OZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ

JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

ORTIQOV TOHIRJON

ROMANOVA SANOBAR

«MUZÍKANÍ OQÍTÍW

METODIKASÍ» páni ushın (OQÍW QOLLANBA)

(Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları ushın oqıw qollanba)

5111100-Muzıka tálimi bakalavr tálim baǵdarı

NÓKIS – 2019

2

UDK: 373.167.1:78

BKK 74.268.4

O81 R.75

Avtor: Ortiqov Tohirjon, Romanova Sanobar Erejepovna “Muzıkanı oqıtıw metodikası” páni ushın

“Muzıkanı oqıtıw metodikası” oqıw qollanbası (Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları ushın oqıw

qollanba) ., Nókis.: 2017. - 250 bet.

Ushbu o’quv qo’llanma 5111100 - «Musiqa ta’limi» bakalavr ta’lim yo’nalishidagi talabalar

uchun tayyorlangan. Uning maqsadi – oily va o’rta maxsus o’quv yurtlarida musiqa fanini o’qitishning

nazariy va uslubiy muammolarni tadqiq qilishdan iborat. Bu ish “Musiqa o’qitish metodikasi” o’quv

qo’llanmasi bo’yicha qoraqalpoq tilidagi ilk o’quv adabiyot sanaladi. O’quv qo’llanma talabalar, yosh

musiqa fani o’qituvchilari, shuningdek, musiqa o’qitish metodikasi masalalariga qiziqqan barcha

kitobxonlarga mo’ljallangan.

Учебное пособие предназначено для студентов, обучающихся по направлению

бакалавриата 5111100-«Музыкальное образования». Целью данного издания является изложение

теоретических и методических вопросов преподавания музыки в высших и средних специальных

учебных заведениях. Книга представляет собой первый опыт написания учебного пособия по

дисциплине «Методика преподавания музыки» на каракалпакском языке. Данное учебное пособие

адресовано студентам вузов, молодым преподавателям музыки, а также большому кругу

читателей, интересующихся вопросами методики преподавания музыки.

The manual is intended for about muzical education of the bachelors degree. 5111100-“Muzic

edication” students eurolled in the speciality of bachelor degree. The main aim of this mannal is problems

of teaching theory and methods of music in higher and specialized secondary edicational institutions. The

book “Teaching methods of music” is a first writing experience in karakalpak language. The manual is

addressed to students of higher educational system, young teachers of music and also wide range of

readers, who is interested in the problems of teaching methods of music.

Bul oqıw qollanba 5111100-«Мuzıka tálimi» bakalavr tálim baǵdarında oqıp atırǵan talabalar

ushın tayarlanǵan. Baspanıń maqseti – joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında muzıkanı oqıtıwdıń

teoriyalıq hám metodikalıq mashqalaların izertlew bolıp tabıladı. Jumıs “Muzıkanı oqıtıw metodikası”

oqıw qollanbası qaraqalpaq tilinde jazılǵan birinshi oqıw ádebiyatı bolıp esaplanadı. Oqıw qollanba

talabalar, jas muzıka páni oqıtıwshıları, sonday-aq, muzıkanı oqıtıw metodikası máselelerine qızıǵıwshı

keń kitap oqıwshılarına arnalǵan.

Juwaplı redaktor:

S.Tajetdinova - Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, “Muzıkalıq tálim”

kafedrası baslıǵı, docent

Pikir bildiriwshiler:

N.V.Hámlixójayev – Samarqant mámleketlik universiteti “San’atshunoslik” fakulteti, “Muzıka teoriyası,

tariyxı hám dástúriy atqarıwshılıq” kafedrası baslıǵı, iskusstvotanıwshılıq ilimleriniń kandidatı, docent.

Murodjon Nasriddinov – Andijan mámleketlik universiteti, Muzıkalıq tálim kafedrası baslıǵı, docent.

I.Jumaniyazov –Nokis mádeniyat hám kórkem óner kolleji oqıtıwshısı, docent.

S.Shınnazarova – Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı, “Baslawısh tálim”

kafedrası baslıǵı, filologiya ilimleriniń kandidatı.

3

KIRISIW

Мámleketimizde hár tárepleme bárkamal awladtı tárbiyalap kamalǵa

jetkeriw ushın bárlıq múmkinshiliklerdiń jaratılıwı - jaslar siyasatı tarawında

ámelge asırılıp atırǵan tereń oylanǵan hám ámelge asırılıp atırǵan wazıypalardıń

nátiyjesi. Biz ushın jaslardıń erkin pikirlewshi shaxs sıpatında jámiyetten óz ornın

taba alıwı Watanımız hám xalıqımız mápleri ushın bar kush hám imkaniyatlardı

qollawında tálim tárbiya jumısları eń áhmiyeti.

Jaslar tárbiyasında hár bir pedagog óz pánin sonday-aq, muzıka mádeniyatı

pánin jaslarǵa úyretiw procesinde pánniń ózine jarasa quramalılıǵı menen

oqıwshılardı maqsetke qaray tárbiyalap, qáliplestirip baradı. Sabaq otiw principlerin

onıń aktiv metodların islep shıǵadı hám úsınadı.

Muzıka oqıtıwshısı muzıka páni arqalı oqıwshılardı dóretiwshilikke, erkin

pikirlewge, estetika hám ádeplilik mádeniyatına úyretedi. Pedagogtıń tiykarǵı

maqseti oqıwshı bilimin sana sezimlerin rawajlandırıw, sheberligin qáliplestirip

barıw bolıp olardı mánawiyatlı insan bolıwın da kómeklesedi.

Búgingi kúnde joqarı oqıw orınlarında tiykarǵı pedagogikalıq tálimniń

rawajlanıwınıń metodikalıq wazıypaların ámelge asırıw, nátiyjeli pedagogikalıq

texnologiyalardı qollanıwǵa baǵdarlanǵan ilimiy izertlew jumısların alıp barıw,

bilimli hám ziyrek talabalardı, jas pedagoglardı ilimiy pedagogikalıq jumıs menen

shúǵıllanıp, oqıtılıp atırǵan pánlerdiń nátiyjeliligi menen metodikalıq jumıs alıp

barıwın talap etedi. Sonday-aq, bolajaq muzıka oqıtıwshısı muzıkanıń elementar

teoriyasınan alǵan bilimlerın ámelde qollana bilıwi ushın, álbette, onı oqıtıw

metodikasınan hám belgili pedagogikalıq qabiletke iye bolıwı shárt. Qolıńızdaǵı

usı “Muzıkanı oqıtıw metodikası” oqıw qollanbası bolsa oqıtıwshılardıń kásiplik

ámeliyatına hám jumıs barısına jaqsı kómekshi bólip xizmet etedi.

Bul pán talabalar ushın muzıka oqıtıwshısı bolıp jetisiw barısında III-IV-kurslar

aralıǵında eń kerekli hám zárúr bolǵan tiykarǵı pán elementleri hám ózbetinshe

jumıs alıp barıw hám shólkemlestiriwde járdemshi tiykarǵı qural (ádebiyat) bolıp

xızmet etedi.

4

“Muzıkanı oqıtıw metodikası” páni ushın bul “Muzıkanı oqıtıw metodikası”

atlı oqıw qollanba Respublikada ózbek tilinde Nizamiy atındaǵı TDPU Muzıkalıq

tálim kafedrası docenti G.Sharipova hám NamDU Muzıkalıq tálim kafedrası

docenti T.Ortiqovlar tárepinen baspadan shıǵıp oqıw orınlarında, sonday-aq,

ulıwma bilim beriw mekteplerinde, joqarı oqıw orınlarında paydalanılıp kelmekte.

Sonday-aq, bolajaq muzıka oqıtıwshıları tayarlawshı qaraqalpaq tilinde tálim

beriwshi Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları muzıka tálimi baǵdarında

paydalanıwda qaraqalpaq tilindegi Muzıka oqıtıw metodikası páni ushın oqıw

qollanba joq. Úsı zárúrlikten kelip shıǵıp, bul “Muzıkanı oqıtıw metodikası” oqıw

qóllanbası NamDU Muzıkalıq tálim kafedrası oqıtıwshısı docent T.Ortiqov

tárepinen 2010 -jılı jazılıp baspadan shıqqan “Muzıka oqıtıw metodikası” oqıw

qollanbasın razılıǵı menen qaraqalpaq tiline awdarıp, ózgerisler hám zamanagoylik

kiritip, óziniń ilimiy metodikalıq tájiriybeleri tiykarında jańalap qayta ózlestirildi.

Bunday jumıslar elimizdiń ǵarezsizligi sebepli ámelge asırılıp, talabalar óz

ana tilinde oqıw qollanbalarǵa iye bolmaqtalar.

Mámleketimizde búgingi kúnde ádebiyatlardan orınlı paydalanıw, onıń

sıpatı haqqındaǵı máseleleri alǵa qoyılmaqta. Búl oqıw qollanba bunday

jumıslardıń nátiyjesı bolıp qaraqalpaq tilinde tálim alıp atırǵan bolajaq muzıka

oqıtıwshıları óz tilinde erkin muzıka oqıtıwdıń sırların tereń úyrenip, bilimlerdi,

oqıtıwshılıq sheberliklerin ózlestirip aladı hám olardı jámlep keleshek puqaraları

bolǵan balalarǵa tálim-tárbiya beredi.

Bul oqıw qollanba bes báptan quralıp, birinshi bápta muzıka kórkem

ónerinıń ahmiyeti, muzıka pánin oqıtıwda ulıwma bilim beriw mekteplerinde

sabaq barisın sholkemlestiriwde muzıka oqıtıwshısınıń alıp baratuǵın tálim –

tárbiyalıq isleri, oqıtıwdıń hár qıylı metodları, oqıwshılardıń bilim, tájiriybe hám

kónlikpelerin qáliplestiriwde hám de bahalaw haqqında pikirleri berildi.

Ekinshi bapta muzıkalıq jumıs turlerine ayrıqsha toqtalıp ótilıp ásırese, bul

bápta muzıka tıńlaw jumısı haqqında pikir júritilip, oqıwshılarda muzıka qábiletin

qáliplestiriw boyınsha túsınikler berilgen.

5

Jámáát bolıp qósıq atqarıw jumısın ashıp beriwde mektep oqıwshıları dawıs

apparatlarınıń dúzilisi, onıń islew ólshemleri hám gigienası haqqında,

oqıwshılardıń vokal–xor tájiriybelerin rawajlandırıw hám dawısların qáliplestiriw,

jámáát bolıp atqarıwdıń mazmunı hám ahmiyeti haqqında, qósıq tańlaw hám

úyreniw metodları boyınsha túsınikler berilgen.

Muzıka sawatın úyretiwdıń baslanǵısh dawiri haqqındaǵı temadan muzıka

sabaqlarında notaǵa qarap qósıq atqarıwǵa shekem bolǵan temalar oqıwshılardıń

muzıka sawatlılıǵin asırıwǵa járdem beredi.

Sonday-aq, sabaqta muzıkalıq ritmikalıq háreketler, balalar sáz ásbaplarında

shertiwge hám birge atqariwǵa úyretiw, sabaqta muzıka dóretiwshilik jumısı

haqqındaǵı temalar da usı bápta orın iyelegen.

Úshinshi hám tórtinshi báplarda muzıka sabaqlarına tayarlıq, sabaqtı

shólkemlestiriw hám ótkeriw, sabaqlardı rejelestiriw, olardı esapqa alıw, muzıka

sabaqları haqqında tereń túsınikler keńnen sawlelengen.

Besınshi bápta klasstan tısqarı hám mektepten tısqarı muzıkalıq tárbiya,

oǵan qoyılǵan pedagogikalıq talaplardı keń ashıp beriwge háreket etildi.

Qollanbada maǵlıwmatlar belgilengen kólemde úsınılıp, muzıkalıq hám

pedagogikalıq sózliklerdiń mazmunın túsinip jetiw ushın glossariy hám hár bir

temaǵa, baplarǵa qısqa bayanlawshı juwmaqlar jazılǵan.

Bul oqıw qollanba joqarı hám orta arnawlı oqıw orınlarında, ulıqma bilim

beriwshi mektepleri muzıka páni oqıtıwshıları, muzıkanı oqıtıw metodikasın tereń

úyreniw hám muzıka pánin ózlestiriwde xızmet etedi.

6

I BAP. ULÍWMA BILIM BERIW MEKTEPLERINDE MUZÍKALÍQ

TÁRBIYANÍŃ TIYKARǴI MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ

§1. INSAN RAWAJLANÍWÍNDA

MUZÍKA KÓRKEM ÓNERINIŃ ÁHMIYETI

Muzıkalıq tárbiya insandı gózallıqqa jetekleytuǵın bir qural bolıp, ol

insannıń estetikalıqalıq hám emociyalıq ózgesheliklerin qáliplestiredi. Haqıyqıy

muzıka shıǵarmaları zamannıń estetikalıqalıq-ádeplilik hám siyasiy ideyaların

ulıwmalastıradı.

Insan ómirin kórkem ónerisiz kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Kórkem óner

adamlarǵa tek mánawiy azıq berip ǵana qalmastan denenıń fizikalıq kamalatqa

erisiwinde de zárúr orın iyeleydi. Muzıka kórkem ónerinıń ádeplilik – estetikalıq

tárbiyadaǵi rolin tuwrı sezip, onıń jas awlad tárbiyasındaǵı ahmiyetin umıtpaw

tiyis. Muzıka gózzallıq - insannıń mánawiy kórinisiniń qáliplesiwindegi kerek

bolǵan baza.

Muzıka gózzallıqqa umtılıw, estetikalıq zárúrligi tuwma ózgeshelik emes. Ol

insanda miynet hám dógerek-átıraptaǵı álem tásırinde payda bólǵan. Sırtqı álemdi

ózgertiw menen insannıń ózi de ózgerip baradı, bunda tek ol fizikalıq tárepten

rawajlanıp qalmastan, balki mánawiy tárepten de rawajlanadı. Insannıń mánawiy

qabileti hám dáslep, estetikalıq sezimi áste-aqırın rawajlanıp, tárbiyalanıp baradı.

Muzıka kórkem óneri - ómir hám turmıstı bilıw, adamlardı tárbiyalawdıń

qudiretli quralı. Biraq, onıń biliw hám tárbiyalawdaǵı xizmet dárejesi insanǵa

estetikalıq, kórkemlik tárepten tásır etiw kúshine baylanıslı boladı.

Muzıka kórkem óneri insannıń belgili bir túri bolıp, ónıń wazıypası

jamiyetke estetikalıq xızmet kórsetiw. Sol mániste onıń ornın hesh bir nárse basa

almaydı. Muzıka sociallıq turmıstıń bárlıq tarawlarında jedel tezlikte orın aladı.

Solay etip, waqiyalıqqa bolǵan estetikalıq múnásebet kompozitorlar tárepinen

jaratılǵan muzıka shıǵarmalarında, miynette, kúndelikli turmısta hám adamlar

múnasebetine alıp kiriletuǵın kórkem tiykarlarda kórinedi.

7

Hár bir kórkem-óner túri sıyaqlı muzıka óneri de júdá erte zamanlarda,

adamlar úńgirlerde jasap, tas qurallarınan paydalanıp, haywan terilerin jabınıp

júrgen ótmish dawirlerinde payda bolǵan, yaǵnıy barlıq jaralǵannan payda bolǵan.

Ol adamlardıń mánawiy dúnyası sheklengen, tili kambaǵal, átiraptaǵı waqiya –

hádiyseler haqqındaǵı oy-órisleri júdá anıq emes edi. Biraq solarǵa qaramay

muzıkalıq shıǵarmalardı, olar “jabayı” jaǵdayda bolsa da áne sol adamlar jaratqan.

Kórkem ónerdiń barlıq túrleri mıńlap jıllar ilgeri payda bolǵan. Kórkem-

óner qanday da bir ǵana jerde emes, al bir neshe materiklerde, turli keńlikler,

geografiyalıq jaǵdaylarda payda boldı. Jar taslardaǵı oǵada erte zaman kórinisleri

Afrikada da, Ispaniyada da, Onega kóli jaǵalarında, Qıtayda da tabıldı. Áyyemgi

Greciyada "muzıka menen emlew ilimi" keń rawajlanǵan. Máselen: matematik

hám filosof Pifagor muzıkanı insan ruwxına hám denesıne hár tárepleme dárman

bolatuǵın qural sıpatında usınǵan. Aytıwlarına qaraǵanda, Iskender Zulqarnayın da

kóp jumısların muzıka ırǵaqları menen orınlaǵan eken.

Xalıqımız jaratqan muzıkalıq miyrasınıń tereń tamırları judá uzaq ásırlerge

barıp taqaladı. Ata-babalarımız gózzal suwretlew óneri sebepli bizge shekem jetip

kelgen miyraslar ózbek hám qaraqalpaq, qońsı xalıqlar sázları hám muzıkası erte

zamanlardan baslanǵanlıǵin kórsetedi.

Ertedegi Afrasiyabta alıp barılǵan qazılmalarda qolında surnay uslaǵan

haykelshe tabılǵan. Ilimpazlar bul háykelsheni bizge shekem dáslep III-I-ásırlerde

jaratılǵan dep boljamaqta. Ayrıtas ataması menen ilimde belgili bólǵan qádirli

estelikler, Sultan Wayis tawınıń kun shıǵar etekleri baslanatuǵın tekisliktegi

Topıraq qaladan arfa sázın shertip ótırǵan hayal suwreti tusırilgen tabılmalar

ilimpazlardıń pikirinshe III-IV ásırlerge tiyisli.

VIII-XII ásırlerde Shıǵıstanıwshılıq tarixında "Shıǵıs yamasa musırman

Renessansı" dawiri dep at alǵan dawir Shıǵısta Orta ásırlerdegi barlıq

rawajlanıwlardıń eń joqarı shóqqısı esaplanadı. Abu Yusıp Yaqıp ibn Ishaq al-

Kindiy, Abu Nasr ibn Muhammad al- Farabiy, Abu Ali ibn Sıno hám basqalar sol

dawirdıń ájayıp wakilleri bólǵan. Al-Farabiydıń muzıkaǵa baǵıshlanǵan "Kitap ul-

musıqiy al-Kabir" ("Muzıka haqqında úlken kitap") shıǵarmasında jazılıwınsha,

8

muzıka haqqındaǵı pán ámeliy hám teoriyalıq tarawlardan ibarat. Birinshisi

muzıkalıq ásbaplar járdeminde muzıkalıq shıǵarmalardı atqarıwǵa tiyisli. Ekinshisi

bolsa, namalardıń kelip shıǵıwı hám shıǵarmalardı jaratıw qaǵıydaların úyrenedi.

Farabiydıń aytıwınsha, kórkem-óner, sonday-aq, muzıka ilahiy sawǵa emes,

balkim insan dóretiwshiliginıń nátiyjesi. Onıń wazıypası insanǵa óz intellektual

hám ádeplilik sıpatların qáliplestiriwde páydalı bolıwınan turadı.

Muzıka haqqında Ibn Sıno ózinıń bes shıǵarmasında jazǵan. Bul "Kitob

ash-shifo", ("Shıpa kitabı") atamasındaǵı kóp betli enciklopediyalıq shıǵarmanıń

muzıka haqqındaǵı bólimi. Ibn Sınonıń aytıwınsha kórkem-óner, sonday-aq,

muzıka-bul ilim páni esaplanadı. Bunnan kórkem-ónerdıń "aqıl menen túsıniw"

yamasa "zatlardı bilıw" mazmunı kelip shıǵadı. Ibn Sıno muzıkanıń tárbiyalıq

mazmunın ayrıqsha aytıp ótken. Bunda kórkem-óner quralı arqalı estetikalıq

sezimdi tárbiyalawǵa tiykarǵı itibar berilgen. Ullı ilimpázdıń aytıwınsha, shaxstı

hár tárepleme jetilistiriw ushın eki tárepleme - fizikalıq barkamallıq ushın fizikalıq

shınıǵıwlar, mánawiy rawajlanıwı ushın muzıka hám basqa kórkem óner túrleri

arqalı tásır etedi.

Poeziya mulkinıń sultanı Alisher Nawayı názik talǵamlı, joqarı bilim iyesi

sıpatında muzıkanı súyip tıńlar, jurekten zawıq alar edi. Shayır talantlı kórkem-

óner xızmetkerlerine hámiyshe ǵamxorlıq etti, jaslardıń kamalatı ushın tınbay

miynet ettı. Insannıń kamalatqa erisiwinde tiykarǵı rol óynawshı qurallardan biri –

muzıka kórkem-ónerınen quwanısh alıw dep bildi. "Muzıkanı túsıne almaǵan

shayır yarım shayır”,-degen edi Nawayı. Bul sóz shayır estetikalıq kózqaraslarınıń

mazmunın anıq kórsetedi.

Xalıqımız túrmısındaǵı quramalı tariyxıy sharayatlar mádeniyat hám

turmıstıń feodal qaǵıydaları sheńberinen tısqarıga shıǵıw múmkinshiligin

bermegen. Ásırler dawamında jiynalǵan ápiwayı hám mánawiy baylıqlardı

basqınshılar iyelep alǵan yamasa joq etip taslaǵan. Qılısh hám zórlıq xalıqımızdıń

kóplegen mádeniy baylıqların joq etip jiberdi. Biraq solarǵa qaramastan, dawirler

ótip, tariyxiy asırımlar asıp xalıqtıń qımbatlı mádeniy miyrası usı kúnlerge shekem

jetip keldi.

9

Sanalı miynet procesınde insan oy-órısı qáliplesti hám rawajlandı. Sezim,

keypiyatlardı túsındiriw-muzıkanıń eń kushli ózgesheliklerine aylandi.

Adamnıń sezim, keypiyatı óz-ózinen kórinbeydi. Insannıń sezim hám

keypiyat orayı - real ómir hám turmıs. Biz túrmıs jaǵdayı tásırine qaray

qayǵıramız, yamasa quwanamız, ashıwımız keledi, yamasa quwanıshımız

ishimizge siymaydı, ókpeleymiz. Sonday-aq, eger muzıka bunday sezimlerdi

túsındirer eken,-demek, ól waqiyanı sawlelendiredi. Biraq muzıka mazmunın tek

belgili bir sezimler nátiyjesınen quraladı dep aytıwǵa bolmaydı. Muzıka, sonday-

aq, pikirlerdi ózinde jámlewge de iye.

Muzıkalıq miyrastı saqlap qalıw túsıniginıń mazmunı sonday-aq, ótmish

ideyaların kóz-kóre tákirarlaw hám saqlaw emes, balkim onı sanalı dunyaǵa kóz

qaras hám insaniyat mápleri tiykarında rawajlandırıw, kritikalıq ózlestiriw hám

dóretiwshilikti qayta kórip shıǵıw zárúrligin bildiredi.

Kompozitorlarımız xalıqtıń muzıka kórkem-ónerın dóretiwshilik jaqtan

úyreniwi nátiyjesınde xalıqımız mádeniyati ǵaziynesıne biybaha miyras bólıp

qosılǵan kórkem-óner shıǵarmaları payda boldı. Gózallıqqa umtılǵan hár bir insan

qalibinen, jurek tórinde orın alǵan qósıqlar kompozitorlar dóretiwshiligin

qáliplestiriwde fundamental tiykar sanaladı.

Solay etip, muzıkalıq waqiyalıqqa ayrıqsha, tek oǵan say formada

sawlelendiredi, jámiyet hám zamannıń tiykarǵı ideyaların, insanlar

múnásebetindegi eń kerekli nárselerdi túsındiredi. Muzıka waqiyalardı filosofiyalıq

ulıwmalastırılǵan jaǵdayda ańlaydı. Hár bir kompozitor dóretiwshiliginde ol jasap

atırǵan zamannıń, dawirdıń qanday da bir ózgesheligi óz mazmunın tabadı.

Muzıkanıń adamlarǵa tásıri oǵada kushli bolıp, sebebi ol insan sezimlerin ózine

shaqıratuǵın, joqarı emocional kórkem-óner túri.

Muzıka insanǵa ilgeri onsha belgili bolmaǵan ajayıp joqarı sezimlerdı ashıp

beredi, ól insandı ózgertip juberiwge, onıń qálbin náziklestiriwge, ruwxıy jaqtan

bayıtıwǵa kúshi jetedi. Sonıń ushın da muzıkanı insan tabiyatındaǵı barlıq jaqsı

sezimlerinıń aynası dep biykarǵa aytpaǵan. Muzıkanı suygen insan ruwxıy jaqtan

bay bolıp, mánawiyatı joqarılaydı.

10

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka kórkem-óneri basqa kórkem-óner túrlerinen qanday ózgesheligi

menen ájıralıp turadı?

2. Muzıka miyrasımızǵa baylanıslı sızde qanday pikirler bar?

3. Qanday muzıka janrın jaqtırasız, sebebini aytıp beriń.

§2. MUZÍKA MEKTEPTE PÁN SÍPATÍNDA

Hár qanday pán tabiyat, jamiyet hám sezim rawajlanıwınıń obektiv

qaǵıydaları tuwralı bilimlerdiń juwmaǵınan, jámlesiwinen, isenimli hám

ulıwmalasqan bilimler diziminen turadı. Hár qanday pánnıń ajıralıp turıwı hám

normativ iskerlik kórsetiw ushın onıń ózinde jeke túsıniktiń barlıǵı belgili shárt

bolıp esaplanadı. Tárbiya, tálim hám oqıtıw pán sıpatındaǵı pedagogikanıń tiykarǵı

túsınigi.

Tárbiya social múnásibettiń sonday bir túri bolıp, onda shaxsqa baǵdarlaǵan

jaǵdayda qáliplestiriw maqsetinde bir túrdegi adamlar basqa birewlerge tásır

ótkeredi.

Tálim - tárbiyanıń sonday bir tárepi bolıp, ol insaniyat tóplaǵan ilimiy hám

mádeniy qadiriyatlar dizimin óz ishine aladı. Tálim hám tárbiya túrli jollar arqalı

alınadı.

Oqıtıw insannıń social-tariyxıy tájiriybesi belgili táreplerin arnawlı

tayarlanǵan shaxs basshılıǵında (oqıtıwshı, tárbiyashı, professor, instruktor

basshılıǵında) oqıwshılar tárepinen ózlestirilıw procesı, aǵartıwshılıq, tárbiyalıq

hám rawajlandırıwshı funkciyaların birgelikte orınlawshı process.

Muzıkalıq tárbiya metodikası pedagogika ilimleriniń dizimine kirip, ónda

ayrıqsha orın iyeleydi. Muzıkalıq tárbiya maseleleri házirgi zaman

pedagogikasında tárbiyanıń ulıwmalıq shınıǵıwaları menen baylanıslı jaǵdayda

qaraladı.

11

Muzıkalıq-estetikalıq tárbiya - muzıka tárbiyasına qaraǵanda ádewir keń

túsınik. Bul proceste muzıka sabaǵı kerekli orın iyelleydi, lekin ayrıqsha orın

tutpaydı. Muzıkalıq tárbiyada muzıkanı túsıniw kónlikpelerin aktiv rawajlandırıw,

kórkem-óner hám turmıstaǵı gózzal nárselerge muhabbat sezimin hám de óz

sezimlerin muzıka tilinde dóretip kórsetiw qábiletin qáliplestiriw úlken rol

óynaydı. Muzıkalıq tárbiya haqqında oǵan keń pedagogikalıq túsinik bergen

jaǵdayda aytılatuǵın bolsa, tálim-tárbiya orınları sistemasında ámelge asırılatuǵın

putkil oqıw-tárbiya procesınıń qanday da maqsetke say aldinnan qoyılǵan jaǵdayda

shólkemlestirilıwi túsıniledi. Belgili maqsetke qaratılǵan, jaqsı shólkemlestirilgen

muzıkalıq tárbiyanıń maqseti miynet hám sociallıq iskerlikke hám Ana Watandı

bárhama súyiwge tayar bolǵan, hár tárepleme hám garmoniyalıq rawajlanǵan jeke

insandı jetilistiriwden turadı.

Muzıkadaǵı gózzallıqtı aktiv túsıniw ushın sanamızdı jumsawımız talap

etiledi. Muzıka dóretiwshiliginde hám nátiyjesınde intellektual tiykardı payda

etiwden hesh qashan juz burmaw kerek. Muzıkanı tıńlawda ol yamasa bul jaǵdaydı

sezip bastan keshiriw emes, balkim esitip yamasa túsınip atırǵan materialdı bir-

birinen ajıratamız, tańlaymız, bahalaymız hám pikir júritemiz.

Muzıkalıq túsınikti hám sezimdi tárbiyalaw, muzıkalıq qábiletlerdi

rawajlandırıw bárhama aqıliy hám ádeplilik tárbiya menen óz-ara tásırde boladı.

Muzıkanı túsıniw gózzallıqtı seziwden kóbirek aylanıstı qamtıwdı,

gózzallıqti seziw bolsa, óz náwbetinde muzıkalıq túsınikke iye bolıwdıń túrlerinen

biri. Barlıq gózzal nárselerdi muzıkalıq túsıniw múmkin, biraq bárshe muzıkalıq

túsınilgen nárseler gózzal bola bermeydi.

Gózzallıqta waqıyanıń jaqsı tárepleri óz mazmunına iye. Turmısta waqıya

hám hádiyselerdıń muzıkalıq túsıniwimizde hár túrli ruwxıy keypiyatlarǵa tussek,

gózzallıqtıń parqına barıwımızda bolsa, tek ráhátlenemiz.

Sonday-aq, haqıyqıy muzıkalıq talǵamǵa iye bolıw sol insannıń belgili

ózgesheliklerinıń biri. Sebebi, talǵamda ol yamasa bul adamnıń ruwxıy álemi

kórinedi. Demek, salamat talǵam ushin gúresiw - shaxstıń insanıylıq pázıyleti

ushın qayǵırıw. Muzıkalıq talǵamı kámil bolǵan oqıwshı tek kórkem-óner iyelerin

12

túsınetuǵın bolegi ǵana emes, ol turmıs gózzallıqların qaysı formada-tabiyatta ma,

ádepte me, miynette me yamasa átiráptaǵı nárselerde me, nelerde kórinbesın onı

qádirleytuǵın boladı. Ol barlıq ideyalıq hám ádeplilik penen jamanlıqqa qarsı

turıwǵa tayar turadı.

Oqıwshılardı estetikalıq ruwxta tárbiyalawda olardıń kórkem talǵamın

ósıriwde ádebiyat hám kórkem-ónerdıń rolı úlken. Sebebi, balalarda ádeplilik

ólshemin qáliplestiriwde, turmısqa aktiv múnásibette bolıw sıyaqlı ózgesheliklerin

kúsheyttiriwde muzıka kórkem-óneriniń múmkinshilikleri judá keń. Kórkem óner

oqıwshılarda joqarı ınsaniylıq sezimlerin arttırıwı menen birge, olardıń mánawiy

rawajlaniwında da nátiyjeli tásır etedi.

Házirgi zaman muzıka sabaǵı muzıkalıq tárbiya hám tálimnıń ózine say

wazıypaları menen bir qatarda óz aldına tómendegi wazıypalardı da qoyıw kerek.

Mektepte muzıkalıq tárbiya sisteması kóp elementlerden quraladı, bular:

muzıka sabaǵı, muzıkada klassta hám mektepten tısqarı muzıkalıq tárbiya, vokal

hám xor studiyaları hám de dógerekleri, vokal hám sáz ansamblleri, muzıka

mektepleri hám basqa. Bul sistemada ulıwmalıq maǵlıwmat oǵada úlken orın

iyeleydi. Tárbiyalawshı hám rawajlandırıwshı qurallardıń derlik barlıǵı muzıkalıq-

estetikalıq órtalıqtı quraydı, bul sharayatta oqıwshılardıń muzıka tarawındaǵı

qızıgıw hám mútájlikleri payda boladı. Mektepte muzıka sabaǵı estetikalıq

tárbiyanıń bir bólegi bolıp, ol tiykarınan mektep oqıwshılarınıń mánawiy

rawajlanıwına qaratılǵan boladı. Muzıkalıq-dóretiwshilik qábiletlerin

rawajlandırıw hám bayıtıw, muzıkanı túsıne alıw tájiriybelerin qáliplestiriw,

muzıka kórkem ónerine qızıǵıw menen qaraw, oqıwshılardıń kórkem háweskerligi

tereń oylanǵan hám izbe-iz sistema boyınsha ámelge asırılıwı kerek.

Muzıka sabaǵı ózine say jumıs túrleri menen: muzıka shıǵarmasın tıńlaw

hám analiz etiw, qosıq atqarıw, muzıka astında háreketler islew, muzıka

dóretiwshilikleri menen ajıralıp turadı. Sabaq procesinde bul jumıs túrlerin bir-

birinen ajıratıw múmkin emes, sebebi olar bir-biri menen óz-ara baylanısqan hám

bázida bir-birine sińip ketken boladı. Muzıkanı tıńlaw procesinde oqıwshılar

belgili ólshemde muzıkalıq-teoriyalıq bilimler aladı, muzıka tıńlaw qábileti

13

tájiriybesın toplaydı, olarda bir waqıttıń ózinde analizlew tájiriybeleri qáliplesedi.

Jámáát bolıp qosıq aytıwda qosıqshılıq dawısı hám de muzıka tıńlaw qábiletinıń

barlıq komponentleri (joqarı dawıs, ritmika, dawıslar birligi, tembr) rawajlanadı.

Xor bolıp qosıq aytıw, balalar muzıka ásbapların shertiw, muzıka járdeminde

háreket etiw improvizaciya (erkin dóretiwshilik etiw) dawamında atqarıwshılıq

tájiriybelerinıń rawajlanıwı oqıwshılardı oqıw sabaqlarınıń aktiv, paydalı,

emocional qatnasıwshılarına aylandırıp qoyadı.

Muzıka páninıń wazıypası-balalardı gózzallıqqa aktiv múnásibette bolıwǵa,

muzıkaǵa dóretiwshilik benen jantasıwǵa úyretiwden ibarat. Bularǵa qanday da

shıǵarmanı ózlestirip hám túsınip alıw tiykarında ǵana emes, balki onıń jaratılıwı

tariyxı, muzıka teoriyasınıń tiykarların, onıń rawajlanıw qaǵıydaların bilıw

tiykarında erisiliwi múmkin.

Biraq sabaqta oqıwshı iskerliginiń barlıq túrlerine muzıkanı túsıne alıw

tiykar boladı. Muzıkanı túsıniw átirápdaǵı turmıstı tolıq túsıniw hám qabıl etiw

ushın zárur, nátiyjede kórkem-óner shıǵarması hám turmıstaǵı estetikalıq nársenıń

mazmunına tereń kirip barıw qábileti mektep oqıwshı shaxsınıń hár tárepleme

rawajlanıwına járdem beredi. Muzıka sabaǵı barlıq pánler qatarında óz aldına

qoyǵan wazıypalardı sheshiwi kerek hám bul wazıypanı qanshama aktiv hám anıq

maqsetti gózlegen jaǵdayda ámelge asırsa, mektep oqıwshılarına muzıkalıq tálim

beriw dárejesi de sonshama joqarı baladı.

1. Soraw hám tapsırmalar

2. Muzıka páninıń basqa pánler menen baylanısı nelerden turadı?

3. Muzıka páninıń maqseti hám wazıypaları haqqında sóylep beriń.

14

§3. MUZÍKA SABAǴÍ

Sabaq – mekteptegi oqıw jumısınıń shólkemlestiriwshi forması bolıp, onda

oqıtıwshı anıq belgilengen waqıt aylanısında oqıwshılardıń kúndelikli toparı-klass

penen qatań tablica boyınsha shuǵıllanadı, jámáátiń bilıw iskerligine basshılıq etip,

oqıw dástúrine say ózi belgileytuǵın didaktikalıq hám tárbiyalıq wazıypalarǵa

erisiw ushın hár qıylı metodlardan paydlanadı.

Oqıtıw procesın oqıtıwshı menen shuǵıllanıwshılardıń qanday da maqsetke

qaratılǵan, izbe-izlik penen ózgerip turatuǵın óz-ara baylanısqan iskerligi dep

qaraw múmkin. Bul xızmeti dawamında shuǵıllanıwshılardıń maǵlıwmat alıw,

rawajlandırıw hám tárbiyalanıw wazıypaları orınlanadı.

Muzıka sabaǵında oqıwshı menen oqıtıwshınıń ózara múnásibet procesı jeke

baylanısqa tiykarlanǵan. Muzıka sabaǵında sózsiz barlıq oqıtıwshılardıń muzıkalıq

jumısların baǵdarlaydı hám baqlaydı. Sonday-aq, oqıtıwshılardıń arasındaǵı óz-ara

qatnasıq hám óz-ara baqlawdı qollap-quwatlaydı. Oqıtıwshınıń sabaǵındaǵı jumısı

barlıq oqıwshılardıń sabaqtıń ózinden-aq úyrenilip atırǵan bilim tiykarların iyelew,

zárúr kónlikpe hám tájiriybelerdi payda etiw ushın qolaylıq jaratadı.

Hár bir muzıka sabaǵı oqıwshılardı jańa bilimler menen bayitiwi, olardıń

sana hám bilim sheńberin keńeyttiriwi, muzıkalıq kónlikpe hám tájiriybelerin

qáliplestiriwi yamasa ilgeri uyrengenlerin qáliplestiriwi kerek. Oqıwshılar

sabaqtan-sabaqqa, teksheden-tekshege qádem qoyǵanınday, bilıwdıń sheksiz

zángisinen joqarı umtılıp baradı.

Muzıka sabaqlarında oqıwshılardı muzıka tarawında hár tárepleme

rawajlandırıw názerde tutıladı, olardıń muzıkalıq mádeniyatına múmkinshilik

jaratıladı.

Muzıka sabaǵı muzıka dóretiwshiliginıń quwanıshın ańlaw sezimin beredi,

gózallıqqa qaray umtılıw sezimin, kompozitor yamasa xalıq muzıka shıǵarmasına

sińdirilgen ádeplilik - estetikalıq mazmunınan lázzetleniw qábiletin qáliplestiredi.

Sabaqta dóretiwshilik jumıslardıń bir-biri menen bekkem baylanǵan barlıq túrleri

nátiyjeli boladı.

15

Usı waqıtta sabaq ózinıń mazmunı, metodları hám shólkemlestirilıwi menen

oqıwshılarǵa tárbiyalıq tásır kórsetip, olarda ilimiy dúnyaǵa kózqarasın,

ideyalogiyalıq isenimin, shaxstıń mánawiy sıpatların qáliplestirip úlken tárbiyalıq

qádir - qımbatqa iye bolıwı zárúr.

Sabaqta oqıwshılardı tárbiyalaw, oqıtıw, rawajlandiriw, olarǵa tálim beriw

birgelikte hám ózara qatnasıqta ámelge asırılıwı kerek. Bul muzıka

pedagogikasınıń ideyalogiyalıq úlken baǵdarlarınan biri.

Mektep oqıwshıların professional muzıka jumıslarına tayarlawdı óz aldına

maqset etip qoymaydı. Biraq muzıkanı túsıniw, onı qábıl ete alıw hám ónnan

tásırleniw qábileti hár bir oqıwsıǵa, ol keleshekte professional muzıkant bolsa da

yamasa muzıka mádeniyatınıń sonday-aq, hár qıylı formalarında muzıkalıq-

estetikalıq jumıstıń tiykarǵı bilimlerine, kónlikpe hám tájiriybelerine iye bolǵan

jaqsı tayarlanǵan tıńlawshı bólıp qalsa da, buǵan qaramastan ózine say bolıwı

kerek.

Házirgi waqıtta muzıka sabaǵına qoyılatuǵın talaplar tómendegilerden

túradı:

1. Muzıka sabaǵı tálim beriw, rawajlandırıw hám tárbiyalaw funkciyalarıńıń

kompleks túrde ámelge asırılıwın kózde tutadı. Oqıwsınıń qáliplesiwine tiyisli

barlıq táreplerine tásir ótkeredi: oqıwshınıń muzıkalıq bilimlerin asırıw menen

birge aqıllılıq qúdireti hám qábiletlerin rawajlandıradı, dúnyaǵa kózqarasın,

ádeplilik, estetikalıq, jiger ózgesheliklerin, miynetke múnasebetin qáliplestiredi.

2. Sabaq ótilıwi formasına qaray bir sistema boyınsha alıp barıladıi: belgili

baslanıwınan, sabaqtıń maqsetlerin hám wazıypaların belgilewden, muzıkalıq

materialdı túsındiriw, bekkemlew hám tákirarlawdan, uy tapsırmasın beriwden

turadı. Muzıkalıq jumıs túrleri ózara bir-biri menen baylanısqan bolıwı hám bir-

birin tolıqtırıwı kerek.

3. Sabaq ótiw ólshemine say boladı: ol tárbiyalıq tásır ótkeredi, ilimiy

túsıniw ushın qolaylı bolıp esaplanadı, muzıka shıǵarmalarınıń tereń hám sanalı

túrde ózlestirilıwine, muzıkalıq tájiriybe hám kólikpelerinıń qáliplesiwine

múmkinshilik beredi.

16

4. Sabaq mazmunı oqıw dastúrine say bólıp, ol basqa sabaqlar sistemasında

buwınlardı iyeleydi. Ilgeri qanday shıǵarma úyrenilgenin hám mektep oqıwshıları

usı sabaqtan keyin nelerdi ózlestiriw zárúrligin barhaama yadta tutıw shárt. Tek

yadta tutıw hám bilıw emes, bálkim muzıka jumısları dawamında keyin ala

úyrenilıwi kerek bolǵan bazı shıǵarmalardı aldınnan tanıstırıp ketiw jolın payda

etiw kerek.

5. Muzıka sabaqlarına tayarlıq kóriw hám ótiw waqıtında jańa

pedagogikalıq texnologiya tiykarında oqıtıw hám tárbiyalaw, zamanagóy

psixologiyalıq-pedagogikalıq hám metodikalıq qatnas jasaw esapqa alınadı.

Oqıtıwshı, sonday-aq, mekteptegi anıq jaǵdaydı: muzıkalıq sabaǵına say

zatlardı, texnikalıq qurallardı, jergilikli usıllar hám tábiyiy sharayatlardı hám basqa

nárselerdi esapqa aladı.

Muzıka sabaǵı tálim beriwden tısqarı, tárbiyalıq maqset hám wazıypalardı

da óz ishine aladı. Olar oqıw materialınıń mazmunı menen de, sonday-aq, mektep

oqıwshıları shaxsın tárbiyalaw hám kamal taptırıwǵa qaratılǵan ulıwmalıq

maqsetler menen de belgilenedi. Tárbiyalıq wazıypalar shaxstıń ádeplilik, kúshli

intellektual, emocional ózgesheliklerin qáliplestiriw menen baylanıslı bolıwı

múmkin. Sabaq oqıwshılardı tárbiyalawdıń uziliksiz procesindegı belgili bir

basqısh bolıp esaplanadı.

Oz náwbetinde sabaqtıń tárbiyalıq wazıypaları muzıkanı oqıtıw jumısın

shólkemlestiriwge hám onıń metodikasına úlken tásır ótkeredi. Máselen, shaxstıń

pazıyletleri sıpatında erkinlik hám bilim jumısın qáliplestiriw sabaqta dóretiwshilik

hám tapsırmalarǵa ozbetinshe islewdıń hár túrli formalarına kóbirek itibar

berilıwin kórsetedi.

Muzıka sabaǵınıń ózine say tárepi sabaqta muzıka tálimi wazıypalarınan

tısqarı, kórkem atqarıwshılıq wazıypaları da qoyıladı. Bul birinshi náwbette

mektepte muzıkadan tálim beriwdi aktiv forması bolǵan jámáát bolıp qosıq

aytıwǵa tiyisli. Judá eski hám tereń xalıq dástúrlerine iye bolǵan jámáát bolıp

qosıq aytıw tek muzıka qábiletlerin emes, bálkim xarakter sıpatın, dunyaqarasın,

kórkem sezimdi, estetikalıq sezimin de rawajlandıradı. Jámáát bolıp qosıq aytıw

sabaqta alıp barılatuǵın jumıslardıń túrli formaların: qosıq atqarıwdı, muzıka

17

sawatın, muzıkanı qabıl etiwdi, muzıka ásbaplarında shertilıwin, vokal

dóretiwshilikti ózinde birlestiredi.

Házirgi muzıka sabaǵınıń hár qıylı formaları hám maǵlıwmatqa baylıǵı

menen emes, balkim texnikalıq tárepinen qurallanǵanlıǵı menen de ajıralıp turadı.

Oqıw procesinıń bekkem tiykarǵa iye bolıwı haqqında házirgi waqıtta qoyılatuǵın

talaplarǵa say muzıkalıq-estetikalıq tárbiyanıń tolıq bolıwı ushın muzıka xanasında

dawıstı jazıp alıwshı hám qayta esittiriwshi magnitafon, nota toplamları, muzıkaǵa

say kitaplar, kórgizbeli qurallar, kompozitorlardıń portretleri, proyekciya

apparatları, tarqatpa materiallar, muzıka ásbapları tóplamı bolıwı kerek. Muzıka

sabaǵı júdá nátiyjeli ótiwi ushın ol tereń rejelestirilgen, dramaturgiya tárepinen

izbe-iz qurılǵan hám ásırese, muzıka menen jeterli dárejede támiyinlengen bolıwı

kerek.

Muzıka shıǵarmasınıń mazmunin túsıniw tıńlawshınıń ulıwmalıq

mádeniyatına, sonday-aq, onıń arnawlı tayarlıqqa iye ekenligine baylanıslı bolıp,

arnawlı tayarlıq óz náwbetinde tıńlawshı itibarın aktivlik dárejesıne tásır kórsetedi.

Sol nárse jaqsı belgili, muzıkadan tayarlıǵına baylanıslı bolǵan tıńlawshılardıń

túsıniwi tereńirek boladı. Muzıkanı túsınetuǵın oqıwshı kórkem seziminıń joqarı

dárejesi menen ajıralıp turadı. Muzıka formasınıń ózine say tárepin, mazmunın,

muzıkanıń rawajlanıw tariyxın túsıniw tiykarında, tıńlawshı sıpatında úlken

tájiriybege iye bolıw, muzıkalıq-dóretiw jumısları tarawında rawajlanǵan kónlikpe

hám tájiriybelerge iye bolıw tiykarında gana muzıka shıǵarmasın tolıq qabıl etiw

múmkin.

Muzıka sabaǵınıń maqseti kóp tárepten mektep oqıwshısınıń mánawiy

rawajlanıwına qaratılǵan boladı. Muzıkalıq-dóretiwshilik qábiletlerin

rawajlandiriw hám bayıtıw, muzıkanı qabıl etiw tájiriybelerin qáliplestiriw, muzıka

kórkem-ónerine qızıǵıw menen qaraw, oqıwshılardıń kórkem haweskerligi tereń

oylanǵan hám izbe-iz sisteması boyınsha ámelge asırılıwı kerek.

Jámáát, topar formasında hám jeke túrde islewdi sheberlik menen qosıp alıp

barıw sabaqtı shólkemlestiriwde tiykarǵı másele esaplanadı. Oqıwshı oqıw

tapsırmaların shólkemlestiriwi, rejelestire bilıwı hám orınlay alıwı ushın onı jámáát

bolıp ta, jeke turde islesiwge de úyretiw úlken áhmiyetke iye.

18

Hár qanday sabaq oqıwshılardıń mektep óqıwshıları oqıw jumısları ústinen

baqlap barıwdı talap etedi. Bul oqıw materialın túsındiriw hám ózlestiriw

xarakterin, oqıw hám konlikpelerdıń qáliplestiriw procesin kóz aldina keltiriw

múmkinshiligin beredi. Mektep oqıwshıları oqıw barısın analiz etiw oqıtıwshıǵa

sabaqtıń jaqsı táreplerin rawajlandırıw hám kózge túsken jaman jaǵdaylardı

kemeytiw maqsetinde óǵan tiyisli dúzetiwler kiritiw múmkinshiligin beredi.

Muzıka sabaqlarınıń wazıypası-balalardı gózallıqqa aktiv múnásibette

bolıwına, muzıkaǵa jaqsı qatnas jasawǵa úyretiwden ibarat. Házirgi zaman muzıka

sabaǵı tap áne sol wazıypanı orınlawı kerek hám bul wazıypanı qanshama aktiv

hám anıq maqsetti gózlegen jaǵdayda orınlasa, mektep oqıwshılarına muzıkalıq

tárbiya beriw dárejesi de sonshama joqarı baladı.

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka sabaǵınıń xarakterli ózgesheliklerin ashıp beriń.

2. Oqıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı hám onı ótkeriwde sabaqqa qanday

dóretiwshilik qatnasta boladı?

3. Muzıka sabaǵına qatnasıń hám onıń dúzilisın anıqlań.

§ 4. MUZÍKA OQÍTÍWSHÍSÍ

Pedagog kásibi basqa kásiplerden xarakterli belgileri menen ajıralıp túradı.

Pedagogtıń miynet páni – adam, miynettiń maqseti insandı qayta ózlestiriw,

pedagogtıń miynet quralları – onıń sóylewi, oy-órısı, kúshi, xarakteri hám basqa.

Pedagogtıń miynet sharayatları onıń mánawiy-siyasiy kelbetine qoyılatuǵın joqarı

talapları menen xarakterlenedi, onı toqtawsız óz ustinde islewge majbur etedi.

Jaqsı pedagog bárháma óz oqıwshıları hám olardıń ata - analarınıń xurmetine

erisken boladı.

Oqıtıwshı arnawlı pedagogikalıq maǵlıwmatqa iye bolǵan hám ulıwmalıq

tálim mektepte tálim hám tárbiyaǵa say belgili xızmet alıp baratuǵın insan.

Oqıwshı sózi bir qansha ulıwmalıq mániske de iye. Basqalarda bilim, kónlikpe,

19

tájiriybelerdi payda etip atırǵan, turmısta ústazlıq etetuǵın hám túrmısqa

jollaytuǵın pedagoglıq iskerlik penen shuǵıllanatuǵın barlıq adamlardı pedagoglar

dep ataydı. Solay etip, oqıtıwshı hám pedagog sınonim sózler.

Oqıtıwshılıq kásibi quramalı kásip bolıp, onıń qıyınshılıqlarınan biri -

tárbiyaǵa tiyisli jumıs nátiyjeleri tez kórinbeydi. Bul jumıs úlken sabırlılıqtı talap

etedi. Jas awladtı túrmısqa tayarlaw procesinde oqıtıwshılar aktiv qatnasadı. Olar

tájiriybeni bir awladdan ekinshi awladqa beriw menen awladlar miyrasın

támiyinleydi. Jana awladtı qanday-da maqsetke qaratılǵan jaǵdayda basqarıw hám

qáliplestiriw procesı ushıraspaǵanda jámiyet óz rawajlanıwında toqtap qalar edi.

Oqıtıwshılar - áne, sol procestıń tiykarǵı qatnasıwshıları.

Hár bir pán oqıtıwshısı sıyaqlı muzıka oqıtıwshısı shaxsınıń qádir qımbatına

baha beriw sistemasında onıń professional baǵdarı úlken rol oynaydı, onıń

negizinde pedagogikalıq iskerlikke bolǵan talap kiredi. Ol ózinde: balalarında

qızıǵıw hám muhabbattı, pedagogikalıq xızmrtke hawesti, psixologiyalıq –

pedagogikalıq ziyreklilik hám baqlawshılıqtı, pedagogikalıq ádebti, pedagogikalıq

kóz-qarastı, shólkemlestiriwshilik qábiletti, haqıyqattı, miyrimdi, talapshańlıqtı

hám shıdamlılıqtı, óz pikirine iye bolıwdı, professional jumıs qábiletin hám

qızıǵıwdı, intellektual aktivlikti, jańalıqtı seze alıw, pedagogikalıq bilimdi

ózbetinshe ámelge asırıwǵa tayarlıqtı bekkemlegen.

Muzıka bala sezimlerin, ásırese, emosional, estetikalıq sezimdi aktiv

rawajlandıradı. Muzıka bala ruwxına aktiv tásır etedi, onıń ádeplilik – estetikalıq

kelbetinıń qáliplesiwinde úlken rol oynaydı. Sol sebep oqıwshılarda insan

mánawiy mádeniyatınıń ishki bólegi bolǵan muzıka mádeniyatın tárbiyalaw

muzıka tárbiyasınıń bas maqseti bolıp turadı. Bul maqsetlerdi ámelge asırıw ushın

muzıka oqıtıwshısı aldında tómendegi wazıypalar turadı:

-oqıwshılarda muzıka mádeniyatına bolǵan qızıǵıwshılıqtı asırıw;

- muzıkalıq –kórkem sezimdi hám muzıka iskerligine talaptı rawajlandırıw;

- muzıka haqqında bilim hám tájiriybeler sheńberin payda etiw;

-muzıka jumısları procesinde kórkem dóretiwshilik, dóretiwshilik sezimlerin

rawajlandırıw;

20

- shıǵarmalardıń kórkem-ideyalıq mazmunı járdeminde balalardı ádeplilik-

estetikalıq tárbiyalaw;

- muzıka sabaqları procesinde kasip-ónerge hám miynetke háwes oyatıw.

Mine, sol wazıypalardı ámelge asırıwda muzıka oqıtıwshısınıń

professionallıq dárejesi ayrıqsha áhmiyetke iye.

Eń daslep, muzıka oqıtıwshısı óz kásibine hám balalarǵa shın júrekten

mehir qoyǵan, joqarı mádeniyatlı, dóretiwshi hám izleniwshi, ilimiy kóz qarasqa

iye bolǵan shaxs bolıwı kerek. Ol házirgi zaman ilim-texnika talaplarına say jaqsı

sabaq beriwi hám ónıń hár bir minutınan únemli paydalanıwı zárúr. Óz ústinde

islewge úyrengen, házirgi ilim-texnika rawajlanǵan hám maǵlıwmatlar kóbeygen

dáwirde olar ishinen óz páni ushın kerekli nárseni tańlap taba alatuǵın oqıtıwshı

ǵana oqıwshılardı bilıwı, ózbetinshe pikirlewı, ózbetinshe islew qábiletine iye bola

aladı.

Muzıka oqıtıwshısı jaqsı oqıtıwshı bolıwı ushın pedagogika, psixologiya,

balalar fiziologiyası, estetika hám etika teoriyası, ádebiyattı hám muzıka oqıtıw

metodikasın jaqsı bilıwi kerek. Sebebi, bular balalardıń xarakterin, nelerge

qızıǵıwı, oqıtıw procesinde qanday usıllardan paydalanıw múmkinligin belgilep

beredi.

Muzıka oqıtıwshısı muzıka mádeniyatın teoriyalıq hám ámeliy tarawlarınan

jetkilikli dárejede bilim, kónlikpe hám tájiriybege iye bolıwı kerek. Yaǵnıy ol hám

sázende, atqarıwshı, xor dirijyorı, ansambli, muzıka teoretigi, ádabiyatshısı

sıpatında jumıs islewi kerek. Muzıka oqıtıwshısı dóretiwshiligi xor sıpatında ol bir

saatlıq sabaǵına scenariy avtorı, onıń artıst-atqarıwshısı da rejissyorı da, sol

sebepli muzıka sabaǵı kórkem-óneri sabaǵı.

Oqıtıwshınıń ulıwmalıq mádeniyatı joqarı bolıwı menen birge bul kásip

ádebiyat hám kórkem-óneri tarawındaǵı bilimlerge iye bolıwdı da talap etedi.

Muzıka oqıtıwshısı pedagoglıq ádebti saqlaw kerek. Pedagoglıq ádebi oqıtıwshılıq

kásibine say ózgesheliklerden biri bolıp, oqıtıwshınıń balalar menen islew

procesinde sheberlik sıpatında payda boladı. Pedagoglıq ádebi oqıtıwshınıń ózin

tútıwı, oqıwshılar menen qatnasındaǵı professional, psixologiyalıq – pedagogikalıq

21

ózgesheliginde. Pedagoglıq ádebi – bul oqıtıwshınıń sharayatqa qaray tuwrı

pedagogikalıq jol, metod izlewi, óqıwshılar menen qatnasta ózin tutıwı yamasa

ádebi. Hár tárepleme bilimli bolǵan muzıka oqıtıwshısı hár qanday sorawlarǵa da

juwap taba aladı. Muzıka oqıtıwshısınıń sheberligi bul - pedagoglıq kásibiniń

tiykarǵı kórinisi. Sabaq procesinde oqıwshılar menen bólǵan qatnasıqta

oqıtıwshınıń sheberligi kózge túsedi. Bul oqıwshılardı muzıka pánine qızıqtıra

alıwı, olardı ózbetinshe pikirlewge hám wazıypalarnı ózbetinshe orınlawǵa úyretiw

menen baylanıslı.

Sheberlik penen oqıtıwdı oqıtıwshı sanasın ideyalıq-siyasiy baǵdarı, ónıń

ulıwmalıq-muzıkalıq mádeniyatı, bilimliligi, kásibi tarawındaǵı kónlikpe hám

tájiriybeler jıynaǵınan túradı.

Oqıtıwshı sheberliginıń ólshemi bolsa oqıwshılardıń ózlestiriliwi hám ádebi

menen belgilenedi. Ol óz ústinde tınbay jumis islese, tálim hám tárbiya tarawında

ilgeri oqıtıwshılardıń tájiriybelerin baqlap hám úyrenip, onı óz jumısına engizse, óz

pedagogikalıq sheberligin asırıp barıwı, múmkin sheber, tájiriybeli oqıtıwshı

bárhama oqıwshılar arasında joqarı abırayǵa iye bóladı, sebebi ol oqıwshılar

qálbine tuwrı jol taba aladı.

Oqıtıwshıliq kásibi ushın say ózgeshelik balalardı súyiw hám olarǵa

ǵamxórlıq etiwden turadı. Eger oqıtıwshı balalardıń qálewlerin, ishki dúnyasın

bilmese, oǵan qızıqpasa, ol oqıtıwshı bola almaydı, sebebi balalar miyriban,

kishipeyil, ashıq kewil, ózlerine húrmet hám isenim menen qaraytuǵın, talapshań

oqıtıwshılardı jaqsı kóredi.

Oqıtıwshınıń ádebi taza, iymanlı, áqıbetli hám hár tárepleme úlgili bólıwı

kerek. Onıń sırtqı kelbeti, sonday-aq, tártipli, taza bolıwı, mádeniy hám orta

kiyiniwi menen de órnek bólıwı kerek. Sonda ǵana onıń hár bir sózi oqıwshılarǵa

jaqsı kóriniwi múmkin.

Bul pázıyletlerdi bólajaq oqıtıwshı joqarı oqıw dárgayında oqıp júrgen

gezlerinen baslap-aq, iyelep barıwı kerek. Bunıń ushın joqarı oqıw ornı professor

oqıtıwshıları jámáátiniń ózi tereń bilimli, joqarı tájiriybeli hám házir juwap bolıwı

talap etiledi.

22

Sonday-aq, muzıka oqıtıwshısı bárháma izleniwde bolıwına, shıdam menen

miynet etiwine tuwrı kelıwin aytıp ótiwimiz kerek. Endi ǵana joqarı oqıw ornın

pitirip, mektepke kelgen qánigeniń moynına áne sonday júkleme wazıypa túsedi.

Biraq oqıtıwshı teoriyalıq bilimge iye bolmasa da, ámeliy tárepten onı tájiriybeli,

hár tárepleme talapqa juwap beretuǵın qánige dep bolmaydı. Ol kóbirek sabaqtı

baqlawı, oqıtıwshılardıń sabaq ótiwi metodların úyreniwi, tájiriybeli

pedogoglardan maslahatlar alıwı zárúr. Onıń mektep túrmısına tereń kirip barıwı

hám tajiriybe arttırıwı ushın mektep mánawiyatı, pedogogikalıq jámáát, xalıq

bilimlendiriw bolimi hám joqarı oqıw ornınıń ǵamxorlıǵı talap etiledi.

Soraw hám tapsırmalar

1. Oqıtıwshı shaxsına qoyılǵan talaplardı ashıp beriń.

2. Oqıtıwshı qanday professional qábiletke iye bólıwı kerek?

§ 5. MUZÍKANÍ OQÍTÍWDÍŃ PRINCIPLERI

Muzıka sabaqları ózinıń kórkemligi, qızıqarlılıǵı hám obrazli sezimlerdi

oyatıwı menen mekteptegi basqa pánlerden ajıralıp turadı. Muzıka balalardıń áńlı

hám ádeplilik tárbiyasına jaqsı tásır etedi. Kórkem tárbiya bolsa, onıń logikalıq

mazmunı.

Muzıka sabaǵınıń ishki duzilıwi muzıka tariyxi, teoriyası hám atqarılıwına

say úlgilerden-vokal-xor sabaqları, muzıka sawatı, muzıka tıńlaw, muzıka analizi

hám ádebiyatı, balalar sáz ásbaplarında shertiw, ritmikalıq háreketlerdi orınlawdan

túradı. Sonıń ushın ol aralas sabaq tipine kiredi.

Jáne muzıka basqa iskusstvo turlerinen ózinıń túsındiriw quralları, yaǵnıy

«tili» menen ajıralıp túradı. Muzıkalıq dawıslarda payda bolǵan muzıkalar

járdeminde qabıl etiledi, muzıka tek tıńlap ǵana qábıl etiledi. Muzıka - anıq hám

tolıq ólshemi menen baylanısqan iskusstvo. Atqarıp atırǵan shıǵarmanı muzıka

ritmıne sázlanıp, onıń hár bir elementin ańlap alıp tıńlanbasa, shıǵarma tolıq qabıl

23

etilmeydi. Sonıń ushın da muzıka shıǵarmaların qayta-qayta tıńlaǵanda onıń jańa

kórkemliligi ashılıp baradı.

Muzıka sabaqları pedagogikanıń didaktikalıq teoriyası hám principleri

tiykarında dúziledi. Usı principler sabaq mazmunı, metodları hám sabaqtıń

dúzilisındegi tiykarǵı talaplar hám onıń baǵdarların belgilep beredi.

Oqıtıw procesınıń tiykarǵı nızamlilıqları didaktikalıq principlerde ózinıń

anıq mazmunın tapqan.

Oqıtıw principleri degende oqıtıw tiykarındaǵı oqıw procesi hám onıń

ótkeriwdıń pútkil procesin shólkemlestiriw mazmunı, metodları, formalarınıń

tańlanıwın belgileytuǵın baslanǵısh qaǵıydaların túsıniwi kerek.

Principler ortasında ózara baylanıslı qatnas bar. Olardan birinıń buzılıwı óz-

ózinen ekinshi seziminıń buzılıwına alıp keledi.

Principlerden oqıtıw qaǵıydaları kelip shıǵadı. Qaǵıydalar oqıtıwshınıń

ayırım usılları xarakterin belgileydi hám principlerdi ámelge asırıwǵa alıp keledi.

Qaǵıydalar tek didaktika tárepinen emes, balki oqıw procesine tiyisli bolǵan jeke

metodikalar tárepinen de islep sıǵıladı.

Sanalılıq hám aktivlilik principleri. Usı princip didaktikanıń jetekshi

principi bolıp pedagogtıń basshılıǵında óqıwshılardıń sanalı hám aktivlik

prinsiplerı oqıtıw procesinde oqıwshı úyrenilip atırǵan muzıka materialların tereń

ańlawın, shıǵarmalardıń mazmunı hám mánisın túsıniwin de nátiyjede iyelegen

bilim hám tájiriybelerdi ámelde maqsetke qaray qollana alatuǵınlıǵın kózde tutadı,

sebebi muzıkalıq bilimlerdi ózlestiriw – oqıwshı sanasınıń tiykarǵı sıpatı bolǵan

bilim procesine baylanıslı. Muzıkanı sanalı qabıl etiw hám bilıw, óz nawbetinde,

shıǵarmanı kórkem nama hám logikalıq tárepten jaqsı saqlanıwın támiyinleydi.

Sonday-aq, dıqqat, qızıǵıw hám sanalı túrde úyrenilgen qosıq mazmunı hám

tıńlanǵan muzıka naması, ırǵaǵı este waqtı-waqtı menen tákirarlanıp túrılmasa da

bir ómir saqlanıp qaladı.

Muzıkanıń metodikalıq ózgeshelikleri, ondaǵı kóp dawıslılıq, qosıq

materialları, muzıkalıq kórinisler, kompozitorlar túrmısına say sánelerdi qúrıdan

qurı yadlamastan, balkim ol balalarda turli sezimlerdi, pikirlew nátiyjelerin, qıyal,

24

estetikalıq-kórkemlilik talǵamdı oyatıp, payda bolǵan qanday da obrazlar hám

ideyalar haqqında oylawǵa baǵdarlawı kerek.

Muzıkanı qabıl etiw balanıń túrmıs tájiriybesın bayıtadı, real kórinisti

kórkem sezip, bilıw qábletlerin ósiredi, pikirlew ózgesheliklerin rawajlandıradı.

Biraq, usı tájiriybe hám kónlikpeni qáliplestiriw bala sanasında uzaq rawajlanıw

barısın talap etedi. Insan muzıka shıǵarmasın qabıl etiwge kónıkken bala úlken

muzıka shıǵarmasın qabıllay almaydı. Demek, balanıń muzıka qábiletin bul

dárejege jetiw ushın úlken shıǵarmanı esitip bilıwge kerek bolǵan bilim, tájiriybe

hám kónlikpelerdi sanalı túrde aktiv ózlestiriwi kerek. Biraq bul óz-ózinen payda

bolmaydı. Bunıń ushın muzıka tárbiyasında sistemalılıq hám dawam etiwshilik

principın qollaǵan jaǵdayda balanıń oqıw materialların sanalı bilip ózlestiriwi,

bilim procesinıń aktivligin payda etiw kerek.

Sanalı múnásebet dáslep oqıtıwdıń mazmunı, sabaq beriw usılları menen

baylanıslı bolǵan bilıwdi qálewshilik sezimeriniń tuwılıwın payda etedi. Muzıka

sabaǵınıń ózi qızıqlı bólǵanında ǵana oqıwshı oqıwǵa asıǵıp túradı. Bul orında

kóp narse oqıtıwshıǵa, onıń jumıs usılı hám metodına, oqıwshılarǵa bólǵan

múnásibetine baylanıslı boladı.

Belgili muzıka shıǵarmasın atqarıp yamasa tıńlap ózlestiriw hám onnan

kórkem-estetikalıq zawıq alıp, ideyalıq bayıw ushın usı shıǵarmanı qabıl etiwge,

balanıń eń dáslep, dıqqat itibarın tarta bilıw hám onda qızıǵıw motivaciya oyata

bilıwi shárt. Bolmasa sanalılıq hám aktivlilik payda bolmaydı.

Kórkem ádebiyat, suwretlew óneri hám músınshilik shıǵarmaların, tabiyat

gózzallıǵı hám muzey eksponatların insan ózbetinshe ózinıń kórkem mútájligine

say tezlikte óqıydı hám tamasha etedi hám qabıl etedi. Biraq muzıkada bunday

múmkinshilik bolmaydı. Sebebi, muzıka tıńlawshı da, atqarıwshı da, kompozitor

belgilengen tempke sazlanıwı sol tempte atqarıw hám tıńlaw zárúr. Bolmasa

muzıka hám tıńlawshı ortasında úzilis payda bolıp, túsınip jetiw qabıllawı

buzıladı. Sonıń ushın da muzıka sabaqlarında sanalılıq hám onıń aktivliligi zárúr

rol oynaydı.

Oqıwshılardıń sabaqta sanalılıq hám aktivliligi vokal-xor tájiriybelerin

25

qáliplesiwi ushın zárúr. Bunıń ushın oqıtıwshınıń túsındiriw qurallarınıń maqsetke

saylıǵı, anıq hám aydınlıǵı, balalardıń sóz sheberligine baylıǵına saylıǵı, vokal

shınıǵıwları hám qosıqlar bolsa olardıń dawısı hám atqarıw tájiriybelerine say

kelıwi shárt. Muzıka sawatın úyreniwde bolsa sanalılıq hám aktivlik muzıkalıq

teoriyalıq hám ámeliy tárepten bilıwin hám ózlestiriwin ańsatlastıradı.

Bilıwdıń aktiv xarakterge iye ekenligi oqıw jumısında da anıq boladı.

Oqıwshılar muzıkalıq oqıw materialın tek aktiv bilıw jumısı procesinde ǵana

túsıniwi hám ózlestiriwi múmkin. Oqıwshı qızıǵıwı hám oqıwǵa degen qálewi

barlıǵı ushın ózbetinshe miynet etedi. Onıń muzıka sabaǵındaǵı aktivligi,

miynetsúyiwshiligi, bilimge umtılıwı nátiyjesınde júz beredi. Bul orında muzıka

oqıtıwshısınıń roli oqıwshıǵa óz bilim alıw waqıtın tuwrı sholkemlestiriwge

járdem beriwden, oǵan aqıliy jumıstıń racional isılların úyretiwden ibarat.

Muzıka sabaqlarında ilimiylik, sistemalılıq hám dawam etiwshilik

principi. Ilimiylik principin úyrenip atırǵan materiallar kólemi hám quramalılıq

dárejesınıń shuǵıllanıwshılardıń jası, jeke individual ózgeshelikleri, tayarlıq

dárejesıne say bolıwı talabın ańlatadı. Bul principtı ámelge asırar eken, oqıtıwshı

muzıkalıq shıǵarma, jumıs túrleri, sorawdı úyreniw ushın zárúr bolatuǵın waqıttı

anıqlaydı. Ol oqıwshılarǵa túsınikli bolatuǵın jańa túsınik, muzıkalıq terminler

kólemin, úyrenilip atırǵan jumıs túrlerin ashıp beriw tereńligin, ámeliy atqarıw

quramalılıǵın, oqıtıw metodların belgileydi.

Ilimiy bilimlerdıń tariyxiy rawajlanıwı qurap turǵan álem qaǵıydaların

azıraq túsıniwden jáne de tereńirek túsıniwge shekem kóteriledi. Ilimiy bilimler

ilimiylik ózgesheliklerin joǵaltpaǵan jaǵdayda muzıka álemin hár túrli dárejede

túsındirip beriwi múmkin. Sonıń ushın da oqıw dástúrinde úyrenilip atırǵan muzıka

shıǵarmaları oqıwshılarnıń jasına, olardı rawajlanıw dárejesıne qarap kóbirek

yamasa kemirek tereńlik penen túsındirip berilıwi múmkin. Máselen, mámleketlik

gimn barlıq klasslarda úyreniledi. Bul shıǵarmanıń ilimiy táriypi jıl sayın tereńlesip

baradı, shıǵarmanı úyretilıwinıń birinshi basqıshında júzegoylikke jol qoyılmaw

kerek.

Hár bir sabaq sıyaqlı muzıka sabaǵı da ózinıń dúzilisi de mazmunı menen

26

ilimiy tiykarda shólkemlestirilıwi zárúr. Muzıka haqqındaǵı bilimler sheńberi

muzıka tálimi hám tárbiyasındaǵı tiykar. Onda insaniyat jaratqan muzıkaǵa say

qaǵıydalar, juwmaqlar, ulıwma muzıkalıq tájiriybeler túrinde óz sáwlesin tapqan.

Olardı ózlestiriw muzıka ámeliyatı jolında bilim hám kónlikpeler payda etedi.

Muzıka sabaqları procesinde oqıw materiallarınıń balalar bilim hám

tájiriybesıne saylıǵı, balalar dawısınıń rawajlanıwı qaǵıydaların esapqa alıw, nota

qaǵıydaların tuwrı úyreniw, shıǵarmaların balalardıń qabıl etiw qábiletine say

analiz etiw hám basqalar muzıka sabaǵınıń ilimiylik principın quraydı.

Ilimiy kóz qarastı belgili bilimler sisteması tiykarında qáliplestiriw múmkin.

Sonıń ushın tálim sistemalı hám dawam etiwshi bolıwı kerek. Sabaq shaxstı

qáliplestiriwdiń tiykarǵı quralı, sistemalı ilimlerdıń tiykarǵı bazası bolıwı kerek –

tek sonday sharayıtda ǵana ol úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye boladı. Muzıka

sabaǵı óz júmıs gezeginde tálimnıń sistemalılıq hám dawam etiwshilik

principlarine ámel etkende ǵana oqıwshılarǵa sistemalı bilim beriw tájiriybelerin

sińdiriwi múmkin.

Ilimiylikti sistemalılıqsız ámelge asırıp bolmaydı. Muzıka sabaǵınıń barlıq

xızmet túrleri hám keyingi sabaqlardıń da ózara baylanısı sistemalılıqtı quraydı.

Bir túr muzıka shıǵarmasın hár qıylı jollar, metodlar, qurallar menen úyrenilıwi

múmkin. Oqıtıwshı shıǵarmanı úyreniwdıń tiyisli anıq sharayatı ushın eń qolaylı

sistemasın izlep tabıwı múmkin.

Atqarıw hám tıńlaw ushın shıǵarmalardı balalar bilimi hám tájiriybeleri,

vokal hám xor tájiriybesi dárejesıne say tańlaw hám olardı ápiwayıdan quramalıǵa,

belgiliden belgisizge qarap ózlestirip barıw principi tiykarında tártipke salıw

sistemalılıq boladı.

Sabaqtıń hár bir elementi, óz náwbetinde, hár bir sabaq náwbettegi sabaqtıń

logikalıq dawamı bolıp, pedogogikalıq maqsetlerin jáne de ámelge asırılıwı bolsa

dawam etiwshilik principi boladı.

Muzıkanı oqıtıw dawamında oqıwshı shaxsınıń sabaqqa bolǵan qábiletliligi,

miynet suyiwshiligi yamasa jalqawlıǵı, oqıwdı qálemewi, jigerliligi yamasa

bosańlıǵı, intızamlılıǵı, bilim alıwǵa qızıǵıwı yamasa qızıǵıwı joqlıǵı, az yamasa

27

tez sharshap qalıwı hám de sol sıyaqlı ózgeshelikleri payda boladı. Oqıwtıw

sisteması, eger oqıtıwshı tásır ótkeriw sistemasın aldınnan rejelestiretuǵın bolsa,

hár bir sabaqta balada jaqsı ózgesheliklerdi tárbiyalawǵa járdem beredi.

Muzıka sabaqlarında kórgizbelilik principi. Kórgizbelilik principinıń

mazmúnı oqıtıwshı úyrenilip atırǵan muzıka pánin oqıtıw haqqında oqıwshılarǵa

anıq, taza kórinis jaratıwda. Bunday kórinisler muzıka shıǵarmasın jáne de

tereńirek túsıniw ushın tiykar bolıp esaplanadı. Kórgizbelilik tek bilimler bazası

rolın orınlap qalmaydı, balkim oqıwshılardıń rawajlanıwlarına da tásır qıladı.

Kórgizbelilikti qollaw kórinis hám soylewdıń rawajlanıwına járdem beredi,

abstrakttan konkretke ótiwin ańsatlastıradı, túsıniw hám dıqqattı shólkemlestiriwge

kómeklesedi.

Kórgizbelilik principi tómendegi sharayatta ámelge asırıladı:

- kórgizbelilik sabaqtıń maqseti hám wazıypasına say keledi;

- kórgizbelilik awızeki túsındiriw menen birge qosıp alıp barıladı;

- sabaqta kórgizbelilik hadden tısqarı kóp qóllanılmaydı;

- oqıtıwshı prezentaciya etiw órnı, waqtı hám dawamlılıǵın tuwrı anıqlaydı;

- kórgizbelilikti ámelge asırıwda oqıwshılardıń ózgeshelikleri hám tayarlıq

dárejesıne tiykarlanadı.

Muzıka tárbiyasında muzıkanıń óz-ózine kórgizbe qural. Sebebi, ol kóz

benen emes, balki qulaq menen qabıl etiledi. Máselen, oqıtıwshı qosıq yamasa

shınıǵıwdıń ırǵaǵın shertip atqarıp kórsetkende ırǵaq hám sóz tiykarınan qulaq

menen kórgendey qabıl etiledı. Muzıka tıńlawda hám, shıǵarma dodalawında da

irǵaq kórgizbe sıpatında shertip kórsetiledi.

Oqıtıwshı sóz járdeminde oqıwshılardıń kórgizbeli obyektlerdi baqlawı hám

olardaǵı bar bolǵan bilimler tiykarında shıǵarmalardıń túsıne alıw procesinde

«kóriw» múmkin bolmaǵan baylanısların ańlaw hám túsındiriwge alıp keledi.

Oqıwshılar tiykarǵı maǵlıwmatlardı oqıtıwshınıń awızeki túsındiriwinen aladı,

kórgizbe qurallar bolsa olardı tastıyıqlaydı yamasa anıqlastıradı.

Kórgizbeli qurallar - oqıwshı sanasında jańa sezim obrazlardı payda etiw

hám barların eske alıw quralı. Muzıka páni ushın qorshap turǵan álemde bar

28

bolǵan kóplep nárseler, hádiyseler, kórgizbeli oqıw qurallarına kiritilmeydi.

Tabiatta bar nárse eger, birinshiden, óz barlıǵinıń real sharayıtlarınan ajıratıp

alınsa (japıraq úzip gerbariy qılınsa, qus qápeske alınsa), ekinshiden, oqıw

procesinde paydalanılsa, ol kórgizbe quralǵa aylanadı.

Muzıka sabaǵında oqıtıwshınıń shertiwdegi qol háreketleri, atqarıp

atırǵandaǵı júz kórinisi hám mimikası, dirijyorlıǵı, taxtaǵa ilingen qosıq plakatı,

dawıslar joqarı-tómendi kórsetiwshi grafiklı sızıqlar, tarqatpa materiallar, shınıǵıw

jazıwı hám kórgizbe qurallar, biraq ol muzıka kórgizbeliligine járdemshi, ekinshi

dárejeli qural. Muzıkanı kózi ázzi adamda túsınip jetedi, biraq ol suwretlew ónerin

kóre almaydı, tabiyat gózzallıǵın kóre almaydı. Olar bulardı muzıka ırǵaqlarına

qaray alıwı múmkin.

Sabaq procesınde shıǵarmalardıń mazmunına say reńli kartinalardan

paydalanıw shıǵarmanıń kórkem mazmunın anıq kórip qabıl etiw, túsıniwge

járdem beredi. Ásırese, klavishlar arqalı muzıka dawısların shertip kórsetiw

dáslepki qabıllaw tájiriybeleriniń qáliplesiwinde áhmiyetli.

Oqıtıwdıń kórgizbeliligi principinen hár tárepleme paydalanıw oqıwshılar

sezimleriniń barlıq ózgesheliklerine basshılıq etiwdi, basqarıwdı talap etedi.

Sabaqta oqıwshılardıń bilıw kúshlerın hár tárepleme rawajlandırıw

hám bekkelew principı. Oqıtıw wazıypalarınan biri oqıwshılardı bárhama ámelde

qollanıwı múmkin bolǵan bekkem bilim, kónlikpe hám tájiriybelerdi iyelew.

Bekkemlew principleri oqıwshılardı tez hám anıq esleytúǵıń, este uzaq

saqlanatuǵın, ámelde sheberlik penen qóllanılatuǵın bilim, kónlikpe hám

tájiriybeler menen qurallandırıw zárúrligin ańlatadı.

Muzıka sabaǵı tek sistemalı bilim berip qalmastan, balki oqıwshılardıń pán

tiykarların tereń iyelewlerin de támiyinlewi kerek. Oqıtıwshı bul bekkemlikti

támiyinleytuǵın arnawlı usıl hám qurallardı bilıwi zárúr.

Máselen, muzıkanı qabıl etiwdı qáliplestiriw, qosıqtı kórkem atqarıw hám

muzıka sawatınan alǵan bilimlerdi ózlestiriwdıń bekkemligin támiyinlew hám

oqıwshılardı muzıkalıq rawajlandırıw ushın tákirarlawdıń bir neshe túrlerınen

paydalanıladı.

29

Kúndelik tákirarlaw yamasa baslanǵısh bekkemlew oqıwshılardıń házir ǵana

tıńlanǵan muzıkasın eske túsıriw. Tákirarlawdıń bul túri payda bolǵan sezim hám

túsıniklerdıń joq bolıwınıń aldını alıw ushın oqıtıwshınıń tıńlanǵan muzıka

haqqındaǵı sáwbetinen keyin ámelge asırıladı.

Ulıwmalastırıwshı tákirarlaw keńirek dárejedegi ulıwmalastırıwlardı

qollanıw múmkinshiligin beredi. Barlıq tema ótip bolınǵannan keyin,

ulıwmalastırıwshı juwmaqlar shıǵarıladı, muzıkalıq júmıs túrleri ortasında

baylanıslar ornatıladı, bilimler sistemalastırıladı.

Obrazlı tákirarlaw iyelewi kerek bolǵan tiykarǵı ideyanı ajıratıp kórsetiw

múmkinshiligin beredi. Sherek sońında pútkil bir tema, hátteki, bir neshe

qosıqlardı obrazlı ashıp beriwde, obrazlı tákirarlawdan paydalanıw múmkin.

Tákirarlawdıń aytıp ótilgen túrlerinen paydalanıw oqıwshılar iyelegen bilim,

kónlikpe hám tájiriybeleriniń bekkemligin támiyinlewi kerek.

Tákirarlaw sistemalı hám óz waqıtında bolıwı kerek. Tákirarlaw procesınde

hár qıylı formalardı kiritiw, itibardı muzıka júmıslarına qaratıw, túsıniksizlik payda

bolıwınıń aldını alıp, qáteliklerdi joq etiw, bar bilimlerdi hám olardıń tiyisli

kónlikpe hám tájiriybeleri menen baylanısın tereńlestiriw kerek. Muzıka tıńlaw

hám qosıq atqarıwdı kóp ret tákirarlaw tásırli qural esaplanadı. Sonday-aq,

oqıtıwdıń barlıq principleri bir-biri menen tıǵız hám úzliksiz baylanısta.

Kórgizbelilik bilimleriniń sanalı hám aktiv iyeleniwine járdem beredi. Onda

qayta islengen, atqarıwda sanalı hám tuwrı túsındirilgen muzıka shıǵarmaları

bekkem iyelenedi. Oqıwshılarǵa túsınikli bolǵan shıǵarmalar, yáǵnıy olardıń jas

hám individual ózgesheliklerine hám tayyarlıq dárejesıne say keletuǵın

shıǵarmalar sanalı ózlestirilıwi múmkin. Sistemalastırılǵan bilim puxta

ózlestiriledi.

Oqıw temaların ózlestiriwiniń bekkemliligi kóplegen baǵdarlarǵa: oqıtıwdıń

ilimiyligi hám sistemalılıǵına, túsıniwdiń sanalılıǵına, oqıwshılardıń bilıw

aktivligine, oqıw sebeplerine, muzıka sabaqlıqlarınıń sıpatına, muzıka

oqıtıwshısınıń sheberligine baylanıslı.

30

1. Soraw hám tapsırmalar

2. Sanalılıq hám aktivlik principleriniń mazmunı nede?

3. Ilimiylik, sistemalılıq hám dawam etiwshilik principınıń bir-birine

baylanıslılıǵı nelerden quraladı?

4. Qanday sharayatta kórgizbelilik principin ámelge asırıw múmkin?

§ 6. MUZÍKANÍ OQÍTÍW METODLARÍ

Oqıtıwshı menen oqıwshınıń oqıw wazıypaların orınlawǵa qaratılǵan ózara

baylanıslı iskerligi, jolları hám usılların oqıtıw metodları dep ataw qabıl etilǵen.

Metodlar pedagogtıń qural-ásbapları. Ol metodlardan paydalanıp bilim beredi.

Oqıwshılarnıń kónlikpe hám tájiriybelerin qáliplestiredi hám rawajlanıwına hár

tárepleme tásır kórsetedi. Sol sebepli, barlıq oqıtıw metodların tolıq bilıw hám

olardan sheberlık penen paydalanıw pedagog ushın kásiplik mútájlik hám tikkeley

onıń sheberlik kórsetkishi esaplanadı.

Oqıw materialınıń bir mazmunınıń ózi bilimlendiriwdıń túrli quralları

járdeminde, túrli usıllar menen ózlestirilıwi múmkin. Sol sebepli, bárhama

oqıtıwshı aldında tabıslıraq, nátiyjelirek oqıtıw hám oqıwǵa járdem beretuǵın

jollardı tańlaw shınıǵıw turadı.

Muzıka jumısları túrlerin ózlestiriwdıń hár qıylı formaların izlew muzıka

sabaǵın maqsetleri, wazıypaların ańlap alıwdan baslanadı. Máselen, qosıq aytıw

qaǵıydasın túsındiriwden aldın ol ne maqsette balalardı mazmunlı atqarıwǵa

úyretiw ushın yamasa áne sol qaǵıyda járdeminde olarda kórkem sezimdi

qáliplestiriw ushın oqıwshınıń ulıwmalıq soylew mádeniyatın asırıw ushın

úyrenilip atırǵanın anıq bilıwi kerek.

Metod óz dúzilıwi tárepinen quramalı bolıp, oqıtıwshı hám oqıwshılar

jumıslarınıń kóplegen ózgesheliklerin óz ishine aladı.

Bilim beriw metodları kóp tárepten oqıwshılardıń psixologiyalıq jas

ózgesheliklerine baylanıslı. Máselen, baslawısh klasslarda oqıtıw metodların

31

tańlaw oqıwshınıń seziwshilik tájiriybesi tiykarında oylawdıń abstrakt formaların

rawajlandırıw múmkinshilikleri menen belgilenedi. Metodlar oqıwshılar

organizmınıń anatomiyalıq-fiziologiyalıq ózgesheliklerine de baylanıslı bolıp,

muzıka sabaqları dawamında olardıń jumıs qábiletin, sharshawın, organizmınıń

nerv, tamır, suyek-júyke, jınısıy sistemaları ózgesheliklerin esapqa aladı.

Muzıka oqıtıw metodları pedagogikada, mektepte, oqıtıwshılar tájriybesınde

payda bolǵan dástúrlerge de baylanıslı. Máselen, muzıka oqıtıwshısı óz júmısına

ayrıqsha individual tur baǵıshlaytuǵın belgili metodlardan paydalanıwdı maqul

kóredi. Onda, kóbinese, basqa tolıq jumıs formalarına ótiw qıyın boladı. Yamasa,

kerisinshe, jumıs metodı úlgili tájiriybeni úyreniw hám ulıwmalastırıw ushın tiykar

bolıp qaladı.

Oqıtıw metodları bir qansha túrde boladı. Olardıń kópshiliginde úqsas

ózgeshelikler bar, sol sebepli toparlarǵa birlestiriledi. Muzıka oqıtıwshısınıń ózi

pedagogikalıq sheberliginen kelip shıǵıp kerekli hám nátiyjeli metodikasın islep

shıǵadı hám ilgeri qoyadı. Metodlardıń klassifikaciyası sol túrde kelip shıǵadı, bul

nárse oqıtıwshıǵa oqıwshılardıń oqıw metodların iyelew formalarındaǵı úqsas hám

parıq qılatuǵın táreplerin tereńirek ańlap jetiwde hám óz oqıtıwshılıq jumısların

nátiyjeli shólkemlestiriwde járdem beredi. Házirgi waqıtta tálim teoriyası hám

ámeliyatında bilim alıwdıń tiykarǵı bazası bolǵan oqıtıwdıń awızeki, kórgizbeli

hám ámeliy metodları keń tarqalǵan.

§ 7. OQÍTÍWDÍŃ AWÍZEKI METODLARÍ

Eger oqıwshılar tiykarǵı oqıw maǵlıwmatın oqıtıwshınıń awızeki pikirleri

hám dálilleri procesinde yamasa qosıq tekstleri tiykarında alsa, bunday metodlar

awızeki túsındiriw, gúrriń, sáwbet, túsındiriw, sholıw hám basqa metodlar

birikpesıne kiredi, bunda tiykarǵı nárse pikir bayan etiwdiń tuwrı sisteması boladı.

Bul metodlar yamasa túsıniklerdi qáliplestiriw hám ózlestiriw procesinde, yamasa

sezimlik obrazlardı qáliplestiriw hám pikirlewge qaratılǵan boladı.

32

Muzıka sabaǵında oqıtıwshınıń sóz sheberligine ayrıqsha talap qoyıladı.

Oqıtıwshı ózinıń shıǵarma haqqındaǵı kórkem kirisiw sózi menen oqıwshılardı

ájayıp hám sıyqırlı kórkem-óner dunyasına alıp kiredi, qızıqlı gúrriń hám sáwbeti

menen oqıwshılar dıqqatın muzıka obrazlarına baǵdarlaydı.

Muzıka oqıtıwshısı sózinen paydalanıw tarawındaǵı shaxsiy pedogoglıq

texnikasın qáliplestiriw ústinde bárhama islewine tuwrı keledi. Tómendegiler onıń

tiykarǵı ólshemleri qatarına kiredi:

- sózlerdi anıq aytıw, jaqsı dikciya;

- sóylewdıń tezligin hám ırǵaǵın, sheberlikti tártipke salıw, intonaciyalardıń

hár túrliligi;

- pauzalarda logikalıq pátlerdi óz waqtında qollanıw;

- bayan etiw usılınıń emocionallıǵı;

- ım-ishara hám mimikanı iyelegenligi, olardıń soylew mazmunına óz

waqtında, oylap hám ólshem menen kiritiw;

- talabalar aldında ózin erkin tutıw.

Gúrriń. Gúrriń tıńlanatuǵın muzıka shıǵarması yamasa úyreniletuǵın qosıq

mazmunın izbe-izlik penen obrazli etip, gozzal bayan etiw. Syujettıń barlıǵı hám

onıń waqıt tárepten rawajlanıp barıwı gúrriń ushın xarakterli. Gúrriń etiw

procesinde tıńlawshılardıń sezimleri hám keshirmelerine tásır etiledi hám bul arqalı

olardıń úyrenilip atırǵan shıǵarmaǵa bolǵan múnásibeti qáliplesedi.

Gúrriń – bul oqıtıwshınıń muzıka shıǵarması haqqındaǵı janlı, obrazlı hám

jarqın gúrrińli bayanınan túradı. Gúrriń qısqa, obrazlı hám qızıqlı bolıp, ondaǵı

bayan mazmunınan tiykarǵı maqset- oqıwshılardı shıǵarma obrazın kórkem etip

kóriw, esitiwge hám ol járdeminde muzıka shıǵarmasın kórkem qábıl etiwge

erisiwden túradı.

Gúrriń metodı awızeki bayan etiwde muzıka shıǵarmasın mazmunın

oqıwshılarǵa soraw berip úzbesten bayan etiwdi kózde tutadı. Tek qızıqlı hám

obrazlı qısqa gúrriń balalar qálbine úyreniletuǵın shıǵarmaǵa qaray qızıǵıw hám

muhabbat óyata aladı.

33

Pedagogtıń jarqın, janlı gúrrińi, ol keltirgen mısallar hám faktlar

oqıwshılardı óz-ózin tárbiyalawǵa baǵdarlaydı. Baslawısh klass oqıwshılarına

oylawdıń obrazlılıǵına say bolǵanlıǵı ushın olar menen isewde gúrriń metodın

qollanıw, ásırese, maqsetke muwapıq boladı.

Biz házirshe sabaqtaǵı oqıtıw metodı sıpatında oqıtıwshınıń gúrrińi haqqında

aytıp óttik. Biraq, gúrrińnen oqıwshılardıń bilimlerin tekseriw quralı sıpatında da

paydalanıladı. Ol jaǵdayda gáp oqıwshılardan jeke jaǵdayda sóraw waqtındaǵı

gúrrińleri haqqında boladı. Oqıtıwshı oqıwshılardan gúrrıńshilerdi, bayanatshılardı

aldınnan tayarlaǵanda ǵana, oqıwshılardıń gúrrińleri sabaq dawamında qollanıladı.

Oqıwshılar bunda eń kerekli gúrriń etiw waqtında belgili rejeden paydalanıwı

kerek, mazmun elementin logikalıq birme-bir ashıp beriwi; gúrrińniń belgili

basqıshın juwmaqlar eken, juwmaqlawshı sózlerdi túsındiriwdıń jańa basqıshı

menen baylanıstıra alıwı tiyis.

Tiyisli sóylew mádeniyatın támiyinlew oqıwshılarǵa artıqsha sózler,

qaytalana bergen sózlerden qutılıwda sheberlik penen másláhátler arqalı járdem

beriw, aytılǵan hár bir jeke pikir, dodalaw, sózlerdıń, oylap tabılǵan jańa

pikirlerdıń originallıǵı ushın xoshametlewler zárúr áhmiyetke iye. Sózlerdi tuwrı

aytıw oqıwshılar shaxsın intellektual rawajlandırıwda oǵada kerekli, áhmiyetke iye

wazıypa bolıp, ol tek muzıka oqıtıwshıların emes, balkim barlıq oqıw páni

oqıtıwshılarınıń da wazıypası ekenligin umıtpaw kerek.

Sáwbet. Sáwbet oqıtıwshı hám oqıwshı órtasındaǵı múnásebettiń janlı, aktiv

soraw - juwap forması. Oqıtıwshı soraw beriwi menen oǵada hár qıylı oqıw

wazıypaların órınlawı, oqıwshılar bilimin anıqlaw, olardı ulıwmalastırıw hám

sistemalastırıw, jańa bilimlerdi ózlestiriw waqtında oqıwshı oy-orısın basqarıw, óz

tárbiyalanıwshılarınıń bilıw kushi hám qábiletlerın rawajlandırıw imkanına iye

boladi. Bunda oqıw materialı balalardıń muzıka haqqında bilim sheńberi hám

ámeliy tájiriybelerı menen baylanısıp ózlestiriledi. Sáwbet processınde oqıtıwshı

oqıwshılardıń pikirlew jumısların kúsheytıredı, muzıka haqqındaǵı bilim sheńberin

jańa maǵlıwmatlar menen bayıtadı.

34

Túsındiriw. Bul ilimiy dálillew metodı sıpatında muzıka sabaqlarında

qollanıladı. Ol muzıka sawatı, muzıkanıń dúzilisi hám rawajlanıwı sıyaqlılardı

úyreniwde qóllanıladı. Túsındiriw úyrenilip atırǵan qosıq, muzıka sawatı hám

ondaǵı qaǵıydalar hám muzıka menen hárekettıń mazmunın ashıp beriwge

qaratılǵan. Muzıkalıq tárbiyada ol bárhama túsındirilgenlerdi ne ushın tek

oqıtıwshı talap qılǵan usılda orınlaw zárúrligi sebepleri hám zárúrligin ashıp beriw

menen baylanısqan. Máselen, oqıtıwshı muzıka sawatınan belgili bir temanı ashıp

berip atırǵanda onıń hám ilimiy tiykarda, hám túrmıslıq mısallar arqalı ápiwayı

jollar menen oqıwshılarǵa túsındirip beriliwi kerek. Oqıtıwshı tárepinen túsınik

berilip atırǵan waqıtda sózge «sebebi» sózin kiritiw, túsındiriw metodı ushın

xarakterli.

Minezleme. Minezleme muzıka menen orınlaytuǵın háreketlerdıń belgisi,

sıpatları yamasa olardıń izbe-izligi haqqında qóllanbanı óz ishine aladı, lekin

muzıkalıq háreketlerdıń áne sonday xarakterin shárt etip qoyıwshı ásbaplar

kórsetilmeydi. Túsındiriwge qaraǵanda minezleme onıń ápiwayılasqan forması.

Muzıka tajiriybesınde háreket ámellerı yamasa olardıń elementlerı

oqıwshılarǵa jeterli jaqsı belgili bolǵan yamasa jańa háreketlerdi orınlaw jolları

júdá ápiwayılıǵı sebepli tolıq analiz etilmese de bolatuǵın jaǵdaylarda

minezlemeden paydalanıladı.

Sıpatlaw (komentariya). Bul oqıwshılardıń muzıka túsınigin

rawajlandırıwda sabaqtıń muzıka tıńlaw bóleginde tiykarınan muzıka

oqıtıwshısınıń kórkem soylewi arqalı ámelge asırıladı. Oqıtıwshı muzıka sabaǵına

tayyarlıǵı procesinde tańlanǵan muzıka shıǵarmasına hám onıń mazmunına say

ádebiy tekst tayarlaydı. Muzıkada mazmunlı oqılǵan tekst bir waqıttıń ózinde

magnit lentasına yamasa diskke jazıp alınadı. Bunda oqıtıwshınıń wazıypası

esitilip atırǵan muzıka shıǵarmasınıń mazmunı hám xarakterin, onda sawlelengen

waqıyalıqtı da sıpatlap baradı. Sıpatlaw muzıka oqıtıwshısınan úlken kóterińki

ruwxta tayarlıq kóriwdi talap etedi. Eger, muzıka oqıtıwshısında kórkem oqıw

qábileti bolmasa, onda ol ádebiyat oqıtıwshısı yamasa basqa talantlı oqıtıwshınıń

35

sóylewinen paydalanıwı múmkin. Muzıka shıǵarmasın sıpatlaw arqalı

oqıwshılarǵa úsınıw olarda shıǵarma jaqsı tásir qaldırıwına járdem beredi.

Sabaqta awızeki metodlardan paydalanıwǵa oqıwshılardıń óz pikirin erkin

ayta alıw, qosıqlar, poeziyalar, kórkem shıǵarmalardan úzindiler atqarıw ushın keń

múmkinshilikler ashıp beriw kerek.

Sonday-aq, mekteplerde qollanılıp atırǵan bilim beriw metodları awızeki

usıldıń tiykarǵı túrlerin táriyiplep berdik. Oqıtıwshınıń wazıypası bul toplanǵan

metodlardı tek iyelep ǵana qalmastan, konkret jaǵdayda olardıń hár birinen tuwrı

paydalanıw, sol jaǵday ushın say variantların oylap tabıwı, basqa metodlardan da

sheberlik penen qosıp paydalanadı.

Oqıtıwdıń awızeki metodları tárbiyalıq tásırin kúsheyttiriwine ayrıqsha

dıqqat beriw zárúr. Oqıwshılarda muzıka iskerligi mazmunın tiykarlaw, dálillew,

salıstırıw, bir-birine qarama-qarsı qoyıw sheberligin asırıw ushın awızeki

metodlardıń rolin kóteriw kerek. Oqıtıwshınıń sózi tek ápiwayı maǵlıwmat

beriwden quralmay, balkim isendiriwshi, tiykarlawshı, dálillewshi, tásırsheń

kúshke iye bolıwı kerek. Oqıtıwshınıń sóz emociyaları, aytıp berilgen temalarǵa

shaxsıy múnásibet penen baylanısqan bolıwı kerek. Bulardıń barlıǵı oqıtıwdaǵı

awızeki metodlardıń tárbiyalıq tásırin kúsheyttiriw múmkinshiligin beredi.

§ 8. OQÍTÍWDÍŃ KÓRGIZBELI METODLARÍ

Kórgizbeli metodlar degende, tálim procesinde qollanılatuǵın kórgizbeli

qurallar hám texnikalıq qurallarına ádewir dárejede baylanıslı bolǵan oqıw

materialın ózlestiriw formaları túsıniledi.

Basqasha aytqanda, tálimnıń kórgizbeli quralları muzıkalıq bilimlerdi

úyreniw hám ózlestiriw xarakterin belgileydi.

Oqıtıwdıń bunday metodlarınan paydalanılǵanda oqıwshılardıń muzıka

sabaǵınan alǵan bilimleri kórgizbeli qurallar járdeminde qáliplesetuǵın yamasa

eske túsıretuǵın ruwxıy obrazlarǵa, oy-órisine baylanıslı boladı. Awızeki

36

túsındiriw baqlawdı shólkelestiriwde, pikirlerdi bir jolǵa salıwda, olardı úyrenip

atırǵan muzıka teması ideyası menen baylanıstırıwda járdem beredi. Kórgizbeli

qurallar bolmasa, awızeki túsındiriwdıń onsha paydası bolmaydı.

Kórgizbeli qural sıpatında muzıka shıǵarmasınıń nota jazıwı, shıǵarmanıń

ritmi yamasa tempin anıqlawda paydalanılatuǵın grafik sızıqlar, muzıkalı

háreketler, shıǵarma mazmunına say reńli suwretler yamasa járdemshi qurallar

muzıka sabaǵında kórsetilıwi múmkin. Házirgi waqıtta oqıw procesinde hár qıylı

texnika quralları: kino hám basqa proyekciyalıq apparaturalar, dawıs jazıw

apparatları hám basqalardan paydalanıp kórsetiw eń jaymaqta hám

paydalanılmaqta.

Kórgizbeli qurallar túrlishe ahmiyetke iye bolıp, bir jaǵdayda tek kórsetip

ámelge asırıladı. Ekinshi jaǵdayda bolsa abstrakciyanı qáliplestiriw procesin

jeńillestıredı. Kórgizbeli qurallar járdeminde payda etiletuǵın anıq sezimdi

obrazlarǵa tayanıw abstrakt qaǵıydalardı ózlestiriw procesin jeńillestıredı,

bilimlerdıń túsıniklilik dárejesın asıradı. Máselen, nota haqqında dáslepki túsınik

beriw waqtında nota tayaqshaları, applikaciyalar, suwret salınǵan kartonlar hám

basqalardan paydalanıladı.

Kórgizbeli qurallar, ásırese, muzıka sawatınan alǵan bilimlerın sistemaǵa

salıwda hám bayıtıwda, sonday-aq, oqıwshılardıń pikirlewin aktivlestiriwde

járdem beredi.

Oqıtıw procesinde kórgizbeli qurallardan muzıka oqıtıwshısınıń qandayda

awızeki bayanlawı yamasa túsındiriwsiz paydalanıw múmkin emes. Kórgizbeli

qural bárhama oqıtıwshınıń sózi menen ózara baylanısta hám belgili múnásebette

boladı.

Oqıtıw procesinde kórgizbelilik principın qollanıwdıń kerekliligin muzıka

sabaǵı procesinde úyreniletuǵın tema hám muzıka shıǵarmaların sezip qabıl

etiwge, olar menen sáwbet ótkerip, bilim alıw jumıslarında anıq hám jasırın sezip,

ámeliy hám teoriylıq elementlerdiń birligine úlken orın beriwshi teoriyalıq kóz

qarastan túsındiriw múmkin.

Muzıka shıǵarmaların kórgizbeli qurallar arqalı túsındirip beriw úlken

múmkinshiliklerge iye. Eslep qalıwda kórgizbeliliktıń ózi emes, balkim olardıń

37

soylew hám ámeliy jumısları menen biriktirilıwi eń joqarı nátiyjelilikke iye boladı.

Bul oqıtıw metodlarınıń optimal birikpesın izlew zárúrligin kórsetedi.

Áne, sol pikirlerge qaray bilıwdıń oqıtıw procesindeǵı jeke túrde jolın

ruwxıy ámeliy hám de teoriyalıq bilimnıń haqıyqıy birligi sıpatında rejelestiriw

hám shólkemlestiriwge boladı.

Muzıka sabaǵında oqıtıwdıń kórgizbeli metodların qollanıw optimallıq

ólshemine say kelıwi ushın muzıka oqıtıwshısı olardı tańlap atırǵanda bir qatar

talaplarǵa boysınıwı kerek.

Kórgizbeli metodlardı tańlawda olardıń tómendegi didaktikalıq wazıypalardı

bir qansha nátiyjeli ámelge asırıwı kózde tútılıwı shárt:

- oqıwshılarda muzıkanı túsınip jetiwde kórgizbeli - obrazlı sezimlerdi

rawajlandırıwǵa járdem beriwı;

- muzıkalıq jumıs túrlerın ózlestiriwde dıqqattın aktivlestiriwshi rolın

orınlawı;

- Muzıka sawatınan alǵan bilimlerın konkretlestiriwge múmkinshilik beriwi;

- úyrenilgen temalardı plakatlarda, grafikalıq sızıqlarda, suwretlerde hám

basqalarda anıq etip sistemalastırıw hám klassifikaciya etiw;

-Muzıkaǵa bolǵan qızıǵıwdı xoshametlew, nátiyjeli bilim alıw ushun

kórgizbeler jaratıw metodları rolin orınlawı;

-Muzıka páninen oqıw materialın qanshama ózlestirgenligi haqqında

konkretlestirilgen formada maǵlıwmat alıw múmkinshiligin beredi.

Bul aytılǵanlardan kórgizbelilik qansha kóp qóllanılsa, sonsha jaqsı boladı,

degen mánis kelip shıqpawı kerek. Sebebi, kórgizbelilikti optimal qollanıw, bul

onnan maqsetke muwapıq paydalanıw degen mánisti bildiredi. Sonıń ushın da

muzıka oqıtıwshısı baǵdarlamada hám metodikalıq qollanbada keltiriletuǵın

kórsetip beriwdıń úsınıs sistemasınan, birinshi nawbette, sabaqtıń tiykarǵı

wazıypasın ámelge asırıwǵa, úyreniletuǵın temanıń tiykarǵı kerekli máselelerın

ózlestiriwge belsene baǵdarlanǵanların tańlap alıwı kerek. Kórgizbeli quralǵa

sabaq dawamında itibar beriledi, ol puxtalıq penen talıqlanadı, tiykarǵı juwmaqlar

olar sebepli ámelge asırıladı. Bir temadaǵı eki kórgizbeli qurallardan qoyılǵan

wazıypanı jaqsıraq hám az waqıt ishinde orınlanatuǵının tańlaw kerek.

38

Kórgizbelilikti asıp ketiwi waqıttı kóp jumsawǵa alıp kelmesten, balkim,

oqıwshılardı úyrenilip atırǵan materialdıń mazmunınan aljastıradı. Kórgizbeli

metodlardı tańlawda tiyisli klasstıń ózgesheligi, klasstaǵı kópshilik oqıwshılar oy-

órisleriniń ústinlik tipi awızeki - logikalıq yamasa kórgizbeli- obrazlı ekenligi

esapqa alınadı.

Oqıwshılar qoyılǵan sorawǵa juwap kútedi, kórgizbeli maǵlıwmat ústinde

aktiv pikir júritedi, kóterilgen shınıǵıwlardı ámelge asırıw jolların ózlerı izleydi

hám sonıń ushın hám oqıw materialın aktiv ózlestıredı. Kórgizbeli qurallardı

maqsetsiz kórsete beriw muzıka sabaqlarında júda kóp waqıttı aladı hám hátteki,

sabaqtıń ulıwmalıq maqsetine erisiw kóz qarasınan ziyanlı bolıp ta shıǵadı.

Muzıka - háreketleniwshi melodiyalıq hám garmoniyalıq dawıslardan

quralǵan kórkem-óner. Onı tek esitiw organı arqalı tıńlap qábıl etiw múmkin.

Bunda kóriw tiykarǵı rol óynamay, balkim taxtada kórsetiletuǵın nota jazıwları,

plakatlar, tablicalar, oqıtıwshınıń dirijyorlıq kórsetpeleri, ayaq oyın háreketleri hám

basqalar muzıkanı janlı hám anıq túsınip jetiw yamasa atqarıw ushın járdem

beredi. Eń kerekli, túsındiriw procesinde oqıwshılarda muzıka «aǵımın» baqlap

barıwda hám sol menen muzıka tiykarında neler yamasa qaysı obrazlar

keltirilgenligin ańlap alıwǵa úyreniw zárúr. Demek, muzıka basqa kórkem-óner

túrlerınen ajıralıp, sabaqta kórgizbeli materiallardan, kóbinese ekinshi dárejede

paydalanıwdı bildiredi.

Muzıka mazmunı, obrazlar yamasa syujetlerın túsındiriwshi súwretler,

kartinalar kóbirek baslawısh klass oqıwshıların qızıqtıradı.

Ámelde kóbirek háreketleniwshi, máselen, dirijyorlıq, muzıka ólshemin

taktlew, shertiw, ayaq oyın, oyın, nama háreketleri, registr hám ritmikalıq tezligin

taxtaǵa grafiklı sızıqlarda kórsetiw sıyaqlı kórgizbe qurallardan paydalanıladı hám

t.b.

39

§ 9. OQÍTÍWDÍŃ ÁMELIY METODLARÍ

Ámeliy metodlar oqıwshılarınıń shınıǵıwları, sonday-aq, laboratoriya hám

ámeliy jumıslar kórinisındegi hár qıylı iskerlikten turadı. Bul metodlar jańa

bilimlerdi iyelew hám dáslep alınǵan bilimlerdi bekkemlewge xızmet etiwi

múmkin, lekin olardıń tiykarǵı wazıpası-alınǵan bilimlerdi ámelde turli

jaǵdaylarda qollanıwǵa úyretiw hám oqıwshılarda kónlikpe hám tájiriybeler payda

etiw.

Ámeliy metodlar járdeminde oqıwshılarda vokal-xor tájiriybeleri, muzıkanıń

dúzilisi hám túsındiriw, kórsetiw quralların dodalaw, onıń janr hám formaların

anıqlaw hám nota jazıwın úyreniw tájiriybe hám kónlikpelerın qáliplestiriw ushın

qollanıladı. Máselen, vokal-xor tájiriybelerin rawajlandıriwda, nota jazıwın yamasa

muzıkaǵa qádem taslawdı úyreniwde, tiykarınan, shınıǵıw metodınan kóbirek

paydalanıladı, olar hár qıylı jumıs túrinde qollanıladı.

Ámeliy metodlardı ámelge asırıwda oqıw axborotların awızeki yamasa

kórgizbeli túsındiriw ámelge asırmastan, balkim alınǵan teoriyalıq bilimlerdi

ámeliyatta qollanıw ámelge asırıladı. Ámeliy shınıǵıwlar metodınan

paydalanılǵanda alınǵan teoriyalıq bilimlerdi ámelde pútkil qollanıwdı tolıq

dárejede támiyinlew múmkinshiligin beretuǵın shınıǵıwlar sistemasın tańlaw

oǵada kerekli. Eger, máselen, birinshi klasslarda muzıka sawatınan nota jazıw

qaǵıydaları ózlestirilip atırǵan bolsa, ol jaǵdayda shınıǵıwlar sisteması bul barlıq

qaǵıydalardıń ámeliy qollanıwın tólıq iyelewi kerek. Bunda baslawısh klass

oqıwshılarına notanıń tayaqshasın salıw qaǵıydası, bas bólegin jazıw qaǵıydası,

bas hám tayaqshasın qósıp jazıw qaǵıydası, bayraqshanı jazıw qaǵıydası hám

notanıń úsh bólegin qósıp jazıw qaǵıydası kózde tútıladı.

Shınıǵıwlar sistemasına bir putinlikten tısqarı logikalıq izbe-izlik talabı da

qoyıladı, búl máselen, notalardı nota jolı sızıqları arasına, sızıqlarǵa, birinshi sızıq

astına, besınshi sızıq ústine, qosımsha sızıqlarǵa jazıw sıyaqlı shınıǵıwlardı hár bir

aldınǵı shınıǵıw keyingi shınıǵıwdı ózlestiriwge tayarlawǵa járdem beretuǵın etip

jaylastırılıwın talap etedi. Logikalıq izbe-izlikti buzıw bilimlerdi ózlestiriw hám

bekkemlew nátiyjeliliginıń páseyiwine alıp keledi.

40

Shınıǵıwlardı orınlawda oqıtıw metodlarınıń bul túrin qollanıwdıń

nátiyjeliligin asırıwın támiyinlewshı tómendegi qaǵıydalarǵa boysınıw zárúr.

Oqıwshılar aldınnan orınlanatuǵın shınıǵıwlardıń anıq maqsetin: shınıǵıwlardı

orınlaw dawamında qanday bilimlerdi qollanıwı, onı bekkemlew, shınıǵıwdı

orınlaw dawamında qanday bilim hám tájiriybelerin payda etiw zárúrligin qoyıw

kerek.

Vokal-xor jumıslarında qosıqshılıq hawazı, ses payda etiw, aytıw, sóz hám

ansambl tájiriybelerin rawajlandırıwǵa say metod hám usıllardan keń

paydalanıladı. Bunda muzıka shıǵarmasına dirijyorlıq etiw, qosıqlardı tákirarlap

atqarıw, shıǵarmalardı muzıkalıq dúzilıwi tárepinen salıstırıw, qosıqtı atqarıp

kórsetiw, vokal shınıǵıwları hám basqalardan paydalanıw kózde tútıladı. Oqıtıwdıń

ámeliy metodında vokal-xor tájiriybeleri muzıka páni dástúrine kórsetilgen qosıq

repertuarı arqalı hám óz aldına qanday da bir tar aylanıstaǵı maqsetti qoyǵan

arnawlı vokal-xor shınıǵıwları arqalı payda etiledi.

Kóbinese qosıq muǵallimleri vokal-xor shınıǵıwların waqıttı biykarǵa

alatuǵın nárse dep, oǵan ámel etpeydi, qosıq ústinde alıp barılatuǵın jumıstıń ózi

oqıwshılarǵa vokal tárbiyasın beriw ushın jeterli dep esaplaydı. Bunday kóz

qaraslar menen kelisip bolmaydı. Muzıka oqıtıwshısı arnawlı shınıǵıwlardı

tańlawda qansha dóretiwshi bolsa, ol óz maqsetine sonsha tez erisedi.

Vokal-xor shınıǵıwları har bir muzıka sabaǵınan belgili orin alıwı kerek. Bul

shınıǵıwlar hár qıylı bolıwı múmkin, biraq barlıq waqıt balalardıń jas

ózgesheliklerın esapqa alınıwı maqul. Vokal-xor shınıǵıwları hám shınıǵıw-qosıq

atqarıw ámeliy sabaqtıń kerekli quralı esaplanadı. Laboratoriya hám ámeliy

jumıslar oqıwshılardıń oqıtıwshı basshılıǵında ámelge asırılatuǵın hár qıylı

ózbetinshe jumıs túrinen turadı. Bul fizika hám ximiya sabaqlarında tajiriybeler

ótkeriw, geografiya, geometriyadan óz ornında túrli tapsırmalardı orınlaw múmkin.

Muzıka sabaqlarında da oqıwshılar muzıkalı háreketlerdi ámelge asırıw jolları

yamasa muzıkalıq oyınlardı alıp barıw taktikası tuwralı erkin bilim alıwı múmkin.

Muzıkalıq oyın tiykarınan baslawısh klasslarda jaqsı nátiyje beredi, klassta

kishi muzıkalıq ayaq-oyınlar úyrenilse, klasstan tısqarı sabaqlarda klassta

úyrenilgen hám keń maydan talap etiwshi nama hám qosıqlar ámeliy atqarıladı.

41

Ámeliy metodtıń tiykarǵı shárti orınlanǵan shınıǵıwlar, ámeliy jumıslar

analizlew hám olardı bahalaw. Sabaqta muzıkalıq oqıw kónlikpeleri hám

tájiriybelerinde jaqsı hám jaman pazıyletler bóladı. Sonday-aq, oqıwshılar jol

qoyatuǵın tipik qáteler de kórinedi. Biraq klassta jaqsı jumıslardı ámelge asırıp

únamlı úlgi tiykarında oqıtıw kerek. Oqıwshılar, ásırese, óspirimlerdiń óz

jumıslarınıń qáreleri naduris mısal sıpatında putkil klassqa kórsetilse, olar júda

qapa boladı. Eger kónlikpeni qáliplestiriw shartlerıne ámel etilse, oqıtıwdıń ámeliy

metodları oqıw materiallarınıń tabıslı hám nátiyjeli bolıwına alıp keledi.

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıkanı oqıtıw metodlarınıń xarakterli ózgesheliklerin aytıp beriń.

2. Muzıka sabaǵın baqlań hám oqıtıwshınıń qanday metodtan paydalanǵanın

anıqlań hám onı tanlań.

3. Oqıtıwdıń kórgizbeli hám ámeliy metodlarınıń bir-birine baylanıslılıǵı

nelerden quraladı?

§ 10. OQÍWSHÍLARDÍŃ BILIMI HÁM KÓNLIKPELERIN

TEKSERIW HÁM BÁHALAW

Muzıka sabaqlarında tekseriw degende, oqıwshılardaǵı bilim, kónlikpe hám

tájiriybelerdi, olardıń mazmunlı atqarıw qábiletlerin yamasa muzıka jumıslarınan

ózlestiriw dárejesın, sonday-aq, buǵan erisiw jolında sarplanǵan kúsh ǵayratlardı

anıqlawdıń hár qıylı usılları túsıniledi. Baha bul dáreje yamasa sıpattı bahalap pikir

júritiw yamasa balalar járdeminde anıqlaw. Ózlestiriwdi tekseriw hám bahalaw

oqıtıwshı hám oqıwshıǵa rejelestirilgen nátiyjesıne jaqınlastırıw xarakteri hám

dárejesi haqqında maǵlıwmat berip, "teris baylanıs" wazıypasın orınlaydı, bul

bolsa hár ekewine de oqıw procesiniń jaqsı bolıwına, maqsetke say dúzetiwler

kiritiw múmkinshiligin beredi. Muzıka sabaqları ámeliyatında tekseriwdıń

kúndelik, aralıq hám temalı túrleri kóp qollanıladı, olar awızeki jumıslar, jeke hám

42

toparlı túrde soraw - juwaplar ótkeriw, sabaq boyınsha ball yamasa baha qoyıw

formasında ótkeriledi.

Temanı tekseriw barlıq temanı ózlestiriwin baqlap barıwdı támiyinleydi.

Muzıkadan oqıw dástúrin ózlestirilgen temalarınan birinıń mazmunı tekseriledi.

Sabaqta qısqa waqıt ishinde sorawlar beriw hám tapsırmaların usınıw kerek. Bunda

óqıwshı ózin olarǵa temanıń tiykarǵı mazmunın, tiykarǵı ideyaların kórip

turǵanday seziniwi kerek. Temalı tekseriwdıń mazmunı áne solardan turadı. Bul

túrde ótkerilgen tekseriw muzıka haqqında pikirlewge, muzıka páni qaǵıydasındaǵı

eń kerekli baylanıslardı tabiwǵa, muzıka shıǵarmaların qabıl etiwge úyretedi.

Oqıwshı muzıka páninen kerekli qaǵıydalardı seziw múmkinshiliklerine iye boladı.

Bilimlerdi juwmaqlawshı tekseriw hám bahalaw hár bir sherek ushın

oqıw jılı sońında ótkeriledi. Onıń áhmiyeti oqıtıwshınıń muzıka páninen erisken

nátiyjelerine, rawajlanıw dárejesine tuwrı baha beriw. Bunda muzıka tıńlaw, qosıq

aytıw, muzıka menen háreket, balalar muzıka ásbaplarında shertiw qábiletleri

esapqa alınadı.

Juwmaqlawshı baha oqıwshınıń sherek yamasa oqıw jılı dawamındaǵı

nátiyjesin kórsetedi. Biraq oqıwshınıń sol dawir dawamında alǵan barlıq

bahalarınıń ortasha arifmetikalıq sanı emes. Muzıka oqıtıwshısı mektep

oqıwshısınıń bilimlerin iyelewi procesin jaqsı túsıne alıw, nátiyjesizlikleri hám

kemshiliklerin kóriw, tabıslar hám nátiyjelerin seziwi kerek. Gey waqıtları oqıwshı

muzıka jumıslarınan qaysı birinde bir tayarlanbaǵan sabaǵı ushın qanaatlandırarsız

baha aladı, bul onıń putkil sherek yamasa jıl dawamında ózlestiriwin tómenletip

júberiwi múmkin. Bunday jaǵday mektep oqıwshılardıń jetiskenliklerin dúris

sawlelendirmeydi.

Ádette jazba hám ózbetinshe jumıslar bilimlerdi tekseriwdıń tiykarǵı

formaları esaplanadı. Bunda nátiyje kóp tárepten sheberlik menen tańlanǵan

tekstke de hám mektep oqıwshılarınıń qanshama itibar bergenligine baylanıslı

boladı. Muzıka sabaǵında muzıka sawatınan jazba jumıs hám ózbetinshe jumıslar

ótkeriledi. Notalardıń bóliniwi, tiykarǵı basqıshlar arasında yarım ton hám putin

tonlıqlar jaylasıwı, alteraciya belgileri hám dinamikalıq belgilerge say jumıslar

islew, áne solarǵa kiredi. Jazba jumıstıń mazmunı mánisıne qaray anıq bolıwı

kerek. Oqıwshı jumıstı orınlaw ushın qaysı qaǵıydalardı, túsıniklerdi eslewi

43

kerekligin bilıwi kerek. Oqıtıwshı tiykarǵı mazmunı tekseriletuǵın temalardıń

ótilgen sabaqlarda tákirarlanıwın quraydı. Oqıwshılar qaǵıydalar hám túsıniklerdi

eske túsıredi, shınıǵıw sıpatında ózbetinshe jumıslar orınlaydı. Bul olarda óz

kúshlerine isenim payda etedi.

Oqıwshılardan jeke túrde hám toparlı túrde soraw bilimlerin kúndelik temalı

hám juwmaqlawshı tekseriwdıń keń tarqalǵan formaları esaplanadı. Soraw putkil

klasqa beriledi. Sorawlar "Bul qanday nota hám neshege shekem sanaladı?",

"Úyrengen qosıǵımızdıń tempi qanday?", "Re majorda qanday belgiler bar?"

sıyaqlı bolıwı múmkin. Bir neshe waqıt aralıǵında hár bir oqıwshı qanday juwap

beriwi haqqında oylaydı.

Jeke túrde soraw waqıtında qosıq atqaratuǵın bolsa, sáz áspabı qasında,

soraw juwap ta zárúr bolsa, taxta aldında túrıp juwap beredi. Oqıwshınıń juwabın

putkil klass esitip turadı. Oqıtıwshılar jol qoyılǵan qatelerdi tuwrılaydı, óz

qosımshaların hám túsıniklerin qosadı.

Sabaq boyınsha ball qoyıw oqıwshılardıń bilimlerin tekseriw hám bahalaw

forması sıpatında oqıtıw ámeliyatında qollanıladı. Muzıka oqıtıwshısı sabaq

barısında muzıka jumıs túrleri boyınsha balalardıń aktivligin olardıń qosıq

atqarıwın, muzıkalıq qabıl etiwshiligi, pikirlewin, qosımshaların, sorawların.

dıqqat-itibarınıń isenimliligin, iskerlik qábiletin baqlap baradı. Oqıtıwshı jeke túrde

soraw ushın arnawlı qosımsha waqıt qaldırmaǵan jaǵdayda oqıw materialınıń

ózlestiriwi sıpatın dúris bahalaw múmkinshiligine iye boladı. Sabaq sońında

oqıtıwshı belgilengen shkala boyınsha hár bir óqıwshıǵa túsındirmeli baha yaǵnıy

sabaq boyınsha ball qoyadı. Oqıwshılardı baqlap barıw olardıń bilimlerin bahalaw

ushın tiykar boladı. Tájiriybeli oqıtıwshı bir sabaqtıń ózinde 4 ten 10 ǵe shekem

oqıwshıǵa baha qoyıwı múmkin. Biraq oqıwshılardı sabaq sońında sabaq boyınsha

ball qoyılıwı haqqında aldınnan eskertip qoyǵan jaǵdayda basqalarına da itibar

etiw múmkin. Tekseriwdıń bunday forması oqıwshılardı pútkil sabaq dawamında

dıqqat menen ózlestiriwge májbur qıladı.

Oqıwshılardı muzıka páninen ózlestiriwine qarap mámleketlik baǵdarınıń

orınlanıw sıpatı haqqında, muzıka sabaqlarınıń, muzıka tárbiyasınıń nátiyjeleri

haqqında muzıka sawatınan alǵan bilimleri, atqarıw tájiriybe hám kónlikpeleri

haqqında, olardıń rawajlanıw dárejesi haqqında juwmaq shıǵarıladı.

44

Muzıka oqıtıwshısı oqıwshı bilimine bahanıń tiykarlanıp qoyılǵanlıǵı úlken

tárbiyalıq áhmiyetke iye. Oqıtıwshınıń bahalawdaǵı pikirleri oqıwshıǵa járdem

beriwi, onı xoshametlewı yamasa, kerisınshe, onıń aktivligin sóndırıwı múmkin.

Óqıwshınıń shaxsın kemsitetuǵın sózler, jalıqpastan óqıwshıǵa járdem beriwı ushın

aqıllılıq penen bildiriletuǵın qalewge qaraǵanda kóbirek oqıtıwshınıń oǵan

jekiriniw menen múnásibette bolıwı balanıń muzıka pánine hám oqıtıwshıǵa

húrmetin sóndiredı. Bahanıń qosımsha belgisi yaǵnıy plyusları, minusları da basqa

ózgeshelikleri bolmawı kerek.

Hár qanday oqıwshıǵa, hátteki, eń tómen oqıwshıǵa da ol jaqsı oqıwı

múmkinligin, ol qábiletli ekenligin túsınip jetiwi ushın járdem beriwi zárúr. Ayırım

jaǵdaylarda jaman yamasa ortasha ózlestiriwshi oqıwshınıń bilimlerin eger tek sol

basqıshta talapshanlıq hám umtılıwın kórsetip baratırǵan bolsa asırıp ta bahalaw

múmkin. Óz waqıtında islengen bunday mádet isenim payda etedi, dóretiwshilik

ruwxın payda etedi, pánge bolǵan qızıǵıwı artıp baradı.

______________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Oqıwshılar bilimin bahalaw degende neni túsınesiz?

2. Oz-ózin bahalaw haqqında pikir bildiriń.

3. Bahalawdıń qaysı túri sizge maqul hám nege?

45

BIRINSHI BAP USHÍN JUWMAQ

Xalıqımız jaratqan muzıkalıq miyrastıń túp tamırları judá uzaq ásırlerge

barıp taqaladı. Ata-babalarımızdan bizge shekem jetip kelgen miyraslar ózbek hám

qaraqalpaq, qońsı xalıqlar sázları hám muzıkası erte zamanlardan baslanǵanlıǵin

kórsetedi. Muzıka insanǵa ilgeri onsha belgili bolmaǵan ajayıp joqarı sezimlerdı

ashıp beredi. Muzıkanı túsıniw átıráptaǵı turmıstı tolıq túsıniw hám qabıl etiw

ushın zárur, sebebi muzıka mektep oqıwshı shaxsınıń hár tárepleme rawajlanıwına

járdem beredi.

Muzıka sabaǵı forması oqıtıwshı anıq belgilengen waqıt aylanısında

oqıwshılardıń kúndelikli klass penen qatań tablica boyınsha shuǵıllanadı, jámáát

bolıp islew jumısına basshılıq etip, oqıw baǵdarlamasına say ózi belgileytuǵın

didaktikalıq hám tárbiyalıq wazıypalarǵa erisiw ushın hár qıylı metodlardan

paydlanadı hám óz aldına muzıka sabaǵına ózine say talaplar qoyıladı.

Muzıka oqıtıwshısı shaxsınıń qádir qımbatına baha beriw sistemasında onıń

profescional baǵdarı úlken rol oynaydı, onıń negizinde pedagogikalıq jumısqa

bolǵan talap kiredi hám óz pedagogikalıq metodları arqalı tálim beredi.

Oqıwshılarına muzıka oqıw maǵlıwmatın oqıtıwshılardıń awızeki sáwbetleri

arqalı, kórgizbeli quralları arqalı, ámeliy metodlar járdeminde oqıwshılarda vokal-

xor tájiriybeleri, muzıkanıń dúzilisin túsındiriw, kórsetiw quralların dodalaw, onıń

janr hám formaların anıqlaw, nota jazıwın úyreniw, tájiriybe hám kónlikpelerın

qáliplestiriw ushın qollanıladı.

46

II BAP. MUZÍKA SABAQLARÍNDA MUZÍKALÍQ JUMÍS TÚRLERI

§ 1. MUZÍKANÍ TÚSINIW-SABAQTÍŃ JETEKSHI WAZIYPASÍ

Baslawısh klasslarda ótiletuǵın muzıka sabaǵı muzıkalıq tárbiyanıń

baslaması bolıp, sabaqtıń mazmunın ózara baylanısqan túrli jumıs turleri-xor bolıp

qosıq aytıw, muzıka menen háreket, muzıka sawatı, muzıka dóretiwshilik

júmısların quraydı. Bularǵa jáne muzıka ásbaplarına hám qosıqqa birge qol

shappatlap qosılıwı múmkin.

Baslawısh klasslarǵa muzıkalıq tárbiya beriwdıń tiykarǵı wazıypalarınan biri

muzıkaǵa qızıǵıw hám onı súyiwdi, muzıka menen birge qatnasta bolıp,

muzıkadan estetikalıq lazzetleniw, onıń turmıslıq mazmunın túsıniwin

qaliplestiriwden turadı.

Ańlaw - hádiyselerdıń sezim aǵzalarına belsene tásıri arqalı sanamızda

sawlelenedi. Psixologiyada ańlaw bir putinlilik, dúzilis, túraqlılıq, ańlanǵan bolıwı

sıyaqlı ózine say táreplerge ajıratıladı. Sezim de, ańlaw da barlıqtıń bárshe ishki

bólekleri bir pútkillikte seziledi. Máselen, muzıkalıq shıǵarmanı esitip, biz onıń

melodiyası, ritmi, tembri, garmoniyasın ayrıqsha qabıl qılmaymız, kerisınshe, bul

muzıkanı obrazlı, ulıwmalasqan jaǵdayda pútkil tolıq ańlay alamız.

Muzıkatanıwshılıqta muzıkalıq ańlaw muzıkanıń insan tuwılıwında ásırese

saykes túrde sawleleniwi hám insannıń muzıkalıq shıǵarmanı ózi ańlawı hám de

insannıń muzıkalıq, ómirlik, turmıs tájiriybeleri, bilimi, emocionallıq keshirmeleri

hám shıǵarma qádirin birlestiriwge baǵdarlanǵan quramalı wazıypa ekenligi

kórsetiledi.

Muzıkalıq ruwxıylıqta ritm, tembr, lad, nama, garmoniya, polifoniya, forma,

janr túsinigi máselelerin kórip shıǵıw kerek. Muzıkalıq ańlawdıń tolıq muzıkalıq

qábilettıń (muzıkalıq bilim, kónlikpeler, tájiriybeler) rawajlanǵanlıǵın, sonday-aq,

jasap tárbiyalanıp atırǵan sharayatlar dárejesıne tuwrıdan tuwrı baylanıslı.

Muzıka ańlaw kórkem-ónerdegi gózzallıqtı túsıne bilıw tiykarında

estetikalıq sezimlerdi tárbiyalawda ayrıqsha áhmiyetke iye. Muzıkalıq talǵamdı

47

tárbiyalaw tek muzıka shıǵarmalar ǵana emes, balkim bolǵan waqıyanıń hár qıylı

hadiyselerine sanalı hám aktiv estetikalıq múnásibette bolıwınıń tiykarı esaplanadı.

Baslawısh klass balaları muzıkanı tolıq ózlestirip alalmaydı, shıǵarmada

kórinip baratırǵan muzıkalı obrazdı sanasında sawlelendire alalmaydı. Olar

ulıwmalıq keypiyattı ańsat ǵana anıqlay aladı, eń ápiwayı muzıkalı túsiniw

quralların, temptı, registrdı sezedi. Baslawısh klass balaları da muzıkanı ańlawın -

muzıka tárbiyasınıń tiykarın rawajlandırıw ushın olarǵa tez-tez kóp xorda, kóp sáz

atqarıwshılıǵında mazmunǵa iye hár qıylı sezimlerdi ámelde seziw múmkinshiligin

beriwi zárúr.

Balalar menen ózbek, qazaq, tuwısqan xalıqlar hám shet el muzıkasınıń eń

jaqsı úlgilerin tıńlaw barısında bárhama muzıkalıq tájiriybe arttırıp barıw,

muzıkanı dodalaw, tájiriybelerdi ósıriw estetikalıq tárbiyanıń ishki bóleklerinen

biri bólǵan muzıkalıq kóz qaraslardı payda etiw ushın tiykar bolıp xızmet etedi.

Besınshi – jetinshi klass oqıwshılarında átiraptaǵı waqıyaǵa sanalı

múnásibettıń ósip barıwı kórinedi. Shaxstıń qáliplesiwinde fizikalıq rawajlanıw

úlken tásır kórsetedi. Bul dawirde balalar óspirimlik dáwirinıń birinshi basqıshın

bastan ótkeredi. Bul basqısh organizmnıń tez ósiwi, júyke kúshlerinıń artıp barıwı,

nerv-miy sistemasınıń jáne de rawajlandırıwı, jınısıy jetilisiwdıń baslanıwı menen

xarakterlenedı, sebebi olar dawıs apparatınıń (dawıs baylamları, kegirdek, joqarı

hám tómen rezonatorlar, dem alıw organlarınıń) jáne de rawajlanıwı menen

baylanǵan boladı. Ol sebepli muzıkalıq-estetikalıq tárbiya jánede tereńirek boladı,

ol ózine dıqqat –itibar menen qaraw elementlerin, oqıwshılardıń ózleri ózbetinshe

orınlaytuǵın shınıǵıwların hám máselelerdi óz ishine aladı.

Besınshi – jetinshi klass balaların haqıyqıy muzıkanı tıńlawǵa, haqıyqıy

kórkem shıǵarmanı kórkemlilikten uzaq shıǵarmadan ajırata bilıwge úyretiw,

ásırese, oǵada kerekli. Oqıwshılar muzıka oqıtıwshısınıń kómeginde ózlerinıń

muzıkalıq pikir hám ańlawların túsınip alıwǵa, tıńlatıp atırǵan muzıkanı,

muzıkalıq obrazlardı bahalawǵa úyrenedi, belgili kompozitorlardıń ómiri hám

dóretiwshiligi menen tanısadı, bul bolsa olardıń tańlanıp atırǵan shıǵarmalardı

jaqsıraq túsıniwine járdem beredi.

48

Sanalı tıńlaw hám aktiv atqarıw (jaqsı qosıq atqarıw, muzıka ásbabında

shertiw)-muzıka járdeminde estetikalıq tárbiyalawdıń eki jolı bolıp, olar bir-birin

ózara toltıradı. Oqıwshılardıń muzıkadan bilim sheńberin tek olardıń say bolǵan

shıǵarmaların atqarıw esabınan qáliplestirip bolmaydı. Muzıkanı túsınip jetiw

múmkinshiligi, ádette, atqarıw múmkinshiliginen keńirek boladı. Sol sebepli

sabaqlarda ózleri atqaratuǵın shıǵarmalarǵa qaraǵanda biraz quramalıraq

shıǵarmalar menen de tanısadı. Ózbek, qaraqalpaq, túrkmen qońsı hám de shet el

klassiklerınıń disklarǵa jazıp alınǵan simfonikalıq, kameralıq, operalıq

shıǵarmaların tıńlaw jaqsı muzıkalıq sezimdi tárbiyalaw ushın áhmiyetke iye.

Oqıwshılar áste-aqırın muzıkalı obrazlardı hám túsındiriw quralların óz

múmkinshilerine qaray analiz etiwge tayarlanadı, bul bolsa olardıń sanalı

estetikalıq túsınip alıwına járdem beredi. Óspirim jasındaǵı oqıwshılarǵa óz pikirin

aytıw, tabiyat hám ónıń hár qıylı hádiyselerine óz múnásibetin kópsetiwin qáleydi.

Mine, sol jas ózgesheliginen muzıkalıq-estetikalıq tárbiyada paydalanıw maqul.

Bunda shınıǵıwalardı bahalawda sorawlar hám tapsırmalar jaqsı járdem beredi.

Muzıka shıǵarmanı hár túrli salıstırıw, dóretiwshilik pikirlewin, muzıka haqqında

ózbetinshe pikir bildiriwdiń rawajlandırıwdıń júdá jaqsı quralı bolıp esaplanadı.

Bir shıǵarmanıń ózine berilgen turli sıpatların salıstırıw-oqıwshılardı

muzıka tarawında aktivlestiriwdıń jańa bir kerekli quralı. Bizge belgili, muzıka

tıńlap atırǵan oqıwshılar ózlerine tanıs bolǵan shıǵarmanı jańasha atqarıwda

qansha bolsa da esite aladı, bir muzıkanıń túrlishe atqarılǵan diskların toplaydı, bul

bolsa muzıka shıǵarmasına basqasha kóz taslawǵa yaǵnıy qarawǵa, ondaǵı jańa

reńlerdi seziwge, ónı jáne de tereńirek túsıniwge múmkinshilik beredi. Hár bir

oqıwshı, eger óz pikirin shın kewilden bildirse, sáwbettiń tolıq huquqlı

qatnasıwshısı sıpatında ózin aktiv kórsetiw múmkinshiligine iye boladı. Bul bolsa

erkinlik, dóretiwshilik, oqıwshılardıń kórkem rawajlandırıwdıń oǵada jaqsı quralı.

Balalardıń ómirlik tájiriybelerine qaray hár bir muzıka shıǵarması ishinde

belgili waqıya, sezimler hám pikirler sawleleniwi haqqında túsınik beriledi. Bul

tek ǵana sabaq procesinda túrli muzıka jumısların orınlawda, shıǵarma hám onıń

obrazların ańlaw menen ámelge asadı.

49

Muzıkanı ańlaw - muzıkalı obrazdıń insan sanasında sawleleniwi,

gewdeleniw procesı. Bul process tiykarında shıǵarmanı bahalawshı múnásibet

turadı. Ańlawdıń basqa túrleri sıyaqlı muzıkanı ańlaw hám aktiv xarakterde bolıp,

ónda qulaq (kóz apparatın kóriw járdeminde ańlaw sıyaqlı) muzıka shıǵarmasınıń

kerekli ózgesheliklerin, onıń túsındiriw suwretlerin hám muzıkalıq túsıniktiń

ayırım quralların seziwge háreket etedi.

Bir sabaqta qaysı muzıka jumısların alsaq ta, ol dáslep muzıka taralıwın

qabıl etiw hám onıń obrazları hám xarakterlerin ańlaǵannan soń únamlı túrde

ámelge asırıladı. Sonıń ushın muzıkanı túsiniw - sabaq procesiniń tiykarǵı bazası.

Sol tárepten muzıkanı esitip quwanıw, qosıq aytıw, muzıka sawatına say

ózgesheliklerdi ańlap alıw, ayaq oyınǵa túsiw hám muzıka menen túrli háreketlerdi

orınlaw, qol shappatlaw hám sáz ásbaplarında shertip muzıkaǵa ritmikalıq qosılıw

ushın belgilengen muzıka shıǵarmaların bul jaǵdayda esitip barıw menen

belgilengen jumıslardı órınlaw múmkin. Solay etip, muzıkanı ańlaw sabaǵı eki

túrde boladı:

a) Muzıka shıǵarmaların arnawlı esitiw (yaǵnıy muzıkanı tıńlaw).

b)Muzıkanı esitip, ańlap, onıń xarakterine say túrli jumıslardı ámeliy orınlaw.

§ 2. OQÍWSHÍLARǴA TÍŃLANATÚǴÍN

SHÍǴARMALARDÍ TANÍSTÍRÍW

Muzıka shıǵarmaların úyreniw hám tıńlaw procesinda balalar bir qansha

shıǵarmalardı eslep qalıw, sol shıǵarmalar haqqında tuwrı túsınik payda etiwi,

hátteki olardı jaqsı kóriwi menen birge, muzıkanıń tásırsheńlik quralları haqqında

maǵlıwmat alıwı zárúr. Bul jumıs procesinde muzıka sawatı muzıka tıńlaw menen

baylanıstırılıp alıp barıladı. Muzıka sawatında alınǵan bilim muzıka shıǵarmaların

úyreniwde ámeliy túrde alıp barıladı. Balalar muzıka tıńlawǵa áste-áste ádetlenip

qalmastan, balki muzıka haqqında sóylep beriwge de úyrenip baradı. Sózsiz, bul

nárse birden-aq payda bolıp qalmaydı. Muzıka oqıtıwshısınıń tıńlanǵan

50

shıǵarmaları haqqındaǵı túsındiriliwi, onıń sol shıǵarmalarda túrli qurallar hám

muzıkalıq tásırshenlik elementlerinen paydalanıw haqqında bayan etip beriwi

sebepli balalar muzıka tıńlaw procesinde muzıkaǵa ózbetinshe jaǵdayda analizlı

múnásebette bolıwǵa tayarlanıp baradı.

Baslawısh klasslarda tıńlap ótilgen shıǵarmalar haqqında oqıtıwshısınıń

sorawları hám oqıwshılardıń juwapları formasında sáwbet alıp barıladı.

Oqıwshılardıń belgili bir shıǵarma haqqındaǵı kóz qaraslarınıń túraqlılıǵı hám

tolıqlıǵı sorawlardıń qanshama tereń oylanıp, logikalıq hám mánisli etip

ańlanıwına baylanıslı boladı. Oqıwshılar tiykarınan, shıǵarmanıń ózine say

ózgesheligine, onıń tempi hám dinamikasına tiyisli sorawlarǵa juwap qaytara

bilıwi, marshtı, ayaq oyın muzıkasın, xalıq qosıqların ajırata biliwi kerek. Sonday-

aq, eki hám úsh bólekli shıǵarmalardı anıqlay alıwı zárúr.

Bir oqıw jılı barısında oqıwshılar 10-12 ge shamalas muzıka shıǵarmaları

menen tanısıwı kerek. 5- 7 minut átirapında muzıka tıńlaw ótkeriledi. Klaslar

joqarılap barǵan sayın muzıka tıńlawdı 8-12 minutǵa shekem kóteriw múmkin. Bul

dástúr boyınsha bir sherekti tereńirek úyreniw maqsetinde úsınıs etiledi. Bunday

sabaqlar sherek sońında ótkeriletuǵın bolsa, olar jumbaq formasıdaǵı baqlaw

sabaqları bolıwı múmkin. Bunda oqıtıwshı tıńlanǵan barlıq muzıka shıǵarmaların

shertip, qayta esittiredi. Kishi shıǵarmalardı tolıq, al úlken shıǵarmalardan

úzindiler shertedi. Oqıwshılar bolsa shıǵarmanıń ataması, avtorı, qaysı janrǵa

tiyisli ekenligi haqqında, shıǵarmanıń muzıkalıq dúzilisi, kompozitor shıǵarmada

qanday túsındiriw qurallarınan paydalanǵanı haqqında bilgenlerin sóylep beredi.

Besınshi klasstan baǵdarlamaǵa xor, orkestr, simfoniya, libretto, uvertyura,

muzıkalı drama hám komediyadan úzindiler, operalardan ariyalar, duetlar, ayaq

oyın muzıkaları, maqomlar, klassikalıq shıǵarmalar, folklor nama hám qosıqlar,

shet el hám qońsı xalıqlar kompozitorlarınıń shıǵarmaları jetinshi klassqa shekem

kiritiledi, bul shıǵarmaların atqarıw kóp hám waqıt talap etedi. Sonıń ushın bazıda

putin bir sabaqtı muzıka tıńlawǵa ajıratıw múmkin.

Sabaq dawamında óqıwshılardı bárhama muzıkanı túsıniwge hám qabıl

etiwge úyretiw kerek. Dáslep, mektep oqıwshıları muzıka shıǵarmasın pútkil

51

muzıkalı obraz dep ańlawı kerek. Muzıkanıń mazmunı insannıń sezimleri,

keypiyatı, pikirlerinen quralıwı bizge belgili. Muzıka insannıń sóz benen túsındirip

bolmaytuǵın ushki jaǵdayın, ruwxıy keshirmelerin bayan etiwi múmkin. Balalardı

áne sol sezimleri hám emocional jaǵdaylardı qabıl etiwge úyretiw kerek.

Muzıka oqıtıwshısınıń óz sabaqların ólshemli shólkemlestiriwi bul muzıka

tıńlaw jumıslarınıń mazmunlı hám nátiyjeli ótiwin girewi. Baslawısh klasslarda

dáslepki muzıka tıńlawlardan-aq, oqıtıwshı balalarǵa muzıka tıńlaw hám qasındaǵı

dosların esitiwine kesent bermey ótiwin qatań úyretiw kerek. Sebebi, bala bul

tártipti buzsa, birinshiden, atqarıwın húrmet qılmayatuǵının kórsetse, ekinshiden,

tıńlawshılar-klasslaslarınıń pikirlerin shatastıradı. Oqıtıwshı muzıka shıǵarmasın

tıńlanıp atırǵan waqtı tez-tezden qıymılday bermew, erkin otırıp shıǵarmanı tıńlaw

zárúrligin, aylanıp qaraw, qaǵazdı qıshırlatıw, sıbırlap sóylesiw, soraw beriw hám

basqalardı shalǵıtatuǵın hám artıqsha háreketlerdi islemewdi balalarǵa túsındiredi.

Muzıka shıǵarmasın ıqlas penen hám basıqlıq penen ıqlas qoyıp, dıqqattı jiynap

tıńlaw kerekligin aytadı. Sonday jol menen oqıwshılardı mádeniy tıńlawshı etip

tárbiyalaw múmkin.

Oqıtıwshı baslawısh klass oqıwshılarınıń dıqqatın tez ózgeriwshenligin

esapqa alıp, shıǵarmanı tıńlawdan aldın olarǵa muzıka neshe bólekten

turatuǵınlıǵın, dinamikanıń qanday rawajlanıp barıwın anıqlaw, tiykarǵı tema

muzıkanı eslep qalıw sıyaqlı tapsırmalardı úsınıw múmkin.

Sabaqta oqıtıwshınıń shıǵarmalardı dúris hám mazmunlı atqarıwı áhmiyetli.

Sebebi, balalardıń shıǵarmanı tez hám sıpatlı ózlestiriwi áne solarǵa baylanıslı

boladı.

Sherek temasınan kelip shıǵıp, shıǵarmanıń muzıkalıq dúzilisi, xarakteri,

túsındiriw quralları, oqıwshılardıń tayarlıq dárejesi, klass tárkibi tárepten úyrenip,

tómendegi basqıshlarda ózlestiriledi:

1. Shıǵarmanı tıńlawǵa balalar dıqqatın tartıw hám shıǵarma haqqında

oqıtıwshısınıń kirisiw sózi.

2. Oqıtıwshı atqarıwında yamasa texnika quralı arqalı shıǵarmanı tıńlaw.

3. Tıńlanǵan shıǵarma haqqında sáwbet, analiz, debat ótkeriw.

52

4. Shıǵarmanı tolıq hám qayta tıńlaw, shıǵarma haqqında balalar pikirleri

hám juwmaqlawshı sáwbetler.

Oqıtıwshı sabaqta muzıka shıǵarmasın atqarıwdan aldın balalardı tıńlawǵa

tayarlawı, olardıń shıǵarmanı tolıq ańlay alıwına, seziw hám baha beriwine járdem

beriwi zárúr. Bunıń ushın oqıtıwshı shıǵarmanı birinshi márte atqarıwdan aldın

qısqasha kirisiw sáwbeti ótkeriledi. Bundan kózlengen maqset oqıwshılardı muzıka

tıńlawǵa ruwxıy tayarlaw hám pikirlerin jámlep dıqqattı tartıw. Ádette, oqıtıwshı

shıǵarma avtorların atların aytadı, olardıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında

qısqasha sóylep beredi, shıǵarmanıń jaratıw tariyxınan alınǵan qanday da bir

dálildi bayan etedi, sabaq sońında oqıwshılardıń dıqqatın jámlep hám balalarda

qızıǵıw oyatıp, shıǵarmanı atqarıw hám esittiriwge kirisedi. Sáwbetti suwretler,

reńli qaǵazlar, saxna kórinisleri hám belgili atqarıwshılarǵa say fotosuwretler

menen alıp barıw paydalı boladı.

Muzıka sabaqlarında muzıka shıǵarmasın sózler menen túsındirgen jaǵdayda

alıp barıw balalardıń ańlawına únamlı tásır etedi. Oqıtıwshı ózinıń qısqa-qısqa

túsındiriwi menen balalarǵa muzıkanıń emocional mazmunın, onıń gózallıǵın qabıl

etiw, túsınip jetiwde járdemlesedi, shıǵarmanıń eń mazmunǵa bay jerlerine itibar

beriw kerekligin úyretedi, sorawlar beredi hám muzıka shıǵarmasın tıńlaǵan

waqıtta ondaǵı kerekli jerlerin ajıratıw haqqında wazıypalar beredi. Oqıtıwshı

balalar tıńlap bolǵannan soń óz pikirlerin ańlawında, muzıkanıń xarakterin sózler

járdeminde belgilewine, onda neler kóbirek únaǵanlıǵın aytıwına erisedi,

muzıkanıń emocional mazmunındaǵı eń názik hám hár qıylı táriplerin tabıwǵa

járdem beredi.

Shıǵarmanı úyreniwde onı atqarıp kórsetiw júdá kerekli. Eger shıǵarma

balalarǵa tez únap qalsa, oqıtıwshınıń shıǵarma ústinde islewi ańsat boladı.

Kerisınshe, olarǵa jaqpaǵan shıǵarma ústinde islewde oqıtıwshınıń balalarda sol

shıǵarmaǵa qaray payda bolǵan jaman pikirlerin joǵaltıwǵa tuwrı keledi, bul bolsa

oqıwshılardıń shıǵarmanı ózlestiriwine ádewir tosıq boladı.

Shıǵarmanıń joqarı kórkem dárejede atqarılıwı ǵana oqıwshılardı ózine

tartıwı hám tıńlanǵan muzıkaǵa hawes oyata aladı. Oqıtıwshınıń shıǵarmanı

53

belsene atqarıwǵa qaray disketten esittiriwi ádewir biyparwalıq penen qabıl

etilıwin aytıp ótiwimiz kerek. Eger, oqıtıwshı qanday da sáz ásbapı (fortepiano,

rubap, ǵirjek, duwtar, bayan hám basqalar)dı jaqsı sherte bilse, onı balalarǵa

múmkinshiligi barınsha shertip beriwge háreket etiwi kerek. Bunda oqıtıwshınıń

ózi atqaratuǵın shıǵarmalardı úyde júdá puxtalıq penen tayarlawı, notaǵa qarap

shetiwden saqlanıw yaǵnıy shıǵarmanı yadtan dúris atqara bilıwi, balalardıń

ózlestiriwin qadaǵalap túrıw múmkinshiligine iye bolıwı ushın shıǵarmanı

maydalap úyrenip alıwı zárúr. Shıǵarmanı shoq, tásırli hám tereń oylap atqarıwı

talap etiledi.

Eger, tıńlanatuǵın shıǵarma vokal janrına tiyisli bolsa, oqıtıwshı, dawısı

onday kúshli bolmasa da, sol shıǵarmanı sózi menen aytıp beriwden tartınbawı

kerek. Shıǵarmanı jaqsı bilip alıw kerek, sonda ǵana oqıtıwshı ónı atqarıwı menen

balalardı shıǵarmanıń texnikalıq jazıwına qaraǵanda kóbirek tarta aladı, sebebi

"janlı atqatıw" bárhama jaqsıraq qabıl etiledi.

Biraq sonday shıǵarmalar da bar, olardı esittiriwde magnit lentaları yamasa

disketlerden paydalanbawdıń ilaji joq. Bulsız xor, orkestr, simfoniya, opera

ariyalar, baletlerden úzindiler, hár qıylı sáz ásbaplar ansambli (dástesi)nde

atqarılǵan namalardı kóz aldımızǵa keltire almaymız. Sonıń ushın mektepte eń

jaqsı jámáátler, ansambller, orkestrler hám jeke atqarıwshılar atqarıwındaǵı muzıka

shıǵarmaları jazıp alınǵan diskler tóplamı bolıwı júdá paydalı.

Oqıtıwshı magnit jazıwındaǵı shıǵarmanı tıńlaw barısında ózi de sol muzıka

shıǵarması yamasa temanıń bazı bólimlerin erkin sherte bilıwi yamasa atqara alıwı

kerek.

Muzıka shıǵarmasın oqıtıwshı birinshi márte tolıq atqarıwı shart. Eger bul

opera, simfoniya yamasa kantata bolsa, tolıq úyreniletuǵın úzindi yamasa bólegi

oqıtıwshı tárepinen tolıq atqarıladı. Sońǵı talqılaw procesinde oqıtıwshı ayırım

muzıka frazaların, bazı bólim hám temalardı shertip hám atqarıp beredi, sońında

bolsa juwmaq shıǵarǵan siyaqlı shıǵarmanı tolıq atqaradı.

Muzıka shıǵarmasın atqarǵannan keyin oqıtıwshı onı balalar menen sáwbet

formasında analizlewǵe kirisedi. Shıǵarmanıń dúzilisi ózgeshelikleri - forması,

54

ladı, tonlıǵı, garmoniyası, xarakterı, muzıkaǵa sáykeslıǵı, tempi, naması, birge

dawısta aytıwdıń roli hám sol sıyaqlılar aydınlastırıladı.

Sáwbetlerdi oqıwshılardıń aktiv qatnasıwında quwanıshlı hám mazmunlı

etip ótkeriw kerek. Klassta dóretiwshilik ortalıǵın payda etip, bunda oqıwshılar

tıńlaǵan shıǵarmada ózlerinıń neler tásırlendirgenligin tartınbastan kewilli soyley

alatuǵın bolıwı kerek. Sáwbet, analiz, oqıtıwshınıń túsındirmeleri anıq, qısqa,

logikalıq bolıwı, bulardıń barlıǵı muzıkanı túsiniw hám ańlaw menen, álbette,

bekkemlenip barıwı kerek.

Oqıtıwshı keyingi sabaqlarda shıǵarmanı qayta atqarıwda sol shıǵarma

haqqındaǵı maǵlıwmatlar sheńberin áste-aqırın keńeyttiredi, jańa dálil hám kóz

qaraslardı, juwmaqlardı bayan etedi, shıǵarma dúzilisın basqa ózgesheliklerine

balalar dıqqatın tartadı. Sabaq procesinde tıńlanǵan shıǵarmanıń kóp márte

tákirarlanıwı onıń jaqsıraq ózlestirilıwine hám este qalıwına járdem beredi.

_______________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka sabaqlarında muzıka tıńlawdıń mazmunin ashıp beriń?

2. Baslawısh klass oqıwshılarınıń muzıka tıńlaw qábiletin ósıriwde muzıka

shıǵarmalarına qalay qatnas jasawǵa boladı?

3. Qandayda kishigirim shıǵarmanı tıńlatıw ushın awızeki reje dúziń.

4. Repertuar tańlawda shıǵarmanıń qanday ózgesheliklerine itibar beriw kerek?

§ 3. QOSÍQ AYTÍW-ISKERLIKTIŃ BIR TÚRI.

3.1. BALALARDÍŃ DAWÍS APPARATÍ HÁM ONÍ

QOLLAW PRINCIPLERI

Balalardıń dawıs apparatı ush bólekten túradı:

1. Dem alıw organları (ópke, bronx, traxeya-tárepinen dem alıw jolı);

2. Gegirdek (dawıs perdeleri jaylasqan bolek);

55

3. Rezonatorlar (jutqınshaq, awız hám murın).

Dawıstıń payda bolıwı quramalı psixologiyalıq-fiziologiyalıq procesı bolıp,

ol dawıs apparatınıń dem alıw hám esitiw apparatı menen birgeliktegi ámeliyatta

yaǵnıw ópkeden shıǵıp atırǵan hawa aǵımın bronx, traxeya arqalı tamaqqa keledi

hám ol jerde dawıs perdeleri tosqınlıǵına ushıraydı. Hawa basımı tásıri nátiyjesınde

dawıs perdeleri háreketke kiredi, olardıń tákirar ashılıp jabılıp hám qozǵalıwı

(tebreniwi) nátiyjesınde hawa tolqınları-dawıs payda boladı.

Dawıs payda etiw baylanıslı bolmaǵan jaǵdaydaǵı ádettegi dem alıw

procesinde dawıs perdeleri tınısh jaǵdayda bolıp, hawa úshmúyishli formadaǵı

dawıs tesiginen erkin ótedi. Dawıs payda bolıwında dawıs tesigi tarayadı. Dawıs

bálent perdelerge kóterilgen sayın dawıs tesigi tarayıp baradı hám eń joqarı perde

dawıslarına jetkende tesik beklenedi.

Ópkege dem menen alınǵan hawa aǵımı dawıs apparatınan ótkende eki

názik dawıs perdesın sılap ótedi, nátiyjede, joqarıda aytqanımızday, olardıń

tebreniwinen qıshırlaǵan dawıs payda bóladı. Dawıs payda bólıwınıń baslanıwı

"ses atakası" dep aytıladı.

Dawıs terbelisinıń tezligi, yaǵnıy dawıs bálentligi dawıs perdelerinıń

tartılıwı (tereńlesiwi) dárejesıne baylanıslı boladı. Terbelisi qansha tez bolsa,

dawıs sonsha joqarı perdelerge kóteriledi. Biraq perdeler payda etetuǵın dawıs

kúsli emes, ol tiykarınan joqarǵı rezonatorlardan tamaqtıń keńeyiwi esabına

kúsheyedi. Awız hám murın soǵan járdem beredi, sonday-aq, olar dawıs tembrın

júzege shıǵarıwda hám úlken rol oynaydı. Bul sóylew yamasa qosıqta quwanısh,

qorqıw, qıynalıw, oyshańlıq sıyaqlı sezimlerdiń túsiniliwi.

Balanıń dawısı dawıs kúshi, tembri hám bálentligi menen ǵana emes, balkim

diapozonı menen de xarakterli. Dawıs diapozonı eń tómen dawıstan eń joqarı

dawıs aralıǵındaǵı kólemdi óz ishine aladı. Insan dawısınıń putkil diapozonın

registrlarǵa bolınedi. Registr dawıs diapozonınıń bir bólegi bolıp, tembr hám

dawıs baǵdarlamasınıń bir-biri menen sáykesligine tiykarlanıp anıqlanadı. Adam

dawısın tómen (kókirekten shıǵıwshı dawıslar), orta (aralas) hám joqarı (bas

penen baylanıslı dawıslar) registrlerge bólıniwi qabıl etilgen.

56

Dawıstiń registr dúzilisi

Balalar dawısı kókirek, aralas (mikst) hám bas (faltset) registrlerinen túradı.

Balalar dawısı kókirek, aralas (mikst) hám bas (falset) registrlerinen ibarat

bolıp balalar dawısı ushın bas bóleginıń joqarı rezonanslanıwı kerek. Balalar

dawısı apparatınıń dúzilisi hám rawajlanıwı ózgesheliklerine qaray hár bir jas

toparı individual registrdegi dawıs dúzilisıne iye. 7-10 jaslı balalar dawısınıń

diapozonı kishi bolıp, jeńil faltset jańǵırıǵı menen ajıralıp turadı. (Faltset-

italyansha falso - qálbeki-erkeklerdıń joqarı registrdegi dawısları bolıp, ózine say

tembrge iye, kúshsiz shıǵadı).

Orta jastaǵı balalardıń dawıslarında (11-13 jasar), asırese, ul balalarda

kókirek registirindegi dawıs elementleri payda bolıp, diapozon keńeyedi. Bul

jastaǵı balalar dawısınıń diaozonında úsh registr ajıralıp tursa-da, atqarıw

waqıtında tiykarınan (mikst) aralas registri dawısları isletiledi. 14-16 jastaǵı balalar

dawısında tembr anıqlıǵı, úlkeygen dawıs elementleri payda boladı.

Balalardıń dawıs apparatı kóleminen kishi, názik hám mort boladı. Sonıń

ushın onıń fiziologiyalıq ózgesheliklerine itibar bermesten jumıs alıp barıw

balalardıń dawısı salamatlıǵına ziyan jetkeriwi múmkin. Oqıtıwshılardı qosıq

aytıwǵa qızıqtıra alıw, kóp jaqtan úyreniletuǵın hár bir shınıǵıw yamasa qosıqtıń

oqıtıwshı tárepinen mazmunlı atqarılıwına baylanıslı boladı. Baslawsh klasslarda

balalar menen alıp barılatuǵın vokal-xor júmısı, tiykarınan, oqıtıwshı dawısına

eliklep atqarıwǵa tiykarlanadı. Sol sebepli muzıka oqıtıwshısınıń ózi qosıqtı

jaǵımlı atqarıp, balalardı ózine úyertip alıwı kerek.

Balalar dawısını zorıqtırmastan atqartırıw ushın qosıq aytıwdı primar aralıq

(Fa1-Lya

1), isshi diapozon (Mi

1-Si

1) hám ulıwmalıq diapozon (Re

1-Si

1(Do

2)) lardıń

ólshemine boysınıw kerek. Balalar bas rezonatorına tiykarlanǵan faltsetke jaqın

bolǵan dawısta atqarıwın dáslep aytıp óttik. Dawıs payda etiw ústinde jumıs alıp

barǵanda, bul olardıń jalǵız atqarıw usılı ekenligin esten shıǵarmawımız kerek.

Oqıwshılarǵa qosıq atqarıwdı úyretip atırǵan waqıtta oqıtıwshınıń ózi sol dawısta

57

atqarıwı úsınıladı. Baslawısh klasslarda balalardı bir jınıslı dawısta atqarıwına

eristiriw dawıstıń jaǵımlı aytılıwın támiyinleydi. Baqırıp kúshli dawısta atqarıw

balalar dawısın forsırovka (artıqsha kúsheyiw) ge alıp keledi. Bul vokal-xor

kónlikpelerin ólshemli qáliplesiwine ziyan bolıp, dawıs apparatınıń rawajlanıwına

jaman tásır etedi.

___________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Balalar dawıs apparatı dúzilisın mazmunlı aytıp beriń.

2. Primar aralıq, isshi hám ulıwmalıq diapozonlarǵa túsınik beriń.

3.2. VOKAL KÓNLIKPELERIN QÁLIPLESTIRIW

Klassta balalardıń atqarıwshılıq mádeniyatı olardıń vokal hám xor

atqarıwshıǵı sheberligine baylanıslı boladı. Vokal sheberligine erisiw qosıq

aytıwdaǵı jaǵday, dem alıw, dawıs payda etiw hám dúris aytıwdıń óz ara

baylanıslıǵına tiykarlanadı.

Oqıwshılardıń qosıq aytıwdaǵı jaǵdayı. Oqıwshı partada turıp yamasa

otırıp qosıq aytqanda qosıq aytıw jaǵdayına boysınıwı shárt. Bunda oqıwshınıń

wazıypası gewdesın búkmesten, ózinıń ornına súyenbesten tuwrı tutıw, jelkelerin

jeńil kerip, jaǵın artıqsha kótermesten, moyın hám bastı tuwrı tutıp, qolların

dızelerine jeńil qoyıw sıyaqlı jaǵdaylardan turadı.

Sonday-aq, tuwrı turıp qosıq aytıw kólikpesın tez payda etip bolmaydı.

Balalar qaǵıydanı ańsat ǵana túsınip aladı, biraq tez yadınan shıǵıp qaladı. Sol

sebepli oqıtıwshı balalar qosıq atqarǵanda qalay otırǵanlıǵın bárháma baqlap túrıwı

kerek. Tájiriybeli oqıtıwshı sabaq procesinde pútkil klass balalarına, bazıda

ayrıqsha balalarǵa tuwrı otırıw qaǵıydasın esletip túradı. Bunıń menen oqıtıwshı

sabaqta shólkemlestiriwshilik ruwxın jaratadı. Bul balalardıń ózlerin jaqsı tutıwına,

dıqqattı bir jerge toplaytuǵın bolıwına, tártipli bolıp barıwına járdem beredi. Qosıq

aytıwdaǵı jaǵday balalarda sabırdı da tárbiyalaydı.

58

Úyrenilgen qosıqlardı tik turıp atqarǵan duris. Bunda jaq biraz kóterilgen,

ayaqlar jelke keńligine, qollar qaptalda bolıwı talap etiledi. Bul jaǵdayda dawıs

jańǵırıp shıǵadı. Oqıtıwshı balalardı qosıq aytıw ushın orınlarınan túrıp

atırǵanında shawqımsız erkin túrıwına úyretiw kerek.

Qosıq úyrenip bolınǵannan keyin onı atqarıp atırǵan balalardıń júzleri

alaǵada bolmastan mazmunlı hám mánisli bólıwı zárúr yaǵnıy olardıń júz

mimikalarınan shıǵarmanıń mazmunı hám xarakteri kórinip tursın.

Balalar atqarıw waqtında bastı arqaǵa taslamastan tuwrı tutıwı, júzdi

búristirmewi, tómengi jaǵtı kermewi zárúr. Balanıń tuwrı túrıw jaǵdayı dúris dem

alıwı hám dawıs payda etiwine múmkinshilik beredi.

Dem alıw. Qosıq aytıw kórkem-óneri - bul dem alıw kórkem-óneri - dep

biykar aytılmaǵan. Balalardıń kópshiligi qosıq atqarıp atırǵan waqıtta dúris dem

alıwdı hám onnan tuwrı paydalanıwdı bilmeydi. Atqarıwdaǵı dem menen

fiziologiyalıq dem arasında belgili ózgeris bar. Fiziologiyalıq dem bala tuwılǵan

kúnnen baslap tabiyiy jaǵdayda ámel ete baslaydı hám anıq bir ritmde hám belgili

bir waqıt aralıǵında júz beredi. Qosıq aytıwda bolsa dem alıw tez, qısqa waqıt

aralıǵında júz beredi hám dem shıǵarıw bolsa qosıq qatarınıń sózımlılıǵına,

tezligine hám xarakterinıń túsınilıwine baylanıslı. Dem ritmi atqarılatuǵın

shıǵarma xarakterine qaray ózgerip túradı hám fiziologiyalıq demge qaray tereń

dem alınadı. Atqarıwdaǵı dem alıwdıń tómendegi túrleri bar:

1. Tómengi qabırǵalar keńeygen halda dem alıw;

2. Jelkeni keńeyiwshi dem alıw;

3. Qarın penen dem alıw (diafragma tómenge túsedi);

4. Kókirek menen dem alıw (kókirektiń joqarı bólegi kóteriledi).

Balalar dem alǵanında ókpenıń tek joqarı bólegin ǵana hawa menen

toltıradı, bul bolsa jelkelerdıń sırttan entigip kóterilıwınen bilinip túradı.

Oqıshılardıń qosıq aytıwı ushın dem alıwdıń eń qolaylı hám paydalı túrinen,

yaǵnıy tereń dem alıw usılınan paydalanıwǵa úyretiw kerek. Balalarǵa dem alıwda

jelkelerdıń qıymıldamay, bir tegis túrıwın bárhama esletip túrıwı kerek. Eger,

balalardan ayırımların dem alıp atırǵanında jelkeleri kóterilse, oqıtıwshı tuwrı dem

59

alıwına kómeklesiwi kerek. Bunıń ushın oqıtıwshı qolların qosıq aytıp atırǵan

balanıń eki jelkesıne qoyıp turıp, dem alıp atırǵanda jelkenıń qıymıldawına jol

qoymaydı. Bul usıl balanıń dúris dem alıwına járdem beredi.

Atqarıw waqtında dem alıwdıń tómengi qabırǵalardı keńeyiwshi dem alıw

hám qarın menen dem alıw túrlerin qollanǵanı máqul.

Diafragma adam organizmınde kókirek hám qarın boslıǵın ajıratıp turadı.

Tómengi qabırǵalar hám diafragmalar járdeminde dem alıwda dem alıw hám

shıǵarıw diafragma arqalı tártipke salınadı. Bul sonday júz beredi: atqarıwshı gúldi

"iyiskelegendey" etip dem aladı. Bunda ókpeler keńeyip, tómengi qabırǵalardı

sırtqı tárep ısıradı hám diafragma paseyedi, nátiyjede, qarınnıń diywalı aldınǵa

shıǵadı. Jelke hám kókirektiń joqarı bólegi bul jaǵdayda ózgermeydi. Dem alıw

tereń, tolıq hám eń tiykarǵısı, shawqımsız bolıwı kerek. Dem shıǵarıw tejemli,

uzaq múddetli, tegis bolıwı shárt. Dem shıǵarıw qarın tereń qabıǵınıń háreketi

menen basqarılıp, hawa joqarıǵa jiberiledi hám dawıs perdelerinin tebreniwine

shaqıradı. Tómengi qabırǵalar hám diafragma aste-aqırın óz jaǵdayına qaytadı.

Balalardı dúris dem alıwǵa úyretiw tek qosıq aytıw ushın zárúr bolıp

qalmastan, balki balalardıń salamatlıǵı ushın da zárúr. Qosıq atqarıwdaǵi dem alıw,

ulıwma dem alıw sıyaqlı eki tiykarǵı jaǵdayǵa iye bolıp, qosıq ırǵaǵınıń sıpatı

hám sózılıwı, áne sol waqıtqa baylanıslı boladı. Bul jaǵdaylar dem alıw hám demdi

shıǵarıwdan turadı.

Dem alıwdıń xarakteri hám "tezligi" atqarılatuǵın shıǵarmaǵa baylanıslı

boladı. Eger qosıqtı sózıp, áste aytıw kerek bolsa tereń hám awır dem alınadı. Eger

shıǵarma quwnaq tempte jazılǵan bolsa atqarıwda dem tez hám jeńil alınadı.

Qosıq atqarıwda say dem alıwdıń ekinshi jaǵdayı - dem shıǵarıw. Qosıq

atqarıp atırǵanda demdi dúris shıǵarıwdıń mazmunı ópkege alınǵan demdi únemli

paydalanadı.

Demdi shıǵarıwdan aldın az waqıt toqtatıladı. Bunda balalar demdi az ǵana

pursatqa shıǵarmay túrıwı kerek. Bul nárse ókpedegi qosımsha bolǵan hawadan

kereginshe paydalanıwǵa járdem beredi. Bolmasa muzıka qatarınıń birinshi

60

dawısınnan-aq ópkedegi hawa tawsılıp qaladı. Qosıq bolsa buwılıp hám de jaman

shıǵadı. Biraq ópkege oǵada kóp hawa alıw da jaqsı bolmaydı. Qosıq atqarıp

atırǵanda dem artıqsha alınsa ol dawıstıń sıpatına, intonaciyanıń anıq shıǵıwına

jaman tásır kórsetedi.

Balalar menen qosıq repertuarı hám arnawlı shınıǵıwlardı ayttırıw arqalı

dem alıw ústinde jumıs alıp barıladı. Bunday shınıǵıwlardan biri major gammaların

yarımlıq notalarda páseńlesken tezlikte atqarıw. Gammada demdi belgili jerde alıw

kerek hám bul jaǵdaydı balalardıń barlıǵı bir waqıtta órınlawın baqlap túrıwı

kerek.

Qosıq aytıwdaǵı demdi rawajlandırıw ushın shınıǵıwlar qanshama paydalı

bolsa da oqıtıwshı bul tarawda tiykarǵı orındı qosıq repertuarına beriw kerekligin

yadtan shıǵarmawı tiyis.

Balalar ushın hár bir jańa shıǵarma dem alıwǵa úyreniw jolındaǵı shınıǵıw

bolıp xizmet etedi. Balalar úlkeygen sayın qosıq aytıp atırǵanda dem alıwdan dúris

paydalanıw tájiriybelerin de iyelep baradı. Wazıypa bolsa áste quramalasıp baradı.

Olar aldında úlken atqarıwshılıq imkaniyatları ashıladı. Oqıtıwshı qósıqtıń nota

jazıwı kórgizbelerinde dem alıw belgisi "V" yaǵnıy "kishkene qus" belgisi

ekenligin de úyrenip barıwı kerek. Dem alıw jerin hár bir muzıka qatarınıń

baslanıwı waqıtında tuwrı keltiriwge háreket etiw zárúr, muzıka qatarınıń ózi

kóbinese poeziya qatarınıń baslanıwına say keledi. Balalardı bolsa sózdi kesip,

onıń ortasında dem almawdı túsındiriw kerek. Oqıtıwshı qosıqtıń qaysı jerlerinde

dem alıw kerekligin kórsetip bergennen soń, kórsetpenıń jaqsı orınlanıwına erisiw

kerek.

Dawıs payda etiw. Dawıs hawaz apparatı (kegirdek, jútqınshaq hám onıń

ishindegi konus sıyaqlı eki dawıs perdesi)nıń dem (ópke, traxeyalar, kókirek

bólegi) hám esitiw apparatlarınıń birgeliktegi ámeliyatında payda boladı. Dawıs

hawanıń jabıq jaǵdayındaǵı hawaz tesigi arqalı ótkende hawaz perdeleri terbeniwi

waqıtında júzege keledi. Dawıstıń payda bolıwı waqtı "dawıs atakası" dep aytıladı.

Dawıs perdelerinıń tıǵıslıǵı, dem shıǵarıwdıń kúshi hám xarakterine qaray dawıs

atakası qattı, jumsaq hám dem alıwdan keyin ataka bolıwı múmkin.

61

Birinshi hám ekinshi klasslarda dawıs payda etiw ústinde júmıs alıp

barǵanda bul kóbirek oqıtıwshınıń óz dawısında anıq (konkret) kórsetip beriwden

túradı, bunı “eliklew metodı” dep hám atawǵa da boladı. Oqıtıwshı múmkin

bolǵanınsha qısqa etip túsındirıwı kerek. Qosıqtıń qıyın jeri ushırasqanda oqıtıwshı

balalardıń dıqqatın bir jerge toplap, sol qıyın jerdi qanday etip meńgerip ketiw

múmkinligin ózi aytıp, kórsetip beredi.

Tórtinshi-besınshi klasstan baslap dawıs payda etiwge baylanıslı túsındiriw

jumısları keńrek túrde alıp barıladı, bunda da eliklew metodı jetekshi metod bolıp

qaladı. Joqarı klasslarda oqıtıwshı túsındiriw jumısların keń kólemde alıp baradı.

Bul jerde oqıtıwshılar vokal elementerin qatarları menen tanıstıradı. Máselen,

"dawıstıń joqarı jaylasıwı", "ses atakası" hám sol sıyaqlı qatarlar balalarǵa túsınikli

bólıwı kerek. Balalar dawıs registri haqqında, ámeliy hám teoriyalıq tárepten

bularǵa sáykes keletuǵın rezonatorlar haqqında túsınikke iye bolıwı zárúr. Bul-

olarǵa qosıqshılıq dawısın iyelewge járdem beredi.

Balalar qosıqtı jasalma túrde aytpastan, balkim onı sanalı túrde aytıwı hám

óz dawısın baqlap barıwı zárúr. Joqarı dawısta qosıq aytıwǵa balalardıń óte tısqarı

aktivlik kórsetiwi, yaǵnıy qosıqtı baqırıp, zorıǵıp aytıwı olardıń jaqsı dawıstı

iyelep almaǵanlıǵın bildiredi. Oqıtıwshı balalardı tabiyiy hám erkin túrde qosıq

aytıwǵa úyretiwi, bunıń ushın shıǵarmanı birinshi nawbette áste-aqırın hám jumsaq

dawıs menen aytılıwına erisiwi kerek.

Dawıstıń jumsaq atakasında dawıs perdeleri dem shıǵarıw baslanıwı menen

ashıladı. Shıǵıp atırǵan hawanıń dawıs perdelerine jeńil tiyip ótiwi nátiyjesınde

júdá jumsaq "iyılıwshen ses" payda boladı.

Dawıstıń qattı atakası dem shıǵarıw aldınan dawıs perdelerinıń tıǵız jabılıwı

nátiyjesınde payda boladı. Bul jaǵdayda shıǵıp atırǵan hawa úlken basım menen

dawıs perdelerine kelip úrıladı hám payda bolǵan dawıs qattı hám keskin

xarakterge iye boladı.

Dem alıwdan keyingi atakada bolsa dawıs perdeleri dem shıǵa baslaǵannan

keyin birigedi hám nátiyjede sesten aldın dem shıǵarıwda únsiz "X" esitiledi.

62

Qosımsha dawıslar esabınan dawıs ózinıń tazalıǵın joǵaltadı, dawıs perdeleri bolsa

bosasıp qaladı.

Mektep jasındaǵı balalardıń dawısları bazıda úlken diapozonlı bolıwına

qaramay olarda "isshi aymaq" dep atalǵan tárepi bolıp, ol dawıstıń qanshama

tabiyiy hám erkin aytılıwına, qulaqqa jaǵımlı esitilıwine baylanıslı boladı. Bul órın

ulıwmalıq diapozonǵa qaray kishirek. Dawıs diapozonınıń órtasha jaǵdayı Do1

menen Mi2 nıń aralıǵında boladı. Sonıń ushın hám barlıq jumıslardı balalar hám

ósmirlerdıń dawıs múmkinshiliklerin esapqa alǵan jaǵdayda alıp barıw maqsetke

muwapıq.

Balalardıń dawıs diapozonları

Klası Jası Diapozonı Klası Jası Diapozonı

I 6-7 rе-si V 10-11 do-mi2

II 7-8 rе-do2 VI 11-12 do-fa

2

III 8-9 do-do2 VII 12-13 do-mi

2

IV 9-10 do-rе2 VIII 13-14 do-re

2

Kishi jastaǵı balalarǵa keskin ataka tuwrı kelmeydi. Keskin ataka órta jas

(6-7 klass oqıwshıları) daǵı hám onnan úlkenirek bolǵan balalar menen vokal

boyınsha sabaq alıp barǵanda ayırım bayanlaw usılı sıpatında ǵana qollanıwı hám

jumıs beriwi múmkin. Biraq sonda da bala atqarıwshılıqta belgili tájiriybe bolıwı

zárúr. Bolmasa bul usıldıń ulıwma paydası bolmaydı, bul ziyan boladı.

Ses payda etiwde jumsaq tańlaydıń úlgeriwshenligi hám de háreketsheńligin

rawajlandırıw ústinde islew jaqsı nátiyje beredi. Bunda jas ólshemine sáykes

keletuǵın jańǵırıp shıǵıwdan da belgili birikpelerden (Máselen, Mi, Ma, Me

sıyaqlı dawıs birikpelerinen) paydalanılsa boladı.

Qosıq aytılıp atırǵanda atqarıwshınıń dawısın ózine say jarańlawına tolıq

erkinlik sezilip turıwı kerek. Qosıq bar demdi tuta alıw ólshemi oqıwshılardıń

atqarıwdaǵı jeńisleriniń tiykarǵı kórinislerinen biri. Bunıń ósiwi de muzıka

jumısları barısında juz beredi hám kóp tárepten repertuar tańlaw hám vokal

shınıǵıwlardıń materialına baylanıslı boladı.

63

Qosıq atqarıda demdi ósiriw boyınsha arnawlı talaplar atqarıwshılıq

tájiriybesın asırıwǵa xizmet etedi. Bul talaplar erkin dem alıw, jelkeni kótermew,

alınǵan demdi asıqpastan tejep shıǵarıw, bunda jaǵdaydı ózgertpew, asıǵıp demdi

qúrı sarplamaw, dawıstıń jańqırıp shıǵıwı sıyaqlı kerekli elementlerinen turadı.

Dem alıw sisteması rezonatorlıq wazıypanı da orınlaǵanınan atqarıw onı tuwrı

órınlaw kerek. Oqıwshılar dawısınıń tabiyǵiy kólemine qarsı jumıslar islewge jol

qoyılmaydı.

Dikciya. Muzıka sabaqlarında balalardan dúris dikciya (latınsha diktio-

sóylewi, aytılıwı), yaǵnıy ádebiy teksttı anıq hám taza aytıwı talap etiledi. Hár

qanday qosıq muzıka hám sóz sıyaqlı kúshli ańlaw quralların óz ishine alǵan.

Sonıń ushın da muzıkada dikciya judá kerekli orın iyelewi óz ózinen belgili.

Kóbinese, balalar muzıka shıǵarmasın xor bolıp atqarǵanında kóp sózlerdi anıq

ańlay almaymız. Bunda shıǵarma óz mánisın joǵaltıp qoyadı. Sebebi, balalar qosıq

tekstin anıq aytıwǵa urınıp, dawıstı qıynap hám zorıǵıp aytadı. Atqarıwda hár eki

túrde de jol qoyıp bolmaydı. Oqıtıwshı balalarda dikciyanıń anıq bolıwına,

sózlerdıń anıq aytılıwına, biraq dawıstıń sıpatına zıyan jetkermeytuǵın jaǵdayda

bolıwına erisiwi kerek. Sabaq procesinde dikciya balalar sóylew organlarınıń islew

qábiletine, yaǵnıy til, erinler, jumsaq tańlay, tómengi jaqtan quralǵan artikulyaciya

apparatınıń islew qábiletine baylanıslı (artikulyaciya-latınsha artikulatio-

bóleklerge bólemen). Aktiv háreketsheń artikulyaciya vokal texnikasınıń tiykarǵı

elementlerı esaplanadı.

Atqarıwdaǵı sóylew-sóylewdegi aytıwdan ajıralıp turadı. Bunda til, erin, jaq

hám basqalardıń aktiv háreketindegi birligi, bunıń járdeminde ádebiy sózdıń

muzıka ırǵaqında fonetikalıq-vokal tárepten anıq, ırǵaqlı, mazmunlı atqarıwǵa

yamasa aytılıwına erisiw zárúr.

Artikulyaciya apparatı salamat, tuwrı jaylasqan hám óz wazıypasın tuwrı

orınlaytuǵın bolıwı kerek. Ondaǵı kemshilikler arnawlı shınıǵıwlar arqalı joq

etiliwi múmkin. Bunday kemshiliklerge ayırım háriplerdi almastırıp qáte aytıwǵa

kiredi. Balalarda bul kemshilikler artikulyaciya apparatınıń tómen háreket etiliwi

nátiyjesınde payda boladı. Sonıń ushın artikulyaciya apparatı joqarı dárejede aktiv

64

islewi kerek. Úyreniletuǵın qosıqtı júdá áste, putkil dıqqattı tekstin tuwrı aytılıwına

qaratıw júdá paydalı. Qosıqtıń ádebiy teksttin sanalı tezlikte ańlay alıw-balalar

dikciyasın rawajandırıw júmısınıń tabıslı shıǵıwı ushın tiykar bola aladı. Buǵan

ámel qılınbasa, balalar kóp waqıt qosıqtaǵı sózlerdi oylamastan, ne haqqında qosıq

aytıp atırǵanlıǵına itibar bermey aytadı. Sonıń ushın dikciya ústinde alıp

barılatuǵın jumıstı mazmunlı óqıw menen baylanıstırıp alıp barıwı kerek.

Balalar sóylewinde tili awır, anıq emeslik, dawıs apparatınıń qısıp sóylewi

hám onıń sońında xorda baqırıp atqarıw sıyaqlı kemshilikler ushırasadı. Bunday

balalarǵa itibardı kúsheytiw hám olar menen jeke túrde jumıs alıp barıw,

asıqpastan erkin sóylew hám atqarıwǵa baǵdarlaw kerek. Eń kereklisi, balalardı

shınıqtırıw hám qosıqlar tekstin vokal usıllarına muwapıq aytıwǵa úyretip barıwı

zárúr. Máselen, qosıq tekstinde bul qatar tómendegishe jazıladı hám sóylewde

sonday oqıladı;

“Ma-ǵan teń – siz meh-ri-bar,

Sóz-le-rin-de sıy-qı-rı- bar”

Qosıqta bolsa bul tómendegishe atqarıladı:

“Ma”

Qosıqshılıqta únli dawıslardı tuwrı qáliplestire alıwı kerek. Bul jumıs vokal

xor materialları-vokal shınıǵıwı, shınıǵıw-qosıq hám qosıqlardı úyrenip atqarıw

procesinde ámelge asırıladı. Ana tilimizde únli dawısqa qaraǵanda únsiz dawıslar

kóbirek paydalanıladı. Sonıń ushın oqıtıwshınıń wazıypası kóbirek únli dawıslardı

atqarıwda, sózıp atqarıw esabına únsiz dawıslardı qısqa hám anıq aytıwǵa

erisiwden túradı. Bunda dawıslardıń aytılıwın qosıqshılıqtaǵı atqarıwǵa

jaqınlastırıp aytıwǵa úmtılıw kerek. Bul milliy atqarıw koloritin saqlaǵan jaǵdayda

atqarǵanda dawıslardı jaqın, jumsaq hám «ápiwayı» etip atqarıwǵa járdem beredi.

Qosıqtaǵı dikciya máselesın kórip shıǵılıp atırǵanda únlilerdi tuwrı aytıw

dikciya menen birgeligin baylanıslıǵın úmıtpaw kerek.

Eger únli dawıslar balalar dawısı sesi sózımlıǵın, kúshi hám hár tárepliligin

támiyinlese, únsiz dawıslar bolsa shıǵarmanıń kórkem teksti mazmunınıń túsınikli

hám emocional túrde túsındiriwge múmkinshilik beredi.

65

Qosıq úyretiw barısında únli dawıslardı dúris aytıw, birinshiden, qosıq bolıp,

aytılıp atırǵan sestıń súlıw hám gózzal shıǵıwına sebep bolsa, ekinshiden, qosıqtaǵı

sózlerdıń ırǵaqlı bolıwına járdem beredi. Únli dawıslarǵa mensinbewshilik penen

qaraw sózlerdıń buzılıwına alıp keledi.

Qosıqta únliler belgili bir dawam etiwshilikke iye bolıp, qosıq etip aytıladı,

únsizler bolsa únlilerge qosılıp atqarıladı hám qatań belgilep qoyılǵan belgili bir

dawam etiwshilikke iye emes. Shıǵarmanıń tempine qaramastan únsizler qısqa,

tez, túsınikli bolıwı kerek. Biraq olardı atqarıw usılı qosıqtıń tempi hám

xarakterine qaray ádewir ózgeredi. Áste, sózıp aytılatuǵın shıǵarmalarda únsizler

qısqa, biraq biraz jumsaqlaw etip aytıladı, yamasa únlilerge biriktiriledi. Tez

aytılatuǵın qosıqlarda únsiz dawıslar sózdegi únsizlerge qaray anıq etip hám pát

berip aytıladı.

Oqıtıwshı dikciya ústinde jumıs alıp barǵanda túsındiriw yamasa belsenlilik

kórsetiw metodınan paydalanıw múmkin. Baslawısh klasslarda kórsetiw metodınan

paydalanıw maqsetke muwapıq boladı.

Anıq aytıw - kórkem tekstti tıńlawshıǵa anıq jetkeriwdıń tiykarǵı shárti.

Biraq, sózlerdı dúris aytıwda orfoepiya da áhmiyetli. (Orfoepiya-nemishe or fo

epeia-“tuwrı sóz”). Atqarıw waqıtında únsiz dawıslardı aytıw, kóbinese sóz

orfoepiyası talaplarına, sózlerdi ádebiy aytıw qaǵıydalarına muwapıq keledi.

Demek, shıǵarmanı balalar menen tayarlaw procesinde muzıka menen bir

waqıtta ádebiy tekst ústinde de jumıs islew kerek. Shıǵarma mazmunın tereń,

tiykarǵı ideyasın júzege shıǵarıw hám olardı anıq hám de taza dikciya arqalı

tıńlawshılarǵa mazmunlı etip jetkeriw menen baylanıslı bolıp, shıǵarmanı xor bolıp

kórkem atqarıwdıń zarúrlik shartlerinen biri bolıp esaplanadı.

____________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Qosıq aytıw qaǵıydaların aytıp beriń.

2. Qosıq aytıw waqıtında dem alıwdıń qaysı túrinen paydalanıwǵa boladı?

3. Dawıs qalay payda boladı?

4. Únli hám únsiz dawıslardı aytıwdıń ayırmashılıǵı nede?

66

3.3. XOR KÓNLIKPELERIN RAWAJLANDÍRÍW

Balalardıń xor atqarıwshılıǵı sheberligi dawıs sázlanıwı hám ansambl bolıp

ózara birigiwi (qósılıwı)nan turadı. Bul muzıka sabaǵında xor bolıp qósıq úyreniw

dawamında sazlanıwdı hám ansambl tájiriybesın iyelewdi talap etedi.

Sazlanıw. Sóz hár bir balanıń berilgen muzıka dawısın anıq túsınip, óz

dawısın óǵan sáykeslestirip teńlesiwi sazlanıwı bolıp esaplanadı. Klastaǵı

oqıwshılardıń anıq muzıka dawısına bir qıylı sázlanıwı menen taza intonaciyaǵa

erisiwi múmkin. Bul bolsa kerekli másele esaplanıp, klastaǵı vokal-xor jumısların

anıq maqsetlerinen biri, taza unison (taza bir dawıslılıq)qa erisiw.

Turaqlı atqarıwshılıq intonaciyasına erisiw, barlıq dawıslardı bálentligine

qaray anıq teńligin saqlaw jámáát bolıp atqarıwda úlken áhmiyetke iye. Eger

oqıtıwshılar sap túrde atqara almasa, shıǵarmanıń mazmunlı, oylaǵan dárejede

atqarıwı haqqında gáp aytıw qıyın. Oqıwshılardıń jaqsı sazlanǵanlıǵı olardıń

muzıkalıq rawajlanǵanlıǵına, birinshi nawbette, balalardıń muzıka úqıbına hám

atqarıwshılıq tájiriybesi (dem alıw, ses payda etiw, tuwrı aytıwın qanshama

ózlestirilgenligine baylanıslı boladı. Bulardan tısqarı, olardıń fizikalıq hám

emocional jaǵdayı (sharshaǵanlıǵı, tásırleniwi) hám sonday-aq, atqarılıp atırǵan

shıǵarmanıń quramalılıǵı (tessiturası hám basqaları) da kerekli rol oynaydı.

Oqıtıwshı muzıkalıq tálim beriwdıń dáslepki dawirinde jańlı sáz, yaǵnıy

jaqsı unison payda etiwge háreket etedi. Bul tayarlaw processi bolıp, dáslepki

oqıw jıllarında bul jumıs qalay alıp barılǵanlıǵına qaray bir dawıslı qosıqtan eki

dawıslı hám úsh dawıslıǵa ótiwge háreket etiledi.

Jaqsı sazlanıwǵa erisiw-dawıs penen melodiyanıń ayırım dawısların hám

muzıkasın tólıq anıq etip eslewge úyretiw kiredi. Taza intonaciya menen aytıw

qosıqshılıqtıń eń kerekli elementlerınen biri.

Sóz ústinde islew dawıs ústinde islewge baylanıslı boladı. Bul jerdegi jaqsı

nátiyje balalarǵa vokal tárbiyasın beriwdıń qanday jolǵa qoyılǵanına da tiyisli.

Ádette, oqıtıwshı hár bir klassta muzıka hám vokal qábileti hár qıylı bolǵan balalar

menen jumıs alıp baradı. Ol bul tarawda jumıs metodın, birinshi nawbette, ortasha

67

qábiletli balalarǵa mólsherlep alıp barıwı kerek. Balalardı taza dawısta qosıq

aytıwǵa úyretiw ushın bolsa oqıtıwshınıń ózinde jaqsı muzıkalıq úqıp bolıwı hám

bul úqıptı jáne de rawajlandırıwǵa háreket etiwi zárúr. Balalarda hám olardıń

úqıbın hár qanday jollar menen rawajlandırıp, intonacialıq sezgirlikti tárbiyalawǵa

háreket etiliwi kerek.

Sonıń ushın birinshi sabaqtan baslap, balalarda sazlanıw tájiriybelerin

rawajlandırıw ústinde ámeliy jumıs alıp barıladı, ásırese, muzıka uqıbı tómen

rawajlanıp baratırǵan balalarǵa itibar kúsheyttiriledi. Olardı oqıtıwshı dawısına,

sáz ásbaplarınan sóz ushın berilip atırǵan dawısqa hám ziyrek balalar dawısına

qosılıwǵa hám dawıs bálentligi menen teńlesiwine iytermeleydi, tabısları

xoshametlenip barıladı.

Oqıwshılardı ózleri atqarıp atırǵan qosıqtı esitiwge hám óziniń atqarıwın

bárhama baqlap barıwǵa ádetlendiriw kerek. Bolmasa uqıbı jaqsı balalar muzıkaǵa

berilip ketip, sózlerdi aytıwdı teksermey qoyadı hám shıǵarmanı jasalma atqaradı.

Ortasha muzıka qábiletine iye bolǵan balalardıń kópshiligi xorda ( jamáát

bolıp atqarıwda) ulıwma jaqsı atqaradı, biraq olarǵa itibar berilmese, erkinlikti

joǵaltıp qoyadı-da, qosıqtı jasalma ayta baslaydı. Sonıń ushın úqıbı jaqsı hám

xorda isenim menen qosıq atqaratuǵın balalardı uqıbı jaqsı rawajlanbaǵan balalar

arasına otırǵızıw kerek. Bul bolsa úyreniletuǵın shıǵarmadaǵı dawıslardıń aytılıwın

tez ózlestirip alıwǵa járdem beredi.

Birinshi hám ekinshi klasslarda diatonikalıq, anıq, balalardıń jasına sáykes

keletuǵın diapozondaǵı qosıqlar alınıwı kerek. Úshinshi hám tórtinshi klasslarda

ırǵaǵı biraz quramalı qosıqlar ushırasıwı múmkin, biraq bul qosıqlardı da balalar

ámelge asıratuǵın bolıwı kerek. Eger, qosıq mine sol mániste balalar ushın awırlıq

qılatuǵın bolsa, oqıtıwshı qanshama háreket qılmasın bari bir bunnan payda

shıqpaydı, sebebi balalardıń muzıkalıq uqıbı bul túrdegi shıǵarmalardı ózlestirip

alıwına jeterli dárejede tayarlanǵan emes, tek muzıka uqıbı júda jaqsı balalar ǵana

bulardı ámelge asırıwı múmkin.

Sáz ásbaplar járdeminde atqarılatuǵın shıǵarmalarda jaqsı sázlanıwǵa erisiw

bir qansha jeńil, birge dawıs qosıp atqarıwshılıq intonaciyanı ańsatlastıradı. Sazdıń

68

jaqsı shıǵıwı ústinde islew menen birge sáz ásbabınıń járdemisiz qosıq aytıwǵa da

úyretiw kerek. Sáz qosılıwısız atqarǵanda tınıq sazlanıwǵa erisiw júdá quramalı,

sebebi hár bir atqarıwshı óziniń ladı-garmoniyalıq seziwin tiykarlanıp sázlanadı.

Sáz ásbaplar járdemisiz atqarıwda oqıwshılardan óz intonaciyası tazalıǵına dıqqat

qılıwı, ásırese, rawajlanǵan garmoniyalıq úqıbın talap etedi. Sol menen bir qatarda,

ásırese sázsız atqarıwda balalardıń lad hám garmoniyalıq seziminıń rawajlandırıp,

melodiyalıq hám garmoniyalıq uqıbın ósıriwge múmkinshilik jaratadı, jamáát bolıp

atqarıw ansamblın tereńirek seziwge, atqarıwshılıqtıń dárejesiniń ósiwine úlken

tásır etedi.

Kóbinshe az tájiriybeli oqıtıwshılar balalardı járdemsiz qaldırıwdan qorqadı

da, ózlerı bárhama qosılıp turadı yamasa fortepianoda (yamasa basqa saz

áspabında) shertip qosıladı. Oqıtıwshınıń balalar menen barlıq waqıt birgelesip

qosıq aytıwı, ásırese, jaman, bunıń nátiyjesınde ol balalardı jaqsı esite almaydı,

bázıda bolsa ulıwma esitpeydi, sebebi dawıstıń kúshi balalar dawısın basıp ketedi.

Bunday jaǵdaylarda balalar qosıqtı júdá suwıqlıq penen baqlawsız jaǵdayda aytadı,

olar ózlleriniń emes, balki oqıtıwshınıń qosıǵına qulaq saladı. Olar oqıtıwshınıń

áne sonday «jeteklep» júriwine bárhama úyrenip qaladı. Eger balalardıń qosıq

atqarıwına barlıq waqıt járdem berip kelse, olar erkin túrde qosıq aytıwǵa úyrene

almaydı. Birinshi klastan baslap yadlanǵan shıǵarmanı oqıtıwshı sáz áspabısız,

óziniń qosılıwısız atqarıwǵa úyrenip barıwı kerek. Bul bolsa dawıslardı dúris

aytıwǵa járdem beredi. Qosıq úyreniw waqtında sáz áspabı menen islesiw metodın

sáz áspabısız islesiw metodı menen náwbetlesip túrıwı zárúr. Áne sonda ǵana

oqıtıwshı balalardıń dawıslardı qalay aytıp atırǵanlıǵın baqlay aladı, jetıskenlikke

de erise aladı.

Ansambl. Bul sóz francuzsha sóz bolıp, ol «birgelikte» degen mánisti

bildiredi. Ansambl-muzıka, balet, arxitektura kórkem-ónerinıń belgili

qaǵıydalarınan biri. Muzıkada bir neshe atqarıwshılardıń birgeliktegi óz ara

atqarıwı ansambl delinedi. Máselen, maqomshılar ansambli, duwtarshılar

ansambli, qaraqalpaq xalıq sáz ásbapları ansambli hám basqalar. Muzıka sabaǵında

oqıwshılar xor bolıp atqarǵanda barlıq balalardıń sóz birligi, atqarıw tempi

69

(tezligi), ritm-usıl hám dinamikalıq birligi vokal-xor ansambli dep aytıladı. Bunda

biz balalar xor bolıp qosıq atqarǵanda onı birge, bir túrde, barlıq teń ulıwmalıq

atqarıwda hár qaysı dawıs oz ornın tuwrı taba alıw tájiriybesın túsınemiz.

Hár bir klassta jaǵımlı ansamblge erisiw ushın, birinshi náwbette, balalardı

baqırmastan, ózinıń hám qasındaǵı doslarınıń dawısına qulaq salıp, ulıwmalıq

xordan ajıralmastan qosıq aytıwǵa úyretiw kerek boladı.

Hár bir bala xorda qosıq aytıw-ulıwmalıq sazǵa qolaylastırıw ekenligin

túsıniwi zárúr. Kóbinese, tábiyatı aktiv balalardıń dawıs biyikliginen joqarıraq

shıǵıwı ushın dawıstı baqırıp aytıwı tájiriybeden belgili. Bunday jaǵday júz

bergende jaqsı ansambl emes, hátteki qanaatlandırarlı ansambl de jaratıw múmkin

emes.

Solay etip, xor ansamblin payda etiwdıń kerekli shártlerınen biri, balalardıń

qosıqtı zórıqpastan aytıwı kerek degen juwmaq shıǵarıw múmkin.

Hár bir oqıwshı muzıka sabaqlarında bárhama otıratuǵın orınǵa iye bolıwı

kerek. Balalardı tuwrı jaylastırıw sabaq barısın nátiyjeli ámelge asırıwǵa járdem

beriwi kerek. Bul ansambldi payda etiwge keltiriw júmısınıń kerekli shárti. Xorda

ansambl jaqsı bolsa, balalar tez tillesip ketedi.

Dáslepki waqıtlarda oqıtıwshı balalardıń dosların dawısın esitiwge hám

bunıń menen ózinıń dawısın doslarınıń dawısınan ayrıqsha ajıratıp shıǵarmastan,

ilaji barınsha bir-birine qosıwǵa úyretiw kerek. Bul bolsa atqarıp atırǵan baladan

úlken itibar beriwdi talap etedi. Balalardıń dıqqat menen esitip atırǵanlıǵın olardıń

júzinen kóriwge boladı: olardıń júzleri talapshań, ózlerı bolsa qasında otırǵan

dosları tárepke qayrılıp qaraǵanday boladı.

Bul tarawda alıp barılatuǵın jumıstıń dáslepki dawirden baslap tembrler

birligine biraz erisiwi múmkin boladı. Bunıń sebebi, bir tárepten ápiwayı ortasha

ólshemdegi (normadaǵı) balalar dawısı jeke, ózine saykes tembrge iye emes,

olardıń dawısı ulıwmalıq tembrge qosılıp ketiwi qábiletine iye.

Jańǵıraq kúshine qaray dawıslardıń qosılıwı, atqarıwdıń ritmikalıq birligi,

dawıslardıń tembrıne qaraǵanda qosılıwı, atqarıw tezligi birligi, dawıslardıń

akkord, parallel jańlaǵan ırǵaǵı, ádebiy tekstti gózzal aytıwı, dawıs biyikligin anıq

70

jańǵırtıw- vokal-xor ansamblinıń tiykarı. Solardıń biriniń buzılıwı ulıwma xor

ansamblnıń buzılıwına alıp keledi. Jeke kórkem atqarıwshılıq ansambline erisiw

oqıtıwshınıń eń qıyın wazıypalarınan biri bolıp esaplanadı.

Vokal-texnikalıq usıllar hám tájiriybelerdıń bir turde bolıwı, barlıq

shıǵarma quramı atqarıwınıń birligi, shıǵarma mazmunı hám ideyalıq maqsetin

ashıw, haqıyqıy kórkem atqarıwshılıq ansamblin jaratıwdıń kerekli shartlerınen

biri. Klasstaǵı hár bir xor atqarıwshısınıń jaqsı rawajlanǵan ansambl sezimine iye

bolıwı úlken áhmiyetke iye, tek sonday bolǵanda ǵana xor ansamblı joqarı

nátiyjelerge erisiwi múmkin.

________________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Taza atqarıw degende neni túsınesiz?

2. Ansambl sózi haqqında pikir bildiriń.

3. Ansamblge erisiwde oqıwshınıń wazıypası nelerden túradı?

3.4. VOKAL-XOR SHÍNÍǴÍWLARÍ

Oqıtıwshı qosıq aytıw tájiriybesın rawajlandırıw ushın vokal-xor

shınıǵıwlarınan da keń paydalanadı Shınıǵıw aytıwdı hár sabaqta tártip penen alıp

barıw kerek. Bul belgili mániste azanǵı dene tárbiyaǵa úqsaydı. Azanǵı dene

tárbiyanıń hár qıylı shınıǵıwları deneni «jaynatıp», kún boyı quwat berse, vokal-

xor shınıǵıwları dawıstı áste - áste ashıp baradı, pútkil sabaqtı joqarı ruwxta

ótkeredi.

Atqarıw tájiriybesın iyelewde vokal-xor shınıǵıwları úlken rol oynaydı. Bul

shınıǵıwlar hár qıylı bolıp, hár qıylı maqsetlerdi kózde tutadı: dawıstı bekkemlew,

rawajlandırıw, onıń tazalıǵın háreketsheńligin támiyinlew, diapozonın keńeyttiriw,

dawıs payda etiwde jeke usıldı qollaw, taza intonaciyanı shıǵarıw, garmoniyalıq

úqıbın ósıriw, dikciyanıń anıqlıǵına erisiw hám basqalar. Vokal-xor shınıǵıwları

71

balalarǵa mazmunlı atqarıwdıń texnikalıq hám kórkem usılların iyelewge járdem

beredi. Bazı shınıǵıwlar kompleksli xarakterge iye bólıp, túrli tájiriybelerdi

birgelikte rawajlandıradı. Kúndelik shınıǵıwlar menen shuǵıllanılbasa shıǵarma

atqarıwdı úyreniw processi sózılıp ketedi. Oqıw jılı baslanıwında vokal-xor

shınıǵıwları tańlanıp, áste quramalılarına óte beriwi kerek. Shınıǵıwlar orta

dinamikada (áste) erkin demniń almasınıwında atqarıladı. Vokal-xor shınıǵıwları

oqıwshılardı belgili dárejede aktivlestıredı, olardıń dıqqatın bir jerge toplaydı. Eger

shınıǵıwlardan shıǵarmanıń quramalı orınların intonaciyanı jeńillestiriw maqseti

kózlenetuǵın bolsa, qosıq aytıw shınıǵıwın sabaq ortasında qosıq úyreniwden aldın

ayttırǵan máqul. Hár qanday jaǵdayda da vokal-xor shınıǵıwlarına 5-7 minut

ajıratılsa bóladı.

Vokal-xor shınıǵıwları ara túra sistemalı túrde de ótkerilıwi múmkin. Gey

waqıtta ótkeriletuǵın shınıǵıwlar, tiykarınan, úyrenilip atırǵan qosıqtıń intonaciya,

úrıp shertiw usılı sıyaqlı qanday da qıyın tárepin jaqsılap ózlestirip alıw ushın

xızmet etedi. Bunday shınıǵıwlar, ádette, bir-eki sabaqta ótkeriledi. Sońın ala

qosıqtıń úyrenilıwine qarap shınıǵıwlarǵa mútájlik qalmaydı hám oqıtıwshı bunday

shınıǵıwlardı atqarıwdı toqtatadı.

Klasta zárúr bolǵan belgili vokal-xor tájiriybelerin iyelew ushın dawıs

baǵdarı, dem alıw, dikciya sıyaqlı shınıǵıwlar hár sabaqta, sherek, yarım jıl hám jıl

dawamında sistemalı túrde atqarıladı.

Shınıǵıwlardıń kópshiligi kompleksli shınıǵıwlar bólıp, tek bir tájiriybeniń

rawajlanıwına ǵana emes, balkim bir neshe tájiriybenıń, maselen, dem alıw menen

dawıs payda etiwdıń, diksiya menen dawıs payda etiwdıń, sóz benen ansambl

«birge dawıs qosıw» hám basqalardıń rawajlanıwına járdemlesedi. Bunda

oqıtıwshı hár bir shınıǵıwdan baqlanǵan tiykarǵı maqsetti hám ekinshi dárejeli

maqsetin ańlap alıwı kerek. Maselen, qosıq aytıwdaǵı dikciyanı rawajlandırıw

shınıǵıwında balalardıń tiykarǵı dıqqatı sózlerin tuwrı hám anıq aytıwǵa qaratıladı.

Sonıń menen bir waqıtta oqıtıwshı duris dem alıwdı, duris ses payda etiwdi, taza

aytıw hám jaqsı atqarıwshılıqtı payda etiwin talap etip, baqlap baradı.

72

Vokal-xor shınıǵıwlarınıń paydalı hám maqsetke muwapıq bolıwı ushın

oqıtıwshı onı ótkeriw metodikasın jaqsı bilıwi, majbúrlik pauzalarǵa jol qoymaw

ushın shınıǵıwlardı aldınnan tańlap, onıń izbe-iz bolıwına erisiwin, sabaqta bir

qıylı shınıǵıwlardı bárhama tákirarlay bermesten, shınıǵıwlardıń da hár qıylı

bolıwın oylap qoyıwı kerek. Oqıtıwshınıń ózi hár bir shınıǵıwdı jaqsı bilıwi, saz

ásbaplarında erkin atqarıwı shárt. Muzıka oqıtıwshısınıń ózi shınıǵıw islewi sol

shınıǵıwdıń balalar tárepinen durıs atqarıwınıń girewi.

Tiykarınan, vokal-xor shınıǵıwları úsh-tórt shınıǵıwdan quraladı.

Oqıtıwshılardıń ayırım tájiriybelerin iyelewıne qaray shınıǵıwlar biraz yamasa

putinley jańa, ádewir quramalı shınıǵıwlar menen almastırılıp barıladı.

Shınıǵıw eslew ushın oqıtıwshı túrlishe xarakterdegi: jumsaq, úzip-úzip

aytılatuǵın, sózli hám sózsiz shınıǵıwlardı nota atamaları menen yamasa qanday da

«Lya», «Du», «Mo», «O», «Yo» sıyaqlı únliler menen atqarılatuǵın shınıǵıwlardı

qollanıwı zarúr.

Shınıǵıwlardı nota menen úyreniwdi úsınıw múmkin. Balalar hár bir

shınıǵıwdı dáslep nota atamaları menen aytıp, sózlerı menen atqarıp shıǵıwı kerek.

Bul nota menen qosıq aytıw tájiriybelerin rawajlandırıwǵa járdem beredi.

Oqıwshılardıń solfedjio tájiriybeleri jeterli bolmaǵanlıǵı hám notalardı tolıq

bilmegenligi sebepli 1 hám 2 klasslarda kóp ǵana shınıǵıwlar oqıtıwshınıń dawısın

esitiw, oqıp alıw jolı menen ózlestiriledi. Shınıǵıwlardıń kópshiligi qosıqtı

sekvenciya formasındaǵı bir dawıslı (keyin ala eki dawıslı) melodiyalıq yarım

tonlar boylap joqarıǵa hám tómenge qaray atqarıladı.

Bir dawıslı yaǵnıy unisonlı shınıǵıwlardı atqarǵanda, 3-4-klasslardan baslap

birinshi hám ekinshi dawıslardıń diapozonı esapqa alınıwı shart. Shınıǵıwlardı

jalǵız ekinshi dawıslardıń ózi bir qansha tómen dawıstan baslaydı, keyin ólarǵa

birinshi dawıslar qosıladı. Vokal-xor shınıǵıwların joqarılanǵan hárekette

atqarǵanda, ekinshi dawıslar atqarıwdı ekinshi oktavadaǵı Do - Re dawısında

juwmaqlaydı, birinshi dawıslar atqarıwdı ekinshi oktava Mi - Fa dawısına shekem

dawam ettıredı. Izge qaytıwda ekinshi dawıslar birinshilerge Re2 dawısında

73

qosıladı. Keyin birinshi dawıslar Do dawısına skekem barıp, atqarıwdı toqtatadı,

ekinshi dawıslar bolsa atqarıwdı kishi oktava Lya dawısına shekem dawam

ettiredi.

I hám II dawıslar tek I dawıs

Tek I dawıs

Tek I dawıs

hám t.b.

I hám II dawıslar

tek I dawıs

Baslawısh klasslarda vokal -xor shınıǵıwların ayttırıwda «u» únlisi menen

shınıǵıw islew biraz jeńil boladı. Bunıń sebebi, «u» únlisi zorıqtırmaydı, jeńil

aytıladı, onıń forması bárháma bir túrde bóladı. Basqa «a», «ye», «i» únlilerınıń

forması bolsa ózgerip turıwı múmkin. Balalar bul únlini ózlestirgenınen keyin,

onıń sıpatı sózsiz, basqa únlilerge ótip, jeńil, jumsaqlıq penen esitiledi. «U» únlisi

menen ótkiziletuǵın shınıǵıwlardı stakkato usılında jeńil hám jumsaq atqarıw

usınıladı, sońın ala bir shınıǵıwda «U» únlisi basqa únlilerge birlestiriledi.

74

Joqarı klaslarda hár qıylı buwınlarda aytılatuǵın, vokaliz dep atalatuǵın

dawıs shınıǵıwların kóbirek beriw múmkin. Vokal-xor shınıǵıwlarınıń bárshesın

órtasha tempte úyreniw zárúr. Eger, shınıǵıwdı tezlik penen aytatuǵın bolsa, temp

(tezlik) sabaqtan sabaqqa ótken sayın oqıwshılardıń ózlestiriwine qaray áste –áste

tezletip barıladı.

Shınıǵıwlardı birgelikte hám jeke atqarıw múmkin. Jámáát bólıp qosıq

aytıwdıń eń quramalı túri bolǵan a capella qosıqtı anıq ırǵaqta hám jeke sázdıń

qosılıwısız aytıw tájiriybelerin payda qılıwǵa járdem beredi. Yarım tonlı

sekvenciya shınıǵıwların atqarıw, ásırese, baslawısh klass balaları ushın bir qansha

qıyınshılıq tuwdıradı. Sonıń ushın bul shınıǵıwlardı aytıwǵa sáz ásbapında júda

ápiwayı garmoniyalaw jolı menen járdem beriwi múmkin.

Eki hám úsh dawıslı shınıǵıwlardıń birinshi, ekinshi hám úshinshi dawısları

nota menen dáslep ayrıqsha úyrenilip, keyin olar hár túrli (birinshi dawıs menen

ekinshi dawıs, birinshi dawıs penen úshinshi dawıs, ekinshi dawıs penen úshinshi

dawıs) birlestirilip shınıǵıw islenedi. Hár bir dawıs (xor partiyası) óziniń partiyasın

tolıq bilgennen soń, bul shınıǵıwlar birlestiriledi. Bul shınıǵıwlarda birge

atqarıwǵa - barlıq dawıslardı tegis esitilıwine hám sózge – payda bolatuǵın

akkordların anıq-rawshan shıǵıwına úlken itibar beriwi kerek.

Sabaq aldınnan qollanılatuǵın vokal-xor shınıǵıwları dawıslardı atqarıwǵa

tayarlaw delinedi. Bunday shınıǵıwlar dawıs apparatların jumısqa túsıriw ushın

kerekli ahmiyetke iye. Dawıslardı atqarıwǵa tayarlaw shınıǵıwları oqıtıwshı

belgilengen wazıypaǵa qaray 5-7 minut dawam etedi. Dawıslardı atqarıwǵa

tayarlawdı sáz ásbap birliginde hám sazsız ótkeriledi. Sáz áspab qollanılǵanda

balalar ushın dawıs sazlıǵın tekserip túrıwǵa múmkinshilik jaratıladı. Dawıslardı

atqarıwǵa tayarlaw a capella usılında ótkerilse, balalardıń ishki úqıbı ótkirlesedi.

Eki hám úsh dawıslı shınıǵıwlar muzıka úqıbın hám kóp dawıslı qosıq aytıw

tájiriybelerin ósiriw ushın júdá paydalı. Qosıq aytqanda birinshi dawıslarǵa,

ekinshi yamasa úshinshi dawıslar partiyasın atqarıwdı tapsırıw, yamasa,

kerisınshe, ekinshi hám úshinshi dawıslar partiyasın atqarıwdı birinshi dawıslarǵa

tapsırıw jolı menen dawıslardıń atqarıw tártibin ózgertiriw usınıladı.

75

Bunday ózgeris waqtında tessitura qıyınshılıqları júz bermeytuǵın

shınıǵıwlarda ǵana bul usıldı qóllanıw múmkin. Kóp dawıslı shınıǵıwlardı sázsız

atqarıw maqul.

________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Atqarıw tájiriybelerin iyelewde vokal tájiriybeleriniń rolı qanday?

2. Xor tájiriybelerın qáliplestiriw degende neni túsınesiz?

3.5.VOKAL-XOR SHÍNÍǴÍWLARÍNAN ÚLGILER

Vokal-xor shınıǵıwlarınan kózlenetuǵın tiykarǵı maqset: balalar dawıslarınıń

tabiyiy ózgesheligin, jeńil hám jarqın shıǵıwın saqlap, dawıs apparatın bekkemlew,

qosıq aytıwdaǵı dem alıw tájiriybesın payda etiw, dawıs diapozonın keńeyttiriw,

hár qıylı qosıq aytıw tájiriybelerin sińdiriw.

Bul shınıǵıwlardıń ayırımların asıqpay, erkin túrde, dawıstan dawısqa

ótiwde sıypaq, jumsaq hám anıqlıqqa itibar bergen jaǵdayda atqarıw kerek bolsa,

ayırımların únli dawıslardı jumsaq shıǵarıp, erinler aktivligin ósırip, únsiz

dawıslardıń anıq shıǵıwına erisip, tınıq, hawazı shıǵıp hám dem kúsheyiwine

járdem beretuǵın jaǵdayda ırǵaqlı etip atqarıw zárúr.

Muzıka oqıtıwshısı balalardıń muzıka qábiletlerin esapqa alıp, ápiwayı

shınıǵıwlardı da dúziwi múmkin. Sonday-aq, solfedjio pánindegi shınıǵıwlardan

hám balalar qosıqlarınıń ayırım bóleklerinen vokal-xor shınıǵıwları sıpatında

paydalanıwı múmkin. Gammalar atqarıw hám vokal-xor shınıǵıwları esaplanadı.

Bunda únli dawıslardı durıs aytıw, únsiz dawıslardı anıq aytıw, dem alıw hám dem

shıǵarıw, atqarıwshılardıń bir waqıtta dem alıwına itibar beriledi. Baslawısh

klasslarda gammalar hár qıylı templerde joqarıdan tómenge hám tómennen

joqarıǵa qaray atqarıladı.

Gammalar áste tempte aytılıp atırǵanda balalar hár eki taktte dem alıp turadı.

Bul túrdegi shınıǵıwlar sabaqta tereń dem alıw hám anıq atqarıw múmkinshiligin

beredi. Balalardıń jası úlkeygen sayın olardıń dawıs diapozonı hám vokal

76

atqarıwshılıq múmkinshilikleri artadı, sol sebepli vokal-xor shınıǵıwları da

quramalasıp baradı.

1.Tınıq jańǵırıp dawıs shıǵarıw shınıǵıwları:

a)

b)

jan - lı jan - lı ay - tıń lya, lya, lya, lya, lya

xosh da - wıs - lı ay - tıń, da, da, da, da, da

2. Taza unison payda etiw shınıǵıwları:

a)

b)

3. Dawıs (Ses) jolınıń ózgeriwine baylanıslı bolǵan shınıǵıwlar:

77

5. Artikulyaciyanı rawajlandırıw, únli dawıslardı anıq, taza aytıw shınıǵıwları:

6.Dem alıwdıń túrli qıylılarına mólsherlengen keń dawıs payda etiw shınıǵıwları:

M - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - h.t.b.

78

7. Major hám minordı salıstırıp, anıq aytılıwın payda etiwshi shınıǵıwları:

(Stokkato jaǵdayda) а)

b)

8.Eki dawıslı qosıq tájiriybelerin payda etiw shınıǵıwları:

a)

Ba - la - lar

79

Da - la - lar

3.6. OQÍWSHÍ DAWÍSÍN QÁLIPLESTIRIW

Insanlardıń dawıs penen baylanıslı jumısınıń tiykarǵı túrlerı sóylew hám

qosıq aytıwdan quralıp, olarǵa muzıka jumısınıń bir turi dep hám qaraladı. Dawıs-

insannıń ılken baylıǵı bolıp, bul baylıqtan ol putin ómiri dawamında paydalanadı.

Sol sebepli dawıs apparatın sheberlik penen shınıǵıw isletiw, shınıqtırıw, ónı ılaji

bolǵansha uzaq waqıt salamat saqlawǵa úmtılıw kerek.

Balalardı jaslıqtan qosıq aytıwǵa tuwrı úyretiw balanı tek muzıkalıq-

dóretiwshiligin rawajlandırıw emes, balkim onıń dawıs apparatın bekkemlew,

dawısın asırawdıń da nátiyjeli usılı. Qosıq aytıwdı rawajlandırıw sóylewdıń

qáliplesiwine jaqsı tásır kórsetedi. Sonıń ushın, qosıq aytıwǵa balalıqtan durıs

úyretiw kerek. Bunda balanıń dawısın ılaji barınsha saqlap, ǵamxórlıq menen

qáliplestiriw, onıń dawıs apparatınıń jaǵdayına bárhama ıtibar menen qaraw zarúr.

Oqıwshılar dawısı hám bir-birinen tembri, kúshi, diapozonı hám basqa

ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Qosıqshılıq dawısları erkeklerde basǵa,

baritonǵa, tenorǵa; hayallarda altge, metco-sopranoǵa hám balalarda altge,

sopranoǵa hám diskantlarǵa bólinedi. Adam dawısınıń tipi, sonday-aq, qosıqshılıq

sesinıń tipi tabiat tárepinen tuwma berilgen bolsa da, kóbinese bala dawısınıń tipin

anıqlaw qıyın boladı. Ol sońın ala, balalar ósip úlkeygen sayın payda bola beredi.

Dawıs tipin tuwrı anıqlaw hám soǵan say qosıq atqarıw hám de soyletiwdi úyreniw

dawısın qáliplestiriw, dawıs apparatın salamat saqlaw ushın úlken ahmiyetke iye.

Oqıwshı dawısınıń qáliplesiwi-bala jasınıń úlkeyiwi nátiyjesınde qosıq

atqarıwǵa anıq maqsetti kózlep úyretiw sebepli yamasa bárhama oqıw procesin

shólkemlestirilmeǵen sharayattaǵı jaqsı tásır astında, yamasa hár eki joldıń qosılıp

ketiwi sebepli júz beretuǵın process.

80

Qosıqshılıq tájiriybelerin durıs qáliplestiriw ushın muzıka oqıtıwshısı hár

túrli jastaǵı balalar dawıslarınıń fiziologiyalıq ózgesheliklerin, dawıs hám dem

alıw apparatlarınıń dúzilıwin, olardıń jumısınıń ólshemlerin tereń bilıwi kerek.

Bala dawısınıń birlemshi bazası gegirdek bólıp, onda dawıs nayshaları

aralıǵına tutasqan dawıs perdelerı bóladı. Qosıq aytıw waqıtında oraylıq nerv

sistemasınıń basqarıwında tek gegirdek emes, balkim artikulyaciya apparatı, dem

organları hám basqa organ hám sistemalar usınıladı.

Qosıq atqarıwǵa úyretiwdi sholkemlestiriwde sol nárse áhmiyetke iye bolıp

balanıń dawısı mektepte oqıw jıllarında jas jaǵınan kamal tabıwınıń bir qansha

dawirlerın bastan keshiredi.

Olardıń múddetlerı túrli balalarda hár qıylı bólıp, bázı da ayrıqsha

parıqlanadı. Birinshi dawir-bala dawısınıń jáne de ashılıw dawıri 6-7-jastan 10-12-

jasqa shekem boladı. Soń mutaciya waqtında baslanadı 10-12-jastan 11-13 jasqa

shekem. Sonıńday mutaciya dawiri baslanıp, ol da óz náwbetinde ush basqıshqa:

baslawısh, tiykarǵı (hawıj) hám sońǵı basqıshqa (11-13 – jastan 16-17 jasqa

shekem) ajıratıladı.

Mutaciya balalar úlkeyip atırǵan dawirdegi dawıs ózgeriwi (dawıstıń

taxlanıwı). Bunday dawirde balalar dawısı artıqsha atqarıwǵa kúshi jetpeydi hám

dıqqat hámde ıxtiyatlıq penen múnásibette bolıwın talap etedi. Úl balalarda xalqım

tez ósedi, dawıs perdeleri uzayadı, dawıs tómenlep kishi oktava dawıslarına óte

baslaydı. Bázı waqıtta mutaciya dawiri hár qıylı ótiwi sebepli sabaqlardı waqtınsha

toqtatıw zárúr bólıp qaladı. Qız balalarda mutaciya tınısh, jaman aqıbetsiz ótedi.

Lekin solarǵa qaramay qızlardıń dawısın da saqlaw kerek. Qosıq aytıw qaǵıydaları

da oqıtıwshı másláhátlárin tuwrı qabıl qılınsa, mutaciya dawiri bir qansha jeńil

ótiwine járdem beredi.

Mutaciya dawirinde bázi ul balalardıń tembri gúńgirt tartadı, basqalarda

bolsa kúshli buwılıw, qırıldaw payda bóladı, dawıs úzilip shıǵadı, jańǵırıǵı hám

hawazı tómenleydi, vibrato joǵaladı. Óspirimler dawısında da sol sıyaqlı belgiler

túrli úqsaslıq hár túrli dárejede ushıraydı. Qızlarda olar bárhama kem júzege

shıǵadı. Biraq bul óspirim jastaǵı qız balalar asırap-saqlawǵa tiykarlanǵan qosıq-

81

aytıw qaǵıydasına boysınıwı zárúrligin biykarlamaydı. Óspirimlik jastaǵı úl balalar

ushın bunday rejimler júda zarúr, sebebi olarda balalar dawısınıń úlkenler

dawısına aylanıwı, jumısı barısı, ásırese, onıń diapozonı almasıwı biraz tez keledi.

Mutaciyadan keyingi dawirde qız balalarǵa qaraǵanda úl balalarda

ráńbáreńliktiń kúshsizlengen intensivligi hám onıń kesellik "názik" xarakteri, úzik-

julıq shıǵıwı uzaǵıraq saqlanadı, dawıstıń individuallıǵı joǵaladı. Biraq aste-aqırın

barlıǵı anıqlasadı, kórsetip ótilgen belgiler jóǵaladı, dawıstıń "úlkenlerge say"

shıǵıwı kúsheyedi hám bekkemlenedi, dawıs shıǵarıwshı organlardıń jumısı barǵan

sayın tolıqlaw birigedi hám sheklew kórsetkishlerine iye bolǵan úlkenler dawısı

qaliplesedi. Oqıwshılardı qosıq aytıwǵa úyretiwde sabaqlar dawamında olardıń jas

ózgeshelikleri hám imkaniyatların esapqa alıw zárúr shártlerden biri boladı.

Bul processte oqıwshı dawıs apparatınıń jasqa qaray rawajlanıwındaǵı

individual nızamlılıqlardı anıqlawǵa, dawıstıń qosıqqa say esitilıw ózgesheliklerin

qáliplestiriwge tayanıp jumıs kóriwi zárúr. Oqıtıwshı balalardıń qosıq aytıwǵa

úyretiwdıń anıqlanǵan hám teoriyalıq tárepten tiykarlanǵan ólshemleri hám

metodlarına ámel qılıwı, oqıwshılardıń qosıq aytıw tarawındaǵı rawajlanıwına,

olardıń ulıwmalıq muzıkalı rawajlanıw dárejesıne say kelıwshi repertuarı hám

basqa oqıw, sóylew, sóylew materialın tańlap alıwı kerek.

Qosıq aytıw tájiriybelerı uzaq waqıt dawamında qáliplesedi. Bunda bir-biri

menen baylanısqan bolsa-da, biraq túrlishe bolǵan tájiriybelerdıń bolıwı, óz

dawısın basqarıwdıń ápiwayı kónlikpeleri payda bolatuǵın waqıtına shekem hár

qıylı tezlikler menen keshiwi kerek. Bunday kónlikpe payda bolıwı ushın muzıka

tıńlaw qábiletin rawajlandırıw, esitiw qábiletin dawıs penen biriktiriw, muzıkalıq

eslewin, atqarıwshınıń oylawın, qosıq aytıw sharayatında dem alıwın,

artikulyaciyanı, qosıqshılıq intonaciyasınıń barlıq táreplerin rawajlandırıw kerek.

Házirgi waqıtta balalar dawısınıń qosıqta ólshemli shıǵıwı ushın kerekli

ózgeshelikler jeterli dárejede tolıq anıqlanǵan, bular: hawazlı, dawıstıń tarqalıwı,

vibrato, tınıqlıq hám anıqlıq.

82

Joqarıda aytıp ótilgen pikirlerdi aytıwda da, ózara sóylewde de júdá

ahmiyetli. Joqarıda kórsetip ótilgen optimal kórsetkishlerge erisiw ushın

qosıqshılıq rawajlanıwına tómendegi tiykarǵı qaǵıydalardı orınlaw zárúr:

- qosıq barlıq waqıt erkin, tabiyıy, zórıqpastan aytılıwı kerek;

- qosıq aytıw waqtında qosıq aytıw qaǵıydalarına ámel etiw zarúrligin, qosıq

atqarıw waqıtında arqayın, aktiv, emociyalıq tayar bolıwı, shıǵarmanı atqarıwǵa

ruwxıy tárepten tayar túrıwdı, ózinıń muzıka tıńlaw qábiletin bárhama toqtawsız

baqlap túrıwın talap etedi;

-Dawıstıń shıǵıwı tembrin dawıs diapozonınıń oraylıq bóleginen joqarı hám

tómenge qaray bekkemlew, onıń eń shettegi notalarına biypárwa bolmaw, dawıstıń

ishki diapozonı – pútkil diapozonnıń aylanısı ańsat hám erkin atqarılatuǵın bólegi;

- qosıq aytqanda da baqırıp, dawıstı zórıqtırıwǵa bolmaydı;

-bárhama tómen dawıs ta balanıń biyparwalıǵı menen baylanıslı jaǵdayda

qosıq aytıwdan payda jóq;

- qosıq aytıw anıqlıǵı (dikciya) jaqsı bolıwı ushın únli dawıslardı tuwrı, anıq,

biraq bir qansha jumsaǵıraq qáliplestiriw zárúr. Únsiz dawıslardı anıq, keskin,

qısqa, hár bir balada belgili dárejede jeke túrde bolǵan qosıq aytıw tártibine dawıs

apparatınıń júmısındaǵı qolaylıqtı buzbaǵan jaǵdayda shıǵarıw zárúr;

-dem alıwı tınısh, bir tegis, tejep, tekstine qaray; dem shıǵarıw-dem alıw

jolların saqlaǵan jaǵdayda ámelge asırıwı kerek.

Muzıka oqıtıwshısına mektepte sabaq procesinde oqıwshılardı qosıq aytıwǵa

úyretiw qúramalı wazıypaǵa úqsap kóriniwi múmkin. Biraq tuwrı metodika

tiykarında júmıs alıp barılsa, sabaqlarda úzilis bolmasa balalar dawısın asıraw hám

qosıq aytıwǵa úyretiw nátiyjeli ámelge asadı.

Mine, sol tiykarda qosıqshılıq hawazı rawajlanadı, qosıq aytıw qábileti

qáliplesedi. Oqıw waqıtında mazmúnlı qosıq aytıw talabı hesh qashan

rawajlanıwdıń jası menen baylanıslı nızamlılıqlarına, qosıqshılıq dawısınıń payda

bolıwı hám mektep oqıwshılarına muzıkalıq-estetikalıq tárbiya beriwdıń pútkil

izbe-iz procesine qarsı kelmewi kerek.

______________________________________

83

Soraw hám tapsırmalar

1. Oqıwshılardıń dawısı bir-birinen qaysı ózgesheligi menen ajıralıp turadı?

2. Mutaciya dawirinde oqıtıwshınıń wazıypaları nelerden turadı?

3. Ul bala hám qız bala dawısı ózgesheliginiń ózgeshe ayırmashılıq tárepleri

qanday?

3.7. JÁMÁÁT BÓLÍP QOSÍQ AYTÍWDÍŃ MAZMUNÍ HÁM ÁHMIYETI

Kórkem ónerdiń barlıq túrlerı qatarı qosıq tı jaslardı estetikalıq ruwxta

tárbiyalawda eń tásırsheń qurallardan biri. Haqıyqattan da, qosıq balalardaǵı

emociyalıq sezgirlik, tásırshenlikti arttıradı, tabiyat, túrmıs hám insaniylıq

múnásebetlerdegi gózzallıqqa mehir-muhabbat oyatadı, balanıń kórkem-estetikalıq

talǵamın tárbiyalaydı. Qosıq aytıw balalardıń muzıkalıq qábiletin rawajlandırıp,

dóretiwshiligin asıradı, insaniylıq, watansúyiwshilik sezimlerin ósıredi. Sonıń

ushın balalardıń muzıka sabaqlarına qatnası hár tárepten paydalı boladı.

Hár bir qosıq ruwxına tásır qılǵanda onda sergeklik hám doslıq múnásibetin

oyatıp, joqarı insanıylıq sezimler oyanıp, kórkem ónerdi túsiniw hám onı

qádirlewge shaqıradı.

Muzıka sabaǵı arqalı oqıwshılardıń pikirlew hám bilim aylanısı keńeyedı,

kórkem óner haqqındaǵı sáwbetler bolsa qızıǵıwın asıradı. Muzıka sabaqlarındaǵı

hár bir jańa qosıq balanı rawajlandıradı, onıń pák niyeti hám sezimleri, úmtılıwları,

watanǵa muhabbatı, gózzallıq hám jaqsılıqqa bolǵan qızıǵıwın iyeleydi, onda

estetikalıq sezimdi payda etedi.

Muzıka oqıtıwshısı oqıwshılardıń muzıkalıq sezimleri, ritm sezimi hám

muzıka eslewine ayrıqsha itibar beriwi kerek. Eger sabaq procesinde bulardan

birewi itibardan shette qalatuǵın bolsa, nátiyjede úlken ziyan jetedi, sebebi olardıń

hár biri bala dawısınıń qáliplesiwinde kerekli rol oynaydı.

Oqıtıwshılardıń estetikalıq hám kórkem tájiriybeleri bala mektepke birinshi

qádem qoyǵan kúninen baslap-aq payda bola baslaydı. Sabaqlar da hár qıylı

84

dógereklerde bul kónlikpeler hár tárepten rawajlandırıladı. Bul jaǵday oqıtıwshınıń

mánawiy ósiwi procesin hár tárepten tezlestıredı.

Balanıń dawısı názik bólǵanı ushın onıń dawısın asırawdı talap etiledi.

Balada qosıqqa say dawıs barlıǵın anıqlaw hám onı tárbiyalaw, esitilıwi hám

tazalıǵın joǵaltpaǵan jaǵdayda bekkemlep hám toplap barıw-muzıka oqıtıwshısınıń

eń kerekli wazıypalarınan biri. Balalarǵa sabaq aylanısında qosıqlar úyretkende

quramalı repertuar tańlanbaydı, sebebi bul jaǵday balalar dawısınıń buzılıwına alıp

keledi. Sonıń ushın repertuar tańlaǵanda dástúrge say, jıl hám sherek temaların

itibarǵa alıp, klasstıń ulıwmalıq qosıq aytıw qábiletin kózde tutıp, ápiwayıdan

quramalıǵa qaray barıw principine boysınǵan jaǵdayda tańlawı zárúr.

Eger, tańlanǵan repertuar awırlıq qılatuǵın bolsa, oqıtıwshı bunı oylap

kóriwi, barlıq múmkinshiliklerdi shamalap shıǵıw kerek. Bunda tessitura,

diapozon, teksttegi qıyınshılıqlar, ritm, garmonikalıq struktura (dúzilis) ti jaqsılap

úyrenip shıǵıw kerek. Oqıwshılardıń jaslarına say kelip, dástúr talaplarına juwap

beretuǵın bolsa, erte ǵalaba qurallarında baspadan shıqqan kompozitorlardıń jańa,

ele mektep baǵdarlamasına kiritilmegen shıǵarmalarınan da erkin paydalanıw

múmkin.

Oqıwshılardıń estetikalıq talǵamın tárbiyalaw kóp tárepten oqıtıwshınıń

júmıs metodına baylanıslı. Ol ózi sabaqqa kiretuǵın klasstıń hár bir balasın tanıwı,

klasstıń ulıwmalıq – psixologiyalıq tárepten qosıq aytıw qábiletin jaqsı bilıwi

kerek. Sebebi, klasstaǵı hár bir bala ayrıqsha muzıkalıq-psixologiyalıq xarakterge

iye.

Balalardıń sabaqta qosıq úyreniwiniń kúndelikli hám tuwrı sholkemlestiriwi

jolǵa qoyılıwı olardıń sabaqta úyrengenlerin bir-birı menen birge ámelge asırıwǵa

iytermeleydi, bul bolsa sabaqtıń nátiyjeliligine úlken járdem boladı. Sebebi, hár bir

bala sabaqta úyrenip atırǵan qosıqtıń melodiyasın ózinshe qabıl etedi hám

ózlestıredı. Onıń bul haqqındaǵı qáte hám ańlamawı dáslep oqıtıwshıǵa, ásırese

átiraptaǵılarǵa da belgili boladı. Sabaqta óz ara baylanıs hám óz ara hárekettiń

jaqsı jolǵa qoyılıwı bunday qátelerdıń óz waqtında aldın alıwın támiyinleydi.

85

Muzıka sabaǵı ushın jaqsı tańlanǵan repertuar ıńıldap aytılatuǵın qosıqlardı

hám shóx, ruwxlandırıwshı qosıqlardı óz ishine alıw kerek. Biraq qosıqlar

xarakterinıń hár qıylılıǵı emes, balkim olardıń teması da kerekli. Balalarǵa

muzıkalıq-estetikalıq tárbiya beriw ushın aktual temalardaǵı qosıqlardan

paydalanıw kerekli bólıp, bunday qosıqlar balalardı xalıqtıń túrmısınan hám

sezimlerınen xabar beredı, mektep túrmısın sol kúnnıń waqıyaları menen

jaqınlastıradı.

Klassta jámáát bolıp qosıq aytıwda pútkil klass qatnasadı, dáslep nadúrıs

atqarıp atırǵan balalar ulıwmalıq qosıqqa, ırǵaqlardıń tazalıǵına kesent beredi,

biraq balalardıń muzıka tıńlaw qábileti áste-aqırın, oqıw procesinde rawajlanadı.

Vokal-xor tájiriybelerın rawajlandırıw uzaq dawam etetuǵın process ekenligin

únıtpawımız kerek. Sonıń ushın da muzıka tıńlaw qábileti de dawısı jaqsı

rawajlanbaǵan balalardı bulardıń hár ekewin de rawajlandırıw múmkinshiliginen

ayıra almaymız.

Eger, oqıtıwshı nadúris atqarıp atırsa bul ele onıń muzıka tıńlaw qábileti

jaman ekenliginen derek bermeydi. Itimal ol jaqsı esiter, biraq onıń dawısı ózine

bóysınbaydı. Bunday jaǵdaylarda muzıka tıńlaw menen dawıs ortasında baylanıs

bolmaydı. Sabaq procesinde dawıs apparatı rawajlanǵannan keyin, onıń diapazonı

keńeygennen keyin, kóbinese oqıwshıda muzıka tıńlaw qábileti de, zárúr dárejede

vokal-xor qábileti hám barlıǵı belgili boladı. Eger de oqıwshı diapozon ortasındaǵı

bázı dawıslardı ǵana mazmúnlı atqarıp atırǵan bolsa, bul onıń muzıka tıńlaw

qábileti emes, balkim vokal imkaniyatları sheklengenligin bildiredi. Oqıwshınıń

muzıka tıńlaw qábileti jaqsı emesligi haqqında asıǵıp juwmaq shıǵarmaw kerek.

Tıńlaw qábileti tómen oqıwshılardı qosıq aytıwdan, muzıka sabaqlarınan azat

qılmaw, balki sabaqtan izde qalıp atırǵan oqıwshılar sıpatında olarǵa kóbirek

itibar beriw kerek.

Jámáát bólıp atqarıwdıń tiykarǵı tájiriybeleri yaǵnıy qosıq aytıw qaǵıydaları,

dem alıw, dawıs payda etiw, aytıwı izbe-iz bolmay, balki teń tezlikte quraladı, sol

menen birge, olar áste aqırın keńeyip hám tereńlesip baradı. Barlıq tájiriybeler

86

ústinde bárhama, oqıwdıń dáslepki kúnlerınen baslap qunt menen júmıs alıp

barılıwı kerek.

_______________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Repertuar tańlaw shártlerı nelerden quraladı?

2. Oqıwshınıń atqarıp atırǵan jaǵdayın tekseriwde oqıtıwshınıń roli qanday?

3.8. QOSÍQTÍ ÚYRETIW METODLARÍ

Biz aldınǵı temalarda qosıq úyreniw procesinde balalar vokal-xor tarawında

qanday tájiriybelerge iye bólıwın erkin túrde kórip shıqtıq. Hár qıylı klasslarda alıp

barılatuǵın oqıtıw usılları hám jaǵdayları hár qıylı bolıp, hár bir klassta oqıwshılar

kontingentinıń hár qıylı bolıwı menen baylanıslı boladı. Bázı klasslarda muzıkadan

bir qansha tayarlıǵı bolǵan balalar kóbirek, bazi klasslarda bolsa bunday balalar az

boladı. Oqıwshılar menen alıp barılatuǵın jumıstıń nátiyjeli shıǵıwı ushın oqıtıwshı

hár bir oqıwshınıń muzıkalıq hám vokal qábiletlerın jaqsılap úyrenip shıǵıwı kerek.

Bunıń ushın birinshı sabaqtan baslap, barlıq balalardıń muzıkalıq qábiletlerin

tekserip shıǵıwı kerek. Sonda oqıtıwshıǵa sabaqta balalardan qaysı biri jetekshi

bola aladı, qaysı birine kóbirek itibar beriw kerekligi belgili bóladı.

Muzıka oqıtıwshısı balalardı jeke túrde tekserip shıqqannan sóń, ilaji

barınsha balanıń qosıq aytıwdaǵı passivlik sebebin anıqlawı kerek, sebebi bunda

hár qıylı sebepler: Muzıka úqıbı menen dawıs ortasında sáykesliktiń bolmawı,

diapozonnıń qısqa bolıwı, dawıs apparatınıń salamat emesligi sıyaqlılar bolıwı

múmkin. Sonnan keyin sabaqta oqıtıwshı qosıq atqarıwda kemshiligi bólǵan

balaǵa qosıq aytıwǵa qanday qatnas jasaw jolın tabadı hám sabaq waqtında oǵan

tiyisli dárejede itibar berip, onıń qosıq aytıwdaǵı kemshiliklerin dúzetiwge járdem

beredi. Sonday balalarǵa itibar berip, sheberlik penen jumıs alıp barılsa, hátteki

artıq nátiyjelerge erisiw múmkin.

87

Qosıqshılıq hawazı, muzıka qábiletin ósıriw, muzıka sawatı elementlerın

iyelew mektepte notalar boyınsha atqarıwdı nátiyjeli úyreniwge múmkinshilik

beredi.

Birinshi klassta nota menen aytıwǵa úyretilmeydi, biraq balanıń qábileti

quramalı háreketler-dawıs hám notalardı salıstırıwǵa tayyarlanadı. Balalarǵa nota

jolı, gilt, diapozon, taktler túsındirilmeydi, biraq olar uzınlıq, dawıslar joqarı hám

tómenligi, melodiyalıq háreketlerdıń baǵdarı belgilenetuǵın qollardıń shartli

háreketleri hám grafikalıq sızılmasın túsınedi. Balaǵa muzıka dawısın onıń grafikli

belgilerı menen salıstırıwǵa úyretiledi.

Baslawısh klasslarda oqıtıwshı qosıq aytıwdı úyreter eken, balalar onı

qanday iyelep atırǵanın baqlap baradı hám saykes kelıwshi usıllar menen dawıs

payda etiw yamasa taza intonaciya qoyıwda, dem alıw yamasa aytıwda olarǵa

járdem beredi. Baslawısh klasslarda oqıtıwshı dawısına kóbirek eliklew menen

qosıq úyretiledi.

Balalar taza intonaciyanı ósıriw ushın oqıtıwshı tárepinen berilgen túrli

tapsırmalardı orınlaydı. Máselen, oqıtıwshı qosıqtıń birinshi dawısın (notasın)

aytadı, sóń balalar dawısın áste-aqırın tegislep tákirar aytıwı kerek. Olar qosıqtı

úyreniwden aldın turli tonlıqlardaǵı kishigirim qosıqlardı dawıs sazaw shınıǵıwları

sıpatında ıńıldaydı. Qosıqta ushırasatuǵın quramalı bóleklerin oqıtıwshı birgelikte

yamasa jeke túrde bir neshe ret tákirarlap bekkemleydi. Baslawısh klasslarda

balalar óz dawıs diapoazonlarına sáykes kelıwshi tonlıqta atqarıwdı, muzıkanıń

baǵdarın, jińishke hám juwan dawıslardı ańlay alıwdı, tıńlaw qábiletlerin, kóriw

qábletlerine qosımsha qılıwdı, dirijyor-oqıtıwshınıń qalayınsha tómen yamasa

jóqarı atqarıwı kerekligin kórsetiwshi shártli belgilerin bilıwi kerek.

Tártipli atqarıw usılları yáǵniy temp, ritm, tembr, aytılıw kúshi bóyınsha

júmıslar tóparlı sabaqları procesinde payda boladı. Balalar bayram qosıqların shoq,

saltanatlı, júmsaq, áste atqarıw kerekligin ańlaw ushın atqarılatuǵın qosıqtıń

ulıwmalıq keypiyatın bárhama olarǵa esletip túrıw kerek. Qosıq aytıw

tájiriybelerine úyretiw jalǵız maqset bolıp qalmastan, balki mazmunlı, sanalı

atqarıwǵa járdem beriwshi quralı.

88

Balalar qosıqtı úyreniw barısında muzıka, onıń mazmunı, muzıkanıń

xarakateri, tempi, dinamikası haqqında máǵlıwmatqa iye boladı.

Balanıń dawısı hám qábileti tek qosıq úyreniw procesinde ǵana emes, balki

dawıs biyikligi qábileti qosıq atqarıw intonaciyası, ólardıń koordinaciyasın

ósıriwshi arnawlı shınıǵıwlar arqalı da qáliplestiredi.

Baslawısh klass oqıwshılarına eger úyretilmegen bir qosıqtı atqarıw úsınılsa,

ádette jóqarı dawıs penen, baqırǵanǵa úqsap aytılǵan qosıqtı esitiw múmkin.

Balalarǵa bunday qosıq aytıw zıyan, súlıw emes ekenligin, solay etilse dawıstı

toqtatıw múmkinligin túsındiriw zarúr.

Balalardıń baqırıp qosıq aytıwın qarsı gúres-muzıka tárbiyasınıń eń kerekli

wazıypalarınan biri. Balanıń dawısı erkin túrde, jumsaq shıqsa, bunda artikulyaciya

organları, tamaq hám dem alıw organları aktiv háreket etse, qolaylı boladı.

Ólshemli atqarıwdaǵı dawıstıń tiykarǵı ózgeshelikleri aktivlik, emocionallıq,

erkinlik yaǵnıy ózin bos qoyıw, jeńillik, zorıqpaw kerek.

Qosıq úyrenip atırǵan waqıtta muzıkanı qayta-qayta ret tákirarlawǵa tuwrı

keledi. Eger melodiya ápıwayı bolsa, balalar onı tez úyrenip alıwı múmkin. Lekin,

olar qosıqtı durıs, taza jańlanıwınıń barlıq estetikasına ámel etken jaǵdayda,

atqarıwǵa qıynaladı. Jaqsı atqarıw ushın ıqlas etip, berilip hám erinbesten jumıs

islew talap etiledi. Bul jaǵday balalar ushın kúshlilik etse de, eger tákirarlaw júzeki

menen alıp barılsa, nátiyjesiz bolıwı múmkin. Biz kóbinese tómendegishe qatnasta

bolamız: "Jáne bir márte atqarıń!" Balalar atqaradı, oqıtıwshı qanaatlanbaydı:

"Sizler qosıqtı jaqsı ayttıńız, bunnan da jaqsıraq aytıw kerek, jáne bir márte

atqaramız". Bunday tákirarlaw balalardı qosıq aytıwdan sharshatadı hám ol hesh

qanday nátiyje bermeydi. Oqıwshılar ne ushın qosıqtı tákirarlap atırǵanın bilıwi

kerek, bunıń ushın olar aldında belgili bir wazıypa qoyıwı zárúr, áne sonda

tákirarlaw anıq maqsetke qaratılǵan, ańlanǵan, qızıqlı boladı. Balalar barlıq waqıtta

jaqsıraq atqarıp atırǵanlıǵın sezedi hám ańlaydı.

Kóp jaǵdaylarda jáne islew kerek bolǵan qosıq balanıń kewline awırlıq

etedi. Bunday jaǵdayda bul qosıqtı waqtınsha atqarılmaydı biraq, sońın ala ol

89

shıǵarmaǵa jáne qaytıwı múmkin. Itimal onda bul qosıq jaqsıraq hám qızıǵıw

menen aytılıwı múmkin.

Jóqarı klasslarda balalardıń qızıǵıw artıp hám hár qıylı bolıp ózgerip qaladı.

Sociallıq túrmıstaǵı waqiyalarǵa olar jaqsı múnásibetler bildiredi. Bul jaǵday

mektep oqıwshıları menen muzıka tarawında alıp barılatuǵın jumıs procesinde da

esapqa alınadı. Bul júmıs tek mektepte aytılatuǵın muzıkaǵa emes, balki onnan

tısqarıdaǵı muzıkaǵa hám sanalı tezlikte minásibette bolıwǵa qaratılıwı kerek. Sol

sebepli hár qıylı muzıka repertuarın úyreniw, qızıqlı sáwbetler ótkeriw belgili

dárejede sol kúnnıń waqiyaların sawlelendiriwi kerek.

Óspirimniń rawajlanıwına muzıkalıq-estetikalıq tárbiyanı alıp barıw sıpatı

úlken tásır kórsetedi. Muzıka oqıtıwshısı sabaq beriw metodikasın jaqsı bilse,

oqıtıwshılardı muzıkaǵa qızıqtıra alsa, jámáát bólıp atqarıwǵa sheberlik penen

basshılıq etse, muzıka menen mútájlikler hám sezimdi tárbiyalaw procesin jaqsı

óteydi.

Oqıw hám tájiriybelerın ósiriw ushın qosıqtı kóbirek sáz áspabı járdemisiz

ayttırıw kerek. Saz qosılıwsız qosıq atqarǵanda oqıwshınıń dawısındaǵı barlıq

kemshilikler esitilip túradı. Balalar qosıqtıń ırǵaǵın buzbastan aytıwǵa tonlıqtı

jóǵaltpawǵa úyrenedi. Saz qosılıwsız qosıq atqarıwǵa úyrenǵennen soń, olar klasta

úyrenilgen qosıqtı erkin ayta aladı.

Balalar klasta úyrenip alǵan qosıqların hár tárepleme ańlap, tásırli etip ayta

alatuǵın bolıwına erisiw kerek. Bul bolsa qosıqtıń qanday úyrenilgenligine,

oqıtıwshınıń qosıqtaǵı kórkem obrazın isenimli etip ashıp bere alǵanlıǵına

baylanıslı boladı. Oqıtıwshınıń sabaqqa jaqsı tayarlanıwı - qosıqtı nátiyjeli

úyretiwdıń girewi. Ol qosıqtı jaqsı úyrenip alǵannan soń balalarǵa úyretiwi

maqsetke muwapıq keledi.

Hár qanday qosıqtı jaqsı tańlap, onıń ideyalıq mazmunın bilip alıw hám

muzıkada sol mazmunnıń qalay kórsetiw usılları menen sawlelendiriwin bilip

anıqlap alıw kerek.

Oqıtıwshı qosıqtı atqarıw texnikasın da tereń bilip alıp, qanday jerde dem

alıw zarúrligin, qosıqtıń qaysı bólekleri quramalı ekenligin anıqlap alıwı hám qaysı

90

jaǵdaylarda ózlestiriw ańsat bólıwın belgilep alıwı zárúr. Oqıtıwshı qosıqtıń

quramalı jerlerin anıqlanǵannan keyin, olardı úyreniwdi ańsatlastıratuǵın qurallardı

taba aladı. Sabaqta qosıq úyretiw bir neshe basqıshta ámelge asırıladı. Bular

tómendegishe:

1. Oqıtıwshı qosıqtı atqaradı.

2. Qosıq haqqında qısqa sáwbet ótkeriledi.

3. Qosıq ırǵaǵın úyretedi.

4. Úyrenilgen qosıqtı bekkemleydi.

5. Qosıqtıń kórkem atqarıwı ústinde isleydi.

Qosıqlar qanday bolmasın ónı úyretiwde sol waqıtlarǵa ámel etiwi kerek.

Demek, qosıqtı úyretiwden aldın balalar dıqqatı qosıqqa qaratadı. Oqıtıwshı

qosıq avtorları, shıǵarmanıń bazı tariyxıy ózgeshelikleri, túrmıslıq áhmiyetı hám

shıǵarma haqqındaǵı basqa da maǵlıwmatlardı sáwbet jolı menen qısqa kirisiw

sózi sıpatında bayan etedi. Sáwbet jolı menen qosıqtıń muzıkalıq xarakteri, onıń

túsındiriw quralları hám mazmunın anıqlaw hám atqarıw jolları belgilenedi.

Qosıqtı fraza (gáp) larǵa bólıp úyretiledi hám kórkem sıpatı ústinde jumıs alıp

barıladı. Soń qosıqtı atqarıw hám qosıq haqqındaǵı balalardıń oy-pikirleri haqqında

qısqa sáwbet ótkeriw yamasa pikirlerdi ulıwmalastırıw múmkin.

Qosıqtı kórkem-ideyalıq tárepten tańlaǵanda, mazmunı jaǵınan tema

maqsetinen kelip shıǵıwǵa hám onıń kórkem ideyası járdeminde balalarǵa

ádeplilik-estetikalıq tárbiya beriwge itibar qaratıw kerek. Oqıtıwshı bunda qosıqtı

hám úyretiw, hám atqarıw, hám onıń kórkem-ideyalıq mazmunın balalar sanasına

sińdiriw ushın aldınnan jaqsı tayarlıq kóriwi shárt. Oqıtıwshı sol maqsette qosıq

mazmunına tiyisli hár qıylı suwret hám plakatlardan, kerekli materiallardan,

texnika qurallarınan, átiraptaǵı tabiyat kórinislerinen paydalanıwı múmkin.

___________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Oqıtıwshınıń qosıq úyretiwdegi birinshi basqıshları qalay ótedi?

2. Qosıq úyretiw metodları qanday waqıtlardan túradı?

91

3.9. QOSÍQ ÚYRETIW ÚSTINDE ISLEW

Qosıq úyretiw metodları, onıń xarakteri hám vokal-xor imkaniyatlarına

qarap belgilenedi. Sonıń ushın dáslepki temada bayan etilgen qosıq úyretiw

basqıshları qatań tártip emes. Ayırım jaǵdaylarda qosıqtı úyreniw onıń ideyalıq-

ádeplilik mazmunın ashıp beriwshi kirisiw sáwbetleri menen baslansa, bázıda

bolsa qosıqtı atqarıp kórsetiw yamasa texnikalıq qurallar járdeminde esittiriwden

baslanadı. Eger qosıq balalarǵa tanıs bolsa onıń xarakteri hám mazmunı qısqa

sáwbet anıqlanadı. Tiykarǵı maqset-oqıwshılardı qosıq úyreniwine kóbirek

qızıqtıra alıw hám olarda pikirlew qábiletin rawajlandırıwdan túradı.

Qosıq aytıp atırǵanda sózdi qalay baslap, qalay juwmaqlap atırǵanlıgına

bárhama itibarda bolıw hám bunı brlıq balalar bir waqıtta orınlawǵa erisiwi zárúr.

Sonday-aq, balalar oqıtıwshı atqarıp atırǵan shıǵarmaǵa bir waqıtta qosılmastan

izbe-iz qosıladı. Bul oqıwshılardıń dıqqatı bir jerde toplanbaǵanlıǵın bildiredi.

Sonda atqarıw bir-birine baylanıspay qaladı. Oqıwshılardı oqıtıwshınıń qol

háreketine qaray shıǵarmanı baslawǵa ádetlendiriw zárúr. Eger balalar

oqıtıwshınıń qol háreketin túsınbey qalǵan bolsa yamasa bolıwı bir qıylı dıqqat

penen qaramaǵan bolsa, olardı tez atqarıwdan tóqtatıw hám jańadan baslawǵa belgi

beriw kerek. Balalar áste-aqırın oqıtıwshı-dirijyordıń qol háreketine úyrenedi.

Qosıqtı birge baslaw menen birge gápti birge tamamlaw tájiriybesıne de

ádetlendiriw kerek. Bularǵa erisiw biraz quramalı. Gáp sońında dawıstıń sózılıp

ketpewine de óz waqıtınan ilgeri tóqtap qalmawına itibar beriw kerek.

Sózdi birge baslaw hám tamamlawǵa ańsatlıq penen erisilmeydi, sebebi bul

uzaq waqıt talap étetuǵın júmıs. Baslawısh klasslarda basqarıwdıń dirijyorlıq

usılların qollanıwdan tısqarı, oqıtıwshı qanday da sáz ásbapında ózi shertip

balalarǵa qosılıp bası menen belgi berip baslawı da múmkin. Bazı oqıtıwshılar

bolsa balalardıń qósıqtı birge baslawı ushın shıǵarmanıń metrine qaray, qosıq

aytılatuǵın tempte "úsh", "tórt" yamasa "bir, eki", "bir, eki úsh" dep sanaydı.

Bázılar "i" degende dem aldırıp ta baslaydı. Bul aktiv xarakterdegi sanaq

balalardıń dıqqatın bir jerde jámleydi hám shıǵarmanı birge baslawǵa shaqıradı.

92

Balalardı jámáát bolıp atqarıwǵa úyretiwdıń dáslepki waqıtlarında bul usıldı

qollanıw júda maqúl. Biraq, sońın ala balalardı áste-aqırın dirijyor-oqıtıwshınıń

háreketine úyretip barıw zárúr.

Qosıq úyretiw procesinde muzıka menen sóz birgelikte baylanısadı.

Baslawısh klasslarda qosıq teksti sózsiz sabaqta úyretiledi. Sebebı, balalar ele tez

hám qatesiz jaza almaydı, tekstti jazıp alıw bolsa waqıttı kóp aladi. Oqıtıwshı,

ádette, shıǵarmanıń quramalılıǵına qaray tortlikti yamasa onıń bir bólegin úsh-tórt

ret oqıp esittiredi, sońın ala oqıtıwshı hám balalar tekstti birgelesip tákirarlaydı.

Oqıtıwshı teksttegi sózlerdi tuwrı, tásırli, anıq, atqarıwı kerek hám oqıwshılardan

da tap sonday aytıwın talap étiwi zarur. Olar tekstti sıbırlap, biraq ırǵaqlı étip oqıp

beriwı paydalı boladı hám bul artikulyaciya apparatın aktivllestiriwge kómek

beredi.

Qosıqtıń tekstin pútkil klass eki-úsh márte tákirarlaǵannan soń ayırım

óqıwshılardan yadtan aytıp beriw sóraladı. Bul waqıtta basqa oqıwshılar doslarınıń

qátelerin dúzetiwı ushın tekstti dıqqat penen tıńlap, onı ishten tákirarlawı kerek.

Tekstti "shınjırbánt" usılında qaytarıw kerek: bir bala birinshi qatardı, basqa bala

ekinshi qatardı, úshinshi bala úshınshı qatardı oqıydı hám basqa. Bunday oqıw

balalar dıqqatın jaqsılaydı hám aktivlestıredı.

Baslawısh klasslarda qosıq tekstin arnawlı tablica-plakatlarǵa qaray yamasa

taxtadaǵı jazıwlardan paydalanıp úyreniwi kerek. Besınshi klasstan baslap

oqıwshılar ayrıqsha dápter tutıp, úyrenilip atırǵan qosıqlardıń tekstin jazıp barıwı

shárt. Joqarı klasslarda oqıtıwshı klasqa jańa teksttiń eki-úsh nusqasın alıp kelip,

balalardan onı kóshirip kóbeyttiriwdi soraydı. Bunnan tısqarı sabaqtıń ózinde

tekstti yadlatıp atqarttırıw maqsetke muwapıq boladı.

Qosıq tekstin úyrenip alıw metodikası balalardıń jasına ǵana emes, balkim

qosıqtıń ańsat, qıyınlıq dárejesıne de baylanıslı. Eger, qosıq ápiwayı bolsa, onı

qosıqtıń melodiyası menen birge ózlestirip alıw múmkin. Ápiwayı hám qısqa

tekstlerdı bir sabaqtıń ózinde tolıq úyrenip alıw múmkin. Biraq sonday qosıq

tekstlerınde de bir bánt (fraza)nıń ózi eki-úsh bólekten turatuǵın boladı. Bunday

qosıq tekstleri bir neshe waqıt dawamında ózlestiriledi. Eger de bunday qosıqtı

93

sabaq dawamında yadlawǵa putin waqıttı sarplasa, metodikalıq tárepten nadurıs

etilgen boladı.

Birinshi bánt sózlerın maydalap úyrenip alıw shart emes, sebebi muzıkanı

úyretiwde bul sózler kóp ret tákirarlanıp, yadta qalatuǵın bóladı. Biraq keyingi

bántlerdi bul túrde úyreniw maqsetke say emes, sebebi balalar endi muzıkanı

ádewir jaqsı biledi hám olardıń muzıkanı kóp ret tákirarlaw waqtında tekstti qayta-

qayta bekkemleniwine mútaj bolmaydı. Sol sebepli jańa bántlerdıń tekstin bir qatar

maydalap úyrenip alıwı kerek.

Birinshi bánttıń teksti ózlestirilgennen soń, qosıqtıń muzıkasın úyretiwge

kirisiw múmkin. Tez temp (tezlik) de jazılǵan qosıqlardı tek áste tempte úyreniw

kerek, bolmasa intonaciya hám ritm anıq ózlestirilmey qaladı, nátiyjede shıǵarma

solayınsha atqarılatuǵın bolıp qaladı. Sol sebepli muzıkanı jaqsı ózlestirilgennen

keyin ǵana tempti kompozitor talap etken dárejege kóteriw múmkin. Jáne tez

templı qosıqlardı ózlestiriwde sózlerınıń júda anıq aytılıwına erisiw, qosıq

juwmaqlanǵansha áne soǵan háreket etiw zárúr.

Áste yamasa ortasha tempte jazılǵan qosıqlardı ızinde kórsetilgen tempte

úyretiw maqsetke muwapıq. Bul órında balalardıń temptı sózıp, yaǵnıy, qosıqtı

tuwrı temp menen atqarıwında ǵana ástenirek atqarıw qálewi payda bóladı, buǵan

jol qoymaw kerek. Tezlik penen aytılatuǵın qosıqlar úyrenilgende asıǵıwǵa

bolmaydı; sekin aytılatuǵın qosıq ústinde shaqqanlıq penen islew zarur, bolmasa

balalar passivlesip ketedi. Qálegen qosıqtı úyretkende onı qanday da muzıka

ásbabında shertip yamasa qosıqtıń birinshi bántin aytıp balalarǵa jaqsı esletip ótiwi

kerek. Nátiyjede, olar úyrenilip atırǵan qosıq tuwralı bir qansha tolıq pikirlerge iye

boladı. Balalar ózlerıne tanıs emes muzıka menen tanısıp atırǵanlıǵında onıń

ayırım bóleklerin úyretiwdi baslaw múmkin, soń balalarda sól bóleklerden tolıq

muzıkalıq obraz dúziledı.

Balalar dawısı, ásırese, baslawısh kllasslardaǵı ele shınıqpaǵan balalar

dawısı úlken kúshke iye emes. Bul jaǵday qosıqtı dinamikalıq tárepten gózzal

dawısta atqarıwǵa kesent beredi. Oqıtıwshı túrli jastaǵı balalardıń dinamikalıq

imkaniyatların jaqsı seziwi hám bilıwi hám olardıń qosıqtı zorıqpastan, tabiyiy

94

dawısta atqarǵandaǵı dawıs kúshin anıqlawı kerek. Dinamikalıq diapozondı

bilgennen keyin hár qanday qosıqtı quwanısh menen atqarıw múmkin. Joqarı

klasslarda balalardaǵı dinamikalıq múmkinshilik jeterli dárejede keńeyedi, sebebi

dawıs bekkemlenedi, rawajlanadı hám kúshli boladı. Balalarda tiykarǵı polotno

Piano bolıwı kerek. Eger, balalarda Piano bolsa, oz waqtında forte ladın da tabadı.

Qosıq ústinde islewde oǵan kórkem islew beriwge ádewir orın ajıratıladı.

Júmıstıń áne sol tárepi qosıq ústinde alıp barılatuǵın pútkil jumıs process menen

birgelikte júz beredi, tek eń dáslepki basqıshta ǵana balalardıń pútkil dıqqatın sol

dawirde eń zarur bólǵan wazıypa: qosıqtıń intonaciyasın ózlestiriwge tóplaw

kerek. Tiyisli sózler anıq aytılıp baslaǵannan keyin dıqqattı dawıstıń xarakteri,

frazirovka (kerekli tásırli jerlerin anıq, taza aytıw hám shertiw), dikciya hám sol

sıyaqlılarǵa qaratıw múmkinshiligi payda bóladı.

Qosıq ózlestirilgennen keyin, avtor ideyasın ashıp beriw ústinde qatań

iskerlik dawıri baslanadı. Biraq júmıstıń bul tárepine berilip ketip, balalardı

zeriktirip qoymaw zárúr. Balalar qosıqtı aytıwda sózsiz olarda qosıqtı tolıq atqarıw

qálewi tuwıladı, eger qosıq tez-tez bóline beretuǵın bolsa, bul jaǵday atqarıwǵa

bólǵan qızıǵıwınıń tómenlep ketiwine alıp keledi. Sonıń ushın, oqıtıwshı bul

jumısta ólshemdi bilıwi hám hár sapar belgili frazanı, intonaciyanı, sózdi

tákirarlaw sebeplerın túsındirip barıwı kerek.

Máselen, balalar ırǵaqtı tuwrı atqaradı, biraq sózlerdi nadúrıs aytadı.

Oqıtıwshı: "Qosıqtıń sózlerın ańlap bólmay atır",-dep balalarǵa ésletemiz. Eger,

balalar nadúris dikciya menen qosıq atqarsa, qosıqtı bolıp dákki beriw kerek.

Keyin dıqqattı dawısqa, notaǵa hám sol sıyaqlılarǵa qaratıladı. Áne, solar ústinde

islegennen soń qosıqtı úyretiwge óz waqtında biliwi kerek, bolmasa qosıq hesh

qashan jaqsı hám anıq jigerli dawıs benen esitilmeydı.

Qosıq ústinde islewden soń onı jeterli dárejede jarqın, sezim menen

atqarıwdan túrıwı kerek, bul bolsa qosıqtıń balalarǵa tereń tásır etkenliginen derek

beredi. Qosıq balalardı zeriktire baslasa, onıń ústinde alıp barılıp atırǵan jumıstı

waqtınsha tóqtatıw hám repertuarda jańa qosıqlar payda bólǵannan keyin, jáne sol

qosıqqa qaytıwı múmkin. Qosıq úyretiw metodların almastırıp turıw da klassta

95

zerigiwdiń aldın aladı. Bunıń ushın jeke, tópar hám ulıwmalıq xor bólıp atqarıw,

bir topar atqarsa, ekinshisi shappatlap yamasa qanday da bir muzıka ásbabı menen

birge qosılıp atqarıwı yamasa túrli háreketlerdi orınlawı da jaqsı nátiyje beredi.

Geyde shıǵarmanıń mazmunina sáykeslep, oyın metodınan da paydalanıw

balalardı quwandıradı.

Qosıqlardı texnikalıq quralları járdeminde balalarǵa usınıw hesh qashan

oqıtıwshınıń janlı atqarıwı ornın basa almaytuǵınlıǵın unıtpawımız kerek. Sebebi

oqıtıwshınıń balalarǵa tanıs hám ájayıp tásırli dawısı olardı muzıka shıǵarmasına

qızıqtırıw ushın janlı qural bolıp ésaplanadı.

___________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Qosıq úyretkende dem alıw hám dinamikalıq belgiler ústinde qanday jumıs

alıp barıladı?

2. Shıǵarmanıń kórkem atqarılıwı ústinde islewde oqıtıwshınıń sheberligi

qanday bolıwı kerek?

3.10. QOSÍQTÍ EKI HÁM USH DAWÍSTA ATQARÍW

KÓNLIKPELERIN ÓSIRIW JOLLARÍ

Oqıwshılar bir dawıslı qosıq aytıw tájiriybesın iyelegennen soń eki dawıslı

qosıqlardı aytıwǵa kirisiwı múmkin. Bir dawısta atqarıw ústinde júmıs alıp barıw

dawırinen baslap oqıwshılardı eki dawısta atqarıwǵa áste-aqırın tayarlap baramız.

Úshinshi klasstan baslap eki dawıslı qosıqlardı atqarıw úyretiledı. Sol dawirden

baslap, biraq ápiwayı shınıǵıwlar, yáǵnıy kólemi jaǵınan kishi-kishi, orta registrde

atqarıw ushın qolaylı bolǵan, lad shegarsınan sırtqa shıqpaytuǵın mısallar

kiritiledi. Dáslep major ladlarındaǵı shınıǵıwlardan paydalanǵan máqul, sebebi

balalar bul shınıǵıwlardı minordaǵı shınıǵıwlarǵa qaraǵanda jaqsıraq bilip aladı.

Eń ápiwayı shınıǵıwlar da, quramalı shınıǵıwlarnı da solfedjio aytıw jolı menen

úyretiledi hám atqartıladı. Shınıǵıwlar doskaǵa yamasa arnawlı plakatlarǵa jazıp

96

qoyıladı. Atqarıwdı baslawdan aldın balalar notalardı bir neshe ret dawıs shıǵarıp

oqıtıwı, joqarıǵa hám tómengi dawıslardı izbe-iz, keyin bolsa eki dawıstı birotala

atqarıwı kerek. Terciya, taza kvarta, kvinta, seksta sıyaqlı parallel intervallar

dáslepki shınıǵıwlar ushın tiykar boladı.

Qanday da bir interval sáz ásbabında shertip berilgende balalarda birden eki

dawıstı esitiwıne hám sol dawıslardı dawıs shıǵarıp tákirarlay alıwına erisiw kerek.

Eki dawıslı qosıq kóp dawıslı qosıq ushın tiykar boladı, bunı iyelew ushın

oqıtıwshıdan hám oqıwshıdan da, úlken qunt hám sabır menen shuǵıllanıw talap

etiledi. Muzıka intervalların esitip bilıw balalardıń dáslepki garmoniyalıq sezimi

esaplanadı. Eki dawıslı qosıq repertuarına ótiwde melodiyalıq hárekettıń hár qıylı

túrlerıne say shınıǵıwlar kiritiledi, Máselen, dawam etiwshi dawıs esitilıwindegi -

bir dawıslı melodiyalıq háreket:

Eki melodiyalıq baǵdardıń qarama-qarsı háreketi:

I Moderato

Eki melodiyalıq baǵdarlardıń parallel háreketi:

hám t.b.

Eki melodiyalıq baǵdardıń parallel háreketi:

hám t.b.

97

Bir baǵdardaǵı eki melodiyalıq háreket:

hám t.b.

Melodiyalıq hárekettıń qósımsha túrlerı:

hám t.b.

Sol sıyaqlı shınıǵıwlar menen birge bunnan bılay izbe-iz melodiyalıq

háreketke de sekirme háreketke mólsherlengen quramalı shınıǵıwlar da úyrenip

barıladı:

hám t.b.

Eki dawıslı shınıǵıwlar úyreniletuǵın qosıq repertuarına qaraǵanda bárhama

quramalıraq bolıwı kerek. Bunday shınıǵıwlar balalardıń muzıka qábiletin ósıriwge

járdem beredi. Eki dawıslı shıǵarmalar jaqsı atqarılıp baslanǵannan keyin eki

dawıslı shınıǵıwlardı tek notalardıń atın aytıp atqarıw menen ǵana sheklenip

qalmastan, bálkim «Lya», «Do», «Mi» sıyaqlı ayırım buwınlar menen atqarılsa

boladı.

Shınıǵıwlar ustinda alıp barılatuǵın júmıs balalardıń qosıqlardaǵı eki

dawıslılıqtı erkin bilip alıwına jol ashıp beredi. Biraq, sabaqtı artıqsha shınıǵıwlar

menen bant étiwge jol qoymaw kerek.

Muzıkanı ıqlas qoyıp tıńlap bilıw menen birge, onı seziw hám bul haqqında

oylaw eń kerekli ahmiyetke iye. Qosıq aytıw procesinde hár bir oqıwshı islewge

de, aktiv túrde muzıkalıq pikirlewge de úyreniwi kerek. Bunıń nátiyjesınde bala

muzıkaǵa hám qosıq aytıwǵa biraz juwapkershilik penen qaraytuǵın boladı, onıń

muzıka úqıbı jáne de asadı hám eki dawıslı qosıq aytıw jeńil alıp barıladı.

98

Muzıkanı ıqlas qoyıp tıńlaw, ápiwayı formada bolsa da seze alıw sebepli

analitikalıq muzıkalıq oylawdı payda etedi.

Eki hám úsh dawıslı qosıqtıń jaǵımlılıǵı dawıslardı tuwrı aytıwda,

dawıslardıń anıq hám kúshliliginde de emes, joqarı partiyadaǵı dawıslar bir qıylı

teńlikte aytılıwı menen de áhmiyetli. Eger, dawıslar (partiyalar) dan biri dawısın

dim tómenletip aytsa, ámelde eki dawıslı qosıqtıń bolıwı múmkin emes. Ulıwmalıq

atqarıwda hár bir dawıs bir qıylı ólshemde esitilse, eki (yamasa ush) dawıslı qosıq

judá jaǵımlı esitiledi. Mektepte aytılatuǵın qosıqlar hámme wáqıt úsı taqlıtte

boladı. Birinshi dawıslarǵa qaraǵanda ekinshi hám úshinshi dawıslar boslaw

boladı, sonday-aq, ekinshi dárejeli dawıs sıpatında esitiledi. Bunıń tiykarǵı

sebeplerinen biri balalardıń ekinshi hám úshınshı partiyalardı atqara almawında.

Olar qosıq aytıw procesinde kópshilik bilmesten birinshi partiya dawısına ótip

ketedi. Úqıbı jaqsı bolǵan oqıwshılar ekinshi yamasa úshinshi partiyanı atqarıw

barısında qosıqtı buzıp ayta baslaydı, nátiyjede partiya tabiyǵiy túrde esitilmey

qaladı.

Bul jaǵdaydan shıǵıw ushın dáslepki paytlarda ekinshi hám úshinshi

paritiyalardıń san hám sıpatın jaqsılaw kerek. Eki dawıslı qosıq aytıwǵa úyretiwdıń

dáslepki dawirinde birinshi partiyalardı biraz ástenırek aytıwdı oqıwshılardan talap

etiw kerek, áne sonda ǵana ekinshi partiya biraz anıqlaw aytıladı (esitiledi). Balalar

óz partiyaların еrkin úyrenip alǵanınan soń eki partiyanıń esitilıw kúshin

teńlestiriw múmkin. Bul basqıshta da birinshi partiyalardı ekinshi partiyalarǵa

qaraǵanda ástenirek aytıwı kesent bermeydi, sebebi birinshi partiyadaǵı dawıslar

baribir anıq esitile beredi.

Qosıq úyreniw waqtlarınıń barlıǵında muzıka esitiw baqlawın kúsheyttirip

barıwı zárúr. Esitiw baqlawın kúsheyttiriw degende dáslep sóylewge sanalı

múnásibette bolıw, dawıslar joqarı tómenligi jaǵdayına, dawıs joqarı tómenligin

eslep qalıwǵa qaraǵanda sezgirlik kózde tutıladı.

Lad-tonlıq sezgisi arnawlı shınıǵıwlar hám qosıq materialı tiykarında

tártipli, bárhama jumıs alıp barıw járdeminde payda etiledi.

99

Lad-tonlıq sezgisi barlıq waqıt lad túraqlı dawıs-tonika menen baylanısadı.

Tonika dawısı menen baslanatuǵın kóplegen qosıqlar bar. Tonlıq sezgisın payda

etiw ushın sol qosıqlardı kiritiw paydalı boladı. Balalar qosıqtaǵı birinshi dawıstıń

jóqarı sesın sezer eken, tonikanı, álbette este qaldıradı.

Balalar úyrenilip atırǵan qosıqtıń bálent dawıs sesın uzaǵıraq este saqlawǵa

erisiw ushın dawıs bálentligin kúsheyttiriw ústinde shınıǵıw islew kerek. Sol

maqsette qosıqtı tolıq yamasa bóleklerge bólip bir neshe ret aytıp shıǵıw múmkin.

Oqıtıwshı balalardı dıqqat penen, belsene qosıq aytıwın baqlap baradı. Soń

balalar dıqqatı úyrenilip atırǵan qosıqtan aljastıradı. Biraq sonnan keyin oqıtıwshı

olardı jáne muzıka yamasa onıń bólegi qalay esitilgenin eske alıwǵa májbúr etedi,

bunda muzıkanınıń birinshi dawısın dawıs penen emes, balkim ishki muzıka uqıbı

menen eslewge úyretiw kerek. Dáslep tek bazı oqıwshılar ǵana solarǵa erisedi.

Eger, sonday túrde bárhama tájiriybe etip, balalardıń ishki muzıka úqıbı hám

muzıka eslewı bárhama aktivlesıp barılatuǵın bolsa, olardıń kópshilik bólegi

muzıkanınıń joqarı shıǵıwın uzaq waqtqa shekem yadta saqlap qala alıwına erisiw

múmkin.

Eki dawıslıq ústinde islew procesinde sol usıldı qollanıw nátiyjesınde balalar

pútkil xor partiyasın yadta jaqsıraq saqlay alatuǵın boladı. Bunnan tısqarı, bul

tájiriybe sanalı aytıw ushın zárúrlik bolǵan ishki muzıka úqıbın ósıredi, sanalı ayta

alıw bolsa qosıqtı jaqsı sázda aytıwǵa jol ashadı.

Ishki muzıka úqıbı hám muzıkalıq eslewin ósırip barıw ushın gammalardı da

úyrenip shıǵılǵan bázı qosıqlardı (ayırım dawıslardı túsırip qaldırǵan jaǵdayda)

atqarıw oǵada paydalı. Máselen:

1-variant

2-variant

100

Muzıka oqıtıwshısı balalardaǵı ishki muzıka úqıbın ósiriwde tek

gammalardan paydalanbastan, bálkim úyrenilgen qosıqlardan da mısallar dúziw

úmkin. Oqıtıwshı bunda qashan dawıs penen, qashan ishki úqıp menen atqarıw

zárúrligin qol belgisi menen kórsetip barıwı kerek.

Balalar eki dawıs penen qosıq aytıwda bazi tájiriybelerdi payda etkennen

keyin, parallel tersiyaları bolǵan qosıqlar kiritedi.

Ózbek xalıq qosıqların polifonikalıq (kóp dawıslı) etip qayta islew úlken

imkaniyatlarǵa iye. Sonı kózde tutıp polifoniyalıq ózgeshelikke iye bolǵan eki

dawıslı qosıqlardı jeterli dárejede repertuarǵa kiritiw kerek. Balalar eki dawıslı

qosıq tájiriybelerin iyelegenınen keyin hár qıylı usıllar menen atqarılatuǵın

qosıqlardan paydalanıw múmkin. Bunday qosıqlardı besınshi hám altınshı klass

balaları da erkin túrde bimálel ayta aladı.

Oqıwshılardıń este saqlaw qábiletin asıra otırıp, olardaǵı bul qabiletin

bárhama ósırip barıw kerek. Bunıń ushın eki dawıslı shınıǵıwlardı, eki dawıslı

qısqa-qısqa qosıqlardı, xarakterlı melodiyalıq úzindilerdi, kanonlardı sabaqqa

kiritip barıw zárúr.

Eki dawıslı qosıq ústinde alıp barılatuǵın jumısta dáslepki hám keyingi

dawirde balalar túrli toparlarǵa bólinedi. Bir dawıslı qosıq aytıwdan eki dawıslı

qosıq aytıwǵa ótiw dáwrinde klasslardı balalardıń muzıkalıq qábiletine qaray altler

hám diskantlarǵa bólıw zarurligi joq. Bul dawirde shamalap eki toparǵa bólıw

ózgeshe kútilmegen xarakterde boladı: bir topar oqıtıwshınıń oń tárepinde, ekinshi

topar shep tárepinde jaylasadı.

Altler yamasa diskantlarǵa say kúndelikli atqarıwshılıq wazıypaları bul

toparlarǵa bólistirip berilmeydi. Toparlardan hár biri qanday da bir shınıǵıwda

joqarı hám tómengi dawıstı atqaradı. Sol sebepli balalar muzıkalıq jaqtan birdey

bilim aladı, sebebi hár qanday basqa atqarıw usılına qaray ekinshi (yamasa

úshinshi) dawıstı atqarǵanda muzıka uqıbı kóbirek asadı.

Qosıqshı balalardı toplawdıń jaqsı usılı-bul eki dawıslı qosıq aytıw

tájiriybelerın iyelew jolında nátiyjeli islew ushın obektiv shártlerden biri. Bul

jumıstı ámelge asırıwshı baza - balalardıń bir dawıslı qosıq aytıw procesinde payda

101

etken tájiriybelerın: dıqqat menen esitip, kóz taslaw, ishki muzıka uqıbın payda

etiw, esitiw baqlaw tájiriybelerin qunt penen hám kúndelikli túrde ámelge asırıp

barıw zárúr.

Qosıqtaǵı eki dawıslılıq ústinde alıp barılatuǵın jumıstıń túrli usılları bar.

Bulardan biri-xor partiyaların notalar atın aytıp atqarıw (solfedjio aytıw) usılı.

Shınıǵıwlarda bolǵanınday eki dawıslı úzindilerdi notalardıń atın aytıp atqarıw

ırǵaq dawıslarinıń biyiklik jaǵdayın anıqlastıradı. Balalar notalar atın eske alıp

ırǵaǵın hám nota sesın yadqa aladı.

Qosıqdaǵı eki dawıslılıqtı iyelewge járdem beretuǵın basqa bir neshe usıllar

da bar. Máselen, qosıqtı tómendegidey túrde aytıw múmkin: diskantlar óz ırǵaqın

sózlerı menen, altler bolsa notalar atı menen atqaradı. Yamasa: tómengi ırǵaq

sózlerı menen, joqarı ırǵaq bolsa awızdı jumıp atqaradı. Sol metodlar menen birge

solfedjio aytıw usılı da qollanılǵanda kútilgen natiyjege erisiledi.

Eki dawıslı qosıq ústinde alıp barılatuǵın jumısta jáne bir qansha

metodlardan paydalanıw múmkin. Maselen, diskantlar toparı yoqarǵı qatardı

atqaradı, oqıtıwshı bolsa onı ózi atqaradı yamasa sáz ásbabında shertedi. Altler sol

waqıtta óz qosıq ırǵaqın baqlap, muzıka uqıbı menen baqlap barıwı kerek. Són

altler toparına óz partiyasın atqarıw tapsırıladı, diskantlar partiyasın bolsa

oqıtıwshı aytadı yamasa shertedi.

Shınıǵıwlar ustinde alıp barilatuǵın jumısta bolǵanınday, qosıqtı yamasa onı

ayırım bóleklerin on, segiz, altı hám tórt adamnan quralǵan kishi-kishi ansambli

bolıp, sonday-aq, duetlar formasında aytıw nátiyjeli boladı.

Joqarıda bayan etigen eki dawıslı ustinde alıp barılatuǵın jumıs metodları

ózgermeytuǵın metodlar emes, álbette. Muzıka oqıtıwshınıń dóretiwshilik hám

jańa metodlar izlep tabıwı sebepli jáne de tabıslarǵa erisiledi.

Ush dawıslı xor juda qızıqlı hám hár qıylı esitilıwi múmkin, sebebi úsh

dawıslı qosıq bólıwı garmoniyanıń ush dawıslılıqlar hám olardıń aylanbaları, tolıq

emes septakkordları, olardıń aylanısları hám basqa dawıslar qosılmalarınıń tolıq

atqarılıwın támiyinley aladı. Balalar ushın jazılǵan juda kóp xor shıǵarmaları ush

dawıslı shıǵarmalar. Lekin, muzıka sabaqlarında waqıt jetıspewi sebepli ush

102

dawıslılıqtıń barlıq hár qıylılıǵı menen tolıq esitilıwine erisiw múmkinshiligi joq.

Mektep xor jámáátlerı sabaqlarında tereń shıǵıllanıp, áne soǵan erisiw múmkin

hám zárúr esaplanadı.

Ush dawıslılıq ustinde alıp barılatuǵın jumıstıń ózine say ózgesheligi – ush

nama ırǵaqtan qurıladı. Orta dawıstı atqarıwda qıyınshılıqlar payda bolıwı sebepli,

pútkil kush áne sol wazıypanı ańsatlıq penen ámelge asırıwǵa qaratıladı.

Eki dawıslılıq ústinde júmıs islew ushın usınılǵan bázı metodlardan ush

dawıslılıq ustinde alıp barilǵan júmısta variasiyalanǵan (ádewir ózgertirilgen)

formada paydalanılsa boladi. Máselen, úsh dawıslı epizodlardı túrli variantlarda

aytıw múmkin:

-orta dawısta notalar atın aytıp, eń shettegi dawıslarda bolsa sózler menen

atqarıladı;

-orta dawıstaǵılar sózlerı menen eń shettegi dawıslar awızın jumıp

atqaradılar;

-úsh dawıstıń barlıǵı qosıqtı sózlerı menen biraq hár qıylı reńli tús berip

(nyuansqa ámel etip): eń shettegi dawıslar piano (áste), orta dawıs messoforte

(ortasha kush penen) atqarıladı.

Úsh melodikalıq baǵdardı birge qósıwdan aldın, bulardı eki dawıslı

variantlarda shınıǵıw islep úyreniledi hám yoqarıǵı dawıstı orta dawıs penen, orta

dawıstı tómengi dawıs penen, joqorıǵı dawıstı tómengi dawıs penen izbe-iz birge

alıp qosıp barıladı.

Bir qansha obektiv sebeplerge qaray sonday-aq, muzıka sabaǵında úsh

dawıslılıqtı úyreniw ushın ajıratılatuǵın waqıttıń jeterli bolmaǵanlıǵı sebepli

muzıka sabaqlarında úsh dawıslılıq tájiriybelerin iyelewde onsha úlken nátiyjelerge

erisiw múmkinshiligi joq. Sebebi, muzıka sabaǵınıń tiykarǵı bólegi bolǵan muzıka

sawatı hám muzıka tińlawǵa kóbirek waqıt ajıratıladı. Demek, muzıka

sabaqlarında úsh dawıslılıqtı baslawısh hám ápiwayı formada ózlestiriletuǵın bolsa

da bunı balalarǵa kóp tarawlı usılda muzıka tárbiyasın beriwde erisilgen jaqsı

nátiyje dep esaplaw múmkin.

_________________________________

103

Soraw hám tapsırmalar

1. Dawıs sazlawda intervallardan paydalanıwdıń áhmiyeti qanday?

2. Eki hám úsh dawısta islewdıń melodiyalıq jolları haqqında aytıp beriń.

3. Lad-tonlıq sezimi boyınsha qanday jumıs alıp barıladı?

§ 4. OQÍWSHÍLARDÍŃ MUZÍKA SAWATLÍLÍǴÍN ASÍRÍW

Muzıka sabaǵında barlıq jumıslar belgili tema tiykarında óz ara baylanısadı,

nátiyjede sabaqtıń bir tutaslıǵı payda boladı. Muzıka sawatı barlıq jumıslardı

teoriyalıq birlestiriwshi jumıs sıpatında áhmiyetke iye. Sabaqta qaysı jumıs

sabaqları yaǵnıy muzıka túsınigi, qosıq aytıw, muzıka menen háreket hám basqalar

qollanılmasın, onıń ámeliyatında paydalanılıp atırǵan shıǵarma úyreniledi hám

onıń ózgeshelikleri yaǵnıy janrı, dúzilisi, atqarıwshılıǵı hám basqalar haqqında

yaǵnıy túsınikler payda boladı. Sol sebepten muzıka sawatı tek ǵana nota sawatı

metodlarınan sheklenbesten, bálkim oqıwshılardıń ulıwmalıq muzıkalıq bilim

sheńberin payda etiwshi, ulıwmalıq bilim túsinikler kompleksın sińdirip barıwdan

quraladı.

Muzıka sawatı muzıka sabaǵınıń bólimlerınen biri bolıp, jámáát bolıp qosıq

aytıw (xor) ǵa qaray ekinshi dárejeli orındı tutadı. Bul jumıs muzıka teoriyası hám

tariyxınan baslawısh bilim beredi, balalardıń bilim sheńberin kóteriwde

járdemlesedi. Muzıka sawatı muzıkaǵa, onıń túsındiriw qurallarına sanalı

múnásibetti tárbıyalaydı, muzıkanıń mazmunın túsınip alıwǵa járdem beredi. Eń

kereklisi bolsa, notaǵa qaray atqarıw hám qosıq aytıw tájiriybelerin payda etiw,

garmoniyalıq esitiw qábiletin ósıriwge tásır kórsetiw, xor dawısların anıq aytıwǵa

hám xor menen atqarıw sıpatın asırıwǵa esitiwge qolaylılıq tuwdırıw jolı menen

klassta qosıqlar úyreniwi ańsatlasadı.

Muzıka sawatına muzıka sabaǵında 10-15 minut waqıt ajıratıladı. Sol

sebepli hár sapar qosıq úyreniw hám muzıka shıǵarmaların tıńlaw procesinde

104

atqarıw, esitiw tájiriybelerin hám muzıkalıq bilimin bekkemlep tereńlestirip barıw

kerek.

Mektepte muzıka sawatın úyretiwde qoyılatuǵın tiykarǵı metodikalıq talap

alınǵan muzıkalıq bilimdi ámelde qollanıw hám sawat úyretiw menen birge qosıq

aytıwdı bir-birine bárhama baylanıstırıp alıp barıwdan turadı. Oqıwshılar óz-

betinshe qosıq ayta alatuǵın hám tanıs bolmaǵan shıǵarmalardı notaǵa qaray

úyrene alatuǵın bolǵan waqıtlarında ǵana muzıka sawatın úyretiwden kózlenetuǵın

maqsetke erisilgen boladı.

Sabaq procesinde oqıwshılarǵa muzıka haqqında beriletuǵın barlıq bilim

hám túsınikler muzıka sawatı sheńberine kiredi. Oǵan muzıkanıń ózine say

ózgeshelikleri yaǵnıy kórkem óner sıpatında túrmıstıń sawleleniwi, túsındiriw

quralları yaǵnıy tili, sóylewi; janr túrlelı, dúzilisi, atqarıw usılları, atqarıwshıları,

saz ásbapları túrlerı hám basqalar kiredi.

Muzıka sawatı sabaqta ózbetinshe muzıka jumısları sıpatında ámel etpew,

bálkim basqa jumıslar procesinde muzıka shıǵarmaların kórkem úyreniw hám

atqarıw jumısların sawatlılıq tiykarında orınlaw ushın járdem beredi. Muzıka

sawatı mazmunı oqıwshılardı muzıka sawatlılıǵın qáliplestiredi hám onıń

sheńberin jáne de keń jaydırıp, tereńlestirip baradı.

Muzıka sawatlılıǵın asırıw oqıwshılarda muzıkalıq sensor qábiletiniń

ósiwine tiykarlanıwı kerek. Oqıwshi qanday da dawıstı dawıs penen eske

túsıriwden aldın onıń qanday esitilıwin anıq pikir etiwi hám esitip bilıwi yaǵnıy

kózge kórinetuǵın nárselerden esitiletuǵın nársege qaray barıwı kerek. Jámáát

bolıp qosıq aytıwda hám muzıka sawatın úyreniw procesinde de metr-ritm sezimi,

esitiw qábileti rawajlanadı.

_________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Sabaqta muzıka sawatın ótiwdıń áhmiyetin aytıp beriń.

2. Muzıka sawatı ózbetinshe jumıs bolıp esaplanama?

105

4.1. MUZÍKA SAWATÍN ÚYRETIWDIŃ BASLAWÍSH DÁWIRI

Birinshi klasstan baslap muzıka sawatlılıǵı baslanadı. Birinshi klass

balalarınıń kópshiligi balalar baqshasında muzıka sabaqların qatnasıp, muzıkalıq

júmıs túrlerı bóyınsha bir qansha tájiriybege iye boladı. Olar qosıqlardı, oyınlardı

úyrengen hám ritmikalıq háreketleri menen tanısqan boladı.

Uyde tárbiyalanıp kelgen balalar birinshi klassqa kelgen balalar televidenie

hám radio arqalı muzıka shıǵarmaları menen tanısıp belgili túsınikke iye boladılar.

Áne, sol balalar tárepinen alınǵan bilimler bir qansha ózgeshe hám bir sistemaǵa

salınbaǵan bolsa da, biraq muzıka oqıtıwshısı balalarda muzıkadan teoriyalıq

túsınikler payda etiwde dáslep alınǵan bilimlerge belgili dárejede suyenip jumıs

baradı.

Oqıwshılardıń putkil muzıkalıq bilim alıwına birinshi klassta múmkinshilik

jaratıladı. Sonıń ushın bul basqıshta oqıtıwshı oqıtıw metodikasın judá jaqsı bilıwi,

balalardıń anatomiyası, fiziologiyası, psixologiyasın, olardıń jas hám individual

ózgesheliklerin, muzıka hám vokal qosıqshılıq kónlikpelerin tereń bilıwi kerek.

Birinshi klassta muzıkalıq tálim shartli túrde eki basqıshqa bólinedi.

Birinshisi tayarlaw basqıshı bolıp, bunnan kózlenetuǵın tiykarǵı maqset-balalardıń

muzıka qábiletin ósiriw. Bul basqısh oqıw jılınıń birinshi yarımın tolıq iyeleydi.

Muzıka sawatı sabaqtıń bilim beriw funkciyasın orınlaydı. Onıń tiykarǵı gilti

hám pedagogikalıq obyekti shereklik temaları hám olardı jarıtıwǵa mólsherlep

tańlanǵan atqarıw hám tıńlawǵa say shıǵarmalar. Bul shıǵarmalar balalardıń

muzıkalıq tájiriybeleri, kúndelik muzıkalıq túrmıstan alıp atırǵan juwmaqları hám

pikirleri tiykarında úyrenilıwi kerek.

Birinshi yarım jıllıqta birinshi klass balalarına muzıka xarakteri haqqında

beriletuǵın bilimlerdi tómendegishe beriw múmkin:

1. Balalar dıqqatı muzıkanıń túsındiriw quralları – melodiya, registr, temp, ritm,

dinamikalıq belgiler hám basqalarǵa dıqqat awdaradı. Dáslep bul sózliklerdiń

asırese, qaǵıydalardı táriplew menen túsındiriw qıyın. Máselen, birinshi sabaqlarda

balalar atqarǵan qosıq melodiyasında belgili mazmun hám talǵam (quwanısh,

106

kewillilik, oyınshıllıq, múńlılıq hám basqalar) dıń barlıǵı hámde muzıka háreketi

jaqsı bolmastan, balki joqarı hám tómenge qaray baǵdarlap túrıwı yaǵnıy registr

xárakteri anıqlanadı. Sonday-aq, nama muzıkalıq dawıslarınan quralıp, uzın hám

qısqa bolıwı yaǵnıy ritm xarakteri de anıqlanadı. Nátiyjede, uzın hám qısqa

muzıkalıq dawıslardıń joqarı hám tómenge qaray túrlishe baǵdarlanıwı nama

ekenligi túsındiriledi. Balalar muzıkanıń plakat yamasa doskadaǵı grafiklı sızıqlı

háreketine hám onıń uzın hám qısqa dawısların nota kartochkalarına qaray atqarıwı

nátiyjesınde tereń bilimge iye bolıp baradı.

Bul, tiykarınan, ana tili páninen sóylew háripleri-dawısları jazılǵan

kartochkalardan paydalanıw tájiriybesıne tiykarlanadı.

Kartochkalardaǵı notalardı qol shappatlaw menen hám balalardıń sáz

ásbaplarında shertiw, muzıkaǵa ritmikalıq qosılıw hám muzıkaǵa say háreketlerdi

islew, qadem taslawlar bolsa onıń ámeliy kórinisin bildiredi.

Joqarıda aytıp ótilgen pikirlerge kelgenimiz, álbette dawıs haqqında túsınik

berip ótılıwın aytıp ótiwimiz kerek. Bunda balalarǵa dawıslar tábiyiy fizikalıq

shawqımlı hám muzıkalıq dawıslarǵa bóliniwi aytıladı. Shawqımlı dawıslarǵa

shıtırlaw, pıshırlaw, partlaw, shúyildaw, qıshqırıw, sıńǵırlaw hám basqalar kirse;

muzıkalıq dawıslarda bolsa qanday da bir muzıka ásbabınan anıq balentlikke iye

bolǵan, belgili tártipte sholkemlestirilgen muzıka dizbegine aytılıwı haqqında

apıwayı sázlar járdeminde túsınik beriledi. Keyin bolsa muzıkalıq dawıslardıń

ózgeshelikleri haqqında túsınik beriwge otiledi.

Registr hám ritm sezimlerdi rawajlandırıwda grafikalıq (uzın hám qısqa)

sızıqlar járdeminde muzıkanıń sxemasın túsındiriwi hám oǵan qaray atqarıw, qol

shappatlaw ritmikalıq qosılıwı kerek.

107

Ózbek xalıq balaları oyını “Chitti gul” Ǵ.Ǵulam sózine

Bul jumısta kónlikpe payda bolǵannan keyin uzın hám qısqa sızıq (dawıs)

lar ústine sherek hám segizlik notalardı jazıp atqarıw jaqsı nátiyje beredi. Bul

jumısqa jáne qaraqalpaq xalıq oyını “Shaǵala” qosıǵın da mısal etip alsaq boladı.

1.Muzıka xarakterin seziwde eń kerekli lad túsınigi. Birinshi klassta major hám

minor ladları, tiykarınan, balalarǵa túsınikli bolǵan «jarqın», «birgelikte», «shóq»

(major), «jumsaq», «jumsaq», «múńli» (minor) sıyaqlı sózler menen túsındiriledi.

Lad ahmiyetin tek ǵana ámeliy tárepten ańlaw maqsetinde úyreniletuǵın

qosıqlardıń úsh dawıslılıǵı hám muzıkanıń ladı ózgerttirilse, balalar ırǵaq

buzılǵanlıǵın tez aytadı. Keyingi klasslarda bul usıl óz nátiyjesın beredi.

Registr, temp, dinamikalıq túsler ózgesheliklerin balalar tiykarınan

shıǵarmadaǵı kontrast salıstırılıwı tiykarında túsınip aladı.

2.Qosıq aytıw hám qosıqtı atqarıw qaǵıydalarına say bilimler, qol shappatlaw hám

sáz ásbabında shertiw qaǵıydaları, muzıkaǵa say háreket túrlerı, shıǵarmanıń janr

xarakteri, atqarıwshıları (sáz, jeke dawıs, solo, sáz ansambli, xor, orkestr), sáz

ásbapları túrlerı menen tanısıw sıyaqlı bir qatar bilimler hám muzıka sawatı

dizbegine kiredi.

Oqıtıwshı balalarǵa qosıq sabaǵınıń baslawshı bóleginde qosıq aytıw

qaǵıydaları jazılǵanlıgın túsındirip, onı ámelde kórsetip beriwi kerek. Jane muzıka

ásbabında shertiw qaǵıydaları haqqında, qol shappatlawdıń ózgesheligi, muzıkaǵa

qol shappatlaw penen qalay qosılıwın kórsetip beredi. Sabaqlar dawamında

tıńlanıp atırǵan hám úyrenilip atırǵan shıǵarmalardıń xarakterin, ayqarıwshıların

108

anıqlawǵa úyretedi. Sonday-aq, sáz ásbapları haqqında maǵlıwmat bergende urıp

shertiletuǵın, úplep shertiletuǵın-demli, klavishlı, tarlı ásbaplar hám olardıń

quramına kiretuǵın ásbaplardıń atların aytıp, múmkin bolsa ózin, bolmasa reńli

kórinistegi suwretlerdi kórsetip túsınik beredi.

3. Muzıka túsınigi-kompozitor haqqındaǵı uıwmalıq túsınik, «kompozitor-

atqarıwshı-tıńlawshı» temanıń mazmunı hám úyrenilip atırǵan shıǵarmalardıń

avtorları haqqındaǵı qısqasha maǵlıwmat hám muzıka sawatı aylanısına kiredi.

Baslawısh klasslarda kompozitor yamasa avtorlar haqqındaǵı maǵlıwmatlar

berilgende sanalarǵa súyenbesten, tek onıń eń jaqsı shıǵarmaları, balalarǵa atap

jazılǵan muzıka-qosıqları haqqında qısqa toqtalıp, ayırım shıǵarmalarınan kishi

bólekler esittiriwi múmkin. Sonday-aq, shıǵarma atqarıwı haqqında, onıń sol

dárejege jetısiwine qanshama miynet islegenligi haqqında toqtalıp ótiwi kerek.

Jáńa shıǵarma tıńlawshı tıńlaw mádeniyatına iye bólıwı kerekligi haqqında da pikir

bildiriwi zárur. Juwmaqlap aytqanda, birinshi klassta muzıkanıń xarakteri hám

obrazları arqalı onıń ápiwayı qaǵıydaları haqqında ulıwmalastırılǵan bilim hám

qarama-qarsı túsıniklerge iye bolıwı bulardıń barlıǵı shártli túrde notaǵa shekem

bolǵan dawir dep ataladı.

_____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıkalıq tálim birinshi klassta ne ushın eki basqıshqa bólinedi?

2. Notaǵa shekem bolǵan dawirdi qısqasha túsındirip beriń.

4.2.DAWÍSLARDÍŃ JOQARÍ HÁM TÓMENGI REGISTRI

Oqıw jılınıń birinshi yarımında dawıslardıń joqarı-tómenligin úyreniw

balalardaǵı bar pikirlerdi anıqlawdan baslanadı. Bul pikirler bolsa tuwrı emes

boladı, dáslep balalar sózlerdi almastırıp, joqarı sózlerdi aljastırıp bálent dawıslardı

tómen dawıslar dep yamasa kerisınshe, tómen dawıslardı bálent dawıslar dep

ataydı.

109

Eger, balalarǵa «Kernaydıń dawısı joqarıma yamasa súrnaydıń dawısı joqarı

ma?» dep soraw berseńiz, balalardıń kópshiligi «Karnaydıń dawısı joqarı» dep

juwap beredi. Bunıń sebebi, balalardıń bálentlik haqqındaǵı pikiri qanday da úlken

bir nárse menen baylanıslı bóladı.

Máselen, joqarı boylı adam, joqarı boylı haywan bálent dawıs hám basqa da

mısallar. Sonday-aq, olar kóbinese joqarı dawıslardı «juwan dawıslar» dep, tómen

dawıslardı «jińishke dawıslar» dep qáte pikirleydi. Sonıń ushın balalardı tuwrı

sózlerden paydalanıwǵa úyretiw, joqarı hám tómen dawıslardı esitip ayıra alıwǵa

da tuwrı atawǵa ádetlendirip barıw kerek.

Muzıka teoriyasında qozǵalıp atırǵan zat qanshama tez qozǵalsa sonshama

joqarı, áste qozǵalsa sonshama tómen esitiledi, dep túsınik beriledi. Oqıtıwshı áne

soǵan tiykarlanıp, qanday da bir ásbapta rezinka, pólat sım, ishek jip yamasa basqa

úskeneden paydalanǵan jaǵdayda qozǵalıwdı arttırıp yamasa kemeyttip túsınik

beriwi múmkin. Bunda qozǵalıp atırǵan zat tez qozǵalsa, ondan shıǵıp atırǵan

dawıs jińishke, áste qozǵalsa juwan esitilıwine balalardı dıqqatın tartadı.

Túsınik beriwde bálentligi tárepinen hár qıylı bolǵan ayırım dawıslardı

emes, balki registr túsınigi menen birlesken dawıslar toparın úyreniwdey uzaq

dawam etetuǵın jumıs baslanadı. Bul sózlik haqqında balalarǵa máǵlıwmat

bermew múmkin, biraq registr túsıniginiń mazmunı haqqında olardıń anıq pikir

payda etiwi, tómen, órta hám joqarı registrlerdegi dawıslardı ajıratıp bilıwge

úyreniwı kerek. Bunıń ushın hár qıylı registrlerde kórsetilgen, fortepiano ushın

ańsatlastırıp qolaylastırılǵan balalar shıǵarmaların tıńlap barıwı áne sol túsınikti

iyelewge ádewir kómek beredi.

Joqarı hám tómen dawıslar haqqındaǵı túsınikti túsındirip beriwde balalardıń

ómirge, kúndelikli turmısqa say bolǵan pikirlerine súyenip jumıs islew jaqsı nátiyje

beredi. Maselen, balalarǵa aspandaǵı qustıń joqarı shırıldap sayrawın jaǵımlı,

jańǵarǵan dawısı dawıslardıń joqarılıǵınday, ayıw, arıslannıń dawısı haywanlardıń

ózlerı sıyaqlı, jerden kóterile almaǵanday qópal, awır-tómen dawıslar ekenligin

aytıp beriw kerek. Bunday obrazlılıq balalardıń juwan hám anıq muzıkalıq kóz

qarasların payda bolıwına járdem beredi.

110

Registrler haqqındaǵı túsınikti bekkemlew hám ózlestiriw maqsetinde

tómendegi oyın-shınıǵıwdı orınlatıw oǵada paydalı. Oqıtıwshı qosıqtı hár qıylı

registrlerden náwbet penen shertedi, balalar bolsa onı qol háreketleri menen

kórsetip beriwı kerek. Eger qosıq joqarı registrde shertilip atırǵan bolsa, olar

qolların joqarıǵa kóteredi, tómengi registrde shertilip atırǵanda tómenge túsıredi,

orta registrde-qolların aldınǵa uzatadı. Bul oyın-shınıǵıwdı turıp orınlaw jaqsı

nátiyje beredi.

Bulardan tısqarı sabaq procesinde oqıtıwshı oqıwshılarǵa jóqarı-tómenligi

tárepinen kóp ajıralıp turatuǵın eki dawıstı, maselen, úlken oktavádaǵı hám 3-

oktavadaǵı dawıslardı shertip berip, bunıń qaysı biri tómen dawıslılıǵı, qaysı biri

joqarı dawıs ekenligin anıqlawın usınıwı múmkin.

Balalar bir oktava aylanısında dawıslardıń bálent-tómenligin ayıra bilıwin

úyrenip alǵanınsha oktava dawısları arasındaǵı interval áste-aqırın qısqarıp baradı,

keyinirek tersiya intervalında hám hátteki, sekunda intervalına shekem qısqartıladı.

Dawıslardıń joqarı tómenligin anıqlaw birinshi oktava menen sheklengennen

keyin sol dawıslardı esitiwin ǵana emes, balkim olardı atqarıwdı da talap etiwi

zárúr.

Áne, sonda balalardıń esitip pikir payda etiwi menen bir waqıtta olarda

qosıqshılıq talǵamları payda bola baslaydı, sebebi eń joqarı dawıslar qosıq aytıwda

ortasha hám tómengi dawıslarǵa qaraǵanda kóbirek zor beriwdi talap etedi.

Sol ámeliy jumıs penen bir qatarda balalarǵa tanıs qosıqlardan kishi-kishi

frazalardı atqarıw, olardı sızıqshalar, kvadrat hám aylanalar formasında grafikalıq

(sızıw) usıllar menen jazıwdı usınıwǵa boladı.

Ózbek xalıq balalar oyını “Tol yog’ochdan ot qilib” qosıǵın grafikalıq

missal menen kórsetemiz.

Órtasha tez

111

Eger, taxtada yamasa aldınnan tayarlap qoyılǵan tablicada qosıqtıń nota

jazıwı menen sızıw jazıwı birotala joqarıdaǵıday kórsetilse, jaqsıraq bóladi.

Oqıtıwshı balalarǵa qosıqtıń ırǵaǵın atqarıwdı usınıs etiwde kórsetkishti birotala

izbe-iz grafiklı suwret yamasa nota jazıwı ústinen júrgizip, sonıń menen muzıka

háreketin baqlap barıwdı úyretedi.

Sol usıl sebepli balalardı esitip payda etetuǵın pikirlerin kóriw olardıń

pikirleri menen baylanısadı hám bekkemlenedi, sonday-aq, notaǵa qaray qosıq

aytıwdıń dáslepki tájiriybesi payda boladı.

_______________________________

112

Soraw hám tapsırmalar

1.Balalarǵa dawıslardıń joqarı-tómenligin túsındiriwde qanday ómirlik mısallardı

beriwimizge boladı?

2. Birinshi klassta ne ushın grafiklı sızıqlardan paydalanıladı?

4.3. DAWÍSLARDÍŃ SÓZÍMÍ HÁM OLARDÍ TÚSINDIRIW

Dawıs sózımı dawıs bazası bolǵan zat qozǵalıwınıń dawam etiwine

baylanıslı. Dawıs shıǵa baslaǵanda dawıs bazasınıń tebreniwi qanshama keń bolsa,

dawıstıń tómenlesip barıwı da sonshama dawam etedi, álbette bunda dawıs bazası

bolǵan zat terbeniwi qozǵalıwı shart.

Qozǵalıw keńligi

Dawıs bazasınıń uslap turıw jaǵdayı

Qozǵalıw keńligi

Dawıslardıń joqarı – tómenligi túsınigin iyelew ústinde alıp barılatuǵın

jumıs procesinde olardıń sózımlılıǵı haqqındaǵı túsınik te áste-aqırın kiritiledi.

Muzıka shıǵarmalarındaǵı dawıslar tek belgili bir balentlikke ǵana emes, balkim

belgili sózımlılıqqa da iye ekenligine, qısqa hám uzın dawıslar bar ekenligine

balalar dıqqatı awdarıladı. Uzın dawıslardı sózıp aytıwǵa úyretilgende qosıqtıń

grafiklı súwretinen paydalanıladı: dawıslar bul grafiklı suwrette sózımılılıǵına

qaray qısqa yamasa uzın sızıqlar menen kórsetiledi. Dáslep, tek sherek hám yarım

notalar ushrasatuǵın qosıqlardan paydalanıw kerek.

113

“Yomg’ir yog’oloq” qosıǵınan

Bul qosıqtıń grafiklı jazıwı tómendegi formada kórinedi:

Áne sol shınıǵıwlardı orınlawda oqıtıwshı dáslep qosıqtı qalay jazıw

kerekligin túsındirip hám kórsetip beredi. Sońın ala oqıwshılarǵa jáne sonday

shınıǵıw islewdi usınadı. Balalar tanıs qosıqtı yamasa shıǵarmadan bir bólegin

aytadı, keyin onıń ritmın qalem menen partaǵa áste-aqırın urıp-taqıldatıp kórsetedi,

sonnan keyin oqıtıwshı muzıkanıń ritmikalıq dúzilıwin dápterine jazıwdı usınadı.

Tekserip kóriw ushın balalardan biri onı doskaǵa jazıp qóyadı. Sońında balalar

qosıqtıń doskadaǵı formasına qaray onı jáne bir ret atqaradı.

Oqıwshılar qosıq ritmın jazıw tájiriybesın tereń iyelegeninen soń

dawıslardıń jóqarı-tómenligi hám sózımina say túsınikti grafiklı jazıwǵa qosıw

múmkin:

Bunda: a) joqarılıǵı, b) ritmı, v) joqarılıǵı + ritmı.

114

Shıǵarmanıń grafiklı sızıqların kórsetiw menen sheklenbesten, onı hár qıylı

geometriykalıq forma hám basqa zatlarǵa salıstırıp úyretiw túsındiriw maqsetke

muwapıq.

______________________

Soraw hám tapsırmalar.

1.Qozǵalıw keńligi degende neni túsınesiz?

2. Dawıstıń joqarılıǵı nege baylanıslı boladı?

4.4. MUZÍKA DAWÍSLARÍNÍŃ JAZÍLÍWÍ

Oqıw jılınıń ekinchi yarımınan nota jazıwın iyelew sabaqlarına kirisiledi.

Oqıtıwshı oqıwshılarǵa hár bir sózimizdı háripler menen jazıw kerek bolǵanı

sıyaqlı muzıkalıq dawıslardı n o t a dep atalatuǵın belgiler menen jazılıwın

túsındıredı. Nota 3 bólekten: bası, tayaqsha hám bayraqshadan quralǵan bolıwın

aytadı.

bayraqsha

tayaqsha

bas bolegi

Notanıń bas bólegi ortası bos yamasa boyalǵan sheńberlerden túradı.

Dawıslardıń hár qıylı sózımlılıǵın bayanlaw ushın bul sheńberlerge vertikal (tik)

sızıqlar, bayraqshalar (quyrıqshalar) qoyıp jazıladı. Oqıtıwshı sabaqlar dawamında

notalardı bóleklerge bolıp jazıwǵa úyretedi.

1-sabaqta

115

2- sabaqta

3- sabaqta

4- sabaqta

5- sabaqta

Notalar nota jolında jazılıwına, nota jolınıń áhmiyetin oqıtıwshı túsındirip

ótedi, notalardı jazıw paydalanılatuǵın bes kesispeytuǵın (parallel) sızıqlar nota jolı

dep ataladı.

Oqıtıwshı taxtaǵa nota jolın sızıp kórsetkende, balalardı sızıqlar sanaǵı

baslanatuǵın orın-eń tómengi sızıq-birinshi sızıq ekenligin erkin eslep qaldırıwı

ushın tómengi birinshi sızıqtı sızıwdan baslawı shárt. Soń ol notalardı sızıqlarǵa,

sızıqlar arasına, sızıqlar ústine hám astına jazılıwın, tiykarǵı sızıqlar jetıspey

qalǵanda bolsa notalar qosımsha qısqa sızıqlarǵa jazılıwın úyretedi.

Nota jolı:

Notalar

Sızıqlarǵa jazıladı

Notalar sızıqlar

Arasına jazıladı

116

Notalar sızıqlar

astı hám ústine jazıladı:

Notalar astqı hám ústki

qosımsha sızıqlarga da

jazıladı.

Oqıtıwshı oqıwshılarǵa jazılıp atırǵan notanıń bas bólegi úlkenligi nota

jolındaǵı eki sızıq aralıǵına, tayaqshanıń uzınlıǵı tórt sızıqsha bolıw kerekligin

túsındirip ótedi. Ol notanıń bas bólegin jazıp atırǵanda ólshemden artıq úlken

yamasa kishi bólmaw kerekligin tayaqsha tiykarǵı sızıqlarǵa tik túsiwin bárqulla

túsındirip baradı.

Soń oqıtıwshı, nota jolı basında arnawlı belgi - skripka gilti bolmaǵansha

jazılǵan notalardan birewin hám atamasın atay almaymız, bul gilit notalar atın

ashıp beredi. Skripka gilti muzıkadaǵı joqarı, jińishke dawıslardı kórsetiwshi

giltlerden biri ekenligi, sonıń ushın onı skripka gilti dep atalıwın aytadı. Jáne gilttiń

ekinshi ataması sol gilti dep atalıwı, buǵan sebep gilttiń baslanıw tochkası ekinshi

tiykarǵı sızıqtan ekenligi hám bul ekinshi sızıq sol dawısı joqarılıǵı ushın SOL gilti

dep te atalıwın túsındirip beredi. Sol dawıstıń qay jerde turǵanlıǵın bilip alǵan

oqıwshılar oqıtıwshı járdeminde basqa dawıslardıń ornın da tawıp aladı.

Skripka gilti

yamasa sol gilti.

Balalar notanıń (dawıstıń) jaylasıwın qalay tabıwı kerekligin júdá tez túsınip

aladı; bul jaǵday qızıqlı oyınǵa aylanıp ketiwi múmkin. Oyın waqtında balalar qay

jerde qanday nota jazılıwın este qaldıradı.

117

Do re mi fa sol lya si do

Nota jaylasıwın jáne tómendegidey kóriniste tabıw úsılın ámelge asırsa

boladı.

Fa notası qaysı? degen sorawdı ortaǵa taslasaq boladı.

Hár bir notanıń ornın tabıw, notalar arasında qay birewi soralǵan notalıǵı

siyaqlı sáwbetli soraw-juwaplar áne úsınday sanalı múnásebet hár qanday yadlaw

túrinen ádewir paydalıraq, sebebi, yadlawda oqıtıwshılar, dáslep, balalarǵa

sızıqlardaǵı notalardı, onnan keyin sızıqlar arasındaǵı notalardı hám basqa sonday-

aq, sabaqlardı sol notası menen baylanıstırmay-aq úyretilip barıladı. Skripka gilti

menen tanıstırıw dawamında balalarǵa onıń jazılıwı da úyretilip barıladı.

Barlıq dawıslardı oqıtıwshı bir sabaqtıń ózinde túsındirip bere almaydı, ol

balalardıń ózlestiriwıne qaray hár bir sabaqta jańadan-jańa dawıslardı qosıp baradı.

Sol menen birge, hár bir dawıstı onıń esitilıwi menen baylanıstırıp barılıwı shárt.

Oqıtıwshı onı sáz ásbabında shertip kórsetiw menen ǵana sheklenbesten, pútkil

klass penen atqarıwdı da usınadı. Balalar eki dawıs atamasın, máselen sol’ menen

fa nı bilip alǵannan keyin, tiyisli dawıslardıń atamasın aytıp, kishi melodiyalıq

bólekti atqarıwın da tapsırıw múmkin:

118

Úyrenilgen seslerdıń sanı kóbeyip barǵanı sayın melodiyalıq bólekler de

quramalasıp baradı. Muzıkalıq seslerdı balalar esınde saqlawǵa erisiwde muzıkalıq

rebuslardan da paydalanıw usınıladı. Oqıtıwshı bir neshe rebustı doskaǵa jazıp

yamasa rebuslar sızılǵan súwretti ildirip qoyadı.

- stım

- rbek

- ran kur-

Po - k Do - no

hám t.b.

Rebuslardan birin oqıtıwshı qalay tabıw kerekligin ámeliy kórsetip beredi

hám qalǵanların da úsınday jol menen tabıwın balalarǵa usınadı.

Oqıtıwshı dawıslardı sóz basında, sóz órtasında hám sóz aqırında keletuǵın

etip rebus dúzip kelıwdi balalarǵa tapsırma etip beredi.

________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Notanıń bas bólegi qanday úlkenlikte bolıwı kerek?

2. Gilt belgisıniń jazılıwın úyretiwde qanday jol tańlar edıńiz?

119

4.5 DAWÍSLARDÍŃ SÓZÍMLÍLÍǴÍN JAZÍW

Biz balalarǵa dawıslar haqqında máǵlıwmat bergen waqtımızda olardı

bárhama putin notalar menen túsındirgenbiz. Sabaqlar dawamında shıǵarmalardan

bólekler hám qosıqlardı atqarıp barǵan sayın uzın hám qısqa dawıslardı yaǵnıy,

shereklik hám yarımlıqlardıń formasın balalarǵa túsındirip beriw zárúrligin de

kórsetip beriw haqqında oy payda bolıp qaladı. Birinshi klassta balalarǵa yarimlıq

nota quramında neshe shereklik nota bar ekenlıǵın, ne sebepten uzın dawıslar

yarımlıq, qısqa dawıslar shereklik dep atalıwı haqqında túsındirme beriwi shárt

emes. Bul jumıs úlken jastaǵı balalar menen alıp barıladı. Házirshe sherek hám

yarımlıq notalar haqqındaǵı kóz qarasları penen esitiw túsıniklerin baylanıstırıw,

sol pikirlerdi qosıqlarda ajırata bilıwi, nota jolına jazıw, atın este qaldırıw jeterli.

Bulardıń barlıǵın tereń ózlestiriw ushın aldın balalar grafiklı usılda sızıp

kórsetken qosıqtı nota formasında jazıwdı olarǵa usınadı. Dáslep ápiwayı túrde

yáǵniy dawıslardıń joqarı jaǵdayın kórsetpesten tapsırma beriw kerek, onnan keyin

joqarılıǵı kórsetip jazıladı. Nátiyjede, bir qosıqtı úsh variyantta jazıw múmkin

boladı: Máselen,

“Yomg’ir yog’oloq” qosıǵınan

Soń ala balalarǵa dáslep dawıslar atamasın anıqlap, bul qosıqtı nota jolına

jazıwdı usınıw múmkin. Bul eki-úsh dawısqa mólsherlep dúzilgen juda ápiwayı

qosıq bolıwı kerek.

120

Dawıslar sózımlılıǵı túsınigin balalar jaqsı bilip alǵannan soń nota jolında

dawıslardıń turǵan ornın erkin bimálel taba alatuǵın bolǵannan keyin, olarǵa tórt-

altı dawıstan quralǵan kishi-kishi jazba diktantlardı usınıwǵa boladı. Bunnan

maqset berilgen dawıslardıń joqarı-tómenligi hám sózımlıǵın jazıw. Jazba

diktantlar tómendegi metod penen ótkeriledi:

a) oqıtıwshı muzıka ásbabında melodiyalıq bólekti atqaradı;

b) oqıwshılar onı lya dawısına mólsherlep atqaradı, ritmge qol shappatlaw menen

qay jerde uzın hám qısqa dawıslar bolıwın anıqlaydı;

v) balalar oqıtıwshı menen birgelikte diktanttıń birinshi dawısın anıqlap, jáne bir

ret atqaradı;

g) dawıslardıń tek joqarı jaǵdayın nota jolına jazadı;

d) sóńında sózımlılıqtı túsındiredi.

Birinshi klassta balalarǵa barlıq mısallar, ádette, Do majorda usınıladı.

Dawıs qatarınıń basqıshpa-basqısh háreketinen quralǵan bóleklerin atqarıwdan

baslap áste-aqırın ladtıń bekkem turaqlı dawısların, yaǵnıy Do major úsh dawıslıqtı

atqarıwǵa ótiw kerek. Dáslep dawıs qatarı hám onıń bóleklerin atqarıwda áne sol

dawıslardı (I-III-V basqıshlardı) tákirarlap, olardı bálentirek dawıs penen

intonaciya etiw usınıladı.

Keyin ala terciya hám kvintaǵa mólsherlep dúzilgen shınıǵıwlar beriledi:

Pax – ta - ay pax - ta – ay ap - paq jum-saq pax - ta - ay

121

Bul jumıstıń juwmaǵı sıpatında Do major ush dawıslılıǵına tiykarlanǵan

shınıǵıwlar atqarıladı:

a)

b)

Bul shınıǵıwlardıń barlıǵında oqıtıwshınıń dawısın esitip úyreniw máqul,

sebebi bul shınıǵıwlar muzıka sáz ásbabı dawısın tıńlap úyreniwge qaraǵanda

ańsatıraq ózlestiriledi hám anıqraq aytıladı, biraq bunda balalar shınıǵıwlardı

atqarıw waqıtında nota jazıwın álbette baqlap barıwı kerek.

Muzıka sabaǵı boyınsha birinshi klassta oqıw jılınıń ekinshi yarımı áne sol

menen tamamlanadı. Jıl sońına kelip balalar birinshi oktavadaǵı dawıslardı, sherek

hám yarımlıq notalardı esitip, olardıń ózgesheliklerin hám ayırmashılıǵın ajırata

alıwı hám jaza alıwı kerek. Olar notalardıń atamaların aytıw menen bir waqıtta,

dawıslardı nota jazıwınan baqlap barǵan jaǵdayda birinshi oktava sheńberinde

atqara alıwı zárúr. Sonday-aq, esitip úyrenilgen qosıqtı nota jazıwı járdeminde sózi

menen aytıp bere alıwı, eki-úsh dawısqa mólsherlep dúzilgen ápiwayı melodiyalıq

bóleklerdi solfedjio ete alıwı kerek.

Birinshi klassta alınǵan bilim hám payda etilgen tájiriybeler, kónlikpeler

ekinshi klassta tereńlestiriledi hám qáliplestiriledi. Ush tort sabaq aldıńǵı klassta

úyrenilgen temalardı tákirarlawǵa hám bekkemlewge qaratıladı hám ózlestirilıwi

quramalı bolǵan bólimlerge ayrıqsha itibar beriledi.

Aldınǵı ótilgen temalar tákirarlanǵannan keyin, oqıtıwshı jańa materialdı

bayan etiwge kirisedi. Bunda kóriw, esitiw hám atqarıw kónlikpelerin bir-birine

baylanıstırıp alıp barıw haqqındaǵı tiykarǵı metodikalıq kórsetpe ózgermeytuǵın

kórsetpe bolıp qaladı.

________________________________

122

Soraw hám tapsırmalar

1. Nota jolı nege tómennen joqarıǵa qaray sızıp uyretiledi?

2. Jazba jumıslar qanday metodlar menen ótkeriledi?

4.6. DAWÍSQATAR. OKTAVALAR

Muzıka atqarıwshılıǵı ushın belgilengen muzıkalıq sistema óz ara bir-biri

menen baylanıslı bolǵan belgili bir bálentliktegi dawıslar dúzilmesınen quraladı.

Áne, sol sistemada dawıslardıń óz biyikligine qaray jaylasıwın “dawısqatar” dep

ataladı.

Oqıtıwshı dawısqatardıń sonday tártipli jaylasıwın túsındiriw ushın balalardı

fortepiano átirapına tóplap túsınik beriwi kerek. Sonıń menen birgelikte doskada

klaviatura súwretlengen kartina yamasa kórsetpe qural bolıwı kerek. Oqıtıwshı

balalarǵa muzıkalıq dizimnıń tólıq dawıs qatarında seksen segiz dawıs bar

ekenligin, olar dene tárbiyası sabaǵında balalar boy-boyı menen turǵanınday

jaylasǵanlıǵın hám mine sol barlıq dawıslar insanlar esite alıwı múmkin bolǵan

dawıslar ekenligi haqqında da mazmunlı túsınik beredi.

Dawısqatardıń tiykarǵı tekshesi (ses) lerınde jeti ózbetinshe ataması bar

ekenligin aytadı.

Bul tiykarǵı tekshelerdi basqanda dawıs shıǵarıwshı klavish dep atalatuǵın

fortepianonıń aq klavishlarına sáykes kelıwin úyretedi.

DO, RE, MI, FA, SOL, LYA, SI

Sabaq procesinde ekinshi hám kishi oktavadaǵı dawıslardı úyreniw oktava

túsıniklerin túsındirip beriw zárúrligin payda etedi. Oqıtıwshı lad tiykarǵı basqısh

shepten óń tárepke qaray joqarı (jińishke)lesip barıwın, máselen, fa tekshesi

(sesı)nen joqarı sol dawısınan tómenligi haqqında túsınik beredi.

123

Dawıs qatardaǵı jeti teksheniń atı belgili bir waqıtta tákirarlanıp turadı hám

sonday jol menen barlıq tiykarǵı teksheleriniń dawısların óz ishine aladı.

Oqıtıwshı, oktava-segizdi, yaǵnıy hár bir segiz dawıstan soń oktava baslanıwın

bildiretuǵın kórsetkishi. Klaviatura súwretinde, fortepianoda hám basqa muzıka

ásbaplarında barlıq oktavalardı kórsetedi. Oqıtıwshı, tekshe, basqısh túsinikleriniń

dawıs sózin ańlatıwın da aytıp ótedi.

Oqıtıwshı oktavalardı atları menen aytıp beredi, hár bir oktava DO

dawısınan (tolıqsız subkontr oktavadan tısqarı) baslanıwın úyretip ótedi. Bunnan

tısqarı bir túrli tekshe (atama) deǵı eki atlas dawıs aralıǵı hám oktava dep atalıwın

aytadı hám fortepianodan mısal sıpatında Re den keyingi Re ge shekem, Mi dan

keyingi Mi ge shekem, Fa dan keyingi Fa ǵa shekem hám basqa túrde oktavalardı

kórsetip ótedi, olardıń unison esitilıwine balalar dıqqatın awdaradı.

Oqıwshılar sabaqlıqlardaǵı klaviatura súwretlerine qaray úyde temanı

bekkemleydi. Oqıtıwshı klassta oqıwshılardıń materialdı qanshama ózlestirgenligin

tekseirip kóredi: olardı doskaǵa shıǵarıp, hár turli oktavalardaǵı dawıslardı dáslep

klaviatura súwreti berilgen tablicadan keyin bolsa sáz ásbabında kórsetip beriwdi

usınadı.

________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Dawısqatarlarda dawıslar nege shepten oń tárepke joqarılasıp baradı?

2. Oktavanıń eki shetindegi dawısı nege bir-birne unison esitiledi?

4.7. DO MAJOR GAMMASÍ

Ekinshi klass balalarınıń qosıq aytıw kónlikpeleri qálipleskenligi sebepli bul

gammanı erkin túrde birinshi oktava Do dan ekinshi oktava Do ǵa shekem atqarıwı

múmkin. Tek ǵana atqarıwda ekinshi oktavá Do dan tómenge tárep atqarıw

usınıladı. Sonlay etilgende balalardıń atqarıwı jeńil hám qolaylı bolıp ótedi. Bul

jaǵday tómen dawıslarǵa ótiwde dawıslardıń joqarı poziciyası (jaǵdayı) jaqsı

saqlanadı. Biraq gammanı tómennen joqarıǵa qaray da atqarıw kerek. Bunday

atqarıwda balalarda basqıshlardıń izbe-izligi haqqında tuwrı túsınik payda etiledi.

124

Bunday atqarıwlardı tómendegi “Pianino” qosıǵı arqalı da shınıǵıw sıpatında

yamasa dawıstı sazlaw maqsetinde aytıp túrılıwına boladı.

125

Oqıtıwshı bunday shınıǵıwlardı yamasa gammalardı kóbirek atqarıp

kórsetse, balalar onıń dawısın esitip, onnan tuwrı juwmaq shıǵarsa, olar gammanı

anıq, taza, tınıq aytıwına erisedi. Balalar hár tórt dawıstan sóń dem alıp, gammanı

órtasha tempte atqarıwı kerek. Gammanı tek sáz ásbapı birgeliginde, balkim onı a

kapella formasında da atqarıw zárúr. Oqıtıwshı birgelikte dawıs qosıp atqarıwda

sonshama gammanıń melodiyalıq dúzilıwin bolsa túsıriw menen ǵana sheklenip

qalmaydı, balkim onı garmoniyalıq formada da túsındirip beredi. Bul bolsa qosıq

aytıwda balalardıń turaqlı unisonlıǵına erisiwine járdem beredi.

Do major gammasın atqarıw oqıwshılarda perde (lad)ge say baslawıshı

túsınigin payda etedi. Gamma ústinde alıp barılatuǵın jumıs procesinde gamma

dawısların basqasha etip basqıshlar dep atalıwı oqıwshılarǵa aytıladı. Bunı

anıǵıraq etip kórsetiw ushın tekshe sızıp, hár bir tekshesıne notanıń atın hám

basqısh qatar tártibin jazıp túsınik beredi.

Bul túsınikti jaqsıraq bilip alıw ushın tómendegi shınıǵıwlar usınıladı.

a) tanıs qosıqlardan alınǵan túrli melodiyalıq bólekshelerdegi basqıshlardı anıqlaw;

b) gammanıń tómendegi basqıshların: I-II-III, I-V-VII, II-IV-VI, I-III-V hám sol

sıyaqlılardı dawıs penen jazıp qóyıw;

v) Usınıs etilgen qanday da shıǵarmadaǵı I-III-V basqıshlardı tabıw;

g) Uyreniletuǵın qosıqtıń qanday basqısh menen baslanıwı hám tamam bolıwın

anıqlaw.

Keyingi klasslarda dawıslar haqqındaǵı bilim keńeyip baradı. Oqıwshılar

dástúrge say kishi oktavanıń Si-Lya hám ekinshi oktavanıń Do-Sol dawısların bilip

aladı. Kishi oktava Lya dawısınan ekinshi oktava Sol dawısına shekem bolǵan

diapozon mektepte ámeliy paydalanıw múmkin bolǵan diapozon bolıp esaplanadı.

126

________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Nege gammanı atqarıwda do 2 den do 1 ge qaray atqarıw usınıladı?

2. Gammanı tekshe formasında túsındiriwdıń áhmiyeti nede?

4.8. NOTALARDIŃ BÓLINIWI

Muzıka oqıtıwshısi ekinchi klasstan baslap balalarda ritm sezimin

rawajlandırıw bóyınsha jumıs procesin dawam ettiredi. Ol balalar dıqqatın uzın

hám qısqa bolǵan yarimlıq, shereklik dawıslardan da qısqaraq dawıslar muzıkada

ushrasıwı dıqqattı tartadı.

Oqıtıwshı segizlik notaları bolǵan qanday da tanıs qosıqtı doskadaǵı nota

jolına jazıp qóyadı hám balalarǵa onı sázlı etip atqarıp beredi hám balalardan sol

shıǵarmadaǵı eń qısqa notalardı kórsetiwın sóraydı. Balalar yarımlıq hám segizlik

notalardan ajıralıp túratuǵın segizlik notalardı kórsetip beredi.

Ekinshi klassta, tiykarınan, sabaq procesinde segizlik notalar menen

tanıstırıladı. Segizlik notanıń qosıqta hám muzıkada kelıwi jaǵdayların túsındıredı.

Sonday-aq, segizlik nota bayraqshalı hám bayraqshaları birlestirilgen jaǵdayda

keliwin balalarǵa túsındiredi.

Maselen,

= =

Segizlik nota qosıqta tómendegishe keledi:

Sá - lem mek - tep jan mek - tep

Segizlik notanıń namaǵa keliwi tómendegishe:

“Qari navo” muzıkasınan mısal

127

Úshinshi klass balalarına bolsa putin hám on altılıq nota haqqında

máǵlıwmat beriledi. Balalar aldınǵı uyrengen notalarınan da uzın hám qısqa

notalar bar ekenligi haqqında pikirge iye boladı. Bul kassta nota haqqındaǵı

pikirlerin hám olardıń sózımlılıqların tez mısallar arqalı bir sistemaǵa salıwı

múmkin. Notalardıń bóliniwi shejire sıyaqlı túsındirilgen kórgizbeli klassqa alıp

kirip, sol tiykarda da dawıs sózımllııǵı haqqında balalarǵa túsınik beriwi múmkin.

Bazı oqıtıwshılar nota sózımlılıqların alma mısalında túsındiredi: dáslep

almanı teń ekige, onnan keyin tórt (sherekler) ge bólisip, nota sózımlılıqları menen

salıstıradı. Bázı oqıtıwshılar dápter betin almadan artıq kóredi. Oqıwshılar aq betti

eki búklep, keyin hár bir yarımın jáne ekige búklep, putin notada neshe yarımlıq,

neshe shereklik, neshe segizlik, neshe on altılıq hám sol sıyaqlılar bar ekenligi

haqqında anıq túsınik payda etiledi. Jáne bazı oqıtıwshılar notalardıń bóliniwin

qawınnıń yamasa ǵarbızdıń bóliniwin salıstırıp túsındıredı. Hár qanday jaǵdayda

da balalar notalardıń bóliniwın túsınip alsa maqsetke muwapıq boladı.

Oqıtıwshı notalardıń sózımlılıǵı qansha waqıtqa teńligi haqqında túsınik

bergende, máselen, putin notanı atqarǵanda onıń shertilip turıwın 4 sekund qa

shekem dep dáslep túsınik beredi. Biraq sekund sózi matematikalıq atama

bolǵanlıǵı ushın putin notanıń sózımlılıǵın 4 sekuntqa emes balkim, 4 ge yamasa

4ige melodiyalıq dep túsındiriw maqsetke muwapıq boladı.

Sol tiykarda, yarımlıq nota eki 1 (2i) ge sherek nota 1i ge segizlik nota putin

notanıń segizden bir bólegi bolǵanı ushın segizlik nota dep ataladı), nota ekewi bir

128

I ge, ón altılıq nota tórtewi 1ge teńligi yamasa sanalıwı haqqında balalarda túsınik

payda etiwi múmkin.

Oqıwshılarda ritmdı seziw ushın ayırım oqıtıwshılar nota sózımlılıǵın

salıstırıp kóriw metodınan paydalanıwın usınadı. Máselen, xarekterli melodiyalıq

mısal taxtaǵa jazıp qóyıladı. Bunı balalar atqarıp, qalem menen partaǵa urıp usıl

beredi.

Biz shoq ba - la - lar - mız shaq - qan jú - gi - re - miz

Oqıtıwshı sherek notalarda jazılǵan muzıka boyınsha qádem taslap júriw,

segizlik notalarda jazılǵan muzıka boyınsha júriw qolay bolıwın túsındirip beredi

hám aytılǵanlarǵa say muzıka shıǵarmanı tawıp ámelde onı qollanadı.

Tómendegi shınıǵıwdı ótkeriw de usınıladı. Oqıtıwshı shereklik hám

segizliklerden (sóń yarımlıq notalardan da) quralǵan muzıkanı sáz ásbabında

shertip beredi, balalarǵa bolsa dawıs shıǵarıp áste bir-eki dep bir tegis sanawdı

usınadı.

S.Abramova muzıkasına X.Yoqubov sózine “Soatim” qosıǵın mısal etemiz:

Balalar bir sanǵa bir sherek yamasa eki segizlik tuwrı kelıwin, demek, eki

segizlik qansha sózılsa, bir sherek nota da sonsha sózılıwın anıqlap aladı. Bul

balalardıń taktlardı túsıniw tájiriybesın iyelewge tayarlaw shınıǵıwı bolıp

esaplanadı. Oqıwshılar jańa sózımlılıq penen tanısıwı menen-aq sol sózımllıq

birden shınıǵıwlarǵa, diktant hám melodiyalıq mısallarǵa alıp kiritiledi.

_________________________

129

Soraw hám tapsırmalar

1. Qaysı waqıtta notalardıń bayraqshaları birlestirilıwi múmkin?

2. Notalardıń bóliniwin siz nege salıstırıp túsındirgen bolar edıńiz? Ne ushın?

4.9. PAUZALAR

Oqıw reje tiykarında ekinshi klasstan baslap pauzalar haqqında túsınik

beriledi. Balalar pauza túsınigin oqıtıwshı járdeminde qosıq atqarıp atırǵan waqıtta

biraz tóqtap ótiw yaǵnıy biraz dem alıp dawam ettiriw ekenligin ańsat túsıne aladı.

Pauzalardıń áhmiyetin, sonday-aq, balalardıń dıqqatı ilgeri pauzalarǵa

qaratılmaǵan hám pauzalar bar bolǵan qanday da úyrenilgen tanıs qosıq tiykarında

túsındirip beriw jaqsı boladı.

Oqıtıwshı qosıq jazılǵan kórgizbeni balalardıń tuwrısına ilip qoyadı hám

ondaǵı balalar ushun jańalıq bolǵan tanıs emes belgilerdi-pauzalardi kórsetedi.

Oqıtıwshı shıǵarmanı balalar menen birge atqaradı. Olar atqarıw waqıtında

notalarǵa qaray atqarıw zárúrligin, tınıshlıq belgileri yaǵnıy pauzalar ushrasqanda

biraz toqtap ótiw kerekligin balalarǵa túsındiredi.

Oqıtıwshı túrli muzıka hám qosıqlar mısalında pauzalardıń kerekli áhmiyeti

hám shıǵarmanıń ózine say ózgesheliklerin túsıniwdegi rolın aytıp beredi. Pauzalar

shıǵarmanı bóleklerge bolınetuǵınlıǵın, eger qosıqta pauzalar ushırassa, sol jerde

zárúr bolsa dem alıw kerekligi haqqında túsınikler beredi. Oqıtıwshı atqarıw ushın

hár qıylı sózımlılıqta kórsetilgen shıǵarmalardı tańlaydı.

Ásırese, eki qatarlı shınıǵıwlardı balalar quwanısh penen atqaradı. Bunda

klastı eki toparǵa bólıp, birinshi qatardı birinshi topar, ekinshi qatardı ekinshi topar

atqarıwı túsındirip ótiledi. Bir topar shınıǵıwdı atqarmay tınısh turǵanında nota

sızıǵına pauzalar qoyıp shıǵıladı:

130

“Kichkintoymiz gijingtoymiz” qosıǵınan mısal

Pauzalardıń sózımlılıǵın jáne de anıǵıraq este saqlaw ushın pauzalar da

notalar sıyaqlı sanalıwı, tek atqarılmawı túsındirip ótiledi hám tınısh belgisi menen

qaysı pauza qaysı notaǵa teńligi de kórsetip beriledi.

Sonday-aq, oqıtıwshı balalarǵa putin pauzanı tórtinshi tiykarǵı sızıq astına;

yarımlıq pauza úshinshi tiykarǵı sızıq ústine; sherek, segizlik, on altılıq pauzalar

bolsa nota jolınıń órta bólegine qosılıwın da aytıp ótıw kerek. (Kóp dawıslı

shıǵarmalarda pauzalardıń qósılıwı bularǵa kirmeydi).

Pauzalar temasın bekkemlew maqsetinde oqıwshılarǵa hár qıylı

shınıǵıwlardı orınlatıwdı usınıw kerek, máselen,

a) Tómendegi kórsetilgen notalarǵa tuwrı kelatuǵın pauzalardı almastırıń:

b) Tómende kórsetilgen pauzalarǵa sózımlılıq tárepinen tuwrı keletuǵın

notalardı jazıń.

131

____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Pauzalardıń nota jolına jaylasıwın túsındirip beriń.

2. Qosıq atqarıp atırǵanda dem alıwdıń pauza belgilerıne baylanısı bar ma?

4.10. NOQATLI NOTALAR HÁM PAUZALAR

Oqıwshılar úshinshi klassta dawıs sózımlılıǵın uzayttırıwshı belgilerden biri

bolǵan noqat (tochka)lı notalar hám noqatlı pauzalar menen tanısadı. Oqıtıwshı

balalarǵa nota qasına (oń tárepke) qóyılǵan noqat sol nota sózımlılıǵın teń

yarımına artılıwın túsındiredi. Putin nota eki yarımlıq notadan quralǵan yamasa

putin nota quramında eki yarım nota bar. Demek, putin notanıń oń tárepine noqat

qoyılsa, putin notanıń sózımlılıǵı bir yarımlıqqa ósedi. Áne, sonda putin notanıń

sózımlılıǵı artıp, ol altıǵa shekem sanap sózıladı. Bunı ámelde solay túsındiriw

orınlı boladı:

6i = 4i + 2i

Joqarıda aytılǵan pikirler noqatlı pauzalarǵa da tiyisli bolıp, bunda da pauzanıń óń

tárepine qóyılǵan noqat sol pauzanıń sózımlılıǵın teń yarımına ótkeredi. Demek,

basqa noqatlı notalar hám pauzalar da tómendegi kórinistegi sózımlılıqqa iye

boladı.

Oqıtıwshı temanı túsındiriw menen birge noqatlı nota yamasa noqatlı

pauzalar ushrasatuǵın shıǵarmalardan mısallar yamasa bólekler kórsetiw kerek.

“Paxtaoyning bayrami” qosıǵınan mısal kórsetemiz:

132

Oqıtıwshı notalardıń bóliniwi hám noqatlı notalar temalarına say tómendegi

mısallardı oqıwshılarǵa usınıwǵa boladı. Oqıtıwshı dáslep, ápıwayı matematikalıq

mısallar dúzedi, olardıń sheshilıw jolların kórsetedi hám sońın ala nomerlerdi

notalarǵa almastırıp notalı mısallardı sheshiwge baǵdar beredi.

2 + x =4 + x= 2 x x = 4 x x = 2

x = 4 - 2 x = 0 - x = 4 : 2 x = 0 : 2

x = 2 x = x = 2 x = Ózbetinshe islew ushın:

x + = ( x x ) - = x ( - ) - ( + ) = x

+ x = ( + x ) + = ( x : 2 ) + ( + ) = x

: 8 = x ( . x 2 ) + = x ( . x2 ) + x =

. - x = ( x 3 ) – x = ( - x ) + ( - x ) = 0

. : 3 = x ( 0 : 2 ) : x = x 3 = x

. : x = x : 3 = .. x x 3 = .

4.11. LIGA HÁM LEGATO

Oqıtıwshı bir noqatlı notalar hám pauzalar temasınıń dawamı sıpatında liga

hám legato belgilerı haqqında da túsınik beredi.

Oqıtıwshı balalarǵa eki hám onnan artıq bir qıylı bálentliktegi (atamada)

izbe-iz kelgen dawıslardı baylanıstırıwshı oq jay sıyaqlı sızıq belgi liga dep

atalıwın aytadı. Liga arqalı baylanısqan bir-túr biyikliktegi eki dawıs

133

tákirarlanbaydı, bálkim qáliplesedi hám jámlenedi hám eki dawıs qansha dawam

etiwi kerek bolsa, bir dawıs ta sonsha waqıt dawam etedi.

Bul pikirlerdi jáne solay túsındiriwge boladı: liga eki hám onnan artıq bir

túrli atamadaǵı dawıslardı baylanǵanda atqarıwshı tek liga menen baylanısqan

birinshi dawıstı atqaradı, qalǵan dawıslardı bolsa atqarmaydı. Áne, sol

atqarılmaǵan dawıslardıń sózımlılıǵı birinshi dawıs esabına kiritip sanaladı, dep

túsınik beriledi.

Máselen:

1) 2) 3)

2i 5i 4i

Birinshi mısalda birinshi sherek nota shertiledi, ekinshi sherek atqarılmaydı.

Ekinshi mısalda birinshi yarımlıq shertiledi keyingi yarım hám sherek

atqarılmaydı; úshinshi mısalda birinshi sherek nota shertilmeydi, qalǵan yarım hám

sherek notalar atqarılmaydı, áne sol atqarılmaǵan notalardıń sózımlılıǵı birinshi

notalar esabına kiritilgenligi sebepli olardıń sózımlılıǵın arttırıp atqarıladı. Liga

belgisi qosıqlar hám muzıka shıǵarmalarında tómendegishe keledi:

“Binafsha” qosıǵınan. D.Zakirov muzıkası

Ortasha tez

“Doslik” qosıǵınan. J. Najmiddinov muzıkası

Ortasha tez

Bunnan tısqarı, liga belgisi hár qıylı biyiklikten dawıslardı birlestirse

básqasha atamaǵa iye bóladı. Bunı oqıtıwshı solay túsındıredı: eki hám onnan artıq

134

hár qıylı biyikliktegi dawıslardı baylanıstırıwshı oq jay sıyaqlı belgi legato dep

ataladı. Legato belgisi tásırinde barlıq dawıslar bir-birine baylanıstırılıp atqarıladı.

Legato belgisi qosıqta ushrasqanda bul dawıslar bir buwın sıyaqlı atqarılıw

kerekligin bildiredi.

“Oltin paxtam – oppog’im” qosıǵınan. N.Norxojaev muzıkası

Ortasha tez

Oqıtıwshı liga hám legato belgisi bir qıylı kóriniste (formada) bolsa da

muzıkada qollanıwına qaray, wazıypası basqa-basqa ekenligin balalarǵa

túsındıredı. Sonday-aq, liga dawıs sózımlılıǵın uzayttırıwshı belgi ekenligin hám

hár eki dawısqa liga belgisi qoyılıwı, legato bolsa dawıslarǵa bir belgi qoyılıwın

da túsındirip ótedi.

_____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1.Liga hám legatonıń ózgesheligi nede?

2. Legato belgisi qosıqta kelgende onıń wazıypası neden quraladı?

4.12. ALTERATCIYA BELGILERI

Balalar menen «Dawısqatar hám oktavalar» temasında fortepianonıń aq

klavishları tiykarǵı tekshe (dawıs yamasa basqısh)lar ekenligi, olar do, re, mi, fa,

sol, lya, si dep atama alıwı haqqında aytıp ótilgen edi. Lekin, qara klavishlar

haqqında hesh qanday pikir berilmedi. Endi, áne sol klavishlardı da atamalaw

maqsetinde alteraciya belgilerı (ózgertpe belgiler) menen tanısamız.

135

Álbette, bunıń ushın klass bólmesinde fortepiano klaviaturası (klavishları)

nıń úlken etip islengen tablicası bolıwı tiyis. Oqıtıwshı tablica tiykarında hár

oktaváda jeti aq hám bes qara klavish bar ekenligın kórsetedi.

Zatlar hám orınlar aralıǵı millimetr, santimetr, metr, kilometr menen

ólshengenindey dawıslar aralıǵı yarım ton menen ólsheniwin aytadı. Oqıtıwshı eki

aq klavish arasında qara klavish bolmasa yarım ton, qara klavish bolsa eki aq

klavish arası bir ton bolatuǵınlıǵın yamasa aq klavishtan qara klavishǵa shekem

yarım ton ekenligin túsındıredı.

Oqıtıwshı qara klavishlardıń atamaları joqlıǵı ushın olardıń atı aq klavishlarǵa

baylanıslılıǵın, eger dawıstı yarım ton kóteriw yamasa páseyttiriw zárúr bolsa, qara

klavishlar qollanılıwı hám qara klavish qaysı dawıstıń kóterilip atırǵanına yamasa

páseyttirilip atırǵanına qaray atalıwın aytıp beredi.

Bunıń ushın ayrıqsha arnawlı belgiler bar. Máselen: tiykarǵı dawıs (tekshe)

ni yarım ton kóteriw kerek bolsa diyez (#) belgisi hám kerisınshe, yarım ton

páseyttiriw zárúr bolsa, bemol (b) belgisınen paydalanıladı.

Bul belgiler kóteriw yamasa paseyttirilıwi kerek bolǵan sesler (nota)dıń

aldına qoyıladı.

136

Eger, kóterilgen hám páseyttirilgen dawıs ornına tiykarǵı dawıs shertilıwi

zárúr bolıp qalsa, diyez yamasa bemoldı biykarlaw ushın bekar belgisi qoyıladı.

1)

2)

shıq - shıq, shıq - shıq, sa - ǵa - tım, shıq - shıq.

Demek, bekar belgisi kóterilgen hám páseyttirilgen dawıslardı óz jaǵdayına

keltıredı.

Alteraciya belgilerı bir neshe sabaq dawamında úyrenilıwi kerek. Bunda

balalar belgilerdi yadtan bilıwı shárt emes, balkim sol belgilerdi ámeliy tabıwı hám

sol belgilerge say dawıslardı ózgertire alıwı kerek.

Oqıtıwshı alteraciya belgilerın túsındirer eken, ol muzıka shıǵarması ishinde

birden ushırasatuǵın belgilerdi kútilmegen alteraciya belgilerı dep atalıwın hám

137

olardıń tásıri keyingi takt sızıǵına shekem ekenligin de aytıp beredi. Jáne ol

belgiler gilt qasında bolsa bunday belgiler gilt alteraciya belgilerı dep atalıwın hám

bul belgilerdıń tásıri óz jolındaǵı hám sol shıǵarmada ushırasatuǵın basqa

oktaválardaǵı unison dawıslarǵa tásır etiwinde túsındirip ótedi.

Tema boyınsha ózlestiriwdıń nátiyjeli bolıwı ushın ayırım wazıypalardı

oqıwshılarǵa beriledi:

a) fortepianodan lya diyez, re diyez, sol bemol, lya bemoldı kórsetip beriw;

b) nota jolına sol diyez, si bemoldı jazıw;

v) lya diyez, fa diyez, lya bemol, mi bemol dawısların óz jaǵdayına keltiriw.

Oqıtıwshı altınshı hám jetinshi klasslarda sol temaǵa biraz qaytıp, alteraciya

belgilerınen dubldiyez (X) tiykarǵı dawıslardı bir ton kóteriw ushın, dublbemol

( ) tiykarǵı dawıslardı bir ton paseyttiriw ushın paydalanatuǵın balalarǵa

mısallar menen ańsatlastırıp túsındirip beriwi kerek.

Barlıq alteraciya belgilerın oqıwshılarǵa múmkinshiligi barınsha ámeliy

túrde kórsetip, túsındirilip barılsa, álbette, jaqsı nátiyje boladı.

___________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Gilt alteraciya belgilerınıń wazıypası nelerden quraladı?

2. Kútilmegen alteraciya belgisıniń tásır etiw shegarası qanday?

4.13 DINAMIKALIQ BELGILER

Baslawısh klasslarda oqıtıwshı qosıq úyreniw barısında shıǵarmanıń ayırım

bóleklerin tómen, bazı jerlerın bolsa kúshli atqarıw kerekligin túsındirip barǵan.

Demek, dinamikalıq belgiler haqqında baslanǵısh túsınikler birinshi sabaqlardan-

aq, berile baslaǵan. Oqıtıwshı, balalarǵa muzıka shıǵarmalarınıń mazmunı joqarı

yamasa tómen atqarıw dárejesın de bayanlanıwın, máselen, «hayyiw» qosıǵın áste

hám tómen dawısta atqarıw kerekligin, sebebi bunday shıǵarmalardı baqırıp, kúshli

dawıs menen atqarıp bolmaytuǵın yamasa «gimn» de saltanatlı hám kúshli dawısta

138

atqarıw kerek ekenligin hám bunday shıǵarmalardı tómen dawısta atqarıw múmkin

emesligin túsındıredı.

Sonday-aq, qosıqtıń muzıkasın kóterilıwshi háreketi esitilıw kúshin

bálentletip barıwın hám kerisınshe, artqa qaytıwı bolsa esitiwdıń páseyiwine alıp

kelıwin de aytıp ótedi. Muzıkada dinamikalıq belgilerdıń hár qıylılıǵın bar belgiler

menen anıq túsındirip bólmaydı. Biraq soǵan qaramastan sabaq dawamında

dinamikalıq belgilerden eń kereklilerın balalar bilip alıwı kerek.

F- fortıssimo-fortıssimo-júda kúshli

f-forte-forte kúshli

mf-mezzoforte-messo forte ortasha kúshli

pp-pianissimo- juda tómen

p-piano- piano-tómen

mp-mezzopiano- messopiano-ortasha tómen

Endi dawıslardı áste-aqırın kúsheyttirip hám páseyttirip barıwshı belgiler

menen tanısamız.

-bul belgi dawıstı áste-aqırın kúsheyttirip barıw belgisi bolıp, ol «kreshchendo»

dep ataladı.

-bul belgi dawıslardı áste-aqırın páseyttirip barıw belgisi bolıp, ol «diminuendo»

dep ataladı.

Dinamikalıq belgilerge ámel etip, tómendegi shınıǵıwdı atqarıw usınıladı:

Dinamikalıq belgiler menen tanısıw dawamında balalardı repriza, fermato

hám stakkato belgilerı menen de tanıstırıladı.

139

Oqıtıwshı, repriza belgisi menen tanıshtırıwda bul belgi muzıka

shıǵarmasınıń belgili bir bólegin yamasa bastan aqırına shekem tolıq qaytarıw

ushın qollanıladı, dep túsındırıledı.

Repriza:

F.Nazarovtıń muzıkasına “Paxtaoy” qosıǵın mısal etip kórsetemiz

Ortasha tez

Reprizaǵa “Yolka qosıǵı” qosıǵın mısal etip kórsetemiz.

M.Seytniyazov sózi, A.Sultanov muzıkası

Oqıtıwshı shıǵarmanıń eki márte qaytarılatuǵın bólegin qayta jazıp

otırmastan repriza belgisın qoyıw jeterli bolıwın, repriza shıǵarmanıń basında,

ortasında hám sońında kelıwin de mısallar járdeminde túsındıredı. Balalar

belgidegi eki noqatlı sızıqtıń oń tárepinde bolsa ashılıwı, eki noqatlı shep tárepte

bolsa jabılıwı ekenligin bilıwı kerek. Oqıtıwshı fermato belgisi haqqında

soylegende onıń kórinisi yarım ay formasında bolıp, ishinde noqatın bar ekenligin,

ol nota ústine yamasa astına qoyılıwı múmkinligin túsındıredı.

yamasa

“ Xorazm lazgisi” nen mısal

140

Balalarǵa fermato belgisi dawıs sózımlılıǵınıń waqıt menen sheklenbegen

uzayıwın kórsetiwshi belgi ekenligi haqqında, atqarıwshı belgi tásırindegi dawıstı

tıńlawshınıń tıńlaw mádeniyatı talabın itibarǵa alǵan jaǵdayda sózıwı haqqında

túsınik beredi. Máselen, fermato yarımlıq nota ústine (yamasa astına) qoyılǵan

bolsa, sol notanı atqarıwshı yamasa eki i ge, úshke, ush i ge yamasa tórtke oylap,

pikirlep sózımlılıǵın arttırıw múmkin.

Stakkato belgisi bolsa dawıslardı qısqa-qısqa, anıq, shertip-shertip atqarıwı

kerekligin bildiredi hám ol notalar ústine yamasa astına qoyılatuǵın noqatlar

formasında túsıniledi.

“Polka” muzıkasınan mısal. M. Glinka muzıkası

Repriza dawıs (nota) jazıwın qısqartıwshı belgi bolsa, fermato dawıs

sózımın arttırıwshı belgiler túrine kiredi.

Hár úsh belgi-repriza, fermato hám stakkato belgileri hám muzıka

shıǵarmasınıń gózzallasıwı, shıraylı bezeliwine xızmet etedı.

_____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1.Dinamikalıq belgilardıń muzıka shıǵarmalarındaǵı áhmiyetin túsındirip beriń.

2. Muzıkada fermato hám stakkato belgilerı qanday wazıypalardı orınlaydı?

141

4.14. ÓLSHEM. TAKT. TAKT SÍZÍǴÍ

Oqıwshılarda muzıka eslewi hám ritm sezimin rawajlandırıwı haqqında alıp

barılǵan jumısqa qaray olardı notalar sózımlılıǵı menen tanıstırıw sebepli balalar

muzıkadaǵı ólshemin, sonday-aq, takt hám takt sızıǵın túsıne alıwǵa tayarlana

baslaydı.

Oqıtıwshı oqıwshılarǵa muzıkada dawıslardıń belgili bir waqıtlarda teń

ólshemlerge bólinip, almasıp túrıwı muzıkada bir tegis hárekettiń payda bolıwına

aytadı. Dawıslardıń sol háreket waqıtında ayırım úlesler páti ajıralıp turadı hám bul

pátlerge aksent dep ataladı. Oqıtıwshı, muzıkada kúshli hám kúshsiz úlesleriniń

almasıp turıwı ólshemin belgileydi, dep túsındirip beredi. Máselen, bir kúshli ules

penen bir kúshsiz úles almasatuǵın bolsa, bul eki úlesli ólshem bolıp esaplanadı,

bir kúshli úles penen eki kúshsiz úlestiń almasıp turıwı úsh úlesli ólshemdi

quraydı.

Ekinshi klasta ólshem menen tanısıw eń ápiwayı hám kóbinese

kishkentaylarǵa arnalǵan qosıqlarda ushırasatuǵın eki úlesli ólshemnen baslanadı.

Ólshem hám takt túsınikleri menen tanıstırıwdıń turli metodları bolıp,

olardan eń ápiwayısı-qosıq sózlerındegi pátler menen muzıka notasındaǵı pátlerdi

salıstırıp kórsetiw. Dáslep, oqıtıwshı balalarǵa qosıq sózlerın oqıp, pátli

buwınlardıń áste sızıp shıǵıwdı usınadı. Qosıq sózlerı doskaǵa jazıp qoyıladı, pátli

buwınlar ayrıqsha belgi menen kórsetiledi. Sóń oqıtıwshı qosıqtıń notası hám

sózlerın taxtaǵa jazadı, muzıkada pátli buwın aldına arnawlı belgi qoyılıwın,

yaǵnıy nota jolı ústinde joqarıdan tómenge qaray sızıq tartılıwın túsındirip beredi.

Máselen:

142

“Ko’klam qo’shig’i”

Ortasha jay T.Ortiqov muzıkası

Balalarǵa pát túsetuǵın barlıq buwınlar aldına sonday sızıqlar qoyıp shıǵıw

arqalı, qosıq muzıkasın bóleklerge bólıwımızdı, bul bólekler taktlar dep, sızıq

bolsa-takt sızıǵı dep atalıwın túsındiremiz.

Oqıwshılardıń, áne, sol túsıniklerin jaqsıraq ózlestiriwı ushın oqıtıwshı

muzıka ásbabına eki ólshemdegi qanday da bir shıǵarmanı shertedi, oqıwshılarǵa

bolsa, áste dawıs penen bir-eki, bir-eki, dep sanawdı usınadı.

Oqıtıwshı shıǵarmanı shertıw barısında dawıs shıǵarıp sanaw muzıka

tıńlawǵa kesent beriwin, qosıqlardı atqarıwda bolsa oqıwshılardıń sol waqıtta

atqarıwı hám dawıs shıǵarıp sanawı qıyınlıǵın túsındirip ótedi. Sol sebepten,

muzıkada sanaq ushın qollardıń ayrıqsha háreketlerinen paydalanıwı, yaǵnıy

dirijyorlıq etiledi, yamasa taktlardı qol háreketleri menen túsındiriw usılı

qollanıladı. Oqıtıwshı qol menen tómenge belgi etip, takttıń kúshli úlesın de

joqarıǵa belgi etip, takttıń kúshsiz úlesın ápıwayı háreketler menen kórsetedi, sóń

oqıwshılarǵa sol háreketlerdi birge qaytarıwdı soraydı.

a)

Kúshsiz úles

Kúshli úles (Sxema oń qol ushın)

143

b)

Kúshli úles

Kúshsiz úles (Sxema shep qol ushın)

Dáslep olar dawıs shıǵarıp, bir eki dep sanap, muzıkasız dirijyorlıq etiwge

úyrenedi, keyin oqıtıwshı fortepianoda balalar ushın tanıs muzıkalardı shertedi,

oqıwshılar bolsa taktlardı túsındiredi. Sonlıqtan olar aldın úyrenip alınǵan qosıq

hám shınıǵıwlarǵa dirijyorlıq ete bilıwi hám olardı atqara alıwı kerek.

Balalar kúshli hám kúshsiz úleslerin esitip jaqsı túsıniwge úyrengennen

keyin oqıtıwshı qosıqtıń basınan emes, balkim takttıń kúshli úlesın tez tawıp,

qosıqtıń ortasınan baslap dirijyorlıq etiwdi usınıs etedi.

Oqıtıwshı ólshem ustinde alıp barılıp atırǵan jumıs processınde taktlarda

bárhama sózımlılıq sanı teń bólıwı kerekligin kórsetip ótedi. Máselen, nota jolında

skripka giltinen soń, alteraciya belgilerınen keyin, 2/4 ólshemi qoyıladı. Oqıtıwshı

balalarǵa ólshemnıń joqarı nomeri hár bir takt ishindegi (arasındaǵı) úlesler

ólshemi eki ge teń bolıwı kerekligin, tómengi tórt sanı sherekti bildiriwi, demek,

hár bir takttıń ishindegi notalar eki shereklik yamasa bir yarımlıqqa teń bolıwı

kerekligin túsındıredı.

Áne, sonday jaǵdayda hár bir takttıń ishi eki ge sanaladı. Sanalǵanda tek

notalar emes, balkim pauzalar da esapqa alınadı.

Oqıwshılar basqa ólshemlerdi muzıka dástúrine qaray úshinshi klassta 3/4,

tórtinshi hám besınshi klasslarda 4/4, altınshı klassta 6/8, jetinshi klasslarda 3/8

ólshemlerin úyreniwge áste-aqırın ótip baradı. Sabaq procesinde temalardı

bekkemlew menen birge dirijyorlıq háreketlerin de kórsetip, úyrenip baradı.

144

(háreketler oń qol ushın)

Hár bir ólshemdi úyreniw waqtında onıń ózine tán ózgesheliklerin anıqlap,

sol ólshemdi shıǵarmanıń kórkem obrazı menen baylanıstırıw kerek. Máselen, 2/4

ólshemin kóbinese ayaq oyın muzıkasında ushırasıwın, háreketlerinıń anıqlıǵı sol

muzıkaǵa say ózgeshelik ekenligin, polkalarda, xalıq ayaq oyınlarında bulardı anıq

kóriw múmkinligin aytıp ótiw kerek. 3/4 ólsheminde jazılǵan ayaq oyın

háreketleleriniń tegisligi menen ajıralıp turadı.

Maselen, vals aylanıp oynaladı, polonez salmaqlı bolıp,dizelerdi áste iyip-

iyip oynaladı. 4/4 ólsheminde jazılǵan saltanatlı, bayram marshları, gimn hám

basqa muzıka shıǵarmaları tek anıqlıq penen ǵana emes, balkim kólem keńligi

hám dawıs shıǵıwınıń bir tekisligi menen de ajıralıp turadı. 6/8 ólsheminde

jazılǵan shıǵarmalarda oyınshıl, ózine tán bolǵan milliylik hám kelbetlilik kórinip

turadı. Oqıtıwshı joqarıdaǵı pikirlerge súyenip, hár qıylı ólshemdegi

shıǵarmalardan úlgilerdi klaslar boyınsha kórsetip, atqarıp beredi.

“Kitap meniń shın dostım” qosıǵı

Ortasha

145

“Binafsha qo’shig’i”

Vals D.Zakirov muzıkası, P.Momin sózi

“Diyor madhi” qosıǵı.

Saltanatlı N.Norxojaev muzıkası, Q.Raxmat sózi

“Ko’klam qo’shig’i”

T.Ortiqov muzıkası

”Parvozdagi qushchalar”

R.Abdullaev muzıkası, M.Mirzaev sózi

146

“Olma” qosıǵı P.Mómin sózi, D.Omanullaeva muzıkası

“Sırǵanaq” qosıǵı

Allegro K.Abdullaev muzıkası Ó.Sársenbaev sózi

Oqıwshılardı jańa ólshem menen tanıstırǵanda onı balalarǵa belgili bolǵan

ólshem menen salıstırıp kóriw usınıladı. Bul metodika balalardıń hár túrli

ólshemlerdi jaqsılaw ańlap alıwına kómek beredi. Oqıtıwshı eki shıǵarmanı shertip

esittiredi hám balalardan sol shıǵarmalardıń ólshemin anıqlawın sóraydı. Oqıtıwshı

birinshi shıǵarmanıń ólshemin ózi aytıp beriwi múmkin, lekin ekinshi shıǵarmanıń

ólshemin balalardıń ózlerı anıqlawı kerek boladı. Altınshı klasta 6/8 ólshemi

menen balalardi tanıstrıp atırǵan waqıtta oqıtıwshı ólshemnıń ustki sanı hár bir takt

ishinde altı segizlik (yamasa úsh sherekklikke yamasa yarımlıq noqatlı notaǵa) teń

147

keletuǵın úlesler bolıwın, tómengi san segizlik ekenligin balalarǵa túsındıredı.

Eger 6/8 ólshemin qániyge sıpatında bilip, onı suwreti hám maxrajın ekige bolıp,

qısqartsaq, onda 3/4 ólshem payda bóladı. 3/4 hám 6/8 ólshemlerindegi taktlar

ishidegi sózımlılıq bir qıylı bóladı. Bunnan 6/8 ólshemindegi shıǵarmalardı 3/4

ólshemindegidey, yamasa 3/4 ólshemindegi shıǵarmalardı 6/8 ólshemindegidey

atqarıwǵa boladı eken, degen juwmaq kelip shıqpawı kerek. Oqıtıwshınıń

wazıypası eki ólshemdegi shıǵarmalardan úlgiler esittirip, onıń ózgeshe táreplerin

balalarǵa ápıwayı jollar menen túsındirip beriwi kerek.

Balalar ólshem túsınigin ózlestirip alǵannan keyin, olarǵa tolıqsız takt

yaǵnıy takt aldın túsındirip beriw zárúr. Shıǵarmanı atqarıwda takt aldı taktinıń

kúshli úlesıne qaray biraz jeńil hám kushsizirek bólıwı ushın tolıqsız taktti bilip

alıwı kerek. Oqıtıwshı takt aldı menen baslanatuǵın tanıs qosıqtan mısal sıpatında

paydalanıp, dıqqattı takt aldınıń bir dawıstan yamasa bir neshe dawıstan quralıwı

múmkinligine shaqıradı. Tolıqsız takt penen baslanatuǵın qosıqqa qol háreketin

oqıtıwshınıń ózi úlgige kórsetip beredi. Bunday shıǵarmalarǵa kúshli hám kúshsiz

úleslerdi kórsetip beriwin hám qol hárekerleri menen atqarıwdı balalardan talap

etedi. Oqıtıwshı sonı da balalarǵa aytıp ótiwi zárúr, shıǵarma sońında yamasa

bázıda onıń qandayda bir boleginen soń eki takt sızıǵı qoyıladı. Kóp jaǵdayda takt

aldı menen baslanǵan shıǵarma yamasa onıń qanday da bólegi tólıq bolmaǵan takt

penen tamam boladı hám ol takt aldın toltıradı.

______________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Ólshem belgisınıń joqarı hám tómengi sanlarınıń wazıypasın túsındiriń.

2. 2/4 hám 3/4 ólshemindegi qanday da tanıs shıǵarmalardı háreket sisteması

menen atqarıń.

148

4.15. TEMPLER

Muzıka oqıtıwshısı birinshi klass balalarına qosıq uyretken dawirden-aq,

yaǵnıy notaǵa shekem bolǵan waqıtta templarǵe itibar berilgen. Tek onda

italyansha sózler menen emes, balkim ózbekshe hám qaraqalpaqsha sózler de

qollanılǵan edi. Oqıtıwshı qosıq úyretiw procesinde «Bul qosıq qanday eken?»,

«Qanday tezlikte atqarayıq?» dep oqıwshılarǵa júzlengeninde olar «shadlı»,

«muńli», «kewilli», «awır», «júda tez», «órtasha» sıyaqlı sózlerdi qollanıp

juwaplar beredi.

Oqıtıwshı templer temasın ótiwde, muzıkada háreket tezligi temp yáǵnıy

tezlik dep atalıwı, muzıkada bayanlaw qurallarınan biri bolıp, muzıka shıǵarma

mazmunı menen birge baylanıslılıǵın balalarǵa túsındıredı. Ol temanı túrmıslıq

mısallarǵa salıstırıp, máselen, tasbaqanıń áste háreketleniwi, ayıwdıń basıqlıq

penen, eshkilerdi orta júriwi hám qoyannıń tez sekiriwin aytıp muzıkada da

awırlıq, basıqlıq, saltanatlı, ortasha, tez, júdá tez atqarıwlar bar ekenın túsındirip

hám áne sol atqarıwlardıń úsh toparǵa bóliniwin aytıp ótedi.

Muzıkada eń kóp qollanılatuǵın sózler bul áste templerde largo (keń), lento

(sózıp), adagio (awır), órta templerde andante (tınısh. áste), moderato (órtasha),

allegretto (janlı), allegro moderato (órtasha tez), tez templerde allegro (tez), vivo

(janlıraq), prestıssimo (juda tez) bular italyansha sózler ekenligi haqqında balalarǵa

maǵlıwmat beredi. Muzıkadaǵı bul háreket tezliklerın janlı tanıw muzıka

shıǵarmaları arqalı bilip alıw balalar ushın qızıqarlı hám ańsat ótedi.

“Munojot” Ózbek xalıq naması

Awır tempte

149

“Nisholda” qosıǵınan

ortasha tempte D.Omonullaeva muzıkası, R.Tolip sózi

“Yalpiz” qosıǵınan

Jeńil tempte D.Omonullaeva muzıkası, Qambar Ata sózi

Oqıtıwshı házirgi kúnde tek italyansha sózlerden qollanılmastan,

kompozitorlarımız ózbekshe hám qaraqalpaq sózlerdı de qollanıp atırǵanlıǵın da

aytıp ótedi. Ol jáne sózlerdi yadlaw zárúr emesligin, tek qosıq úyreniwge kirisip

atırǵanda muzıka avtorı usınıs etken tempte atqarıw kerekligin, sonda qosıq

mazmunlı, jaqsı bolıwı balalarǵa túsındıriledi.

Qosıqtı úyrenip alǵanǵa shekem tez tempte jazılǵan shıǵarmalardı tek áste

tempte úyreniw kerek. Muzıkanı jaqsı ózlestirgennen keyin ǵana kompozitor

tárepinen kórsetilgen dárejege áste-aqırın jaqınlastırıw kerek. Áste yamasa ortasha

tempte jazılǵan shıǵarmalardı sol shıǵarmalar atqarılıwı kerek bolǵan tempte

yamasa bir qansha tezlestirilgen tempte úyretiw zárúr. Bul orında basqa bir qatar-

balalardıń temptı sózıp, yáǵnıy qosıqtı tuwrı temp penen atqarıwda ǵana

páslew(tómenlew) atqarǵısı keledi, biraq buǵan jol qoymaw kerek.

150

Atqarıw tezligin belgilep beriwshi sózliklerden shamalı yamasa jáne de

anıqlaw bilip alıw ushın Melsel oylap tapqan, dóretken metronom degen ásbaptan

paydalanıw múmkinligin de aytıp ótedi. Metronom mayatnik járdeminde bir minut

talap etilgen ritmlerdı sanaydı. Onıń tezligi jıljımalı tili járdemi menen tuwrılanıp

turıladı. Metronom mayatnigi burab júrgiziledi, mayatniktıń hár bir urıwı(tempi)

metrdıń bir putin, segizlik, shereklik hám sol sıyaqlı sózımlıqlardıń úlesleri

dawırine teń bóladı.

Atqarıwshı tárepinen avtor kórsetken temptıń bir qansha ózgeriliwi hár bir

atqarıwshınıń shaxsiy kórkem sezimine baylanıslı boladı. Ádette, temptı bir qansha

ózgeriw atqarıwdıń kórkem tárepine tásır etpeydi. Sebebi, atqarıwshılıq sheberligi

muzıkalıq obrazdı ashıp beriwge qaratılǵan boladı.

______________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Qosıq úyreniwde templerge qanday jatnas jasaladı?

2. Metronom ásbabınıń wazıypası haqqında aytıp beriń.

4.16.TONIKA HAQQÍNDA

Sabaqta balalar muzıka sawatınıń zárúr bóleklerinen biri-tiykarǵı lad (perde)

baylanısların úyreniw hám lad túrlerı hám olardıń dúzilıwi (major hám minor)

menen, tonlıqlar hám intervallar haqqındaǵı túsınikler menen de tanısadr.

Muzıkanıń, ásırese, qosıqtıń rawajlanıw procesinde olardan payda bolǵan

dawıslardıń óz ara múnásibette ekenligin kóremiz. Bunda ayırım dawıslar barlıq

dawıslar arasınan ajıralıp, tayanısh dawıslar xárakterine iye boladı. Ádette, qosıq

mine sol tayanısh dawıslardıń birinde tamam boladı.

Biraq balalarǵa tonika haqqında eli túsınik berilmey, olardıń dıqqatı turaqlı

hám turaqlı bólmaǵan dawıslarǵa, bul dawıslardıń bir-biri menen baylanısıwına, óz

ara bir-birine tartılıwına dıqqatı awdarıladı.

151

“Nasibaning qo’shig’i” qosıǵı

Ortasha S.Abramova muzıkası

Oqıtıwshı, birinshi náwbette, balalarda tonikanı, yáǵnıy ladtıń joqarı-

pásligin (tonlıǵın) belgileytuǵın tiykarǵı, oraylıq dawıstı esitiw sezimin payda etiw

zárúr; bul dawıs qosıqtıń sonǵı dawısı bolıp, ladtıń qalǵan dawısları, ásırese,

baslanǵısh ton mine sol dawısqa tartıladı.

Joqarıdaǵı mısaldıń birinshi bólegine tayanısh dawıslar sol menen do bolıp,

ekinshi bólegine bolsa mi menen do dawısları boladı. Tayanısh dawıslar “turaqlı

dawıslar” dep ataladı. Oqıtıwshı tayanısh dawıslardıń áne sonday dep atalıwı

olardıń xarakterine tuwrı keletuǵın, tayanısh dawısta tamamlanǵan muzıka

esitiwinde tınıshlıq hám turaqlılıq pikirin qaldırıwın úyretedi.

Sabaq dawamında balalar úyrengen qosıqlardaǵı melodiyalıq sistemanıń

tolıqlıǵı hám tólıq emesligi haqqında anıq túsınikke iye bolıwı kerek. Oqıtıwshı

sonday muzıkalıq mısaldı tańlaydı, bunda bir dizbek tonikada ornalaspaǵan bolıwı,

basqa bir dizbek bolsa-ornalasqan bolıwı kerek.

Oqıtıwshı balalarǵa hár eki muzıkalıq quramdaǵı atqarıwdı usınıwı menen

birge, bulardan qaysı biri tolıq, qaysı biri tolıq emes esitilıwin soraydı. Keyin

oqıtıwshı balalarǵa tamam bolmaǵan mısaldı tákirarlawshı hám sol mısal hám tolıq

esitilıwi ushın sońǵı dawıstı tabıw haqqında tapsırma beredi.

Bunday shınıǵıwlardı pútkil oqıw jılı dawamında ótkeriw hám tapsırmanı

áste-aqırın quramalastırıp barıw usınıladı.

Ádette, turaqlı dawıslardan biri basqalarǵa qaraǵanda ajıralıp turadı hám

tiykarǵı tayanısh rolin orınlaydı. Bul túrdegi turaqlı dawıs tonika dep atalıwın

oqıtıwshı balalarǵa túsındiriwi kerek. Dáslep oqıwshılar keskin tartılıwshı baslama

tonnan keyingi tonikanı, onnan keyin ladtıń basqa basqıshlarınan sekirmeli

152

tonikanı da taba alıwı kerek. Joqarıda keltirilgen «Nasibanıń qóshiǵi»

shıǵarmasında birinshi oktavadaǵı do dawısı tonika bolıp esaplanadı. Sol tiykarda

oqıtıwshı muzıkanıń ulıwmalıq baǵdarın qáliplestiriwinde qatnasatuǵın basqa

dawıslar turaqlı dawıslarǵa qaray bir qansha kushsiz bolıp esitilıwi, sonıń ushın

olarǵa túraqsız dawıslar dep atalıwı haqqında hám balalarǵa maǵlıwmat beredi.

Turaqsız dawıslar turaqlı dawıslarǵa tartıladı.

Úshinshi klasta, oqıwshılar muzıka shıǵarmasın tamam bolıwshı dawısın

tonika dep atalıwın bilip aladı. Oqıtıwshı sabaqta eki mısaldı salıstırıp, birinshi

basqıshta-gammanıń tiykarǵı basqıshında tamam bolatuǵın mısal menen tusindirip

beredi. Balalar endi do major gammasın bilgenı hám atqara alıwı sebepli, oqıtıwshı

olardıń dıqqatın, bul gamma tonika menen do notasında baslanıp, sol tonikada

tamam bolıp atırǵanlıǵı ushın onıń Do major tonallıǵı dep atalıwın úyretedi.

_____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Turaqlı hám turaqsız dawıslardıń bir-birinen ayırmashılıǵın aytıń.

2. Tonika dep nege aytamız hám ne ushın?

4.17. LAD. MAJOR HÁM MINOR

Tórtinshi klasstan baslap-aq, major hám minor tonallıǵı menen tanısıwǵa

ótedi. Dáslep lad dúzilıwin kórip shıǵıp hám onı balalar esinde qaldırıwǵa erisiw

shárt emes. Olardı major hám minor ladların ajırata biliwge úyretiw kerek, bunıń

ushın bir qıylı eki ladda kórip shıǵıw hám salıstırıw jolı menen úyreniw ańsat

bóladı.

153

Har eki muzıka doskaǵa nota jolına jazıp qoyıladı, oqıtıwshı dáslep major

muzıkasın, keyin minor muzıkasın atqarıwın usınadı. Ol balalardıń dıqqatın dawıs

atqarılıwın ayırmashılıǵın tabıwǵa shaqıradı, ekinshi muzıkanıń birinshi muzıkaǵa

qaraǵanda jumsaqlaw esitiliwin uyretedi. Bul jaǵday mi dawısınıń jarım ton

páseyiwi sebepli solay esitiledi.

Hár bir muzıka oqıtıwshısı, ádette, major ladın quwanıshlı, shadlı lad

sıpatında túsındiriw kerekligin bilip qoyıwı kerek. Bunday túsinik beriw anıqlıq

bermeydi, sebebi muzıka áleminde majorda jazılǵan muńlı hám minorda jazılǵan

shoq shıǵarmalar da kóp ushıraydı. Sol sebepli, major ladı hám minor ladın

túsindiriwde bulardıń latin tilindegi mánisine tiykarlanǵanı maqul: dur(major)

qattı, moll (minor) bolsa jumsaq dawıs dep túsindiriw usınıladı.

Balalarda major hám minor tonallıǵı haqqındaǵı kóz qaraslardı bekkemlew

maqsetinde, oqıtıwshı tómendegi shınıǵıwlardı balalarǵa beriledi:

1) oqıtıwshı tárepinen atqarılǵan shıǵarmanı qanday ladda jazılǵanın anıqlaw;

2) taxtaǵa major hám minorda jazılǵan eki muzıka jazıp qoyıladı; oqıtıwshı

bulardıń birin atqaradı, oqıwshılar bolsa qaysı muzıka onıń qanday ladda jazılǵanın

anıqlaydı;

3) Major yamasa minorda jazılǵan hám de major hám minordı salıstırıp

kóriletuǵın muzıkalıq kishi bólimlerdi atqarıw:

Úshinshi klasstan baslap lad sezimin ósiriw ústinde alıp barılatuǵın júmıslar

keying barlıq klasslarda dawam ettiriledi. Besinshi klasta oqıwshılar lad (perde) ler

dúzılısı menen tanısadı. Tiyisli ladlarǵa qarap tiykarǵı intervallardı yagniy úlken

hám kishi terciyalardı anıqlaydı, minor ladınıń túrlerı-tabiyiy, garmoniyalıq hám

melodiyalıq ladlardı úyrenip shıǵadı.

Ladlardıń dúzilıwin úyreniw major ladınan baslanadı. Oqıtıwshı túraqlı

dawısları úsh dawıstan quralıp, úlken úsh dawıslıqlardı payda etse, bunday ladqa

154

major ladı dep atalıwın, dawıslar úsh dawıslılıqda tómengi hám orta dawıslar

aralıǵı úlken terciya bolıp jaylasıwın, orta hám joqarı dawıslar arası kishi terciya

bolıp jaylasıwın balalarǵa túsindıredı. Bunda úsh dawıslılıqtıń eń tómen hám eń

joqarı dawısları aralıǵında taza kvinta intervalı payda boladı.

Major ush dawıslıǵı Ulken 3terciya kishi 3 terciya taza 5kvinta

Oqıwshılarǵa baslawısh klastan tanıs bolǵan Do major tiykarında majordıń:

(1 ton + 1 ton + 0,5 ton + 1 ton + 1 ton + 1 ton + 0,5 ton ) dızbegi boyınsha

dúziliwin esletedi. Balalar yarım tonnıń III hám IV, VII hám VIII basqıshlar

arasında jaylasıwın anıqlap shıǵadı.

Oqıtıwshınıń sabaq procesindegi túsındiriwi arqalı lad bul perde ekenligin

balalar bilip alǵan edi. Bunı jáne de tólıq úyreniw ushın turaqlı hám túraqsız

dawıslardıń óz ara bir-birine jaqınlıǵın lad dep atalıwın da oqıtıwshınıń túsinigi

menen bilip alıwı kerek.

Bunda hár qanday muzıkalıq shıǵarma ladǵa tiykarlanadı. Lad muzıka

dawısları bálentlik múnásebatin tártipke keltıredı hám muzıkanıń basqa túsindiriw

quralları menen birge onıń mazmunına say keletuǵın belgili bir ózgeshelikti jaratıp

beredi.

Balalar Do major ladı dúziliwin bilip alǵannan keyin, Sol hám Re

dawıslarınan baslap major dawıs qatarın sxemaǵa qaray oqıtıwshı járdeminde

ózbetinshe túrde dúzedi. Oqıtıwshı sonıń menen birge, tonlıq bolǵan ladtıń joqarı

jaǵdayda ekenligi haqqındagi túsinigin de aytadı.

Oqıwshılarǵa alteratciya belgilerınen paydalanıp, barlıq tekshelerden major

dawısqatarların dúziw hám eki-úsh belgige shekem bolǵan tonallıqtı jaqsı bilip

alıw tapsırması ámeliy shınıǵıw sıpatında berilıwi múmkin. Balalar major ladınıń

duzilıwin jaqsı ózlestirgennen keyin, tabiyiy minor ladın lya minor mısalında:

(1ton+0,5ton+1ton+1ton+0,5ton+1ton+1ton) dizbegi boyınsha túsindirip, sol

ladtıń dúzilis ólshemlerin úyreniwge ótedi.

155

Oqıwshılardıń tabiyiy minordı ózlestiriwıne qaray olardı garmoniyalıq hám

melodiyalıq minor menen de oqıtıwshı áste-aqırın tanıstırıp báradı. Oqıtıwshı hár

bir major hám minorǵa saykes jańa temanı, tiykarınan qosıqqa arnalǵan

shınıǵıwlar, sonday-aq, klasta hám úyde orınlaytuǵın bir qansha jazba tapsırmalar

járdeminde bekkemlep baradı.

Altınshı hám jetinshi klasta major hám minorǵa baylanıslı temalar dawam

ettirilip, áne sol tonlıqlardıń parallelligi hám atlaslıǵı túsinikler de berip barıladı.

_____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Re notasınan major úsh dawıslılıǵın dúziń hám dawıslardıń jaylasıwın

túsindirip beriń.

2. Sol notasınan minor úsh dawıslılıǵın dıziń hám dawıslar jaylasıwın

túsindirip beriń.

4.18. INTERVALLAR

Joqarı klasslarda qosıq aytıwdan aldın dawıstı qosıqtıń tonikasına

sazlap atqaradı. Baslawısh klasslarda oqıtıwshı menen birge ushdawıslıqlardı soń

shınıǵıwdı atqarǵanınday joqarı klaslarda da dáslep olar major ushdawıslılıǵın,

keyin minor ushdawıslılıǵın dawıs sázı menen túsindiriwge úyrenedi.

Áne sol qánigelik hám kónlikpeler tiykarında oqıwshılarda intervallardı

yaǵnıy úlken hám kishi sekundalar hám terciyalardı atqarıw ushın belgili muzıka

tajiriybesi jıynalıp baradı. Sonday-aq, aytılǵan intervállardan tısqarı qosıqlarda

basqa intervallar da ushrasadı.

Sonıń ushın besinshi klasstan intervallardı, olardıń dúzilıwi

ózgeshelikleriniń úyreniwge kirisiw kerek. Oqıtıwshı ”interval” sózi latınsha

sózden alınǵan bolıp, aralıq degen mánisti bildiriwin túsindiredi hám bul anıq

bálentlikke iye bolǵan eki dawıstıń bálentligi boyınsha aralıǵı ekenligin aytadı.

Intervallar haqqındaǵı túsinikti ámeliy tárepten balalarǵa beriw maqsetinde bul

jumısta tómendegi shınıǵıw belgili dárejede járdem beredi:

156

Usı shınıǵıwdı atqarıw ushın klass yamasa eki toparǵa bólinip, biri tonika

sesin, ekinshisi bolsa gammanı atqaradı.

Sesler aralıǵındaǵı aralıq dáslep keńeyedi, keyin, kerisinshe, tarayıp baradı. Bul

shınıǵıwdıń ekinshi atqarıw jolı: oqıtıwshı tonikanı atqaradı, oqıwshılar bolsa

gammanı atqarıp, sol tiykarda intervallardı dúzedi.

Besinshi klasta balalar prima, sekunda hám terciya intervalı menen tanısadı.

Sekunda intervalı aldınǵı klasslarda jaqsı tanıs bolǵan, quramı úlken hám kishi

sekundalardan quralǵan Do major gamması mısalında úyretiledi.

Oqıtıwshı sekunda intervalı gammada eki qońsı ses aralıǵı ekenligin hám

olar úlken hám kishi sekundalardan quralǵanlıǵın tapqanlıǵın túsindirip beredi.

Balalar alteraciya belgilerınen túsinik alǵan waqıtları sesler aralıǵı yarım ton hám

tonlar menen ólsheniwin bilip alǵan edi. Solardı kózde tútıp oqıtıwshı kishi

sekunda yarım ton, úlken sekunda bir ton bolıwın aytıp eskertip ótedi.

Balalar baslawısh klasslarda terciya intervalın dawıs sazlawda

paydalanatuǵın hám esitiw arqalı atqaratuǵın ushdawıslıq sıpatında úyrengen.

Oqıtıwshı bul ushdawıslıq hár qıylı esitiletuǵın eki terciyadan quralǵanın túsindirip

beredi.

157

Úsh dawıslıqtı taxtaǵa jazıp qoyıp, oqıwshılar menen birgelikte major

úshdawıslıqta terciyanıń neshe pútin ton hám neshe yarım tonnan quralǵanın

anıqlaydı. Birinshi terciya (do-mi) eki tonnan, ekinshi terciya bir yarim tonnan

quralǵanlıǵı belgili bolǵannan soń oqıtıwshı terciyalar hám sekundalar sıyaqlı

úlken hám kishi terciya bolıwı múmkin dep juwmaq shıǵaradı. Sonday-aq, kvinta

intervali menen de úshdawıslıq (do-mi-sol) mısalında tanıstırıladı.

Bunda oqıwshılardı úshdawıslıqtıń eń shetindegi seslerge itibarın qaratadı.

Áne sol eń tómendegi hám eń joqarıdaǵı sesler aralıǵı (do-sol) kvinta.

Altınshı klasta kvarta, kvinta hám oktava intervalı menen tanıstırılǵanı ushın

kvinta intervalın úyreniw joqarıdaǵı usılda ámelge asırıladı. Oktava intervalı hám

sol túrde, yaǵnıy do major gamması tiykarında yamasa parallel tiykarǵı tonǵa iye

bolǵan úshdawıslıq tiykarında úyreniledi:

Sabaq procesinde úyrenilgen qosıqlar intervallardı úyreniwde balalarǵa

kómek beredi. Oqıtıwshı balalarǵa qanday da bir tanıs shıǵarmanı yadına túsiriwdi

úsınadı. Yadqa túsirilgen shıǵarmanı taxtaǵa jazadı hám sol shıǵarmanıń qaysı

intervaldan baslanıwın anıqlap, sol intervaldı este qaldırıwdı hám de onı qosıqtıń

baslanıwı sıpatında atqarıwdı talap etedi.

Sonday-aq, kvarta intervalı kópǵana saltanatlı qosıqlarǵa hám ápıwayı

qosıqlarǵa: «Ózbekstan Respublikasınıń mámleketlik gimni», S.Palwanovtıń

«Erkinlik samalı» SH.Yormatovtıń «Soǵlom avlod qóshiǵi» hám ápıwayı

qosıqlarǵa: N Norxójayevtıń «Oltin paxtam oppoǵim», Ǵ.Amaniyazovtıń «Keliń

birge qosıq aytayıq», F Nazarovtıń «Paxtaoy», M.Burhonovtıń «Lola hám

158

qurbaqa», M.Nasimovtıń «Bizdan sizga kim kerek?» sıyaqlı shıǵarmalarına

baylanıslı ózgeshelikler. Máselen:

”Oltin paxtam-oppog’im” qosıǵı

Ortasha tez N.Norxojaev muzıkası

“Oraz hám pıshıq” qosıǵı

Moderato assai X.Turdiqulov muzıkası

Oqıtıwshı oqıwshılardı kvarta intervalı menen tanıstırǵanda onıń jańlawına

muwapıq bolǵan shaqırıq hám qızıwshılıq ózgesheligin úyretip barıwı, sonıń ushın

da, ádette buyrıq hám iytermelew ırǵaǵı-intonaciyasın kórsetiw zárúr bolǵan

qosıqlardıń baslanıwında kvarta intervalınan paydalanıwdı aytıp ótiwi zárúr.

Intervallardı túsındirip beriwde interval atamalarınıń matematikalıq mánisin

balalarǵa túsindiriw hám sanlı jazılıwın kórsetıw kerek.

Máselen, latınsha sekunda sózi ekinshi degen mánisti bildiredi, yáǵnıy ol

yamasa parallel ses órtasındaǵı aralıqtı iyelep aladı hám 2 sanı menen belgilenedi.

Terciya úshinshi degendi, úsh parallel ses (do,re,mi) órtasındaǵı aralıqtı iyelep

aladı hám 3 sanı menen belgilenedi. Sol intervallardıń úlken yamasa kishi interval

ekenligin kórsetetuǵın sózdıń birinshi buwını belgili sannan aldın jazıladı:

159

Máselen, úlken 2-úlken sekunda, kishi 3-kishi terciya degeni. Sanlı jazıwdı

biliw baqlaw jumısın orınlaw procesinde intervallardıń jazıwın ańsatlastırıwǵa

kómek beredi.

Oqıtıwshı oqıwshılarǵa hár qanday sesten interval dúziw jolların da úyretiwi

kerek. Máselen, mi dawısınan kvarta intervalın dúziw kerek bolsın, bunıń ushın

barmaqlarımızdı isletemiz. Bunda, álbette, hár bir bala intervalnıń sanlı jazıwın

bilıwi kerek.

Sonda mi sesin birinshi dep alamız, bas barmaǵımızdı búgemiz hám seslerdi

sanawda dawam etemiz: fa-ekinshi, sol-úshinshi, lya-tórtinshi. Demek, mi-lya

aralıǵı kvarta intervalı bóladı. Balalar DO-DO2 oktavada ton hám yarım tonlar

jaylasıwın bilgenligi ushın mi-lya aralıǵın 2,5 ton ekenligin bilip, taza kvarta

ekenligin anıqlaydı. Intervallardı joqarıdaǵı tárepke dúzgende birinshi dep alınǵan

ses tiykar, tómengi tárep dúzgende bolsa, interval biyigi bolıp qalıwın balalar

oqıtıwshı tárepinen bilip alıwı kerek.

Intervallardı úyreniw dawamında oqıtıwshı balalardan teoriyalıq bilimlerdi

ózlestiriwi menen birge, sol bilimlerdi ámelde qóllana biliw kónlikpelerin de

iyelewdi talap etedi. Balalar berilgen sesten baslap hár bir jańa intervaldı dúze

biliwi menen ǵana sheklenbesten onı tómennen joqarıǵa yamasa joqarıdan

tómenge qaray atqarıwdı da dáslep esitip alıp melodiyalıq aytıwdı soń

garmoniyalıq aytıwdı da tabıwı kerek.

Oqıtıwshı intervallar haqqında túsınikler beriw dawamında intervallardıń

oqılıwı, garmoniyalıq hám melodiyalıq intervallar, kóteriliwshi hám tómenlewshi

intervallar, olardıń san hám sıpat kólemi, ápiwayı hám diatonikalıq intervallar

haqqında ápiwayı jollar menen tolıq pikir bildiriwine de balalar sanasına

jetkeriwge tuwrı keledi.

___________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Intervallar haqqında túsinik berilgende nege do major gamması tiykarında

túsindiriledi?

2. Mi sesinen kvinta intervalı dúziń, sońınan sıpat kólemin anıqlań.

160

4.19. MUZÍKA SHÍǴARMALARÍNÍŃ DÚZILISI

Sabaq procesinde oqıwshılar qosıq úyrenip, hár túrli muzıka shıǵarmaların

esitkende muzıka formalarınıń dúzilisin bazı ólshemleri menen tanısıp baradı.

Ádette, balalar qosıqlarında bánt forması keń jayılǵan. Balalar oqıtıwshınıń

«birinshi bántti aytamız» yamasa «ekinshi bántti qaytaramız» degen sózlerın

esitkende, shıǵarmanıń bántlerden dúziliwi haqqında túsinikke iye boladı.

Sabaqlıqlardaǵı júdá kóp qosıqlarda naqırat ta bar. Balalar bul sózlikti de

jeńillik penen yadlap qaladı. Dáslepki waqıtlarda oqıtıwshı bul sıyaqlı sózlerdi kóp

qóllanadı, óqıwshılar bul sózliklerdiń mánisine túsinbese de tákirarlay beredi.

Ekinshi klasstan baslap oqıtıwshı balalardıń dıqqatın qosıqlardıń dúzilisiniń hár

qıylı bolıwına shaqıradı. Bázı qosıqlarda qanday da bir melodiyalıq tema

tákirarlansa da, tek tekst sózleri ózgeredi. Basqa hár qıylı qosıqlarda bánt eki

bólekten: Muzıkalıq jaǵınan hár qıylı bolǵan qosıqtıń bası da qaytarma naqırattan

túradı; sonıń menen birge qosıqtıń basında shıǵarma sózlerı ózgeredi, naqıratta

bolsa, ádette bir qıylı sózler tákirarlana beredi. Solay etip eki bólekli forma

menen de tanısıladı.

Soń balalar úsh bólimli forma haqqında da túsinikke iye boladı. Bul forma

orta hám shetki bólimler arasındaǵı muzıka materialınıń kontrastlı yáǵniy qarama-

qarsı salıstırılıwına tiykarlanadı. Bunday formadaǵı qosıqlar kóp ushıraspaydı.

Sonıń ushın úsh bolimli forma menen tabılıw múmkinshiligi kóp bolǵan

muzıka tıńlaw bóliminde tanıstırıladı.

Joqarı klaslarda balalar quramalı hám úlken shıǵarmalar (poema, simfoniya,

syuita, uvertyura, simfoniyetta sıyaqlı shıǵarmalar) dı tıńlap, rondo, variaciya (hár

qıylı qosıq) lar, sonata allegrosı sıyaqlı muzıka formaları tuwralı maǵlıwmat aladı.

Balalar tek belgili muzıka formalarınıń dúzilisi ózgesheliklerin túsiniw

menen sheklenbesten bálkim muzıka formasın anıqlap biliwdi de úyrenedı. Dáslep

olar bul jumıstı oqıtıwshınıń járdeminde ámelge asıradı, soń tiyisli hám belgili

bolǵan muzıka formasın ózbetinshe anıqlaydı.

161

Muzıka sawatın úyreniwde dinamika, temp, hár qıylı túr beriw, ses baǵdarı

ózine say ózgesheligin biliwge tiyisli ayrıqsha belgiler hám sózlikler menen

tanısıwǵa úlken orın beriledi. Oqıtıwshı baslawısh klaslardan baslap piano (P),

forte (f), messoforte (mf), cresendo, diminuendo sıyaqlı belgilerdıń atamaları hám

áhmiyetin balalarǵa áste-aqırın túsindirip baradı.

Muzıka sawatı boyınsha sońında oqıwshılar qosıqtı ózbetinshe talqılap

(analizlep), onıń qaysı ladqa tiyisli ekenligin, tonlıǵın, ólshemin, formasın, tempin,

dinamikalıq belgilerin, atqarıw xarakterin anıqlap biliwı, nota jolında qanday

qosımsha belgiler ushırasıwın hám olardıń wazıypaları nelerden quralǵanlıǵın

biliwi kerek. Áne sonda notaǵa qaray qosıq aytıw túsinikli hám ańsat bolıp baradı

hám de qosıq jeńil yadında qalatuǵın boladı.

Balalar menen muzıka sawatın úyreniw jumısıniń sońında tómendegi

juwmaqlar shıǵadı:

-Muzıka sawatın qosıq aytıw aktivligi menen uzliksiz baylanıstırıp barıw,

yaǵnıy barlıq túsinikler, bilim hám kónlikpelerdi balalardıń ámeliy aktivlıǵınde,

qosıqlardı úyreniw hám atqarıwda, notaǵa qaray atqarıwda bekkemlep barıwı

kerek;

-Muzıka sawatın úyreniw procesinde tiykarǵı didaktikalıq ólshemlerge

muwapıq bolıwı kerek; muzıkalıq tálimnıń ilimiy, izbe-izligi hám dizbekli

ólshemde bolıwı, ápıwayıdan quramalıǵa ótiwi, shıǵarmalardı sanalı túrde túsinip

jetiw, mazmunın biliw, kórgizbeli metodtan paydalanıw, ótilgen temanı tákirarlaw

hám bekkemlew, tálimde jámáát bolıwı menen birge balalarǵa qaray jeke túrde

qatnastı shólkemlestirip barıw qaǵıydalarına, álbette, ámel etiwi zárúr.

Sabaqta muzıka sawatın úyretiw jumısı kórip atırman, esitip atırman, atqarıp

atırman degen ólshemge tiykarlanıwı kerek. Balalardıń tıńlaw kónlikpelerin ósiriw

muzıka oqıtıwshısı aldında turatuǵın tiykarǵı wazıypalardan biri.

Muzıkanıń hár tárepleme kórinisleri, túsindiriw quralların biliw, qosıq

atqarıwda nota tekstinen erkin paydalana alıw, óqıwshılarda rawajlanǵan jaqsı

esitiw hám atqarıw kónlikpeleri olardıń shıǵarmanı tereń hám kórkem atqarıwǵa

162

járdem berip qalmastan, bálkim insandı ruwxıy bayıtatuǵın hám kamal taptıratuǵın

belgili muzıkanı túsiniwi ushın da kúsh beredi.

________________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka shıǵarmalarınıń dúzilis formaları haqqında túsınik beriń.

2. Qosıq muzıkalıq jaqtan qalay talqılanadı?

4.20.MUZÍKA SABAQLARÍNDA NOTAǴA QARAP

QOSÍQ ATQARÍW

Balalarǵa mektepte muzıkalıq tárbiya beriwdıń tiykarı - jámáát bolıp qosıq

atqarıw. Qosıqtı dúris atqarıw, sózlerdı dúris aytıwdı úyretiwge kómekshi sıpatında

solfedjio yaǵnıy notaǵa qarap qosıq atqarıw oǵada áhmiyetli.

Muzıka shıǵarmaların notaǵa qaray atqarıw biraz quramalı hám uzaq waqıttı

talap etetuǵın process.

Bul muzıka oqıtıwshısınan oqıwshılar menen úzliksiz túrde jumıs alıp

barıwdı talap etedi. Eger oqıwshılar klastan – klasqa ótken sayın notaǵa qaray

qosıq atqarıw kónlikpelerin izbe-iz úyrenip barsa, joqarı klaslarda notaǵa qaray

atqarıw jeńil hám ańsat bolıwı múmkin.

Notaǵa qaray qosıq atqarıw oqıwshılardan belgili tayarlıqtı talap etedi. Sonıń

ushın notaǵa qarap qosıq atqarıw kónlikpelerin iyelewden aldın muzıka uqıbın

ósiriw muzıka sawatınan bilimin asırıw, qosıq atqarıw, kónlikpelerın iyelew

jaǵınan kóp ǵana jumıslar islengen bólıwı kerek.

Notaǵa qaray qosıq atqarıwǵa úyretiw muzıka sawatın biliw hám atqarıw

kónlikpelerin iyelew menen bir waqıtta baslanadı hám parallel túrde dawam ettirip

barıladı. Solay etip, muzıkalıq tálimnıń bul barlıq túrleri-qosıq atqarıw, muzıka

sawatı, solfedjio jeke qosıqshılıq process penen baylanısqan bolıwı hám jámáát

(xor) bolıp qosıq aytıw materialı tiykarında alıp barılıwı zárúr. Muzıka sabaǵında

balalar menen jámáát bolıp atqarıw jumısların alıp barıwda olardıń jasında

163

muzıkadan qanshama xabarı bar ekenlıgıne qaray nota jazıwın qóllanıwdıń túrli

formaları hám usıllarınan paydalanıladı.

Notaǵa qaray qosıq aytıwdıń eń ápiwayı túri balalar «esitip» úyrengen qosıq

muzıkasınıń háreketin, notaǵa qaray baqlap barıwın biliw bolıp esaplanadı.

Balalarǵa baslawısh klastan baslap solfedjio kónlikpelerin beriwdi, olardı nota

sawatı menen tanıstırǵanǵa shekem notaǵa qaray qosıq atqarıwdan baslaw kerek.

Notaǵa qaray bul túrde qosıq atqarıwdan maqset - kóriwden hám esitiwden alǵan

maǵlıwmatları ortasındaǵı baylanıstı anıqlaw, seslerdiń aytılıwın este saqlaw

sheberligin asırıw.

Áste-aqırın seslerdiń ayırım birikpeleri, muzıkanıń háreket baǵdarı,

jazıwdaǵı intervallar ádettegidey nárse bolıp qaladı hám oqıw kórinisin payda

etedi, bular ses shıǵarıp aytıw múmkinshiligin beredi. Notaǵa qaray qosıq

atqarıwdıń bul turi birinshi hám ekinshi klass balalarına baylanıslı nárse bolsa da,

onnan joqarı klaslarda ásirese muzıkadan jaqsı xabarı bolmaǵan klasslarda da

paydalanıwǵa boladı. Notaǵa qaray qosıq atqarıwdıń bul túri ámelde tómendegishe

ótkeriledi.

Balalar menen qosıq úyrenip bolınǵannan keyin oqıtıwshı onıń kórgizbe

muzıkasın doskaǵa ildirip qoyadı. Oqıtıwshı hár bir nota sóznıń bir buwının

yamasa putin bir sózdi bildiredi, deydi hám bunı tiyisli mısalda kórsetedi. Keyin

balalar menen birgelikte muzıkanıń dúzilisin talqılap shıǵadı, muzıkanıń qay jerde

joqarıǵa, qay jerde tómenge qaray háreketleniwin, onıń rawajlanıwı teksheme-

tekshe yamasa sekiriwler jolı menen bolıp atırǵanlıǵın anıqlaydı; soń oqıtıwshı

balalarǵa ózi aytıp atırǵan shıǵarmanı dıqqat penen esitiw hám háreketlerın baqlap

barıwı kerekligin aytadı. Oqıtıwshı shıǵarmanı atqaradı hám sonıń menen bir

waqıtta qolındaǵı kórsetpe tayaqsha menen muzıkanıń baǵdarın kórsetip baradı.

Keyin oqıtıwshı nawbet penen bir neshe oqıwshını taxta aldına shaqırıp ol jerdegi

oqıwshı pútkil klass aytıp atırǵan shıǵarmanıń baǵdarın taxtada kórsetip turadı.

Muzıka sabaqlıǵınan qosıq atqarıwǵa hám sonıń menen birge qosıqtıń

muzıkalıq baǵdarın kórsetıwge úyrenip keliwdi úyge tapsırma etip tapsırıw zárúr.

Bunıń ushın álbette bul kónlikpelerdi payda etiw jumısındaǵı dáslepki dáwirde

164

ritmikalıq dúziliwi ápiwayı bolǵan, asıqpay hám áste temp menen aytılatuǵın kishi-

kishi qosıqlardı tańlaw kerek.

Notaǵa qaray qosıq atqarıwdıń jáńe bir túri - solfedjio. Solfedjio

kónlikpelerin iyelew oqıwshılardıń muzıka úqıbın ósiriwde, olardıń ámeliy

jumısında úlken áhmiyetke iye. Tanıs emes shıǵarmanı notaǵa qaray shertiw ushın

kewildegidey atqarıw uqıbınıń rawajlanǵan bolıwı, yaǵnıy jazılǵan muzıkanıń

ırǵaǵın pikirlep kóre alatuǵın bolıwı kerek. Buǵan muzıka sawatın úyreniw,

muzıka ádebiyatları menen tanısıw, vokal-xor kónlikpelerin iyelew proceslerinde

erisiledi. Balalarda pikirler hám qosıqshılıq sezimleri payda boladı, bul bolsa

belgili bir intonaciyalıq sezimdi payda etedi.

Sabaq processlerinde onsha úlken bolmaǵan qosıq, shınıǵıw, gamma hám

úshdawıslıqlardı «shınjir sıyaqlı» aytıw da paydalı. Bunda oqıtıwshı ilgeri

úyrenilgen shınıǵıw yamasa qosıqtı tańlap alıp, onı taxtaǵa jazadı. Keyin klass

ekige yamasa onnan artıq toparǵa bólinedı. Oqıtıwshı toparlardıń náwbet penen

birese dawıs shıǵarıp, birese pikirlep «ishten» dawısın shıǵarmastan atqarıwı

kerekligin túsindıredı. Toparlardan biri dawıs shıǵarıp atqarıp atırǵanda, ekinshi

topar «kewilde» atqaradı. Máselen, klass eki toparǵa bólingen. Oqıtıwshı «Tilla

qo’ng’iz» qósıǵın nawbet penen aytıwdı úsınıwı menen, hár bir topar eki notadan

aytıwı, sonǵı takttı bolsa barlıq balalar birgelikte aytıwı kerekligin túsindiredi.

1 2 1 2 1 2 hámme

1 2 1 2 1 2 hámme

Són ala toparlar orınların almastırıwı múmkin, yaǵnıy ekinshi topar baslap

berip, birinshi topar tamamlap beriwi múmkin. Oqıtıwshı bul shınıǵıwdı hár bir

bala menen de ótkerse boladı. «Shınjır sıyaqlı» qosıq atqarıwdıń paydalı tárepi, bir

topardaǵılar qosıq aytıp atırǵanda, ekinshi topardaǵılardı sol qosıqtı ózininiń

oyında, «ishten» aytıwǵa majbúr etedi.

165

Bolmasa olarǵa qosıq aytıw náwbeti kelgende óz waqıtında hám birden

qosılıp kete almaydı. Bul nárse balalardı dawıs shıǵarıp aytılǵan qosıqqa ǵana

qulaq salmastan, bálkim oyında «ishten» aytqan qosıqqa de qulaq salıwǵa úyretedi,

bala dıqqatın kúsheytedi, óz-ózinıń uqıbın teksere alıw kónlikpesin payda etedi.

Gammalardı, úshdawıslıqlardı hám úlken-kishi shınıǵıwlardı pútkil klass

birgelikte atqarsa júdá paydalı boladı. Bunda ayırım sesler shıǵarıp, qalǵanlarǵa

bolsa ishten aytıladı. Oqıtıwshı aytılıwı kerek bolǵan shıǵarmanı taxtaǵa jazıp

qóyadı hám qaraǵa boyalǵan notalardı oyında «ishten», qalǵanların bolsa dawıs

shıǵarıp atqarıw kerek dep eskertedi.

Bul túrdegi tájiriybelerden maqset-muzıka oqıw sharayatın payda etiw hám

notanı oqıwda olardan paydalana biliw.

Solfedjio kónlikpelerin iyelew kóp waqıttı talap etedi, hám ol birinshi

klastan baslansa hám ózinıń eń tiykarǵı maqsetine, yáǵnıy notaǵa qarap jaqsı qosıq

aytıwǵa tek jetinshi klasta erise aladı.

Tanıs bolmaǵan muzıkalardı notasına qaray atqarıw sabaqları birden-bir

maqset bolıp qalmawı ushın, oqıwshılarda bunday muzıkalardı atqarıwǵa

qızıqtırıw ushın, bul sabaqlardıń kelesi áhmiyeti haqqında balalarǵa túsindiriw

166

kerek. Sonıń ushın tanıs bolmaǵan muzıkanı notaǵa qaray atqarıwda klasta

úyrenilip atırǵan qosıqlardıń ayırım úzindilerinen paydalanıw kerek.

Sabaqta balalar ushın tanıs bólmaǵan shıǵarmanı notaǵa qaray atqarıw

haqqında tómendegishe jumıs alıp barıladı: oqıtıwshı taxtaǵa qanday da kishirek

muzıka yamasa qosıqtan úzindini mısal sıpatında jazadı. Sóń oqıtıwshınıń

sorawlarına óqıwshılardıń bergen juwapları tiykarında shıǵarma dodalanadı.

Dodalaw yamasa talqılaw dárejesi oqıwshılardıń jası hám muzıka sawatınan alǵan

bilimi dárejesine qaray ótkeriledi. Talqılaw procesinde oqıtıwshı oqıwshılarǵa

túsınbey qalǵan jerlerin túsindıredı. Usınılǵan shıǵarmanı talqılaw procesinde

tómendegi máseleler anıqlanıwı zárúr:

-berilgen shıǵarmanıń ladı (perdesi) hám tonallıǵı, shıǵarma qaysı basqıshta

baslanıwı;

-shıǵarmanıń ólshemi;

-shıǵarmanıń intonaciyalıq dúzilis ózgeshelikleri yáǵniy háreket baǵdarı,

sesler ataması, sekirmeler barlıǵı hám olardıń úlken-kishiligi;

-muzıkanıń ritmikalıq dúzilis ózgeshelikleri yaǵnıy hár qıylı sózımlılıqtaǵı

notalar hám pauzalardıń ushırasıwı, shıǵarma taktınıń qaysı bóleginen baslanıwı;

-shıǵarmadaǵı muzıkalıq sózliklerdi hám dem alıw orınların jayların

anıqlaw;

-berilgen shıǵarmanı atqarıw yaǵnıy shıǵarma ritmınde nota oqıw.

Mine usınnan keyin solfedjioǵa ótıw kerek. Berilgen mısaldı duris atqarıw

ushın oqıwshılar dawısınıń ladotonlıǵın tuwrı sazlaw júdá kerekli. Baslawshı

klaslarda Do major mısalınan paydalanılıwın bilip qoyıwı kerek.

Shıǵarmanı shertip atırǵanda qosıqtı ritmikalıq hám parallel atqarıw ushın

balalardıń ózlerı dirijyorlıq etiwi, yaǵnıy hár bir takttı kórsetip turıwı kerek.

Baslawısh klasslarda beriletuǵın barlıq mısallar 2/4 ólsheminde bolǵanlıǵı ushın

dirijyorlıq qılıwı balalarǵa onsha qıyınshılıq tuwdırmaydı. Oqıtıwshı joqarı

klaslarda 3/4 ólshemindegi, sońın ala bolsa 4/4 ólshemindegi shıǵarmalarǵa

qanday dirijyorlıq etiw zarúrligin túsindirip beredi.

167

Altınshı, jetinshi klaslarda oqıtıwshı balalar menen qosıqtı tólıq úyrenip

atırǵanda shıǵarmanı atqarıw hám esitiwge tayarlıq koriw hám onı atqarıwın

ańsatlastırıw ushın intonaciyaǵa tiykarlanǵan arnawlı tańlanǵan bir qansha

shınıǵıwlardan paydalansa jaqsı nátiyje beredi.

Barlıq notaǵa qaray atqarılatuǵın shıǵarmalarda onıń qaysı jerinde dem alıw

kerekligin kórsetiw kerek. Sózlerdi anıq bolıwı kóp tárepten sesti duris payda

etiwge hám duris dem alıwǵa baylanıslı boladı. Notaǵa qaray atqarıwda

óqıwshılarǵa qattı dawısta atqarıwǵa múmkinshilik berilmeydi, sebebi bunda bala

óz dawısın jaqsı esite almaydı hám shıǵarmanı qanday atqarıp atırǵanın da baqlay

almaydı.

Barlıq shınıǵıw hám shıǵarmalardı mf (messoforte) da aytıw kerek.

Oqıwshılar atqarıp atırǵanda nota atamaların anıq hám taza aytıw, únsiz dawıslardı

duris aytıwı júdá kerekli.

Solfedjio tálimi muzıka sawatın, muzıka ádebiyatın úyrenıw hám vokal-xor

kónlikpelerin iyelew jumısları menen sistemalı túrde izbe-izlik penen baylanıstırıp

alıp barılıwı hám de oǵan hár bir sabaqta altı, segiz minut waqıt ajıratılıwı kerek.

Muzıka sabaǵında balalardıń muzıkalıq sezimin ósiretuǵın bunday kerekli jumısqa

jeterli baha bermew múmkin emes. Solfedjio kónlikpelerin ósiriw bóyınsha

klaslarda tómendegilerdi ámelge asırıw úsınıladı:

Sabaqlıq boyınsha ekinshi klasta muzıkanıń ilgerileme háreketi solfedjio

ushın berilgen mısallarda bir qanshasın quraydı. Bunnan tısqarı tonika

úshdawıslıqlardı atqarıw tiykarında terciya intervalları, kvinta, oktavanı óz ishine

alıwshı mısallar berilıwi kerek. Bular muzıka uqıbın jaqsılawǵa járdem beredi.

Úshinshi-tórtinshi klaslarda ilgerilep barıwshı muzıkalardan tısqarı

ushdawıslıqlar ustinde jumıs dawam ettiriledi. Jáne bir alteraciya belgisi bar bolǵan

tonlıqlar-fa major hám sol major hám de minor ladInan lya, mi hám re minorlarda

jazılǵan shıǵarmalar kiritiledi.

Besinshi hám altınshı klaslarda kvarta hám seksta intervalları kiritilgen

shınıǵıwlar alınadı hám de sol tiykarda shınıǵıwlar diapazonı keńeyedi. Minor

ladındaǵı shıǵarmalardı atqarıw kónlikpelerin iyelew jumısı dawam ettirilıwi

168

kerek. Tańlanǵan shıǵarmalarda muzıkanıń ritmikalıq dúzilisi quramalasıp barıwı,

onda noqatlı notalar, on altılıq pauzalar, takt aldı hám basqalar bólıwı zárúr.

Jetinshi klaslarda úlkenirek mısallar, balalar ámellep kete alatuǵın

shıǵarmalar berilıwi kerek. Tonlıqtıń aylanısı keńeyip, eki belgili tonlıqtaǵı

mısallar úyrenilıwi zárúr. Hár qıylı janrlardaǵı shıǵarmalardan úzindiler úsınıw

hám olardı atqartıw jaqsı nátiyje beredi.

Bulardıń barlıǵı balalardı solfedjioǵa qızıqtıradı hám olardıń muzıkalıq

sanasın joqarılatıwǵa járdem beredi. Solfedjionıń roli barǵan sayın artıp baradı

hám notaǵa qaray qosıq aytıwdıń birden-bir túri bolıp qaladı. Oqıwshılardıń

solfedjio kónlikpelerin asırıw ústinde muzıka oqıtıwshı júdá úlken jumıs alıp

barıwı hám jumıs metodın bárháma tákirarlap túrıwı kerek.

__________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Notaǵa qaray qosıq atqarıwdıń dáslepki basqıshları qalay ótkeriledi?

2. Tanıs bólmaǵan muzıkanı notaǵa qaray atqarıwda oqıtıwshı qalay jumıs alıp

baradı?

3. Atqarıw kónlikpelerin ósiriwde klaslar menen ámelge asırılatuǵın jumıslar

haqqında sóylep beriń.

§ 5. SABAQTA MUZÍKALÍ RITMIKALÍQ HÁREKETLER

Muzıka sabaqları procesinde muzıkalıq ritmikalıq háreketlerdi orınlaw

jumısları oqıwshılardıń muzıkalıq qábiletlerı, tiykarınan, ritm-usıl sezimi hám

shıǵarma kórkemligin háreketlerde túsindiriw kónlikpelerin rawajlandırıw menen

birge, olardıń fizikalıq rawajlanıwı ushın da kerekli. Bul, ásirese, baslawısh klass

oqıwshıları ushın júdá zárúr. Sebebi, jas balalardıń belgili rawajlanıwında hár

qanday háreket túrlerı kerekli rol oynaydı. Bul haqqında muzıka sabaqları

mazmunında úlken múmkinshilikleri bar hám muzıka sabaqları ózinıń sol

ózgeshelikleri menen de basqa pánlerden jaqsı ayrılıp túradı.

169

Fizikalıq tárbiya sabaǵınan tısqarı basqa pán sabaqları dawamında oqıtıwshı

ara-tura oqıwshılardıń ruwxıylıǵın esapqa alıp, sabaq mazmunı hám balalardıń

pikirlew procesin tóqtatıp háreketli pauzalar ótkeriledi.

Muzıka sabaqları muzıkalı háreket túrlerı úyrenip atırǵan shıǵarmanıń

xarakteri, kórkem obrazları, túsindiriwshi hám atqarıw ózgesheliklerin tereń seziw

hám olardı belgili dárejede dóretiwshilik penen túsindiriw ushın da kerek. Áne

sonda sabaq basınan sońına shekem úzilmeydi hám logikalıq bir pútinlikti quraydı.

Xalıqımız milliy ayaq oyın kórkem óneri menen dúnyaǵa tanılǵanlıǵın

bilemiz. Biraq, mektep tálim-tárbiyası quramına ayaq oyın sabaǵı joq esabı

dárejesinde ekenin názerde tutsaq, muzıka sabaqları mazmunında milliy ayaq-oyın

usılların balalarǵa jaslıqtan úyretiw zárúrligi seziledi.

Sol sebepli muzıka óqıtıwshısı milliy ayaq oyın kórkem-óneriniń ápıwayı

háreketin bilıwi yáǵnıy atqara alıw usılların tereń iyelewi zárúr.

Baslawısh klass oqıtıwshılarınıń júrisi, juwırıwı, sekiriwinde háreket

koordinaciyaları jaqsı qáliplesken bóladı. Olar óz qatnasları hám kewilleri menen

hár qıylı qurallar: top, tayaqsha, lentalar járdeminde yamasa ayaqların tappılatıw,

qolların siltew menen hám kóplegen tanıs muzıkalarına háreketler dúze aladı.

Muzıka menen hárekettiń tárbiyalıq áhmiyeti balalardıń ritmdı seziwi

aktivlesedi, olardıń háreketi muzıkanıń mazmunına sińisedi.

Waqıt ótıwi menen baladaǵı háreket jumıslarınıń ózgesheligi hám mazmunı

biraz ózgeredi. Balalar sol waqıtta hár qıylı háreketler, eń ápıwayı ermek oyınlar

muzıka menen háreketler hám duris háreket etip júriwdiń ayrıqsha usılları úlken

orın tutadı. Balalarda háreket júmısları qáliplesip baradı, syujetli rollerge bólinip

oynalatuǵın háreketli oyınlar da qáliplesedi.

Oqıtıwshınıń wazıypası balalar háreketli jumısların mektep jumısları

waqıtında rawajlandırıwları zárúr bolatuǵın is háreketlerdiń biriktiriw mánisindegi

bir qansha quramalıraq jańa formaların jáne de aktiv túrde iyelep, ózlerınde bunday

zárúr sıpatların qáliplestiriwi ushın tınbay shınıǵıw alıp barıwın, mektep

jumıslarında shólkemlestirip barıwı kerek.

170

Balalardıń psixologiyalıq rawajlanıwındaǵı ózine say ózgesheliklerınıń bar

ekenligi sebepli olardı túrli háreketlerge úyretiw waqtında kórgizbelilik úlken

áhmiyetke iye. Mektep balaları anıq pikirlew, oylaw qabiletine iye boladı.

Háreketlerdi ses arqalı, máselen, muzıka, qosıq, sanaq oyınlar járdeminde tártipke

salınıwı shınıǵıw ózgesheliklerin, onıń tezligi hám tempin túsindirip, balalarda

kóterinki keypiyat payda etedi.

Sabaq mazmunında tómendegishe háreket túrlerınen paydalanıwı usınıs

etiledi:

a) shınıǵıw muzıkaları astında qádem taslaw, juwırıw, sekiriw;

b) ayaq-oyın elementlerın orınlaw;

v) muzıkalı oyınlar ótkeriw;

g) muzıkanıń xarakterlerı (registrlerı, úshsesliklerı, nama dawıslarınıń

gorizontal-sistemalı dızbegi, ritm-usıl dúzilmelerin qol hám dene háreketlerı

menen túsindiriw;

d) muzıka ólshemlerin ápiwayı taktlaw (dirijyorlıq etiw) hám basqalar.

Bunday háreketler balalarda payda bolatuǵın aqılıy-fizikalıq sharshawdı

tarqatıw, balalardı muzıka sabaqlarına qızıqtırıw hám de sabaqtı mazmunı jaǵınan

bayıtıw ushın da kerek. Milliy muzıkamız mádeniyatında ayaq oyın kórkem óneri

zárúr orındı tutadı. Muzıka ayaq oyını jámlenbesinen orın alıp onıń sezimlerine

tásir etiw sistemasın belgilep beredi. Ayaq oyın muzıkası oqıwshılardıń sabaqta

jumıs aktivligin asıradı. Eń kereklisi, ayaq-oyın hám ritmikalıq háreketler

járdeminde balalarda muzıka talantı, ásirese ritm sezimi aktiv rawajlanadı hám hár

bir balanıń muzıka oqıw qábiletleri dárejesi tez kórinip túradı.

____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Sabaqta oqıtıwshı muzıka menen háreketti qalay shólkemlestiredi?

2. Sabaqlar procesinde qanday háreket túrlerınen paydalanıw maqsetke

muwapıq?

171

5.1. BASLAWÍSH KLASS BALALARÍN RITMIKALÍQ

HÁREKETLERGE ÚYRETIWDE BAZI BIR PIKIRLER

Ayaq oyın hám muzıkalı ritmikalıq háreketlerdi islewde muzıka astındaǵı

atqarıw túrleri hám sáz ásbapları úlgilerinen duris paydalanıw kerek.

Jáne háreketlerdi ámelge asırıwda muzıka fonogramması hám oqıtıwshınıń

janlı atqarıwı da paydalı. Janlı atqarıw da fortepianoda hám de sáz ásbapında

orınlansa kóbirek qızıǵadı.

Ayaq oyın úlgilerin orınlaǵanda dáp shertip usıl beriw jaqsı nátiyje beredi.

Sonday-aq, xalqımız sáz ásbaplarınan duris paydalanıw sabaqtıń milliylik

tiykarların shólkemlestiriw ushın de zárúr.

Hár bir háreket túrin oqıtıwshı aldınnan belgileydi hám ózi onı anıq, gózzal

hám mazmunlı etip kórsetip beriwi shart. Ayaq oyın túwralı úlken dóretiwshilikke

erisiw múmkin. Muzıka xarakteri hám usıllarına baylanıslı háreketlerdi balalardıń

ózlerı de tawıp kórsetedi, sebebi tabiyiy ayaq oyın kórkem - ónerine uqıplı hám bul

haqqında qábiletli ul-qızlar hár bir klassta kóbirek tabıladı.

Ayaq oyın hám oyınlar rawajlanıwı da muzıka menen baylanıslıqqa

tiykarlanadı. Bul jumıstıń tiykarǵı rolin bala háreketindegi muzıkaǵa baylanısı bar

baslawısh ritmikalıq oyın oynawı kerek. Bul ayrıqsha háreketler-baslawısh klass

balaları hám muzıka oqıtıwshısınıń birgeliktegi háreketleri. Soń olar muzıka hám

hárekettegi ápıwayı baylanıstı aktiv túrde ózlestirip baradı. Olar tekis ritmdı, marsh

hám ayaq oyınnıń xarakterin, shıǵarmanıń bası hám juwmaǵın sezedi hám

hárekette de kórsete aladı.

Shınıǵıwlarda ayrıqsha elementler ózlestiriledi: bular ritmikalıq túrde qol

shappatlawlar, oyın háreketleri hám t.b. Birinshi sabaqlar waqtında háreketlerdiń

muzıka xarakterine baylanısı onshama iykemlese bermeydi, biraq oqıtıwshı bunı

da bahalap ótıwi kerek.

Baslawısh klaslarda muzıka tıńlaw, qosıq atqarıw, muzıka menen háreket,

muzıka ásbapların shertiw yamasa «bólimlerge» ajıratıladı, maselen, qosıqshıl

dawıs diapozonın bárhama keńeyttiriw usılı menen ósiriwi múmkin. Muzıka

172

oqıtıwshısı shınıǵıwdı - túrli ırǵaqlarda modulyaciya etip atqarıwdı usınadı.

Muzıkalı ritmikalıq háreketti úyretiwinde bul usıl paydalanbaydı. Sonday-aq,

jumıstıń hár bir túri ózine tán bolǵan metodikaǵa iye bolǵan ayrıqsha «pán»

esaplanadı. Biraq olardı birlestiriwshi ózgesheliklerin de aytıp ótıwi kerek.

Bul jerde sóz pánler arasındaǵı baylanıs haqqında-oqıwshı tárepinen qálegen

muzıka jumıslarında túsinilse, qosıq yamasa oyındı túsinip jetiwde, elementar

bilimdi iyelewde yamasa dóretiwshilikte ayqın bolıwı zárúr bolǵan hárekettıń

ulıwmalasqan usıllardı iyelewi ústinde aytılıp atır. Olar tárbiya hám ósiwdıń

ulıwmalıq wazıypaların balalardıń ózlerınıń háreketlerinde ámelge asırıwǵa járdem

beriwi sebepli ulıwmalasqan boladı. Balalardıń jası úlkeygen sayın bul usıllar

quramalasıp baradı. Bala qosıq aytıw waqtında muzıka shıǵarmasın tıńlawdıń

ulıwmalasqan úsılin iyelep atır desek, birinshi klasta hár bir bala úlken adamnıń

dawısına eliklese, ásirese, ekinshi hám úshinshi klasta ol ózindegi intonaciyalıq

sózdegi kemshiliklerdi sezedi hám de olardı tolıqtırıwǵa úrınadı. Baslawısh klass

balaları bul úsıldı muzıkalı óyınlar, ayaq oyınlardı úyreniwde, shıǵarma bólimlerin,

ásirese, qarama-qarsı eki bólimdi ańsatlıq penen ajıratadı hám solarǵa baylanıslı

bolǵan óz háreketlerin ózgertedı. Ayırım balalar salıstırıwǵa hám juwmaqlı

muzıkalı sózlerdi háreketler arqalı beriwge minnetli.

Tálim hám tárbiya tásıri astında tek ǵana bilim, háreket kónlikpeleri hám

tájiriybeleri kólemi artıp qalmay, bálkim balalarda fizikalıq hám aqılıy

qábiletlerdıń rawajlanıwı, fizikalıq sıpatları qáliplesedi, olarda ádeplilik hám de

manawiy-estetikalıq sezimlerı tárbiyalanadı, óz iskerlik barısına qaray sanalı

múnásebette bola baslaydı.

______________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka menen háreket birinshi klasta qalay shólkemlestiriledi?

2. Kerekli qurallardıń muzıka menen hárekettegi áhmiyeti haqqında pikir

bildiriń.

173

5.2. KLASSLAR BOYÍNSHA MUZÍKALÍ

HÁREKETKE TÚSINIKLER

Birinshi klass balaları, kóbinese muzıkalıq háreketlerdi kórsetıwge zárúrlik

sezedi. Olardıń ayırımları oqıtıwshı menen birge, aktivleri bolsa muzıka

oqıtıwshısınıń kórsetıwi menen de ózbetinshe háreket ete baslaydı. Qalǵan balalar

olarǵa erip háreket etedi. Baslawısh klass oqıwshıları oyın, ayaq oyın, shınıǵıw

muzıkaların ajırata alıwı múmkin.Shıǵarmanı tıńlaǵanınan soń olardan ne islewi

kerekligin soraw kerek. Balalar oyınǵa túsiw, júriw, sekiriw hám basqaları dep

juwap beredi. Bul olardıń sanalı túrde isenim menen háreket etiwine múmkinshilik

jaratadı. Birinshi klass balalarına mólsherlengen oyın háreketleri onsha kóp túrli

emes. Sonıń ushın bul orında olardan áste-aqırın izbe-iz úyreniw talap etilmeydi.

Muzıka oqıtıwshısı háreketti kórsetkende, sol waqıttıń ózinde onı orınlawdı

balalarǵa tapsıradı.

Ritmikalıq háreketlerdi orınlawda háreket tekst penen aytıp túrılsa, aldınnan

kórsetıw talap etilmeydi. Balalar háreketlerdi jaqsı ózlestirip alıwı ushın hár bir

bantti eki úsh márte tákirarlawı jeterli. Jaqsı muzıka shıǵarması emocional

kóterinkilikti, óynaw, oyın oynaw hawesin oyatadı. Birinshi klasta muzıka

jumıslarınıń hár qıylı túrleri qáliplese baslaydı. Qosıq aytıwdaǵı ansambl hám

muzıkalı háreketlerde elementar ritmikalıqlar da kórine baslaydı. Olar júriw hám

juwırıw ritminıń anıq kóringen dinamikalıq hám temp ózgerislerın, shıǵarmanıń

eki bólimli formasın háreketler menen túsindire aladı.

Balalar onsha quramalı bolmaǵan gimnastikalıq háreket, oyın hám obrazlı

gúrrińlerdi, waqiyalardı úyreniwde muzıka hám háreket birligi rawajlandırıladı.

Birinshi klassda birinshi yarım jıllıqta qollarında bayraqshalardı uslap

birgelikte hám jeke túrde sheńber boylap, marshqa say adım taslap júriwge, joqarı

hám tómen registrdegi hawazlıların ajıratıwǵa hám oǵan say háreketlerdi

orınlawǵa úyretip barıladı. Háreketlerdi almastırıw jolı menen muzıkanıń eki

bólimli formasın anıq túsindiriwge, oyında qatnasıwshı personajlardıń ózine say

xarakterli ózgesheliklerin kórsetiwge úyretiledi. Ekinshi yarım jıllıqta shıǵarmalar

mazmunına qaray bayraqshalar menen anıq ritmde háreket etip, muzıka bólimlerin

174

baslanıwı hám tamam bolıwın kórsetiw; hár qıylı zatlardı qoldan qolǵa uzatıp,

ayaq-oyın háreketlerin islewge de úyretip barıladı.

Ekinshi klasta tiykarǵı wazıypa hár qıylı háreketlerdegi muzıka dawısları

astında ritmikalıq háreketlerdi orınlaw, oyın hám oyın háreketlerın improvizaciya

etiwge qaratıladı. Birinshi yarım jıllıqtaǵı túrli shınıǵıwlar, polkalar, oyınlar arqalı

balalardı muzıka ritmine baylanıslı jeńil adım taslaw kónlikpelerin qáliplestiriwge,

shıǵarmalardıń bólimleri xarakterine qaray háreket túrlerın almastırıw, juwırıw

hám aylanıwǵa, jeńil hám ritmikalıq sekiriwge úyretip barıladı. Xalıq namaları

járdeminde milliy ayaq-oyınǵa uqsaǵan háreketler etiw de qáliplestiredi. Ekinshi

yarım jıllıqta marshlar menen nıq adım atıw menen anıq ritmde júriwge, basqa

tańlanǵan shıǵarmalarǵa shaqqan júgiriwge, názik háreketleniwge, hám

tegisleniwdi almastırıwǵa da úyretip barıladı.

Birinshi hám ekinshi klasta jıl juwmaǵında dástúrdegi barlıq materiallar

tákirarlanıp bekkemlenedi. Bekkemlewde balalardıń qálewi hám iltiması inabatqa

alınadı.

Úshinshi klassta muzıka menen hárekettiń mazmunlılıǵı, ayaq oyın hám

oyınlarda improvizaciya háreketlerın anıq orınlaw sıyaqlı atqarıwshılıq

kónlikpeleri qáliplesedi. Birinshi yarım jıllıqta usınılǵan shıǵarmalar mazmunına

qaray anıq, shaqqan ritmikalıq júriwge, jeńil, shaqqan júgiriwge, mayda adım

taslap júriwge úyretiledi. Ayaqtı aldınǵa taslap sekiriw; qollardı áste, anıq, vals

ırǵaǵına háreket qıldırıwın kórsetıw; ózbek hám qaraqalpaq xalıq namalarına jeńil

ritmde sekiriw hám basqa háreketleri rawajlandırıladı.

Ekinshi yarım jıllıqta da mámleketlik baǵdarda kórsetilgen materiallar

tiykarında hár qıylı háreket sxemaları qáliplestiriledi. Balalarda oyınlar arqalı

háreketler baǵdarın muzıkalıq frazalarına say jaǵdayda almastırıp, jeńil hám názik

háreket etiwge; muzıkanıń oyınǵa say xarakterin kórsetiwge; ápıwayı hám mayda

adımlardı bir-biri menen náwbetlesip almastırıw da úyretiledi. Jıl sońında balalar

joqarıǵa sekirip, ayaqlardı izbe-iz aldıǵa taslaw, qaptalǵa sekirip barıp, xalıq ayaq

oyını háreketlerı, qóllardıń anıq háreketi, bir tempte qol shappatlaw, bir-birine

eliklemesten ózbetinshe háreket etiw sıyaqlı háreketlerdi orınlawı zárúr.

175

Tórtinshi klass balaları muzıka jumıslarınıń barlıq túrlerınde aktiv qatnasadı.

Olar muzıka obrazların jaqsı túsinedi, muzıkanıń hár qıylı xarakteri, dinamikası

hám registrlerıne say mazmunlı hám erkin háreket qıladı. Muzıkanıń kirisiw bólegi

atqarılǵannan keyin háreketti ózbetinshe jaǵdayda baslawdı biledi.

Oqıwshılardı jıl dawamında saltanatlı, bayram kórinisinde, jumsaq, duris

júriwi, háreket xarakterin ózgertip turıp, ritmlı túrde bir ayaqtan ekinshi ayaqqa

sekiriwdi, kishi xalıq oyınları hám balalar oyınların qatarda júrip oynawdı, oyınlı

qosıq tiykarında incenirovkalar qoyıw hám oyınlar ushın háreketlerdıń jańa

variantların oylap tabıwdı, oyın háreketlerı elementlerın qosıp alıp barıwdı muzıka

xarakterine say orınlawǵa úyretiledi.

Jıl sońında balalar muzıka, muzıkalı obrazlardıń hár qıylı xarakterine say

jaǵdayda mánisli hám ritmikalıq háreket etiwdi, polka, xalıq ayaq oyınlarına tiyisli

oyın háreketlerin orınlawdı, oyınǵa túsiw hám qızlar menen háreketler etiwdi

mazmunlı hám de ritmikalıq túrde atqarıwdı ámelge asırıwı kerek.

Baslawısh klass oqıwshıları muzıkalı oyınlarǵa da judá qızıǵadı. Balalar

ushın berilgen kóp shıǵarmalar mazmunında oyın metodınan paydalanıwı múmkin.

Máselen, T.Ortiqovtıń «Xivich otim o’ynatib» shıǵarmasınıń shaqqan, sekiriw

ritmlerı, sonday-aq, ózbek xalıq qosıǵı «Asp bo’laman» ırǵaǵı astında balalar

qolların aldılarına mush etip gorizontal kóterip, jaylarına sekirip «at shaptırıw»

ayaq-oyının kewillik penen atqaradı. Máselen,

“Xivich otim o’ynatib” qosıǵı

ortasha T.Ortiqov muzıkası S.Ochil sózi

176

Kompozitor J Najmiddinovtıń «Balalar hám ǵazlar» qosıǵın atqarǵanda

bolsa, klass balaları eki toparǵa bólinedı, birinshi topar «balalar» hám ekinshi topar

bolsa «ǵazlar» rolin orınlaydı.

Bul qosıqlı oyında «Ǵazlar» eki qolın eki tárepke gorizontal kóterip

ǵazlardıń ushıwın «qanat qaǵıp» kórsetip atqaradı.

«Balalar hám g’ozlar» qosıǵı

ortasha tez J.Najmiddinov muzıkası, M.Qoshoqov sózi

Ekinshi atqarıwda rollerdi almasadı. Bázı shıǵarmalarǵa tiyisli oyın

háreketlerın klasta orınlaw qıyın. Onda balalar olardı kishi-kishi toparlarda klass

saxnasında orınlap, ulıwmalıq oyındı bolsa ashıq hawada yamasa kishi zallarda

orınlawı múmkin. Qaraqalpaq xalıq naması “Jarǵanat” namasında da balalar rol

oynawı múmkin.

177

Oyınnıń mazmunı, háreket túrlerı hám orınlaw tártibin sheberlik penen alıp

barıw hám de qızıqlı ótkeriw oqıtıwshıdan dóretiwshilikti talap etiledi.

Sabaq procesinde ámelge asırǵan hár bir háreket túrinıń kórkem atqarılıwı

sıpatın belgilew hám klasta dodalap bahalaw, aktiv oqıwshılardı ruwhlandırıp

barıw kerek. Jaqsı úyrenilgen ayaq oyın úlgilerin sherek sońında ótkeriletuǵın klass

koncertine mólsherlep qoyıwǵa múmkin boladı.

______________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Balalar sáz ásbaplarınıń túrlerın sanap beriń.

2. Sáz ásbaplarında háreket elementlerin jaratıń.

§6. BALALARǴA SÁZ ÁSBAPLARÍNDA SHERTIWGE HÁM QOSÍLÍP

ATQARÍWǴA ÚYRETIW

Muzıka oqıtıwshısı óz sabaqların rejelestirgende, ol hár bir sabaqta ózbek,

qaraqalpaq xalıq sáz ásbaplarınan úlgiler (hesh bolmaǵanda reńli suwretin) alıp

kiriwi kerek. Birinshi sabaqta muzıka ásbabı menen tanıstırılsa hám qanday da

nama atqarıp berse, ekinshi sabaqta bir-eki janlı atqarıw hám magnit lentasınan

yamasa disketten sol sáz ásbabında atqarılǵan shıǵarma esittiriledi.

Úshinshi sabaqta bolsa oqıtıwshı ózbek hám qaraqalpaq xalıq namalarınan

birewin úlgi sıpatında shertedi, balalar qol shappatlaw, qosıq, qayraq, dápshiler

menen birge háreket etedi. Buǵan, álbette, sabaqlar procesinda balalarǵa qosılıp

aytıwdı úyretip barıw menen erisiledi.

178

Baslawısh klaslarda oqıwshılarǵa ózbek hám qaraqalpaq muzıka sáz

ásbapların tanıstırıw sáz ásbapları toparları boyınsha ámelge asırıladı. Máselen,

dáslep úplep shertiletuǵın ásbaplar menen, keyin tarlı muzıkalıq, urıp shetiletuǵın

muzıka ásbapları soń shertip hám tırnap shertiletuǵın muzıka ásbapları menen hám

t.b.

Muzıka oqıtıwshısı tárepinen sabaqqa xalıq muzıka ásbaplarınan úlgiler alıp

kiriw - balalar ushın sabaqtıń eń qızıqlı bólegi. Sebebi, úlkenler sáz ásbapları janlı

hám haqıyqıy muzıka ásbapı sıpatında har bir balanı qızıqtıradı. Muzıka asbapları

birinshi náwbette, balalarda atqarıwshılıq elementlerı arqalı dóretiwshilik hám

muzıka uqıbı, qábiletlerin asırıw ushın kerekli.

Muzıka ásbapı oqıtıwshı tárepinen shertilse, balalardıń ózlerın kórsetiwine,

sabaqta aktiv bolıwına járdem beredi. Sabaqqa alıp kirilgen muzıka ásbapı

oqıtıwda kórsetpeli didaktikalıq qollanba bolıp, oqıtıwshıǵa balalardıń muzıkalı-

sensorlı qábiletlerın ósiriwde, olardı muzıka sawatınıń elementlerı menen

tanıstırıwda járdem beriwi múmkin.

Oqıtıwshı baqlawlar nátiyjesinde klass balalarınıń qábileti hám

múmkinshiliklerin esapqa alıp, balalardan kishi ansambl yamasa orkestr dúziwi

múmkin. Ansamblde yamasa orkestrde qatnasıw belgili mániste ásbaplardıń barlıǵı

hám tómendegilerden quralǵan oqıtıwdı talap etedi:

Balalar muzıka ásbaplarınıń ataması, shertiliw xarakteri, juwan hám jińishke

(tómen hám biyik) seslerdıń jaylasıwın, paydalanıw hám qatnasta bolıw

qaǵıydaları menen, shertiw usılların iyeleydi, olar ózbetinshe hám ansamblde

ulıwmalıq dinamika, tempge ámel etip, óz jolların waqtında baslap hám juwmaqlap

qosıqlardı hám oyınlardı atqarıwı múmkin.

Jumıstıń jaqsı tekserilgen metodları-kórsetıw hám awızeki túsinik qatarına

jańaları qosıladı. Bala ózine berilgen ásbaptı oqıtıwshı kómegisiz shertiwi, ol

yamasa bul ásbaplardıń shertiliwiniń izbe-izligin eslew, dóretiwshilik tapsırmaların

orınlaw hám sol sıyaqlılar úsınıladı.

Muzıka ásbapların nawbetpe-nawbet ózlestiriw kerek. Dáslep balalardı

muzıka ásbapı, máselen, dáp qaǵıw menen tanıstırıp, bir neshe sabaq dawamında

179

eki-ush oqıwshı shıǵarmaǵa qosılıwdı úyretiwi múmkin. Bazıda sáz ásbapın

balalar menen birgelikte kórip shıǵıp, qáteleskeninde dúzetip, onı shertiw usılın

ózbetinshe erkin izlewdi tapsırıw de paydalı boladı. Bunda ritm-usıl beretuǵın

ásbaplardı bir waqıtta ózlestiriw múmkin.

Dáslepki basqıshdan-aq balanıń ansamblde qatnasıwı ushın zárúr bolǵan

birgeliktegi háreketke úyretiw kerek. Sol maqsette ózine say «ritmikalıq

orkestrler» dúzilip, onda balalar qol shappatlap, ayaqlardı tapıldatıp, tayaqshalar,

bos yamasa mayda tas, másh toltırılǵan qutıshalardı taqqıldatıp shertedı. Bul jerde

de hár qıylı dawıs beriw qáliplestiriledi.

Eger alaqanın quwıs etip shappatlasa, dawıs qattı, vakumlı shıǵadı, alaqan

jalpaq jaǵdayda bolsa, dawıs anıq hám hawazlı tınıq shıǵadı. Bir qoldıń uzatılǵan

yamasa sal bugilgen barmaqları menen ekinshi qoldıń alaqanına urıp dawıs

shıǵarıwdı ózgertiw múmkin. Tappıldatıw putkil ayaq penen, ayaq ushı menen,

ókshe menen, izbe-iz ayaq ushı hám ókshe menen ses payda etiledi, soń alaqan,

barmaqlar menen urılıp dawıs shıǵarıladı. Bulardıń barlıǵı balalardıń itibarın tartıp,

túrli ritmikalıq tapsırmalardı duris orınlaw hám muzıka ásbapın shertiw

kónlikpelerin iyelew múmkinshiligin beredi.

Tájiriybeler sabaqta urıp shertiletuǵın sáz ásbaplarınan dáp, naǵara, sapoil,

qayraq, qosıq sıyaqlılar bolıwı jaqsı nátiyje beriwin kórsetpekte. Oqıtıwshı rubap

(duwtar, ǵirjek yamasa qanday-da muzıka ásbapı) ta ózbek hám qaraqalpaq xalıq

namalarınan balalarǵa shertedi hám buǵan balalardıń qol shappatı menen qosılıwın

usınıladı.

Aldın ala oqıtıwshı kim shıraylı hám duris qol shappatlasa, «sıylıq»qa stol

ústine terip qoyılǵan urıp shertiletuǵın sáz ásbaplarında shertip muzıkaǵa qosılıp

aytıwına ruxsat beredi. Eger, shertip beretuǵın muzıka magnit lentasında yamasa

diskette bar bolsa, onı esittiriwge qoyıp qol shappatlaw usılların dáslep ózi kórsetip

berse, sabaq nátiyjeli boladı. Soń ózi melodiyanı atqarıp, bársheni muzıkaǵa qol

shappatlap qosılıp aytıwǵa úsınadı hám atqarıw procesin dıqqat menen baqlap,

balalarǵa urıp shertiletuǵın xalıq sáz ásbapların tarqatadı. Birinshi atqarıwdaǵı

nátiyje hám kemshilikler túsındiriledi. Usı atqarıw dáslep sáz ásbaplarına shertip

180

qosılıp aytıw jolǵa qoyılǵannan keyin, qalǵan balalar qol shappatı menen qosılıwı

usınıladı.

Sáz ásbaplarında shertiwge barlıǵı úmtıladı, sonıń ushın sázendelerdi

almastırıp túramız. Waqtı kelip balalarda sol atqarıwlarda jaqsı kónlıkpeler payda

bolǵannan keyin, usıl strukturası hám atqarıwshılıq túrleri biraz quramalastırıladı.

Máselen, «Andijan polkası»na sazlarda shertiw hám qol shappatlaw menen

birgelikte awızda «Bum-bak, bakka-bum» dep usıl berip ta qosılıwı múmkin.

Bazı jaǵdayda klastı ekige bolıp, birinshi topar qol shappatı hám sázda, ekinshi

topar bolsa dawısta usıl beriw menen qosılıp shertiwi hátteki klass saxnasın

qálewshi balalardı ayaq oyın orınlawǵa da shaqırıw múmkin. Basqa bir variantta

oqıtıwshı dápte «Bum bak-ka» usılın anıq hám tegis shertip turadı. «Bum»ǵa

birinshi topar balaları, «Bak-ka» usılına bolsa, ekinshi topar balaları qosıladı.

Muzıkanıń doskada kórsetiletuǵın grafikli tempi hám onıń ritmikalıq

dúzilisine teń sherek hám segizlik notalar obrazları menen tanısıp bolǵannan keyin

bunday shınıǵıwlardı doskada kartochkalar járdeminde jaratılǵan muzıkanıń

ritmikalıq dúzilmesine qaray orınlaw ańsat boladı. Bunday sabaqlar, dáslep, sabaq

mazmunın qızıqlı etip keyin olardı xalıq muzıka ásbapları álemi menen tanısıwına

járdem beredi, oqıwshılar jumısın aktivlestıredı, olarda dóretiwshilik, atqarıwshılıq

kónlikpelerin hám muzıka oqıw qábiletlerın hár tárepleme rawajlandırıwın

támiyinleydi. Ulıwma alǵanda, sabaqta milliy xalıq sáz ásbapları menen tanısıw

hám shertiw jumısın ámelge asırıwda oqıtıwshıdan úlken dóretiwshilik hám

ziyreklilikti talap etedi.

181

Qari Navo (ózbek xalıq naması)

Rubap,

Tanbur

Duwtar

Qanun

Dáp

Naǵara

Sapayıl

Qútı

F-no

182

183

184

185

Soraw hám tapsırmalar.

1. Balalar sáz ásbaplarınıń túrlerın sanap beriń.

2. Sáz ásbaplarda shertiwge úyretiw metodların aytıp beriń.

186

§7. MUZÍKA SABAǴÍNDA DORETIWSHILIK ISKERLIGI

Jas awladtı dóretiwshilik pikirlewge úyretiwdiń jańa hám nátiyjeli jolların

izlep tabıw tek oqıtıw metodikası tarawı rawajlanıwı ushın emes, balkiM barkamal

shaxs tárbiyasın ámelge asırıwda da kerekli áhmiyetke iye.

Hár qıylı metodikalıq bazalarda muzıkalıq bilim alıwshı oqıwshılardıń

dóretiwshi pikirlewine hám dóretiwshilikke úyretiw haqqında hár qıylı kóz

qaraslar bar. Máselen, bázi bir qánigelerdiń pikirinshe, dóretiwshilikti qáliplestiriw

ushın bilimin ańlap ótıw múmkinshiliklerin rawajlandırıp, hár qıylı ilimiy

maǵlıwmatlardan tuwrı juwmaq shıǵarıp alıwǵa úyretiw procesı zárúr. Usı

teoriyalıq pikirlewdiń áhmiyetli tárepi onnan barlıq túrdegi muzıkalıq

shınıǵıwlarda paydalanıwǵa boladı.

Muzıka dóretiwshilik jumısların balalarda muzıkalıq oy-orıstı, izleniw hám

dóretiwshilik kónlikpelerin ósirip barıw ushın úlken ahmiyetke iye. Muzıka

sabaqlarında óqıwshılardı dóretiwshilik penen izleniwge úyretiwdiń eń qolaylı

usıllarınan biri muzıka sabaqlarında atqarıw hám salıstırıw metodinan paydalanıw

bolıp, ol tómendegishe ámelge asırıladı. Bunıń ushın muzıka oqıtıwshısı muzıka

sabaqların oqıwshi tárbiyasına tásırin esapqa alǵan jaǵdayda shartli túrde

toparlarǵa ajıratıw zárúr. Muzıka sabaqların toparǵa bóliwde oqıwshınıń muzıka

pánine bolǵan múnásibetin esapqa hám itibarǵa alıwı shart. Mine, usı kózqarastan

qaralsa, sabaqtıń ishki bólegi: Muzıka tıńlaw, keyin muzıka sawatlılıǵı hám de

atqarıw hám salıstırıwdan túradı. Ásirese sabaqtıń atqarıw hám salıstırıw

basqıshına oqıwshınıń ótilgen tema haqqında bilimlerı tekseriledi. Shıǵarma

atqarıwı oqıwshı tárepinen ámelge asırıladı. Oqıwshınıń atqarıwı úlgidegi atqarıw

menen salıstırılıp, túsindirip onıń tabıs hám kemshiliklerı dodalanıwı kerek.

Muzıka tálimine bul usılda qatnas jasaw bilim alıwshını óz ustinde erkin islewge,

úyrenip atırǵan shıǵarma haqqında erkin pikirlewge muzıkalıq shıǵarma atqarıwına

jantasqa shaqıradı.

Muzıka atqarıwshılıǵı júmısları klastaǵı ziyrek hám talantlı oqıwshılarǵa

itibarın kúsheyttiriw olardıń kórkem mútájligin qandırıw ushın oǵada kerekli.

187

Talanttıń óz waqtında ayan bolıwı tárbiyaǵa hám qollap-quwatlawǵa baylanıslı.

Jaslar talantın kórsetiwine qábiletlerın anıq talqılaw, balanıń ózine múnásip

ózgesheliklerin esapqa alıw, dóretiwshilik qabiletleriniń rawajlanıwın nátiyjeli

ámelge asırıw ushın zárúr. Qábiletlerdi rawajlandırıwdıń dáreje hám basqıshları

jańasha múnásebetler menen baylanıslı boladı.

Muzıkalıq qábilettıń belgili bir dárejesi qálegen oqıwshıda qáliplesiwi

múmkin. Bul bolsa shólkemlestirilgen muzıkalıq tárbiya hám oqıw process

sharayatların rawajlandıradı.

Oqıwshı jaslardıń muzıkalıq qábiletin rawajlandırıw maqsetinde qábiletin

hám talantın sanalı xoshametlew, tolıq bilim alıw ushın múmkinshilik jaratıw,

olardıń muzıka kórkem ónerine bolǵan múnásibetin jáne de ósiriw, hár qıylı

kórkem óner bayramlarında qatnastırıw, olimpiadalar, kórkem óner bayramları,

tańlawlar, ushırasıwlarǵa shaqırıwı kerek.

Muzıka dóretiwshiligi júmısları muzıka oqıtıwshısı atqarıwına dáp shertip

qosılıw, klass atqarıwında «dirijyorlıq» etiw, úsınılǵan muzıka sazına qaray

háreketler tabıw, berilgen qosıq úzindilerine nama toqıp jazıw sıyaqlı dóretiwshilik

ámeliyatları menen orınlanadı.

Muzıka oqıtıwshısı qanday da bir muzıka shıǵarmasın atqarǵanda oǵan dáp

menen sherik bólıw, dáslep, qanday da bir atqarılǵan namaǵa qol shapplap

qosılıwdı úyreniwden baslanadı. Qol shappatı menen qosılǵan oqıwshı soń qosıq,

baraban, qayraq sıyaqlı urıp shertiletuǵın ásbaplarda qosılıwǵa úyrengennen keyin,

dáp penen áste-aste qosılıwdı jaqsı úyrenip, shıǵarmanıń atqarılıwında qósılıwǵa

háreket etedi.

Qosıq atqarılıp atırǵan waqıtta oqıtıwshı qol háreketi menen ádette

shıǵarmanı taktlaw, yáǵnıy qolın tómenge qaray háreketlendirip kúshli kólemdi,

joqarıǵa bolsa kuchsiz kólemdi kórsetip qosıq ayttırıladı. Oqıwshılar bolsa áne sol

háreketke baylanıslı túrde basqa shıǵarmalarǵa «dirijyorlıq» etip talantların hám

qábiletlerin kórsetıwı múmkin. Balalardıń bul háreketin baqlap túrǵan oqıtıwshı

dirijyordıń miynetin, bunıń ushun kóp oqıwı hám jaqsı muzıkalıq bilimge iye

bolıwı kerekligin oqıwshılarǵa túsındirip barıwı kerek.

188

Oqıtıwshı ajayıp atqara alatuǵın bilimli hám talantlı balalarǵa qanday da bir

kishi qosıq tekstin qosıq etip yamasa ıńıldap aytıp beriwin sórawı múmkin. Bázı

qábiletli balalar bul tekst bóleklerine taza nama jaza aladı yamasa aldın úyrengen

qanday da qosıqtıń muzıkasına qolaylap arqayın atqarıp beredi. Bunday jaǵday

talantlı balalar tárepinen muzıka menen hárekette de payda boladı.

Geyde klastaǵı koncertinde yamasa mektepte ótkerilip atırǵan bayram

ilajlarında hár qanday talantlı oqıwshı kópshilik aldında saxnada ózin «joǵatıp»

awırlıq basıp qosıq tekstin yamasa ayaq-oyındaǵı háreketlerin yadınan shıǵarıp

qoyıwı múmkin. Sonday jaǵdayda qosıq tekstin muzıkalıq pauza waqtında toqıp

yamasa ayaq oyın háreketin jaratıp, jaǵdaydan shıǵıp kete alıwı áne sol balanıń

hám talantı, dóretiwshiligi, uqıbı, sheberligi hám háreketi esaplanadı.

Muzıka oqıtıwshısı balalar tárepinen dóretiwshilik etip kelingen muzıkaǵa,

qosıqqa, ayaq oyınǵa, muzıka sawatınan dúzilgen máselege jaqsı múnásibette

bolıwı, olardıń dóretiwshiligin qollap-quwatlaw hám xoshametlep barıwı zárúr.

Bulardıń bárshesi balalardıń muzıka kórkem ónerine bolǵan qızıǵıwdı jáne de

arttırıwǵa járdem beredi.

Oqıtıwshı talantlı oqıwshılardıń bilimin asırıw maqsetinde olarǵa

múmkinshilik jaratıp beriwi hám ózinde arnawlı oqıw reje hám dástúri bolıwı

maqsetke muwapıq.

_____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Dóretiwshilik qaysı jumıs túrlerınde kóbirek sáwlelenedi?

2. Oqıtıwshı balalardaǵı dóretiwshilikti rawajlandırıwǵa qalay járdem beredi?

189

EKINSHI BÁP USHÍN JUWMAQ

Muzıka shıǵarmaların úyreniw hám tıńlaw procesinde balalar bir qansha

shıǵarmalardı eslep qalıwı, sol shıǵarmalar haqqında tuwrı túsınik payda etiwi,

hátteki olardı jaqsı kóriwi menen birge, muzıkanıń tásırshenlik quralları haqqında

maǵlıwmat alıwı zárúr. Bul jumıs procesinda muzıka sawatı muzıka tıńlaw menen

baylanıstırıp alıp barıladı. Muzıka oqıtıwshısı hár bir sabaǵında shıǵarmanı qayta

atqarıwda sol shıǵarma haqqındaǵı maǵlıwmatlar sheńberinıń áste-aqırın

keńeyttiredi, jańa dálil hám kóz qaraslardı, juwmaqlardı bayan etedi, shıǵarma

dúzilisınıń basqa ózgesheliklerine balalar dıqqatın tartadı.

Bul pápta balalar dawıs apparatı, dawıs kúshi, tembri hám bálentligi menen

ǵana emes, balkim diapozonı menen de xarakterli. Dawıs diapozonı eń pás

dawıstan eń joqarı dawıs aralıǵındaǵı kólemdi óz ishine aladı. Insan dawısınıń

putkil diapozonın registrlarǵa bóliw múmkin. Registr dawıs diapozonınıń bir

bolegi bolıp, tembr hám dawıs baǵdarlamasınıń bir-biri menen saykesligine

tiykarlanıp anıqlanadı.

Oqıwshılardıń qosıq aytıwdaǵı jaǵdayı, atqarıwdaǵı dem alıwdıń túrlerin

biliwi kerek. Qosıq úyretiw procesinde dawıslardı tuwrı atqara alıw, qosıq bolıp

aytılıp atırǵan dawıstıń xor ansamblin payda etiw siyaqlı juwmaqlar shıǵarıw

múmkin. Balalardıń dawısın bekkemlew, rawajlandırıw, ónıń tazalıǵın

háreketsheńligin támiyinlew, diapozonın keńeyttiriw, hawaz payda etiwde jeke usıl

qollanıw, taza intonaciyanı shıǵarıw, garmoniyalıq úqıbın ósıriw, dikciyanıń

anıqlıǵına erisiw hám basqalar shınıǵıw aytıw ushın oqıtıwshı turli xarakterdegi:

jumsaq, úzip-úzip aytılatuǵın, sózli hám sózsiz shınıǵıwlardı nota atamaları menen

yamasa qanday da «ma», «me», «mi», «mo», «mu» sıyaqlı únliler menen

atqarılatuǵın shınıǵıwlardı qollanıwı zarúrligi, balalarda ushırasatuǵın mutaciya

dawiri (11-13 – jastan 16-17 jasqasha), muzıka sawatı, muzıka túsınigi, qosıq

aytıw, muzıka menen háreket hám basqalar qollanılmasın, onıń ámeliyatında

paydalanılıp atırǵan shıǵarma úyreniledi hám onıń ózgeshelikleri yaǵnıy janrı,

dúzilisi, atqarıwshılıǵı hám basqalar haqqında túsınikler payda boladı.

190

III-BAP. MUZÍKA SABAQLARÍNÍŃ DÚZILISI HÁM

OLARDÍ AlÍP BARÍW

§1. MUZÍKA SABAQLARÍN SHÓLKEMLESTIRIW

Muzıka sabaǵı oqıwshılardıń mánawiy, kórkem hám ádeplilik mádeniyatin

qáliplestiriwge, milliy maqtanısh hám watansúyiwshilik tárbiyasın ámelge asırıw,

dóretiwshilik sheberligi, estetikalıq hám ishki kórkem sezimdi asırıwǵa, pikir

aylanısın keńeytiwge, erkin shólkemlestiriwshilikti tárbiyalawǵa xızmet etedi.

Soǵan qaray muzıka sabaǵı ushın ajıratılǵan bólme keń, jaqtı balalarǵa shep

tárepten túsip túratuǵın, hawası jańalanıp túratuǵın, bolıwı kerek. Bólme zárúr

ásbap úskeneler menen bezeliwi shárt. Doskanıń teń yarımında nota jolı bolıwı

kerek. Bólmede muzıka ásbabı, ilajı bolǵansha fortepiano, sonday-aq, magnitafon,

Mp3, disk qóyıwshı texnikalıq ásbap hám barlıq klaslar ushın muzıka tıńlaw hám

jámáát bolıp atqarıwǵa tiyisli shıǵarmalar jazıp alınǵan magnit lentalar hám diskler

tóplamı bolıwı kerek.

Jáne bólme de plakatlar, testler, baqlaw jumısları, solfedjo hám qosıqlar

tóplamların qoyıw hám saqlawǵa shkaf ta bolıwı zárúr.

Akustikanı payda etiw ushın klass múyeshleri gezlemeden tayarlanǵan úlken

perdeler-ekranlar menen bolıp qoyıladı. Bólme diywalına balalar kompozitorlardıń

portretlerı, mámleketlik belgiler, aynalardan jaqtı túsiwine tosqınlıq etpeytuǵın

perdeler asıp qoyılıwı kerek. Klastaǵı barlıq zatlar óz ornında qoyılıwı, kórinisi

ıqsham, oqıwshılar klasqa kirip kelgende ózin koncert zalina kirip kelgendey

seziwi kerek hám bulardı muzıka oqıtıwshısı shólkemlestirip qoyıwı shárt. Biraq

bólmeni artıqsha bezep jibermew kerek.

Muzıka sabaǵı oqıwshılar klasqa kirgennen baslap, sabaq tamam bolıp,

klastan shıqqanınsha anıq hám tártipli shólkemlestirilgen bolıwı kerek. Imkaniyat

bolsa, qońıraw qaǵılatuǵın waqıtta balalar klass esigi aldında qatarlasıp turıp,

muzıka jańlawı astında klassqa kirip kelgeni maqul. Oqıtıwshı shertiwdi toqtatıp,

oqıwshılar menen salemlespegeninshe hár bir oqıwshı ózinıń ornına kelip, otırmay

191

kútip turadı. Muzıka toqtap, oqıtıwshı sálemleskennen soń otırıwǵa ruxsat

bergennen keyin oqıwshılar otıradı hám muzıka sabaǵı baslanadı.

Sonday-aq, oqıwshılardıń bárhama sabaqqa marsh muzıkası jańlawı astında

klasqa kiriwi bárhama qaǵıyda emes, tek ǵana bul metod balalardı marsh

muzıkasına tuwrı qadem taslap júriwin qáliplestiredi. Muzıka menen birge tuwrı

qadem taslap júriwdi úyreniletuǵın temalar jeńil bolǵanda, áne solardıń esabına,

sabaqtan bos waqıtlarda da, azanǵı gimnastika shınıǵıwlardı islep atırǵanda da

qáliplestiriwe boladı. Joqarı klaslarda klasqa kiriw hám klastan shıǵıw muzıkasız,

ádettegi sabaqlarday bola beredi. Klasta hár bir balanıń óz ornın belgilep qoyıw

áhmiyetli. Eger, oqıtıwshı oqıwshılardıń muzıkalıq qábileti menen tanıs bolmasa,

oqıw jılınıń basında aldınǵı qatarǵa boyı kishi balalardı, arqa qatarlarǵa boyı

bálentirek balalardı otırǵızıw kerek boladı.

Oqıtıwshı sabaq procesinde jeterli qábiletine iye bolmaǵan balalardı ózine

jaqın bolǵan aldınǵı qatarǵa hám kúshlirek oqıwshılardı jeterli muzıka qábiletine

iye bolmaǵan oqıwshılar arasına otırǵızadı, qábiletsiz balalarǵa járdem beriw ushın

jetekshi bolıwı kerek.

Muzıka sabaǵına balalar tiykarınan otırıp, sabaq penen shuǵıllanadı. Biraq

vokal-xor kónlikpelerin rawajlandırıwda tikke túrıp qosıq atqarıw da maqsetke

muwapıq keledi. Bul nárse oqıwshılarǵa dem beredi, sebebi sabaq dawamında

bárhama otıra beriw balalardı sharshatıp qoyadı. Oqıtıwshı birinshi sabaqtan

baslap sabaq waqtında tınıshlıq saqlanıwı hám sabaqta otırıw-túrıw qaǵıydalarına

ámel etiw kerekligin balalarǵa túsindıredı. Bul qaǵıydanıń buzılmawın baqlap

baradı.

Oqıtıwshı tárepinen berilgen sorawlarǵa oqıwshılar tek qol kóterip, ruxsat

bolǵannan keyin juwap beriwı kerek. Sonday-aq, oqıwshılar oqıtıwshınıń bergen

belgisi menen ǵana qosıq atqarıp baslawı hám toqtatıw kerekligin de bárhama este

tutıwı zárúr.

Oqıtıwshı sáz ásbabın, ásirese fortepianonı shertip otırǵan oqıtıwshı barlıq

balalardı kórip túratuǵın bolsın. Oqıwshılar qosıqtı bile tura buzıp aytsa, tártipti

buzıwǵa háreket etse, oqıtıwshı sol balalarǵa qanday da shara kóriwde kishi qátege

192

de jol qoymawı kerek. Oqıtıwshı júdá talapshan, biraq sonıń menen birge qoyǵan

talapları adalatlı hám oqıwshılarǵa ǵárezsiz múnasibette bolıwı kerek. Biraq

hádden tısqarı talapshan bolıwı hám balalardı qorqıtıp túrtip turıwǵa bolmaydı.

Oqıtıwshı ayırım waqıtlarda balalardıń arzımaǵan qátesi yamasa shóqlıǵın

«sezbewi», sabaqtan biraz shetke shıǵıp, balalarǵa azıraq dem beriw maqsetinde

balalarsha sózler menen hazillesip qoyıwı da orınlı boladı.

Sabaq dawamında oqıtıwshı dawısınıń joqarı-tómenligi de áhmiyetli. Eger

oqıtıwshı sal nársege ashıwı kele berse, qopal, tez hám mensinbewshilik penen

sóylesse, baqırıp, hátteki musht menen stoldı ursa, sol jol menen balalardı qorqıtıp,

jaqsı tártip órnatıp alaman dese júda úlken qátege jol qoyǵan boladı. Bul túrdegi

talapshanlıq oqıtıwshınıń abırayın túsiredi, oqıwshılardıń pánge bolǵan mehrın

sóndiredi. Oqıtıwshı oqıwshinıń bılqastan qılǵan tártipsizligi ushın jazalawdı

múmkin bolǵansha azaytıwı kerekligin este tutıwı kerek. Jazalaw balalarda ǵazep

oyatadı, olar oqıtıwshınıń júykesine tiyiwge háreket qıladı. Bul háreketler

jaqsılıqqa alıp kelmeydi.

Ózin tuta bilgen, sawatlı, balalarǵa hesh waqıt baqırmastan áste-aqırın bir

qıylı doslıq ruwxında soyleytuǵın, ózi qoyǵan talaplardıń izbe-izlik penen

orınlanıwına erisiw ushın umtılatuǵın oqıtıwshınıń sabaǵında tártip barlıq waqıt

jaqsı boladı. Sabaqta tártiptiń jaman bolıwı, kóbinese, oqıtıwshınıń sabaqlardı alıp

barıwın bilmewinen kelip shıǵadı. Sonıń ushın oqıtıwshı sabaq processlerinde jol

qoyǵan qatelerın tabıwı, sabaqta qollanıw ushın qolaylı metodlardı izlewi kerek.

Eger sabaqta jaqsı dóretpe jaǵday jaratılǵan bolsa, ayırım oqıwshınıń tártibin

buzıwı kópshilik oqıwshılardıń ǵázebine ushıraydı. Máselen, balalar ózlerı

jaqtırıp qalǵan qosıqtı aytıp atırǵanına oqıwshılardan biri birden biletura yamasa

qosıqtı erte baslap júberedi, sózlerdi aljastıradı, yamasa áste atqaratuǵın jerde

baqırıp atqaradı. Oqıtıwshı bolsa xordı toqtatıwǵa, balalardıń dóretiwshilik ruwxın

buzıwǵa májbúr boladı.

_____________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka sabaǵı qanday shólkemlestiriledi?

2. Oqıwshı sabaqta ózin qanday tútıwı kerek?

193

§ 2. SABAQTÍ SHOLKEMLESTIRIWDE OQÍTÍWSHÍNÍŃ

SABAQQA TAYARLÍǴÍ

Sabaqta tártip ornatıw hám saqlawdıń kerekli shártlerınen biri - oqıtıwshınıń

sabaqlarǵa tereń tayarlıq kóriwi. Sabaqtıń nátiyjeli ótiwi, balalardıń jaqsı bilim

alıwı ushın oqıtıwshı sabaqta berilgen materiallardı júdá jaqsı bilıwi hám tereń

ózlestirip alıwı zárúr. Ol barlıq klaslarda úyreniletuǵın shıǵarmalar tekstin,

muzıkasın hám xor dawısların yaddan biliwi shárt. Qosıq atqarıwdı kórsetip

atırǵanda da balalar menen bul shıǵarmanı birge atqarıp atırǵanda oqıtıwshı

qıynalmay, qatesiz, ilajı bolǵansha notaǵa qaramastan qanday da sáz ásbabında

qosılıp turıwdı judá jaqsı bilgen bolıwı kerek. Bir qolı menen muzıkanı yamasa

xor partiturasın bilıwi hám ekinshi qolı menen bolsa balalardıń qosıq aytıwın

baqlap barıwı ushın olarǵa qaray dirijyorlıq ete biliwi kerek.

Atqarıp atırǵan shıǵarmalar haqqında ótkerilip atırǵan sáwbet hár tárepleme

oylap hám qızıqlı etip dúzilgen bolıwı zárúr. Oqıwshılarda muzıkaǵa mehir oyatıw

oqıtıwshınıń mektepte muzıka tıńlawdı qanday jolǵa qoyǵanlıǵına baylanıslı. Ol

sabaqqa tayarlanıp atırǵanda sol sabaqta muzıka sawatınan balalarǵa bermekshi

bolǵan bilim kólemin jaqsı seziw hám bul bilimlerdi balalarǵa jetkeriw metodın

hár tárepleme oylap kóriwi kerek.

Oqıtıwshı sabaqtıń muzıka sawatı bólegin basqa jumısları menen qalay

jaqsıraq baylanıstırıp oylab kóriwi, kórgizbeli qurallar, mısallar, testler, shınıǵıwlar

tańlaw, úyge berilip atırǵan tapsımanı anıqlawı kerek.

Oqıtıwshı qosıq haqqında ótkeriletuǵın sáwbetlerdiń temasın oylap shıǵıwı,

balalarǵa aytatuǵın eń kerekli máǵlıwmatlardı tańlap alıwı, qosıqtıń awızeki hám

muzıkalıq materialına tayanıp balalarǵa jáne qanday jańa bilimler beriwi

múmkinligi tuwralı tereń oylap kóriwi zárúr. Jáne oqıtıwshı qosıq úyretiw

metodikasına qaray qosıqtı úyreniw waqtında ayrıqsha dıqqat talap etetuǵın jerlerin

anıqlaydı, qosıqtı tezirek úyreniwge hám shıǵarmada ushırasatuǵın quramalı

jerlerin ámellep orınlawǵa járdem beretuǵın shınıǵıwlardı tańlap aladı.

194

Sabaqtı qızıqlı ótkeriw maqsetinde ádebiy shıǵarmalar, waqıyalar,

gúrrińlerden úzindiler, qosıqlar hám belgili suwretshilerdiń (xudojnikler)

reprodukciyalarınan paydalanıw jaqsı nátiyjeler beredi. Bulardıń barlıǵı muzıkanıń

emocional tásırin kúsheyttıredı hám balalardıń bilim aylanısın keńeyttiriwge

járdem beredi.

Sabaqtan shıǵıwǵa qaǵılǵan qońıraw balalarda shartli refleks tuwdıradı hám

bunda oqıtıwshınıń sózlerıne itibar bermeydi. Sonıń ushın úy tapsırmasın qońıraw

urılǵansha tınısh jaǵdayda, onı qanday orınlaw kerekligin tolıq túsindirgen

jaǵdayda beriwi kerek.

Eger de tapsırma kitaptan berilgen bolsa, onıń betlerin doskaǵa jazıp qoyıw

hám bunı balalar óz kúndelik dápterine jazıp alǵanın tekserip qoyıwı kerek.

Oqıwshılarǵa sabaqta berilgen temalarǵa hám shıǵarmalarǵa muzıka

oqıtıwshısınıń jeke múnásibeti de áhmiyetli. Shetten qaraǵanda tajiriybesi

bolmaǵan adamǵa oqıtıwshınıń miyneti qanday da zerikerli hám bir qıylı bolıp

seziledi. Ol jıldan bul jılǵa jáne sol tema, jáne sol qaǵıydalar, shıǵarmalar,

shınıǵıwlar úyrenilip atırǵanǵa uqsaydı, haqıyqatında bolsa bunday emes. Óz

kasibin súyetuǵın, oǵan dóretiwshi múnásibette bolatuǵın oqıtıwshı hár sapar

sabaǵı ushın qanday da bir jańalıq qosadı hám jumısında hesh qanday bir qıylılıq

sezbeydi. Áne sonda, oqıtıwshı hám oqıwshı arasında jaqsı baylanıs ornatıladı. Bul

bolsa oqıw procesine nátiyjeli tásırin tiygizedi.

Oqıtıwshı sabaq tezligin alıp barıwına júda asıǵıwı da, júda áste alıp barıwı

da duris emes. Sabaqtı janlı, emociyalı, ájayıp, pauzasız alıp barıwı kerek. Sabaq

passiv, uzaq múddet toqtalıwlar menen alıp barılsa, oqıtıwshı jáne ne islew

kerekligin oylap otıratuǵın bolsa, balalardıń dıqqatı bólinip, sabaq nátiyjesiz bolıp

qaladı. Yamasa sabaq tez tempte alıp barılsa, balalardıń dıqqatı zorıǵadı, mıyı

sharshaydı hám jáne sabaqta nátiyje bolmaydı.

Ayırım jǵdayda bul oqıtıwshınıń ózinede baylanıslı boladı: eger ol ómirde

erinshek, awzınan gapi túsip ketetuǵın bolsa yamasa asıǵıs bolsa da sabaǵı

jıynaqsız, júzeki qanday da zerigerli hám «suwıq» jaǵdayda ótedi. Sonıń ushın

195

oqıtıwshı bárhama ózindegi kemshiliklerin joǵaltıp, sabaqlardı duris alıp barıw

metodların iyelew ústinde úzluksiz júmıs alıp barıwı kerek.

____________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Oqıtıwshınıń úyretilip atırǵan shıǵarma haqqındaǵı sáwbeti qalay ótkeriledi.

2. Oqıtıwshınıń temalarǵa jeke múnásibeti qanday boladı?

§3. MUZÍKA SABAQLARÍNÍŃ DÚZILISI

Muzıka sabaqınıń dúzilisi bir qansha ózine tán ózgesheliklerge iye. Onıń

tiykarǵı ózgesheligi bir sabaqtıń ózine muzıka táliminıń úsh erkin jumısı: jámáát

bolıp qosıq atqarıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdı birlestiriw zárúrligi

menen ózgeshe. Oqıtıwshı bul júmıstı bir-birine qarama-qarshı qóyıw múmkin

emesligin, kerisinshe sabaqta olardı bir-biri menen baylanıstırıp alıp barıw

zárúrligin bilıwi kerek.

Sabaqtıń tiykarǵı jumısı jámáát bolıp qosıq atqarıw bolıp esaplanadı. Muzıka

sawatı hám muzıka tıńlaw járdemshi júmıs sıpatında áhmiyetli. Bul eki jumıs túri

qosıqtıń sawatlı, túsinip aytılıwına, tásırli bolıwına járdem beriwi kerek.

Sabaqtıń tiykarǵı bólegi qosıq úyreniw hám vokal-xor shınıǵıwların atqarıw

boladı. Sonıń ushın buǵan sabaq saatınıń kóbirek bólegi (15-20 minut) ajıratıladı.

Muzıka sawatın úyreniwden tiykarǵı maqset-balalardıń nota jazıwın túsiniwı,

notaǵa qaray qosıq aytıwǵa úyretiw. Muzıka sawatın úyreniw júzeki bolmawı

ushın oǵan tiyisli barlıq maǵlıwmatlardı jámáát bolıp atqarıw hám muzıka tıńlaw

materialları tiykarında, yaǵnıy muzıkanı úyreniw yamasa muzıka shıǵarmasın

kórsetiw procesinde beriwge úmtılıwı kerek.

Muzıka túsinigi balalarda muzıkaǵa muhabbat oyatadı, olardıń muzıkaǵa

bolǵan talantı, emociyasın ósıredı hám qosıqtı kórkem, tásırli, mazmunlı aytıwǵa

járdem beredi. Demek, muzıka táliminde barlıq muzıkalıq júmıslardıń maqset hám

mazmunı sabaqtıń dúzilisin belgileydi.

196

Muzıka tıńlaw, qosıq atqarıw hám muzıka sawatı sabaqları sabaqtıń erkin

bólegi emes, bálkim sabaq temasın ashıp beriwshi muzıka júmısları sıpatında qabıl

etiledi. Sonday-aq, sabaq temasınıń qızıqlı bolıwı hám tálim nátiyjeligin asırıw

maqsetinde ayaq oyın hám muzıkalı-ritmikalıq háreketler, qol shappatlaw hám

balalar sáz ásbaplarında muzıkaǵa qosılıw, muzıka dóretiwshiligi sıyaqlı jańa

muzıkalıq tárbiya júmısları qollanıladı.

Sabaqlarda qollanılatuǵın barlıq muzıka tárbiya jumısları sabaq temasınıń

ajıralmas bólegi hám logikalıq jaqtan ajıralmas bólegi sıpatında boysınadı.

Muzıka sabaǵı baǵdarlaması kólemi biraz úlken bólıwına qaramay, oǵan

háptesine bir saat waqıt ajıratılǵan. Shınında da, oqıw materialların tolıq úyreniw

ushın bul waqıt jeterli emes. Soǵan qaramay oqıtıwshı sabaqtı duris

shólkemlestiriwi kerek. Oqıwshılardıń sabaqta alatuǵın bilimlerı jaqsı ózlestirilgen

hám bekkem esley alatuǵın bolıwı kerek. Sebebi úyrenilgen tema hám shıǵarmalar

bir hápte ishinde balalar yadınan kóterilıwi múmkin. Muzıka sabaǵınıń ózine tán

bolǵan ózgesheligi, oqıw materialların tiykarınan klassta ózlestirilıwin talap etedi.

Barlıq bilim hám kónlikpeler jaqsı ózlestirilmegeninshe tazasına materiyalǵa ótıw

múmkin emes.

Oqıw rejesi boyınsha muzıka sabaǵına ajıratılǵan az waqıt - sabaqtıń

dúziliwine tásır etiwshi ekinshi ózgesheligi bolıp, sabaqtıń barlıq júmısların bir-

birine baylanıstırıp alıp barıwdı talap etedi. Bulardı jaqsı orınlaw oqıtıwshınıń

sheberligine, muzıka sabaǵın duris rejelestire alıwǵa, sabaqtıń hár minutınan

maqsetli paydalana alıwına baylanıslı boladı. Muzıka sabaǵınıń dúziliwi hár qıylı

bolıwı oqıwshılardıń jasına, olardıń muzıka qábiletine, muzıka sabaǵınıń maqseti

hám mazmunına baylanıslı boladı.

Birinshi hám ekinshi klass oqıwshıları ruwxıy jaqtan dıqqatın bir jerde

uzaq uslap tura almaydı. Sonıń ushın oqıtıwshı sabaqtıń qızıqlı ótıwi, balalar

dıqqatın hár túrli muzıkalıq tapsırmalarına kóshirip túrıwı zárúr. Máselen, sabaqtı

dáslepki qosıqtı atqarıwdan baslawı múmkin. Sóńın ala oqıtıwshı taza qosıqtı

atqarıp, ol haqqında sáwbet ótkeredi hám de shıǵarmanı úyretiwge kirisedi.

Birinshi kúplet úyrenip bolǵannan keyin, oqıtıwshı jańa temanı túsindiriwge ótedi

197

yamasa muzıka sawatınan aldınǵı temalardı tákirarlaydı, keyin jańa qosıqtı

úyretiwdi dawam ettıredı. Eger birinshi kupletti eslep qalıw ańsat bolsa, qosıqtıń

ekinshi kúpleti hám uyretiledi. Soń balalarǵa qosıq atqarıwdan dem berip,

balalardan jeke-jeke sorap shıǵadı hám keyin basqa tárbiya júmısı túrine ótedi.

Sabaqtı dáslep úyrenilgen qosıqtı tákirarlaw menen tamam etiwi múmkin.

Birinshi hám ekinshi klasslarda sabaqlar quramalı keshedi. Oqıtıwshı

sabaqqa kiretuǵın klass oqıwshılarınıń muzıkalıq psixologiyasın bilıwi, olardı

sabaqlar dawamında sezgirlik penen baqlap barıw kerek.

Muzıkalıq tárbiya jumıs túrlerınen birewine sabaqta mine sonsha waqıt

ajıratıladı dep anıq aytıw qıyın. Bul nárse oqıtıwshınıń ózine, onıń metodına,

balaların pánge qızıqtıra alıwına, sonıń menen birge sabaqtıń mazmunına hám

balalardıń múnásebetine baylanıslı boladı. Sabaqtı rejelestirip atırǵan jumıs túrleri

boyınsha tańlanǵan materiallardıń ańsat hám quramalılıǵın esapqa alıp, sabaqtıń

hár bir bólegine shamalap qansha waqıt ketıwin ajıratıwı kerek.

Eki klasta da sabaqtıń 25-30 minutı jámáát bolıp qosıq atqarıwǵa ajıratıladı.

Bul klassta qosıq úyretiw ústinde júmıs alıp barılıp atırǵanında oqıtıwshı oyın

elementlerınen, ritmikalıq háreketlerden, ańsat ayaq-oyınlardan, xorovodlardan

balalar jaqsı kórgeni ushın paydalanıwı múmkin. Balalar kishi-kishi shıǵarmalardı

zor qalew menen atqaradı hám tıńlaydı.

Bul klaslarda eń qıyını muzıka sawatın úyretiw, balalardıń muzıkalıq úqıbın

ósiriw hám nota jazıwların úyreniw maqsetinde balalarǵa eń zor elementar

maǵlıwmatlardı beriwi kerek. Muzıka tıńlaǵannan keyin de muzıka sawatı

bólegine shamalap 8-10 minut waqıt ajıratıladı.

Úshinshi hám tórtinshi klaslarda balalardıń dıqqatı biraz bir jerde

toplanǵan boladı. Bul jastaǵı oqıwshılardıń oqıw jumısları procesinde ózindegi

minez-qulıqtı hám jumısın ózi tárepinen sáykeslestiriw qábileti rawajlanadı, sanalı

túrde bir pikirge kela alıw qábileti, óz jumısın ózi shólkemlestiriwge hám bilim

alıw procesinde bolǵan qızıǵıwınıń asıwına járdem beredi.

Úshinshi hám tórtinshi klaslarda sabaqtıń kóbirek bólegin bir tapsırma

ústinde islewge ajıratıw múmkin. Buǵan taza qosıqtı úyreniw yamasa

198

kompozitordıń dóretiwshiligi haqqında sáwbet ótkeriw menen birge onıń

shıǵarmaların da kórsetıw yamasa muzıka sawatınan jazba jumıs ótkeriw hám sol

sıyaqlı júmıslar kiredi. Bul klaslarda muzıka sawatı bólegin úyreniw ushın waqıt

bir neshe yaǵnıy on minutǵa shekem kóbeyedi. Sabaqtıń tiykarı bólegi bolǵan

jámáát bolıp atqarıwǵa shamalap 20-25 minut waqıt ajıratıladı.

Besinshi – altınshı klaslarda muzıka sabaǵın ótkeriw óqıwshılardıń jas

ózgesheliklerine qaray oqıtıwshı ushın biraz quramalı boladı. 11-12 jasqa bala

organizmi kúshli rawajlana baslaydı, balalıqtan óspirimlikke ótıw jasında balalar

júda aktivlesedi, kúsh quwatı qaynap tasadı. Bul jastaǵı balalar dawısı aktiv

rawajlana baslaydı, jarqın hám jańǵırıp shıǵadı, tembrge qaray diskantlar, altlar

anıqlanadı. Sonıń ushın oqıtıwshı qızıqlı repertuar tańlaw menen balalardıń muzıka

pánine qızıqtırıwı, muzıka kórkem ónerine háwes oyatıwdı hám sol arqalı balalar

dawısınıń jaqsı, mazmunlı jańlawına erisiwi kerek.

Eger baslawısh klaslarda muzıka sabaqların qánige oqıtıwshı alıp barmaǵan

bolsa, dástúrdiń ózlestirilıwi kóbinese bir tárepleme, ol tiykarınan, qosıq úyreniw

menen sheklengen. Demek, balalardıń bilim dárejesi hám muzıkalıq kónlikpeleri

izde qaladı. Bunıń nátiyjesinde balalar besinshi klass baǵdarlamasın ózlestiriwge

qıynaladı. Bunday jaǵdayda oqıtıwshı baslawısh klass oqıw materiallarınıń eń

tiykarǵı hám zárúr bóleklerin oqıw jılınıń birinshi yarımında tezlestirip oqıtıw

metodları menen ótip alip, soń besinshi klass materialların ótıwdi baslaydı.

Besinshi hám altınshı klasslarda sabaqqa waqıttı bólistiriw shamalap

tórtinshi klasslarda ǵana uqsas boladı: Jámáát bolıp qosıq atqarıwǵa 20-25 minut

muzıka sawatı hám muzıka tıńlawǵa 15-20 minut waqıt ajıratıladı.

Oqıwshılardıń ósip-úlkeyip barıwı, dıqqatların bir noqatqa jiynay alıwı,

yadınıń, pikirlew qábiletiniń hám sanasın ósiwi sabaqtı jumıslarǵa bólistirmey,

tolıq ótıwge imkaniyat beredi. Jáne bir sabaqtıń barlıǵın muzıka tıńlawǵa

baǵıshlaw múmkin. Bir bólimge tolıq bir sabaqtıń ajıratılıwı balalar bilimin

tereńlestiriwge hám keńeytiwge múmkinshilik beredi.

Máselen, oqıwshılardı orkestr janrı menen tanıstırǵanda bir yamasa bir neshe

orkestr túrleri atqarıwında shıǵarmalardı keltiriw, yamasa bir kompozitordıń

199

dóretiwshiligi menen tanıstırıw múmkin. Bunday sabaqlar sáwbetli koncertke

uqsaydı hám balalardı quwandıradı.

Muzıka sawatın úyreniwge pútkil bir sabaqtı ajıratıw nadúris boladı. Sebebi,

bunday sabaq balalarǵa qızıqsız hám zerigerli boladı.

Jetinshi klasta balalarǵa muzıka tálimin beriw tamam boladı, bunda

balalarda muzıkalıq-estetikalıq kóz qaras payda boladı, muzıka janrların túsiniwi,

kompozitorlar haqqında pikirlese alıwı, nota jazıwların erkin oqıy alatuǵın hám

notaǵa qaray qosıq atqara alatuǵın bolıwı kerek. Jetinshi klasta baslawısh hám

joqarı (5-6 klass) klaslarda alǵan bilim hám kónlikpeleri anıqlanadı hám

tereńlestiriledi.

12-13 jaslı balalardıń ózine tán jas ózgesheliklerine iye bolıwı muzıka

oqıtıwshısına biraz qıyınshılıq tuwdıradı. Bul jastaǵı ul balalar dawısında mutaciya

baslanadı. Mutaciya balalar úlkeyip atırǵan óspirimlik dawirinde dawıs ózgerisi

yáǵnıy dawıstıń názik bolıwı. Mutaciya dáwiri, ádette, balalardıń 12-13 jasınan

baslap, 16-17 jasqa shekem, bazıda onnan da kóp jasqa shekem de dawam etiwi

múmkin. Bunday dawirde balalar dawısı artıqsha atqarıwǵa kúshi jetpeydi hám

dıqqatlı, abaylap qatnasta bolıwdı talap etedi.

Klastaǵı balalardıń bir bólegi tolıq qosıq aytpaydı, yamasa aytsa da

oqıtıwshınıń baqlawı astında abaylap atqaradı. Sonday-aq, klasta balalıq dawısı

menen qosıq aytıwdı sheklegen jaǵdayda dawam ettirip atırǵan, mutaciya belgilerı

ele kórinbegen balalar da bar boladı.

Qız balalarda mutaciya ańsat, jaman illetsiz ótedi, biraq, solarǵa qaramay,

qızlardıń dawısın, da baqlap asıraw kerek. Balalar dawısındaǵı sol ózgerisler

sebepli qosıq ayttırıw wazıypası kemeyttiriledi. Soǵan jarasa bul klasta jámáát

bolıp atqarıwǵa az waqıt 10-15 minut ajıratılıp, qalǵan waqıttı bolsa muzıka tıńlaw

hám muzıka sawatına, tiykarınan notaǵa qaray qosıq aytıwǵa ketedi. Notaǵa qaray

qosıq atqarıwǵa aldınǵı báplarda tóqtalıp ótken edik.

Jetinshi klass balalarında muzıkaǵa, muzıka ádebiyatın úyreniwge qızıǵıw

aktivlesedi. Sonı esapqa alıp, sabaqlardıń kóp bólegin tolıǵı menen

200

kompozitorlardıń ómiri hám dóretiwshiligin, muzıka janrların úyreniwge

ajıratıwǵa boladı.

Bul klassta parallel, eki dawıslı qosıq aytıwǵa erisiw oqıtıwshınıń aldına

qoyılǵan tiykarǵı maqseti bolıp, jetinshi klassta muzıka oqıtıwshısına beriletuǵın

metodikalıq kórsetpe oqıtıwshı jámáát bolıp qosıq aytıwdı basqa jumıslar menen

izbe iz alıp barıwı hám sol menen birge sabaqtıń sıpatın túsirmew hám onı qızıqlı

etip ótkeriwi maqsetke muwapıq boladı.

Bul klaslardaǵı sabaqlardıń dúzilisi kóp tarepten klastıń tárkibine baylanıslı

boladı. Bázı klaslarda oqıwshılardıń kópshiligi qızlar boladı yamasa ayırım

klaslarda mutaciyası baslanbaǵan ul balalar ulıwma bolmaydı. Bunday jaǵdayda

sabaq dúzilisin dáslepki klasslardan-aq dúziw hám xor kónlikpelerin ósiriw ústinde

nátiyjeli jumıs alıp barıw zárúr. Sabaqlardı dúziw metodı tuwrı tańlanǵanda ǵana

hám balalardıń jas ózgesheligin esapqa alınǵanda ǵana jaqsı nátiyjelerge erisiledi.

Oqıtıwshınıń óz abırayına iye bolıwı úlken áhmiyetke iye. Muzıka sabaǵına

kiretuǵın barlıq klaslarda oqıwshılar óz oqıtıwshılarına kritikalıq kóz benen

qaraydı.

Bazı oqıtıwshılardı bilimi hám jaqsı sıpatları ushın hurmet etse, basqaların

sol ózgeshelikleri ushın húrmet etpeydi. Muzıka oqıtıwshısı saz ásbabın jaqsı hám

jaǵımlı atqarsa, muzıka janrları hám kompozitorları haqqındaǵı derekleri menen

balalarǵa maǵlıwmatlar berse, qırıq bes minutlıq sabaqta ózinıń oqıtıwshılıq rolin

ájayıp etip atqarsa, bunday oqıtıwshı-balalardıń húrmetine miyasar boladı.

________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Sabaqlardıń dúzilıwin, klaslar ortasındaǵı ayırmashılıǵın aytıp beriń.

2.Jetinshi klasta muzıka sabaqlarında kóbirek nege itibar beriledi?

201

§4. MUZÍKA SABAQLARÍNÍŃ TIPLERI

Oqıtıwshı muzıka sabaǵın dúziwde sabaqlardıń mazmunın hár qıylı etip alıp

barıwı ǵana emes, balkim onıń dúzilısin de hár qıylı túrde alıp barıwı kerek. Sabaq

bir qálipte qatıp qalmawı kerek, oqıtıwshı óz júmısına jantasıp, muzıka sabaqların

ótkeriwdiń jańa formaları hám metodların izlewi kerek. Házirgi waqıtta muzıka

sabaqların tómendegi tiplerge bóliniwi múmkin.

1. Aralas.

2. Jańa materiallar ústinde islew

3. Ótilgen temalardı qaytalaw

4. Temalı

Sabaqtıń tipi onıń maqseti, mazmunı, dúzilıwi menen belgilenedi. Tómende

sabaq tiplerıne tóqtalıp ótemiz.

Aralas tipindegi sabaq muzıka táliminıń tiykarǵı úsh jumısın: jámáát bolıp

qosıq aytıw, muzıka tıńlaw hám muzıka sawatın óz ishine aladı. Ol sonıń ushın

aralas dep atalıp, bul tiptegi sabaqta jańa material ótıwden tısqarı, ótilgen sabaqlar

tákirarlanadı.

Sabaqta túsındiriletuǵın material quramalı bolsa, onı bekkemlew hám

tákirarlawdı balalardı zórıqtırmay, olarǵa dem beretuǵın etip dúziw kerek. Eger

jańa material awır bolmasa, onı kóbirek beriwge boladı, qaytalaw waqtında bolsa,

tek quramalı jerleri ústinde toqtalıwı zárúr. Muzıka sabaǵında bir-biri menen

baylanıstırıp hám wazıypası tárepten duris bólistirip alıp barılatuǵın ush bólim bar

ekenligin umıtpaw kerek. Sonıń ushın bir jumıs bóyınsha jańa material ótilse,

qalǵan júmıslar bóyısha qaytalaw usınıladı. Máselen, eger jańa qosıq úyrenilip

atırǵan bolsa, muzıka sawatı boyınsha ótilgenlerdi tákirarlaw kerek. Eger de,

sabaqta dáslepki sabaqlarda úyrenilgen qosıq ustindegi júmıs dawam ettirilse,

oqıtıwshı muzıka sawatı bóliminde jańa temanı ótıwi múmkin.

Ádette, muzıka tıńlawdan lázzetleniwshi jumıs sıpatında paydalanıladı. Eger

sabaq jańa awır materialları menen tólǵan bolsa, muzıka tıńlawda balalarǵa dem

beriw maqsetinde olarǵa belgili bolǵan shıǵarmalardı tákirarlaw maqsetke

202

muwapıq boladı. Sabaqta jeńil material berilse, jańa muzıka shıǵarmasın kórsetıw

múmkin.

Sabaqta qaysı jumıs túrin dáslep ótıw kerek, degen mashqala da bar. Bul

nárse kóp sebeplerge baylanıslı da dúziliwi bir qıylı, aralas tiptegi sabaqlarda

variantlar kóp bolıwı múmkin, biraq aralas tiptegi muzıka sabaqlarınıń dúzilıwi

ushın xarakterli bolǵan bazı ulıwmalıq principleri tómendegishe belgilenedı:

1. Sabaqtıń birinshi yarımı eń nátiyjeli boladı, sebebi balalar da sharshamaǵan

hám dıqqatı bir jerge tóplaǵan bóladı. Sonıń ushın sabaqtı rejelestiriwde qaysı

jumısqa tiyisliligine qaramay jańa hám quramalı materialdı sabaqtıń birinshi

yarımında beriw kerek.

2. Sabaqta sharshaw hám zerigiwdi dem beriw menen, quramalı materialnı

jeńiliregi menen, aqılıy miynetti ámeliy sabaqlar menen, qosıq aytıwdı basqa jumıs

hám sheberlik penen almastırıp turıw kerek.

3. Sabaqqa qosıq aytıw, muzıka sawatı, muzıka tıńlawdı kiritıw kerek.

Baslawısh klaslarda bazı jaǵdaylarda muzıka sawatı yamasa muzıka tıńlawdı

kiritpese de bóladı. Biraq barlıq klaslarda jámáát bolıp qosıq atqarıw jumısı bolıwı

shárt.

4. Sabaq procesindegi tiykarǵı jumıs jámáát bolıp qosıq aytıw.

5. Ilaji barınsha sabaqtı qosıq aytıwdan baslaw kerek. Sebebi, bul jaǵday

balalardı jaqsı shólkemlestirip, ruwxın kóteredi.

6. Notaǵa qaray qosıq aytıw da muzıka úqıbın ósiriwshi shınıǵıwlar ushın hár

bir sabaqta 8-10 minut waqıt ajıratılıwı kerek.

7. Muzıka tıńlaw hám qosıqlardı tákirarlaw sabaǵı sońında ótkeriledi.

8. Hár bir sabaqta ótilgen jańa tema tákirarlanıwı hám bekkemleniwi zárúr.

Sol princip tiykarında sabaq dúziliwin tómende eń kóp paydalanılatuǵın sxema

bóyınsha dúziw múmkin:

a) jámáát bolıp qosıq atqarıw;

b) Muzıka sawatı (jańa tema hám notaǵa qaray qosıq aytıw);

v) qosıq atqarıwdı dawam ettiriw;

g) Muzıka tıńlaw (jańa shıǵarma);

203

d) dáslepki sabaqlarda úyrenilgen qosıqlardı qaytalaw;

yamasa:

a) qosıq atqarıw;

b) jańa qosıqtı úyreniw;

v) Muzıka sawatı (tákirarlaw) muzıka uqıbın óstiriwshi shınıǵıwlar, ámeliy

tapsırmalar, notaǵa qaray qosıq aytıw;

g) úyrenilgen qosıqtı tákirarlaw;

d) Muzıka tıńlaw (jańa shıǵarma).

Jańa materiallar ústinde islew sabaǵında oqıtıwshı barlıq júmıslar

boyınsha jańa tema hám shıǵarmalar ústinde júmıs alıp baradı.

Bunday sabaqlardı ótkeriwde oqıtıwshınıń balalarǵa beretuǵın jańa

túsiniklerınıń kólemi kóp bólmawı kerek. Sabaqta úshew ara júmıstıń bolıwı

balalardı zorıqtırmastan ańsatlıq penen oqıwına múmkinshilik tuwdıradı. Bunday

waqıtta sabaqta baqlanǵan belgili maqset bolıwı júdá jaqsı, bul bolsa sabaqtıń

barlıq jumısların bir-biri menen baylanıstırıp barıwǵa múmkinshilik jaratıp beredi.

Máselen, birinshi klastaǵı birinshi sabaqlardan biri muzıkadaǵı registrlardı

úyreniwge baǵıshlanadı. Biraz qosıq atqarǵannan soń oqıtıwshı balalarǵa sesler

joqarı-tómenligi tárepinen hár qıylı joqarı, tómen, órtasha bolıwın túsindıredı.

Muzıka tıńlawdan alınǵan jarqın kontrast mısallar tiykarında balalarda ses

joqarılıǵı haqqındaǵı túsinik bekkemlenedi hám anıqlanadı. Sońın ala oqıtıwshı

jańa shıǵarmanı úyreniw processınde onıń muzıkasın hár qıylı registrde shertedi

hám balalarǵa bul qosıqtı qús, pillerden, eger olar qosıq aytıwdı bilse qanday sesler

shıǵıwın yadına túsiriw, pikirlep kóriń deydi. Demek, bunda sabaq dúzilisin

talqılap, onıń úsh boliminen quralǵanlıǵın kóriw múmkin. Sabaqtıń úsh bólegi bir-

biri menen bekkem baylanısqanlıǵın hám olardıń bir maqsetke qaratılǵanlıǵı

(registrler) sebepli bunday sabaq jańa meteriallar menen tólǵan bolsa da balalarǵa

awırlıq etilmeydi.

Ótilgen tema hám shıǵarmalardı qaytalaw sabaǵı de úsh muzıkalıq

júmıstı óz ishine aladı. Ol tolıq jaǵdayda ótilgen oqıw materialların tákirarlaw hám

204

bekkemlewge baǵıshlanadı. Ádette, tákirarlaw sabaǵı sherek sońında hám oqıw

jılınıń sońında bir neshe ret ótkeriledi.

Eger, tákirarlaw sabaqları sherek sońında ótkerilse, onda barlıq bólim

materialın: jámáát bolıp qosıq aytıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdı óz ishine

aladı.

Oqıw jılınıń sońındaǵı tákirarlaw sabaqları eki yamasa hátteki bir boleginen

quralǵan bolıwı múmkin. Máselen, sabaqlardan birin tek jámáát bolıp qosıq

atqarıwǵa, ekinshisin muzıka sawatı hám muzıka tıńlawǵa arnalǵan bolıwı

múmkin, yamasa birinshi sabaq óz ishine jámáát bolıp qosıq aytıwdı hám muzıka

sawatın, ekinshi sabaq bolsa jámáát bolıp qosıq aytıw hám muzıka tıńlawdı alıwı

múmkin. Sabaqtı shólkemlestiriwde materiallardı oylap tańlap, ótilgen temalardıń

eń tiykarǵısı hám zárúrlerı tákirarlanbay qalmawı zárúr. Yaǵnıy qaytalaw waqtında

balalarǵa jańa faktler hám maǵlıwmatlardı beriw menen olardıń bilimlerın

tereńlestiriwge hám keńeytiwge háreket etiw kerek. Sonday etilgende ǵana

tákirarlaw sabaqları janlı hám qızıqlı boladı. Tákirarlaw sabaqların da aralas tiptegi

sabaqlardıń rejesın dúziwde oqıtıwshı sabaqtıń barlıq muzıkalıq jumısların

birlestirip, jeke maqsetke qaratıwı, balalardıń jası hám muzıka qábiletlerın esapqa

alıwı shart. Baqlaw jumısları hám tákirarlaw sabaqları quramına kiredi. Bunda bir

sabaqtı baslanıwınan sońına shekem baqlaw sabaǵı etiwi shárt emes. Sabaq rejesi

ádettegishe dúziledi, tek sabaqtıń 10-15 minutı muzıka sawatınan baqlaw júmısını

orınlawǵa ajıratıw múmkin. Sonday-aq, hár sherek sońında hám jıl juwmaǵında

tolıq bir sabaqtı baqlaw jumısları sabaǵına ajıratadı. Baqlaw jumısı awızeki hám

jazba túrde, jazba túrdegi ritmikalıq yamasa oqıw jazba jumısı, nota mısalındaǵı

ólshemdi anıqlaw, mısaldaǵı takt sızıǵın jaylastırırıw, bir sesten intervallar dúziw

sıyaqlı bolıwı múmkin. Barlıq jumıs túrlerı boyınsha test baqlawı ótkerse de

boladı. Bunda juwaplar variantın úshewlik yamasa tórtlik etip dúziw kerek.

Sorawlar sanı bolsa baslanıwda onlıq, on ekilik, on altılıq, sońın jigirma hám

otızlıq etip dúziw múmkin. Dúzilgen sorawlar oqıw dástúrine tiykarınan ápiwayı

hám biraz quramalı, balalardıń jasına hám klastıń muzıkalıq bilimi dárejesine

muwapıq kelıwi kerek.

205

Temalı sabaqta belgili tiykarǵı bir tema tańlap alınadı da, barlıq muzıkalıq

jumıslar boyınsha materiallar sol tema átirapında alıp barıladı. Bunda sabaqtıń

teması hár qıylı bolıwı, yaǵnıy ádebiy-muzıkalıq, tariyxıy, zamanagóy hám

basqasha bolıwı kerek. Máselen, sabaqlar Abu Ali Ibn Sınoǵa, Alisher Nawayıǵa,

Abu Nasr Farabiyǵa, folklor qosıqlarına, hayal-qızlar bayramına, eslew kúnine

hám basqalarǵa baǵıshlanǵan bolıwı múmkin. Oqıtıwshı bunday sabaqlardı

balalardıń qálewin qozǵatıwshı túrde hár qıylı dalillerge tiykarlanıp hám qızıqlı

etip rejelestiriwi kerek. Balalar temalı sabaqlardı súyedi, onı zor qızıǵıw hám

hawes menen túsinedi.

Jıl dawamında temanı sabaqlardı bes-altı retke shekem ótkeriwge boladı. Bul

túrdegi sabaqlar joqarı klaslarda kóbirek nátiyje beredi, sebebi bul klasslarda

ótkerilgen sabaqlarǵa sabaq teması boyınsha ózbetinshe tayarlanıp shıǵa alatuǵın

oqıwshılardı shaqırıw hám bul sabaqlarda sáz ásbaplarında shertiw yamasa vokal

shıǵarmaların atqarıw múmkin.

Eger oqıtıwshı óz júmısında muzıka sabaǵınıń túrli tiplerınen paydalanıp

júmıs islew olardı ótkeriw metodikasın iyelese, sabaqlar bir qıylı bolıp, zerigerli

bolıp ótpeydi, sabaqlardıń dúziliwi hám mazmunı hár qıylı bolǵanlıǵı ushın jaqsı

nátiyjelerge erisedi.

________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka sabaǵı ne ushın aralas sabaq túrine kiredi?

2. Bir saatlıq sabaq dizbegin waqıtlar bólistiriwi boyınsha aytıp beriń.

§5. MUZÍKA SABAQLARÍNDA PEDAGOGIKALÍQ

TEXNOLOGIYALARDAN PAYDALANÍW

Muzıka tálimi de belgili shólkemlestiriwshi formalarda ámelge asırıladı, biz

olardı sabaq ótıw, ekskursiya, ámeliy hám labaratoriya sabaqları, lekciya, seminar,

diktant, baqlaw testi hám basqalar túrinde túsinemiz. Topar usılında hám jeke

206

tártipte oqıtıw tariyxıy payda bolǵan hám rawajlanbaqta. Hár qanday jaǵdayda da

oqıtıwshı oqıwshılarǵa bilim beredi, onıń ózlestirilıwi procesinde basshılıq etedi,

oqıwshılardıń háreketlerın tekserip baqlap baradı.

Bilimlendiriwdiń zamanagóy sharayatlarına dástúriy metodların

qáliplestiriwge hám jańa metodlardı izlep tabıwǵa talap oǵada kushli. Mektep

sabaqları oqıw procesine aldınǵı pedagogikalıq texnologiyalar, sabaq ótıwdıń

dástúriy emes metodları, interaktiv metodların usınıw jaqsı nátiyje beredi hám

waqıt tejeledi.

Pedagogikalıq texnologiya – bul bilim beriw formaların optimallastırıw

maqsetinde texnikalıq qurallar, insan bilimin hám de olardıń ózara tásırin, sociallıq

túrmısın esapqa alıp oqıtıw hám bilim ózlestiriwdıń barlıq processlerin anıqlaw,

jaratıw hám qóllanıwdıń sistemalı metodı.

Pedagogikalıq texnologiya bir neshe túrlerge boliniwi múmkin:

- Ulıwmapedagogikalıq texnologiya;

- Jeke predmetli texnologiya (Máselen, muzıkanı oqıtıw texnologiyası);

- aymaqlıq pedagogikalıq texnologiya.

Pedagogikalıq texnologiya – bul processler, qurallar, metodlar kompleksınen

quralǵan bolıp,ol oqıwshılarda aldınnan belgilengen shaxs sıpatların qáliplestiriw

ushın pedagogikalıq tásir etıwdi maqsetke muwapıq túrde ámelge asıradı.

Muzıka mádeniyatı sabaǵın ótıwdıń zamanagóy pedagogikalıq usıllarına

tiyisli kóplegen qóllanbalar bar. Bunday usıllardı aldınǵı muzıka muǵallimlerinıń

ózlerı oylap tapqan hám olar jaqsı nátiyje beredi. Sonday-aq, “tema qanday bayan

etilgende onıń neshe payızı oqıwshı esinde saqlanadı, ol tárepinen ózlestiriledi?”

degen tabiyiy sorawǵa juwap tabıw maqsetinde ótkeriletuǵın tajiriybe juwmaǵı

“ańlaw piramidası” degen atamanı aladı. Oǵan qaray tema bayanı:

- tek esitkende onıń 10 – 20 payızı;

- esitse de temaǵa say kórgizbeli materiallar menen tanıssa, onıń 30 -50

payızı;

207

- esitse, atqarsa, shertse, ritmikalıq háreketler islese, temanı doslarına sóylep

berse, túsindirse, olar menen qosıq haqqında sáwbette hám qatnasıqta bolsa, debat

ótkerse, temanıń 60 – 90 payızı yadta qaladı, ózlestıriledı.

Oqıwshı tema haqqında dosları, múǵallimi menen ózi sáwbetke kirisiwi,

ámeliy sabaqların túsindirip bere alıwı kerek. Áne, sonda alınǵan bilim bekkem

boladı. Hár qıylı usıllardı úyrenip, salıstırıp, kásiplesler menen pikirlesip, hár bir

ustaz óz usılın jarata aladı. Baǵdarlama hám sabaqlıqlardı ámeliyatqa usınıwshı

muǵallimlerdiń bilimlerı tómen, kasiplik sheberligi tómenirek bolsa, sabaqlıqlar

ilimiy metodikalıq tárepten tereń bolsa da, olar bunday oqıtıwshı qolında

“sayramaydı”, tilsiz, jansız qaǵaz bolıp qala beredi hám muzıka sabaqlıqlarına

“shıǵarmalardı úyreniwde qıyınshılıq bolıp atır” degen tamǵanı, ásirese, solar

basadı.

Jana pedagigikalıq texnologiyada tómendegi usıllardan muzıka sabaqlarında zárúrli

hám óz órnında paydalanıw usınıladı:

Ózbetinshe islew – belgili temalar toplamı tamam bolǵannan keyin olardı bir

sistemaǵa salıw, bekkemlew maqsetinde oqıwshılarǵa ózbetinshe ámeliy jumıs,

muzıka jumısı menen shuǵıllanıw, sabaqlıq, muzıka sawatı menen islew

kónlıkpelerın payda etiwden turadı.

Oqıwshılardıń júp-júp bolıp, sáwbetlesiwi. Qanday da shıǵarmaǵa tiyisli

máseleni ámelge asırıwda qollanıladı.

Oqıwshılardı toparlarǵa bólip islew arqalı úyretiw. Buǵan klastaǵı

balalardı bes – altı baladan quralǵan kishi, aktiv toparlarǵa ajıratıladı.

Rolli oyınlar. Muzıkalıq shıǵarma temasına say jaǵdaydı saxnalastırıw,

rollerge bólip atqarıw.

Muzıkalı diktantlar. Muzıkalıq jumıs túrleri boyınsha oqıwshı bilimin

bahalawdıń kúndelik baqlaw formalarınan biri esaplanadı.

Tańlawlar. Belgili bir muzıkalıq temalar toparı boyınsha alınǵan bilimlerdi,

kónlıkpelerdi tekseriw, bahalaw maqset etip qoyıladı.

208

Konferenciyalar. Hár sherekte ótkeriliwi múmkin, olardı aralıq baqlawdıń

bir túri dep qaralsa bóladı. Bunda óqıwshılar ózlerı muzıka páninen óz-betinshe

jazǵan jumısların klasqa lekciya formasında yamasa bayanat formasında úsınadı.

“Aqılıy hújım”. Tańlanǵan bir muzıkalı másele boyınsha oqıwshılardı

ózara sáwbetke, sol másele boyınsha dóretiwshi jumıs alıp barıwǵa shaqırıw.

Sonday-aq, oqıwshılardan sorawǵa juwaplardı sorawdan soraw shıǵarıp juwapların

ózlerine taptırıp, aqılın rawajlandırıw.

“Debat”. Bunda qandayda bir muzıka teması boyınsha oqıwshılardıń

pikirleri hám tartısıwları náwbet penen esitiledi, kóp pikirlilik támiyinlenedı.

“Sharqıpálek”. Oqıwshılar aktivligin asırıwdıń bul usılında:

- klass oqıwshıları altı baladan quralǵan kishi toparlarǵa bólinedı hám hár bir

oqıwshıǵa tártip nómeri beriledi: 1,2,3,4,5,6;

- Muzıka mádeniyatı páninen hár bir topar óz tapsımasın aladı. Tapsırmalar

hár qıylı bolıwı kerek. Toparlar zárúr bolǵan oqıw quralları menen támiyinlenedı

(sabaqlıqlar, qollanbalar, nota dápteri, qaǵaz, ruchka, qálem, sizǵısh, óshirǵish hám

basqa);

- toparlar 15 – 20 minut dawamında tapsırmanı, úyrenedı, onı sheshiwge

kirisedi, hár bir topar aǵzası nátiyjeni jazıp baradı;

- muǵallim toparlar jumısın baqlaydı, sorawlarǵa juwap, másláhátlar beredi;

- waqıt bolǵannan keyin (ekinshi basqıshta) tártip nómerleri bir qıylı bolǵan

balalar jańa toparǵa birlesedi;

- jáne 15 -20 minut dawamında jańa dúzilgen topardıń hár bir aǵzası sol

topardıń basqa aǵzalarına ózi ámelge asırıp atırǵan tapsırmanı túsindiredi;

- sabaq sońında toparlarǵa berilgen barlıq muzıkalıq tapsırmalar haqqında test

alıw múmkin.

“Izertlew”. Alınǵan bilimler tiykarında kishigirim bir muzıkalı másele

boyınsha jeke yamasa eki – ush dana oqıwshı birgelesip alıp barılatuǵın izleniw.

Bul másele ele ótilmegen yamasa ótilmeytuǵın tema bolıwı múmkin. Sonday

máseleler ústinde islew talantlı bolıwı onıń bilimine shıray beredi, onı tereń ilimiy

– izertlew alıp barıwǵa baǵdarlaydı, balada bolajaq ózine say ózgeshelikti ashadı.

209

“Qatlamlastırıw”. Oqıtıwdı aktivlestiriwshi metodlardan biri bolıp, bunda

oqıtıw procesinde muzıkaǵa qábiletli balalar tańlanadı, olardıń muzıkalıq qábiletin

jáne de rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.

Úzliksiz bilimlendiriwde xabar kommunikaciyalar texnologiyası, kompyuter

múmkinshilikleri menen aldinǵı pedagogikalıq texnologiyanı birlestiriw, nátiyjeli

hám bul oqıtıw procesindegi jańa, joqarı sıpat dárejesi de úlken jańalıq boladı. Bul

ideyanı ámelge asırıwdıń real jollarınan biri mektepler ushın elektron sabaqlıqlardı

jaratıw. Elektron sabaqlıq temanı oqıwshıǵa eń qolaylı kóriniste usına aladı, ol

oqıwshı menen interaktiv metodda qatnasta boladı. Oqıwshı temalardı óz-betinshe

úyreniwi hám ózi alǵan bilimdi test sınawı tiykarında sınap kóriwi múmkin.

Házirgi zaman sabaǵına qoyılatuǵın eń kerekli talaplardan biri hár bir

sabaqta tańlanatuǵın temanıń ilimiy tiykarlanǵan bolıwı, yaǵnıy sabaqtan

kózlengen maqset hám oqıwshılar imkaniyatın esapqa alǵan jaǵdayda tema

kólemin belgilew, onıń quramalılıǵın anıqlaw, dáslepki úyrenilgen tema menen

baylanıstırıw, oqıwshılarǵa beriletuǵın tapsırma hám ózbetinshe jumıslardıń izbe-

izligin anıqlaw, sabaqta kerek bólatuǵın ásbaplardı belgilew hám qosımsha

kórgizbeli qurallar menen bayıtıw, qosımsha axborot texnologiya

(kompyuter)larınan paydalanǵan jaǵdayda sabaqta mashqalalı jaǵdaydı jaratıw.

Sabaqqa qoyılatuǵın tiykarǵı talaplardan, yaǵnıy barlıq didaktikalıq

wazıypalar sabaqtıń ózinde orınlanıwı, úyge beriletuǵın tapsırmalar oqıwshılardıń

sabaqta alǵan bilimlerınıń logikalıq dawamı bolıwı kerek. Sabaq dawamında

oqıtıwshı oqıwshılardıń fizikalıq jaǵdayın, dóretiwshiligin, talantın, tez pikirlewin

esapqa alıwı kerek. Ótilgen hár bir sabaq oqıwshılar menen birge talqılanıp barılsa,

nátiyje kútilgendey boladı.

210

ÚSHINSHI BÁP USHÍN JUWMAQ

Úshinshi bápta muzıka sabaqlarınıń dúzilisi, mazmunı haqqında bolıp, olardı

shólkemlestiriw, muzıka sabaǵı oqıwshılardıń ruwxıy, kórkem hám ádeplilik

mádeniyatin qáliplestiriwge, milliy maqtanısh hám watansúyiwshilik tárbiyasın

ámelge asırıw, dóretiwshilik sheberligi, estetikalıq hám kórkem sezimdi asırıwǵa,

pikir aylanısın keńeytiwge, erkin shólkemlestiriwshilikti tárbiyalawǵa xızmet etiwi

haqqında pikirler óz mazmunın tapqan.

Sabaq dawamında dawıslardıń registri, oqıtıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı,

sabaqta tártip ornatıw, muzıka sabaǵınıń dúzilisi haqqında bir qansha ózine say

ózgesheliklerge iye. Onıń tiykarǵı ózgesheligi bir sabaqtıń ózine muzıka táliminıń

ush erkin jumısı: jámáát bolıp qosıq atqarıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdı

birlestiriw zárúrligi menen ózgeshe. Oqıtıwshı bul júmıstı bir-birine qarama-qarsı

qóyıw múmkin emesligin, kerisinshe sabaqta olardı bir-biri menen baylanıstırıp

alıp barıw zárúrligin bilıwi kerek.

Muzıka túsinigi balalarda muzıkaǵa muhabbat oyatadı, olardıń muzıkaǵa

bolǵan talantı, emociyasın ósıredı hám qosıqtı kórkem, tásırli, mazmunlı aytıwǵa

járdem beredi.

Bul bápta hár bir klass oqıwshılarınıń ruwxıy jaǵdayı, oqıw procesindegi

ózgerisleri, olardıń jas ózgesheliklerine qaray oqıtıwshı ushın biraz quramalılıǵı

haqqında sóz etiledi.

Solardı esapqa alıw, olar ushın qızıqlı repertuar tańlaw menen balalardıń

muzıka pánine qızıqtırıwı, muzıka kórkem ónerine háwes oyatıwdı hám sol arqalı

balalar dawısınıń jaqsı, mazmunlı jańlawına erisiwi kerekligi, balalarda muzıkalıq-

estetikalıq kóz qarası payda bolıwı, muzıka janrların túsiniwi, kompozitorlar

haqqında pikirlese alıwı, nota jazıwların erkin oqıy alatuǵın hám notaǵa qaray

qosıq atqara alatuǵınlıǵı, sonday-aq, oqıtıwshı muzıka sabaǵın dúziwde

sabaqlardıń mazmunın hár qıylı etip alıp barıwları ǵana emes, balkim onıń

dúzilısin de hár qıylı túrde alıp barılıwı, texnologiyalardı qollanıwdaǵı usınıslar óz

mazmunın alǵan.

211

IV-BAP. MUZÍKA SABAQLARÍNDA ORÍINLANATUǴÍN

JUMÍSLARDÍ REJELESTIRIW HÁM ESAPQA ALÍW

§1.MUZÍKA SABAQLARÍN OQÍW JÍLÍ BOYÍNSHA REJELESTIRIW

Mektepte muzıka sabaǵına bir oqıw jılı dawamında ulıwmalıq shamada 34

saat I-sherekke 9 saat, II-sherekke 7 saat, III-sherekke 10 saat, IV-sherekke 8 saat)

waqıt ajıratıladı. Bul berilgen saat ishindegi sabaqlarda oqıtıwshı úlken kólemdegi

jumısların islewi, muzıka táliminiń túrli jumıslarına tiyisli bilimlerdi tolıq beriwi

kerek. Bir saatlıq sabaq dawamında jámáát bolıp qosıq atqarıw, muzıkalıq sawatın

asırıw, muzıka tıńlatıw oqıtıwshıdan úlken pedagogikalıq sheberlikti, sabaq

ótıwdıń túrli metodların biliwdi, hár tárepleme bilimli bolıwdı, hár bir sabaqqa

tereń tayarlıq kóriwdi hám mektepte muzıka sabaǵına tiyisli barlıq oqıw jumısların

sheberlik menen rejelestiriwdi talap etedi.

Oqıtıwshı hár bir oqıw jılınıń basında muzıka sabaǵı ótiletuǵın barlıq klaslar

ushın jıllıq jumıs reje dúziwi kerek. Jıllıq jumıs reje úsh bólimnen yaǵnıy

tiykarınan, jámáát bolıp qosıq aytıw, muzıka sawatın beriw hám muzıka tıńlawdan

quraladı. Bulardıń barlıǵı qosıq úyreniw procesinde bir-biri menen belsene

baylanıstırıp alıp barıladı. Rejede hár bir júmıs ayrıqsha rejelestiriledi hám

balalardıń bir jıl dawamında iyelep alıwı kerek bolǵan bilim hám kónlikpeler

kólemi kórsetiledi. Reje dúziw juwapkershiligi jumıs bolıp oqıtıwınan muzıka

baǵdarlamasın, repertuardı hám muzıka ádebiyatların jaqsı biliwdi talap etedi. Reje

dúziwde oqıtıwshı reje dúziletuǵın klastaǵı oqıwshılardıń muzıkalıq qábiletlerı

hám úqıbın bilıwi zárúr.

Muzıka sabaǵın birinshi klastan baslap sistemalı (úzluksiz) túrde hám tolıq

ótilgen klass ushın dúzilip atırǵan bolsa da balalardıń muzıkadan hám qosıq

aytıwdan tiyisli tayarlıǵı bolsa, bul jaǵdayda dástúr talaplarına ámel etiw kerek. Sol

nárseni esapqa alıw kerek, bir qıylı jaǵdayda oqıwshılardıń quramı túrlishe

bolǵanlıǵı ushın klaslar bir birine uqsasa da ondaǵı oqıwshılardıń muzıkalıq hám

atqarıwshılıq dárejesi túrlishe bolıwı múmkin. Máselen, ayırım jaǵdaylarda bir

212

klasta oqıwshılardıń kópshiligi muzıkanı hám qosıq aytıwdı jaqsı bilse, ekinshi bir

klasta onıń teskerisi bolıwı múmkin. Bul eki klass parallel oqıp barıp, dástúr

talapların bir túrde orınlaǵan bolsa da, aldınǵı klastaǵı oqıwshlardıń muzıkanı biliw

hám qosıqshılıq dárejesi keyingi klastaǵı oqıwshılarǵa qaraganda biraz joqarı

turadı. Bul eki klass hár túrli jumıs metodların, túrlishe repertuar tańlawdı talap

etedi. Oqıtıwshı, demek, bul klasslarǵa jıllıq jumıs reje dúzip atırǵanda bular

menen alıp baratuǵın jumıs ózgesheliklerin anıqlap alıwı kerek.

Mektepte muzıka sabaǵı ulıwma yamasa turaqlı túrde ótkerilmese hám

muzıkalıq qánigelikke iye bolmaǵan oqıtıwshılar tárepinen alıp barılsa, ol jaǵdayda

muzıka sabaǵı baǵdarlaması pútkil orınlanbay qaladı yamasa orınlanadı. Eger

oqıtıwshıǵa muzıka sabaǵı ulıwma ótilmegen mektepte islewi tuwrı kelse, birinshi

klastan jetinshi klasqa shekem jumıstı basınan baslawǵa tuwrı keledi. Jumıstı

sonday qayta kóriw kerek, 2-3 jılda úyrenilmegen materiallardı bilip alıw hám

oqıwshılar bilimin dástúr talabına sáykeslestiriw kerek bolsın. Bunda muzıka

sawatı hám muzıka tıńlawǵa ajıratılatuǵın waqıttı iqshamlastırıw hám qısqartırıw

kerek. Baslawısh klasslardıń dástúrinen eń kerekli, eń tiykarǵı nárselardi alıwı

kerek. Demek, oqıtıwshı úyreniletuǵın qosıqlardıń saatların qısqartırıp, ótiletuǵın

muzıka sawatındaǵı temalardı balalar túsinip jetetuǵın jaǵdayda ápıwayılastırıp,

sabaqlardı tıǵızlastırıw jolı menen ótip alıwı zárúr. Álbette, bul oqıtıwshınıń

sanasına hám pedagogikalıq sheberligine baylanıslı boladı.

Endi hár bir tiykarǵı jumısı boyınsha jıllıq reje principin ayrıqsha kórip

shıǵamız.

________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka páninen jıllıq reje dúziwde nelerge itibar beriledi?

2. Jetinshi klass oqıwshıları menen islewde oqıtıwshıǵa qanday talaplar

qoyıladı?

213

§2. JÁMÁÁT BOLIP QOSÍQ AYTÍW

Qosıq muzıka sabaǵınıń tiykarǵı tálim hám tárbiya beriwshi materialı

ekenligin oqıtıwshı jıllıq jumıs rejesine kiritiw ushın qosıq repertuarın tańlawda

este saqlawı kerek. Sonıń ushın balalarǵa úyretilip atırǵan qosıqlar ideyalıq-

kórkemlik tárepten bir maqsetke qaratılǵanlıǵı menen ajıralıp turatuǵın hár qıylı

hám qızıqlı bolıwı kerek. Qosıqlar balalardıń sezimlerine kúshli tásır kórsetiwin

umıtpaw kerek hám sonıń ushın da jaqsı qosıqlar óqıwshılardı muzıkalıq-

estetikalıq ruwxta tárbiyalawda kúshli qural bolıp xızmeti etedi.

Oqıw jılı rejesıne ózbek hám qaraqalpaq kompozitorlarınıń qosıqların

kóbirek kiritilıwi zárúr. Sebebi tek sonday qosıqlar ǵana oqıwshılardı kórkem-

ideyalıq ruwxta tárbiyalawǵa xızmet etedi. Bundan tısqarı bul qosıqlar tábiyat,

balalar hám mektep túrmısınıń túrli táreplerin kórsetiw menen ol balalarǵa judá

qızıqlı seziledi.

Baǵdarlamaǵa qaray oqıtıwshı balalardıń qosıq aytıw imkaniyatların, vokal

hám xor kónlikpelerin qáliplestiriwge xızmet etiwin esapqa alıp qosıqlardı tańlawı

zárúr.

Jıllıq júmıs rejege folklor baǵdarı boyınsha balalar xalıq qosıqların da kiritiw

kerek. Bunday qosıqlar milliy qádiriyatlarımızdı, dástúrlerimiz, ózligimizdi

tanıwǵa járdem beredi. Jańa jıllıq rejede túrli bayramlar hám ataqlı sánelerdi

sáwlelendiriwshi shıǵarmalar da bolıwı kerek. Bunday qosıqlar balalardı ideyalıq-

siyasıy sanasın ósiriwge xızmet etedi. Balalar sergek, keleshekke alǵa qádemler

menen barıwshı kamal tapqan adamlar bolıp jetısiwı kerek. Sonıń uchın

repertuarda quwanıshlı, ólmes túrmıslıq shıǵarmalar kóbirek bolıwına erisiw kerek.

Jańa balalardıń hár tárepleme kamal tabıwı ushın, atqarıwshılıq qábiletlerın

tárbiyalaw ushın, atqarıp atırǵanda demdi tereń, júrekten hám emocional bolıwı

ushın repertuarǵa túrli xarakterdegi qosıqlardı: dramatikalıq, lirikalıq, qayǵılı,

shoq, tez, áste aytılatuǵın, satiralıq hám yumoristlik qosıqlardı da kiritiw kerek.

Jıllıq rejede oqıw jılında izbe-iz ótiletuǵın materiallardı kórsetıw maqsetke

say. Sonday-aq, qosıq repertuarına aldın birinshi sherek temasına say keletuǵın,

214

jeńilirek qosıqlardı, soń balalardıń muzıkadan jetiskenligine qaray barǵan sayın

shıǵarmalardı quramalastırıp barıwı kerek. Jıllıq rejenıń bul túrde dúziliwi

qosıqlardı sherekler boyınsha bólistiriwdi ańsatlastıradı. Jıl dawamında oqıwshılar

shıǵarmalardıń ápiwayı hám quramalılıǵına qaray 10-12 ge shekem qosıqlardı

úyrenıwlerı zárúr.

_________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Jámáát bolıp qosıq aytıwda repertuar tańlaw ushın qanday talaplar qoyılǵan?

2. Repertuarǵa folklor shıǵarmaların kiritıwden tiykarǵı maqset qanday?

§3. MUZÍKA SABAQLARÍNDA

XALÍQ QOSÍQLARÍNAN PAYDALANÍW

Balalar awızeki dóretiwshiligine tiyisli hár qıylı oyınlar hám hár qıylı

janrdaǵı qosıqlarda balalıqtıń júrek terbenislerı, qızıǵıw hám názik sezimleri,

waqıyaǵa múnásibetindegi ózine muwapıqlıǵı, psixologiyası balqıp turadı. Mektep

jasındaǵı oqıwshılardıń mánawiy, mádeniyatli etip tárbiyalawda muzıka tárbıyası

baslı qurallardan biri. Tálim orınlarında ótkeriletuǵın muzıka sabaqlarınıń tiykarǵı

maqseti gózzallıq nızamshılıǵı tiykarında bárkamal awladtı qáliplestiriw

wazıypaların ámelge asırıw ushın xızmet etiwden quralǵan bolıwı kerek.

“Ulıwma bilim beriwshi mekteplerı ushın muzıkalıq tálim” dástúri

keleshekke mólsherlengen mámleketlik tálim standartında kórsetilgen ólshem hám

talaplar tiykarında dúzilgen. Balalardıń estetikalıq sezimlerin tárbiyalaw, milliy

ruwx, milliy muzıka ırǵaqların múmkinshiligi bolǵansha ózinde payda etip,

muzıkadan zárúr bilim hám ámeliy kónlikpelerdi payda etiw baǵdardıń tiykarǵı

ólshemi.

Baǵdarlamada bar pedagogikalıq wazıypalar saqlanǵan jaǵdayda Ózbekstan

xalqına say milliy qadiriyatlar, dástúrler, xalıq dóretiwshiligi, muzıka miyrasın

balalardıń túsiniw qábileti dárejesinde izbe-iz eńgiziwdi kózde tutadı.

215

Baǵdarlamada usınılǵan shıǵarmalar, muzıka repertuarları oqıwshılarda óz

Watanına muhabbat, miynetsúyiwshilik, tabiyattı asıraw, doslıq, tınıshlıq,

miyirmanlıq sezimlerı muzıkalıq obrazlar arqalı jetkerip beriwge qaratılǵan.

Muzıkalıq tárbiya metodikasına qosıq aytıw júmısınıń tárbiyalıq áhmiyeti

ayrıqsha aytıladı. Milliy ruwxtı ózinde sawlelendirgen xalıq qosıqları hám oyınları

balalardıń álemin kórkem sezim hám túsinip jetiwine, quwanısh sezimlerin alıwǵa

járdem beredi. Sonday-aq, baslawısh klass balalarına balalar folklor qosıqlarınan

“Zuv-zuv boraǵay”, “Kichkinajon kichkina”, “Shaǵala”, “Áwelemen dáwelemen”,

“Tulkishek” sıyaqlı shıǵarmaların, joqarı klass oqıwshılarına bolsa “Oshxo’rakam

kaptar”, “Yasha pariy”, “Besh tosh”, “Bu bog’chada olicha”, “Oq sholi, ko’k

sholi”, “Aq terekpe kók terek”, “Dasta-dasta”, “Boychechak”, “ Mańlay shertpek”,

“Qaldirg’och”, “Yaramazan” sıyaqlı shıǵarmalardı jıl dawamında úyreniw

úsınıladı.

Xalıq qosıqların tańlap úyretiwde balalardı endi gane rawajlanıp atırǵan ses

ózgeshelikleri, olardıń muzıkalıq qábileti dárejesi, sonday-aq, kórkem sezimin

tuwrı tárbiyalaw hám olardıń muzıkaǵa bolǵan zárúrliklerin qandırıw esapqa

alınıwı kerek.

Balalardıń qosıqtı tez hám jaqsı ózlestiriwı muzıka oqıtıwshısınıń qosıq

úyretiw metodın tuwrı tańlawǵa baylanıslı. Oqıwshılardıń tayarlıq dárejesine qaray

bul metod hár qıylı bolıwı múmkin. Ádette, qosıq úyretiwdıń tómendegi

basqıshlarına ámel qılınadı:

a) kirisiw sáwbeti; bul qosıq úyretiwdi baslaw - aldınnan ótkerilgen kishi

sáwbet. Kirisiw sáwbetinde úyreniletuǵın qosıqtıń mazmunın aldınnan aytıp

bermey, sáwbet temasına balalar itibarın tartıw ushın olarǵa: “Qosıqtı tıńlap, onıń

ne haqqında atqarıwın aytıp beriń” yamasa “Qosıqtı tıńlań hám onıń neshe

kupletten túratuǵınlıǵın anıqlań” sıyaqlı soraw hám de tapsırmaların beriwdi tereń

oylap kóriw kerek.

b) balalardı qosıq menen tanıstırıw; balalarǵa qosıq úyretiw tiykarǵı jumıs

bolıp, balalar shıǵarma menen birinshi ret tanısqannan-aq shıǵarma olarda jaqsı

pikir qaldırıwı kerek. Qosıq balalarǵa únap qalsa, olar bul qosıqqa qızıǵıp qaladı

216

hám onı ańsat úyrenedı. Muzıka oqıtıwshısı qosıqtı atqarıp atırǵanda ózin balalar

auditoriyasında emes, balkim tamasha zalında qosıq atqarıp atırǵan artısttey sezip,

bul jumısta jaqsı hám tereń qatnasıw zárúr, sebebi oqıwshılar hár qanday jasalma

isti tez sezedi.

v) esittirilgen qosıq haqqında sáwbet; muzıka oqıtıwshısı ekinshi sáwbetti

balalar qosıqtı tıńlaǵanınan soń ótkeriledi. Bul sáwbette qosıq tólıq talqılanıp, onıń

dúziliwindegi ózine say tárepleri balalardıń teoriyalıq bilimlerı aylanısında

túsindiredi.

g) qosıqtıń ırǵaǵın úyretiw; oqıtıwshı dáslep qosıq tekstin tolıq mazmunlı

oqıydı hám oqıwshılarǵa tanıs emes sázlardıń mánisin túsindiredi. Qosıq namanı

uyretip atırǵanda balalardıń dıqqat penen esitip túrıwı talap etiledi hám sol tiykarda

uyretiledi.

d) qosıqtıń kórkem atqarıwı ustinde islew; qosıqtıń kórkem atqarıwın

jaqsılaw júmısı qosıqtı uyreniw waqtınan baslanadı. Qosıq payda etiw, dem alıw

hám shıǵarıw, jaqsı ansambl, anıq aytıw, qosıqtı kórkem atqarıw belgilerinen.

Qosıqtı muzıka oqıtıwshısınıń ózi atqarıp esittiriwi balalarda jaqsı pikir

qaldıradı. Oqıtıwshı óz dawısı menen hár qanday xalıq qosıǵın jaqsı sezim menen

atqara alıwı kerek.

Xalıq qosıqlarında tekstti tuwrı aytıw – mázmunlı atqarıwdıń girewi.

Sózlerdi anıq, tuwrı aytıw hár bir qosıqtı atqarıwdaǵı tiykarǵı talap bolıp, tekstti

tuwrı aytıw qosıqtıń kórkem obrazın ashıp beriwde kerekli orındı iyeleydi.

§4. MUZÍKA SAWATÍ

Oqıtıwshı muzıka sawatınan bir oqıw jılına reje dúzip atırǵanda baǵdarlama

talapların tolıq orınlawǵa háreket etiwi kerek. Eger, balalar biliminde muzıka

sawatı boyınsha ótken jılǵı kemshiliklerin toltırıw zárúr bolsa, oqıtıwshı sol zárúr

temalardı rejege kiritedi. Biraq muzıka sawatına berilip ketip, jámáát bolıp qosıq

217

aytıwǵa ziyan jetpewi kerek. Eger sol jumıs boyınsha material kóbeyip ketse, sol

klass baǵdarlamasındaǵı bazı temalardı kelesi jılǵa ótkeriw múmkin. Muzıka

sawatınan rejege qanday da tema kiritiletuǵın bolsa, balalardıń sol temadan

qanshama bilim hám kónlikpeleri barlıǵın anıqlap alıwı zárúr. Máselen,

«Notalardıń bóliniwi» teması birinshi klastan ushınshı klasqa shekem ótiledi, biraq

hár bir klass baǵdarlamasında bul temadan qanshama maǵlıwmat beriliwi

kórsetiledi: balalar birinshi klasta yarımlıq hám shereklik notalardı, ekinshi klasta

segizlik, úshınshı klassta putin hám on altılıq notalardı biliwı kerek.

Muzıka sawatı boyınsha balalar muzıka shıǵarmaları mazmunın hám

xarakterin sanalı túrde túsiniwge úyreniwı, muzıka óneriniń túsindiriw quralları,

onıń elementlerı (muzıka, lad, temp hám basqalar) haqqında túsinikke iye bolıwı,

nota sawatın biliwı hám notaǵa qaray qosıq aytıw kónlikpelerin payda etiwi kerek.

Jıllıq rejege qaray muzıka sawatı boyınsha ótkeriletuǵın sabaqlar, tiykarınan,

qosıq sabaqlarında qollanılatuǵın materiallarǵa tiykarlanǵan boladı. Bulardan

tısqarı, shınıǵıwlar ushın berilgen arnawlı nota mısallarınan paydalanıladı.

Óz nawbetinde, mektepler ushın mólsherlengen muzıka sabaqları dástúri

jámáát bolıp qosıq atqarıw kónlikpeleri hám muzıka sawatın parallel túrde

úyreniwin kózde tútadı.

_____________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka sawatınan material kóbeyip ketkende oqıtıwshı qanday jol tutadı?

2. Qosıqtıń nota tekstinen muzıka sawatında paydalanıw ushın ne islewi kerek?

§5. MUZÍKA TÍŃLAW

Muzıka ádebiyatın uyreniw boyınsha oqıw jılı ushın reje dúziwde sol

jumıstıń tiykarǵı maqseti balalardıń muzıkaǵa bólǵan muhabbatın oyatıw,

muzıkanı túsıne bilıwge úyretiw hám sol tiykarda tıńlaw mádeniyatın ósiriw,

oqıwshılardıń ulıwmalıq hám muzıkalıq dárejesın keńeyttiriw zárúr.

218

Muzıkanı tıńlaw ushın shıǵarmalar tańlawda kórkem-ideyalıq tárepten

joqarı, balalardı qızıqtıra alatuǵın hám túsıne alatuǵın shıǵarmalar bólıwı, sonday-

aq, vokal shıǵarmalar tez túsınıledi, sebebi onıń teksti mazmunın túsıniwge járdem

beredi hám sonıń menen shıǵarmanıń emocional tásırin kúsheyttiriwin yadta tutıw

kerek. Sol sebepli muzıka tıńlaw ushın baslawısh klaslar ushın dúziletuǵın jıllıq

rejege kóbirek qosıqlar kiritiw kerek. Biraq sáz ásbaplarında atqarılatuǵın

shıǵarmalar da rejeden orın alıwı kerek. Joqarı klasslardıń jıllıq is rejesıne biraz

quramalıraq shıǵarmalardı kiritiw, oqıwshılardıń hár qıylı muzıka janrları-opera,

balet, simfoniya, kantata, hár turli sáz ásbapları ushın jazılǵan koncertler,

maqomlar, baqsı-jırawlar, qıssaxanlar, hapızlar menen tanıstırıwdı kirgiziw

múmkin.

Muzıka tıńlawǵa baylanıslı jumıstı rejelestiriwde shıǵarmanı klasta jetkerip

beriw múmkinshiligin esapqa alıwı kerek. Muzıka shıǵarmaların oqıtıwshı

tárepinen janlı hám mazmunlı atqarılıwı balalarǵa jaqsı tásır etedi. Bazı

jaǵdaylarda - xor, simfoniyalıq hám ansambl atqarıwındaǵı shıǵarmanı tıńlatıw

zárúr bolǵanında oqıtıwshı texnikalıq qurallardan paydalanıp olardı kórsetiwi

múmkin.

Sabaqlarda esitilıwi kerek bolǵan muzıka shıǵarmasınıń kópshilik bolegi

oqıw jılınıń birinshi yarım jılına mólsherlew kerek, ekinshi jarim jıllıqta bolsa

tákirarlaw sabaqların kózde tutıp, azıraq bolegin rejelestiriw kerek boladı.

Oqıtıwshı muzıka tıńlaw boyınsha jıllıq rejede sol klasstaǵı oqıwshılar

iyelewi kerek bolǵan bilim hám tájiriybeler kólemin jaqsılap anıqlawı zárúr.

Solay etip, muzıka sabaǵına say dúzilgen jıllıq jumıs joba ush jumıstan

yaǵnıy qosıq aytıw, muzıka sawatı hám muzıka tıńlawdan turadı. Jıllıq rejede úsh

jumıs ushın oqıw materialın qaytalawǵa qansha waqıt ajıratıw zárúrligin kózde

tutamız.

Jıllıq reje dúziwdıń judá kóp ámelde qollanılǵan formaları bar hám olardan

reje dúziwde oqıtıwshı olardıń birewinen páydalanıwı múmkin.

Oqıtıwshı jıllıq reje dúzgennen soń hár bir sherek baslanıwında sol sherek

ushın anıq jumıs reje dúzedi. Bunıń ushin jıllıq is rejeden kerekli kólemde oqıw

219

materialın tańlap alınadı hám bular sherektegi berilgen saat boyınsha barlıq

sabaqlarǵa bólinedi. Oqıw materialınıń kólemi sherektiń qanshama dawam etiwine

baylanıslı boladı. Máselen, ekinshi sherek eń qısqa bolıp, jeti saattı; úshinshi

sherek eń uzın bolıp, on saattı quraydı.

Hár bir ayrıqsha sabaqqa tayarlıq kórgende oqıtıwshı tómendegi jumıslardı

ámelge asıradı:

-temanı anıqlaydı hám sabaq wazıypaların konkretlestıredı;

-oqıw materialı mazmunın ajıratadı hám onı didaktikalıq tárepten islep

shıǵadı; aldın úyrenilgen tema menen baylanıstı, mazmunın jaylastırıw mánisin

kózde tutadı;

-oqıtıwshılarnıń oqıw-bilıw jumısları xarakterin anıqlaydı, yaǵnıy qanday

kónlikpe hám tájiriybeler qáliplesiwin, ózbetinshe hám oqıtıwshınıń roli

ortasındaǵı qatnas qanday bolıwın oylap qoyadı, sabaq bolimlerin ajıratadı;

-oyın metodların tańlaydı;

-pútin sabaq barısın rejelestiredi.

Sabaq rejesınde, ádette sáne hám sabaqtıń tártip nómeri, onıń teması,

wazıypası, mazmunınıń tiykarǵı túsınikleri, oqıtıwshı hám oqıwshınıń jumıs

túrleri, oqıtıw metodları hám quralları, soralatuǵın oqıwshılardıń familiyaları, jeke

tártiptegi tapsırmalar, uyge tapsırmalar kórsetiledi. Biraq sabaq rejelerinıń dúzilisi

hám kólemi oqıwshılardıń tájiriybesınen kelip shıǵıp dúzilıwi kerek. Máselen,

oqıtıwshılıqtı jańadan baslap atırǵanlarǵa sabaqtıń wazıypaları, hár bir bólektiń

mazmunı kórsetilgen belgili rejege iye bolıwı paydalı. Oqıtıwshınıń tájiriybesi

artıp barıwına qarap reje qısqarıp barıwı da múmkin.

Jaqsı tayarlanǵan sabaqtı jáne shólkemlestirgen jaǵdayda jáne anıq hám de

nátiyjeli ótkere bilıw da kerek. Bunda tómendegi qaǵıydalarǵa ámel etiwi kerek:

1. Sabaqtı anıq hám sholkemlestirgen jaǵdayda baslaw, bunıń ushın

bolsa sabaqqa barlıq nárse aldınnan tayarlanǵan bolıwı kerek.

2. Oqıwshılar itibarın sabaq mazmunına qaray bilıw hám onı putkil

sabaq dawamında oqıwshılardıń bilıw procesin aktivlestirip saqlay bilıw (sabaqqa

220

qızıǵıwdı qóllap-quwatlaw, oqıwshılar aldına wazıypalar qoyıw, olardı bárhama

juwap beriwge tayar jaǵdayda saqlaw, hámmeni kórip, barlıq nárseni sezip turıw).

3. Sabaqta waqıttan únemli páydalanıw: oqıw quralların aldınnan

tayarlaw, olardı tuwrı jaylastırıw, tapsırmalardıń, oqıwshılar jumıs túrlerinıń

almasıwında anıqlıqqa erisiw, oqıwshılar itibarın shalǵıtıwshı jaǵdaylar (úgit-

nasiyatlar, shertiwshi ásbap-uskeneler, sabaqtıń ayırım jumısların uzayttırıp

juberiw, bir oqıwshı menen gurrińlesiw hám basqalar) ǵa jol qoymaw.

4. Óz xáreketlerin baqlaw. Ideyalogiyalıq isenim, joqarı ádeplilik hám

mádeniyat, soylew hám talap etiw, marapatlaw, oqıwshılarǵa soylew metodı-

bulardıń bárlıǵı oqıtıwshı jumısı metodikasın belgileydi hám de oqıwshılardıń zor

berip islewi yamasa oǵada emocional qózǵalıwshańlıǵın bildiredi.

Hár bir sabaqtıń rejelestiriwin oqıtıwshınıń ozi sholkemlestiredi, bir

minuttıń da biykár ketpewine shaqıradı, lekin sabaq mazmunın puxta oylap dúzilse

ǵana bunday rejeden payda shıǵadı, bolmasa bunday reje jumısqa kesent beredi.

Zamanagóy sabaqqa qoyılatuǵın joqarı talap oqıtıwshını hár bir sabaqqa

judá hám tereń oylap tayarlanıwǵa májibur etedi. Hár bir sabaqqa tereń

tayarlanıwdıń sebebi oqıwshılar qúramınıń ozgerip atırǵanın, jumıs sharayatlarınıń

da ózgerip atırǵanın, yaǵnıy ádebiyatlarnıń payda bolıp atırǵanın, baǵdarlamalarǵa

ózgerisler kiritilip atırǵanlıǵın, turmıs óqıtıwdıń forma hám metodların

rawajlandırıwdı talap etetuǵın jańa wazıypalar qoyılıp atırǵanlıǵında dep

esaplaymız.

_____________________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Oqıwshılarǵa muzıka tıńlatıwdan tiykarǵı maqseti ne?

2. Muzıka tıńlaw ushın repertuar tańlaw shártlerin aytıp beriń.

3. Muzıka sabaǵın nátiyjeli ótkeriw ushın muzıka oqıtıwshısı óz ústinde qanday

jumıs alıp baradı?

221

TÓRTINSHI BÁP USHÍN JUWMAQ

Bul bápta muzıka sabaqların jıllıq rejeleri, oqıtıwshı hár bir oqıw jılınıń

basında muzıka sabaǵı ótetuǵın barlıq klasslar ushın jıllıq jumıs reje dıziwi, jıllıq

jumıs rejesi, onıń bólimleri úyreniledi. Rejede hár bir júmıs ayrıqsha rejelestiriledi

hám balalardıń bir jıl dawamında iyelep alıwı kerek bolǵan bilim hám kónlikpeler

kólemi kórsetiledi.

Qosıq muzıka sabaǵınıń tiykarǵı tálim hám tárbiya beriwshi materialı

ekenligin oqıtıwshı jıllıq jumıs rejesine kiritiw ushın qosıq repertuarın tańlawda

este saqlanıwı, úyretilip atırǵan qosıqlar ideyalıq-kórkemlik tárepten bir maqsetke

qaratılǵanlıǵı menen ajıralıp turatuǵın hár qıylı hám qızıqlı bolıwı kerekligi

kórsetilgen. Qosıqlar balalardıń sezimlerine kúshli tásır kórsetiwin umıtpaw kerek

hám sonıń ushın da jaqsı qosıqlar óqıwshılardı muzıkalıq-estetikalıq ruwxta

tárbiyalawda kúshli qural bolıp xızmet qıladı.

Balalar awızeki dóretiwshiligine tiyisli hár qıylı oyınlar hám hár qıylı

janrdaǵı qosıqlarda balalıqtıń júrek terbenislerı, qızıǵıw hám názik sezimleri,

waqiyaǵa múnásibetindegi ózine saylıǵı, psixologiyası balqıp túradı.

Tálim orınlarında ótkeriletuǵın muzıka sabaqlarınıń tiykarǵı maqseti

gózzallıq nızamshılıǵı tiykarında bárkamal awladtı qáliplestiriw wazıypaların

ámelge asırıw ushın xızmet etiwden quralǵan bolıwı kerek. Qosıq uyretıwdıń

belgili basqıshları hám oǵan ámel etiliwi, muzıka sawatı, oqıtıwshı muzıka

sawatınan bir óqıw jılına reje dúzip atırǵanda baǵdarlama talapların tolıq orınlawǵa

háreket etiwi kerek. Eger balalar biliminde muzıka sawatı boyınsha ótken jılǵı

kemshiliklerin toltırıw zárúr bolsa, oqıtıwshı sol zárúr temalardı rejege kiritedi.

222

V-BAP. SABAQTAN HÁM MEKTEPTEN TÍSQARÍ

MUZÍKALÍQ TÁRBIYA

§1.SABAQTAN TÍSQARÍ MUZÍKALÍQ TÁRBIYANÍŃ

MASSALÍQ FORMALARÍ

Klastan tısqarı muzıka tárbiyası sisteması (dizimi)ne mektepte alıp

barılatuǵın barlıq muzıka májilisleri: Muzıka dógerekleri, muzıkalı bayramlar,

muzıka keshelerı, háweskerlerdiń koncertlerı, muzıkalı viktorınalar, koncert hám

muzıkalı spektakllerge jámáát bolıp barıw, qosıq hám kórkem óner bayramları hám

basqalar kiredi. Bulardıń barlıǵı mazmunına qaray ulıwmalıq hám dógerek

formalarına bólinedı.

Klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ulıwmalıq formaları ilaji barınsha

oqıwshılardı kóbirek ulıwmalıq kóriniste qabıllaw hám tartıwdı kózde tútadı. Bular

qosıq bayramı, muzıka hapteligi, kórkem óner bayramları, ataqlı kúnlerge arnalǵan

koncertler, dóretiwshilik ushırasıwlar, teatr, quwırshaq teatrı, cırk, balalar

kinoteatrı hám koncertlerge mádeniy qatnasıwlar, tańlawlar, lekciya-koncertler

hám basqalardan quraladı. Biraq bulardıń hár birine oqıwshılardı aldınnan tayarlap

shólkemlestiriw kerek. Bulardıń hár birin joqarı kórkem dárejede shólkemlestirip

barıw, haqıyqıy kórkem muzıkalıq bayram ruwxın payda etiw zárúr. Bunıń ushın

ilájlardıń anıq forması (koncert, keshe, ushrasıw hám basqalar) dı koncert turinde

aldınnan daǵazalaw, kerekli ámellerdi kóriw kerek.

Oqıwshılardıń ulıwmalıq rawajlanıw, onıń keleshektegi sabaqları, kasibi

haqqında dáslepki kóz-qaraslar menen baylanıslı bolǵan intellektual mútájlik hám

qızıǵıwlarınıń keńeyiwi, muzıkalıq-estetikalıq hám emocional rawajlanıwı erkin

hám de klastan tısqarı muzıkalıq tárbiya menen baylanıslı boladı.

Klastan tısqarı júmıslarda mektep oqıwshılarınıń hár qanday júmısların

shólkemlestiriwdiń ulıwmalıq principleri bar. Olar klastan tısqarı muzıkaǵa da

baylanıslı. Klastan tısqarı muzıkalıq tárbiya qızıqlı, paydalı bolıwı hám balanı

rawajlandırıw ushın klastan tısqarı muzıka sisteması usınılıp atırǵan repertuar

223

atqarıwınıń jasına say, psixologiyalıq-pedagogikalıq múmkinshiliklerine onıń

aqılıy rawajlanıw dárejesine, shıǵarmanıń ideyalıq-kórkemlik áhmiyeti haqqında

házirgi ólshemlerge, ulıwmabilim beriwshi mekteptıń oqıtıw-tárbiyalaw

procesinde bar bolǵan ulıwmalıq rawajlanıw processlerine sáykes kelıwi

haqqındaǵı tiykarǵı talaplarǵa qarsı bolmawı kerek. Mektep oqıwshısınıń

muzıkalıq qábileti sıpatında rawajlanıwında izbe-izlik principin tuwrı túsiniw hám

támiyinlew úlken áhmiyetke iye.

Klastan tısqarı muzıka sabaqlarında kewilge jańasha sezimler alıp kirgen,

túrmıstaǵı jańa hádiyselerge qızıǵıw oyatqan muzıka shıǵarması haqqındaǵı janlı

hám jarqın sáwbette dunyaǵa kóz qarastaǵı xarakterdegi sorawlar payda boladı.

Muzıka shıǵarmaları házirgi dawirdiń eń ómirlik hám turmıs mashqalalarına

insannıń múnásebitlerin kórsetiwshi shıǵarmalar klasstan tısqarı muzıka sabaqları

muzıkalıq hám estetikalıq sezimler mektebine aylanıp qaladı.

Klastan tısqarı muzıkalıq tárbiyanıń ulıwmalıq formalarında balalar muzıka

úqıbın tekseriwde, erkin qatnastırıladı. Bularda muzıka tárbiyası epizodlıq túrde

ámelge asırıladı. Buǵan tek balalarda qızıǵıw hám hawes oyatılsa bolǵanı.

Ulıwmalıq muzıka sabaqları yamasa tárbiya isleri balalardıń muzıkalıq kóz

qarasın, kórkem sezimi, bilim aylanısı hám kórkem sezimdi qáliplestiriw ushın

kerek. Bulardıń kópshiliginde mekteptıń keń jámáátshilik, ata-analar hám túrli

wakilleriniń qatnasıwı úlken tárbiyalıq áhmiyetke iye.

Klastan tısqarı muzıka tárbiyası sistemasında muzıka oqıtıwshısınıń jumısı

da bir qıylı dárejede kerekli. Sonıń menen birge, eger muzıka sabaǵında oqıtıwshı

jetekshilik etse, klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ózgesheligi muzıkalıq

júmıslarǵa kóbirek oqıwshınıń ózi jetekshi bolıwı kerek. Klastan tısqarı ol

ǵarezssizligi ushın, jeke túrde muzıkalıq sezimdi qábilet sıpatında neni jaqın

kórıwın kórsetiw ushın keń múmkinshilikler jaratıp beredi. Klastan tısqarı muzıka

tárbiya júmıslarında shıǵarmanı atqarıw procesinde oqıtıwshı oqıwshılardıń pútkil

muzıkalıq bilim dárejesin aktivlestıredı, olardı házirgi zaman muzıkasına qabıl

etedi, olardıń muzıka shıǵarma mazmunın hám ideyalıq pikirin bahalaw qábiletin

rawajlandıradı.

224

Klastan tısqarı ulıwmalıq muzıka tárbiya júmıslarınıń hár biri anıq islep

shıǵılǵan reje tiykarında alıp barıw kerek. Bunda hár bir sabaq túrine qaray onıń

tiykarǵı maqseti, ózgesheligi, repertuar mazmunı, publika, mektep imkaniyatları

hám basqalar anıq esapqa alınadı. Muzıka oqıtıwshısı basshılıǵında olardı tayarlap

barıwdı ámelge asırıwda klass basshıları, «Kamalat» jasları social háreketinıń

aktiv qatnasıwı hám mekteptıń tárbiyalıq júmısları boyınsha orınbasarı basshılıǵı

astında ótıwi kerek. Bázida, máselen, 8-mart Xalıqaralıq ayal-qızlar bayramına

baǵıshlanǵan koncert ata-analar Keńesinıń de qatnasıwında payda beredi. Usınday

tárbiya islerin ótkeriwde muzıka oqıtıwshısı dáslep muzıka sabaqlarında balalarǵa

onıń maqseti hám mazmunı haqqında máǵlıwmat berip oqıwshılardıń publikasın

tayarlap beredi. Máselen, opera spektaklin kóriwge barıwdan aldın, usı operanıń

jazılıw tariyxı, avtorları, syujeti hám personajları, muzıkasındaǵı obrazlar

xarakterlerı menen balalardı tanıstırıp barıwı kerek. Eger lekciya-koncert ótkerilse,

usı tema qaysı balalar jasına saylıǵın anıqlap, oqıwshılar publikasın

shólkemlestiriwi kerek.

_____________________

Soraw hám tapsırmalar

1. Klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ulıwmalıq formalarına saykesligine

mısallar keltiriń.

2. Muzıkalıq tárbiyanıń ulıwmalıq formalarına oqıwshılardıń qatnasıwı qalay

alıp barıladı ?

§2.SABAQTAN TÍSQARÍ MUZÍKALÍQ TÁRBIYANÍŃ DÓGEREKLI

FORMALARÍ

Dógereklerdiń tiykarı-muzıka sabaqları, olarǵa qábiletli hám muzıka

sabaqlarında tolıq kórkem kónlikpegen balalar shaqırıladı. Sabaqta hár bir balanıń

qábileti hám qızıǵıwı esapqa alınıp, onıń qálewine qaray ol yamasa bul muzıka

dógeregine qabıl etiledi. Bázı dógerekler, máselen, xor dógeregine eger balanıń

225

qalewi basım bolsa, biraq dawısı hám muzıkalıq uqıbı juwap bera almaǵanında da

qabıl etiledi.

Muzıka dógereklerinde muzıkanı qabıl etiw kónlikpelerin aktiv

rawajlandırıw, kórkem – óner hám túrmıstaǵı gózzal nárselerge muhabbat sezimin

hám de óz sezimlerin muzıka tilinde dóretpe qábiletin qáliplestiriw úlken rol

oynaydı.

Muzıkadaǵı gózzallıqtı aktiv túsinip jetiw jumısların talap etedi. Muzıka

dóretpesinde de túsinip ketiwinde intelektual tiykardı ámelge asırıwdan hesh

qashan sheginbew kerek. Muzıkanı tıńlaǵanda ol yamasa bul jaǵdaylardı sezip

bastan keshirip qalmastan, balkim túsinip jetip atırǵan materialdı parıqlaymız,

tańlaymız, bahalaymız, pikirleymiz.

Dógerek júmısların rawajlandıratuǵın bul mektep saxnası bolıp tabıladı,

onda dógerek aǵzaları atqarıp, balalar publikası bolsa atqarıwlardı tıńlap hám

baqlap muzıkalıq rawajlanadı hám qáliplesip baradı.

Dógerekler muzıka dóretpeleriniń quwanıshın ańlaw sezimin beredi,

gózallıqqa qatnaslı sezimin, kompozitor yamasa xalıq muzıka shıǵarmasına

jaylasqan ádeplilik-estetikalıq mazmunınan quwanıw qábiletin qáliplestiredi.

Sabaqlarda dóretiwshilik jumısların bir biri menen bekkem baylanǵan barlıq túrleri

nátiyjeli boladı.

Mektepte dógereklerdiń tálimi hám tárbiyasınıń tiykarǵı jumıs forması,

bazası dástúrler tiykarında alıp barılatuǵın muzıka sabaqları. Sabaqlarda

oqıwshılardı muzıka tarawında hár tárepleme rawajlandırıw kózde tutıladı, olardıń

muzıkalıq mádeniyatına múmkinshilik jaratıladı. Klastan hám mektepten tısqarı

muzıka tárbiyası sabaqta oqıtıw sistemasına súyenedi hám de oqıwshılardıń

muzıkaǵa qızıǵıw hám zárúrliklerin izbe-izlik penen rawajlandırıp baradı.

Dógerekler kalendarlıq-temalı rejeler tiykarında alıp barıladı. Mektepte

múmkinshilikke qaray, tómendegi dógereklerdi shólkemlestiriw múmkin:

1. Xor (jası hám jınısına qaray bir neshe túrge bólinedi).

2. Vokal sáz ansambli.

3. Qosıq hám ayaq oyın ansambli

226

4. Vokal ansambli

5. Sázendeler ansambli (duwtarshılar, dápshiler, rubapshılar hám basqa).

6. Ayaq oyın ansambli

7. Orkestr (Demli-úplewshi, xalıq sáz ázbapları orkestri hám basqa).

8. Fortepiano

9. Jeke qosıqshılıq

Mektepte muzıka dógerekleri estetikalıq tárbiyanıń bir bólegi bolıp, ol kóp

tárepten mektep oqıwshılarınıń mánawiy rawajlanıwına qaratılatuǵın boladı.

Muzıkalıq – dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw hám bayıtıw, muzıkanı

tusiniw kónlikpelerin qáliplestiriw, muzıka kórkem ónerine qızıǵıw menen qaraw,

oqıwshılardıń kórkem háweskerligi tereń oylanǵan hám izbe-iz sisteması boyınsha

ámelge asırılıwı kerek.

Muzıka dógereklerı ózine say jumıs túrlerı menen: Muzıka shıǵarmasın

tıńlaw hám talqılaw, muzıka menen hareket, improvizaciya menen ayırılıp turadı.

Olar bir-birınen mexanikalıq túrde ayırılıwı múmkin emes, sebebi bir-biri menen

óz ara baylanısqan hám bázıda bir-birine sińisip ketken boladı.

Muzıkanı tıńlaw procesinde oqıwshılar belgili waqıtta muzıkalıq-teoriyalıq

bilimler aladı, muzıka tıńlaw qábileti tájiribesın toplaydı, olarda sol waqıttıń

ózinde shólkemlestiriw tájiriybeleri qáliplesedi.

Jámáát bolıp qosıq aytıw procesinde qosıqshılıq dawısı hám muzıka tıńlaw

qábiletinıń barlıq komponentleri (joqarı dawıs, ritmika, garmoniya, temp)

rawajlanadı. Jámáát bolıp qosıq aytıw, muzıka ásbapların shertiw, muzıka astında

háreket etiw imporovizaciya procesinde atqarıwshılıq tájiriybelerinıń rawajlanıwı

oqıwshılardı oqıw sabaǵınıń aktiv, mápli, emocional qatnasıwshılarına aylandırıp

qoyadı.

Muzıka dógereklerinıń wazıypası - balalardı gózzallıqqa aktiv múnásibette

qalıwı, muzıkaǵa jaqsı jantasıwǵa úyretiwden turadı. Buǵan qanday da bir

shıǵarmanı ózlestirip hám túsınip alıw tiykarinda ǵana emes, bálkim onıń jaratılıwı

tariyxin, muzıka teoriyası tiykarların, onıń rawajlaniw nizamlilıqların bilıw

tiykarında erisiw múmkin.

227

Soraw hám tapsırmalar

1. Muzıka dógereginıń tálim-tárbiyadaǵi áhmiyeti qanday?

2. Dógerekler qanday jumıs túrleri menen baylanısta boladı?

§3. MEKTEPTEN TÍSQARÍ MUZÍKALÍQ TÁLIM HÁM ÓǴAN

QOYÍLATUǴÍN TIYKARǴÍ TALAPLAR

Bala salamat hám hár tárepleme barkamal qáliplesiwi ushın onda oqıwǵa

umtılıw sezimin rawajlandiriw menen sheklenip bolmaydı. Olar sanasında kásip-

óner hám miynet kónlikpelerin payda etiw, ulıwma mádeniy bilimlerndi, milliy

hám ulıwma insaniy qádiriyatlarǵa tiykarlanǵan joqarı mánawiy sezimlerdi

tárbiyalaw menen óz Watanı hám xalıqına qaray sadıqlıqtı qáliplestiriw, dógerek-

átirápqa qaray sanalı múnásibette bolıw sezimin, huqıqiy sanasın tárbiyalaw kerek.

Mektepten tısqarı bilimlendiriw orınları dógerek qatnasıwshıların bárháma

pán hám mádeniyattıń eń sonǵi jeńislerinen xabardar etip, olardıń sanasın jaqsı

jumısları hám tárbiyalıq jumıslar menen bánt etiw oǵada áhmiyetli. Dógerek

qatnasıwsılarında ǵarezsizlik túsınigi qáliplesken bolıwı shárt. Oqıwshılar qaysı

dógerekke qatnasıwına qaramay sol kásip yamasa óner haqqında baslanǵısh

kónlikpelerge iye bolıwı kerek.

Mektepten tısqarı tálim oqıwshılardıń tálim qızıǵıwına, qálewine

tiykarlanǵan jaǵdayda sabaqtan bos waqıtlarında oqıw tárbiya procesin toltıradı

hám tómendegi baǵdarlar boyınsha dógerek qatnasıwsılarına talaplar qoyılıwı

kerek:

1. Watanǵa muhabbat, kamil insan tárbiyası.

2. Muzıkalıq estetikalıq tálim.

3. Sayaxat baǵdarı boyınsha dógereklerge qatnasıw.

4. Ekologiyalıq tálim baǵdarı bóyınsha.

5. Huquqıy tálim baǵdarı boyısha.

6. Oqıwshılardı mánawiy, ádeplilik baǵdarı boyınsha.

7. Texnikalıq dóretiwshilik baǵdarı boyısha.

8. Ǵarezsizlik balaları hám talantlı jaslar.

228

9. Ekonomikalıq bilim.

Mektepten tısqarı bilimlendiriw orınları aldında turǵan kerekli tárbiya jumısı

muzıkalıq wazıypa muzıkalıq-estetikalıq tárbiya. Jas awladqa muzıkalıq -

estetikalıq tálim beriw, dáslep tálim orayında ótkerilgen oqıwshılar sezimin

qáliplestiriwge tiykarlanǵan hár qıylı bayramlarda, dógerek jumıslarında milliy-

mádeniy hám tariyxiy dástúrlerge, úrip-ádetler hám ulıwmainsanıy qádiriyatlarǵa

tayanǵan jaǵdayda ámelge asırıladı. Sol maqsette oqıwshılar uyleri hám sarayları,

balalar hám óspirimler dóretiwshilik úylerinde dápshiler, ayaq oyin, vokal-sáz,

folklor, maqam, karnay-surnayshılar, qosıq hám ayaq oyın, ózbek, qaraqalpaq

xalıq sáz ansamblleri, xor studiyası, quwırshaq teatrı, drama dógeregi klubları

shólkemlestiriledi.

Dógerek áǵzaları usı dáste, dógerek hám klublarda kórkem ónerdi súyiwge,

asırawǵa, kórkem óner arqalı gózzallıqtı kóre bilıwge, sol gózzallıq arqalı óz Ana

Watanin suyiwge, onıń gózzal tabiyatın asırawǵa umtıladı.

Muzıkalıq estetikalıq baǵdar boyınsha tálim alǵan dógerek aǵzaları

tómendegilerdi bilıwi kerek:

-ayaq oyın kórkem óneri iyelerinıń ómiri hám dóretiwshiligi;

-nama tıńlaw, onıń mazmunın túsınip, ayaq oyın háreketleri arqalı túsıniwdi;

-barlıq millet hám elatlar ayaq oyın háreketlerin, onı atqarıwdı;

-dáptiń jaratılıw tariyxı, onıń ótmishtegi atqarıwshıları dóretiwshilik jolın

hám dáptiń uslaw qaǵıydaların;

-sáz ásbapların shertiw waqtında muzıka mazmunın qol hám júz háreketleri

arqalı kórsetiw kónlikpelerin;

-xor jámáátlerı birinshi oqıw jılında qosıq atqarıwdı hám atqarıw

sheberligin, dawıs sazlaw, muzıkasız qosıq hám basqa shıǵarmalardı hám de bir

hám eki dawısta atqarıwdı;

-ekinshi hám onnan keyingi oqıw jılında dógerek áǵzaları úsh hám tórt

dawıslarda atqarıwda, saxnada atqara alıwdı;

Oqıwshılardı muzıkalıq estetikalıq ruwxta tárbiyalawǵa tiykarlanǵan

kónlikpe hám tájiriybeler tómendegi ólshemler tiykarında ámelge asırıladı:

229

-ulıwmalıq bayramlardan keń paydalanıw, sáwbetler, hár qıylı aytısıwlar

ótkeriw;

- kórkem óner iyeleri menen ushırasıwlar, konferenciyalar, «Nawrız»,

«Qósıq bayramı», «Ayaq oyın bayramı», kórik-taǹlawlar, «Folklor qósıqları

bayramı», «Maqom keshesi» sıyaqlı hár qıylı kesheler ótkeriw;

-muzey, teatr, koncert, qurılıs esteliklerine, tabiyattıń gózzal jerlerine

sayaxatlar shólkemlestiriw hám pikirlerin jazıp barıw;

-oqıwshılarǵa etetikalıq tárbiya beriwde jaqsı múnásibetke tiykarlanǵan

jaǵdayda olardı basqa túrli tárbiyalıq forması hám usıllar menen birligin quraydı.

Mektepten tısqarı shólkemlerge qatnasatuǵın balalar hám de óqıtıwshı

baqlawında bolıp, mektep muzıka turmısına olardıń aktiv qatnasıwın támiyinlew

kerek.

Ulıwıma kórik tańlawlarda erisilgen tabıslar, diplom hám basqa sawǵalar

mekteptıń ulıwmalıq majılislerınde, ata-analar qatnasıwında daǵazalanadı hám bul

nátiyjege erisiwge aktiv qatnasqan dógerek aǵzaları marapatlanadı, sońında esabat

konserti beriledi. Bunday oqıwshılardıń tabısları haqqında mektep diwalı

gazetalarında maqtawlı sózler hám maqala basıladı. Ulıwma, mektepten tısqarı

muzıkalıq tálim mektep turmısı menen baylanısıp turǵan jaǵdayda ámelge asırıladı.

Mektepten tısqarı tálimnıń barlıq baǵdarları hám dógereklerindegi

oqıwshılardıń mánawiy ózgeshelikleri, bay mádeniy miyrasımız, tariyxiy

dástúrlerimizge, ulıwmainsaniylıq qádiriyatlarǵa húrmet, Watanǵa muhabbat,

ǵarezsizlik ideyalarǵa sadıqlıq ruwxında tárbiyalanıwı menen belgilenedi.

Rejeleshtirilip atırǵan hár bir ilaj mazmunında, klub hám dógerekler

wazıypasında – Watanǵa muhabbat hám kamil insan tárbiyası sawleleniwi kerek.

Oqıwshılarda Watanǵa muhabbat sezimin tárbiyalawda elimiz mádeniyati tariyxi,

belgili dawirlerdegi órnı, ullı oyshıllarımızdıń dúnya mádeniyati tarawındaǵı ornı,

mámleketimizdıń jarqın ǵarezsizligine isenim tuwralı maǵlıwmat beriledi. Watandı

súyiw, onıń keleshegi haqqında qayǵuriw, iyman belgisi ekenligi uqtırıladı. Sol

sebepten, tiykarǵi maqset-kamil insandı tárbiyalaw ámelge asırıladı.

____________________________

230

Soraw hám tapsırmalar

1. Mektepten tısqarı muzıkalıq tárbiyada muzıka oqıtıwshınıń wazıypasın

aytıp beriń.

2. Muzıkalıq estetikalıq baǵdar boyınsha bilim alǵan dógerek áǵzaları

nelerdi bilıwi kerek?

BESINSHI BAP USHÍN JUWMAQ

Klastan tısqarı muzıka tárbiyası sistemasına mektepte alıp barılatuǵın barlıq

muzıka jumısları: muzıka dógerekleri, muzıkalı bayramlar, muzıka keshelerı,

haweskerlerdiń koncertlerı, muzıkalı viktorınalar, koncert hám muzıkalı

spektakllerge jámáát bolıp barıw, qosıq hám kórkem óner bayramları hám basqalar

kiredi. Bulardıń barlıǵı mazmunına qaray ulıwmalıq hám dógerek formalarına

bolinedı.

Klastan tısqarı muzıka tárbiyasınıń ulıwmalıq formaları ilaji barınsha

oqıwshılardı kóbirek ulıwmalıq kóriniste qabıllaw hám tartıwdı kózde tutadı.

Muzıka sabaqlarında kewilge jańasha sezimler alıp kirgen, turmıstaǵı jańa

hádiyselerge qızıǵıwdı oyatqan muzıka shıǵarması haqqında janlı hám jarqın

sawbette dúnyaǵa kóz qarastaǵı xarakterdegi sorawlar payda boladı. Dógereklerdiń

tiykarı-muzıka sabaqları, olarǵa qábiletli hám muzıka sabaqlarında tolıq kórkem

kónlikpegen balalardıń qatnasıwı, hár bir balanıń qábileti hám qızıǵıwı esapqa

alınıwı, onıń qálewine qaray ol yamasa bul muzıka dógeregine qabıl etiledi.

Dógereklerde kalendarlıq-temalı rejeler tiykarında júmıs alıp barıladı.

Muzıkalıq- dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıw hám bayıtıw, muzıkanı túsiniw

kónlikpelerin qáliplestiriw, qızıtırıw, oqıwshılardıń kórkem haweskerligi tereń

oylanǵan hám izbe-iz dizim boyınsha ámelge asırıladı.

Mektepten tısqarı tálim oqıwshılar tálim qızıǵıwına, qálewine tiykarlanǵan

jaǵdayda sabaqtan bos waqıtlarında oqıw tárbiya procesin tolıqtıradı hám joqarıda

aytılıp ótelgen baǵdarlar boyınsha dógerek qatnasıwsılarına nátiyjeli juwmaq

beriwshi talapları qoyıladı.

231

GLOSSARIY

Adaji(adajio)- jay temp

A Kapella( a carella)-sóz qosılmastan atqarılatuǵın, kóbinese kóp dawıslı xor

menen aytıw.

Akkomponement-muzıkanıń qosılıp shertiliwi. Solistke,qosıqshıǵa, sázendege

yamasa atqarıwshılar toparına (ansambl xorǵa)

Allegretto-(allegretto)-ortasha shaqqanlıqtaǵı temp

Allegro –(allegro)- shaqqan temp

Allegro moderato - (ortasha tez)

Andante-(andante)-Jay adim menen júriwge sáykes bolǵan ortasha temp

Adagio – (awır) kóp qollanılatuǵın áste temp

Andante - (tınısh) órta temp

Adantino ( andantino)- andantege qaraǵanda bir qansha tezirek temp

Ansambl. Bul sáz francuzsha sóz bolıp, ol «birgelikte» degen mánisti bildiredi.

Ansambl muzıka, balet, arxitektura iskusstvolarınıń belgili qaǵıydalarınan biri.

Ariya –opera, oratoriya yamasa kantatadaǵı dúzilisi boyınsha tamamlanǵan bir

qosıqshı tárepinen orkest menen qosılıp atqarılatuǵın epizod.

Artikulyaciya-latınsha artikulatio-bóleklerge bólemen

“Aqılıy hujım”. Tańlanǵan bir muzıkalı másele boyınsha oqıwshılardı ózara

sáwbetke, sol másele boyınsha dóretiwshi jumıs alıp barıwǵa shaqırıw. Sonday-aq,

oqıwshılardan sorawǵa juwaplardı sorawdan soraw shıǵarıp juwapların ózlerine

taptırıp, aqılın rawajlandırıw.

Besik jırı- balanı hayyiwlep uyıqlatıw qosıǵı. Xalıq tvorchestvosınıń hám de

kásiplik muzıkanıń janri.

Vivo - janlı jıldam temp: muzıkalıq atqarıwdıń jańlanǵan, ruwxlanǵan xarakteri.

Vokaliz- dawıs ushın jazıǵan sózsiz shınıǵıw yamasa etyud: dawıslı sesler menen

atqarıladı.

Gúrriń. Gúrriń tıńlanatuǵın muzıka shıǵarması yamasa úyreniletuǵın qosıq

mazmunın izbe-izlik penen obrazli etip, gozzal bayan etiw. Syujettıń barlıǵı hám

232

onıń waqıt tárepten rawajlanıp barıwı gúrriń ushın xarakterli. Gúrriń etiw

processinde tıńlawshılardıń sezimleri hám keshinmelerine tásır etiledi hám bul

menen olardıń úyrenilip atırǵan shıǵarmaǵa bolǵan múnásebeti qáliplesedi.

Gúrriń metodı awızeki bayan etiwde muzıka shıǵarmasın mazmunın oqıwshılarǵa

soraw berip uzbesten bayan qılıwdı kózde tutadı. Tek qızıqlı hám obrazlı qısqa

gúrriń balalar qálibine úyreniletuǵın shıǵarmaǵa qaray qızıǵıw hám muhabbat

óyata aladı.

Dawıstıń jumsaq atakasında dawıs perdeleri dem shıǵarıw baslanıwı menen

ashıladı. Shıǵıp atırǵan hawanıń dawıs perdelerine jeńil tiyip ótiwi nátiyjesınde

júdá jumsaq "iyılıwshen ses" payda boladı.

Dawıstıń qattı atakası dem shıǵarıw aldınan dawıs perdelerinıń tıǵız jabılıwı

nátiyjesınde payda boladı. Bul jaǵdayda shıǵıp atırǵan hawa úlken basım menen

dawıs perdelerine kelip úrıladı hám payda bolǵan dawıs qattı hám keskin

xarakterge iye boladı.

Debyut- artisttin (qosıqlarınıń, oyınshılardıń dirijyorlardıń) teatrda kópshilik

aldında birinshi ret saxnaǵa shıǵıwı.

Diapazon- qosıqshı dawısınıń, muzıka ásbapınıń ses qatarınıń, melodiyanıń ses

kólemi. Diapazan dawıstıń, ásbaptıń eń tómengi hám eń joqarǵi ses arasındaǵı

aralıq penen belgilenedi.

Dikciya - anıq aytıw, qosıq sózlerin durıs aytıw úlgisi. dikciya tásiri, anıqlıǵı-

vokalist sheberdiginiń eń baslı ózgesheligi.

Diskant- balalardıń jińishke (joqarı) dawısı.

Differenciallıq jantasıw-Tálimniń differenciyallıq shólkemlestiriwdiń tiykarǵı jolı

oqıwshılardıń jeke ózgesheliklerin úyreniw

Dem alıw. Qosıq aytıw kórkem-óneri - bul dem alıw mádeniyatı, dep bikar

aytılmaǵan. Balalardıń kópshiligi qosıq atqarıp atırǵan waqıtta duris dem alıwdı

hám onnan tuwrı paydalanıwdı bilmeydiler. Atqarıwdaǵı dem menen fiziologiyalıq

dem arasında belgili ózgeris bar. Fiziologiyalıq dem bala tuwılǵan kúnnen baslap

tabiyǵıy jaǵdayda ámel ete baslaydı hám anıq bir ritmde hám belgili bir waqıt

aralıǵında júz beredi. Qosıq aytıwda bolsa dem alıw tez, qısqa waqıt aralıǵında júz

233

beredi hám dem shıǵarıw bolsa qosıq sózleriniń sózımına, tezligine hám

xarakterinıń túsınilıwine baylanıslı boladı. Dem ritmi atqarılatuǵın shıǵarma

xarakterine qaray ózgerip túradı hám fiziologiyalıq demge qaray tereń dem alınadı.

Dawıs payda etiw. Dawıs hawaz apparatı (kekirdek, tamaq hám onıń ishindegi

konus sıyaqlı eki dawıs perdesi)nıń dem (ópke, traxeyalar, kókirek bólegi) hám

esitiw apparatlarınıń birgeliktegi ámeliyatında payda boladı.

“Debat”. Bunda qandayda muzıka teması boyınsha oqıwshılardıń pikirleri hám

tartısıwları nawbet penen esitiledi, kóp pikirlilik támiyinlenedı.

Diminuendo bul belgi dawıslardı áste-aqırın páseyttirip barıw belgisi bolıp, ol

«diminuendo» dep ataladı.

“Izertlew”. Alınǵan bilimler tiykarında kishi bir muzıkalı másele boyınsha jeke

yamasa eki – úsh dana oqıwshı birgelesip alıp barılatuǵın izleniw. Bul másele ele

ótilmegen yamasa ótilmeytuǵın tema bolıwı múmkin. Sonday máseleler ústinde

islew talantlı bolıwı onıń bilimine shıray beredi, onı tereń ilimiy – izertlew alıp

barıwǵa itermeleydi, balada bolajaq ózine tán ózgeshelikti sezinedi.

Kreshchendo-bul belgi dawısını áste-aqırın kúsheyttirip barıw belgisi bolıp, ol

«kreshchendo» dep ataladı.

Kavatina – operadaǵı lirikalıq bayanlawshı xaraketerindegi kishirek ariya.

Konferenciyalar. Hár sherekte ótkeriliwi múmkin, olardı hám aralıq baqlawdıń

bir turi dep qaralsa boladı. Bunda oqıwshılar ózlerı muzıka páninen óz-betinshe

jazǵan jumısların klasǵa lekciya formasında yamasa bayanat formasında usınadı.

Largo –(keń) kóp qollanılatuǵın áste temp

Lento – (sózıp) kóp qollanılatuǵın áste temp

Moderato-(moderato) andantino allegretto aralıǵındaǵi ortasha temp.

Mutatsiya-dawıstıń jınıslıq jaǵınan jetilisken dáwirinde baslanatuǵın ózgerisi.

Minezleme. Minezleme muzıka menen orınlaytuǵın háreketlerdıń belgisi, sıpatları

yamasa olardıń izbe-izligi haqqında qóllanbanı óz ishine aladı, lekin muzıkalıq

234

háreketlerdıń áne sonday xarakterin shárt etip qoyıwshı ásbaplar kórsetilmeydi.

Túsındiriwge qaraǵanda minezleme onıń ápiwayılasqan forması esaplanadı.

Moderato- (órtasha), orta templer

mp-mezzopiano- messopiano-ortasha tomen

mf-mezzoforte-messo forte ortasha kúshli

Muzıkalı diktantlar. Muzıkalıq jumıs túrleri boyınsha oqıwshı bilimin

bahalawdıń kúndelik baqlaw formalarınan biri.

Naqırat- hár bir kúplettiń sońına birdey sóz benen atqarılatuǵın qosıqtıń bólimi.

Opera –iskusstvonıń sintetikalq (qospalanıw) túri: mazmunı saxnalıq muzıkalı

poetikaliq obrazları arqalı iske asırıılǵan kórkem shıǵarma. Opera ulıwma teatr

kórinislerindegi (háreketlerdegi) vokal (solo, ansambl, xor) hám instrumental

(simfoniyalıq) muzıkanı, dramaturgiyanı suwretlew iskusstvosın (dekoraciya,

kostyumlar) xoreografiyanı (balet oyınları) óz ishine aladı.

Oratoriya- xor, qosıqshı-solistler hám orkestr menen atqarılatuǵın epiko-dramalıq

xarakterindegi shıǵarma.

Orfoepiya-nemishe or fo epeia-“tuwrı sóz”

Obrazlı tákirarlaw iyellewi kerek bolǵan tiykarǵı ideyanı ajıratıp kórsetiw

múmkinshiligin beredi. Sherek sońında pútkil bir tema hátteki bir neshe qosıqlardı

obrazlı ashıp beriwde, obrazlı tákirarlawdan paydalanıw múmkin.

Óz-betinshe islew – belgili temalartoplamı tamam bolǵannan keyin olardı bir

dızimge salıw, bekkemlew maqsetinde oqıwshılarǵa óz-betinshe ámeliy jumıs,

muzıka jumısı menen shúǵıllanıw, sabaqlıq, muzıka sawatı menen islew

kónlıkpelerın payda etiwden túradı.

Oqıwshılardıń júp-júp bolıp, sáwbetlesiwi. Qandayda shıǵarmaǵa tiyisli

máseleni ámelge asırıwda qollanıladı.

Oqıwshılardı toparlarǵa bolıp islew arqalı úyretiw. Buǵan klasstaǵı balalardı

bes – altı baladan quralǵan kishi aktiv toparlarǵa ajıratıladı.

Prestıssimo - (juda tez) temp

Rolli oyınlar. Muzıkalıq shıǵarma temasına say jaǵdaydı sahnalastırıw, rollarǵa

bolıp atqarıw.

235

Partiya- ayırım ásbapta, ayırım dawıs yamasa asbaplar, dawıslar gruppası atqarıw

ushın jazılǵan muzıkalıq shıǵarmanıń bir bólimi.

Piano- (piano) áste.

Popurri- belgili opera, balet muzıkasınan yamasa xalıq qosıqlarınan, oyınlarınan

hám taǵı basqalar dúzilgen muzıkalıq pyessa. Ádet boyınsha popurride

paydalanǵan melodiyalar rawajlanbastan olar tek ǵana bir-biri menen orin

almasadi.

pp-pianissimo- juda tómen

p-piano- piano-tómen

Romans- hawaz benen qosıp (rol gitarada) atqarılatuǵın muzıkalıq poetikaliq

shıǵarma. Qosiq penen salıstırǵanda romansta ádette qospalıraq (qıyınıraq) hám

muzıkalıq kompaziciyanıń kóbirek rawajlanǵan túrleri qollanıladı. Romansta vokal

melodiyası tiykarǵı áhmiyetke iye, bıraq ayırım jaǵdaylarda fortepiano partiyası

kórkem dárejede islep shıǵılǵanlıqtan, vokal partiyası menen teń bolıp keledi.

Romans geyde qosıq dep te aytıladı.

Solist- bir hawaz yamasa ásbap ushın jazilǵan muzıkalıq shıǵarmanı jeke

atqarıwshı sonday-aq xor, orkestr yamasa basqa ansambldıń ayırım partiyasın

atqarıwshı.

Sıpatlaw(komentariya). Bul oqıwshılardıń muzıka túsınigin rawajlandırıwda

sabaqtıń muzıka tıńlaw bóleginde tiykarınan muzıka oqıtıwshısınıń kórkem

soylewi arqalı ámelge asırıladı. Oqıtıwshı muzıka sabaǵına tayyargerligi

processınde tańlanǵan muzıka shıǵarmaǵa hám onıń mazmunına say ádebiy sóz

tayyarlaydı.

Sazlanıw. Sóz hár bir balanıń berilgen muzıka dawısın anıq túsınip, óz dawısın

óǵan sáykeslestirip teńlesiwi sazlanıw bolıp esaplanadı. Klasstaǵı oqıwshılardıń

anıq muzıka dawısına bir qıylı sázlanıwı menen taza intonaciyaǵa erisiw múmkin.

Bul bolsa kerekli másele esaplanıp, klasstaǵı vokal-xor jumısların anıq

maqsetlerinen biri, taza unison (taza bir dawıslılıq)qa erisiw.

Tańlawlar. Belgili bir muzıkalıq temalar toparı boyınsha alınǵan bilimlerdi,

kónlıkpelerdi tekseriw, bahalaw maqset etip qoyıladı.

236

Tańlawlar. Belgili bir muzıkalıq temalar toparı boyınsha alınǵan bilimlerdi,

kónlıkpelerdi tekseriw, bahalaw maqset etip qoyıladı.

Tabaqalastırıw. Oqıtıwdı aktivlestiriwshi metodlardan biri bolıp, bunda oqıtıw

processınde muzıkaǵa qábiletli balalar tańlanadı, olardıń muzıkalıq qábiletin

jánede rawajlandırıwǵa múmkinshilik beredi.

Túsındiriw. Bul ilimiy isbatlaw metodı sıpatında muzıka sabaqlarında qollanıladı.

Ol muzıka sawatı, muzıkanıń dúzilisi hám rawajlanıwı sıyaqlılardı úyrenwde

qollanıladı.

Tálim mazmunı-Maǵlıwmat dizbeginiń dinamikalıq-háreketsheń jaǵdayı.

Tálim metodları-oqıtıw hám oqıw jumıslarınıń ózara baylanısı tiykarında birge

ámel etiw dizbegi.

Tálim principleri-Tálim principleri oqıw-tárbiya processıne qoyılatuǵın social

talaplar, tálimni shólkemlestiriw hám basqarıwǵa ámel etiwshi qaǵıydalar sıpatında

ámel etiledi.

Tálimniń didaktikalıq maqseti- Oqıw materialın balalardıń tereń ózlestiriwleri

támiyinlewden kózlengen maqsetti tálim processınıń jaqın didaktikalıq maqseti dep

aytıladı.

Tálimniń shólkemlestiriwshi formaları-Sabaq hám onıń túrleri, úy wazıypaları,

ekskursiya, ziyrekler debatı sıyaqlılar1.

F- fortıssimo-fortıssimo-júda kúshli

f-forte-forte kúshli

Faltset-italyansha falso - qálbeki-erkeklerdıń joqarı registrdegi dawısları bolıp,

ózine say tembrge iye, kúshsiz shıǵadı.

Qosıq aytıw- Vokal kórkem óneri: Muzıkanı dawıs benen atqarıw ádet boyınsha

sóz benen, al siyregirek sózsiz aytıladı. Qosıq aytıwdıń túrleri: solalıq (jeke

atqaratuǵın, bir dawıslı ) , ansambillik (eki dawıslı duet, úsh dawıslı- trio, tórt

dawıslı kvartet hám taǵı basqa) hám xor qosıǵı (ásbaplar qosılıwı menen yamasa

qosılmastan a kapella). Qosıq poetikalıq obrazdı muzıkalıq obraz benen

1 Розиқов.О., .. Dидактика. “Фан”нашриёти Тошкент -1997й

237

biriktiriwshi vokal muzıkasınıń eń bir ápiwayı hám keńnen taralǵan forması. Xalıq

qosıqları hám proffesional qosıqlar ushırasadı. Proffesional qosıqlardıń xarakteri

hám formasi boyınsha kóbinese xalıq qosıqlarına jaqın boladı. Bıraq kóbinese

romanlarda qosıq dep ataladı. Qosıqlar óziniń janrı, túrleri, atqarıw formaları

boyınsha hár qıylı boladı. Kameralı, estrada, xor ushın massalıq qosıqlar

ushırasadı.

templerde largo (keń), lento (sózıp), adagio (awır), órta templerde andante

(tınısh), moderato (órtasha), allegretto (janlı), allegro moderato (órtasha tez), tez

templerde allegro (tez), vivo (janlıraq), prestıssimo (juda tez).

238

PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR

1. Мирзиёев Ш.М. Ҳаракатлар стратегияси. Ўзбекистон Республикаси

Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармонига

2017—2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини

ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича T. 2017 йил 7

февраль,ПФ-4947-сон

2. Mirziyoev Sh.Milliy taraqqıyot yólimizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi

bosqichga kótaramiz. Toshkent-2017

3. Karımov.I.A. Yuksak mánaviyat-engilmas kuch. T-2008y. 228b

4. Karımov.I.A. Milliy istiqlol ǵoyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar. T.:

Ózbekiston, 2000 y. 14b

5. Каримов И.А. «Маънавий юксалиш йўлида».-Т.: Ўзбекистон.1999. -48б.

6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. -Тошкент,

“Ўзбекистон” нашриёти 1994 й.

7. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида. Тошкент, “Ўзбекистон”

нашриёти 1997 й.

8. Таълим тараққиёти. 6 – махсус сон. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти

1985 й.

9. Abdullaev R. “Markaziy Osiyo xalqlari marosim musiqasi”, T., 1994.

10. Adolfo Salazar. Music in Our Time (New York, 1946), p,318

11. Agayeva M.B. Musiqa nazariyasi.(bolalar musiqa maktablari uchun oquv-

uslubiy qo’llanma) Toshkent-2016. -100b

12. Акбаров И.А. Мусиқа луғати. Тошкент, Ғафур Ғулом номли “Адабиёт

ва санъат” нашриёти 1985 й.

13. Archive in America” (Seattle and London: University of Washington Press,

1966).

14. Вахромеев В.А. Мусиқанинг элементар назарияси. Тошкент,

“Ўқитувчи” нашриёти 1980 й.

239

15. Гуткова Е.А., Васильева А.Б. Ашула дарслари методикаси. Тошкент,

“Ўқитувчи” нашриёти 1980 й.

16. Дмитриева Л.Г., Черноиваненко Н.М. Методика музыкального

воспитание в школе. Москва “Просвещение” 1989 й.

17. Jalilov A. An’anaviy xonandalik. T.: 2016.

18. Каримова Д.A. Мусиқий педагогик маҳорат асослари. Олий ўқув

юртлари учун дарслик.-Т. 2008., 104б.

19. Matyoqubov O. “Maqomot”. T.: 2004.

20. Muzıka sabaqlıqları (1-7klasslar ushın).

21. Носиров Р.Халқ қўшиқлари композицияси. Т.: 2006

22. Розиқов.О., .. Dидактика. “Фан”нашриёти Тошкент -1997й

23. Tashbaeva D Meтодика преподавание музыки и школьный репертуар

Т., 2007

24. Эстетик тарбия асослари. Кушаев Н.А.тахрири остида. Тошкент,

“Ўқитувчи” нашриёти 1988 й.

25. Ўзбек мусиқаси тарихи. Тузувчи Соломонова Т.Е. Тошкент,

“Ўқитувчи” нашриёти 1981 й.

26. Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи.Тошкент -1993.

27. Йўлдошева С.Х. Ўзбекистонда мусиқа тарбияси ва таълимининг

ривожланиши. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти 1985 й.

28. Ҳасанов А. Мусиқа ва тарбия. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти 1993 й.

29. Qodirov.R.G. Musiqa psixologiyasi.(ma’ruzalar kursi): -T.: Musiqa, 2005. -

80bet.

30. Fayzullaev E.M. Bo’lajak musiqa o’qituvchilari badiiy didini

shakllantirishning pedagogik shart-sharoitlari. Avtoreferat.-T.: 2010. 25 bet.,

3-4 b.b.

31. Qahharov N.B., Ayubov K. “Vokal san`ati asoslari” . -Toshkent: “Iqtisod-

moliya”, 2008 y.

32. Qahharov N.B. «Vokal ijrochiligi». -Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2008 y.

240

33. Кодиров. Р.Г. Музыкальная педагогика. -Т.: Musiqa, 2008. -350 c.,

il.not.

34. Sharipova G.M. Musiqa va uni o’qitish metodikasi./O’quv qollanma.

T.:2006.

35. Sharipova G.M Musıqa óqıtish metodikasi praktikumi: Oliy óquv yurtları

hamda maxsus sırtqi bólim talabaları va órta maxsus óquv yurtları talabaları

uchun yaratildi. Toshkent 2009y.

Elеktrоn tálim rеsurslаrı

1. www.tdpu.uz

2. www.pedagog.uz

3. www.ziyonet.uz

4. www.edu.uz

5. tdpu-intranet.Ped

6. www.edu.uz

7.www.vikipediya.uz

8.www.google.com

9.http://ww.developmentgateway.com

241

MUNDARIJA

Kirish 3

I bob. Umumta’lim maktablarida musiqaviy tarbiyaning asosiy

vazifalari

§ 1. Insoniyat taraqqiyotida musiqa san’atining ahamiyati

6

§ 2. Musiqa maktabda fan sifatida 10

§ 3. Musiqa darsi 14

§ 4. Musiqa o’qituvchisi 18

§ 5. Musiqiy o’qitish tamoyillari 22

§ 6. Musiqa o’qitish metodlari 30

§ 7. O’qitishning og’zaki metodlari 31

§ 8. O’qitishning ko’rgazmali metodlari 35

§ 9. O’qitishning amaliy metodlari 39

§ 10. O’quvchilarning bilim va ko’nikmalarini tekshrish va baholash 41

Birinchi bob ushun xulosa 45

II Bob. Musiqa darslarida musiqiy faoliyat turlari

§ 1. Musiqa idroki—darsning yetakchi faoliyati

46

§ 2. O’quvchilarga tinglanadigan asarlarni tanishtirish 49

§ 3. Qo’shiq aytish—faoliyatning bir turi 54

§ 4. O’quvchilar musiqa savodxonligini oshirish 103

§ 5. Darsda musiqaviy ritmik harakatlar 168

§ 6. Bolalarga cholg’u asboblarida chalishga va jo’r bo’lishga orgatish 177

§ 7. Musiqa darsida ijodkorlik faoliyati 186

Ikkinchi bob uchun xulosa 189

III Bob. Musiqa darslarining tuzilishi va ularni o’tkazish

§ 1. Musiqa darslarini tashkil etish

190

§ 2. Darsni tashkil qilishda o’qituvchining darsga tayyorligi 193

§ 3. Musiqa darslarining tuzilishi 195

§ 4. Musiqa darslarining tiplari 201

242

§ 5. Musiqa darslarida pedagogik texnologiyalardan foydalanish 205

Uchunchi bob uchun xulosa 210

IV Bob. Musiqa darslarida bajariladigan ishlarni rejalashtirish va

hisobga olish

§ 1. Musiqa darslarini o’quv yili bo’yicha rejalashtirish

211

§ 2. Jamoa bo’lib qo’shiq aytish 213

§ 3.Musiqa darslarida xalq qo’shiqlaridan foydalanish 214

§ 4. Musiqa savodi 216

§ 5. Musiqa tinglash 217

To’rtinchi bob uchun xulosa 221

V Bob. Sinfdan va maktabdan tashqari musiqaviy tarbiya

§ 1. Sinfdan tashqari musiqaviy tarbiyaning ommaviy shakllari

222

§ 2. Sinfdan tashqari musiqaviy tarbiyaning to’garakli shakllari 224

§ 3. Maktabdan tashqari musiqiy ta’lim va unga qo’yilgan asosiy talablar 227

Beshinchi bob uchun xulosa 230

Glossariy 231

Foydalanilgan adabiyotlar 238

243

СОДЕРЖАНИЕ

Введение 3

I Глава. Основные цели и задачи музыкального воспитания в

общеобразовательных школах

§1. Роль и место музыкального искусство в развитии человека

6

§2. Музыка как предмет изучения в школе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

§3. Урок музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

§4. Учитель музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

§5. Принципы преподавания музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

§6. Методы преподавания музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

§7. Устные методы преподавания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

§8. Наглядные методы преподавания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

§9. Практические методы преподавания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

§10. Контролирование и оценка знания и навыков учащихся . . . . . . . . . . 41

Заключение первой главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

II Глава. Виды музыкальных работ на уроках музыки

§1. Понятия музыки – основное ведушее урока . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46

§2. Ознакомление учеников с музыкальными произведениями 49

§3. Пение – как вид работы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

§4. Повышение музыкального образования учащихся . . . . . . . . . . . . . 103

§5. Музыкальные ритмические движения во время урока . . . . . . . . . . . . 168

§6. Обучение детей аккомпанированию и игре на музыкальных

инструментах . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .

177

§7. Творческая работа на уроках музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

Заключение второй главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

III Глава. Формы музыкальных уроков и их проведение

§1. Организация проведения уроков музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

190

§2. Подготовка преподавателя к организации урока музыки . . . . . . . . . . 193

§3. Структура уроков музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

§4. Типы уроков музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

244

§5. Использование педагогических технологий на уроках музыки . . . . 205

Заключение третъей главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

IV-Глава. Планирование и учет выпольняемых работ на уроках

музыки

§1. Планирование уроков музыки на учебный год . . . . . . . . . . . . . . . . .

211

§2. Пение в коллективе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

§3. Использование народных песен на уроках музыки . . . . . . . . . . . . 214

§4. Музыкальная грамотность . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

§5. Cлушание музыки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Заключение четвёртой главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

V- Глава. Внешкольное и внеклассное музыкальное воспитание

§1. Массовые формы внеклассного музыкального воспитания . . . . . . .

222

§2. Музыкальные кружки как формы музыкального воспитания . . . . . 224

§3. Основные требование к внешкольному музыкальному образованию 227

Заключение пятой главы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

Глоссарий . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Использованная литература . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

245

INDEX

Introduction 3

Chapter I. The main goals and tasks of musical education in

comprehensive schools

§1. The importance of musical art in human development

6

§2. Music as a lesson in the school 10

3§. Music lesson 14

§4. Teacher of music 18

§5. Principles of teaching music 22

§6. Methods of teaching music 30

§7. Oral methods of teaching 31

§8. Visual methods of teaching 35

§9. Practical methods of teaching 39

§10. Monitor and assess the knowledge skills and excellence of students 41

Conclusion of the first chapter 45

Chapter II. Types of musical activities in music lesson

§1 Concept of music – the main part of the lesson

46

§2. Acquaintance of the work with the listening of the student 49

§3. Singing – type of work 54

§4. Increase in music education of the students 103

§5. Music rhythmic movement during the lesson 168

§6. Teach children play on the instruments and accompany 177

§7. Create work on the lesson of music 186

Conclusion of the second chapter 189

Chapter III. Forms of music lessons and their conducting

§1. Organization of the lessons of the music

190

§2. Willingness of the teacher to the lesson of music 193

§3. Composition of music lesson 195

§4. Types of music lesson 201

246

§5. The use of educational technology on the lessons of music 205

Conclusion of the third chapter 210

Chapter IV. To plan and take into account the works during the

lessons of music

§1. Plan academic year lessons of music

211

§2. Singing in the team 213

§3. Use of folk songs on the lessons of music 214

§4. Musical knowledge 216

§5. Listening to music 217

Conclusion of the fourth chapter 221

Chapter V. Independent works of musical education

§1. Forms of self-study activities of musical education

222

§2. Educational forms of music clubs 224

§3. Educational forms of self-study and their main position 227

Conclusion of the fifth chapter 230

Glossary 231

Bibliography 238

247

MAZMUNÍ

Kirisiw 3

I Bap. Ulıwma bilim beriw mekteplerinde muzıkalıq tárbiyanıń

tiykarǵı maqseti hám wazıypaları

§1. Insan rawajlanıwında muzıka kórkem óneriniń áhmiyeti . . . . . . . . .

6

§2. Muzıka mektepte pán sıpatında . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

§3. Muzıka sabaǵı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

§ 4. Muzıka oqıtıwshısı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

§5. Muzıkalıq oqıtıw principleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

§ 6. Muzıkanı oqıtıw metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

§ 7. Oqıtıwdıń awızeki metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

§ 8. Oqıtıwdıń kórgizbeli metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

§ 9. Oqıtıwdıń ámeliy metodları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

§ 10. Oqıwshılardıń bilimi hám kónlikpelerin tekseriw hám báhalaw 41

Birinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

II Bab. Muzıka sabaqlarında muzıkalıq jumıs túrleri

§ 1. Muzıkanı túsiniw-sabaqtıń jetekshi waziypası . . . . . . . . . . . . . . . .

46

§ 2. Oqıwshılarǵa tıńlanatúǵın shıǵarmalardı tanıstırıw . . . . . . . . . . . . . 49

§ 3. Qósıq aytıw-iskerliktiń bir túri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

§4. Oqıwshılardıń muzıka sawatlılıǵın asırıw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

§5. Sabaqta muzıkalıq ritmikalıq háreketler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

§6.Balalarǵa sáz ásbaplarında shertiwge hám qosılıp atqarıwǵa úyretiw 177

§7. Muzıka sabaǵında doretiwshilik iskerligi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

Ekinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

III Bap. Muzıka sabaqlarınıń dúzilisi hám olardı alıp barıw

§1. Muzıka sabaqların sholkemlestiriw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

190

§2.Sabaqtı sholkemlestiriwde oqıtıwshınıń sabaqqa tayarlıǵı . . . . . . . . 193

§3. Muzıka sabaqlarınıń duzilisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

§4. Muzıka sabaqlarınıń tipleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

248

§5. Muzıka sabaqlarında pedagogikalıq texnologiyalardan paydalanıw 205

Úshinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

IV Bap. Muzıka sabaqlarında orınlanatuǵın jumılardı rejelestiriw hám

esapqa alıw

§1.Muzıka sabaqların oqıw jılı boyınsha rejelestiriw . . . . . . . . . . . . . .

211

§2. Jámáát bolıp qosıq aytıw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

§3. Muzıka sabaqlarında xalıq qosıqlarınan paydalaníw . . . . . . 214

§4. Muzıka sawatı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

§5. Muzıka tıńlaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Tórtinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

V Bap. Sabaqtan hám mektepten tısqarí muzıkalıq tárbiya

§1.Sabaqtan tısqarı muzıkalıq tárbiyanıń massalıq formaları . . . . . . . . .

222

§2.Sabaqtan tısqarı muzıkalıq tárbiyanıń muzıka dógerekleri formaları 224

§3. Mektepten tısqarı muzıkalıq tálim hám óǵan qoyılatuǵın tiykarǵı

talaplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

227

Besinshi bap ushın juwmaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

Glossariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Paydalanılgan ádebiyatlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

249

MUZÍKANÍ OQÍTÍW

METODIKASÍ

páni ushin oqíw qollanba (Joqarı hám orta arnawlı oqıw orınları ushın oqıw qollanba)

ORTIQOV TOHIRJON

ROMANOVA SANOBAR

Muharrir: S.Tajetdinov

Muqova rassomi: -------------

Kompyuter sahifalovchisi: ---------------

Oqıw qollanba Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı

Keńesi №___ protokolı qararı menen baspadan shıǵarıwǵa usınıldı.

Ózbekistan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrliginiń

Muwapıqlastırıwshı Keńesi tárepinen baspadan shıǵarıwǵa usınıldı.

Basıwǵa ruxsat etilgen waqtı _________2019j.

Format 70x90 1/16. Ofset usılında basıldı.

Garniturası – «Times New Roman». Kólemi 10 b.t. -249bet

Jámi 500 nusqada. Buyırtpa №____