hale, 2006: 3-5).
lk bakta yeni bir ideoloji aray gibi grnen bu deiim ve
dnmde, Anadolu burjuvazisinin ykselii, Mslman aydnlardaki bak
biimi deiiklii, 28 ubat deneyimleri ve AB Uyum Sreci gibi pragmatik
nedenlerin etkili olduu ne srlmektedir (Yavuz, 2009: 78; nar ve Duran,
2008: 17-40). Keza bu dnm sonrasnda, bireysel hak ve zgrlklerin gl
vurgularla savunulmas da yukarda sz edilen pragmatik tutuma ilaveten Trk
sanda yerleik poplist karakterle de ilikilendirilmektedir (Szymaski, 2013:
16-17). rnein, Adam Szymaski muhafazakr demokrasi syleminin
kanlmaz bir paras olan komunteryen yaklamn, poplizm faktrnn
ilavesiyle, demokrasiyi bsbtn ilevsiz hale getirdiini, esasen komunteryen,
ounluku, kolektivist deerlere ballk yaklamlar ile liberal demokrasi
dncesinin birbirleriyle elitiini ne srmektedir. Ayrca Szymaskiye gre,
Trkiyede de muhafazakr demokrasi sylemi; liberal demokrasi pratikleriyle
bir elit sultas (brokratlar, askerler, yarg mensuplar, niversiteler ve
Kemalistler) yaratld, vatandalarn sistem dna itilerek marjinalletirdii vb.
hem komunteryen hem de poplist karakterli bir sylem zerine ina
edilmektedir (Szymaski, 2013: 16-17).
Muhafazakr demokrasi syleminde, siyasal katlm, milli irade ve
seimler demokratik deerler kapsamnda yceltilmektedir. Buna karn, Hakan
Yavuza gre muhafazakr demokratlarn iktidar pratikleri, kolektif deer ve
prensipleri bireysel hak ve zgrlklere stn tutuklarn; sylemlerinde gl
vurgularla savunduklar bireysel hak ve zgrlklerle ilgili kastlarnn, bireysel
inanlar zerindeki devlet basksnn kaldrlmas ve seme hakkyla snrl
olduunu iaret etmektedir (Yavuz, 2009: 94). Kukusuz seimler siyasal
katlmn ve bu balamda demokrasinin en temel ve vazgeilmez gesidir.
Ancak, vatandalarn siyasal katlm sadece belirli aralklarla sanda giderek oy
vermekten ibaret bir ey deildir. Vatandalar siyasal alana ilikin rol ve
ilevlerini -seimler arasndaki dnem de dhil olmak zere- iktidarn, ou
zaman, snrl bir danma mekanizmas yoluyla dikte ettii kurallar dizinine tabi
olmakszn yerine getirebilmelidir (Tepe, 2006: 117-118; Wysocka, 2009).
mit Cizre (2008: 10)ye gre, muhafazakr demokratlarn siyasal karar
alma mekanizmalar, Trk siyasal yaamndaki dier muhafazakr
partilerdekine benzer zellikler gstermektedir. Keza Metin Heper (2013: 145)e
gre de, siyasal kararlarn neredeyse tamam, liderin danmanlar, bakanlar ve
parti temsilcilerinden oluan dar bir gruba danmak suretiyle ald kararlardr.
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
367
Benzer biimde Yavuz, siyasal karar alma sitemindeki merkezileme ile karar
alma sisteminin danma elemanlarnn lidere mutlak bamllnn, ok partili
demokrasi anlayyla badamad ve sistemin bu ekliyle eletirel grlere
izin vermediini belirtmektedir (Yavuz, 2009: 99-105).
zetlemek gerekirse, Trkiyede muhafazakr demokratlk syleminin,
ak biimde, siyasal slama ve Milli Gr geleneine resmi aidiyet beyannda
bulunmayan bir siyasal duru olarak ortaya kt sylenebilir. Dahas bu siyasal
duru, gl vurgularla, slam kltryle demokrasinin btnletirilebileceini
ispata niyetli sylem ve pratiklerle kendini gstermitir. Nitekim dikkatli
bakldnda bu sylem balang aamasnda slamiyeti kapitalist dnyayla
uyumlatrma ilevini yerine getirmeye matuf bir yol haritas da izlemitir.
zaknc (2005: 365-370)ya gre, Trkiyedeki pek ok evrenin daha fazla
demokratikleme ve siyasal slam sistem ve rejim bakmndan bir kriz dinamii
olmaktan karma ynndeki talepleri, muhafazakr demokrat siyasal duruu
konjonktre ok uygun bir potansiyel yap ta yapmtr. Ayrca, slamn Trk
Halk nezdindeki ykselen itibar da bu muhafazakr demokratlarn sylem ve
pratiklerinin benimsenmesine uygun bir zemin hazrlamtr. slami akmn halk
nezdindeki ykselii tek bir deikene bal kalnarak aklanamayacak kadar
ok katl sosyal bir oluumdur. Bu ykseliin ivme kazanmaya devam edeceini
ve bu durumun slam-Siyaset ilikilerini daha scak tartma ortamlarna
tayacan sylemek pek de yanl olmayacaktr. Keza, slam toplumda
yerlemi kkl ve kapsaml bir reti olduundan, ona kktenci manada
sahiplenenler mutlaka var olacaktr. Zira uygar bir toplum olma iddiasnn tabii
bir gerei olarak herkesin siyasi olarak rgtlenmeye ve grlerini serbeste
ifade edebilmeye hakk vardr.
4. SONU
Muhafazakr demokrasi, sylemsel bazda, demokrasiyi; siyasetin
yaplaca, bir mekanizma ve deerler btn olarak grmekte ve
sahiplenmektedir. Bu balamda, temel insan hak ve zgrlkleri, hukuk devleti,
ok partili siyaset, siyasal katlm, seim sistemi, siyasal meruiyet, siyasetin
vesayetten arndrlmas, oulculuk vb. deerler savunulmaktadr. eriinde yer
alan gl demokrasi vurgular, gerek anlamda demokratik alm ve deiim
beklentisi ierisinde olanlarn da, zgrlk ortamn siyasal slam iin bir ara
gibi grenlerin de, muhafazakr demokrasi kavramna olumlu boyutlar
vehmetmesine neden olmutur. Ancak, Trkiyede muhafazakr demokrat
kimliini tanmlarken bavurulan kimlik parametreleri ve bunlarn birbirleriyle
olan uyumu, birok adan mulakln hl korumaktadr. Dahas, sylemin
kendi isel elikileri ve danklnn yan sra iktidar pratiklerinin de
-
AP Mustafa ULUAKAR
368
muhafazakr demokrasi sylemini bsbtn mulaklatrdn sylemek de
yanl olmayacaktr.
alma konusu ile ilgili kaynaklardan elde dilen veriler, muhafazakr
demokrasi dncesinin, hem Bat tipi muhafazakrlk ve Hristiyan
demokratln temel dncelerinden, hem de Batda ykselie geen sa
poplizmden farkl ancak, eklektik ve mulak bir biimde oluturulmaya
alldn iaret etmektedir. Bu mulaklk, belki de; teoriden hareketle pratie
gitmekten ziyade, zaman iinde, kamuoyunun katklar ile siyasal ve toplumsal
olaylarn geliimi sonucu siyasal alanda retilen pratiklere dayal bir
biimlendirme gayretleri olarak da grlebilir. Muhafazakr demokrasi sylemi
ve bununla ilikili siyasi kimlik meselesi; youn bir ekilde kamuoyunda
tartlmasna ramen, birok adan mulaklk ve belirsizlik tamasnn yan
sra, teorik adan da birtakm elikiler iermektedir. Ayrca, her ne kadar
sylemin Batda yaygn demokratik norm ve prensiplerle uyumlu olduu ve
demokratik geliimi destekledii ne srlse de, iktidar pratiklerinin Trk
toplumunun azmsanmayacak bir kesiminde demokrasinin zn oluturan
egemenliin nihai kaynana dayanan kayglar bertaraf etmekte yetersiz kald
da sylenebilecektir.
Sonuta, Trkiyenin siyasal yaamnda 2000li yllarn bandan bu yana
gzlenen gelimeler ve alma verileri nda, muhafazakr demokrasi
syleminin, bir ideoloji arayndan ziyade, eklektik bir ekilde oluturulmaya
alld, zamanla milliyeti/maneviyat ve/veya slami gr merkeze alan
bir siyasi durua dnecei deerlendirilmektedir.
KAYNAKA
Aaoullar, Mehmet Ali (1994), Kent Devletinden mparatorlua (Ankara:
mge Yaymlar).
Akka, Hasan Hseyin (2000), ngiliz Muhafazakr Siyaset Dncesi ve
Edmund Burke, Yaynlanmam Doktora Tezi, (zmir: Dokuz Eyll niversitesi
S.B.E).
Akkr, Ramazan (2006), Trkiyede Din ve Muhafazakrlk, Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, (Adana: ukurova niversitesi SBE).
Aktan, Cokun Can (2007), Muhafazakrlk ve Liberal Dnce, Kpr
Dergisi, 97: 51-57.
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
369
Anderson, Benedict (1993), Hayali Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve
Yaylmas (stanbul: Metis Yaynlar) (ev. skender Baarr).
Argn, kr (2003), Siyasetin Tarasndan Tarann Siyasetinin Tahayyl
Etmek, idem, Ahmet (Der), Modern Trkiyede Siyas Dnce -
Muhafazakrlk, Cilt: 5 (stanbul: letiim Yaynlar): 465-498.
Beneton, Philippe (1991), Muhafazakrlk (stanbul: letiim Yaynlar) (ev.
Cneyt Akaln).
Bora, Tanl (1999), Trk Sann Hli: Milliyetilik, Muhafazakrlk,
slmclk (stanbul: Birikim Yaynlar).
Bora, Tanl ve Necmi Erdoan (2003), Biz, Anadolunun Bar Yank
ocuklar... Muhafazakr Poplizm, idem, Ahmet (Der), Modern
Trkiyede Siyas Dnce - Muhafazakrlk, Cilt: 5 (stanbul: letiim
Yaynlar): 632-644.
Caner, Frat (2002), Bir ideoloji olarak Murathan Mungan iiri, Yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, (Ankara: Bilkent niversitesi Edebiyat Fakltesi).
Cizre, mit (2008), Introduction: The Justice and Development Party: Making
Choices, Revisions and Reversals Interactively, Cizre, mit (Der.), Secular and
Islamic Politics in Turkey: The Making of the Justice and Development Party
(New York: Routledge): 1-14.
aha, mer (2001), Drt Akm Drt Siyaset (stanbul: Zaman Kitap).
aha, mer (2004), Muhafazakr Dncede Toplum, Liberal Dnce
Dergisi, 34: 1524.
akr, Murat (2011), Neoliberalizmin Egemenlik Arac Sa Poplizm
Avrupadaki Sa Poplist Parti ve Hareketler,
http://www.kozmopolit.com/sagpop1.pdf, (29.12.2018).
nar, Menderes ve Burhanettin Duran (2008), The Specific Evolution of
Contemporary Political Islam in Turkey and Its Difference, Cizre, mit (Der.),
Secular and Islamic Politics in Turkey: The Making of the Justice and
Development Party (New York: Routledge): 17-40.
idem, Ahmet (1997), Muhafazakrlk zerine, Toplum ve Bilim, 74: 32-51.
idem, Ahmet (2001), Tara Epii: Trk deolojileri ve slmclk (stanbul
Birikim Yaynlar).
-
AP Mustafa ULUAKAR
370
Demir, mer ve Mustafa Acar (2005), Sosyal Bilimler Szl (stanbul: Vadi
Yaynlar).
Din zerinden siyaset olmaz (2005, 7 Temmuz), Trkiye Gazetesi,
http://www.turkiyegazetesi.com.tr/Genel/a252776.aspx, (10.01.2018),
Eagelton, Terry (1996), deoloji Nedir? (stanbul: Ayrnt Yaynlar) (ev.
Muttalip zcan).
Ergil, Dou (198), Muhafazakr Dncenin Temelleri, Ankara niversitesi
SBF Dergisi, 41 (1): 29-292.
Gkalp, Ziya (1972), Trk Hars ve Osmanl Medeniyeti, Hars ve Medeniyet,
Yeni lvelerle 2. Bask (Ankara: Diyarbakr Tantma ve Turizm Dernei
Yaynlar): 118124.
Gkmen, zgr (2003), Tek Parti Dnemi Cumhuriyet Halk Partisinde
Muhafazakr Ynelimler, idem, Ahmet (Der.), Modern Trkiyede Siyas
Dnce - Muhafazakrlk, Cilt: 5 (stanbul: letiim Yaynlar): 132-153.
Glalp, Haldun (2005), Trkiyede Modernleme Politikalar ve slamc
Siyaset, Bozdoan, Sibel ve Reat Kasaba (Der.), Trkiyede Modernleme ve
Ulusal Kimlik, 3. Basm (stanbul: Tarih Vakf Yaynlar): 76-93.
Grses, Hakan (2000) Kimlik Kavram zerine Dnceler, Bora, Tanl
(Der.), Yeni Bir Sol Tahayyl in (stanbul: Birikim Yaynlar).
Hale, William (2006), Christian Democracy and the JDP: Parallels and
Contrasts, Yavuz, M. Hakan (Der.), The Emergence of a New Turkey (Salt
Lake City: The University of Utah Press): 66-87.
Helvac, Ahmet ve M. Turgut Demirtepe (1998), Muhafazakr Partinin
Dnm: Thatcherizm ve Yeni-Sa, Liberal Dnce, 2 (9): 96-115.
Heper, Metin (2013), Islam, Conservatism and Democracy in Turkey:
Comparing Turgut zal and Recep Tayyip Erdoan, Insight Turkey, 15 (2):
141-156.
Huntington, Nicholas ve Tim Bale (2002), New Labour, New Christian
Democracy, The Political Quarterly, 73 (1): 43-50.
Karpat, Kemal (2006) Aydnlar ve Kimlik: Tarihsel Bir Bak, Dou Bat
Dergisi, 9 (35): 35-73.
Kennedy, Emmet (1979) Ideology From Destutt De Traccy to Marx, Journal
of the History of Ideas, 40, (3): 353368.
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
371
Kzlelik, Sezgin ve Yaar Erjem (1994), Aklamal Sosyoloji Terimleri
Szl (Ankara: Gnay Ofset).
Kk, Recep (2005) deoloji, Mrai nsan Tipinin Ykselii ve On ki Eyll,
Dokuz Eyll niversitesi Arivi, http://kisi.deu.edu.tr/recep.kok/ideoloji.pdf
(29.12.2017).
Kker, Levent (1989), Liberalizm-Muhafazakrlk likisi zerine, Trkiye
Gnl, 9: 41-48.
Lipset, Seymour Martin ve Stein Rokkan (1967), Cleavage Structures, Party
Systems, and Voter Alignments: An Introduction, Lipset, Seymour M. ve Stein
Rokkan (Der.), Party Systems and Voter Alignments: Cross-National
Perspectives (New York: The Free Pres).
Mannheim, Karl (1969), Essays on Sociology and Social Psychology (London:
Routledge & Kegan Paul Ltd.).
Mazrui, A. Ali (2003), Islamocracy: In Search of a Muslim Path to
Democracy, Fourth Annual CSID Conference,
https://csidonline.org/documents/pdf/4th%20Annual%20Conference%20-
%20Maz rui%20Address.pdf, (29.12.2017).
Meri, Cemil (2007), Jurnal, C.2, 14. Basm (stanbul: letiim Yaynlar).
Minogue, Kenneth (1967), Conservatism", Edwards, Paul (Der.), Encyclopedia
of Philosophy (New York: O'Hear MacMillan).
Okutan, M. aatay (2006), AKP: Muhafazakr Demokrat m, Hristiyan
Demokrasinin bir versiyonu mu?, Dokuz Eyll niversitesi SBE, 8 (1): 307-
324.
zaknc, Cengiz (2005), Trkiyenin Siyasi ntihar: Yeni Osmanl Tuza
(stanbul: Otopsi Yaynlar).
zn, Mustafa Nihat (1961), Trke-Yabanc Kelimeler Szl (stanbul:
nklp Kitabevi).
Politzer, Georges (1974), Felsefenin Balang lkeleri (stanbul: Sol Yaynlar)
(ev. Sevim Belli).
Quinton, Anthony (1993), Conservatism, Goodin, Robert E. ve Philip Pettit
(Der.), A Companion to Contemporary Political Philosophy (London: Oxford
Blackwell): 244268.
-
AP Mustafa ULUAKAR
372
Safi, smail (2005), Trkiyede Muhafazakrln Dnsel-Siyasal Temelleri ve
Muhafazakr Demokrat Kimlik Araylar, Yaynlanmam Doktora Tezi,
(Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve
Siyaset Bilimi Anabilim Dal).
Schultz, David ve Donald G. Tannenbaum (1998), Inventors of Ideas: An
Introduction to Western Political Philosophy (New York: St. Martins Press).
Stephan, Alfred ve Juan J. Linz (2013), Democratization Theory and the Arab
Spring, Journal of Democracy, 24 (2): 15-30.
Suba, Necdet (2013), Devlet Cemaatler ve slamclk, Trkiyede slamclk
Dncesi ve Hareketi, Kara, smail ve Asm z (Der.), (stanbul: Zeytinburnu
Belediyesi Kltr Yaynlar, Sempozyum Teblileri): 568-578.
Szymaski, Adam (2013), Religion Oriented Conservative Parties and
Democracy. The Case of Turkish Justice and Development Party and Polish
Law and Justice, Paper for seventh ECPR General Conference 4-7 September
2013, Bordeaux, https://ecpr.eu/ filestore/paperproposal/429ec831-964e-44e6-
8fbc-480d6fdf4c77.pdf, (29.12.2017).
afak, Erdal (2006), Avrupallamak, Sabah Gazetesi, 15 Ekim 2006, stanbul.
Tepe, Sultan (2006), A Pro-Islamic Party? Promises and Limits of Turkeys
Justice and Development Party, Yavuz, M. Hakan (Der.), The Emergence of a
New Turkey: Democracy and the AK Parti (Salt Lake City: The University of
Utah Press): 107-135.
Uluakar, Mustafa ve Ali alar (2017) Gnmz Trklnn slamla
mtihan: Trk-slam Sentezi ve Aydnlar Oca, Hacettepe niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Dergisi, 26: 120-140.
Toprak, Zafer (1995), Trkiye'de Aydn, Ulus-Devlet ve Poplizm, en,
Sabahattin (Der.), Trk Aydn ve Kimlik Sorunu (stanbul: Balam Yaynlar):
39-81.
Vandermotten, Christian ve Pablo Medina Lockhart (2000), An Electoral
Geography of Western Europe, GeoJournal, 52 (2): 93-105.
Vardar, Deniz (2002), Fransada Ulusal Cephe ve Trkiyede MHP, ngider,
Seyfi (Der.), 18 Nisandan 3 Kasma MHP (stanbul: Aykr Yaynclk).
Vierhaus, Rudolf (1968), Conservatism, Wiener, Philip P. (Der.), Dictionary
of the History of Ideas (New York: MacMillan).
-
Mustafa ULUAKAR Alternatif Politika, 2018, 10 (3): 349-373
373
Wysocka, Olga (2009) Populism in Poland: In/visible Exclusion, Freeman,
Lauren (Der.), In/visibility: Perspectives on Inclusion and Exclusion, IWM
Junior Visiting Fellows' Conferences, Vienna: Vol. 26, http://www.iwm.at,
(03.01.2018).
Yavuz, M. Hakan (2009), Secularism and Democracy in Turkey (Cambridge:
Cambridge University Press).
Ylmaz, Rasih (1998), Toros Yzl Adam (stanbul: Tima Yaynlar).
Zrcher, Erik Jan (2003), Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ve Siyasal
Muhafazakrlk, idem, Ahmet (Der.), Modern Trkiyede Siyas Dnce -
Muhafazakrlk, Cilt: 5 (stanbul: letiim Yaynlar): 40-53.