ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/parazitologiya... ·...

152
93БЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАМИ ОЛИЙ ВА УРТ/v МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ С. ДАДАЕВ ПАРАЗИТОЛОГИЯ Педагогика олий у^ув юртлари бакалавриат бос^ичининг биология, биология ва инсон ^аётий фаолияти муз^офазаси ихтисосликлари талабалари учун у^ув цулланма ТОШКЕкГ - 2004 www.ziyouz.com kutubxonasi

Upload: others

Post on 14-Jul-2020

12 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

93БЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАМИ ОЛИЙ ВА УРТ/v МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ

С. ДАДАЕВ

П А Р А З И Т О Л О Г И Я

Педагогика олий у^ув юртлари бакалавриат бос^ичининг биология, биология ва инсон ^аётий фаолияти муз^офазаси

ихтисосликлари талабалари учун у^ув цулланма

ТОШКЕкГ - 2004

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Ушбу ут$ув ^улланмада асосан одам, ма^сулдор э айвонлар ва маданий усимликларда учрайдиган паразитларнинг тузилиши, биологияси, тар^алиши, таснифи, ^гзратадиган касалликлари ва уларнинг олдини олиш чоралари т^трисида маълумотлар берилган.

Мазкур у^ув 1^лланма педагогика олий ут ув юртларининг табииёт фанлари факультета бакалавриат бос^ичи 140400 - биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти му^офазаси ихтисосликлари талабалари учун мулжалланган.

Уцув ^улланмадан академик лицейлар, касб— унар коллежлари ва умумий ^рта таълим мактабларининг биология у^итувчилари $ам фойдаланишлари мумкин.

Та^ризчилар: биология фанлари доктори, проф. О. Мавлонов, биология фанлари номзоди М. Назруллаева

Ушбу унув ^улланма Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика университетининг илмий кенгашида к^риб чщилган ва чоп этишга

тавсия щлинган (2004 йил -сон баённома)

Низомий номидаги ТДПУ

Тошкент — 2004

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

С 9 3 БОШИ

Паразитизм табиатда ницоятда кенг тарцалган био —экологик цодиса б^либ, з^айвон ёки усимликларнинг турли вакиллари ораси — даги узаро муносабатнинг узига хос куринипшдир. Паразитизм бир организмнинг бошца организм зргсобига озицланишидан иборат. Хужайин организми паразит учун ташци муцит вазиф асини баж а — ради ва шунинг учун паразитнинг з^аёти зсужайин организмининг цаёти билан чамбарчас боглиц. Бу цолат эса узоц эволюцион тарацциёт давомида шаклланган булиб, мураккаб м о р ф о — анатомик, физиологик, биохимик, экологик, генетик муносабатлар ва узгариш — ларни уз ичига олади.

Кейинги йилларда паразитология фани халц хужалигининг турли тармоцлари, шунингдек, атроф — муцитни муцофаза цилиш каби муцим муаммоларнинг таркибий цисмига айланиб бормоцда. Унинг айницса тиббиёт паразитологияси, ветеринария паразито — логияси, фитогельминтология каби соз^алари жадал ривожланиб бормоцда.

Паразит организмлар бир з^ужайрали цайвонлардан асосан — саркомастигофоралар, споралилар, книдоспоридиялар, микроспори — диялар ва инфузориялар типлари ичида, цамда куп з^ужайрали цайвонлардан — ясси чувалчанглар, тиканбошлилар, тугарак чувал— чанглар ва бугимоёцлилар типлари таркибида учрайди. Улар цишлоц хужалигига, биринчи навбатда маданий усимликларга ва чорва— чиликка катта зарар келтиради. Паразитлар таъсирида усимликлар цосилдорлиги ва чорва молларининг маз^сулдорлиги кескин камаяди, цатто уларни нобуд цилади. Бир цатор паразитлар инсон саломатли — гига цам салбий таъсир этиб, огар касалликларни келтириб чицаради.

Паразит организмлар тутрисида бакалавриат босцичининг био — логия ва инсон цаётий фаолияти муз^офазаси ихтисослиги тала — баларига I курсда умуртцасизлар зоологияси фанидан даре утилганда цисцача маълумотлар берилади. Лекин бу цисца маълумотлар тала — балар учун етарли эмас. Паразитология фанининг уцитилиши тала — баларнинг зоологиядан олган билимларини янада мустаз^камлаш ва кенгайтиришга ёрдам беради.

Ушбу уцув цулланма узбек тилида биринчи марта ёзилаётган — лиги учун албатта унда айрим камчиликлар булиши табиий. Ш унинг учун ушбу уцув цулланма буйича бизга билдирилган барча танцидий фикр — мулоз^азалар, таклифлар ва маслацатларни самимият билан цабул циламиз ва келгусида уцув цулланмани цайта ишлаш ж араё — нида уларни тузатишга царакат циламиз.

Муаллиф.

Уwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

КИРИШ

Паразитология (юнонча иккита суздан келиб чиркан булиб, parasitos — текинхур, паразит ва logos — таълимот, фан демакдир) — биология фанининг бир тармори ^исобланиб, паразитизм ^одисалари, яъни паразит билан хужайин уРтасидаги узаро муносабатлар, уларнинг таш^и мухит омилларига богли]0\иги, одам, ^айвон ва усимликларда учровчи паразитлар ва улар кузгатадиган касалхиклар э^амда бу касаллнкларга ^арши кураш усулларини урганадиган фан.

Паразитология паразитлар морфологияси, анатомияси, гисто — логияси, физиологмяси, эмбриологияси, экологияси, географияси, таснифи, филогенияси ^амда паразит ва хужайин уртасидаги узаро муносабатларни текширади.

Академик К.И. Скрябин паразитларнинг келиб чи^иши хусу — сиятига кура, уларни урганадиган фанни икки гуру^га булади.

Биринчи гурук — фитопаразитология дейилиб, у усимликлар дунёсидан келиб чи^адиган бактерия, вирус ва боии^а паразитлар ^амда улар таъсирида содир буладиган ю^умли касалликларни ургатади.

Иккинчи гурук - зоопаразитология дейилиб, кузгатувчиси ^айвонот дунёсидан келиб чи^адиган (протозоолар, гельминтлар, зулуклар, бугимоё^лилар ва бош^алар) ^ар хил паразитлар таъсирида пайдо буладиган касалликчар ^амда уларга ^арши кураш чораларини ургатади.

Умуман, паразитларни уРганиш объектларига кура тиббиёт паразитологияси, ветеринария паразитологияси, фитопаразитологня ва умумий паразитологияга булинади.

Паразитология купгина биологик, тиббиёт ва ветеринария со^асидаги махсус фанлар билан чамбарчас богланган. Паразитлар­нинг тавсифи, морфологияси, биологияси ва таснифини урганиш билан зоология фани Ш ) т у л л а н с а . улар кузгатадиган касал\иклар патогенези, клшшкаси, диагностикаси ва даволашини урганиш билан эса патологик анатомия, паталогик физиология, иммунология, вирусология, микробиология, терапия, фармакология, эпизоотология, хирургия, биохимия, ветери нария-санитария экспертизаси, зоо­гигиена ва бошка фанлар шугулланади хамда улардаги таджик этиш усулларидан кенг фой дала нилади.

ПАРАЗИТОЛОГИЯ!II IНГ’ PI ШОЖЛАНИШ ТЛРИХИ

Паразитлар >у^кидагп маълумотлар кадим замонлардан бери фанга маълум. Эрампздан анча илгари ясси чувалчангларнинг вакилхари замда аскарида хакида кулёзмалар сакланган. Эрампздан олдинги 4G0 —375 йил\арда яшаган атокли олим в а шифокор Гиппократ биринчи булиб фанга "аскаридоз" доган тушунчани

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

киритган. У одамларда учрайдиган аскарида, острица, ясси чувалчангларнинг айрим турлари билан бирга хайвонлар паразитини (эхинококкни) ^ам ани^лаган. Гиппократ гельминтларни инвазион касалликларнинг ^узгатувчиси эмас, балки у з —узидан вужудга келадиган бирор касалликнинг о^ибати деб нотугри тушунча берган.

Эрамиздан олдинги 384 — 322 йилларда яшаган юнон файласуфи Арасту ^орамоллардаги эхинококкоз, чуч^алардаги цистицеркоз, одам аскаридаси ва острицаси тугрисида маълумотлар ёзиб ^олдирган.

Эрамиздан олдинги 116 — 27 йилларда яшаган Рим олими Варрон ушвонларни бот^оцлик, ту^айзорларда бо*данда огиз ва нафас йуллари оркали мол организмига кузга куринмайдиган паразитлар кириб касаллик ^узгатади деб фикр юритган.

Эрамиздан олдин ва эрамизнинг дастлабки йилларида ^утир касаллигига ^арши олтингугурт, гельм интозларга ^арши пиёз, саримсок; ва бош^а сурги дориларни ишлатганлар. Паразитлар тугрисидаги айрим маълумотлар бир цанча олимларнинг ^улёзма — ларидан ^ам топилган, аммо улар паразитларни худо юборган оф ат деб, бу касалликларни "даволаш" учун худога сигиниш, илтижо ^илиш кераклигини айтишган.

Куп асрлар давомида олимлар фа^ат кузга куринадиган паразит чувалчанглар ва таш^и паразитларни таърифлаш билангина чегараланиб келганлар. Кузга куринмас паразитлар тугрисидаги илк маълумотлар бобокалонимиз Абу Али ибн Сино асарларида учрайди. Абу Али Ибн Сино узининг "Китоб аш —ш ифо асари"да одамларнинг ичагида паразитлик к,илувчи чувалчанглар ^узгатадиган касалликлар ва уларни даволаш тугрисида куплаб маълумотлар келтирган.

XVII асрнинг урталарига келиб Италия табиатшуноси Реди паразитлар устида тажрибалар утказади ва чивин билан букаларнинг тухумдан ривожланишини исбот ^илиб, паразитлар тасодифан уз — узидан пайдо булади деган назарияга зарба берди.

Голланд табиатшуноси А.В. Левенгук (XVII асрнинг охир — ларида) микроскоп ихтиро ^илиб, бутун биология со^асида янги даврни бошлаб берди. Лекин XVII — XVIII асрларда паразитларнинг фацат морфологик тузилиши урганилган холос.

Паразитологи ян инг тараадиётига микроскопнинг ва микро — скопик тад^и^отларнинг такомиллашуви ёрдам беради, шу туфайлиXIX асрда паразитология фан сифатида шаклланди. М ана шу ва^тдан бошлаб паразитларнинг биологияси урганила бошланди ва экспери — ментол паразитологияга асос солинди. XIX асрнинг иккинчи ярми — даё^ турли касалликларни кузгатувчи бир ^ужайрали ^айвонлар (содда ^айвонлар) топилди. Кейинро^ эса >>ашарот ва каналар баъзи касалликларнинг ^узгатувчиларини тар^атишдаги роли, шунингдек, фа^ат одамга хос булган паразитар касалликлар yiM ани1у\.анди. Бу даврда паразитологиянинг ривожланишига рус олимларидан Э.А. Островский, А.П. Федченко, Э.К. Брандт, Н.М. Медников, И.И.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Мечников, Ф.А. Леш; немис олимларидан Ф. Кюхенмейстер, К. Фохт, Р. Лейкарт; инглиз олимларидан Р. Росс, Г1. Менсон, Ж. Даттон, Ж. Тодд; Италия олими Б. Грасси; француз олими Ш. Никол ва бошцалар катга цисса цушдилар.

Собиц иттифоцда цам паразитология соцасида бир цатор илмий мактаблар вужудга келди. Академик К.И. Скрябин Собиц иттифоц гельминтологлари мактабини яратди. Академик Е.Н. Павловский ва Л.А. Зильберлар умумий паразитология, улка паразитологияси муаммоларини урганди ва трансмиссив касалликларнинг табиий манбаи, организм паразитлар яш аш муцити эканлиги ва паразито — ценозлар цацидаги назарияларни яратди. Проф. В.А. Догель экологик паразитологиянинг асосчиси цисобланади. У издошлари билан паразитологиянинг умумий масалаларини, балиц паразитларини, паразит бир цужайрали цайвонларни, проф. В.Л. Якимов ва бошца бир гуруц олимлар одам ва цайвонларнинг пироплазмидозлар, лейшманиозлар, кокцидиозлар, трипаносомозлар цузратувчилари билан зарарланиш ини урганиб, уларга царши кураш чораларини ишлаб чицдилар. Тиббиёт паразитологияси со^асида (проф. Н.И. Ходукин, проф. Л.М. Исаев ва бошцалар томонидан) айницса, безгакни ва бошца паразитар касалликларни йуцотишда жуда катта ишлар амалга оширилди. Н.И. Ходукин ва Л.М. Исаев безгак чивинларини урганиб, уларга царши кураш чораларини ишлаб чицишади. Проф. Л.М. Исаев ташаббуси билан Узбекистонда безгак касаллигига царши кураш олиб борадиган станциялар ва тиббиёт паразитологияси института ташкил этилади.

А.Г1. Федченко Узбекистонда биринчи марта Самарцанд ва Бухорода риштанинг биологиясини урганади. Л.М. Исаев цам риштани тузулиши ва биологиясини урганиб, унга царши кураш чораларини ишлаб чицади.

Узбекистонда паразитология буйича илмий тадцицот ишлари ^озирги вацтда цам Узбекистон Республикаси Фанлар Академиясига царашли Зоология институтада, УзР ФА Р^орацалпогиетон филиали институтларида, Узбекистон М иллий Университетида, Самарцанд Давлат Университетида, Узбекистон ветеринария илмий — текшириш институтида, Самарцанд цишлоц хужалик институтада, Узбекистон тиббиёт паразитологияси цамда Урта Осиё фитопатология инети — тутларида, Тошкент ва Самарцанд тиббиёт институтларида олиб борилмоцда.

Узбекистонда паразитология фанининг ривожланишида айницса УзР ФА академиклари А.Т. Тулаганов, М.А. Султонов, Э Х. Эргашев, Ж.А. Азимов; профессорлар Н.Б. Баданин, С.Н. Бобожонов, Н.М. Матчонов, LLI.A. Азимов, А.О. Орипов, М. Аминжонов, Э.И. Ган, М.К. Кодирова, С.О. Османов, В.М. Содицов, У. Узоцов, З.Н. Норбоев,О.М. Мавлонов, Т.1 . Кобилов, А.Р. Рузимуродов, С. Дадаев ва уларнинг шогирдларини циссаси каттадир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

ПАРАЗИТИЗМ ХАЛИДА ТУШУНЧА

Паразитизм (юнонча parasitos — текинхур, камтовок) — кар хил турга мансуб организмлар уртасидаги узаро муносабат усулларидан бири. Бунда организмларидан бири (паразит) иккинчиси (хужайин) — дан яшаш муз^ити ва озика манбаи сифатида фойдаланиб, унга зарар етказади.

Хайвонлар з^ар хил гуру^ларни ташкил этиб, биргаликда з^аёт кечириш жараёнида бетараф (индифферент), дустлик ва антого — нистик муносабатда яшайди. Бетараф муносабатда яшайдиган орга — низмлар купинча кунши ёки биргаликда яшаса кам тасодифан булак — булак булиб з^аёт кечиради, бир —бирига фойда кам, зарар з ам келтирмайди. Буларга маржой полиплар, денгиз юлдузлари, денгиз нилуфарлари мисол булади. Дустлик муносабатдаги симбиозда яшаганда организмлар бир —бирига фойдали ёки факатгина бири фойдаланиб, иккинчиси бетараф муносабатда (симбиозда) булади.

Бир —бирига фойдали симбиозда булиб яшаш мутуа\изм дейилади. Бунда икки организм з ам бир —бирига фойда келтиради. Масалан, актиний заз^ар безларидан заз^ар сочиб, зоз^ид кискичбакани душманидан кимоя килади, лекин у з$ам уз навбатида кискичбаканинг кискичларига ёпишиб, ундан транспорт воситаси сифатида фойдаланади, озикланиши учун узига ш ароит яратади.

Бир томонлама (симбиоз) муносабатда булганда икки организм бирга яшаса кам улардан ф акат биттаси фойда куради. Иккинчиси фойда з^ам, зарар з$ам курмайди. Бундай муносабатларга ижарада Камда комменсал булиб яшаш якк°л мисол булади.

Ижарада бирга яшаганда бир организм иккинчисидан уй сиф а — тида фойдаланади. Масалан, горчак балиги уз икраларини тишсиз моллюска мантияси ичига куйиб, душманларидан кимоя килади. Комменсализм куринишдаги муносабатда бир организм иккинчи организмдан к°лган кераксиз озик зр*собига яшаб унга зарар К и л м а й д и . Бунга синойкия д е й и л а д и , яъни s y n o ik ia юнонча яшаш жойи д е м а к д и р . Масалан, кичкина ^алкали чувалчанг зоз^ид кискич — бака жойлашиб олган чиганокларда яшаб, кискичбакадан к°лган озика з^исобига овкатланади ёки ёпишкок балик орка сузгичи билан акулага ёпишиб пассив каракат килади, ундан колган озиклар Кисобига яшайди. Бунда ёпишкок балик акулалар з^исобига бошка жойларга таркалади, бунга эпиойкия деб з$ам аталади.

Душманлик (антогонистик) муносабатда (симбиозда) икки организм бирга яшаб, бир —бирига зарар келтиради. Буларга йирткичлик камда паразитизм мисол булади. Улар паразитлик килиб з^аёт кечириши билан характерланади. Лекин йирткич билан паразит б и р-би ри д ан ажралиб туради. Йирткичлар камма вакт уз улжаларидан кучли булиб, уларни улдириб тулик ёки кисман истеъмол килади (масалан, бури билан куй). П аразит эса уз хужайинига нисбатан кучсиз, шунинг учун уни улдиришга кучи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

етмайди, фа^атгина касаллантиради. У уз эгасининг танасида доимий ёки ва^тинча яшаб, унинг ^исобига з^аёт кечиради. Айрим ^олларда гиперпаразитизм (ута паразитлик) учрайди. Бунда бир паразит иккинчи паразитнинг танасида яшайди. Масалан, айрим бир з^ужайрали ^айвонлар — (споралилардан ноземалар) токсакара деган нематоданинг ж инсий органларида ёки буностомалар мониезий танасида паразитлик ^илади. :

Камдан —кам уэлда сохта паразитизм з ам учраб туради. Бунда айрим организмлар эволюцион тара^^иёт даврида мослашмаган иккинчи организм танасига тасодифан тушиб колади. Лекин бу организм танасида яшолмайди (масалан, ёмгир чувалчанги умрт^али ^айвонларнинг ичагидан чи^иши мумкин). Чучук сувда яшайдиган зулуклар майда сув ^айвонлари учун йиртцич, лекин сутэмизувчилар учун паразит ^исобланади.

Яшаш жойига т^араб паразитлар таш^и — эктопаразитлар (бунда паразит хужайини танасининг сиртида яшайди) ва ички — эндопаразитларга (бунда паразит хужайини танасининг ички тузима ёки бушли^ларида яшайди) булинади. Бундан таш^ари паразитларни паразитлик ^илиш муддатига кура вацтинчалик ва доимий (стационар) паразитларга булиш мумкин.

Ва^тинчалик паразитлар одатда таищи му^итда яшайди ва купаяди. Хайвонларга ф а^ат ози^.\аниш учун з^ужум ^илади (масалан, суналар, каналар ва бош^алар).

Доимий паразитлар одатда хужайин организми ички органларида ёки унинг териси устида узо^ вацт паразитлик ^илади, айрим ^олларда хужайини танасида умрининг охиригача яшайди. Буларга купгина паразит чувалчанглар, букалар личинкаси, битлар, фЬгир каналари ни киритиш мумкин.

Паразитларнинг ва^тинча ёки доимий уз з^исобига озш^лантирадиган организм паразитнинг хужайини деб аталади. Одатда дефинитив (^а^и^ий, асосий), орали 3 , кушимча ва резервуар хужайинлар фар^ ^илинади. Шунингдек, облигат з^амда факультатив хужайинлар з^ам учрайди. Ривожланиши учун цулай шароит булган организм паразитнинг облигат ёки ^а^и^ий хужайини з^исобланади (жигар ^уртининг ^а^и^ий хужайини ^уй), аксинча паразитнинг ривожланиши учун ^улай ш ароит етарли булмаган организм факультатив хужайин дейилади (урдакларда дрепанидогенийлар). Паразитнинг жинсий вояга етган даври яшаб, унинг жинсий йул билан купаяди ган даври кечадиган з^айвон организми асосий хужайин, паразитнинг личинкалик даврида яшайдиган ва купайиши ж инссиз йул билан кечадиган з^айвонлар оралиц хужайин дейилади. Резервуар хужайин деб эса бош^а з^айвонларга гсиугириш мумкин булган касал ^узгатувчиларини узида тутган з^айвонларга айтилади.

Кенг тасмасимон чувалчанг (Diphyllobotrium latum) мисолида паразитнинг хужайинлари ^уйидагича ифодаланади: Асосий хуж ай ин— одам, мушук, ит; биринчи орали^ хужайини тубаи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

цисцичбацасимонлардан — циклоплар; цушимча хужайини балицлар ва резервуар хужайини йиртцич балицлар ^исобланади.

Паразитлар хужайинлари организмига асосан o fh3 бушлиги ва тери цоплами орцали утади.

Паразитологияда паразитларнинг тери орцали утиши экзогенли йул, OFH3 орцали утиши эса эндогенли йул деб аталади. Табиатда паразитларнинг эндогенли йул билан утиши кенг тарцалган.

Экзогенли йул билан юцувчи паразитларга оид нематода — лардан — Ancylostoma личинкалари тупроцдан одам териси орцали цон айланиш тизимига, ундан нафас олиш органлари ва кейинчалик доимий яшаш жойи — ингичка ичакка утади. Трематодалардан шистосомаларнинг личинкалари цам тери орцали юцади. Бир ^ужайрали цайвонлардан цон споралилар, лейшманиялар, грипана — сомалар; цашаротлардан суналар экзоген йул билан юцувчи паразитлар гуруцини ташкил этади.

Эндогенли йул билан овцат ^азм цилиш ва нафас олиш органларида, шунингдек, жигар, мия ва мускуллар ичида яшовчи паразитларга — аскаридалар, тасмасимон чувалчанглар, трематодалар ва акантоцефаллар киради.

Шунингдек, паразитлар хужайини организмига жинсий тешиклар, бурун бушлиги, куз ва цулоц орцали ^ам утиши мумкин. Баъзи паразитлар эса бачадон девори орцали ривожланаётган эмбрионга утади (эхинококк, анкилостома, протостронгилид ва бошцалар).

Академик Е.Н. Павловский таърифи буйича цон сурувчи бугимоёцлилар орцали юцадиган касалликларга трансмиссив касал — ликлар дейилади (безгак касаллиги, лейшманиоз, тошмали терлама ва ц.). Касаллик цузгатувчи ва хужайин орасидаги махсус алоцага кура цуйидаги трансмиссив касалликлар гуруци тафовут цилинади:

1. Зоонозлар — фацат цайвонларга тегишли касалликлар (ц у ш - лар безгак касаллиги).

2. Антропозоонозлар — одамда, ^амда цайвонларда тарцаладиган касалликлар. Бунда тангувчилар касаллик цузгатувчиларини цаивон — лардан одамга" ва аксинча, одамдан ^айвонларга юцтиради (улат, лейшманиоз, тайга энцефалита ва ц.).

3. Антропонозлар — касалликнинг фацат одамдагина кузати — лиши (трихомонодоз, ичбуруг, безгак, вабо ва ц.).

Паразит ва хужайин бир “ бири билан узаро яцин ^амкорликда яшайди. Лекин паразитлар хужайини организмига цар томонлама таъсир цилади. Бу албатта паразитнинг турига, организмдаги яшаш жойига, иаразитнинг мицдорига, организмнинг ёши ва умумий цолатига, цимоя мосламаларнинг харакгерига з^амда ташци муцит шароитига боглиц. Булар асосан механик таъсир, хужайиннинг нормал ривожланиши учун зарур булган озиц моддаларини истеъмол цилиш, з^ар “ хил за^арли моддалар (токсинлар) ишлаб чицариш, хилма —хил патогенли микроблар ва вирусларнинг хужайин

И)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

организмига кириши учун йул очиб бериш, хужайин организмининг дармонсизланишига олиб келадиган таъсирлардан иборат.

М еханик таъсирда паразитлар хужайинининг тузима ва органларида яшаб, уларни механик жи^атдан ^атти^ шикастлайди. Йирик ва куп сондаги ичак паразитлари (аскаридалар, цестодалар) ичак бушлигига твдилиб ^олиб, ичакдан моддаларни утказмай ^уяди.

Эхинококкнинг личинкалик пуфаклари упка ва жигар з^ажмининг катталашишига олиб келади, тук,ималарни ^исиб ^уяди. Ценурнинг личинкалик даври бош ва ор^а мияларда урнашиб, шишлар з^осил ^илади. Бу шишлар мияни морфологик жиз^атдан бузади ва фаоллигини издан чицаради. Купгина трематодалар, цестодалар, нематодалар, акантоцефаллар, ^ис^ичба^асимонлар, каналар ва з^ашаротлар ^осил ^илган шикастлар оркали хужайин организмига хилма —хил зарарли микроблар, вируслар киради ва бош^а турдаги касалликларнинг келиб чицишига сабаб булади.

Паразитларда з$ар хил ёпишувчи органларнинг булиши з$ам уларнинг энг муз^им хусусиятларидан з^исобланади. Паразитлар ана шу ёпишув органлари ёрдамида хужайини билан мустаз^кам богланган з^олатда яшайди. Ёпишувчи органлар ^ам паразитизм з^одисаси туфайли вужудга келган. Улар эктопаразитларда з^ам эндопаразитларда з^ам з^ар хил куринишда учрайди.

Илмо1$лар паразитларнинг энг асосий ёпишув органи булиб, улар бир ^ужайрали з^айвонлардан тортиб з^ашаротларда з^ам учрайди Бир з$ужайрали з^айвонлардан инфузориялар ва грегариналарда булади. П аразит чувалчанглардан моногенетик сургичлиларда илмо^лар жуда з^ам куп учраб, улар айнинса, паразит танасининг ор^а учидаги дискларда 16 тадан жойлашган булади.

Тасмасимон чувалчангларда з^ам илмо^лар яхши ривожланган, улар сколекснинг урта ^исмида - махсус "дунглик"да бир ^атор ёки бир неча ^атор булиб урнашган. Илмо^ларнинг жойлашиши, катта- кичиклиги, шакли ва сонига ^араб тасмасимон чувалчангларнинг турлари кескин ф ар^ ^илади. Шунинг учун цестодалар синфи таснифида илмоцчалар муз^им систематик белги з^исобланади. Шунингдек, цестодаларнинг личинкаларида з^ам илмо^чалар сони 6 тадан 10 тагача узгариб туради.

Акантоцефаллар да з^ам илмо^лар кучли тараедий этган ва ягона ёпишувчи органи з^исобланиб, улар махсус харгумларда жойлашган.

Нематодалардаги илмо^чалар бош^а гельм и нтларда гига нисбаган жуда оз мивдорда учрайди. Илмоцчалар асосан хитинли тишчалар куринишида огиз бушлиги ва унинг атрофида булади.

Бугимоё]у\иларнинг панжалари учида жойлашган тирно^чалар >;ам ёпишувчи илмо^лар вазифасини бажаради (битлар, бургаларда).

Сургичлар з^ам асосий ёпишувчи органлар функциясини бажаради. Улар айнинса, эктопаразитларда кучли ривожланган. Моногенетик сургичлиларда учрайдиган сургичлар гавдасининг олдинги ва ор^а учида жойлашган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Трематодаларда, одатда 2 та сургач булиб, улар ориз ва цорин сурричлари деб аталади. Тасмасимон чувалчангларнинг купчилик турлари нинг бош цисмида асосан 4 тадан сурричлари булади.

Типик сурричлар буримоёцлиларда цам учрайди. Паразит цисцичбацасимонларда максиллалар цисобига вужудга келган сургичларни куриш мумкин.

Паразитлик цилиб ^аёт кечириш натижасида купчилик ^айвонларнинг овцат цазм цилиш системасида цам туб узгаришлар руй берган. Шунга кура паразитларнинг озицланиш хусусиятлари эркин яшовчи ^айвонлардан кескин фарц цилади. ХаР хил паразитлар овцат цазм цилиш системасидаги узгаРиш лаР турли йуналишлар буйича боради. Чунончи, цон ‘билан озицланувчи паразитларнинг ичаги жуда куп мицдорда озицни цабул цилиб олишга мувофицлашган булиб (масалан, зулуклар, чивинлар, пашшалар, каналар), ичаги морфологиясига кура узгармасдан унинг девори эластик чузилувчан булганлигидан озицни цабул цилган £ари цажми кенгаяди. Шунга мувофиц равишда паразитнинг гавдаси (цорин цисми) цам катгалашади. Бир гуруц паразитларда (масалан, зулуклар, каналар, айрим бутимоёцлиларда) ичаклари шохланиб, юзаси кенгайган булади ва бир вацтнинг узида жуда куп мицдордаги озицни сирдира олади. Бундай паразитлар бир марта озиц моддасини гамлаб олган ^олда узоц вацт (2 — 3 йилгача) озицланмай яшай олади. Бундан ташцари цон билан озицланувчи баъзи паразитлар (зулуклар) цоннинг ивиб цолмаслиги учун унга махсус безлардан гемофилин ёки гирудин моддасини юборади.

Бошца гуру^ паразитларда юцорида цайд этилган узгаришларнинг тескариси кузатилади, яъни уларда овцат цазм цилиш органлари цисцариб кетган. Улар озиц моддаларни бутун гавдаси орцали суриб олади (тасмасимон чувалчангларда). Трематодаларда цам ичак анча цисцарган булади.

Бир rypy^ эндопаразитларда цазм органларининг редукцияланиб кетишига сабаб бу паразитлар тайёр цолдаги суюц озиц (цон, лимфа суюцлиги, ширалар) ичида яшашидадир. Улар цам тайёр озицни осмотик усулда цабул цилади.

Паразитларнинг цаёт фаолиятидаги доминант функциялардан яна бири уларнинг купайиши, яъни авлод цолдиришидир. Паразитларда гермафродитизм ва жинсий органлари фаолияти ницоятда кучайган булиб, серпуштлилик цодисаси юцори даражадатуради.

Маълумки, паразитлар хужайинининг турли туцима ва органларида яшайди. Шунга кура айрим жинсли паразитлар заммл вацт ^ам бир —бири билан жинсий цушилиш имкониятига эга эмас. Бу цолат уларнинг наел цолдиришини цийинлаштиради ва тур сифатида яшашини чеклайди. Бундай ноцулайликни эволюцион тарацциётнинг узи бартараф этган, яъни паразитлар айрим жинслиликдан гермафродитликка утган. Гермафродит организмларда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

эса авлод ^олдириш анча гарантияланган булади. Куичилик паразитлар ни^оятда серпуш т булиб, жуда куп мивдорда тухум 1$уяди. Лекин бу хусусият ^уйидаги икки з^олат билан 6ofahi$.

Биринчидан, паразитлар чекланмаган ози*$ моддаси му^ити булганлиги туфайли, уни чекланмаган миедорда истеъмол ^илади. Бу эса уларнинг жинсий органлари системасини янада ривожланишини ва фаолиятининг кучайишига олиб келади.

Иккинчидан, куп наел ^олдирган паразитлардагина табиий тан — ланиш давомида тур сифатида са^ланиб долган. Куп наел цолдириш айни^са паразит чувалчангларда учрайди.

Нематодаларнинг эркин яшовчи ваки.ллари одатда ун ва юзлаб тухум ^уяди. Лекин паразит турлари низ^оятда серпушт булади. Кичкинагина трихинелла 10 мингтагача личинка TyFca, анкилостома 4 — 5 йиллик з^аёти давомида 25 — 30 млн. та тухум ^уяди . Бир дона одам аскаридаси бир кеча — кундузда 250 минг, 5 — 6 ойлик з^аёти давомида эса 50 — 60 млн. дона тухум ^уяди.

# Серпуштлилик тасмасимон чувалчангларда з^ам кучли булади. Масалан, чуч^а тасмасимони уз з^аёти давомида 2 0 0 -3 0 0 млн. дона тухум 1$уйса, шу авлодга кирувчи цорамол тасмасимони бир кеча — кундузда 600 млн., 10—15 йиллик э^аёти давомида эса 10 млрд. 700 млн. дона тухум 1$уяди.

Паразитлар жуда куп миадорда тухум ^уйсаларда, бу тухум — ларнинг минг, миллиондан бир улушидангина янги авлод етилади,

Паразитларнинг жинсий маэ^сулотларининг ортиб бориши билан 6ofahi^ з^олда уларнинг ж инсий органлар системаси э^ам тобора катгалашиб, сони купайиб боради. Жумладан, трематодаларда гавда з^ажмининг асосий цисмини ж инсий органлар системаси эгаллаб туради. Тасмасимон чувалчангларда у бутун проглоттидлар юзасини эгаллашидан тапщари, з^ар бир проглотгима битта эркак ва битта ургочи жинсий орган системаси жойлашган булади.

Инвазион касалликлар ^айвонларга асосан алиментар (пара — зитларнинг тухум ва личинкалари чорва молларига пассив зрлатда ем —хашак, сув, орали^ хужайини оркали огиз, ошкозон ва ичакка тушадиган паразит чувалчанглар, кокцидиялар, балантидийлар), контакт (паразитлар касал з^айвонлардан cof молларга улар бирга бо^илганда ва молбо^арлар оркали, трихомонас ва бош^алар), перкутан йули билан (анкилостома личинкалари, ^он сурувчи бугим оё^илар, пироплазмид, трипаносомалар, онхоцерка, пара — филария личинкаларини тери оркали юцтиради), бурун тешиги, куз оркали (бурун томо^ букаси, телязия), она ^орнида ' (айрим паразитлар онадан болага киндик оркали утади — неоаскаридалар, таксокаралар) ва бош^а йуллар оркали юцади.

Бемор (ёки бактерия ташувчи)дан ёки касал з^айвондан бугимоё^лилар, асосан ^он сурувчилар оркали соглом кишиларга ю^адиган касалликлар (безгак, тепкили терлама ва бопщалар) трансмиссив касалликлар дейилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Юцумли касалликлар асосан инфекцион ва инвазион каеалликларга булинади. Хайвонот дунёсидан асосан паразит чувалчанглар, ургимчаксимонлар, ^ашаротлар ^амда бир цужайрали цайвонлар томонидан цузгатиладиган касалликлар инвазион ёки паразитар касалликлар дейилади. Инфекцион касалликлар эса инвазион касалликлардан фарц цилиб, усимликлар дунёсидан бактериялар, фильтрланувчи вируслар, замбуруклар цамда риккетсиялар томонидан цузгатилади.

Хозирги вацтда ер юзида 2 млн. дан ортиц цайвонларнинг тури мавжуд булса, шуларнинг 6 % ни паразитлар ташкил цилади, яъни бир цужайрали цайвонларнинг 6000 дан ортиц тури, сургичлилар синфининг 5000 га яцин тури, тасмасимон чувалчанглар синфининг 1800 тури, тиканбошлилар синфининг 500 га яцин тури, нематодалар синфининг 3000 дан ортиц тури ва бутимоёцлилар типига кирувчи ^айвонларнинг бир цанча тури цам паразитлар цисобланади.

Назорат учун тест топширицлари

1. Паразитология цайси фаннинг бир тармоги цисобланади: А — зоология, Б — анатомия, В — экология, Г — биология, Д — физиология.

2. К.И. Скрябин паразитларнинг келиб чициш хусусиятига кура уларни урганадиган фанни неча гуруздга булган: А — 1 тага (паразитология), Б — 2 тага (фитопаразитология ва зоопаразитология), В — 3 тага (гельминтология, зоопаразитология ва фитогельминтология), Г — 4 тага (протозоология, гельминтология, зоопаразитология ва фитопаразитология).

3. Паразитология урганилиш объектига кура цандай фанларга булинган: А — гельминтология, Б — тиббиёт паразитологияси, В — зоопаразитология, Г — ветеринария паразитологияси, Д — фитопаразитология, Е — умумий паразитология, Ж — ихитиопаразитология, 3 — протозоология.

4 . Эрамиздан олдин паразитлар цацидаги дастлабки маълумотни цайси олим келтирган: А — Арасту, Б — Варрон, В — Гиппократ, Г - Лейкарт, Д — Теофраст.

5. Узбекистонда паразитология фанининг ривожланишига ^исса цушган йирик олимларни курсатинг: А — А.М. Муцаммадиев, Б — Р. О. Олимжонов, В — А.Т. Тулагановг Г — Ж.А. Азимов, Д - Т.З. Зоцидов, Е - В.В. Яхонтов, Ж - М.А. Султонов, 3 - Э Д . Эргашев, И — Э.И. Ган, К — Н.Б Баданин, Л — А.К. Сагитов, М — Д.Н. Кашкаров.

6 . Олимлар номи билан улар ишлаган паразитология фа ни соцаларини жуфтлаб курсатинг: А — А.Т. Тулаганов, Б --В.А. Догель, В — К.И. Скрябин, Г — Е.Н. Павловский; 1 — экологик паразитология, 2 — умумий паразитология, 3 — фитогельминтология, 4 — гельминтология.

ы

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

7. Хайвонлар биргаликда з^аёт кечириш жараёнида ^андай муносабатларда яшайди: А — бетараф, мутуализм, йирт^ич, Б —дустлик, паразитизм, симбиоз, В — бетараф, дустлик, антогонистик, Г - дуцш анлик, синергизм, гиперпаразитизм, Д — комменсализм, мутуализм, симбиоз.

БИР ХУЖАЙРААИ ПАРАЗИТ ХАЙВОНЛАР

Одам ва ма^сулдор jfайвонларда паразитлик цилувчи бир цужайралилар, уларнинг тузилиши, купайиши, ривожланиши ва таснифи. Бир .уужайрали паразит %айвонларнинг цузгатадиган касалликлари ва уларнинг олдини олиш чоралари.

Бир ^ужайрали з^айвонлар (Protozoa) кичик оламига 31 мингдан орти1$ тур киради. Купчилик турлари денгиз ва океанларда, чучук сувларда яшайди. Айрим турлари тупроеда з^аёт кечиради. Уларнинг орасида усимликлар, з^айвонлар замда одам организмида паразитлик Килиб яшайдиган турлари з$ам анчагина. Бир з^ужайрали з^айвонлар номидан куриниб турганидек морфологик жиз^атдан танаси битта з^ужайрадан ташкил топтан булсада, лекин физиологик жиз^атдан муста^ил индивидлар булиб, алоз^ида золда куп з^ужайрали з^айвонларга ухшаб, бутун организмга тегишли барча вазифаларни узи бажаради.

Бир з^ужайрали з^айвонлар кичик олами уз навбатида 5 та типга булинади: 1 .Саркомастигофоралар (Sarcomastigophora). 2 .Споралилар (Sporozoa). З.М иксоспоридиялар (Micsosporidia). 4 .Микроспоридиялар (Microsporidia). б.И нфузориялар (Infuzoria). Булардан споралилар, миксоспоридиялар ва микроспоридиялар типларига кирувчи барча турлари паразитлик цилиб з^аёт кечиради. Саркомастигофоралар ва инфузориялар типларига кирувчи бир з^ужайрали з^айвонлар асосан эркин з^олда заёт кечиради. Лекин уларнинг орасида з^ам маз^сулдор з^айвонлар ва одамда паразитлик ^илиб огир касалликлар ва з^атто улимга олиб келадиган турлари бор.

Саркомастигофоралар типига 18 мингдан орти^ тур кириб, саркодалилар ва хивчинлилар синфларига булинади.

САРКОДАЛИЛАР (SARCODINA) синфига 11000 га я^ин тур киради. Паразит з^олда яшайдиган турлари асосан амёбалар (Amoebina) туркумига мансубдир. Одам ва з^айвонларда амёбалар туркумининг бир неча турлари паразитлик ^илади. Улар орасида ичбуруг (дизентерия) амёбаси (Entomoeba histolytica) одамларнинг йугон ичагида паразитлик ^илиб, амёбиаз, яъни ^онли ичбурур билан oFpninra сабаб булади. Умуман одам организмида амёбаларининг 5 та тури учрайди. Уларнинг Л таси зарарсиз з^исобланиб, асосан йугон ва кур ичаклардаги бактериялар з^исобига яшайди.

Дизентерия амёбасини биринчи марта’ 1875 йилда рус шифо — кори А.Ф. Леш ани^лаган ва бу амёбанинг патогенли (зарарли)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

булишини исботлаган. Ичбурур амёбасининг катталиги 20 — 30 микронга тенг (1 — раем).

1 — раем. Ичбуруг амёбаси хаёт циклининг схемаси:1 —%азм йули га тушган циста;2 —амёбонинг циста дан чициши;3 — 4 ичак бушлигидаги майда вегетатив шакли;5 —йирик вегетатив шакли:6 —ичакдаги цисталар;7—ичакдан чищан цон ва шилимшиц аралаш чициндиларда учрайдиган шакли.

Ичбурур амёбасининг ривожланиш жараёнида циста ва вегетатив шакллари булади. Вегетатив ^олатининг уч хил шакли анш^ланган:

а) кичик вегетатив шакли; б) тузима шакли; в) гематофаг ёки эритрофаг шакли.

Амёбанинг тузима ва эритрофаг шаклларини баъзан йирик вегетатив шакл з$ам дейилади. Аслида бу икки шакл узаР° яшаш жойи ^амда ов^атланиш усули билан ф ар^ ^илади. Циста одатда юмало^ шаклга эга булиб, зич парда — циста i^o6hfh билан уралган.

Етилган цистада 4 та, етилмаганида 1 — 2 та ядро булади. Майда вегетатив шакли кичкина (1 5 -2 0 мкм) булиб, сер^аракатдир. Унинг цитоплазмаси кескин равишда иккига — тини^ ойнасимон эктоплазмага ва донача.ли эндоплазмага булинади. Эндоплазмада шарсимон ядро жойлашади. Майда вегетатив шакли одамнинг йукон ичаги ^аватида яшаб, бактериялар билан ози^ланади ва одамга зарар келтирмайди. Но^улай шароитда цисталарга айланиши мумкин. Дизентерия амёбасининг тузима шакли (20 — 25 мкм) одамнинг йугон ичаги деворларида яшаб, яралар з^осил ^илади ва ичак деворидаги ту^ималарни емириб, шунинг ^исобига ози^ланади.

Тузима шакли бош^аларига нисбатан энг зарарли ^исобланади. Яралар яллирланиб, йиринглайди ва i$oh томирларининг шикастланиши натижасида яралардан f$oh о^ади. Гематофаг ёки эритрофаг шакллари одатда яраларга я^ин жойларда топилиб, эритроцитлар билан фагоцитоз ^олида ози^ланади.

Дизентерия амёбасининг майда вегетатив шакли асосий шакли ^исобланади. Чунки у купайиб тузима шаклига —' эритрофагга ва цистага айланади. Цисталар хужайини ахлати билан бирга ташцарига чициб туради. Цисталар таип^и му^игга чидамли булиб, ^атто, хлорланган сувда ^ам ^алок булмайди. Бир *>анча дизенфекцияловчи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

моддалар таъсирига цам чидамли булади. Дизентерия амёбасининг цисталарида 4 та ядро булади. Цисталар билан ифлосланган сув, сабзавот ва мевалар истеъмол цилинганда паразитлар одамнинг ош цозон— ичак сисгемасига 1уш ади. Ичакда цар бир цистадан 4 та майда вегетатив шакл пайдо булади. Сунгра улар митоз йули билан булиниб сони икки з^исса ошади. Ичагида амёбанинг фацат майда вегетатив шакли булган одамлар одатда сорлом б^либ цолаверади. Организм заифлашганда амёбалар бошца патоген шаклига, яъни туцима шаклига айланади. Туцима шакли узидан протеолистик ф ермент ажратиб, ичак деворида яралар булишига олиб келади. Яралардан цон оцади, шу сабабли беморларнинг ахлатида цон булиши кузатилг1ди. Одатда, яраларга яцин жойларда дизентерия амёбасининг яна битта шакли — эритрофаг шаклини топиш мумкин. Бу шакл анча йирик булиб, кундаланг улчами 20 — 40 мкм келади. Сохта оёцлари калта булиб, узи эса анча царакатчан булади. Цитоплазмада купинча эритроцитларни топиш мумкин. Шунинг учун у эрйтрофаг ёки гематофаг (цон билан озицланувчи) деган номни олган. Дизентерия амёбаси одамнинг бошца аъзоларига (жигарга, упкага) ^ам жойлашиши мумкин. Агарда амёбанинг туцима шакли ^осил цилган яра цон томирига турри келиб цолса, у цон орцали турри жигарга боради ва жигар абцессига сабаб булади.

Упканинг жароцатланиши эса жигар абцессининг упкага диафрагма орцали утишидан келиб чицади. Амёбиаз касаллигининг белгилари асосан цорин орриши, ишта^анинг йуцолиши, йиринг ва цон аралаш ич кетишидан аницланади. Ичбурур амёбаси билан касалланган одам бир кеча —кундузда 300 миллионтагача циста чицариши мумкин.

Касалликка ташхис цуйиш учун беморнинг нажаси консервантга йигилади ва текширилади. Консервант таркиби А.А Турдиев томонидан таклиф этилган (1971 й.). Одамда 4 -ядроли цисталар ва эритрофаг топилиши унга амёбиаз юццанлигидан далолат беради. Ичбурур амёбаси ер юзида кенг тарцалган. Турли географик шароитларда одамларнинг бу паразит билан касалланиши 10% дан 30% гача етади. Ичбурур касаллиги асосан иссиц тропик ва субтропик ицлимли мамлакатларда куп учрайди. У Марказий Осиё давлатларида, шу жумладан Узбекистонда ^ам учрайди.

П рофилактика чораларига овцат истеъмол цилишдан олдин цулни яхшилаб ювиш; хомлигича ейиладиган сабзавот ва бошца масаллицларни яхшилаб ювиш; пиширилган овцат ва ичиладиган сувни ёпиц идишда сацлаш; пашшаларни йуцотиш (чунки улар дизентерия амёбасининг цисталарини механик равишда ташийди); бемор ва циста ташувчиларни аницлаш ва даволаш; умумий овцатланиш муассасаларида санитария ^олатини ва овцат тайёрлаш технологиясини назорат цилиб бориш ва ацоли уртасида санитария — гигиена цоидаларига риоя цилиш буйича кенг таргибот ишларини олиб бориш кабилар киради

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

ХИВЧИНЛИЛАР (MASTIGOPHORA) синфига 7000 дан ортик тур киради. Асосий ^исми эркин з^олда яшайди. Хивчинлилар синфи 2 та кенжа синфга булинади: усимликсимон хивчинлилар (Phytomastigina) ва з^айвонсимон хивчинлилар (Zoomastigina).

Паразитлик килиб з^аёт кечирадиганлари асосан з$айвонсимон хивчинлилар кенжа синфига киради.

Кинетопластидалар (Kinetoplastida) туркумининг айрим тур — ларигина эркин золда яшайди. Купчилик турлари эса паразитлик ^илио з^аёт кечиради. Бу туркумнинг трипаносомалар (Trypanosoma) уругига кирувчи турлари одам ва умурт^али з^айвонлар конида, орка мия сую^лигида ва бошца органларида паразитлик ^и,\иб o f h p

касалликларни келтириб чи^аради.Трипаносомаларнинг тасмага ухшаш ясси танаси 15 — 40 мкм

келади. Олдинги томонида жойлашган битта эсивчини танасининг ёнидан ор^ага каРаб йуналади. Хивчин юп^а тулкинланувчи м ем ­брана ёрдамида эктоплазмага туташган. Базал таначаси (кинетопласт) эндоплазмада хивчиннинг асосида жойлашган.

Трипаносомаларнинг куйидаги турлари яхши урганилган:1) Африка уй^у касаллигининг кузгатувчиси — Trypanosoma

gambiense;2) Чагас касаллигининг кузгатувчиси — Trypanosoma cruzi;3) Уй^у касаллигининг родезия шаклини келтириб чи^аради —

ган — Trypanosoma rhodesiense ва бош^алар.Trypanosoma gambiense — Африкада тарцалган жуда oFnp "уйцу

касаллиги" деб аталган хасталикни кузгатувчи паразитдир (2 -р а е м ).

2 —раем. А — це —це пашшаси (Glossina palpalis);Б — уй|$у касаллиги билан касалланган одам, касалликнинг охирги даври.

XX асрнинг биринчи ярмида шу касалликдан бир миллиондан ортиц киши з^алок булган. Касаллик тана з^ароратининг к^ари ли ш и билан бошланади, сунгра аста — секинлик билан марказий нерв сис — темасининг кагги^ шикастланиши кузатилади. Беморда узелаб колиш ва аксинча ухлай олмаслик зуоллари кузатилади. Касаллик уз вацтида даволанмаса улимга олиб келиши мумкин. Паразитлар беморларнинг

Конига, лимфа безларига, кейинчалик эса орка мия суюклигига утади.Африка уйку касаллигининг табиий манбаи антилопалар

з^исобланади, таркатувчиси эса ц е - ц е пашшасидир (Glossina palpalis). Касаллик факат шу консурар пашшалар таркалган з^удудларда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

учрайди. Пашша одам цонини сурганда унга касалликни юцтиради. Пашшалар ичагида паразитлар буйига булиниб жинссиз купаяди.

Лотин Америкаси мамлакатларида хавфли чагас касаллигининг цузгатувчиси — Trypanosoma cruzi кенг тарцалган. Морфологик жицатдан Африка уйцу касаллигини цузратувчисидан фарц цилмайди. Лекин, Trypanosoma cruzi жойлаш иш жойига цараб шакли ^ар хил булади. Хужайранинг ичида паразитлик цилган трипаносома хивчинсиз, интенсив равишда купайиб псевдоцисталар цосил цилади. Паразитлар касаллик тарцатувчи организмида ва сунъий усулда устирилганда хивчинли шаклда булади.

Чагас касаллигининг тарцатувчиси цон сурадиган Triatoma infestans цандаласидир. Трипаносомалар цандаланинг орца ичагида яшайди ва 5 —15 кун давомида тарацций этади. Паразитларни узига бир марта юцтирган цандала бутун умри давомида (2 йилдан ортиц умр куради) узида трипаносомаларни сацлайди ва одам учун хавфли цисобланади.

Одатда паразитлар одамга тери ва шилимшиц цатламларнинг ^ар хил ёрицлари, жароцатлар орцали фаол йул билан утади. Триатом цандалалари одамга, асосан, кечаси ухлаб ётганида цужум цилиб, лаб, куз ва буруннинг шилимшиц цатламларидан цон суриб озицланади. Овцатланган жойига купинча трипаносомалар билан ифлосланган ахлатини чицазади ва шикастланган тери орцали трипаносомалар жуда осонлик билан одамга утади. Улар тери ва шилимшиц пардаларнинг цужайраларида бир —икки цафта яшаб, купая бошлайди. Сунг паразитлик цилаётган ^ужайралардан чициб, цон томирларга уЬгади ва бутун организмга тарцалади. Шу даврда одамнинг тана ^арорати кутарилади, паразитлар юрак, нерв, э^азм системаси ва ретукуло — эндотелиал органларнинг ^ужай рала рига утиб, у ерда яшаб цолади. Касалликнинг белгиларига тана цароратининг кутарилиши, жигар ва талоцнинг катталашиши, ичак фаолиятининг бузилиши кабилар киради. Кейинчалик уларга менинго —энцефалит ва миокардит цушилиши мумкин. Беш ёшгача булган болаларда чагас касаллиги жуда огир утиб, улимга олиб келиши мумкин. Айрим маълумотлар буйича 14% гача беморлар ушбу касалликдан улади. Касаллик онадан болага она сути, цон цуйиш орцали юцади (тугма цам булиши мумкин). Чагас касаллиги купинча цишлоцларда куп тарцалгандир. Айницса санитария —гигиена цоидаларига риоя цилинмаган хонадонларда, ифлос жойларда триатом цандалаларнинг личинкалари бемалол ривожланади.

Трипаносомаларни нг бир цанча турлари ^ар хил уй цайвонларида паразитлик цилиб, огир касалликлар келтириб чицаради. Ж анубий Осиё мамлакатларида цорамолларда паразитлик цилувчи Trypanosoma brneei нагана касаллигини цузратади (3 —раем).

Нагана касаллигининг тарцатувчиси суналардир. 1 озористон, Туркманистон, Узбекистонда ва Урал вилояти чулларида туялар, отлар ва эшакларда Trypanosoma evansi паразитлик ци.\иб, огир ”сув

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

o f p h f h " касалини келтириб чикаради. Бу паразитнинг з^ам тар^а тувчиси с.уналар з^исобланади.

Отларда Trypanosoma eauiperdum тури паразитлик к>илиб, куюкиш (^очириш) касаллигини келтириб чицаради. Бу касаллик бир Зайнондан иккинчисига жинсий алоца оркали утади.

3 —раем. Корамолларда паразитлик цилувчи нагана цузгатувчиси — Trypanosoma brucei (А) ва унинг булиниш даврлари (Б, В, Г):1 - ядро; 2 — база. \ танача;3 — тулцинлан) ъ чч мембрана;4 —хивчин.

Трипаносомаларнинг айрим турлари усимлик тунималарида з^ам паразитлик ^илиши мумкин. Масалан, лептомонас (Leptpmonas davidi) Ж анубий Америкада кофе дарахти барги ту^ималарида паразитлик цилиб, баргнинг саргайиб тукилишига, баъзан к>уриб ^олишига сабаб булади.

Лейшмания (Leishmanial уругининг вакиллари з$ам трипано — сомаларга бирмунча узсшаш тузилган, лекин улар одамнинг терисида ва ички органларида паразитлик ^илади. Улар хужайра ичида паразитлик ^илганидан хивчин з^осил ^илмайди, з^аракатсиз булади. Бу паразитлар низ^оятда кичкина (3—7 мкм), овалсимон з^ужайрасида битта ядроси ва кинетопласги б у л а д и . ' Лейшманияларнинг икки тури одамда паразитлик ^илади.

Тропик лейшмания (Leishmania tropical юз, ^ул ва оё]^лар терисида паразитлик ^илади (4 —раем).

4 —раем. Leishmania tropica ^узгатадиган ёмон яра ёки пендинка яраси.

Тери лейшманиозининг ^узгатувчисини рус ш ифо — кори П.Ф.Боровский би — ринчи марта 1882 йилда Тошкентда ани^лаган.

Тери лейшманиози М арказий Осиё ва Кавказ ортида кенг таркалган.

Паразит тери з^ужай — раларида яшайди в а тер и да яралар з$осил ^илади. Ка — салликнинг бир йил ва ундан

о р т ш ф о д а чузиладиган шаз^ар ёки сурункали шакли (Ашхобод яраси) ва 3 - 6 ой давом этадиган уткир шакли (пенда яраси) тафовут

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Килинади. Тери лейшманиози Марказий Осиё халклари уртасида ёмон яра ёки пашшахурда номи билан $ам маълум.

М орфологик жиз^атдан лейшманиялар икки хил шаклда: ^уж айра ичида — хивчинсиз ташувчиларининг танасида замда сунъий усулда устирилганда хивчинли куринишда яшайди.

Лейшманиялар з^аётининг хивчинли даври лептомонад даври деб аталади. Висцерал лейшманиоз т е з —тез ёки маълум бир вактда оралаб иситма чи^ариш билан давом этадиган огир касаллик з^исобланади. М орфологик жи^атдан лейшманиянинг иккала тури з^ам бир —биридан деярли фарк килмайди. Висцерал лейшманиознинг Кузгатувчиси одам танасида ретикуло — эндотелиал органлар — жигар, талок, лимфа тугунлари, кумик эндотелий хужайралари цитоплазмасида паразитлик килиб яшайди ва купаяди. Лейшма — ниялар купайганда битта з^ужайрадаги паразитлар ссни 100 — 200 тагача етади. Хужайра емирилгандан кейин улар лимфа билан конга утиб, янги з$ужайраларга кириб олади ва уларнинг емирилишига сабабчи булади.

Ички лейшманиоз билан огриган бемор собик иттифок здаудида биринчи марта 1909 йилда аницланган. Кейинчалик М арказий Осиё ва Кавказ ортида бу касалликнинг манбалари топилган.

Ички, яъни висцерал лейшманияни (Leishmania donovani) инглиз олими Лейшман 1903 йили шу касалликдан улган одамнинг талогадан ажратиб олиб аниклаган (5 —раем).

уни консурар майда з^ашаротлар — Phlebotomus авлодига кирувчи искабтопарлар таркатади. Искабтоггар касал одамнинг конини сурганида лейшманиялар з^ашаротнинг ^азм йулига утади. У ерда паразитларнинг олдинги учидан узун хивчин усиб чикади, яъни содл,а з^айвон хивчинли (лептомонад) куринишга утади.

Узига лейшманиознинг кУзгатУвчисини ю^тириб олган бу з^ашарот соглом одамнинг к°нини сурганида паразитларни унга юктиради (6 -р а е м ).

Умуман, лейшманиоз Шимолий Африка, Ж анубий Европа ва Ж анубий — Иарбий Осиёнинг бир канча мамлакатларида таркалган. Узбекистан нинг жанубий туманларида кам бу касаллик таркалган.

5 —раем. Leishmania donovani: А —хужайин ^ужайрасидаги паразитлар;Б — лейшманиянинг суюцликдаги хивчинли шакллари;1 —лейшманиялар;2 —хужайин хужайралари ядроси.

Лейшманиоз транс — миссив касаллик булиб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

6 —раем. Искабтопар - Phlebotomus papatasii: лейшмания гашувчиси (I) ва лейшманиянинг суюцликдагн хивчинли шакли (2).

Тери лейшмани — озининг табиий манбаи кемирувчи цайвонлар (цум каламушлари ва

юмронцозицлар) ва итлардир, ягьни бу цайвонлар лейш маниянинг резервуар хужайинлари эдисобланади. Бу цайвонларнинг цулоцлари, бурни ва танасининг искабтопар чаца олиши мумкин булган бошца жойларида яралар цосил булади. Кемирувчиларнинг инларида искабтопарлар кундуз кунлари яшириниб ётади, кечга томон цайвонларнинг цонини суради ва уларга бу касалликни юцтиради.

Висцерал лейшманиознинг асосан 2 шакли ажратилади: цинд кала — азари ^амда Урта ер денгизи висцерал лейшманиози.

Хинд кала —азарида терининг ранги цорамтир, баъзан тим цора булади. Айрим олимларнинг фикрига кура бундай цодиса буйрак уста безлари фаолиятининг сусайиши туфайли келиб чицади, чунки лейшманиялар шу безнинг пуст цисмидаги макрофагларида %ам учрайди.

Урта Ер денгизи висцерал лейшманиозида тери ва шиллиц пардалар оцариб, мумсимон булиб цолади. Беморнинг жигар ва талоги катгалашиб, камцонлик цамда лейкопенил кузатилади. Бемор озиб кетади. Бу касалликни э^ам искабтопарлар юцтиради. Ж игари ва талоги шишиб, бемор цалок булиши мумкин.

К а л а -а зар цузгатувчиси Ж анубий ва Ш имолий Осиёда, Италияда, Туркманистоннинг айрим ^удудларида учрайди.

Профессор Н.И. Ходукин висцерал лейш маниознинг эндемик занжири: ит —флеботомус — одам эканлигини аницлаган.

Академик Е.Н. Павловский одамлар ва цайвонлар уртасида бутимоёцлилар ёрдамида айланиб юрадиган касалликларни табиий манбали трансмиссив касалликлар деб атайди.

Хар иккала лейшманиоз билан цам купроц болалар касалланади. Касалликлардан кейин муЕГгазам иммунитет цосил булади. Шунинг учун цар бир киши лейшманиоз билан фацат бир марта касалланади.

Касалликни аницлаш учун туш суяги кумиги микроскоп остида царалиб, цужайраларида лейшманиялар бор —йуцлиги аницланади.

Куп хивчинлилар (Polvmastiaina) туркуми вакили лямблияни биринчи марта 1859 йилда Харьков Университетининг профессори Лямбле аницлаган.

Лямблия (Lamblia intestinalis) цаёт циклида веге гати в цамда циста куринишида учрайди (7 —раем).

Вегетатив шакли ноксимон булиб, узунлиги 12—15 мкм, эни эса 8 —10 мкм гача булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

7 -раем . Одам ичагида паразитлик цилувчи лямблия — Lamblia intestinalis (ён томонидан куриниши):1 — л'ив чинлар; 2 — базал танача; 3 ~ сургич; 4 —ядро;5 —парабазал тана; 6—аксостил.

Танасининг олдинги томонида диск булиб, ичак эпителийсига ёпишиш учун хизмат ^илади. Танасининг уртасида иккита таянч ипи — аксостиллар утади. Аксостиллар ёрдамида паразитнинг танаси икки симметрияли нимталарга булинган булиб, з^ар ^айсисида биттадан ядро булади.

Аксостил\арнинг олдинги ^исмида бир уш ча блефаропластлар булиб, улар 3 ж уф т хивчинларни энергия билан таъминлайди. Туртинчи жуфт хивчинлар аксостилларнинг ор^а ^исмида ётади. Паразитнинг'з^азм органоидлари булмайди. Шунинг учун осматик йул билан ози^ланади. Купайиш усули жинссиз, узунасига булиниш (митоз) йули билан амалга ошади. Лямблияларнинг цисталари овал шаклида булиб, узунлиги 10—14 мкм гача етади. Икки ^ават пустлоги ани!$ кури ни б туради. Етилмаган цисталарда 2 та ядро, етилганларида эса 4 та ядро булади.

Лямблияларнинг тара^к;иёти оддий булиб, з^аёт даври паразитнинг вегетатив ва цистага уралган шаклларининг алмашиниб туришидан иборат. Вегетатив шакллари одамларнинг 12 бармоцли ичагида яшайди ва купаяди. Тажриба йули билан зарарланган з^айвонларда лямблиялар ингичка ичакнинг ю^ори ^исмларида топилган. Уларнинг баъзилари цистага уралиб, таш^и муз^итга чикади ва одамга лямблиоз касаллигини ю^тирадиган манба булиб ^олади. Лямблиозни ю^тирадиган манба касал одам ва паразит ташувчилардир.

Лямблиоз з^амма ерда таркалган булиб, аз^олининг тахминан 10 %да паразитларни топиш мумкин. Лямблиоз билан асосан ёш болалар купро^ касалланади. П аразитлар одамнинг 12 — бармо^ли ичагида яшаши билан бирга айрим маълумотларга Караганда ут пуфагида з ам яшаши мумкин. Аммо, сунъий усулда устирилган лямблия ут сую!ушги пуфагида яшамайди. Хозиргача з^ам лямблияларнинг ут йулларида, ут пуфагида яшаши ноани^. Л.И. Рогова ва Н.А. Дез^онхуж аеваларнинг (1960) маълумотлари буйича олиб ташланган ут пуфакларида з^амда таж риба йули билан зарарланган з^айвонларнинг ут пуфагида лямблиялар топилмаган

XX асрнинг 20 йилларида .\ямблиоз ер юзида деярли барча мамлакатларда кенг таркалган эди. Купчилик шифокорларнинг фикри буйича лямблиялар одамга утиши билан лямблиоз касаллигини ^узгатади.' Улар ичакни, ут йулларини жаро^атлайди деган фикр з^озир з$ам бор. Лекин айрим олимлар лямблияларни шартли равишдаги патоген деб з^исоблашади. Чунки паразитлар соглом

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

одамларда з$ам учраб туради, уларнинг сони ичакда купайиб кет — гандагина ичак фаолиятини узгартиради. Шу сабабли модл,аларнинг сурилиши сусаяди.

Профессор Н.А. Деэдонхужаева табиий ва таж риба йули билан зарарланган з^айвонларнинг ингичка ичагини текш ириб, паразит — ларни шиллик парда ва шиллик ости катламида з^амда ичак тукчаларида топган. Бунда ичак деворининг шиллик пардаси яллигланган, аммо яралар косил булмаган. Ш ифокорнинг ф икрига Караганда ичакнинг шиллик пардасидаги узгаришлар дараж аси касалликнинг муддатига боглик булади.

Касалликнинг белгилари бошка ичак касалликларининг белги — ларига ухшаш булади. Шунинг учун кам лямблиозга ташхис Куйишнинг асосий курсагкичи паразитларни аниклашдан иборат булиши керак. Лекин бу анча мушкул иш. 12 бармокли ичак сую^лигида паразитнинг вегетатив шакллари булади. Беморнинг ахлат суртмаларини йод билан буяб текшириш оркали паразит цисталарининг бор —йуклиги аникланади. Уларнинг ахлатлари билан лямблия цисталари ташки мукитга чикиб туради ва кафталаб тирик Колиши мумкин. C o f a o m одамга паразит цисталар билан ифлосланган ози к~ овкат, ичиладиган сув ёки ифлос куллар оркали юкади. Цисталар з^азм йулига тушганидан кейин ун икки бармокли ичакда вегетатив шаклга айланади.

Касалликнинг олдини олиш учун профилактик коидаларга амал Килиш зарур. Бунинг учун мева ва сабзавотларни яхшилаб ювиш, сувни кайнатиб ичиш, пиширилган овкатни ва ичиладиган сувни ёпик идишда саклаш, чивин ва пашшаларга карш и курашиш, овкатдан олдин ва з^ожатдан кейин кулни ювиш, паразит ташув — чиларни, айникса, о зи к ~ овкат корхоналарида, болалар борчаларида ишлайдиганларни у3 вакитда текшириб касалланган одамларни даволаш, кожатхоналарни дорилаб туриш каби ишларни амалга ошириш лозим.

Трихомонадалар (Trichomonas) — трихомонадоз касаллигини Кузгатувчилар булиб, уч турни уз ичига олади: 1. Ичак трихомона — даси — Trichomonas hominis; 2. Кин трихомонадаси — Trichomonas vaginalis; 3. Огиз трихомонадаси — Trichomonas tenax.

Ичак трихомонадаси одамнинг йугон ичагида паразитлик Килади. Кин трихомонадаси эса аёл ва эркакларнинг сийдик ва жинсий йулларида учрайди.

Трихомонадаларнинг танаси овал шаклида булиб, орка кисми ингичкалашиб кетган. Узунлиги 5 - 1 0 мкм (ичак трихомонадаси) дан 1 5 -3 0 мкмгача (кин трихомонадаси) булади (8 - раем).

Олдинги кисмида шарсимон ядроси жойлашган булиб, ядро олдида блефаропласт ётади. Барча хивчинлилар синфи вакиллари сингари трихомонадаларнинг з^аракат органоидларига хивчинлари киради. Хивчинларининг сони 4 — 5 та булиб, улардан битгаси тулкинсимон парда буйлаб оркага к^йрилган. Цитоплазмасида з^азм

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

цилувчи вакуолалари бор. Трихомонаданинг танаси буйлаб узунасига кетган таянч узак аксостил жойлашган, чети буйлаб тулцинланувчи мембрана (парда) ётади. 1< ин трихомонадаси ва ofh3 трихомонадаси нинг тулцинланувчи мембранаси цисца булади.

8 —раем. Трихомонада—Trichomonas homims:1 —цитостом; 2 —базал танача; 3 —ядро; 4 - о.-\динги хивчинларидан бири; 5 —тулцинланувчи мембриана;6 — орца хив чини; 7 —вакуоль; 8 — аксостихь.

Трихомонадалар икки усул билан озицланади, яъни озиц моддаларни тананинг бутун юзаси билан шимади (осматик усулда) ёки цужайра огзи — цитостом орцали (цамраб олиш усули билан). Лекин цозирга цадар цин трихономадасининг цистостоми аницланмаган. Трихономадалар узунасига булиниш (митоз) йули билан жинссиз купаяди. Цисталар цосил цилиши аницланмаган. Ичак трихономадаси одамларда хавфли касалликларни келтириб

чицармайди, лекин колит (ич цотиш) касалини тезлаштиради.Ичак трихономадаси ифлосланган овцат ёки сув орцали юцади.

Ичак трихономадасига ташхис цуйиш учун микроскоп остида бемор ахлатини текшириб, вегетатив шакллари аницланади.

Кин трихономадаси цамма жойда тарцалган. Улар эркак ва аёлларнинг сийдик йулларида учрайди. Касалланиш аёллар^а 20 — 40%, эркакларда эса 15% ни ташцил цилади. ;

1 ин трихомонадаси шахеий гигиена цоидаларига риоя цилмаслик натижасида ва ж инсий алоца вацтида утади. Ташхис цуйиш учун беморнинг сийдик ва жинсий йулларидан суртма олиниб, микроскоп остида текширилади.

Огиз трихономадасининг патогенлик хусусияти аницланмаган, лекин огиз бушлиги ва тиш касалликлари (гингвит, парадонтоз, тиш кариес и билан касалланган беморлар) одамларда к);проц учраб туради. Ш унинг учун стоматология шифохоналарида огиз трихомонадасини аницлаш усулларига ало^ида эътибор бериш лозим.

СПОРАЛИЛАР (SPOROZOA) типига 4000 дан ортиц тур кириб, уларнинг цаммаси умуртцасиз ва умуртцали ^айвонларда, шу жумладан одамларнинг турли ички органларида паразитлик цилиб цаёт кечиради ва бирорта касалликни келтириб чицаради Шунга кура уларнинг ривожланиши мураккаблашган булиб, ^ар хил муцит шароитда яшашга, хужайинларини алмашгириб туриш, жинссиз ва жинсий йул билан купаййш каби янги хусусиятлар вужудга келган. Уларнинг царакатланиш органоидлари, цисцарувчи ва овцат цазм цилувчи вакуолалари ривожланмаган, химоя цобигига уралиб спора цосил цилади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Споралилар типи кокцидиясимонлар (Coccidiomorpha) ва грегариналар (Gregarinina) синфларига булинади.

Ма^сулдор э^айвонларда ва одамларда асосан кокцидиясимонлар синфи вакиллари паразит,\ик ^илиб, хавфли касалликларни келтириб чицаради.

Кокцидиясимонлар синфи уз навбатида бир неча туркумларга булинади. Кокцидиялар (Coccidiida) туркумига 1000 га я^ин тур киради. Умурт^асиз ва умурт^али ^айвонлар органларининг эпителий тузима ^ужайраларида, яъни ичак ва жигарда паразитлик цилади. Деярли -%ар бир кокцидия тури фа^ат маълум бир тур ^айвонда яшайди. Вояга етган кокцидиялар ^аракатсиз булади.

Чузинчоц ёш шакллари, яъни спорозоит ва мерозоитлари фаол ^аракат к^илади. Кокцидияларнинг купайишида жинсий ва жинссиз бугинларнинг тугри гал\аниши характерлидир. 1%орамол, ^уй, эчки, цуён ва паррандаларда асосан Eirneria уругининг турлари паразитлик ^илади. Кокцидияларнинг ривожланиши барча ^айвонларда бир хил булиб, учта ривожланиш даврларини (шизогония, гаметогония ва спорогония даврларини) утайди (9-раем ).

9 —раем. Eirneria media —нинг цуен ичагида (А) ва таш^и мухитда (Б) ривожланиш цикли: ] — спорозоит; 2 —4 —шизонтларнинг биринчи ва кейинги генерациям; 5 —мероизотларнингуч марта генерацияси; 6 —микрогамета ва 6 а макрогаметаларнинг ривожланиши; 7 —микрогаметалар; 8 —зигота (ооциста); 9 — ооцистанинг цуён организмидан ташци му^итга чициши; 10 —12 - спорогония.

Бунда шизогония ва гаметогония даврларининг тараадиёти хужайинлар ички органларида (эндоген даври), спорогония даврининг т а р а^ и ё т и эса таш^и мухитда (экзоген даври) утади.

Шизогония (жинссиз купайиш даври) лаврила ма^су.\дор ^айвонлар, жумладан *>уёнлар о зи ^ -о в ^ а т ёки сув билан бирга кокцидия ооцисталарини ютиб юборади. Ооциста ичида 4 та спора ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

з^ар бир спора ичида 2 тадан спорозоитлар булади. Куен ичида ооцистанинг цобиги эриб кетиб, спораларнинг пусти ёрилади ва улардан дуксимон куринишдаги з^аракатчан спорозоитлар чи^ади. Спорозоитлар тезликда эпителиал з^ужайраларга кириб олади ва юмало!$ланиб( усиб з^ажми катталашади з^амда ядроси бир нечгага (8 —60 та) булинади. Ядролар сонига цараб цитоплазма з^ам ушанчага булинади ва янги авлод, яъни мерозоитлар шаклланади.

М ерозоитлар эпителий з^ужайраларидан ичак бушлигига чи^иб ^айтадан соглом эпителиал з^ужайраларга кириб олади ва яна ж инссиз йул билан иккинчи генерацияни з^осил ^илади. Шундай усулда жинссиз купайиш 4 — 5 марта такрорлангандан кейин мерозоитлардан ж инсий ^ужайралар (гаметалар) з^осил була бошлайди.

Гаметогония (жинсий й у л билан купайиш даври) даврида эпителиал з^ужайраларга кириб олган бир гуруз^ мерозоитлардан макро ва микрогаметоцитлар з^осил булади. Кейинчалик з^ар к;айси макрогаметоцитдан битта макрогамета ва з^ар ^айси микрогамето — цитдан эса кичкина, узунчо^ шаклли, бир ж уф т хивчинлари булган бир нечта з^аракатчан микрогаметалар з^осил булади. Микрогаметалар эпителия з^ужайраларидан ичак бушлигига чи^иб, з^ужайралардаги кам з^аракатчан макрогаметалар билан ^ушилади ва натижада зигота з^осил булади. Зигота ^оби^^а уралиб ооцистага айланади ва ичак бушлигига чи^ади.

Спорогония даврида кокцидияларнинг ооцисталари фацат кислородли муз^итда ривожланади. Шу сабабли ооциста хужайин тезаги билан таш^и муз^итга чи^ади. Ооцистанинг икки ^аватли пусти з^имоя вазифасини бажаради. Кулай шароитда ооциста ривожлана бошлайди. Дастлаб ядролар 4 тага булинади, маълум ва^тдан кейин цитоплазма з^ам ядролар сонига ^араб 4 га булинади ва ооцистада споробластлар шаклланади. Кейинчалик споробластлардан споралар, споралар ичида эса 2 тадан спорозоитлар з^осил булади. Шундай к,илиб, спорогонияда з^ар бир ооцистада 4 та спора ва 8 та спорозоит вояга етади. Ооциста ана шу даврда инвазияли (зарар — лайдиган) булиб ^олади. Бундай инвазияли ооцисталар з^айвон- ларнинг ичагига тушганда споралардан ва ооцистадан спорозоитлар чи^ади з$амда ривожланиш яна ^айтадан бошланади.

Кокцидияларнинг 10 тадан орти^ тури *;орамолларда( 10 га я^ин тури 1$уй ва эчкиларда, 10 та тури ^уёнларда ва 8 та тури парран — даларда учрашлиги ани1ууанган. Бали^шликка эса карп кокцидияси зарар келтиради. Одамларда з^ам кокцидиялардан Eimeria sardinae ва Isospora урути турлари паразитлик ^илади.

Кокцидиялар кокцидиоз касаллигини вужудга келтиради. Касалланган з^айвонларнинг иштаз^аси пасаяди, усиши сусаяди, ич кетиш, кам ^онлик кузатилади, з^айвон озади. ^айвонларни зич жойлаштириш, биноларнинг зах булиши, кокцидиялар учун ^улай шароит вужудга келтиради. Хайвон кокцидиози одамга юцмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Касалланган з^айвонларни сулфамиламидлар, антибиотиклар, олтингугурт, фурацетин ва боцп^а препаратлар билан даволаш з^амда зоогигиена коидаларига риоя цилиш керак.

Молхоналар мунтазам равишда дезинфекция ^илинади. Хужаликларда мол боциш дала алмаштириш билан олиб борилади. Моллар энг туиимли ем — хашаклар билан борилади.

Кокцидиялар туркумига яна цушлар, сутэмизувчилар, жумладан одамларнинг жигари, талоги, бош мияси, ^он томирларида паразитлик цилиб касалликлар турдирувчи токсоплазмалар уруги вакиллари (Toxoplasma gondii) ва цушлар з^амда сутэмизувчиларнинг мускулларида паразитлик к,илувчи саркоспоридиялар (Sarcosporidia), яъни гушт споралилар уруги вакиллари з^ам киради.

TyFMa гоксоплазмозда касаллик она организмидан з^омилага утади ва з^омиланинг нерв системаси, кузлари ва бошца аъзоларини зарарлайди, бола барвацт ёки улик ёхуд майиб — мажруз; булиб тугалади. Токсоплазмада тирик тутилган бола ацлан ва жисмонан суст ривожланади. Яхши гапира олмайди ва унда миокардит, пневмония, менингоэнцефалит, алегофрения, эпилепсия каби огир касалликлар кузатилади. Ортгирилган уткир токсоплазмоз эса терламага ухшаш кечиб, бемор иситмалайди, томоги огрийди, жигари ва талоги шишади ёки куиинча нерв системаси зарарланиб, боши огрийди, цайт ^илади, фалажланади. Хроник токсоплазмада, одатда, беморнинг гавда з^арорати узок; вацт ю^ори булади, боши, т о м о р и , мушаклари огрийди, лимфа тугунлари ва жигари шишади. Мез^нат фаолияти сусаяди. Шунингдек, бемор психикасининг бузилиши, талвасага гушиб фалажланиши, кузи, юраги зарарланиши мумкин. Токсоплазмоз яширин кечиши з ам мумкин. Токсоплазмознинг олдини олиш учун уй з^айвонларини санитария назоратида сацлаш, з^омиладор аёлларни тиббиёт куригидан утказиш зарур.

^айвонлардан — цуй, эчки, чучца, ит, цуён ва х,ар хил кемирувчилар з^амда паррандалар токсоплазмоз билан касалланади. Касаллик она з^айвонлардан боласига сут орцали, бир —бирига яцин булиш з^амда турли кемирувчи ва з^ашаротлар ор^али утади. Касал з^айвонда йулдош ушланиши, бола ташлаш, умумий з^олсизланиш, организм увишиши ва тери зарарланиши кузатилади.

Токсоплазмалар (Toxoplasma) урутига битта Toxoplasma gondii тури киради. Токсоплазмалар мушук ва бошца мушуксимонлар оиласи вакилларининг ингичка ичагида мураккаб ривожланиш даврларини утиб, ундан 2 та спорали ооциста — спорозоитлар з^осил булиши билан тугайди (10 —раем).

Паразитни дастлаб 1908 йили француз олимлари Никол ва Мансо кемирувчиларда аницлашган.

Токсоплазмоларнинг ривожланиши хужайин алмаштириш билан боради, яъни мупгу'клар паразитнинг асосий хужайини, бошца з^амма з^айвонлар ва одамлар эса паразитнинг оралиц хужайинлари з^исобланади. Умумий пуст билан уралган мерозоитлар туплами циста

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

дейилади. Бундай цисталар зарарланган органларда ёки ^айвонлар сулаги, суги, ахлати, сийдиги ва бош^а чи^индиларида булади. Хайвонлар цисталарни ютганида ёки касал ^айвонларни еганида паразитни ю^тиради. Цисталар организмга терининг жароз^атланган жойларидан ^ам утиши мумкин. Сутэмизувчиларда эса токсоплазмалар йулдош ор^али она организмидан эмбрионга утади. Аирим ^олларда токсоплазмалар каналар ор^али з$ам ю^иши мумкин.

10 —раем. Toxoplasma gondii —нинг ривожланиш цикли ва у билан зарарланиш йуллари:/ —мушук ичида шизогония ва жинсий купайиш:2 —4 — ооциста ларнинг ривожланиши;5 —6 —сичцон танасида цуши мча жинссиз купайиш;У—сичцон хомиласининг зарарланиши.

Токсоплазмаларнинг ж инсий купайиши ф а^ат мушуклар организмида утади. М ушуклар касал кемирувчилардан паразитни узларига ю^тиради. Мушук организмида токсоплазманинг ^аёт цикли, бошца кокцидияларда булганидек жинсий купайиш ва спороцисталар ^осил булиши билан тугалланади. Токсоплазмаларнинг ривожланиши да ж инссиз купайиш устун туради.

Токсоплазмалар одам ва ^айвонларда токсоплазмоз касаллигини ^узгатади. Токсоплазмалар одамга ов^ат ма^сулотлари (гушт, сут, тухум) ва касал уй ^айвонлари (куён, мушук, ит ва бопщалар) ор^али утиб, меда — ичак йулларига тушади. Паразитлар ичак деворларини тешиб лимфа ва ^он томирлари ор^али турли органлар (бош мия, ор^а мия, жигар, талок,, буй рак, мушак ва бош.) з^ужайралари цитоплазмасида ривожланиб, ту^ималарни яллиглантиради.

Токсоплазмалар ^айвонларга ^ар хил таъсир курсатади. Айрим ^айвонлар касалликка берилмайди, айримлари эса жуда таъсирчанлиги туфайли ^алок булиши мумкин.

Одамларнинг токсоплазмоз билан зарарланишида уй ^айвонлари, айни^са, мушук катта урин тутади. Токсоплазмоз билан касалланиш лимфатик система, нерв системаси ва кузни нг шикастланишига сабабчи булади. Одам ва бопп^а сутэмизувчилар эмбрнони она ^орнида токсоплазмоз билан зарарланганида тушиб кетади ёки унинг айрим му^им органлари огир жаро^атланади.

СаркоспориАИялар fSarcosporidial. яъни гушт споралилар ypyFHHHHr ^ам бир ^анча турлари булиб, улар айрим уй ^айвонлари, яъни ^орамоллар, чуч^алар ва паррандалар з^амда ёввойи ^айвонларнинг мускулларида паразитлак ^илади. Улар гуштда узун

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

халта шаклида 0,5 — 5 мм катталикдаги цисталар з^осил ^илади. Цисталар ичида эса юзлаб чувалчангсимон бир ядроли мерозоитлар булади.

Гушт споралиларнинг ривожланиши кокцидияларникига ухшаш, лекин ривожланиши иккита хужайинда кетади. Утхур сутэмизувчилар ва паррандалар паразитнинг орали^ хужайинлари, йирт^ич сутэмизувчилар (мушуклар, итлар) ва одамлар эса асосий хужайинлари з^исобланади. Орали^ хужайинлар организмида паразит жинссиз — шизогония йули билан ва асосий хужайинлари организмида жинсий усулда купаяди.

Гушт билан асосий хужайини организмига тушган цисталардан жуда куп цистазоидлар чикади ва улар ичак эпителийси ,%у ж ай рала ри га кириб олади. Хужайра ичида микро ва макрогамонтлар, улардан эса микро ва макрогаметалар етишиб чикади. Уругланишдан кейин з^осил булган зигота пустга уралиб ооцистага айланади. ХаР бир ооциста ичида 2 тадан спора ^осил булади. Ем —хашак билан орали^ хужайинининг организмига тушган ооцисталардан спорозоитлар чикади. Спорозоитлар ]$он оркали ^он томирлари деворига, сунгра мускулларга утиб, тезда купайиб халтага ухшаш йирик цисталарни х;осил ^илади.

Гушт споралилари билан зарарланган з^айвонларда одатда касалланиш аломатлари кам сезилади.

КОН СПОРАЛИЛАР (HAEMOSPORIDIA) туркуми вакил\ари одам ва исси^ ^онли з^айвонларнинг ^изил ^он з^ужайраларн - эритроцитларида паразитлик ^илади. Бу туркумга 100 га як,ин тур киради.

Кон споралилар кокцидиялар сингари з^ужайра ичида яшайдиган паразитлар булсада, лекин, уларнинг з^аёт цикли бир неча хужайинда утади. Масалан, бу туркумнинг энг му^им вакили одамда безгак касаллигини келтириб чи^арадиган безгак плазмодийсининг ривожланиши иккита хужайинда утади. Ж инссиз ривожланиши, з^амда м акро— ва микрогаметоцитлар одам ^изил i oh таначаларида етишади. Безгак чивинида (Anopheles) эса жинсий ривожланиш кетади. Кокцидиядан фар^ цилиб, безгак плазмодийларнинг з$аёт цикли хужайинлар (чивин ва одам) организмида угади, тацщи муз^итга чи^майди. Одамлар орасида безгак касалини тар^атувчи споралилар плазмодиум дейилади. Бу касаллик эрамиздан олдин з$ам маълум булган. У ва^тларда бу касалликнинг ^андай пайдо булишини ва одамларга ю р ш йулларини билишмаган. Лекин, шунга ^арамасдан бу касалликнинг бот^о^ликларга ало^аси борлигини сезишган ва шунинг учун "бот^о^ иситмаси" деб аташган.

Безгак плазмодиумларини биринчи марта 1879 йилда рус олими В.И. Афанасев ва 1880 йилда француз олими Альфонс Лаверен кашф этганлар. Безгак касалини чивинлар ю^тиришини эса 1895 йилда инглиз олими Р. Росс ва италян олим Ж. Грасси ани^лашган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Одамларда безгакнинг асосан 4 та тури паразитлик к>илади:1. Plasmodium vivax — уч кунлик безгак цузгатувчиси, яъни

иситма з^ар 48 соатдан кейин цайтарилиб туради.2 . Plasmodium malariae — турт кунлик безгак 1$узкатувчиси, яъни

иситма з$ар 72 соатдан кейин цайтарилиб туради.3.Plasmodium falciparum — 24 — 48 соат оралаб хуруж ^илиб

турадиган ва купинча жуда OFnp утадиган тропик безгак цузга — тувчисидир.

4.Plasmodium ovale — уч кунлик безгак ^узрааувчиси, яъни иситма з$ар 48 соатдан кейин цайтарилиб туради. Бу безгак цузгатувчиси жуда камдан —кам Африка ва Осиё мамлакатларида учрайди. Мустацил давлатлар з^амдустлиги мамлакатларида бу касал — ликнинг цузгатувчиси бир марта 1924 йилда Уфа шазфида учраган.

Уч кунлик безгак плазмодиумининг (Plasmodium vivax) ривожланиши цуйидагича кетади (11 -раем ).

11 — раем. Безгак паразитининг ривожланиш цикли. 1 —2 — одам жигари Хужайраларига кираётган споро — зоитлар; 3 — 4 — шизогония нули билан слорозоит — лардан мерозоит — ларнинг осил булиши; 5 — мерозоитларнинг эритроцитга кириши; 6 — 9 — мерозоитнинг усиши ва шизо — гони я; 10 — мерозоитларни эригроцитдан чициши (кейин - чалик эритроци — тар давр бир неча марта цайтари — лади); 1 1 -1 2 - макрогаметоцит — нинг ривожлани — ши; На —12а —

микрогаметоцитларнннг ривожланиши; 13—макрогамета; 14 — микрогаметоцит, 15—микрогаметанинг цосил булиши; 16 —гаметаларнинг %ушилиши; 17 — зигота;18 — оокинета; 19 — оокинетанинг чивин ошцозони хужайраларига кириши; 20 - оокинетанинг ооцистага айланиши; 21 —23 — ооцисталарнинг усиши ва споро — зоитларга айланиши; 24 — чивин гемолимфасида ооцистадан спорозоитларнинг $осил булиши; 25—спорозоитларнинг чивин сулак безига утиши.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Бу паразитнинг ^узгатувчиси билан зарарланган безгак чивини одам зонини сурганида, чивин сулагида булган спорозоитлар одам цонига утади..Булар ^он ор^али жигар ва тало^ ту^ималарига келади. Бу ерда улар ози^ланиб купая бошлайди, яъни ядролари бир нечтага булинади, сунгра ядро сонига цараб цитоплазма з$ам ушанчага ажралади ва паразитнинг навбагдаги авлоди — мерозоитлар пайдо булади. Кейинчалик бу мерозоитлар ^изил к;он таначаларига кириб гемоглобин плазмаси билан озицланад#'.

Паразитнинг эритроцитлар гемоглобини з^исобига озицланиб усадиган даврига трофозоитлар дейилади.

Эритроцитларда ривожланишнинг бошланиш даврида трофо — зоитлар танасининг марказида вакуола булганлиги учун узук шаклида куринади. Кейинчалик вакуола йу^олади ва паразит амёбасимон шаклига киради. Трофозоитлардан булиниб купаювчи шизонтлар з^осил булади. Эритроцитлардаги бир ш изонт ядроси бир неча марта булинади ва 12 — 24 та мерозоитлар етилади. Сунгра бу мерозоитлар эритроцитнинг ^обигани емириб, ^он плазмасига уп’ади. Бу х;одиса мерозоит эритроцитга киргандан 48 соат утгач содир булади ва худди шу пайтда одамни безгак тутади. Сабаби ^он плазмасига минглаб мерозоитлар билан бирга меланин деган заз^арли модлдлар з^ам чик;ади ва ^онни заз^арлайди. 1 он плазмасидаги мерозоитлар яна ^айтадан соглом эритроцитларга кириб, жинссиз ривожланишни янгидан бошлайди. Бир неча бор шизогония усулда купайиш ^айтарилгач, бемор ^онида жинсий индивидлар — гаметоцитлар з^осил булади, яъни эритроцитлар ичидаги мерозоитлардан ургочи — макрогаметоцитлар ва эркак микрогаметоцитлар пайдо булади.

Гаметоцитларнинг кейинги ривожланиши анофелес чивинининг медасида кечади. Анофелес одамнинг ^онини сурганда гаметоцитлар чивинга угади. Чивиннинг ичида микрогаметоцитларнинг ривожла — ниши натижасида 4 — 8 та хивчинли 5 — 6 та микрогаметалар з^осил булади. М акрогаметоцитларнинг ядроси з$ам кагталашиб, макро — гаметаларга айланади. Мазкур макро— ва микрогаметалар ^ушилиб зигота з^осил ^илади. Зигота з^аракатчан булиб, у оокинета деб аталади. Оокинета чивин оцщозони деЕорини тешиб кириб, эластак пустга уралади ва ооцистага айланади. Ооциста усиб, ядроси бир неча марта булинади, з^ар бир ядро булагинк цитоплазма ураб олади ва натижада минглаб жуда майда дуксимон спорозоитлар з^осил булади. Сунгра ооцисталар пардаси ёрилади ва ичидаги спорозоитлар (10000 тагача) чивиннинг тана бушлигига тушиб, гемолимфа сую^лиги орцали барча органларига тар^алади. Улар чивиннинг сулак безида куплаб тупланади. Мана шундай чивинлар одамни ча*данида чивин сулаги билан бирга спорозоитлар з^ам одам ^онига утади.

Спорозоитлар бир ядроли узунчо^ шаклга эга булиб, узунлиги 10—15 микронга тенг.

Безгак ер юзида жуда кенг тар^алган касалликдир. Безгак касалига учраган одамда кучли анемия (кам ^онлилик) кузатилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

1мм3 ^ондаги эритроцитлар сони нормадаги 5 млн. дан 1 млн. гача туши б ^олади.

МДХ мамлакатларида безгак касаллиги 19 асрнинг охири 20 асрнинг биринчи ярмида Кавказ, Марказий Осиё, Волганинг >фта ва ^уйи о^имида з^амда Украинада кенг тар^алган эди. 1935 йилнинг узида мазкур з^удудларда 9 млн. киши безгак билан касалланганлиги маълум. Бу даврда одамларнинг безгак билан касалланиши, айни^са, Африка, Ж анубий Америка, О сиё ва Европадаги жуда куплаб мамлакатларда кенг тар^алган эди. 1930 йил\арда фа^атгина ^индистоннинг узида з$ар йили 100 млн.дан орти^ киши безгак билан касалланган.

Безгак касаллигининг цузратувчисини урганиш ва унга ь>арши кураш чораларини ишлаб чи^ишда рус олимларидан И.И. Мечников,В.М. Афанасев, В.Я. Данилевский, Е. Марциновский, В.Н. Беклемишев, Д.Д. Романовский ва СМ . Исаев, француз олими Ш.Л.А. Лаверон, инглиз олими Р.Д. Росс, П. Гарием, италиялик олим Д.Б. Грасси, Бастенелли ва бош^аларнинг хизматлари каттадир.

М арказий Осиё, шу жумладан Узбекистонда з^ам безгакка 1$арши ишлар олиб борилган. Биринчидан безгак билан касалланган одамларни мажбурий ялпи даволаш курсларидан утказилган. Маълумки, безгак чивини уз тухумини кулмак сувларга ^уяди. Шунинг учун безгак чивини купайишининг олдини олиш ма^садида кулмак сувлар ва ботк;о^ликлар узлаштирилиб, ^уритилди. Безгак чивинлари, уларнинг тухуми, личинкалари ва гумбаклари турли усуллар билан ^ириб ташланди. Охирги йилларда безгак чивинига *>арши биологик кураш чораларини ^уллашга алоз^ида эътибор берилмовда. Хусусан, исси^ и!^шмли жойларда безгак чивини личинкасини йу^отиш учун з^овуз ва кулларда тирик тутар гамбузия балиги купайтирилмоеда. Бу тадбирларни утказиш натижасида 1960 йилдан бошлаб МДК мамлакатларида, шу жумладан, Узбекистонда з^ам безгак касаллиги бугунлай тугатилган. Лекин одамларнинг безгАк билан касалланиши Ж анубий ва Марказий Америка, Осиё ва айни^са, Африка мамлакатларида з^озирги кунда з$ам кенг тар^алгаЕ*. Жаз^он сорли^ни са^лаш ташкилоти маълумотларига Караганда охирги ва^тларда з^ар йили ер шари аз^олисининг 5 - 6 млн.ни безгак чивинлари гсиугирган безгак касаллиги туфайли оламдан куз юмади. Шулардан 1 млн.дан орти^роги 4 — 5 ёшгача болаларга тутри келади. Хозирги ва^тда анофелес авлодига кирадиган чивинларнинг 400 дан орти1$ тури бор. Шулардан 25 — 30 та тури безгак касаллигини Кузгатувчиларининг ташувчиси з^исобланади.

Одамларни чивин ча^ишидан са^лаш учун баданга з^ар хил кимёвий дорилар суриш, ёзда пашшахоналардан фойдаланиш лозим.

ПИРОПЛАЗМИДАЛАР (PIROPLASMIDA) туркуми вакиллари сутэмизувчиларнинг ^онида паразитлик килади. Бу туркум вакилларининг ривожланиши з^ам 2 та хужайинда, яъни асосий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

хужайинлари цон сурувчи яйлов каналари ва оралиц хужайинлари — турли уй ва ёввойи сутэмизувчиларда ^ а д и . Бу туркумга 170 дан ортиц тур киради. Иккита оиласи бор, яъни бабезидлар (Babesidae) ва тейлеридлар (Theileridae). Бабезид ва тейлеридларнинг барча вакил — лари эритроцитларда паразитлик цилиб, ^орамоллар, отлар, туялар, ч ^ ц ал ар ва итларга катта зарар етказади. Касалланган з^айвон цонини сурган кана паразитни узига ю^тиради. Каналар организмида жинсий гаметалар етилиб, улар узаро ^ушилади ва зигота —оокинета з^осил булади. Оокинета кана тухумдонига ва тухумдонда р и в о ж - ланаётган тухумларга утиб спороцистага айланади. Спороциста ичида эса спорозоитлар ривожланади. Спорозоитлар каналарнинг сулак безларида з^ам тупланади. Бундай каналар соглом з^айвонларга ёпишиб уларнинг цонини сурганда спорозоитлар кана сулагидан маз^сулдор з^айвонлар цонига утади.

Спорозоитлар эритроцитларда жинссиз иккига булиниш йули билан купайиб пироплазмидоз каса.\лигини ^узгатади. Бу касаллик чорвачиликка катга ицтисодий зарар етказади. Касалланган моллар — нинг 40 — 50% нобуд булади. Пироплазмидозга ^арши курашиш учун тарцатувчиси — яйлов каналарини цириб ташлаш керак. Касал\анган моллар даволанади.

МИКСОСГЮРИДИЯЛАР (MYXOSPORIDIA) ЁКИ К Н И Д О - СПОРИДИЯЛАР (CNIDOSPORIDLA) типи я^ин —я^инга цадар споралилар типи билан цушиб урганилар эди. Лекин уларнинг тузилиши ва ривожланиш цикли з^ар томонлама чуцур урганилгач, морфологик ва физиологик жиз^атдан споралилардан ф ар^ цилишини здисобга олиб, миксоспоридияларни муста^ил тип даражасига кутаришга имкон яратилди.

Миксоспоридияларда вегетатив ва генератив ядролар борлиги, споралари куп з^ужайрали мураккаб тузилишга эга эканлиги анируланди. Яна шуни з$ам айтиш керак —ки, миксоспордияларнинг купайиши ва тарцалиши учун хизмат ^иладиган капсулли споралари деярли з^амма вацт етишиб туриши бу тип вакиллари учун жуда характерлидир (маълумки, споралилар типининг вакилларида спора — лар уларнинг охирги ривожланиш стадиясида етишар эди).

Миксоспордияларнинг вакиллари з^айвонларнинг з^ужайрасида паразитлик цилиб яшайди. Уларнинг споралари капсула ичида булади. Капсулада уралиб ётган куйдиргич ипи булиб, хужайин ичига тушганда ип капсуладан отилиб чициб, ичакнинг эпителийсига санчилади. Сунгра амёбасимон эмбрион спорадан чициб хужайин туцимаси ичига киради.

Микооспордиялар типига 2 та синф киради: 1. А ктином икси- диялар ёки актиноспоралилар (Actinosporea) синфи. 2. М иксоспора — лилар ёки шилимшиц споралилар (Myxosporea) синфи.

Актиномиксидиялар синфи вакиллари асосан з^алцали чувал — чангларда паразитлик цилади ва 20 дан орти^ тури бор.

и

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

М иксоспоралилар ёки шилимшик; споралилар синфига 1000 дан ортик, тур киради. Улар асосан баликларда паразитлик ^илади ва балицчилик хужалигига катта ик;тисодий зарар етказади.

МДХ да бу синф вакилларини урганган олимлар В.А. Догел ваС.С. Шульманлар з^исобланади. Миксоспоралилар шизогония, жин — сий жараён, спорогония даврлари ва насллар галланишининг йу!$лиги билан споралилардан фар^ ^илади.

Ш илимши^ споралилардан Myxobolus pfeifferi тури балик,— ларнинг з$ар хил тузима ва органларида (жабралари, териси, ут пуфаги ва мускулларида) паразитлик ^илади Баликларнинг терисида ш иш лар пайдо булиб, куплаб, айни^са, ёш бали^лар ^ирилиб кетади (12 — раем).

12 —раем. Миксоспоридия:А — MuxoboJus pfeifferi билан касалланган балицнинг у^}умий куриниши;Б — кунАаланг кесмасн куриниши.

М иксоспоралиларнинг улчами бир неча микрондан2 см гача боради.

Ривожланиши деярли уз хужайини — балирулар — нинг организмида кетади, яъни балш$лар паразит спораларини ютиб зарар — ланади.

Споралари жуда мураккаб тузилган, куп з^ужайрали булиб, ^утбли капсула ва унинг ичида спирал каби уралган отилувчи иплар жойлашган. Споралар баликларнинг з^азм органларига утганида таъсирланиб, иплар капсула ичидан таип^арига отилиб чикади ва хужайин ту^имасига санчилади. Шу йул билан споралар органлар деворига ^атти^ урнашиб олади ва кейинги тар а^ и ёти н и давом эттиради. Бундан таш^ари спора ичида амёбасимон эмбрион, ядролар ва бошца органеллалар жойлашган.

Бали*> ичига кирган спораларнинг пусти ширалар таъсирида ёрилади ва унинг ичидан чи^цан амёбасимон эмбрион маълум тузима ёки органга урнашиб, куп ядроли, йирик вегетатив шаклга айланади.

Кейинчалик улардан споралар етилади ва таш^арига — сувга чикади. Бош^а бали!$лар з$ам бу спораларни ютиб зарарланади.

МИКРОСПОРИДИЯЛАР (MICROSPORIDIA) типининг вакиллари жуда майда булиши ва * спораларининг тузилиши билан миксо — споридиялар типидан фар^ к^илади. Микроспоридиялар типига 900 дан орти!^ тур киради Бу типга 2 та синф ва 70 дан орти^ уруг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

киради. М икроспоридиялар спораси жуда кичик, яъни 2 —10 мкм булади ва улар цаттиь> пуст билан ^опланган. М икроспоридиялар, асосан з^ар хил з^ашаротларнинг з^ужайраларида, баъзан бали^ларнинг з^ужайраларида паразитлик цилади. Улар спорасининг катта ^исмини битта отувчи капсула ва ^алин 1$обш$ эгаллаган. Икки ядроли амёба — симон муртак жуда кичик булиб, содда тузилган. Спора >;айвон з^азм органига тушганида анча узун отувчи тола ажратиб чи^аради ва ^обиедан ажралган амёбасимон танача з^айвоннинг тузима ва з^ужай рала рига кириб ривожланади, яъни улар ж инссиз йул билан купайиб, споралар з^осил ^илади. Ичак бушлигига тушган споралар таш^арига чи^ариб юборилади. М икроспоридияларнинг айрим вакиллари, масалан, Nosema bombycis тут ипак ^уртининг турли ичак тук,ималарида паразитлик ^илиб, уларда хавфли улат — ^орадор’, к;орасон (пебрина) касаллигини вужудга келтиради (13 —раем).

13—раем. Нозема микроспоридиясининг ипак ^урти ичаги эпителийсида ривожланиш цикли.Чанда — %урт ичаги эпителийсида жинсий купайиши ва спора %осил цилиши, унгда — спорани хужайрадан чициши ва амёбасимон паразит %осил булиб, цурт ичаги эпителий Хужайрасига кириб олиши.

1 орадог ^узгатувчиси нозема споралари тирик долган ипак ^урти

капалагининг тухуми(уруги) орцали сунгги авлодга з^ам >Ь:ади.Ипак 1$урти касаллигининг цузгагувчиси — ноземанинг биоло —

гиясини 1849 — 1858 йилларда франциялик олим Л. П астер урганган. Тут ипак ^урти ноземаси ифлосланган туг барги ор^али ипак ^уртига утади. Ичак эпителийси ор^али цонга утган паразит ^уртнинг барча органларини зарарлайди. Л. -Пастер паразитнинг наелдан — наелга утишини аницлаб, касалланган тухумлардан сог тухумларни ажратиб олиш усулини ишлаб чи^нан. Бу усулдан з^озиргача грен заводларида фойдаланилади. Бу касалнинг номини нозематоз дейилади.

Корадог (пебрина) касаллигига ^арши курашиш учун, аввало, ипак ^урти урутини очиришга ^уйиитдан олдин яхшилаб текш ириш керак. У руг заводларида фа^ат c o fa o m тут ипак ^урти капалакларини ажратиб, улардан ypyF олиш лозим.

М икроспоридияларнинг яна бир тури — Nosema apis асалари — ларнинг ичагида паразитлик ^илиб, ичак касалига сабаб булади ва куплаб асалари оилалари ^ирилиб кетади. Шунинг учун бу касал— ликка к^арши курашиш чораларидан бири касалланган асаларилар оилалари дезинфекция ^илиниши керак. Кучли зарарланган оила — ларни цириб ташлашга тугри келади.

Микроспоридияларнинг баъзи бир турлари МДХ мамлакат— ларининг шимолий з^удудларида кулларда яшовчи айрим тур

элwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

балш^ларда з^ам паразитлик цилади ва балицчилик хужалигига катта зарар етказади. Айрим турлари з^атто овланадиган ва кулда бо^иладиган моллюскалар, цис^ичбацасимонлар ва муйнали з^айвонларда з^ам паразитлик ^илиб, катта иктисодий зарар етказади.

КИПРИКЛИЛАР (CILIOPHORA) ЁКИ ИНФУЗОРИЯЛАР (INFUSORIA) типи вакиллари кулмак сувлардан тортиб денгиз, океанларгача булган з$амма сувларда ва нам тупро1$ларда учрайди. Баъзи турлари эса умургцасиз ва умуртцали з$айво!Ш1рда з^амда одамларда паразитлик цилади.

Киприкли инфузориялар сипфидан бири ихтиофтириус (Ichthyophthirius inultifilus) балиь; териси ва жабрасига кириб яра з^осил ^илади( 14 — раем).

14 —раем. Jchthophthirius inultifilus —нинг ривожланиш цикли:1 —ихтиофтириус билан касалланган балиц; 2 —балиц тсрисидагп вояга егган паразит; 3 —балицни тарк этган паразит;4 — паразитнинг циста ичида купа Пиши;5 —ёш паразитларнинг циста гадал чициши.

Бу паразитнинг ёш индивидлари балиц терисига ва жабрасига чуцурро^ уРнашиб> фаол овцатланади ва катталашади. Маълум вацтдан кейин паразит бали^ терисидан ажралиб сувга чик;ади ва цистага уралади. Цистада эса купайиш бошланади. Ядросининг кетма—кет булиниши туфайли 2000 тагача янги

з^аракатчан ёш паразитлар ривожланади. Цистадан ташцарига чиодан ёш ихтиофтриуслар яна балицлар териси ва жабрасига ёпишиб уз тараодиётини давом эттиради.

Бу паразит келтириб чицарадиган касалликдан ёш бали^чаларнинг 9 0 —100% нобуд булади. Ихтиофтриуслардан айницеа зогора балиц, гулмоз^и, дунгпешона, оц амур ва лососсимон бали^лар куи зарар куради.

Шунингдек, бу синфга одам ва з^айвонлар организмида паразитлик ^илувчи Balantidium coli з^ам киради (15 —раем).

Унинг танаси ловиясимон булиб, одамнинг йугон ичаги деворида паразитлик к,илиб, жароз^ат з^осил цилади ва хавфли цонли ичбурур касаллигини вужудга келтиради. Одамларга бу паразитлар чучцалар орцали юцоди. Чунки, балантидий чучца, сич^он ва каламушлар ичагида з^ам паразитлик цилади. Чуч^аларнинг тезаги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

оркали паразитнинг цисталари таидарига чикади ва одамлар бу цисталарни ютиб балантидий билан касалланади.

1 5 - раем. Balantidium coli инфузорияси:А —фаол сузиб юрган шакли;Б—буялмаган цисгаси;В —буялган циста;1 —отз тешиги; 2 —катта ядро (макронуклеус); 3 - циста цобиги

Демак, балантидиоз билан купинча чуч^ачилик фермаларида ва колбаса танёрлаш корхона — ларида ишлайдиган ходимлар касалланади.

Н а зо р а т у ч у н те ст то и ш и р ш ^л ар и

1. Паразит хивчинлиларни улар яшайдиган тузима билан бирга жуфтлаб курсатинг: А — лейшмания, Б — трихомонас, В — трипаносома, Г — лямблия; 1 — ^он плазмаси, 2 — тери ва ички органлар, 3 — ичак, сийдик ва таносил йуллари, 4 — ингичка ичак ва ут йуллари.

2. Паразит хивчинлиларни улар цузгатадиган касалликлар билан бирга жуфтлаб курсатинг; А — тропик лейшмания, Б — ички лейшмания, В — родезия трипаносомаси, Г — туя трипаносомаси, Д — ичак трихомонаси, Е — вагина трихомонаси; 1 — ичак яллигланиши, 2 — ёмон яра, 3 — сув огриги, 4 — уй^у касаллиги, 5 — к а л а -а за р , 6 — сийдик ва жинсий органлар йуллари яллигланиши.

3. Споралилар турларини улар паразитлик ^иладиган х;айвонлар органлари билан жуфтлаб ёзинг: А — токсоплазма, Б — кокцидия, В — 1$он споралиси, Г — саркоспоридия, Д — грегарина; 1 — умурт^асизлар ичаги, тана бушлиги, 2 — ^ай — вонлар ички органлари эпителий ^ужайраси ичида, 3 — ^ушлар, сутэмизувчилар ички органлари э^ужайраси ичида, 4 — ^орамол\ар, чуч^алар, паррандалар мускулларида, 5 — одам ички органлари эпителийси ва эритроцитларида.

4. Безгак паразитининг ривожланишини одам организмига Зпгишдан бошлаб тартиб билан курсатинг: А — м икро— ва м акро—- гаметоцитлар, Б — зигота, В — микро — ва макрогамегалар, Г — спорозоитлар, Д — шизогония, Е — шизонтлар, Ж — ооциста,3 — трофозоитлар.

5. Безгак плазмодийсининг орали^ хужайнини курсатинг: А - одам, Б - кулекс чивини, В - аедес чивини, Г - анофелес чивини, Д — узун оёъ чивин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

6 . Одам ж игари ут йулларида паразитлик ^иладиган бир з^ужайрали з^айвон: А — кокцидия, Б — трихомонас, В — трипаносома, Г — нозема, Д — лямблия.

7. Одам терисида паразитлик ^иладиган бир з^ужайрали зсайвон: А — лейшмания, Б — балантидий, В — амёба, Г — кокцидия, Д — трипаносома.

8 . Кайси бир з^ужайрали зсайвон фойдали з^ашарогларда паразитлик ^илади: А — нозема, Б — балантидий, В — грегарина, Г - микроспоридия, Д — лейшмания.

9. Кайси бир з^ужайрали паразитлар одамга з^ашаротлар ор^али ю^ади: А — лямблия, грегарина, Б — лейшмания, безгак плазмодийси, В — безгак нлазмодийси, трихомонас, Г — трихомонас, лямблия, Д — балантидий, трипаносома.

10. К/уйидаги трипаносомаларни улар ^узгагадиган касалликлар билан ж уф тлаб курсатинг: А — Trypanosoma gambiense, Б — Trypanosoma cruzi, В — Trypanosoma evansi, Г — Trypanosoma equiperdum, Д — Trypanosoma rhodesiense, E — Trypanosoma brucei;1 — одамларда чагас касаллигини, 2 — уих>у касаллигининг родезия шаклини, 3 — А фрика уй^у касаллигини, 4 — ^орамолларда нагана касаллигини, 5 — отларда куйикиш касаллигини, 6 — туяларда сув ofphfh касаллигини.

11. П аразит инфузориялар ва улар паразитлик ^иладиган организмларни жуфтлаб курсатинг: А — ихтиофтириус,Б — балантидиум; 1 — одам йутон ичагида, 2 — карпсимон бсь\и^лар сузгич цанотлари ва жабраларида.

ПАРАЗИТ ЧУВАЛЧАНГЛАР (ГЕЛЬМИНТЛАР) НИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФИ.

СУРИИЧЛИЛАР (TREMATODA) ВА МОНОГЕНИЯЛАР (MONOGENOIDEA) СИНФЛАРИ

Гельминтология — паразит чувалчанглар %акидаги фан эканлиги.Г°огельминтлар ва биогельминтлар ,уацида тушунча. Одам ва %айвонларда паразитлик цилувчи ясси чувалчанглар типи вакилларининг тавсифи ва таснифи Одам ва %айвонларда паразитлик цилувчи сургичлиларнинг биологияси ва %узгатадиган касалликлари. Моногениялар синфи вакилларининг тузилиши, купайиши, балицчилик хужаликларига келтирадиган зарари.

Паразитлик ^илиб з^аёт кечирувчи чувалчанглар гельминтлар деб аталади. Г’ельминтларни урганувчи фан гельминтология ва улар келтириб чи^арадиган касалликлар гельминтозлар дейилади.

Сколецидалар, яъни чувалчанглар табиатда энг куп тар^алган з^айвонлар гуруз^ини гашкил ^илади, Уларнинг купчилик турлари сувда ва тупроеда эркин з^олда яшайди. Шу билан бир ^аторда ус и мли кларн и н г ту^ималарида, умурт^асиз ва умурт^али з^айвонларда • з^амда одамларнинг турли органларида паразитлик ^илиб яшайдиган турлари з^ам оз эмас. Сколецидалар катга типи уз навбатида ясси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

чувалчанглар, тиканбошлилар, тугарак чувалчанглар, немертинлар ва з^алцали чувалчанглар типларига булинади.

Паразитлик ^илиб яшайдиган турлари асосан биринчи 3 та типларида учрайди. Ясси чувалчанглар типида 9000 дан ортиц тури, тиканбошлилар типида 500 та тури ва тугарак чувалчанглар типида 3000 дан ортиц тури паразитлар з^исобланади. Х а в а л и чувалчанглар типида з^ам 450 дан орти^ тури паразитлик цилиб з^аёт кечиради.

Ж инсий вояга етган паразит чувалчанглар, яъни гельминтлар асосан умуртцали з^айвонларда паразитлик ^илади. Уларнинг купчилиги эндопаразитлар, яъни з^айвонларнинг турли ички органларида паразитлик цилади.

Гельминтлар ривожланиш циклига кура биогельминтлар ва геогельминтларга булинади.

Биогельминтларнинг ривожланиш циклида оралиц ёки ^ушимча хужайинлар иштирок этади (барча сургичлилар, гасмасимон чувалчанглар, тиканбошлилар синфларининг вакиллари ва цисман нематодалар синфининг вакиллари).

Геогельминтлар гуруз^ига кирувчи паразит чувалчанглар эса оралиц хужайинларсиз тутридан — тутри ривожланади. Аскарида, острица, трихоцефала ва бош^а нематодалар шулар жумласидандир.

ЯССИ ЧУВААЧАНГЛАР (PLATHELMINTHES) типи вакиллари гавдасининг узунлиги 0,3 мм дан 15 — 20 метргача ва з^атто айрим улкан турлари 30 метргача (кашалотларнинг ичагида паразитлик циладиган тасмасимон чувалчанглардан — Polygonoporus giganticus) боради.

Умуман, ясси чувалчанглар типига кирувчи з^айвонлар уртасида денгиз ва чучук сув з^авзаларида эркин з^аёт кечирувчи киприкли чувалчанглар ёки турбеллариялар билан бир цаторда турли з^айвонлар ва одамларнинг з$ар хил органларида паразитлик цилувчи жуда куплаб турлари мавжуд.

Паразитлик билан з$аёт кечирадиган ясси чувалчанглар тузилиши ва биологиясида бу з^айвонларнинг Я1паш шароити таъсирида вужудга келган жуда куп узига хос хусусиятлари бор. Уларнинг айримларининг ривожланиш цикли анча мураккаб кечади.

Ясси чувалчанглар типи уз навбатида 5 та синфга булинади:1.Киприкли чувалчанглар ёки турбеллариялар (Turbellaria) синфи.2.Моногениялар (Monogenoidea) синфи. З.Сургичлилар ёки трематодалар (Trematoda) синфи. 4.Тасмасимон чувалчанглар ёки цестодалар (Cestoda) синфи. 5 .Цестодасимонлар (Cestodaria) синфи.

Ясси чувалчанглардан фацат киприкли чувалчанглар синфи вакиллари эркин з^олда денгизларда, чучук сувларда ва тупровда яшайди. Уларнинг барчаси йиртцичлар булиб, бир з^ужайрали з^айвонлар, чувалчанглар, майда цисцичбацасимонлар ва з^ашаротлар билан озицланади. К°лган синфларининг вакиллари эса паразитлардир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

СУРРИЧЛИЛАР (TREMATODA) синфи вакиллари ^а^идаги дастлабки маълумотлар 17 —асрнинг урталарида пайдо булган. Таницли италиялик олим Реди биринчи марта ^орамоллар жигарида жигар нуртини то пи б, унинг тузилишиии урганади. Швед олими К. Линней трематодаларнинг 40 дан ‘орти^ турини урганиб биринчи марта трематодалар синфига асос солган. 1819 йили машз^ур гельминтолог олим К.А. Рудольф 220 дан орти^ трематодалар турини урганади. Трематодаларни з$ар томонлама урганишда рус олимлари етакчи рол уйнайди. Академик К.И. Скрябин уз шогирдлари билан трематодалар буйича 26 томлик капитал асарлар ёзган.

^озирги вацтда трематодалар, яъни сургачлилар синфига 5000 дан орти1$ тур киради. Уларнинг деярли з^аммаси одам ва з^айвонлар — нинг турли тузима ва органларида паразитлик ^илади. Бу синфга кирувчиларнинг з^аммаси эндопаразитлар з^исобланади.

Трематодаларнинг ривожланиши анчагина мураккаб, уларнинг ривожланиши хужайинлар ва бугинлар галланиши оркали боради. Демак, сургичлилар битта, баъзан иккита орали^ хужайин оркали ривожланади. Бундай з^олларда уларнинг биринчи орали^ хужайин — лари албатта сувда ва ^уру^ликда яшовчи моллюскалар з^исобланади. Иккинчи орали^ (^ушимча) хужайинлари з^ар хил з^ашаротлар (чумолилар), уларнинг личинкалари (ниначи личинкалари), балщ лар ва сувда з^амда 1$уру1$ликда яшовчиларнинг вакиллари булиши мумкин. Сургичлиларнинг асосий хужайин,\ари эса з^ар хил турдаги сутэмизувчилар, ^ушлар ва бош^а умурт^али з^айвонлар з^амда одамлар з^исобланади.

Трематодаларнинг ривожланишини оддий жигар ^урти (Fasciola hepatica) мисолида куриб чи^илади (16 —раем).

16 —раем. Жигар цуртининг ривожланиш цикли:1 - цорамол ут йулидаги вояга етган (марита) паразит;2 —тухум; 3~'мирацидий;4 —личинкасининг сув шиллнги танасида партеногенетик купайиши (а — спороциста, б, в — редийлар, г - церкарии);5 —сувга чиццан церкарии;6-утда циста га айланган адолескарий.

Ж игар зурти одатда майда ва йирик шохли молларда, баъзан бош^а з^айвонлар ва одамлар — нинг жигарида з^амда ут йулларида паразитлик

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

цилади. Ж игар нуртларининг узунлиги 2 — 7,6 см, эни эса 5 —12 мм келади. Ж игар ^урти биогельминт ^исобланади, яъни ривожланишида 2 га хужайин цатнашади. Бунда ривожланишининг бошлангич даври утиши учун оралиц хужайин, паразитнинг тулиц ривожланиши учун эса асосий хужайин булиши керак.

Чучук сувларда яшайдиган к>ориноё1уш молмоскалардан кичик чучук сув шиллиццурти (Lymnaea truncatula) жигар цуртининг орали^ хужайини, щуп, эчки, цорамол, туя, от, чуч^а, кемирувчилар ва баъзан одамлар паразитнинг асосий хужайини булиб хизмат цилади. Хозирги вацтда фасциоланинг орали^ хужайини булиб 18 турга кирувчи чучук сув моллюскалари ^исобланади.

Ж игар курти ни^оятда серпупгг, битта жигар т^урти бир ^афта давомида бир миллионтагача тухум ^уйиши мумкин. Таш^и му^итда 1 улай шароит булганда 1 7 -1 8 кунда усти майда киприкчалар билан цопланган, ^аракатчан личинка —мирацидий чицади. М ирацидийлар2 — 3 кун сувда эркин сузиб юради ва кейинги ривожланиши учун оралщ хужайини — цориноё*у\и моллюскаларни топиб, хартуми орцали моллюска чираногини тешади ва унинг ичига киради Сунгра бу личинкалар моллюска жигарига урнашиб, киприкли устки цаватини ташлаб, цопга ухшаш шаклга эга булган кейинги личинкалик даври —спороцистага айланади. Спороциста ичидаги эмбрион з^ужайралари партеногенез (оталанмасдан) йули билан купайиб, личинканинг навбатдаги генерацияси — редияларни з$осил цилади. Редиянинг калта халтага ухшаш ичаги булади. Битга спороцистада 10 — 15 та редиялар етилади. Спороциста ёрилио, редиялар мол\юска танасига чи^ади. Редиялар мураккабро^ тузилган булиб, уларда o f i i 3, ш ох\анмаган тутри ичак. ички к,исмида эса тухум (эмбрион) з^ужайралари булади. Бундай редиялар спороциста пустини ёриб чи^иб, муста^ил равишда ривожланишини давом эттиради. Редиялар мо.\люска ичида 2 — 2,5 ой яшайди. Чузи^ шаклдаги редиялар з$ам партеногенетик йул билан купайиб, жигар цуртининг навбатдаги личинкалик даври — церкарийларни ^осил ^илади. Церкарийлар редиялардан кескин фар*; ь;илиб, уларнинг танаси тухум шаклида, 2 та сургичи, яъни ориз ва корин сургичи, 2 шохчага булинган уРта ичаги, анчагина ривожланган айирув органлар системаси, жинсий органлар бошлангичи ва орка учида лпчинкага хос орган мускулш думи булади. Церкарийлар ана шу думн оркали сувда сузади. Демак, церкарийлар маълум даражада вояга етган жигар цуртига ухшайди. Церкарийлар редия танасидаги гешик орца\и моллюска танасидан сувга чикади. Церкариялар .%ам мирацидийлар сингари ози^ланмайди. [Маълум ва^г (24 — 48 соат) сувда сузиб юриб, сунгра юмалоцланади, думи тушиб кетади ва узидан чиркан пустга. яъни цистага уралиб адолескарпй деб аталадиган кейинги личинкалик даврига айланади. Адол^скариплар сув устида сузиб юради ёки купинча сув >пгларига ёпишган холда сув остига чукиб узок; ваь;т тириклик хусусиятини саг^лаб колади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Адолескарий ю^умли (инвазион) з^олат ^исобланади. Улар ут ва сув орцали асосий хужайинлари (умурт^али ^айвонлар) ёки одам органнзмига утади. Хужайини ичагида цистанинг *o6 hfh эрийди, ёш паразит з^айвоннинг ичак деворларига ёпишиб цон капилярлари ор^али жигар ут йулларига ?тади ва у ерда жинсий вояга етиб, кн^оридаги з$аёт жараёни яна такрорланади.

Баъзи сургичлиларда (шистосоматида туркуми вакилларида) адолескарий з^осил булмайди ва церкарийнинг олдинги учида махсус мосламаси (хартуми) булиб, унинг ёрдамида церкарийлар асосий хужайини танаснга киради. 2 та оралиц хужайин ор^али ривож — ланадиган сургичлиларда биринчи оралик; хужайини, албатта, бирорта сув ёки ^уру^\икда яшайдиган моллюска булади. Биринчи орали^ хужайиндан таш ^арига чиэдан церкарийларнинг иккинчи оралик ёки цушимча хужайинга кирувчиларида ту^имани емирувчи безлар анча ривожланган. Бундай церкарийлар иккинчи оралик хужайин\арига (ниначи личинкаларига, баликларга) кириб, бу ерда улар адолескарий даврига тутри келадиган личинка метацеркарийга айланади. Бунда асосий хужайин метацеркарийси булган иккинчи оралик хужайинларни ютиб юборса, улар узларига метацеркарийни юктирадилар.

Шундай к^либ, мирацидийнинг моллюска организмига кириб церкарийга айланганига кадар 60 — 90 кун керак булади. Партено — генетик йули билан купайиб, битта мирацидийдан 600 — 800 тагача церкарийлар етишиб чикади. Асосий хужайини организмига кирган адолескарийлар 2,5—4 ойдан кейин жинсий вояга етади ва улар асосий хужайинлар организмида уртача Ю- 1 2 ойдан 3 — 5 йилгача, баъзан эса 10 йилдан ортик з^аёт кечиради.

Ж игар куртк асосан к°н ва жигар тукимаси билан озикланиб, уз хужайинига катта зарар етказади. Бу паразит жигардаги ут йулларида оз^ак тупланиши ва унинг беркилиши туфайли жигарда огир касал\ик тутдиради. Ж игар курти келтириб чикарадиган касаллик фасциолёз дейилади. Бу касаллик кузгатувчилари купрок серсув тукайзорларда, чучук сувлари куп булган яйловларда кенг таркалган. Айникса, яйловларни алмашгирмасдан касал з^айвонларни бир жойнинг узида узок ва^т бокилса фасциолёз кенг таркалади Чунки касал зсайвон уз тезаги билан узлуксиз паразит тухумини чицариб туради. Умуман, ф асциолёз ер юзида кенг таркалган. Проф. Н.В. Демидовнинг маълумотига Караганда МДХ мамлакатларида з^ар йили чорва молларининг фасциолёз касау\игидан нобуд булиши натижасида 1500 — 2500 тонна гушт ва бир миллион гоннадан ортик сут йукотилади. Бу касаллик Узбекистонда хам кенг таркалган булиб, маз^су.\дор молларнинг 35,9 — 65,5% фасциолёз билан касалланган.

Республикамизда фасциоланинг 2 та тури, яъни оддий жигар К у р т и (Fasciola hepatica) ва гигант жигар курти (Fasciola gigantica) учрайди. Одамлар з^ам фасциолёз билан касалланиши мумкин. Бунда одамлар тасодифан жигар курти нинг кузга куринмас личинкалари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

(адолескарийлари) бор булган ^овуз, кул ва халцоб сувларни ичганда ёки ^ар хил сув утларини ювмасдан истеъмол ^илганда уларни узларига ю^тиради. Масалан, Франциянинг Лион ш а^ри яцинида 500 дан ортиц киши фасциолёз касаллиги билан огриган. Олимларнинг текширишича бу одамлар бот^о^ликда усадиган крест —салат ути ни истеъмол ^илиб, бу касалликни узларига ю^тирганлар.

Республикамизда 1928—1976 йиллар мобайнида 40 дан орти*> одамлар фасциолёз билан огриганлиги *>айд }$илинган. Умуман, одамлар бу касаллик билан орримаслиги учун, аввало оцмайдиган сувни ^айнатмасдан ичмасликлари, сув ва бот^о^ликларда ^сувчи утларни яхшилаб ювиб истеъмол ^илишлари керак. Касалланган одамлар албатта хлоксил препарата билан даволанишлари лозим.

Ж игар ^урти билан касалланган з^айвоннинг ишта^аси йу^олади, ичи кетади, сути камаяди. Касал ^айвоннинг ^орни, кукраги ва томош атрофида шишлар пайдо булади. Касаллик даволанмаса улим билан тугайди.

Фасциолёз билан касалланган чорва молларини даволаш учун уларга фасциолаларни улдирадиган ва уларни з^айвон танасидан ^айдаб чи^арадиган дорилар (антигельминтлар) берилади. Бундай препаратларга углерод IV —хлорид, гексахлор — параксилол, филиксан, гексахлорэтан, дертил "О", "Б" ва бонщалар киради.

Хайвонларга фасциолёз ю^тирмаслик учун аввало яйлов ва сув манбаларида жигар ^урти личинкаларининг тар^алиш ига йул Куймаслик, фасциола юцишидан са^лаш, тезакларни зарарсизлантириш, ирригация ва мелиорация тармо^ларини тартибга солиш, бот^о1ушкларни ^уритиш, фасциола личинкалари билан зарарланган моллюскалар нинг биотопларини мис купороси (1:5000), дихлосалициланилид, аммиак селитраси эритмаси билан ишлаш, яйловларни алмапггириш ва бошца чора —тадбирларни куриш керак.

Трематодаларнинг кенг тар^алган турларидан яна бири бу наштарсимон икки сургичли fDicrocoelium dendriticum ) ^исобланади. У ^ам жигар ^урти каби чорва моллари ва бош ^а умуртцали хайвонларда, баъзан эса одамларнинг жигар ва ут йулларида паразитлик цилади. Бу сургичлининг танаси жарро^лик пичоцчаси (ланцет)га ухшаганлиги учун ланцетсимон икки сургичли ^ам деб аталади. Танаси чузи^, узунлиги 5 -1 5 мм келади (17 —раем).

Сурричлари бир —бирига я^ин жойлашган. Тузилиши ж ирата дан жигар цуртига ухшасада, айрим ф а р ^ а р и ^ам бор. Жумладан, улар танасининг чети буйлаб жойлашган найсимон куринишдаги ичаклари шохланмай гавданинг охирида кур усимта билан тугайди. Юмало^ шаклдаги 2 та урурдони ^орин сургичининг ор^асида, ундан кейин бир дона юмало1$ тухумдон жойлашган.

Ланцетсимон икки сургичлининг ривожланиш цикли да учтя хужайин ^атнашади. Дефинитив, яъни асосий хужайини э^ар хил умурт^али ^айвонлар ва баъзан одам, биринчи оралиц хужайини КУРУ^ликда яшовчи моллюскалар (Helicella, Zebrina ва бош^алар) ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

цушимча, яъни иккинчи орали^ хужайини чумолилар (Formica, Proformica) з$исобланади. М оллюскалар овцатланганда ут билан бирга ташци муз^итга тушган наштарсимон икки сургичлининг тухумларини з^ам ютиб юборади.

17—раем. Наштарсимон икки суршчли (Dicrocoelium dendriticum) нинг ривожланиш цикли схемаси:А —паразитнинг асосий хужайинлари; Б - паразитнинг оралиц хужайини —^УРУ^ликда яшовчи моллюска;В — касалланган жигар ва паразит тухумларининг (в) атроф му^итга сочилиши;Г —паразитнинг иккшгчи орали^ хужайини — чумоли;1 —жинсий вояга етган паразит;2 — тухум; 3 — мирацнднй; 4 — она спороциста; 5 —циз спороциста;6 —церкарий; 7 —метацеркарий;8 — церкарийлар тупламидан %осил булган циста (тугунча).

Моллюска танасида паразит тухумларидан ми —

рацидии чицади ва спороцистага айланади. Спороцисталар парте — ногенетик йули билан купаяди. Биринчи тартибдаги спороцистанинг эмбриони з^ужайраларидан иккинчи тартибдаги спороцисталар чицади, бу лардан уз навбатида церкарийлар тар ан и й этади. Шундай цилиб, наштарсимон икки сурричлида редия даври булмайди. Церкарийлар фаол з^аракатланиб, моллюсканинг нафас олиш орган — ларига кириб олади. М оллюсканинг нафас йулида церкарийларнинг 100 — 300 таси тупланиб, умумий бир пустга (цопчага) уралади. Бу туплам шиллиц тугунчалари дейилади. Кейинчалик бу тугунчалар моллюсканинг нафас олиш тешиги оркали ташци муз^итга чициб, усимлик ва бошца нарсаларга ёпишади.

П аразит личинкаларининг моллюска танасида ривожланиши 82 кундан 6 ойгача давом этади. Иккинчи оралиц хужайини — чумоли церкарийлари бор шиллиц цопчаларни, яъни туплам цисталарни еб, уларни узларига ю^тиради. Чумолилар организмида 26 — 62 кундан кейин церкарийлар метацеркарийларга айланади. Асосий хужайин — лари (чорва моллари ва бошца умуртцали з^айвонлар) сув ва усимликлар билан бирга зарарланган чумолиларни ютиб юбориш оркали паразитларни узларига ю^гиради. Одам з;ам зеудди шу йул билан зарарланиш и мумкин. Асосий хужайини организмига утган метацеркарийлар ж игар ва ут йулларида тар ан и й этиб, 1,5 — 3 ойдан кейин жинсий вояга етади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Наштарсимон икки сургичлилар келтириб чикарадиган касаллик дикроцелиоз дейилади. Бу касаллик чорва моллари уртасида деярли з^амма жойда учрайди. Республикамизда молларнинг дикроцелиоз билан касалланиши купинча t o f ва t o f o -лди минта^аларида кузати — лади. Чунки бу минтакаларнинг и^лим шароитлари оралик хужа — йинларнинг яшаши ва купайиши учун кулайдир. Бундай жойларда катта ёшдаги куйлар дикроцелиоз билан 93 %гача, 1 —2 ёшдаги Куйлар эса — 87 %гача ва бир ёшгача булган кУзилаР — 66 %гача касалланганлиги кузатилган. Биринчи оралик хужайини — моллюс — каларнинг паразит личинкалари билан зарарланиш дараж аси 5 — 5,8 %ни ташкил килади. Дикроцелийнинг иккинчи, яъни кУшимча хужайини — чумолиларнинг зарарланиш даражаси 28 — 43 %ни ташкил килиб- айрим чумолиларда метацеркарийлар сони 250 тагача боради. Битта куй жигаридаги паразитнинг сони 50 мингтагача бориши мумкин, бундай пайтда касаллик огирлашиб, з^атто улимга олиб келади. Дикроцелиозни даволаш ва унинг олдини олиш учун аввало касалланган чорва молларни гексазслор — параксилол ва бошка дорилар билан дегельминтизация килинади. Ёш молларни дикроцелий таркалган яйловларда бокмаслик, вакти —вакти билан яйловларни алмаштириб туриш ва оралик хужайинларига карши кураш чора —тадбирларни амалга ошириш лозим.

Парамфистомалар (Paramphistomum) з^ам узунлиги 5 — 20 мм келадиган с>фгичлилар синфи вакиллари з^исобланади (18 —раем).

18—раем. Парамфисгома (Paramphistomuin) нинг ривожланиш цикли:А-паразитнинг асосий хужайинлари; Б - паразитнинг оралик хужайини —моллюска;/ —жинсий етилган паразит;2 —тухум; 3-мирацидий;4 — спороциста; 5 —редия;6 —церкарий; 7 —ад олескарий.

Парамфистомалар — нинг гавдаси ипсимон ёки цилиндре и мон шаклда, ранги о к~ К изриш Уларда огиз сургичи булмайди, терминал жойлашган огиз тешигидан ривожланган фаринкс ва ундан кейин ИХХИГА ШОХЛАНГАН ИЧАК

кетади. К °РИН сургичи кучли ривожланган б^либ, гавдасининг орка учида жойлашган ва ёпишиб туриш вазифасини бажаради. Ж инсий вояга етганлари асосий хужайинларининг (кавш кайтарувчи жуфт

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

туё^ли сутэмизувчилар, асосан, ^орамол, ^уй, эчки ва бош^алар) катта ва тур^оринларида паразитлик цилади.

Парамфистомалар биогельминглар ^исобланади. Ривожланиши иккита хужайинда утади. Уларнинг орали^ хужайинлари чучук сувларда яшовчи моллюскалар (Planorbis, Galba, Physa уругларининг турлари) ^исобланади. Асосий хужайинлари эса кавш ^айтарувчи сутэмизувчилар. Паразитнинг тухуми асосий хужайинининг тезаги билан тапн^арига (сувга) чи^иб, 12—13 кундан кейин ундан мирацидий личинкаси чикади. Мирацидий орали^ хужайини - чучук сувда яшовчи моллюскаларнинг организмига кириб, спороцистага, кейин редияга ва 1,5 — 3 ойдан кейин церкарийларга айланиб, орали^ хужайинлардан таш^арига чикади ва маъ/\ум ва^тдан кейин церкарийлар думини йу^отиб, цистага уралиб адолескарийларга айланади. Асосий хужайинлари сув ва ут оркали адолескарийларни узларига ю^тиради. Адолескарийлар ичак бушлиги оркали катта ^оринга ва тур^оринга утиб жинсий вояга етади. Адолескарийдан то жинсий вояга етган паразигга айлангунча 3 — 3,5 ой ва^т керак булади.

Узбекистонда цорамол ва ^уй — эчкиларда парамфистомалардан: Paramphistomum, Calicophoron, Gastrothylax ва Liorchis каби урукларининг турлари паразитлик ^илади. Парамфистомитлар келтириб чи^арадиган касаллик парамфистомоз деб аталади. Бу касаллик айни^са ёш молларда купро^ учрайди. Касалланган молларни битионол ва гексахлорэтан каби дорилар билан даволанади.

Бу касалликнинг олдини олиш учун чорва молларни парамфистомитлар билан зарарланган яйловларда бо^маслик, далага ишлатиладиган гунгларни ^айта ишлаш, орали^ хужайинлари учун 1$улай булган кулмак ва кераксиз сув ^авзаларини ^уритиш,' яйловларни алмаштириб туриш каби чора — тадбирларни амалга ошириш лозим.

Сургичлилар синфилан — простогонимус (Prosthoeronirnus) урурининг вакил\ари, айни^са Prostliogonimus ovatus ва Prosthogonimus cuneatus турлари тову^, курка, урдак, fo3 ва бош^а ёввойй паррандаларнинг фабрициев халтаси ва тухумдонларида паразитлик ^илиб, простогонимоз касаллигини келтириб чи^аради.

Бу паразитнинг танаси ноксимон шаклда, дарзо — вентрал томондан яссиланган. Узунлиги 3 —6 мм, эни эса 1—2 мм келади. Ичаклари огиз сургичи билан ^орин сургичи оралигида иккига шохланган. Корин сургачи огиз сурричига нисбатан анча йирик. Урутдонлари иккита, овалсимон куринишда, асосан танасининг opisa ярмида жойлашган. Тухумдони к,орин сургичининг ю^орисида, сари!ушк безлари тананинг икки ён томонида, бачадони эса танасининг opi^a томонида жойлашган.

Простогонимнинг ривожланиши учта хужайинда кетади (19 —раем).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

19 —раем. Простогонимус (Prosthogonimus ovatus) нинг тузилиши ва ривожланиш цикли:А - P. ovatus нинг тузилиши: 1 —жинсий тешиклар; 2 —огиз сургичи; 3 — томоц;4 - цизилунга ч; 5 —бурса;6-бачадон; 7 —ичак;8 - тухумдоя; 9 —цорин сургич; 10 — сариглик бези; 11 —урутдонлар;Б — P. ovatus нинг ривожланиш цикли:I. Асосий хужайин — товуц; II. Биринчи оралиц хркайин — моллюскалар;

^ - 2 — ^ \ III. Иккинчи оралицхркайин — ниначи;

а -ж инсий вояга етган паразит; б —тухум; в —спороциста; г —церкария; д —е — метацеркарийлар.

Биринчи оралиц хужайини чучук сувда яшовчи Bithynia ва Gyraulus ypyFHra мансуб моллюскалар, иккинчи оралиц хужайинлари, яъни цушимча хужайинлари з^ар хил турга кирувчи ниначилар (Libellula, Anax, Sympetrum ва бошца уруглар турлари) ва асосий хужайинлари эса паррандалар з^исобланади. Паразитнинг тухумлари паррандаларнинг тезаги билан ташци му^итга, сувга тушгандан 8 - 1 4 кундан кейин тухумдан мирацидий чицади ва фаол з^аракат цилиб, биринчи оралиц хужайини — моллюскаларнинг ичига киради. Моллюска жигарида мкрацидий спороцистага айланади ва споро — циста ичида узун думли церкарийлар етилади ва улар моллюскадан сувга чицади. Кейинчалик церкарийлар иккинчи оралиц хужайин — ниначилар личинкасининг ичига кириб олади. Бу ерда церкарий ниначи личинкаси ичагининг деворини тешиб, цорин мускули ора — литига ке.\иб жойлашади ва туртинчи куни метацеркарийга айланади. Метацеркарий капсулага уралиб 70 кундан кейин юцумли (инвазион) холатга айланади. Асосий хужайинлари — паррандалар метацеркарий билан зарарланган ниначилар ва уларнинг личинкаларини ейиши билан паразитни узларига юцтиради. Парранда ичагидан метацер — карий клоака орцали тухум йули ва фабрициев халтасига утади ва тахминан икки з^афтадан кейин жинсий вояга етади.

Паррандалар ёшидан цатъий назар простогонимоз билан касалланади. Касаллик, айницеа, тухум циладиган товуцларда жуда ofhp кечади. Касаллик манбаи простогонимоз билан касалланган уй ва ёввойи паррандалар з^исобланади. Простогонимоз билан касал — ланган паррандаларнинг тухумдон йуллари ял\игланади, натижада тухум пустлогини з^осил цилувчи цисмининг иш фаолияти бузилиб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

парранда, шу жумладан товук пустлоксиз ёки юпка пустлокли юм шок тухум куяди.

Простогонимозга к^рши курашиш учун аввало касалланган паррандаларни углерод (IV) — хлорид препарата билан даволаш керак. П аразитнинг таркалишига йул куймаслик учун иаррандачилик фермаси биноларини сувга якин жойга курмаслик, паррандаларни боткок яйловлар ва ёмрир ёккандан кейин яйратиш майдончасига чи^армаслик, паррандаларни инвазияга гумон килинган суь ^авзаларидан сурормаслик керак.

Хвематодаларнинг яна бири мушук икки сургичлиси ёки сибир икки сургичлиси (Opisthorchis felineus) ^исобланади (20 —раем).

20 —раем Мушук икки сургичлиси — нинг ривожланиш цикли.

Бу паразит асосан мушук, ит, тулки, шер, чучка ва одам — нинг жигарида, йулларида ва ут пуфагида ^амда ошкозон ости безларида паразитлик Килиб яшайди. У асосан Гарбий Сибирда куп таркалган.

Куриниши наштарсимон икки сургачлига ухшайди, ле — кин танаси бироз кичик, яъни 8 —13 мм узунликда булади. Бир жуфт урурдонлари ва бир дона тухумдони гавдасининг орка томонида жойлашган. Бачадонп куп шохланган булиб, тана бушлиги нинг олдинги я р - минн тулдириб туради.

Мушук икки сурричлисининг, яъни описторхиснинг ривожла — нишида учта хужайин катнашади. Юкорида айтн \ган сутэмизувчилар ва одам дефинитив (асосий) хужайин булса, чучук сувда яшовчи ко — риноёкли моллюска — битиния (Bithynia leach:i) биринчи оралик ху — жайин, сазан (зорора балик), карас (тобон балик). лешч (окча), яз ва бошка баликлар иккинчи оралик ёки кушимча хужайин ^исобланади.

П аразитнинг тухумлари асосий хужайини ут суюклиги оркали ичакка ва ундан ахлати билан ташки мухитга чикади. Моллюска паразит тухумларини ютиб юборади ва унинг организмида тухумдан мирацидий личинкаси чикиб, ^аракатсиз спороцпстага айланади ва моллюска жнгарига урнашиб олади. Бу -эрда спороцисталардан редиялар .уэсил булади. Реднялар усиши билан паргеногенетик усулда купайиб, церкарийларга айланади. Церкарийлар .^аракатчан булиб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

моллюска танасидан сувга чикади ва кейинги ривожланиши учун иккинчи оралиц, яъни ^ушимча хужайини — бали^лар териси ^амда жабраларига ёпишиб олади. Балш$ терисини тешиб мускул ва бириктирувчи ту^ималари орасида пардага уралиб, тахминан 6 ^афтадан кейин метацеркарийга айланади. Касалланган б а л и ^ а р билан ози^ланган асосий хужайинлар паразитни узларига ю^тиради. Одам ^ам яхши дудланмаган ёки яхши ^овурилмаган касал бали^ларни еса, паразитни узига юцгиради.

Асосий хужайини ош^озонида ва ингичка ичагида метацеркарийнинг пусти емирилиб, паразит ут йули оркали жигарга утади. Бу ерда 3 — 4 ^афтадан кейин жинсий вояга етиб, яна тухум ^уя бошлайди. Умуман, описторхиснинг тухумдан тортиб то жинсий вояга етишигача 4 — 4,5 ой ва^т керак булади. Описторхис келтириб чи^арадиган касаллик описторхоз дейилади. Описторхозни касаллик сифатида биринчи марта 1891 йилда Томск шаэфида шифокор К.Н. Виноградов аницлаган. Бу касаллик Украинада, Перм ва Калининград вилоятларида, Дон, Волга дарёларининг баъзи ^авзаларида борлиги ани^ланган. Описторхоз айни^са Об ва Иртиш дарёларининг ^авзаларида кенг тар^алган.

Асосий хужайини организмида описторхис 25 йил яшаганлиги фанга маълум. Бу касалликдан улган бир кишининг жигарида 25320 дона паразит борлиги ани ^анган . Описторхоз билан касалланган одамларда бош айланиши, бош ofphfh, асабийлашиш ва кунгил айниш каби ^олатлар кузатилади. Ж игар ва ош^озон ости безининг иши бузилади, баъзи ^олларда бу касаллик жигар ва ошк;озон ости безларида ракнинг пайдо булишига сабабчи булади.

Бу касалликка царши курашиш учун аввало описторхоз билан касалланган одам ва ^айвонларга хлоксил ва бош^а дорилар бериб даволаш керак. М етацеркарий билан касалланган бали^ларни яхшилаб пишириш ёки музлатиш йули билан ю^умсизлантириш, зарарланган хом б ал и ^ар н и асосий хужайинларига бермаслик, сув ^авзаларига описторхиснинг тар^алишига йул ^уймаслик ^амда а^оли уртасида санитария — гигиена ^оидаларига амал ^илишни тарш бот ^илиш керак.

Упка су|)гичлиси ёки вестерман сурричлиси (Paraqonimus westermani) ?;ам сургичлилар синфига кириб, одам, ит, мушук, чуч^а ва боип^а йирт^ич сутэмизувчиларнинг упкасида, баъзан эса жигарда, мияда, ош^озон ости безида паразитлик цилади.

Бу паразит асосан Хитой, Корея, Филиппин, Таиланд, Непал, ^индистон ва Рарбий Африкада краб ва ь^ис^ичба^аларни еб ^аёт кечирадиган одам ва йирт^ич ^айвонларнинг упкасида паразитлик ^илиб парагонимоз касаллигини тар^атади. МДХда Узо^ Ш арада камдан —кам одамлар бу касалликка чалиниб туради.

Упка сургичлисининг танаси овал, тухумсимон шаклда, ранги к.изгиш -ж игарранг булиб, узунлиги 10—16 мм келади. Бутун танаси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

сиртци томондан тиканаклар билан цопланган булади. Упка цуртининг узига хос белгиларидан бири танасининг уртасида цорин сургичи, унинг атрофида эса бачадон билан тухумдонлар жойлашган. Улардан пастроц цисмида иккита булакчали урурдонлар ётади. Танасининг олдинги цисмида ориз сургичи билан уралган орзи жойлашган. Огзидан э^алцум, сунг цис^а цизилунгач давом этади.

• Ичаклари икки шохли булиб, танасининг орца цисмигача боради ва берк з^олда тугайди.

Упка сурричлисининг ривожланиши оралиц ва цушимча хуж айинлар орцали боради. Асосий хужайинлари одам, ит, мушук, йулбарс, чучца ва бошца йиртцич з^айвонлар з^исобланади.

П аразит тухумлари асосий хужайинининг балрами (упкада паразитлик цилганда) ёки ахлати (ичак парагонимози) билан ташцарига чицади ва бу тухумларнинг ривожланиши сувда кечади.

Упка сурричлисининг оралиц зфкайини иккита: биринчиси Semisulcospira, M elania уругларига кирадиган моллюскалар, иккинчиси Potamon, Eriocheir авлодларига кирадиган чучук сув краблари ва Cambaroides уругага кирувчи цисцичбацалар здисобланади. П аразит тухумлари сувга тушгач бир неча кундан кейин тухумдан личинка — мирацидий чицади.

Мирацидийлар сувда фаол сузиб юриб узининг биринчи оралиц хужайини — сув шиллиццуртини топиб, унинг танасига киради ва кейинги личинкалик даври — спороцистага айланади.

Кейинчалик спороцисталар дан редиялар ривожланади, редиялардан эса церкарийлар тарацций этади.

Ц еркарийларда рудимент з^олдаги думи ва тешаоладиган кутикуляр стилети булади. Моллюскалардан сувга чиццан церкарийлар сувда сузмасдан, балки сув з^авазалари тубида секин з^аракатланади ва фаол равишда иккинчи оралиц хужайинлари булмиш чучук сув краблари ва цисцичбацалар организмига киради. Ц еркарийлар хужайинлари мускулларида, жигарида ва жабраларида яшаб, урта з^исобда 6 з^афта ичида ю^умли з^олатга эга булган личинкалик босцичи — метацеркарийга айланади. Метацеркарий босцичида думи булмайди, анча мустаз^кам цобицца уралган булади. Асосий хужайинлари, яъни одам, ит, мушук, чучца, ёввойи чучца, йулбарс, цоплон, ёввойи мушук ва бошца йиртцич сутэмизувчилар метацеркарий билан зарарланган крабларни ва цисцичбацаларни хомлигича еганда паразитларни узларига юцтиради. Асосий хужайини ичига кирган метацеркарийлар ун икки бармоцли ичак деворини тешиб, тана бушлигига утади, сунг диафрагма ва плевра орцали упкага боради. Асосий хужайини зарарланишидан то паразитларнинг тухуми чиццангача булган вацт 3 ойга турри келади.

Вестерман сурричлисининг одам учун хавфли томони упкаАа куплаб ту!унлар *осил цилади, натижада кукрак огрийди, нафас сицилади, йутал пайдо булади ва упкадан цон келади. Бундай тугунлар бош мияда з^ам з^осил булиши мумкин. Одамларни даволаш

SI

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

учун турли дорилар ишлаб чикилган (битионол), лекин ofhp з^олларда факат жарро^лик йули билан даволаш мумкин. Агар беморнинг упка ва миясида -паразит тутунлари з^аддан ташкари купайиб кетса, жарроз^лик йули з ам натижа бермайди.

Парагонимоз касаллигини аниклаш учун беморнинг балгами ва ахлати текширилиб, паразит тухумлари аникланади.

Асосий профилактик чораларга яхши пиширилмаган краб ва кискичбакаларни емаслик, сув з^авзаларига з^айвонлар ахлатининг тушишига йул куймаслик з^амда а^оли уртасида гигиена коидаларига риоя килиш туррисида таррибот ишларини олиб боришдир.

Клонорхоз (Clonorchis) кузратувчиси — Clonorchis sinensis нинг узунлиги 10 — 20 мм атрофида булиб, танаси яссилашган, иккита сургичи бор. Паразитнинг тузилиши ва ривожланиши описторхисникига ухшаш.

Бу трематоданинг з ам асосий хужайинлари одам ва йирт^ич сутэмизувчилар з^исобланади. Асосий хужайинлари нинг жигарида, ут пуфагида ва ошкозон ости безида паразитлик килади.

Паразитнинг тухуми сарик- жигарранг булиб, сувга тушганидан кейин мирацидий личинкаси чикади. Личинка оралик хужайини - сув шилликкуртларига (Bithynia) кириб ривожланишини давом этгиради. Моллюска танасида мирацидийдан спороциста, спороцистадан редий, редийдан церкарий каби личинкалик бос^ичлари 2 ой давомида ривожланади. Церкарий моллюска танасидан сувга чикиб, карпсимонлар оиласига кирувчи баликлар ва кискичбакалар танасига утиб, метацеркарий боскичига айланади.

Одамлар ва йирткич сутэмизувчилар клонорзшслар метацеркарийлари билан зарарланган баликлар ва кис1$ичбакаларни ейиши натижасида паразитни узларига юктиради. Одамларга метацеркарийлар у т т а н д а н 4 ойдан кейин паразит жинсий вояга етиб тухум КУЯ бошлайди. Клонорхис одамлар организмида 25 йилгача паразитлик килиб з^аёт кечириши мумкин.

Клонорхислар асосан Хитой, Япония, Жанубий Корея ва Корея Халк Демократик Республикасида кенг таркалган булиб, одамлар уртасида клонорхоз касаллигини келтириб чикаради. МДХда клонорхислар Амур дарёсининг сув з^авзалари атрофидаги аз$.оли уртасида учраб туради. Клонорхисларни аниклаш, даволаш ва олдини олиш чоралари описторхисларникига ухшаш.

Метагонимоз (Metaqonimus) кузгатувчиси - Metaqonimus vokogawai з ам сургичлилар синфига киради. Узунлиги 1—2,5 мм атрофидаги майда паразит. Метагонимус одам, мушук, ит, чучка ва бошка йирткич сутэмизувчиларнинг ингичка ичагида паразитлик Килади. Бу паразит билан касалланган асосий хужайинлари ахлатлари оркали ташки муз^итга тухумларини чикаради. Метагонимуснинг оралик хужайинлари чучук сув шилликкуртлари ва кушимча

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

хужайинлари з$др хил турга кирувчи бали^ар (зорора балиц, лешч, лац^а бали^, дунг пешона, гулмой балиц ва бош.) з^исобланади. Метацеркарийлар бали^арнинг тангачаларида, сузгич ^анотларида, жабраларида ва тери ости eF ^авати з^ужай рала рида Э амда мускулларида жойлашади.

Одам ва йирт^ич сутэмизувчилар метацеркарийлар билан зарарланган бали^арни истеъмол ^илиши натижасида паразитни узларига ю^тиради. Метагонимоз цузгатувчилари билан асосан Хитой, Япония, Жанубий Корея, Корея Хал^ Демократик Республикасида ва Филиппин орол\ари атрофидаги а^оли купро^ зарарланадилар. МД>^да эса Амур дарёси сув з^авзалари атрофидаги одамларда учраб туради. Одамлар асосан хом балицларни ейишлари о^ибатида касалланади.

Метагонимоз кузгатувчисини ани^лаш, бу паразит билан касалланган одамларни даволаш ва профилактик чора—гадбирларни олиб бориш описторхозникига ухшаш. Касалланган одамлар нафтамон ва комбантирин каби дорилар билан даволанади.

Трематодаларнинг орасида одам ва з^айвонларнинг хавфли паразитлари дан яна бир гуруэ^и кон икки сургичлилари — шистосомалар f Schistosoma, Orientobilharzia ва бошкалар} з^исобланади. Шистосомалар ^он паразитлари булиб, одам ва з^айвонларда ичак, жигар ва сийдик пуфакларининг цон томирларида яшайди. Асосан исси^ и1^лимли мамлакатларда, яъни Африка, Осиё ва Жанубий Америкада кенг тарцалган. Улар айрим жинслилиги билан бош^а трематодалардан фар^ ^илади. Эркагининг танаси анча йугон, 10—15 мм узунликда булади, уларнинг ^орин томонида махсус тарновсимон чуцурчаси булиб, унга узун (20 ммдан орти^) ва ингичка уррочисини жойлаштириб бирга яшайди. Буларнинг сургичлари кучсиз ривожланган ёки бутунлай булмайди.

Шистосомалар одамнинг к,орин бушлигидаги йирик вена к;он томирларида, шунингдек, буйрак, ^ову^ веналарида яшайди. Шистосомалар, яъни цон икки сургичлилари биогельминтлар булиб, уларнинг ривожланишида орали^ хужайин сифатида планорбис уругига мансуб моллюскалар ^атнашади (21 — раем).

Ургочи чувалчанг одам ^он томири деворини емириб, ^ову^ деворининг бириктирувчи ту^имасига тухум ^уяди. Бунинг натижасида цову^ яллигланади ва касалланади. Мирацидий личинкаси булган тухумлари ичак ва сийдик пуфаги деворларини тешиб, унинг бушлигига, ундан хужайин ахлати ва сийдиги оркали таш^арига чикади. Сувга тушган тухумлардан мирацидий чи^иб, орали^ хужайини — ^ориноё^и моллюскалар танасига кириб олади Шундан сунг моллюскалар жигарида дастлаб она спороцисталар, кейин ^из спороцисталар, редиялар ва охири эса думлари айрисимон з^аракатчан церкарийлар з^осил булади.

Моллюска организмида битта мирацидийдан' 200 мингтагача церкарийлар етишади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

21 — раем. Шистосоматоз ^узратувчилари (Schistosoma mansoni мисолида) нинг *аёт цикли: а —асосий хужайин; 1а —уррочи ва эркак паразитларнинг копуляцияси;16—S. mansoni нинг тухуыи;2 —мирацидий; б — ривожланиш цикли намунаси;3 — Planorbis урутига мансуб моллюска;За —биринчи ёшдаги спороциста; 36—иккинчи ёшдаги спороциста; 4 —церкарий. .

Церкарий асо — сий хужайинга, яъни одамга чу —

милиш пайтида ёки церкарийлар мавжуд булган бот^о!ушкларда ишлаётганда (шолипояда) церкарийлар стилети ёрдамида хужайини терисини тешиб ^он айланиш системасига утади ва бутун организм буйлаб миграцияланади. Паразит 43 — 55 кундан кейин жинсий вояга етиб тухум ^уя бошлайди. Шистосомалар келтириб чи^арадиган касаллик шистосомоз дейилади. Жа^он согли^ни са^лаш ташкило — тининг маълумотларига Караганда ер юзида 700 млн. дан орти^ одам шистосомоз касаллигидан азоб чекади.

Одамларда, асосан Schistosoma mansoni, Schistosoma haem ato­bium, Schistosoma japonicum турлари купро^ паразитлик ^илади. Бразилияда шистосома мансони тури билан 4 млн. дан орти^ киши, Миср ва богща араб мамлакатларида Шистосома гематоибиум тури билан 16 млн. киши касалланган. Бразилияда 50 — 70% аз^оли ичак шистосомози билан касалланган. Мисрда баъзи ь^ишло^арда а^оли — нинг 60 — 95% ушбу касаллик билан зарарланган. Шистосомалар беморлар танасида 5 —10 йилгача паразитлик ^илади.

Шистосомалар одамларнинг ^ову^, буйрак ва сийдик найининг деворини жароз^атлаши туфайли сийдик билан бирга к;он з^ам ажра — лади. Зарарланган органларнинг яллигланиши ва паразит тухумлари атрофида фосфорли тузларнинг тупланиши туфайли ^ову^да тош з^осил булишига олиб келиши мумкин. Бу паразитлар билан касал — ланган одмаларга амбильгар, антиомалин, мирацил —Д, гинантон, метрифонат каби дорилар ^улланилади. Чорва молларининг ичак,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

жигар, ошкозон ости бези каби органлари кон томирларида паразитлик киладиган кон икки сурричлилардан яна бири Ориентобилгарциядир (Orientobilharzia turkestanica, 22 —раем).

22 —раем. Ориентобильгарция (Orienthobilharzia turkestanica) нинг ривожланиш цикли:А—паразитнинг асосий хужайин­лари; Б —паразитнинг оралиц хужайини — моллюска;1 —жинсий вояга етган паразит;2 — тухум; 3 —мирацидий;4—церкарий.

Бу паразитни биринчи марта 1913 йили академик К.И. Скрябин топган. Пара — зитнинг келтириб чикарадиган касаллиги ориентобилгарциоз дейилади. Бу касаллик асосан Ирок, Эрон, Хинди стон, По — кистон, Туркия ва Монголия давлатларида кенг таркалган. МДХда эса Марказий Осиё мамлакатларида, Озарбайжон ва Узок Шаркда учрайди.

узоекистонда оу паразит асосан Хоразм вило яти ва Коракал- иогастон Республикасида кенг таркалган.

Бошка кон икки сурричлиларига ухшаб унинг кам ривожланиши иккита хужайинда кетади. Унинг оралик хужайини чучук сув шилликкУРтлаРи (Lymnaea auricularia, Lymnaea pereger) ва асосий хужайини чорва моллари ^исобланади. Ориентобилгарция тухумлари Кон томирлари деворини тешиб ичакка ва ундан ^айвонлар тезаги билан ташкарига чикади. Тухумларда тайёр личинкалар — мираци — дийлар булади. Сувда тухумдан чиккан мирацидийлар уз оралик хужайинлари — шилликкуртларни фаол равишда ахтариб топиб, унинг организмига кириб олади ва она спороцистага айланади. Она спороциста уз навбатида партеногенетик йул билан купайиб 100 — 200 та киз спороцисталар ва з^ар бир киз спороцистада келгусида 100 тадан церкарийлар косил булади, яъни битга мирацидийдан к е л - гусида 20 мингдан ортик церкарийлар шаклланади. Моллюскалар танасида церкарийлар 18 — 21 кунда пайдо булади ва моллюскалардан сувга чикади. Бунда церкарийлар асосий хужайинлари танасига терини тешиб киради. Ёш паразитлар жигар, ошкозон, чарви, ошкозон ости безининг кон томирларига утиб 2 ойдан кейин жинсий вояга етади ва яна тухум куя бошлайди. Улар асосий хужайини организмида 7 йилгача яшаши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Бу касалликка ^арши амбильгар, мирацил—Д, дронцит каби дорилар ^улланилади. Касалликнинг олдини олиш учун эса паразит — нинг орали*$ ва асосий хужайинлари орасидаги биологик занжирни узиш керак. Бунинг учун эса молларни купроц огалхоналарда бо^иш зарур, бузо^ларни алоз^ида caiyvaiu, хужаликларда молларни cyFo — ришни турри йулга ^уйиш, бот^о^икларни цуритиш каби ишларни амалга ошириш лозим

Трематодалар синфидан яна простогонимуслар, эхинастомати — далар оилалари вакиллари паррандалар ва чорва моллари ичагида паразитлик ^илиб ofhp касалликларни келтириб чи^аради.

Сургичлилар синфи уз навбатида дигенетик сургичлилар ва аспидогастерлар кенжа синфларига булинади.

Дигенетик сургичлилар (Digenea) кенжа синфи вакилларининг барчасида 2 та сургичи булади. Ривожланиши жуда мураккаб булиб, наел галланиши оркали боради. Сургичлилар синфининг купчилик турлари дигенетик сургичлилиар кенжа синфига киради.

Аспидогастерлар (Aspidogastera) кенжа синфининг 40 га я^ин тури бор. Уларнинг ёпишув органлари жуда кенг ёпишув дискидан иборат. Диск бир неча цатор суррич чу^урчаларига булинган. Аспи — догастерлар метаморфоз оркали ривожланади, лекин ривожланиш циклида наел галланиши булмайди. Типик вакили Aspidogaster conchicola — икки паллали моллюскалардан ба^ачано^нинг юрак олди халтасида паразитлик ^илади. Боинга вакиллари асосан мол— люскалар, бали^лар ва тошба^аларда паразитлик ^илади.

МОНОГЕНИЯЛАР (MONOGENQIDEA) синфи вакиллари фанга ^адимдан маълум. 1858 йили Ван Бенеден трематодалар синфини caiyva6 долган з^олда унинг таркибида моногенетик ва дигенетик сургичлилар гуру^ларини жорий ^илди. Кейинчалик 1863 йили И. Карус ана шу гуру^ларни кенжа синф даражасига к^птарди. Академик Б.Е. Биховский моногенетик сургичлиларни чу^ур урганиб, бу гуру^га кирувчи з^айвонлар муста^ил синф эканлигини илмий жи:$атдан асослаб берди.

Моногениялар синфига 2000 дан ортиц тур киради. Улар асосан бали^ар, амфибиялар, рептилиялар ва сувда яшовчи айрим сут — эмизувчиларда паразитлик ^илади. Моногениялар асосан эктопара — зитлардир. Фа^ат айрим турлари иккиламчи марта эндопаразитликка утган. Моногенияларнинг танаси буйига чузилган, ясси япро^симон куринишда булиб, катталиги 0,3 мм дан 2 — 3 см гача боради..

Паразитнинг катта ёки кичик булиши паразит хужайинининг гавдасига богли^. Хужайиннинг гавдаси ^анчалик катта булса, пара­зит з ам шунча йирик булади.

Моногениялар вакилларининг барча з^аётий жараёни битта хужайинда утади. Бу синфга кирувчи з^айвонларнинг асосий харак — терлик хусусиятларига яна цуйидагиларни айтиб }пгиш мумкин:

1. Оп4з сургичи купинча булмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

2. Танасининг орца учида мускулли сургичлардан тапщари ил — моц ва илгакчалардан иборат ёпишув органлари яхши ривожланган.

3. Купчилигининг кузи булади.4. Улар баъзан битта, баъзан бир нечта тухум ^уйиши мумкин.Уларнинг бош ^исмидаги ёпишув органлари паразит озш$ —

ланаётган пайтда хужайини танасига ёпишиб туриш вазифасини бажаради. Гавданинг opi$a учида эса анча такомиллашган ва мураккаб 1узилган ёпишув органи — диск жойлашган. Дискнинг ичида хитин — ли, з^ар хил катта — кичикликдаги 10 тадан 16 тагача илмо^чалар бор. Баъзи вакилларида диск ва илмо^чалардан таш^ари тананинг ор^а учида бир нечта сургачлари з^ам булади.

Улар оралиц хужайинсиз ривожланади, яъни з^аётий жараёнида хужайин алмашиниш ва наел галланиш содир булмайди.

Одатда икки индивид жинсий тешиклари таш^арига очилган олд томони билан бир —бирига ёпишади ва спермаларини алмашишади. Моногенияларнинг тухумлари шарсимон, овалсимон ва ипсимон булади. Уругланган тухум з^ужайралари сувга чи^арилади. Тирик тутувчи турлари з^ам мавжуд. Оталанган тухумниниг сувда ривож — ланиши натижасида устки томонидан киприкчалар билан ^опланган чузиц гавдали личинка чицади. Личинка киприкчалари ёрдамида сувда з^аракат ^илади. Личинка танасининг ор^а учида ди^к ва илмо^чалар, олдинги учида эса кузлар, безлар ва ориз жойлашган. Уларда нерв ва сезги органлари яхши ривожланган. Личинкаларнинг кейинги ривожланиши хужайини организмида кетади, яъни улар маълум ва^т сувда эркин сузиб юриб з^аёт кечиргач, уз хужайини танасига ёпишади ва киприкчаларини йу^отиб, жинсий вояга етади. Шуни з$ам айтиб у™111 керак — ки, личинкаларнинг вояга етиш мудаати з^амма тур моногенияларда з^ам бир хил булмайди. Масалан, дактилогирус авлодининг личинкалари 7 — 9 кунда вояга етиб, тухум |$уя бошлайди. Ба^анинг сийдик пуфагида паразитлик ^илувчи ба^а куп сурричлисининг личинкалари уз хужайинларига ухшаб 3 йилдан кейин жинсий вояга етади.

Моногенияларнинг айрим турлари бали^ларда паразитлик ]$илиб, бали^чиликка катга зарар келтиради. МДХ мамлакатларидан Россия, Украина ва Белоруссияда бали^чилик хужаликларида айни^са, карпсимон бали^ларда моногениялардан дактилогирус урурининг турлари (Dactylogyrus vastator) куп тарцалган булиб, дактилогироз касаллигини келтириб чи^аради ва бу касалликдан ёш бали^чалар ёппасига ^ирилиб кетади (23 —раем).

Дактилогируслар бали^арнинг жабраларида паразитлик ^илиб, жабранинг эпителия ту^имасини емиради. Натижада балицларнинг нафас олиши цийинлашади. Усиш ва семиришдан тухгайди. Бир неча кун ичида куплаб бали^лар нобуд булади. Дактилогируснипг узун — лиги 1—3 мм, улар балицлар жабрасида паразитлик ^илади ва уша жойга тухум ^уяди. Гухумдан киприкли личинка чицади. Личинка шу жойда вояга етади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

2 3 - раем. Карпсимон баликлар жабраси паразита — Dactylogyrus vastator:А -ж инсий вояга етган чувалчанг;Б—личинкаси; 1—кузи, 2 —халцуми,3 —ичаги, 4 —коиулятив аппарати, 5 —ту— хуыли бачадон, 6 —цин, 7 - сарицдонлар,8 - тухумдон, 9 —урутдон, 10 — ёпишув диски, йирик, уртанча ва майда четки илмоцчалари билан, 11 — киприкчалар,1 2 -эмбрионал илмоцчали церкомер.

Шунингдек, моногениялардан яна бир авлоди — гиродактилус — нинг вакиллари (Gyrodactylus ele — gans) з$ам бали^ларнинг хавфли

паразитлари здисобланиб, гиродактилёз касаллигини келтириб чикаради (24 — раем).

Гиродактилус биологик жа^атдан жуда галати. Улар з ам гермафродит булиб, битта уругдони ва тухумдони бор, тирик личинка тугади. Шунинг учун паразит бачадонида доимо ривожланаётган эмбрион — лари (личинкалари) булади, яъни вояга етган чувал — чанг бачадонида фа^ат битта тухум булиб, бундан

парте ноге нетик йул билан битта эмбрион з^осил булади. Бу эмбрион вояга етгунча унинг ичида иккинчи эмбрион, иккинчи эмбрионнинг ичида учинчиси, учинчисининг ичида эса туртинчиси шаклланади. Бу жараённинг з^аммаси паразит бачадонида >пгади. Шундай ^илиб, гиродактилус тирик бола тугади ва бунда битта паразит туртга ёш чувалчангни тугади.

24 —раем. Баликлар жабраси паразита —Gyrodactylus elegans: 1 —огиз тешиги, 2 —безлари, 3 —копулятив органи, 4 —ичаги, 5 ~ туртта авлод эмбрионлари, 6 —тухум, 7—тухумдон, 8 — уругдон, 9 — ёпишув диски нинг асосий илмоцлари, 10 — ёпи — игув дискининг четки илмоцлари.

Гиродактилуслар карп, зогора бали^, тобан бали1$ (карас) ва боцща бали^ларнинг териси, жаб — ралари ва сузгич ^анотларига ёпишиб паразитлик |$илади. Улар асосан Украина, Белоруссия, Узбе­кистан, Краснодар улкасида кенг таркалган булиб, ёш бали!^ларни куплаб нобуд ^илади. Касалланган баликлар терисининг ранги узгариб доглар пайдо булади. Гиродактилуелардан яна бир тури — нитша (Nitzchia sturiorus) Волга дарёсида осётирсимон ба — лшууарга катта зарар келтиради. Бу паразит севрюга балигини и^лимлаштириш жараёнида Орол денги — зига з$ам келиб долган ва маз^аллий осётирсимон

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

балщларда (ба^ра балирида) паразитлик ^илишга утган. Агар даволаш чоралари курилмаса, касалланган ёш балицларнинг 90 — 95% ^ирилиб кетади. Шунинг учун з ам балш^лар ба^ор ва куз ойларида 5%ли ош тузи эритмасидан тайёрланган сувда чумилтирилади. О^майдиган з^овузларнинг сувини 10—14 кун ичида чи^ариб ташлаб, з^овуз ^ури — тилади ва ^айтадан сув билан тулдирилиб, кейин б ал и ^ар бо^илади.

Айрим тур моногениялар бали^лардан танщари ба^аларда э ам паразитлик к^илади. Шулардан бири ба^а куп сургичлиси (Polystoma integerrimum) х;исобланади. Бу паразит вояга етганида бацанинг ^овугида сурричлари ва илмо^чалари ёрдамида ёпишиб олиб яшайди. Бафорда ба^алар тухум ^уяётган пайтда ба^а куп сургичлиси з$ам ба — ^анинг клоакаси орцали сийдик пуфагидан бир оз таш^арига чи^иб, сувга узининг уругланган тухумларини ташлайди. Паразит тухумидан сувга киприклар билан ^опланган, кузи бор, гавдасининг ор^а ^ис — мида 16 та майда илмо^чали диски булган личинка чицади. Бундай личинкалар 1—2 кун сувда сузиб юрганидан сунг, ба^а тухумидан ч и ^ а н итбали^ларнинг жабраларига илмо1$чалари билан ёпишиб олади ва киприкларини ташлаб, 6 та юмало^ сурричли ва 2 та йирик илмо^ча з^осил ^илиб, жинсий вояга етади ва тухум ^уя бошлайди.

Агар личинка итбаливда вояга етмаса, уша итбали^ ба^ага ай — ланиши билан унинг сийдик пуфагига кучади ва шу ерда жинсий вояга етиб купаяди, яъни итбали^нинг ба^ага айланиш ва^тида унинг жабраси бекилиб кетади ва упкага айланади. Бу пайтда личинка ичакка ва бу жойдан клоака орцали сийдик пуфагига кучиб утади. Паразит личинкаси бу ва^тда куп сурричлига айланади. У усади ва учинчи йили жинсий вояга етади. Демак, баца куп сурричлисининг з^аёт цикли хужайини — ба^анинг з^аёт цикли билан борли^, яъни ба^а куп сургичлиси ба^а сингари учинчи ёшида жинсий вояга етади.

Шундай 1$илиб, ба^а куп сургичлиси ривожланиши давомида жабралар эктопаразити з^олатидан 1 ову^ эндопаразита з^олатига утади. Моногениялар ичида купчилиги у з—узини урурлантиради. Лекин айрим турлари борки, уларда уз —узини урурлантиришга т у с - ^инлик цилувчи омиллар ривожланган. Масалан, моногениялардан спайник тури ёш даврида якка яшайди. Кейинчалик паразитлар ^орин сурричлари орцали бир —бирига ёпишиб олиб бирининг урур йули иккинчисининг тухум йулига очилади. Натижада улар бир — бирини урурлантиради.

Назорат учун тест топшири^лари

1. Жигар ^уртининг ривожланишини тухумдан бошлаб тар — тиб билан курсатинг: А — спороциста, Б — церкария, В — марита, Г — мирацидий, Д — тухум, Е — редия, Ж — адолескарий.

2. Паразитларнинг номи ва улар вояга етган даврида жаро — з^атлайдиган органларни жуфтлаб курсатинг: А — ичбуруг амёбаси,Б — трихомонас, В — лямблия, Г — токсоплазма, Д — мушук икки

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

сургичлиси, Е — лигула, Ж — эхинококк, 3 — цилбош нематода, И — банкрофг ипчаси, К - ришта, А — шистосома, М — ‘ безгак паразита; 1 — ут йуллари, ун икки бармо1уш ичак, 2 — куричак, йугон ичак, 3 — тери ости тунимаси, 4 — сув ^ушлари ичаги, 5 — йугон ичак эпителийси, б — таносил—сийдик йуллари, 7 — лимфа безлари ва ички аъзоларнинг ^он томирлари, 8 — эритроцитлар, 9 — мушуксимонлар ингичка ичаги, 10 — йирт^ич сутэмизувчилар ичаги, 11 — вена кон томирлари, 12 — жигар.

3. Трематодалар синфининг вакилларини курсатинг: А — жигар НУР™, Б — эхинококк, В - муигук икки сургичлиси, Г — ба^а куп с)фгичлиси, Д — нуй мия нурти, Е — ч ^ ^ а тасмасимони, Ж — ^он икки сургичлиси, 3 — к,орамол тасмасимони, И — планария, К - амфилина, Л ~ калта занжирсимон чувалчанг, М — гиродак — тилус, Н — дактилогирус.

4. Моногенетик сургичлилар синфининг вакилларини кур — сатинг: (3 — топш ири^а ^аранг).

5. Простогоминоз ^узгатувчилари нечта хужайинда ривож — ланади ва уларга ^айси хайвонлар киради: А — 1 та хужайинда, Б — 2 та хужайинда, В — 3 та хужайинда, Г — сутэмизувчилар, Д — ^ушлар, Е — бали^лар, Ж — моллюскалар, 3 — ниначилар, И — чивинлар.

6. Баликларда паразитлик ^иладиган моногенетик сургичли — лар вакилларини курсатинг: А — баца куп сургичлиси, Б — гиро — дактилус, В — амфилина, Г — дактилогирус, Д — пакана гижжа, Е — нитша.

7. Паразит чувалчангларни уларнинг оралин хужайинлари билан жуфтлаб курсатинг: А — жигар нурти, Б — мушук икки сур — гичлиси, В — 1$он икки сургичлиси; 1 — айрим чучук сув нориноё^ли моллюскалари, 2 — чучук сув шиллиш, 3 — битиния ва бали^лар.

8. Ясси чувалчанглар синфлари ва уларнинг вакилларини жуфтлаб курсатинг: А — сургичлилар, Б — нематодалар, В — ^ил — чувалчанглар, Г — тасмасимон чувалчанглар, Д — цестодасимонлар, Е - зулуклар, Ж — моногенетик сургичлилар; 1 — аскарида, ришта,2 — эхинококк, пакана гижжа, 3 - амфилина, гирокотилид, 4 — нон икки сургичлиси, простогонимус, 5 — чуч^а тасмасимони, банкрофт ипчаси, б — трихина, жигар НУРТИ. 7 ~ *$УМ чувалчанги, мониезия, 8 - дактилогирус, гиродактилус.

9. Сургичлилар синфининг ^айси вакиллари айрим жинсли: А - мушук икки сургичлиси, Б - жигар нУРти, В — ланцетсимон икки сургичлиси, Г — нон икки сургичлиси, Д — упка сургичлиси.

ТАСМАСИМОН ЧУВАЛЧАНГЛАР (CESTODA) ВА ЦЕСТОДАСИМОНЛАР (CESTODARIA) СИНФЛАРИ

Тасмасимон чувалчангларнинг узнга хос тузилиш белгилари. Одам ва <уайвонларда паразитлик циладиган тасмасимон чувалчангларнинг %аёт цикллари.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Тасмасимон чувалчанглар вакилларининг одам ва мацсулдор уайвонларда цузга — тадиган касалликлари. Цестодасимонлар синфи вакилларининг тузилиши, K p ia — йиши ва зарарлари.

ТАСМАСИМОН ЧУВАЛЧАНГЛАР (CESTODA) синфи вакил­ларининг морфологияси ва биологиясини урганишда швейцариялик зоолог О. Фурман уз ишлари билан фанга (XX асрда) катта *исса тушган. Россияда паразит чувалчанглар, шу жумладан тасмасимон чувалчанглар фаунаси рус олимлари Н.А. Холодковский ва В.А. Клер томонидан урганилган. Академик К.И. Скрябин раз^барлигида ёзилган "Цестодология асослари" куп томлик асарлари МДХ мамлакатларида цестодология фанини ривожлантиришда асосий рол уйнайди.

Тасмасимон чувалчанглар ёки цестодалар эндопаразитлар булиб, жинсий вояга етганлари куплаб умурт^али з^айвонларда, шу жумла — дан одамлар ичагида, камдан —кам турлари эса бош^а органларда паразитлик ^илиб яшайди. Уларнинг танаси дорзовентрал томонга яссиланган.

Хозирги ва^тда цестодаларнинг 3500 дан орти^ тури фанга маълум булиб, одам ва чорва моллари учун энг хавфли паразитлар з^исобланади. Тасмасимон чувалчанглар гавдасининг узунлиги 1 мм ва ундан з$ам кичик булган жуда майда турлари билан бир ^аторда жуда улкан турлари, масалан, ^орамол тасмасимони, кенг тасмасимон чувалчангларнинг узунлиги 10—15 м ва баъзан 18 -20 м гача боради. Кашалотларнинг ичагида паразитлик ^иладиган Polygonophorus gi — ganticus турининг узунлиги з^атто 30 м гача, эни эса 4,5 см ча келади.

Цестодалар з^ам боища ясси чувалчанглар сингари паренхиматоз ^айвонлардир. Уларда з^ам тана бушлиги булмайди, яъни танаси паренхима з^ужайралари билан тулган.

Цестодаларнинг паразитлик билан з^аёт кечиришга ихтисос — лашган купгина мосламалари мавжуд, яъни боши (сколекс) ва ёпи — шув органлари узига хос тузилган. Гавдаси бугимларга (проглоттид— ларга) булинган. Одатда з$ар бир бугимда такрорланадиган жинсий органлари бор. Ов^ат з^азм ^илиш системаси редукцияланган ва низ^оят ривожланиш • цикллари мураккаблашган булиб, хужайин алмаштириш йули билан боради.

Цестодаларнинг гавдаси уч ^исмдан, яъни бош (сколекс), буйин ва бутимли танадан иборат. Гавдасининг олдинги ^исми ингичка ип — симон куринишда булиб, унинг учида сколекси ва ундан кейин эса буйин ^исми жойлашган. Сколекси цестодаларнинг ёпишув орган — лари з^исобланади. Унда ихтисослашган ёпишув органлари, сургич — лари, ботридийлар ва хитинли илм о^ар булади. Умуман, цестодалар сколекслар ёрдамида уз хужайинлари нинг ичак деворларига ёпишиб, узун гавдасини тутиб туради. Хамм<* жинсий вояга етган тасмасимон чувалчанглар уз хужайинининг ошкозон ва ичакларида яшайди.

Цестодаларнинг сколекслари ва б)тимлари з$ар хил шаклда тузилган (25 —раем).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

25 — раем. Тасмасимон чувалчанглар сурричларива проглоттидлаРи:А — чуч^а тасмасимони,Б — ^орамол тасмасимони,В — кенг тасмасимон.

Масалан, ^орамол тасмасимон чувалчанги сколексида 4 та мускул — ли сургичи бор, суррич — лари юмалов; ёки ту — хумсимон шаклда булиб, илмо1у\ари булмайди.

Кенг тасмасимон чувалчангда эса ёпи — шувчи тир^иши ёки ботридий сколексининг икки ёнида жойлашган. Ботридий кучли мус — кулли, жуда ^атти^

ёпишадиган махсус орган з^исобланади. Илмо^ ва илмо^чалари з ам з ар хил тузилган. Улар купинча сколекс марказида, сурричлар урта — сидаги кичкина хартумчага гултож барглар сингари жойлашган.

Чуч^а тасмасимонида одатда туртта махсус пайпаслагичсимон хартумга урнашган илмокчалари булади. Бу хартумлар махсус ^ин — чага кириши мумкин.

Сколексдан кейинги гавданинг кичик булими — буйин булиб, у усиш зонаси з^исобланади, яъни у ердан ёш буримлар шаклланади.

> ар хил цестодалар проглоттидларининг сони турлича булади. Баъзи турларида проглоттидларининг сони 4 мингдан орти^ булади, аммо айримларида 3 — 4 та проглоттидлари булади.

Тасмасимон чувалчанглар хужайинининг ичагида яшаб, ичак — даги анчагина з^азм булган ов^атни танасининг бутун юзаси орцали суриб олади. Бунда озиц диффузия йули билан тери орцали парен — химага утади. Чувалчангнинг яссилиги ов^атни танасининг з^амма ^исмига утиши га ёрдам беради.

Тасмасимон чувалчангларнинг жинсий системаси трематода — ларникига ухшайди. Улар з ам гермафродитдир. Цестодалардаги характерли белги жинсий органлар системаси з^ар бир проглоттидада такрорланади, яъни танада 1000 та проглоттидалар булса, шунча сонда эркаклик ва уррочилик жинсий органлари системаси мавжуд. Баъзи цестодаларда *ар бир бугимда 2 та эркаклик ва 2 та уррочилик жинсий комплекси булади.

1^уйида ^орамол тасмасимони мисолида гермафродит жинсий система билан танишилади, Бу паразитнинг олдинги томонидаги ёш проглоттидаларда жинсий органлар з али унча ривожланмаган булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Жинсий органлар, яъни гермафродит бугимлар паразитнинг буйни — дан бошлаб саналганда, тахминан 200 —проглоттидада тула — тукис ривожланади. Умуман, гавданинг уРтасида жойлашган бугимларда эркаклик ва ургочилик жинсий органлари яхши ривожланган, пара­зит гавдасининг энг охирида учрайдиган проглоттидалар тухум билан тулиб тургани учун етилган проглоттидалар дейилади. Чунки бу проглоттидаларда фанат урурланган тухумлар билан тулган бачадон булади. Айрим маълумотларга Караганда з ар бир етилган бугимда 145—175 мингтагача тухум булиши мумкин.

Цестодалар биогельминтлар булиб, ривожланиш циклида асосий хужайиндан таш^ари бир ёки иккита оралин хужайин иштирок эта — ди. Хужайин ичагидаги тасмасимон чувалчангларнинг сонига ^араб улар турлича уругланади. Агарда хужайин ичагида битта чувалчанг булса, унинг з$ар бир проглоттидалари узаро бир —бирини уруглан — тиради. Битта проглоттида булса, унда узини—узи урутлантириши з$ам мумкин. Хужайин ичагида иккита ёки бир неча чувалчанг булса, бунда з^ар хил индивид бир — бирини уруглантиради.

Цестодаларнинг тухумлари хужайини организмидан ахлатлари ^амда проглиттадалари билан бирга ташни муз^итга чикади. Агарда одам чучна ёки ^орамол тасмасимони билан зарарланса, тахминан 75 — 91 кундан бошлаб кунига 6 тадан 11 тагача етилган, яъни ичи тухумлар билан тулган бугамлар ташни муз^итга чикади. Цестода тухумининг бундан кейинги ривожланиши учун у ни албатта оралин хужайини ютиши керак. Бунда ч у ^ а тасмасимони учун оралин хужайин чуч^а, н°рамол тасмасимони учун эса оралин хужайин Норамол з^исобланади.

Цестодалар тухумлари ичида 6 илмонли эмбрион, яъни онко — сфера деб аталувчи личинка ривожланади. Баъзи тасмасимон чувал — чанглар тухумларининг ичида эса 10 илмонли личинка, яъни л ико- фора ривожланади.

Чувалчангларнинг тухумлари турли йуллар билан (сув, ем - хашак ва бошца йуллар билан) оралин хужайинларининг организмига тушади. Бу ерда тухумнинг пусти эриб ундан 6 илмонли онкосфера личинкаси чикади ва бу личинка илмонлари ёрдамида ичак деворини тешиб, лимфатик система ёки нон томирларига утади. Маълум вант Нон томирларида сузиб юриб, сунгра бирор органга (жигар, упка, юрак, мия ва мускулга) у т и б жойлашади. Бу ерда онкосфера илмон — ларини йунотиб усади ва иккинчи пуфаксимон личинкалик даврига, яъни финнага айланади. Финна бошначасига ларвоциста деб з ам аталади. Бу эса паразитнинг юнумли з^олати з^исобланади. Цестода —

х ларнинг финналари беш типда булиб, улар цистицерк, ценур, эхинококк, цистицеркоид ва плероцеркоид деб аталади.

Юнорида айтиб утилган з^ар хил типдаги личинкаларни асосий хужайинлар ютиб юборса, уларнинг ичагида пуфакли личинкалар — нинг сколекси ташнарига чинади ва ичак деворларига ёпишиб олади. Пуфак бужмайиб йунолиб кетади, буйин нисмидан эса аста —секин

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

ёш проглоттидалар ажрала бошлайди. Стробилация, яъни буримларга булиниш жараёни цестодаларнинг бутун з^аёти давомида давом этади. Буйин бутимида ёш бугимлар з^осил булади ва бу бугимлар ривож — ланган сари, олдинги томондан яна з^ам ёш бутимлар з$осил булади. Етилган бугимлар эса ор^ага сурила бориб, охирги бугимлар стро — биладан узилиб з^айвон ахлати билан таш^арига чи^арилади.

Тасмасимон чувалчанглар синфининг вакиллари одам ва чорва молларининг хавфли паразитлари зднсобланади. Куйида энг муз^им вакиллари туррисида маълумотлар келтирилади.

Корамол тасмасимони (Taeniarhvnchus saginatus) асосан одам — нинг ингичка ичагида паразитлик ^илиб з^аёт кечиради (26 —раем).

26—раем. 1^орамол тасмасимони (Taeniarhynchus saginatus) нинг ривожланиш цикли: А — асосий хужайин — одам, Б — бош ^исми, В — гермафродит бутам,Г — етилган бутим, Д — тухум,Е — оралиц хужайин.

Паразитнинг тана узун — лиги 4 — 10 м гача боради. Эни эса 12—14 мм атрофида бу — лади. Гавдаси бош (сколекс), буйин ва мингга я^ин про — глоттидалардан и борат.

Сколексида 4 та сургичи булади. Сургичлари уртасида рудимент куринишдаги хар — туми булиб, унда хитинли илмо^чалар булмайди. Шу — нинг учун з ам ^орамол тасмасимони ^уролланмаган

тасмасимон з ам дейилади.Жинсий органлари системаси тахминан 200 —бугимдан пайдо

була бошлайди. Гермафродит бугамларида аввал эркаклик, сунгра уррочилик жинсий аъзолари етилади. Урутдонлар сони з ар бир проглоттидда 1000 га я^ин, бир дона тухумдони эса икки булакли.

Гавдасининг охиридаги етук бутимларда бачадон шохланган ва асосий бачадон увидан ён томонларига 18 — 35 тадан усимталар усиб чикади. Бу усимталар уз навбатида яна шозеланиб бугун проглотгида юзасини эгаллаб олади. Энг охирги етилган проглоттиданинг узун — лиги 16 — 20 мм, эни эса 4 — 7 мм булиб, улар стробиладан якка —якка ажралиб ташци муз^итга чикади.

1^орамол тасмасимонининг личинкалик стадияси — цистицерк з ам паразитлик ^илиб з^аёт кечиради. Цистицеркнинг шакли овал — симон куринишда, нухат катталигидай булади. Унинг ичида 4 та

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

сургичли сколекси жойлашган. Цистицерк ^орамолларнинг гущти орасида яшайди ва финна дейилади. Демак, ^орамол тасмасимони биогельминт булиб, одам бу паразитнинг ягона асосий хужайини ^исобланади. ^орамол, буйвол, зебу ва ^утослар эса оралиц хужа — йинлардир. Одамлар асосан хом, чала пиширилган ёки чала ^ову — рилган финнали мол гуштини истеъмол ^илганда, бу паразитни узларига ю^тиради.

Одам организмига тушган цистицеркнинг пусти оцщо'зоН ши — раси ^амда уг сую!ушги таъсирида эрийди ва ундан чи1д ан личинка сурричлари ёрдамида ичак деворига ёпишиб ривожлана бошлайди ва2 — 3 ойдан кейин жинсий вояга етади. Охирги егилган ^аракатчан буримлар битгадан узилиб тацщарига чицади. У одам организмида 18 — 20 йил ва ундан ^ам орти^ро^ яшаши мумкин ва ^ар йили 600 млн. гача, умри давомида эса 11 млрд. гача тухум цуяди.

1^орамол тасмасимонининг одам ичагидаги ривожланиш цикли — ни рус олимлари Ж.К. Штром ва Ф.Ф. Толизин томонидан чу^ур урганилган. Бу олимлар уз ^аётларини хавф остида ^олдириб, $ора — мол тасмасимони тухумини ютиб, унинг ривожланишини ва орга — низмга курсатадиган таъсирини узларида тажриба утказиб синаб куришган. Уларнинг олиб борган тажрибаларига (1947 й.) кура ху — жайин ичагидан ^ар куни паразитнинг 10—11 етилган буримлари ало^ида — алоэ^ида таш^арига чицади. Битта бутимда 145—175 минг — тагача тухум булади. Корамол тасмасимонининг етук проглоттида — лари одам ахлати орцали таш^и му^итга чи^иб, турли механик ва физик таъсирлар натижасида ёрилиб, ичида 6 илмо^ли личинкаси (онкосфера) бор тухум атроф — му^итга гар^алади. Вояга етган пара­зит бир кеча — кундузда одам организмидан таш^и му^итга 300 мингдан 5 млн. тагача тухум чи^аради.

^орамоллар ем —хашак, сув ва баъзан одамнинг нажасини истеъмол ^илиши орцали паразит тухумини узига ю^тиради. Моллар ош^озонида ширалар таъсирида паразит тухумининг пусти эриб кетади ва ундан чивдан личинка — онкосфера илмо^чалари ёрдамида меъда ёки ичак деворларини тешиб ^он томирига утади, ^он билан организмга тарцалади ва скелет мускуллари, юрак, куз, бош мия ва бош^а органларда урнашиб ривожланади. Маълум ва^тдан, яъни 4 — 6 ойдан кейин нухат катталигидаги пуфаксимон шаклга айланади. Бу давр финна, у келтирадиган касаллик эса финноз дейилади.

Умуман, цорамол тасмасимонининг жинсий вояга етган даври тениаринхус (Taeniarynchus saginatus), келтириб чи^арадиган касал — лиги эса тениаринхоз дейилади. Личинкалик даврида (Cysticercus bovis) э^осил ^иладиган касаллик эса цистицеркоз деб аталади. Бундан куриниб турибдики, тениаринхоз билан асосан одамлар, цистицеркоз билан эса ^орамоллар касалланади.

Тениаринхоз ер юзида кенг тар^алган. Айни^са, Африка, Жанубий Америка, Австралия ва Осиёнинг айрим мамлакатларида одамлар бу касаллик билан купро^ касалланади. МДХда тениаринхоз

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Кавказ ортида, Урта Осиё республикаларида, К>озогистонда, Россия — нинг шимолий вилоятларида купрон учрайди. Узбекистонда бу касаллик, айнинса, Хоразм вилояти а^олиси уртасида кенг тарналган (13%). Бунинг асосий сабаби ма^аллий а^оли уртасида мил\ий таом Нийма мол гуштидан тайёрланган "ижжан’нинг (пиёз ва гармдори Нушилган хом нийма мол гуштининг) кенг истеъмол нилинишидир.

Цистицеркоз касаллиги норамолларда учраб чорвачиликка катта интисодий зарар келтиради. Чунки цистицеркоз билан зарарланган гуштнинг нархи паст булади. Бундай 1ушт фанат зарарсизлантирил — гандан кейингина истеъмол нилишга рухсат этилади. Агарда мол цистицеркоз билан кучли зарарланган булса, унинг гушти истеъмол нилишга яронсиз ^исобланади. Бундай молларнинг бир нисми касал — лик бошланиши даврида э^алок булади.

Р^орамолларнинг цистицеркоз билан касалланиши, айнинса, хонадонларда бониладиган шахсий молларда купрон учрайди. Чунки баъзи хонадонларда ^ожатхоналарнинг йунлиги, агарда булса я;ам санитария ноидаларига жавоб бермаслигидандир.

Умуман, одамлардаги тениаринхоз ва норамоллардаги цисти — церкоз касалликларининг олдини олиш учун, аввало, одамлардаги тениаринхоз касаллигини тугатиш керак. Бунинг учун аз^оли уртасида ванти —ванти билан оммавий текширишлар олиб бориш, касаллик — нинг бор —йунлигини анинлаш лозим. Беморларни тезда даволаш керак. Тениаринхоз билан касалланган одамларни фенасал, ошновон уругини бериб даволашади. Касаллик одамлардан ^орамолларга ю н- маслиги учун а^оли яшайдиган жойларда ёпин типдаги з^ожатхоналар булиши ва улар тоза ^олда са^ланиши лозим.

Корамол гушти нуитшаларда ветеринария назоратидан >пгка — зилиши керак. Хом ёки чала пишган норамол гуштини емаслик, хом Н и й м а н и татиб курмаслик керак.

Чучкд тасмасимони (Taenia solium) э$ам н°рамол тасмасимони каби одамнинг ингичка ичагида паразитлик нилади (27 —раем).

Бу тасмасимон чувалчанг танасининг узунлиги 1,5 — 3 м, баъзан эса 5 м гача бориб, бошча, яъни сколекс, буйин ва 900 тагача бугим — лари бор. Бошчасида 4 та сургичи ва хартумида икки натор j^ap хил катта — кичикликдаги хитинли илмончалари (22 — 32 тадан) жойлаш — ган. Мана шу илмончаларининг борлиги туфайли чучна тасмасимони Н у р о л л а н г а н тасмасимон деб ^ам аталади.

Чуч^а тасмасимони проглоггидаларининг ^ар бирида юзлаб уругдонлар ва уч булакли бигта тухумдон булади. Бу чувалчангнинг бачадони н°рамол тасмасимони бачадонидан фарн нилиб, 7 —12 тагача ён шохчалар чинаради ва доимо тухумлар билан тулиб туради.

Энг охирги етилган проглоттидаларнинг узунлиги 10—12 мм ва эни 5 мм атрофида булади. Бундай ташнари, чучна тасмасимони нинг етилган бугимлари стробиладан бирданига 5 — 7 талаб узилиб, хужайини ахлати билан ташнарига чинади ва бу бугимлар ^аракатсиз булади.

б г»

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

27 —раем. Чучца тасмасимон чувалчангининг аётий цикли:А — асосий хужайин — одам,Б — бош ^исми, В — гермафродит бушм, Г — етилган бугимлар г у р у * и, Д - тухум, Е - оралик хужайин, Ж — гуштдаги финна,3 - одам миясидаги финналар,И одам факультатив оралиц хужайин сифатида.

Чуч^а тасмасимони ли — чинкаси х;ам худди крам ол тасмасимони личинкаси каби цистицерк дейилади. Бу ли ­чинка ^ар хил тузима ва органларда махсус пустларга уралиб паразитлик ^илади. Цистицерк нухат катталигидаги пуфакча булиб, ичи тиниц суюклик билан тулган булади, унинг учида 4 та сургичи ва

хартуми, илмо^чалар билан ^уролланган сколекси жойлашган.Чуч^а тасмасимонининг асосий хужайини одам з^исобланади.

Одамнинг ингичка ичагида вояга етган тасмасимон чувалчанг пара — зитлик ^илади. Чуч^а, ит, мушук, туя ва ^уёнлар бу чувалчангнинг оралиц хужайинлари ^исобланади. Бунда ч>^ч а ва ю^орида айтилган ^айвонлар сув ва ^ар хил озир; — ов^атлар орцали чувалчангнинг тухумлари билан зарарланади. Оралиjs хужайин организмида тухум — дан чи^^ан б илмо^ли личинка (онкосфера) 1$он ва лимфа томир — ларига угиб мускул ту^имаси, мия, куз ва бош^а органларга бориб урнашиб, махсус пустга уралади ва 2 —4 ойдан кейин иккинчи ли­чин калик даври — цистицеркка айланади. Цистицерк ч>гч^а танасида3 йилдан 6 йилгача яшаши мумкин.

Цистицерк финна деб ^ам аталади. Одамлар чучца тасмасимо — нини цистицеркли, яъни финнали чучца гуштини яхши пишмаган ^олда истеъмол ^илишлари ор^али узларига юцтирадилар.

Шуни ^ам айтиш керак —ки, баъзан одамлар чуч^а тасмасимо — нининг асосий хужайини булибгина ^олмай, балки орали^ хужайини ^ам булишлари мумкин. Бунда паразитнинг тухуми одамга озиц — ов^ат, сув ор^али ю р ш и , айрим ^олларда эса ушбу гижжа билан касалланган одамлар у^чиганида ичагидаги вояга етган чувалчанг — ларнинг тухумга тула проглоттидалари, яъни бугимлари опп^озонга кутарилиб, ошкозон ичига минглаб тухумлар ажралиб чи^иши мум — кин. Бундай ^олларда тухумдан ажрллган личинкалар — онкосфера — лар одамлар ичагини тешиб ^онга утгач, турли органлар — юрак, мускуллар, упка, куз ва ^ап о мияга ^ам бориб урнашиши мумкин. Бу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

ерда улар цистицеркка, яъни финнага айланади. Финналарнинг айницса кузга урнашиб олиши хавфлидир. Бунда одамлар кур булиб ^олишлари з$ам мумкин. Мияга урнашиб олса, одамлар улади. Ана шундай уз —узидан зарарланиш х;олати аутоинвазия дейилади. Шу хусусиятларини здисобга олганда, чуч^а тасмасимони знг хавфли тасмасимон чувалчанглардан бири ^исобланади. Шунинг учун з^ам з ар бир одам, агарда ичагида чучца тасмасимони борлигини сезса, жуда эзриёт булиши, озодаликка ^атти^ риоя ^илиши, гижжа туши — ришда |$айт ^илдирадиган дори ичмаслиги керак.

Чучк;а тасмасимонининг вояга етган шакли келтириб чи^аради — ган касаллик тениоз, личинкалик даври вужудга келтирадиган ка — саллик эса цистицеркоз дейилади. Ю^орида айтилганидек, одамлар з ам тениоз ва з$ам цистицеркоз касалликларига йули^ишлари мум-*- кин. Чуч^алар эса фа^ат цистицеркоз билан касалланади. Чуч^а цистицеркози МДДда айни^са Украина, Белоруссия, Озарбайжон ва Россиянинг марказий но^оратупроц вилоятларида, Узбекистонда эса Хоразм вилоятида кенг тар^алган. Бу касалликнинг тар^алишини асосий манбаи тениоз билан касалланган одамлар х>исобланади.

Чуч^а тасмасимонига ^арши курашиш учун аввало профилак­тика чора —тадбирларни амалга ошириш керак, яъни чуч^а гуштини яхшилаб куздан кечириб, цистицерк (финна) билан касалланган ёки касалланмаганлигини ан и ^аш лозим. Хом ва чала дудланган чучща гуштини емаслик з^амда чучцаларга гижжаларнинг ю^маслиги учун уларни санитария —гигиена ^оидаларига мувофи^ асраш керак. Чуч^а тасмасимон чувалчанги билан касалланган одамларни з^ам фенасал дориси ва ош^ово^ уруги билан даволаш лозим.

Кенг ёки сербар тасмасимон чувалчанг — (Diphvllobotrium latum) тасмасимон чувалчангларнинг энг узун ва йирик вакили булиб, одам з^амда турли сутэмизувчи йиртцич з^айвонларнинг (ит, мушук, тулки, айш$, буриларнинг) ичагида паразитлик ^илади. Танасининг узунлиги 10—15 м, баъзан эса 20 м гача боради, эни эса 3 — 4,5 см гача етади (28 —раем).

Бутимлар, яъни проглоттидалар сони з ар бир вояга етган кенг тасмасимон чувалчангда 4000 тагача боради. Бугимларнинг эни буйига нисбатан узун булади. Сколекси, яъни бошчаси, бош^а т ас— масимон чувалчанглардан фар^ цилади. Уларнинг бошчасида сургич урнида 2 та чу^ур эгатчалар — ботриялари мавжуд, шу органи ёрда — мида улар ичак деворига ёпишади.

Хитинли илмо^чалари йу^. Гермафродит проглоттидалар и да жинсий органлар системаси ^орамол тасмасимониникига ухшаш, лекин кенг тасмасимон чувалчангларда 3 та тешик таш^арига очи — лади, буларнинг бири бачадон тешиги, ^олганлари эса ^ин ва УРУ? йуллари тешиги з^исобланади. Мазкур тешиклар бош^аларникига ухшаб проглоттидаларнинг ён томонларига очилмай, балки олдинги юзасига очилади. Охирги бугимларининг кенглиги узунлигига нис — батан анча сербар булганлиги учун паразитнинг номи сербар ёки

г.х

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

28 —раем. Сербар тасмасимон чувалчангининг *аётий цикли:1 — асосий хужайин — одам, 2 —ташци му%итга чщаётган сербар тасмасимон чувалчангининг тухуми, 3 —корацидий — нинг тухумдан чициши, 4 —эркин сузиб юрган корацидий, 5 —биринчи орамщ хужайин — циклоп, 6 — иккинчи бралиц хужайин — балиг; мускулида плероцер — коид личинкаси билан

Уругдонлар зрр бир бугимда 700 — 800 тагача, тухумдони эса бир дона булиб, икки булакдан иборат- дир. Етилган бугимлардаги бача — донлар ^ам узининг шохланиши билан боцщ а тасмасимон чувал — чанглардан фарн нилади.

Бачадон шохлари узун, з ар бир б^примнинг марказида, яъни урга — сида жойлашган, шакли розетка — симон, гул безагига ухшайди.

Кенг тасмасимон чувалчангнинг ривожланишида 3 та хужайин иштирок этади. Асосий хужайини — одам, мушук, ит, тулки, айин ва бошналар. Биринчи оралин хужайини сувда яшовчи майда нисНич — ба^асимонлар (циклон ва диаптомуслар) ва иккинчи оралин хужа — йини (бошначасига нушимча хужайини з;ам деб аталади) балинлар (чуртан, окун, лосос) з^исобланади.

Бунда асосий хужайинда етилган кенг тасмасимон чувалчанг — нинг тухумлари ахлат билан бирга ташни муз^итга чинарилади. Бу тухумлар фанат сувда ривожланади. Орадан 3 - 5 з^афта утгач, ту­хумдан усти киприкчалар билан нопланган корацидий чинади. Кора — цидий шарсимон булиб, сувда киприклари ёрдамида сузиб юради. Корацидийларнинг киприкли эпителияси остида 6 илмонли о н ко - сфера булади. Корацидийларни сувдаги нисничбанасимонлардан - циклоплар озуна сифатида ютиб юборади.

Циклоплар ичида корацидийлар киприкларини йунотади ва онкосфералар ичак деворини тешиб тана бушлигига утади. Бу жойда онкосфера кейинги личинкалик стадияси — процеркоидга айланади.

Процеркоиднинг бош нисмида 6 илмонли юмалон, кичкина усимта булади. Процеркоиднинг ривожланиши 3 наФтача давом этади. Кейинчалик бундай личинкалар билан зарарланган циклоп — ларни чуртан, налим ва баъзи лососсимон балинлар ютиб юборади. Процеркоидлар балин ошнозонидан мускуллари, жигари ва бошна

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

органларига утади ва кейинги личинкалик даври — плероцеркоидга айланади. Плероцеркоиднинг узунлиги 10—15 мм булиб, бош ^ис — мида сургичлар — ботрийлари ани^ шакллангандир. Бу личинкалик стадия ю^умли ^.исобланади.

Одамлар хом ва чала пиширилган плероцеркоидли бали^ гуш — тини ёки икрасини истеъмол ^илганда, сербар тасмасимон чувал— чангни узларига ю^тирадилар. Одам организмида 21—36 кундан кейин плероцеркоиддан 8 —15, баъзан 20 м узунликдаги жинсий вояга етган кенг тасмасимон чувалчанг етишади. Шуни з^ам айтиб >пгиш керак —ки, бу паразитнинг ривожланишида асосий хужайин ва иккита орали^ хужайиндан ташцари айрим з^олларда яна резервуар хужайин з ам иштирок этиши мумкин. Бундай резервуар хужайинлар з ар хил йирт^ич бали1$лар булиб, улар плероцеркоид билан зарар — ланган майда бали^ларни ютиб юборади. Бунда майда бали*у\.ардаги плероцеркоид йирт^ич б ал и ^ар мускулларига ва бош^а органларига урнашади ва узининг тириклик з^олатини са^лаб цолади. Масалан, битта чуртан балицда 250 тагача плероцеркоид учраганлиги ани^ — ланган. Бир суткада касалланган одам ёки з^айвон ичагидаги паразит таш^и му^итга 2,1 млн. тагача тухум чикаради.

Сербар тасмасимон чувалчанг келтириб чи^арадиган касаллик дифиллоботриоз деб аталади. Бу паразит одам ичагида 15 йилгача ва ундан з ам купро^ яшаши мумкин. Улар йирик булганлиги учун жуда куп ов^атни истеъмол ^илади. Бир одам ичагида 143 тагача паразит учраганлиги маълум. Дифиллоботриоз билан касалланган одамларда бош огриши ва айланиши, иш ^обилиятининг пасайиши, кунгли бе^узур булиши, ич юришининг узгариши каби з^олатлар кузатилади. Одамда гемоглобин ва эритроцитлар мивдори камайиб кетади, бу эса кам^онлик касаллигини тугдиради. Паразит узидан турли за^арли момал^Р ажратиб чи^ариб организмни за^арлайди.

Сербар тасмасимон чувалчанг дарё ва куллар буйидаги а^олиси купинча бали^ билан ози^анадиган з^удудларда кенг таркалган (масалан, Карелияда, Санкт-П етербург вилоятида, Болтин буйида, Сибирда, Иртиш, Об, Лена, Енисей, Амур, Печора, Нева, Волга :$авзаларида, Байкал кули атрофида яшайдиган аз^оли ва йирт^ич з^айвонлар куп зарарланган).

Дифиллоботриоз касаллигига ^арши ялпи кураш тадбирлари курилади. Жумладан, касалланган одамларни даволаш, сув з$авза — ларининг ифлосланишини олдини олиш, зарарланган бали^арни, яъни яхши тузланмаган ва янги музлатилган бали^ларни, уларнинг икраларини истеъмол ^илмаслик, шахсий гигиена ^оидаларига риоя ^илиш каби тадбирлар амалга оширилади. Касалланган одамлар фенасал ва ош^ово^ уруги билан даволанади.

Калта. яъни пакана занжирсимон чувалчанг fHvmenolepis папа) одамнинг, айни^са, болаларнинг ингичка ичагида паразитлик ^илади ва гименолепидоз касаллигини вужудга келтиради. Бу паразитнинг одамларда паразитлик ^иладиган бопща тасмасимон чувалчанглардан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

фар^и шундаки, ^а^и^атдан бу чувалчангнинг узунлиги 1—4,5 см атрофида булади. Шарсимон хартумчали бошида илмо^чалари (бир 1$атор жойлашган 24 — 30 та илмо^чалари) ва 4 та сургичи булади. Бошидан сунг ингичка буйни, ундан кейин эса 150 — 200 тагача майда бутимлари, яъни проглоттидалари булади (29 —раем).

29 —раем. Калта занжирсимон чувалчанг (Hymenolepis папа) нинг ривожланиш цикли: 1 —етук стробила си, 2 —тухумлар, 3 —тухум дан чиццан онкосферанинг ичак ворсинкасига кириши, 4 — онкосферадан цистицеркоиднипг ривожланиши, 5 —цистицеркоиднипг ичак ворсинкаларидан ичак бушлягига чициши,6 —сколекс билан ичак деворига ёпишиши,7— стробилаларнлнг усиши.

Етилган бутимларида 180 тагача тухумлар булади. Умуман, калта зан — жирсимон чувалчангнинг гермафродит бугимларида 3 дона шарсимон курини — шидаги уругдон ва бир жуфт тухумдон ^амда шохланмаган бачадон жойлашган. Бу чувалчангларда жинсий тешиклар проглоттида ёнидан (фа^ат бир томон — дан) таш^арига очилади.

Калта занжирсимон чувалчангнинг з^амма ривожланиш даврлари битта хужайинда, яъни одамда утади. Демак, одам калта занжирси — мон чувалчанг учун з^ам асосий ва э$ам оралиц хужайин з^исобланади. Бунда аввало чувалчангнинг тухумлари сув, сабзавот—мевалар ва ювилмаган зуллар орцали одамга утади. Ов^ат з^азм ^илиш систе — масида тухумдан 6 илмо*у\и онкосфера чицади ва ингичка ичак ворсинкаларига кириб, цистицеркоидга, яъни финнага айланади. Бу личинкалик даврида думсимон калта усимта булади ва бу билан улар ^орамол з^амда чуч^а тасмасимонларининг цистицеркидан фар^ ^илади. Орадан 14 — 15 кун утгач цистицеркоид ичак деворидан ичак бушлигига чицади ва бу ерда жинсий вояга етган калта занжирсимон чувалчангга айланади. Калта занжирсимон чувалчангнинг тухуми одам ичагига тушгандан бошлаб 19 кун утгач жинсий вояга етади ва тухум 1 уя бошлайди. Бу тухумлар тапщи му^итга чиедач, бош^а одамлар з^ам зарарланиши мумкин. Аммо проглоттидаларда етилган тухумлар таш^и муз^итга чи^май, ичакнинг узида з^ам ривожланиши мумкин, бу автоинвазия (узига узи юцтириш) дейилади.

Калта занжирсимон чувалчанг айни^са ёш болаларга куп азоб беради. Битта одамнинг ичагида 1000 — 1500 тагача калта занжир — симон чувалчанг булиши мумкин. Кичик ёшдаги болалар шахеий гигиена ^оидаларига тугри риоя 1$илмасликлари туфайли бу касал — ликка жуда тез чалинади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Гимеиолепидозга пулпк.кан одамлар нинг меъда-ичак йуллари ялликланиб огрийдп, иштахаси бузилади, ич кетиш ^оллари юз берадн ва дармонсизланиб, мехнат цобилияти пасаяди. Паразитнинг узидан чшутрган захарли моддалари боланинг асаб системасига $ам салбнй таъсир курсатади. # Бундай одамларни гижжа >;айдайдиган дорн — дарминлар (фенасал) берио даьолашади. Касаллик 3 —12 ёшдаги болалардп, айни^са санитария — гигиена ^оидалари бузилгап болалар муассасаларида купрон учрайди ва тез тар^алади.

Куп мия k v d t h (Mtiiticeps multiceosl хам 40—100 см узунликдаги тасмасимон чувалчанг булиб, асосий хужайинлари ит, тулки, бури, чия бури ва бошка йирткич сутэмизувчилар хисобланади. яъни ана шу ханвонларнинг ингичка ичагида яшаб. уларга сезиларли даражада зарар отказмайди. Бу чувалчангнинг личинкалик даври (Coenirus cerebralis) куй, эчки, баъзан корамоллар, туя, от, чучка $амдачб>ту — ларнинг бош ва орца мияларнда урнашиб, ценуроз деб аталувчн касалликни келтпрпб чикаради. Бу касалчик одамда хам учрайди.

Умумап, к у й мия ^ у р т п н и и г тасмасимон вояга етган шаклида, унинг бошчасмда (сколексидп) 4 та сургичи, хартумчасида эса икки кагор х<ф \ ц \ катгачпкдагн 22 — 32 тагача илмо^чачари жойлашган

< (30 —раем).

30 —раем. Куй мия цурти (Multiceps multiceps) нинг ривожланиш цикли схемаси.

Танасидаги бутцмлар сони 200-250 тагача етади. Етилган охирги бутм ла — рида бачадон 16 —2G тагача ён шохчалар чикаради ва улар тухум билан тулган булади. Паразитнинг етил — ган проглоттидасида 20 — 60 мши- ва ундан .у‘м купро^ тухумлари булиши мумкин. Тухумларга тула етилган проглоттидалари хужайин ахлати ор^али таил^арига чш^арнлади. Сунгра бу проглотгидалар бир неча соат давомида ерда ёки утлар орасида утракат ^ила

бошлайди. Етилган бугнмларнинг кись>ариши натижасида улардан жуда хам куп ми^дорда тухумлар чикади ва улар яйлов ^амда сувга тушадп. .'Зарарланган пт ахлати бм чаи >;ар купи 20 — 30 тагача етилган бугимлар тайней му.упта чи^ачи чади. Айрим итлар ичагида 200 ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

ундан э^ам ортин чувалчанг булиши мумкин. Ит организмида бу паразит бир неча ой ва з^атто 2 йилгача яшаши мумкин.

Бу чувалчангнинг оралин хужайинлари нуй мия солитери ту — хумлари билан зарарланган яйловларда бонилганда, ут ва сув орнали ушбу паразитнинг тухумларини ютиб юборади. Куйларнинг ичагида тухумдан онкосфера личинкаси чикади ва нонга утиб, *$он оцими билан орна ва бош мияларига бориб урнашади з^амда ривожланиб, каптар тухумидек, ёнгондек катталикдаги ценур пуфагини, яъни финнани з^осил нилади. Миясида финна, яъни ценур булган нуйлар безовталанади, типирчилайди, бир жойда туриб айланаверади- Баъзи Нуйлар бошини орнасига ташлаб ёки пастга эгиб олдинга юради ёки орнасига тисарила боради. Бу касалга учраган нуй оринлайди, ётган жойидан туролмайди ва охири дармонсизланиб улади.

Юнорида курсатилган белгиларга наРаб касалланган молларни осонгина анинласа булади. Пуфак тинин сув билан тулган булиб, унинг ички пардаснда 100 — 250 тагача бошчалари, яъни сколекслари туп —т^п булиб жойлашган булади. Бу чувалчангнинг пуфакчали, яъни финнали личинкаси нузгатадиган касаллик ценуроз дейилади ва унга чалинган ^айвонлар з^алок булади ёки мажбуран гуштга топши — рилади, бу эса чорвачиликка катта зиён келтиради.

Ценуроз касаллиги одамларда з ам учраб туради. Уни даволаш фанат жарроз^ маз^оратига боглин- ^озиргача ценуроз касаллигига чалинган одамларнинг сони 42 тага етгани фанга маълум. Бу касаллик Франция, Англия, Испанияда, МД>£ мамлакатларида, Мексика ва .Африкада яшовчи а^оли уртасида учрайди.

Умуман, ценур, яъни пуфакли личинка — финна жуда секин усади. Масалан, нуйлар зарарланганда 2 з^афта утгач пуфакнинг диа — метри 3 — 5 мм атрофида, 6 з^афта утгач 2 — 3 см ва 2 — 3 ой утгандан сунг эса 3,5 см атрофида булиб, шу пайтдан бошлаб уларнинг ички пардасида паразитнннг бошчалари, яъни сколекслари етпшади.

Асосий хужайинлари нуй мия НУРти билан касал\анган нуй — ларнинг ва бошна чорва мол\арнинг бош з^амда орна мияларида жойлашган пуфакли финнами моччуьмол кплиш орна mi узлприга юнтиради. Сунгра уларнинг ичакларида 41 —73 кумдлп койии жинсий вояга етган тасмасимон нуй мня НУРП1 ^осил булади.

* Юнорида айтганимиздек, нуйларнинг миясида учрайдиган пу — факли финна ценуроз касаллигини вужудга келтиради. Ценуроз (гмр айланма ёки тентак касал) — еурункали гижжа касаллиги булиб, у билан асосан ёш нуйлар ва эчкилар купрон касалланади. Ценуроз билан касалланган ^айвонларни (одамларни з ам) даполшининг бир — дай —бир усули жарро^лик йули билан бош миядан паразитнинг пуфакли финнасинн олнб ташлашдан иборатдир.

Ценуроз касаллиги ер юзида кенг тарналган. МДХда ценуроз асосан Куйи ва $"рта Волга, Урал, 1у)зогистон, Шимолий Кавказ, Сибирда, Урта Осиё давлатларида, Украииада на Канкагшрти л<*,,А<п' ларида купрон учрайди. y j

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Ма^сулдор ^айвонларга ва одамларга жуда катта зарар келти — радиган тасмасимон чувалчанглардан яна бири эхинококк (Echino — coccus,., granulosus) з^исобланади. Вояга етган эхинококкнинг шакли тасмасимон булиб, узунлиги 2 —6 мм атрофида, танаси сколекс ва 3 —4 б>тимдан иборат. Сколексида 4 та сургичи ва хартуми бор. Хартуми икки цатор жойлашган, 28 — 40 тача хитинли илмоцчалар билан цуролланган. Сколексдан кейинги биринчи ва иккинчи бутимлари гермафродит булиб, унда 50 га яцин уругдон, ypyF ташувчи найча, жинсий бурса, тухумдон, мелис таначаси ва цин жойлашган. Охирги етилган бугами 400 — 800 та тухум билан тулган булади (31 — раем).

31 —раем. Эхинококк (Echinococcus granulosus) нинг ривожланиш цикли схемаси.

Вояга етган тасмасимон эхинококк ит ва бошца гуштхур ^айвонларнинг ичагида б ой, баъзан 1 йилгача яшаши мум — кин. Эхинококкнинг етилган охирги бугимлари асосий ху — жайини ахлати билан ташцарига чицарилади ва бу бутимлар фаол х;аракат цилиб, 5 — 25 см гача булган масофани босиб утиб, ем —хашак замда бошца нарса — ларга уз тухумларини сочади.

Оралиц хужайинлар, яъни цуй, эчки, цорамол, туя, чучца ва бошца утхур цайвонлар эхино­

кокк тухумларини ем —хашак билан ютиб, бу паразитни узларига юцтиради. Мазкур з^айвонлар ичагида тухумдан ажралган 6 илмоцли личинка — онкосфера тезда ичакни тешиб, цонга утади ва цайвон — ларнинг упкаси, жигари, буйраги ва бошца органларига бориб жой — лашади. Бу органларда эхинококк пуфаги ^осил булади. У жуда секин ва узоц усиб, тобора катталаишб боради. Эхинококкнинг пуфакли шакли 10 — 30 йилгача цам усиши мумкин. Пуфак ичида эхинококк личинкаси тарацций этади ва бош цисми ичкарисига цайрилган илмоцчали шакллар цосил булади.

Эхинококк пуфаклари билан зарарланган органларнинг з;ажми катталашиб, шакллари узгариб кетади. Эхинококк пуфаклари нухат — дек, ёнгоцдек, олмадек, ёш бола бошига тенг келадиганлари ва ундан а;ам катта булади. Масалан, эхинококк пуфаги билан зарарланган сигир упкасининг огирлиги 32 кг, жигарида эса 64 кг келадиган финна топилганлиги ва бундай финнадан 43 литрдан ортиц суюцлик олинганлиги фанга маълум. Бундай мицдордаги суюцлик хужайини —

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

нинг организмини албатта кучли за.%арлайди. Демак, эхинококк пуфаги, биринчидан, з^ажмининг катта булиши, иккинчидан, биринчи пуфак ичида куп миндорда иккинчи тартибдаги майда пуфакчалари- нинг булиши ва ^ар ^айси пуфакчанинг ичида бир нечтадан булажак тасмасимон эхинококкнинг бошлари - сколекслари булиши билан бошна тасмасимонларнинг финнасидан фарн нилади.

Хуллас, пуфак ва пуфак ичидаги низ пуфакчаларда личинка — ларнинг сони 10 тадан 1000 тагача булади. Асосий хужайинлари эхинококк пуфаги билан зарарланган органларни истеъмол нилиш натижасида уларнинг ичакларида эхинококк пуфакчаларидаги ско — лекслардан жинсий вояга етган тасмасимон эхинококк з;осил булади

Эхинококк асосий хужайини ичагига тушгандан 70 — 100 кундан кейин жинсий вояга етади ва тухумларини чинаради. Эхинококк келтириб чи^арадиган касаллик эхинококкоз деб аталади. Бу касал — лик ер юзининг турли минтаналарида кенг тарналган. МДД мамла­катларида з^амма республикалар чорвачилик хужаликларида кенг тарналган ва чорвачиликка з^амда инсон соглигига катта зарар етка — зади. Илмий маълумотларга наРаганда, эхинококк билан касалланган бир бош нуйдан уртача 2,5 кг гушт, 300 г ёг, 100 г жигар ва 400 г упка з^амда жун маз^сулотлари кам олинади.

Эхинококкнинг личинкали (пуфакли) шакли одамларда з ам куплаб учрайди. Масалан, Уругвайда 10 йил мобайнида 3780 одам эхинококкоз билан касалланган. М Д \да эхинококкоз Украина, Гру­зия, Озарбайжонда ва У'рта Осиё мамлакатларида одамларда учраб туради. Эхинококкнинг пуфакли шакли фанат жарро^лик йули билан олиб ташланиб даволанади. Шунинг учун з ам бу касалликка наРШи курашишнинг ягона чораларидан бири - профилактика тадбирлари, яъни касалликнинг келиб чинишига йул нуймасликдир. Бунинг учун дайди ва наРовсиз итларнинг сонини камайтириш керак. Чорвачилик хужалигидаги намда ов итларини мунтазам равишда дегелминтизация Нилиш, яъни гижжага нарши дорилар бериб туриш керак. Суйилган молларнинг эхинококк пуфаклари билан касалланган органлари ни итга бермасдан, йунотиш з^амда зарарсизлантириш лозим.

Одамлар аксарият з^олларда итларга янинлашганда, уларни силаганда, бошна гуштхур х;айвонларни овлаганда, терисини шил — ганда эхинококк тухумини узига юнтириб олади. Чунки итларнинг ва бошна гуштхур з^айвонларнинг жунида куплаб эхинококк тухумлари булади. Шунинг учун з^ам одамлар санитария— гигиена н°идаларига наттин риоя нилишлари з^амда итга эз^тиёт булиб муомала нилишлари керак. Эхинококкозни анинлаш асосан иммунологик усуллар орнали олиб борилади. Бу касаллик рентген усулида з ам анинланади.

Юнорида айтиб з^илган тасмасимон чувалчанглардан ташнари аноплопефалила (Anoplocephalidae) оиласига кирадиган чувалчанг— лардан з^ам чорва моллари катта зарар куради. Бу оилага кирувчи турлар з ам вояга етган даврида з^ар хил нишлон хужалик з^айвон — ларида, яъни нуйлар, эчкилар, н°РамоллаР' отлар, туялар ичагида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

паразитлик цилади. 1Масалан, цуй, эчки ва цорамоллар ичагида мониезия (Moniezial урутининг турлари (Moniezia expansa, М. bene — deni ва бош.) паразитлик цилади.

Бу паразитларнинг узунлиги 1—5 м атрофида булиб, тацаси сколекс, буйин ва проглоттидалардан иборат. Сколексида 4 та сур — гичлари жойлашган, лекин илмоцчалари булмайди. Проглоттидалари цисца ва кенг, з$ар бир проглоттидада 2 жуфтдан жинсий органлар системаси мавжуд. Улар бугимларининг ён томонидан ташцарига очилади. Етилган проглоттидалар тухумлар билан ту ли б туради. Мониезиялар ^ам биогельминт булиб, ривожланиш жараёнида 2 та хужайин иштирок этади. Юцорида айтганимиздек, ^ар хил кавш цайтарувчи сутэмизувчилар, яъни цуй, эчки, цорамоллар, туялар бу чувалчангларнинг асосий хужайинлари, совутли, цалцонли майда тупроц каналари (Oribatidae) эса оралиц хужайинлари цисобланади.

Мониезиянинг етилган бугимлари асосий хужайин ахлати билан ташци му^итга чицади, совутли тупроц каналари онкосферали тухумларни ютиб юборади ва каналар танасида чувалчангнинг эм — бриони ривожланиб, цистицеркоид деган личинкага айланади. Кана танасидаги цистицеркоид 2 йилгача асосий хужайинини мониезия билан зарарлаш цобилиятига эга.

Чорва моллари цистицеркоид билан зарарланган совутли кана — ларни ут ва сув билан ютиб юборади. Орадан 40 — 50 кун утгач, асосий хужайини ичакларидаги мониезиялар жинсий вояга етади. Бир кеча — кундузда мониезиялар 8 см узунликда усиши мумкин.

Мониезиялар мониезиоз касаллигини келтириб чицаради. Улар айницса ёш молларни, яъни 1,5 — 8 ойлик цузи, улоц ва бузоцларни куп зарарлайди. Масалан, бир ёшли цуйлар бу касаллик билан 59% гача, бирдан икки ёшгачаси 31% гача ва катта ёшдагилари 15% гача касалланган. Узбекистонда мониезиоз цуй, эчки ва цорамолларда цамма минтацаларда тарцалган. Бу касалликка царши кураш д е ­гельминтизация ва профилактика тадбирларидан иборат.

Камар чувалчанг ёки лигула (Liqula intestinalisl вояга етган даиврида балицчилар, лойхураклар ва бошца сувда сузиб юрувчи ^амда сув буйида ботцоцликларда яшовчи цушлар ичагида п ар ази т- лик цилади. Лигулаларнинг танаси проглоттидаларга булинмайди, аммо уларнинг танасида узунаси буйлаб куп марта такрорланадиган гермафродит жинсий органлари булади. Танасининг узунлиги 15 — 100 см атрофида, икки учи ингичкалашган. Танасининг олдинги томонида иккита ботиридияси бор (32 —раем).

Улар иккита оралиц хужайин орцали ривожланади. Тухуми цуш тезаги билан бирга сувга тушади. Тухум сувга тушгач, ундан 5 — 9 кундан кейин киприклар билан цопланган личинка — корацидий чицади. Корацидий сувда 1 -2 кун яшайди. Уни биринчи оралиц хужайин — диаптомус, циклоплар ютиб юборади. ^исцичбаца — симонлар тана бушлигида корацидийларни цобиги ёрилиб, ичидан б илмоцли личинка — онкосфера чицади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

32 —раем. Камар чувалчанг ёки лигула (Ligula intestinalis):1 — балицлар тана бушлигидап чиццан лигуланинг личинкаси — плероцеркоид, 2 —камар личинкаси билан зарарланган балиц, З — балиц цорин бушлигини ёриб ташнарига чищан плероцеркоидлар.

Онкосфера нисничба- Насимонлар тана бушлигида процеркоид деган личинкага айланади. Процеркоид 10 —

15 кунда етилади. Лигуланинг иккинчи оралин хужайини чучук сув балинларининг з$ар хил турлари булиб, улар процеркоид билан зарарланган циклоплар билан овнатланганда, бу личинкаларни узла — рига ю^тиради ва баликларнинг гавда бушлигида 12 — 14 ойдан кейин лигуланинг учинчи личинкалик даври плероцеркоидга айланади. Бу личинкалар балин танасида 2 — 3 ой паразитлик нилади.

Плероцеркоиднинг узунлиги 2 м атрофида булади. Плероцер- 4 коидлар дастлаб балинларнинг терисини тешиб ташнарига чинади ва балинларнинг куплаб нирилиб кетишига сабабчи булади. Лигулалар — дан купинча карпсимон балинлардан Узбекистан сув з^авзаларида Нора балин (маринка), зогора балин, лещч, низил КУ3 балинлар зарарланади. Умуман, лигулалар келтириб чинарадиган касаллик лигулёз деб аталиб, сув з^авзаларидаги балинчилик хужаликларига катта зарар етказади.

Сувда ва ботнонликларда яшовчи нушлар (кук нут°н, балинчи, лойхурак, урдак ва бошна нушлар) касалланган балинларни еб, бу чувалчангни узларига юнтиради. Плероцеркоид нуш ичагига туш — гандан 2 — 5 кундан кейин жинсий вояга етади ва тухум НУЯ бошлай — ди. Паразит НУШ организмида нисна, яъни 3 — 4 з^афта паразитлик нилади, сунгра организмдан табиий нолда чинариб ташланади.

Тасмасимон чувалчанглар дан тизаниезия (Thysaniezia giardi) ва авителлиналар (Avitellina centripunctata) чорва моллардан, асосан, нуй ва эчкиларда, аноплоцефалидалардан — Anoplocephala magna, Ano — plocephala perfoliata — тон туёнли сутэмизувчиларда (от, эшак, нулон ва зебраларда), дрепанидотениялар (Drepanidotaenia lanceolata, D przewalskii) ва гименолепидалар (Hymenolepis gracilis, H. paracom — pressa) F03 ва урдакларда, раиллиегинозлар нузгатувчилари (Raiilietina echinobotbrida, R. tetragona) ва даваинеалар (Davainea proglottina, D. meleagris) товун ва куркаларда паразитлик нилади.

ЦЕСТОДАСИМОНЛАР (CESTODARIA) синфининг турлари ун - чалик куп эмас. Улар балинлар ва судралиб юрувчилардан тошбана — ларнинг тана бушлигида паразитлик нилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Цестодасимонларнинг тузилишидаги айрим белгилари тасма — симон чувалчангларга ухшайди, яъни уларнинг цам ^азм цилиш органлар системаси булмайди. Лекин фарц циладиган белгилари ^ам куп. Цестодасимонларнинг личинкаси ликофора дейилади ва унда б та эмас балки 10 та эмбрионал илмоцлари булади.

Цестодасимонларнинг танаси бугимларга булинмаган. Жинсий аппарата марказлашган, битта булади. Улар гермафродит булиб, уругдонлари куп, битта икки булакли тухумдони бор. Сарицдонлари ривожланган, бачадони ало^ида тешик билан ташцарйга очилади.

Танаси баргсимон ёки камарга ухшаш, узунлиги 2 — 38 см атро — фида булади. Ёпишувчи органлари булмайди. Ривожланиши хужайин алмаштириш йули билан боради.

Оралиц хужайинлари цисцичбацасимонлардан ёнлаб сузарлар (Amphipoda) ва айриоёцлар (Mysidacea) туркумлари вакиллари ц и - собланади. Ликофора личинкаси ушбу цисцичбацасимонлар тана бушлигига кириб, узгаришларга учрайди ва морфологик жи^атдан жинсий вояга етган шаклга яцин булган личинкалик даврига айла — нади. Оралиц хужайин орцали асосий хужайин ошцозонига тушган личинка хужайин тана б^пшлигига утади ва усиб вояга етади.

МДХ мамлакатларида осётрсимон балицларда паразитлик ци — ладиган цестодасимонларнинг типик вакили — амфилина (Amphilina foliacea) кенг тарцалган.

Амфилинанинг танаси баргсимон, узунлиги 5 см. Вояга етгани ичакда эмас, балки хужайиннинг тана бушлигида паразитлик цилади ва осётрсимон балицларга катта зарар етказади (33 —раем).

33-раем . Амфилина (Amphilina foliacea): t -бачадон тешиги, 2 —уругдон лар, 3-бачадон,4 — cap и к;дон лар, 5-тухумдон, 6-оотип, 7 - жинсий цин,8 —жинсий тешиги, 9 —уруг йули.

Умуман, амфилиналарнинг 8 та тури ва 6 та авлоди бор. Цестодасимонлар синфига яна гиро — котилидлар (Gyrocotylidea) туркуми цам кириб, улар асосан цадимги акуласимон балицлардан химерасимонларнинг ичагида паразитлик цилади. Ясси танасининг кейинги цисмида ёпишув диски, олдинги цисмида эса кичикроц сургичи булади. Метаморфоз орцали ривожланади.

Гиро котилидлар моногениялар билан тасма — симон чувалчанглар синфларининг тузилиши белгилари ни узида мужассамлаштирган оралиц ^айвонлар ^исобланади. Бу туркумнинг 10 та тури ва 3 та авлоди бор. Танасининг узунлиги 2 - 3 см дан 20 см гача боради. Хужайин алмаштирмайди.

Бутун ^аётий жараёнлари битта хужайинда утади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Н азо р ат учун т е с т топш ири^лари

1. Цестодалар синфининг вакил\арини курсатинг: А — жигар Курти, Б — эхинококк, В — мушук икки сургичлиси, Г — бака куп сургичлиси, Д - куй мия нурти, Е — чучка тасмасимони, Ж - кон икки сургичлиси, 3 — ^орамол тасмасимони, И — планария, К — амфилина, А - калта занжирсимон чувалчанг, М — гиродактилус, Н — дактилогирус.

2. Кайси з^айвонлар эхинококкнинг асосий хужайини з^исоб- ланади: А — ^орамол, Б — одам, В - ит, Г — КУЙ, Д - от, Е — тулки, Ж — бури, 3 — чиябури.

3. Эхинококк финнаси купрок ^айси органда учрайди: А — ичакда, Б — буйракда, В — ковукда, Г — юракда, Д - жигарда, Е — упкада.

4. Тасмасимон чувалчангларнинг танаси кандай ^исмларга булинган: А — бош, Б — гавда, В — цорин, Г — орка, Д — дум, Е — буйин.

5. Корамол тасмасимонининг ривожланиш циклини пуфак (финна) давридан бошлаб тартиб билан курсатинг: А — личинка кон оркали жигарга келади, Б — тухумлар ичакдан таш^арига чикади, В — тухумдан личинка чикади, Г — ичакда корамол тасмасимони вояга етади, Д — тухумлар ем —хашак оркали з^айвон ичагига киради, Е — тухум ичида 6 илмокли личинка ривожланади, Ж — личинкалар гушт орасида ёки жигарда финна (пуфак) з^осил килади, 3 — тухум Куя бошлайди, И — финнали гушт одам ичагига тушади.

6. Тасмасимон чувалчангларни уларнинг асосий хужайинлари билан бирга жуфтлаб курсатинг: А — чучка тасмасимони, Б — эхинококк, В — лигула, Г — мониезия; 1 — сув кушлари, 2 — куй ва Корамоллар, 3 — одам, 4 — итлар:

7. Тасмасимон чувалчангларни уларнинг оралик хужайинлари билан бирга жуфтлаб курсатинг: А — лигула, Б — мониезия, В — калта занжирсимон, Г — сербар гижжа, Д — мия курти, Е — эхино­кокк; 1 — циклоплар ва лососсимон баликлар, 2 — совутли каналар, 3 — утхур з^айвонлар ва одам, 4 — куй ва баъзи утхур з^айвонлар,5 — хужайин алмашинмайди (одам), 6 - кискичбакасимонлар ва карпсимон баликлар.

8. Цестодасимонлар синфи вакилларини ва улар паразитлик Киладиган з^айвонларни курсатинг: А — лигула, Б — мониезия, В — амфилина, Г — гирокотилид; 1 — сутэмизувчилар, 2 — кУшлар,3 — баликлар, 4 — химерасимонлар.

9. Корамоллар ^айси паразитлар учун оралик хужайин Кисобланади: А — эхинококк, корамол тасмасимони, Б — эхинококк, ришта, В — жигар КУР™. эхинококк, Г — корамол тасмасимони, жигар курти, Д — кийшикбош нематода, эхинококк.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

10. Р^орамол тасмасимони одамга кандай юкади: А — сув оркали, Б — гушт оркали, В - итлар оркали, Г — сабзавот ва мевалар оркали, Д — ифлос кул оркали.

11. Кайси паразитлар чорва молларига ем —хашак оркали юкади: А — ^орамол тасмасимони, аскарида, Б — трихина, эхинококк, В — эхинококк, аскарида, Г — эхинококк, корамол тасмасимони, Д - жигар КУРТИ< эхинококк.

12. Кайси паразитлар финна косил килади: А — жигар КУРТИ- лигула, Б — эхинококк, жигар цурти, В — ^орамол тасмасимони, эхинококк, Г - лигула, ришта, Д - чучка тасмасимони, мушук икки сургичлиси.

13. Кайси паразитлар личинкалик даврида кам купаяди: А — жигар курти, болалар гижжаси, Б — аскарида, болалар гижжаси, В — кийшикбош нематода, трихина, Г — корамол тасмасимони, трихина, Д — эхинококк, жигар курти.

14. Кайси паразитларнинг ичаги булмайди: А — эхинококк, жигар курти, Б — корамол тасмасимони, эхинококк, В — лигула, болалар гижжаси, Г — кийшикбош нематода, лигула, Д — аскарида, лигула.

15. Кайси паразитлар личинкалик даврида к°рамолларнинг мускул тукимасида учрайди: А - эхинококк, чучка тасмасимони, Б — корамол тасмасимони, В — к°Рамол тасмасимони, эхинококк, Г — к°рамол тасмасимони, болалар гижжаси, Д — чучка ва корамол тасмасимонлари.

16. Кайси паразит итлар оркали таркалади: А — корамол тасмасимони, Б — эхинококк, В — трихина, Г — ришта, Д — анкилостома.

17. Кайси паразитлар одам жигарида учрайди: А — болалар гижжаси, аскарида, Б — эхинококк, жигар кУРт а » В — жигар КУР™, болалар гижжаси, Г — болалар гижжаси, корамол тасмасимони, Д — трихина, мушук икки сургичлиси.

18. Кайси паразит одамга балик гуштидан юкади: А — лигула, Б — сербар тасмасимон чувалчанг, В — трихина, Г — к°н икки сургичлиси, Д — ришта.

19. р^ай с и паразит одамга чучка гушти оркали юкади: А — трихина, Б — кийшикбош нематода, В — аскарида, Г - эхинококк, Д — куй мия КУР™-

ТУГАРАК ЧУВАЛЧАНГЛАР (NEMATHELMINTHES) ТИПИНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФИ.

НЕМАТОДАЛАР (NEMATODA) СИНФИ

Тута рак чувалчанглар типининг умумий тавсифи ва таснифи. Нематодалар синфи вакилларининг тарцалиши, ту'зилиши, купайиши ва ривожланиши. Одам, хайвон ва уснмликларда паразитлик цилувчи нематодалар ва улар ъузгатадиган каса \\иклар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Тугарак чувалчанглар бошцачасига бирламчи тана бушлицли чувалчанглар цам деб айтилади. )$ацицатдан ^ам уларда тана бушлиги (схизоцел) булиб, унда ички органлар жойлашган. Тана бушлиги суюцлик билан тулган булади.

Тугарак чувалчанглар, яъни бирламчи тана бушлицли чувал — чанглар ясси чувалчангларга нисбатан анча юцори даражада тузи — лишга. эга. Уларнинг танаси сегментларга булинмаган, ипсимон узунчоц, дукка ухшаган, кундаланг кесиги тугарак, дойра шаклида. Шунинг учун цам типнинг номи тугарак чувалчанглар деб аталади. Тугарак чувалчангларнинг ясси чувалчанглардан фарци яна шундаки, улар айрим жинсли, жинсий диморфизм яхши ифодаланган. Улар­нинг ривожланиши битга, иккита баъзан эса учта хужайинда кетади.

Тугарак чувалчанглар ёки нематгельминтлар типи вакиллари ер юзида ницоятда кенг тарцалган булиб, купчилик турлари денгиз ва океанларда, чучук сув цавзаларида, тупроц биоценозида эркин з$олда з;аёт кечиради. Бир цанча турлари эса одам, умуртцасиз ва умургцали ^айвонлар цамда усимликлар танасида паразитлик цилади.

Тугарак чувалчангларнинг 12,5 мингдан ортиц тури фанга маълум, улардан 2000 га яцин тури МДХ мамлакатларида учрайди.

Тугарак чувалчангларнинг тана узунлиги цам цар хил, яъни 1 мм га етмайдиган турлари билан бир цаторда 2 — 8 м гача борадиган турлари ^ам мавжуд. Масалан, кашалотларнинг йулдошида (плацен — тасида) паразитлик циладиган (Placentonema gigantissima) турининг узунлиги 8,4 м гача боради.

Тугарак чувалчанглар типи 5 та синфга булинади: 1. ^ о р и н - киприклилар (Gastrotricha) синфи; 2. Нематодалар, яъни цациций ту­гарак чувалчанглар (Nematoda) синфй; 3. Киноринхлар (Kinorhyncha) синфи; 4. Огизайлангичлилар (Rotatoria) синфи; 5. ^илчувалчанглар (Nematomorpha) синфи.

Тугарак чувалчанглар типида энг куп паразитлик цилиб яшай — диган турлари асосан нематодалар синфи вакиллари ^исобланади.

Умуман олганда, нематодалар учрамайдиган жой булмаса керак. Айницса, эркин з;аёт кечирувчи турлари жуда кенг тарцалган. Улар шимолий океан ва денгизлардан тортиб, жанубдаги цамма денгиз, дарё ва кулларда тарцалган. Кейинчалик тупроц биоценозининг тар — кибий цисмига цам айланган. Шундай цилиб, куп нематодалар эркин ^аёт кечириш усулида цолган булсаларда, лекин бир цанча турлари усимлик ва ^айвонларнинг цолдиц чириндилари цисобига яшашга мослашиб, сапрофит нематодаларга айланган ва ницоят улардан ке — йинчалик одам, з^айвон ва усимликлар цисобига яшайдиган з^ациций паразит нематодалар вужудга келган.

Нематодалар соцаси буйича мутахассис, америкалик олим И.А. Кобнинг тахминий з^исобига кура, дунёда эркин яшовчи ва паразит нематодалар турларининг сони 1 млн. га яцин. А.А. Парамоновнинг фикрига кура, нематодалар синфининг турлари куплиги жицатидан цашаротлар синфидан кейин иккинчи уринни эгаллайди ва немато —

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

далар синфига 500 мингга янин тур киради. Лекин ^озирги кунда нематодаларнинг 10 мингга янин тури анинланган .холос.

Нематодаларнинг танаси б^гамларга булинмаган, шакли ип — симон, дуксимон, урчицсимон, лимонсимон, икки учи ингичкалашган куринишда, баъзан спиралга ^хшаб уралган булади. К^пчилик нема — тодаларда жинсий диморфизм анин ифодаланган. Одатда эркаклари ургочиларига нисбатан анча кичик ва ингичка булади. Бундан таш — Нари, купчилик эркакларининг дум нисми гажакка ^хшаб ^айрилган булади ^амда дум томонида жинсий душилишда фаол ииггирок эта — диган нушимча органлари — бурса, рулек ва спикулалари жойлаш — ган. Умуман, нематода сузи юнонча б^либ, nemas — ип демакдир.

Хозирги ва^тда паразит нематодалар К.М.Рижиков, М.Д.Сонин (1981 й.) систематикасига кура 2 та кенжа синфга ва 19 та туркумга булиниб урганилади. Нематодалар келтириб чи^арадиган касалликлар нематодозлар деб айтилади ва улар чорвачиликка катта и^тисодий зарар етказиши билан бирга инсон саломатлиги учун нам энг хавфли Нисобланади. Паразит нематодаларни ^ар томонлама чунур Урга — нишда рус олимларидан К.И.Скрябин, Н.П.Шихобалова, Р.С.Шульц, В.М.Ивашкин, А.А.Мозговой, М.Д.Сонин, К.М.Рижиков, А.А. Парамонов, узбек олимларидан А.Т.Т^лаганов, М.А.Султонов, Э.)$. Эргашев, Ж.АЛзимов, З.Н.Норбоев, А.О.Орипов, Т. К. Кобилов, О.М.Мавлоновларнинг хизматлари каттадир.

Хозирги ва^тда МДХ мамлакатларидаги олимлар томонидан паразит нематодалар б^йича 28 жилдлик "Нематодология асослари" капитал асарлар туплами яратилган. Бу китобларга дунё ми нёс и да нематодаларга оид маълумотлар киритилган.

Куйида одам, найвон ва усимликларда паразитлик ниладиган энг муним нематодалар тутрисида маълумотлар келтирилади,

Одам .аскаридами JAgcarig, lujgibrigQides) ер юзида деярли барча мамлакатларда тарналган. Айрим мамлакатларда, масалан, Японияда а^олининг деярли наммаси аскарида билан зарарланган. Чунки Японияда нишлон хужалигида одам экскерементидан органик утит сифатида сабзавот ва полиз экинлари экиладиган майдонларда кенг минёсда фойдаланилади.

Аскарида айрим жинсли, эркаги ургочисидан анча калта, яъни эркагининг узунлиги 15-25 см, ургочисиники эса 25 — 40 см булади (34 —раем).

Бундан ташнари, эркак аскарида хипча ва думи норин томонига спирал каби буралган булади. Ургочисининг эса танаси й^тон ва думи тутри. Чувалчангнинг олдинги учида 3 та лабли огаз, унда жуда майда куз илгамайдигаи сургичлар булади. Гавдасининг кейинги учига етмасдан, н°рин томонида орна чинарув тешиги жойлашган. Бу тешикдан кейинги нисми думи ^исобланади.

Жинсий органлари содда тузилишга эга. Эркакларида жинсий тешик тананинг орна учига яцин жойида жойлашган. У ичкарисига чузилиб кетган бшташпа пандан иборат. Ургочиларшшиг жинсий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

юшиги ТсШсжинг олдинги ярим цисмида, цорин то.моиидаи та ш цари га очилади. Бу тешикдан битга пай кетган булиб, у узоцца чузилмаи иккита шохчага ажралади. Шохчаларминг ингичка ипсимон учи - лх^мдон, аста пугонлашмо боргаи цисми — тухум пули, энг мутон кис ми эса — бачадон деб аталадн.

*>•1 ~ раем. Паразит ном атолла р. Л одам аскармдаги (Ascaus hmibricoiil«\s): чал,\а ant, \игг\а ургочлсл, li — болалар тж ж аги (HubMobnis wrinicularis), ургочппг.

у — казнлун гач. 2 — цизилунгач ппёзчаси (бульбус), З —ypra ичак, 4 —анал гошит,3 - бачадон, С — жинсий r iuntc. В —одам ^нлбош чувалчапги (Trichorophalus trichimus}: 1 — кизи\\нтч. 2 — 3 — ичаги (капалаипирилгаи}, Г-Трихина (Trirhi - nella spiiulis): I — муску.хдаги трпхиналар каисуласи, 2 — эркаги, 3 —етилган vpro- чнси /капалаштирилган): Д —ун икки бармо^лп ичак ^мГоинн Оопш (Ancylosloma (iuodonaln), эркаги; Е-ургочи риигга (Dracunculus inr>dinttiisis|.

Аскарида одамларминг ингичка ичсН'Мда мара:штлик цилади Ичагида аскарида булган киши паразитни юктирадигаи ва тарцата- дигаи манба булиб Эунсоблаиади. Битга ургочи аскарида бир кеча — кундузда 200 — 250 мингтагача тухум ц>’яди (битга аскарида камида 200 кун яшайди), зрёти давомида эса бир неча 10 млн. чухум цуяди 1250000 х 200 = 50000000).

.Лгкарцд,) тухумп у<'гидам уч цаиаг нус--i оил.ш урнлган пуладм, аммо миги куиилгам, ич.им к а са \ кмтидап энди чиццан аскарида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

тухуми зарарлаш имконига эга эмас, у зарарлаш имконига эга були — ши учун тацщарида нам му^итда камида 15 — 25 кун булиши зарур, шу муддат ичида зарарлаш добили яти га эга булган личинка етилади.

Одам аскаридаси орали^ хужайинсиз ривожланади, яъни ягона хужайини одам ^исобланади. Ташци му^итда аскарида тухуми 10 йилгача тириклик хусусиятини са^\аши мумкин. Ичида личинкаси булган бундай тухумни ^айнатилмаган сув, ювилмаган сабзавот— мева, айни^са ^улупнай, усти очи^ долган ов^атларни истеъмол ^илиш оркали одам узига ю^тиради. Ош^озонга тушган 1ухумнинг пардаси ошкозон ширалари (ферментлари) таъсирида эриб кетади, личинка эса ичак девори оркали ^онга утиб, 10 кун давомида мигра­ция ^илиб жигар, юрак, упкага бориб айланиб юради.

Личинка упкага келганда, одамда упка шамоллаши ^одисаси каби узгариш булиб, йутал пайдо булади ва йуталганда упкада, кукракда огри^ пайдо булади, айрим ва^тларда ^арорат кутарилади. Йуталганда личинкалар бронхлар ва кекирдак оркали ю^орига, яъни огиз бушлигига келади. У ердан сулак билан кбайта ютиб юборилганда личинкалар оищозон оркали ингичка ичакка тушиб, унинг деворла — рига ёпишади ва 2,5 ой мобайнида вояга етган аскаридага айланади. Улар уз ва^тида оталаниб яна тухум ^уяди. Аскаридалар ичакда одам организми учун энг ^имматли булган ов^атлар ва витаминлар билан ози^аниб, одамларда авитаминоз пайдо цилади, натижада одам бош^а турли ю^умли касалликларга берилувчан булиб ^олади.

Аскаридалар келтириб чи^арадиган касаллик аскаридоз дейи — лади. Бу касалликдан кишида кам ^онлик авж олади, кунгил айниш, ^усиш, ишта^а йу^олиши ва боищалар булади. Баъзан аскаридалар ичакдан ут пуфагига утиб, уни беркитиб 1$уяди. Ичакдан ошкозон, ^изилунгач, ^атто нафас йулларига утиши мумкин. Бундан таш^ари, аскаридалар узидан за^арли моддалар чи^ариб одам организмини за^арлайди.

Бундан минг йил му^аддам византиялик шифокор Эгинский аскаридоз билан касалланган беморларнинг ^олатини ^уйидагича гасвирлаган: "Ичагида аскаридалар бор одамлар ичак ва ошцозонида огри^ сезади, ^УРУК йутал, баъзан зди^ичо^ тутади. Уйцусида юраги i^aiTH^ уриш, чучиб тушиш ва ба^ириб юбориш ^олати кузатилади, кейин бемор яна уй^уга кетади. Болалар сабабсиз кавшаниб тилини чикаради, тишини гичирлатади, кузини юмиб жим утиради, уларнинг гинчлиги бузилса жуда хафа булишади. Баъзан аскаридалар ош^о — зонга тушиб ^олса, кунгилни айнитади, зир^ираган oFpni$ ва ов^атдан жирканиш пайдо ^илади. Аскаридоз билан огриган беморларни ов^ат ейишга мажбур ^илинса, улар овцатии зурга ютади, купинча ^айта — риб ташлайди”.

Узбекистонда t o f ва тоголди минтак;аларда яшовчи.а^оли урта — сида аскаридоз билан касалланиш тез —тез учраб туради. А^олининг аскаридоз билан огриши 1-90% орасида узгариб туради. Масалан, А. Мансуровнинг маълумотларига Караганда, 1968 йилда Тошкент

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

вилоятининг Бустонлиц туманида яшовчи аз^оли уртасида болалар 57,2% ва катталар — 33,9% га аскаридоз билан огриган.

Аскаридалар айнинса болаларда куп учрайди. Одам аскарида — сининг завари айнинса болалар организмига ёмон таъсир ^илади. Касалланган боланинг боши огрийди, боши айланади, кечалари б е - зовта булади, типирчилаб, тишини гичирлатади. Огри^ ва^ти —ва^ти билан булганлиги учун шифокор купинча аппендицит деб з ам гумон ^илади. Одатда одам ичагида бир нечта, баъзан унлаб, юзлаб аска — ридалар паразитлик ^илади. Битта одамдан 900 та ва яна битгасидан 5126 та аскарида топилгани фанга маълум. Бундай з^олда аскаридалар ичак деворини яралайди, ичакларда ти^илиб ^олиб ов^атни утказ — майди. Баъзан эса жигар ва мияни ишдан чи^ариб, кишини улимга олиб келган доллар з ам кузатилган.

Аскаридоз билан огриган одамларни пиперазин, адипинат, декарис (левамизол), нафтамон (алкопар, бефениум), вермокс каби дори — дармонлар билан даволашади. Даволашни албатта шифокор назорати остида олиб бориш лозим.

Аскаридадан са^ланиш учун аввало унга й ули ^ан беморлар — нинг ^аммасини яхшилаб даволаш керак. ХаР бир хонадонда, жамоат жойларида водопровод билан жиз^озланган ёпи^ типдаги з^ожатхона булиши керак. Ю^умсизлантирилмаган одам экскрементларидан 6 o f

ва экинзорларга угит сифатида фойдаланмаслик лозим. Хом сабзавот, з ул мева ва полиз маз^сулотларини истеъмол ^илиш олдидан водо­провод, ^айнатилган ёки о^ар сув билан ювиш керак. Ози^ —ов^ат маз^сулотларини ва идиш тово^ларни пашшалардан са^лаш мацсадида уларни ёпиц жойда тутиш, пашшаларга ^арши кураш чораларини ^уллаш ва албатта шахсий гигиена ^оидаларига риоя ^илиш зарур.

Аскаридаларнинг айрим турлари чорва молларида ва парранда — ларда з$ам паразитлик ^илади. Масалан, чуч^аларда — чуч^а аскари — даси (Ascaris suum), тову^ларда — товуц аскаридаси (Ascaridia galli), отларда — от аскаридаси (Parascaris equorum), ^уйларда — ^уй аскаридаси (Ascaris ovis), ^орамолларда — цорамол неоаскаридаси (Neoascaris vitulorum) паразитлик к^илади.

Уткир лумли нематода ёки болалар гижжаси (Enterobius vermicularis) замма жойда тарцалган, жуда майда, яъни ургочисининг узунлиги 10—12 мм, эркагиники эса 2 — 5 мм булади (34 —раем).

Уткир думли нематода деб аталишига сабаб шуки, ургочисининг танаси дум ^исмига томон угкирлашган, ингичкалашган булади. Эр — каги танасининг кейинги учи спиралсимон буралган. Танасининг бош томони ^авариб чи^^ан ва кенгайган кутикула — везикула билан уралган. Эркагининг аскаридадан фар^и — дум томонида битта спикуласи борлигидир (аскаридада сникула иккита булади). Огзи 3 та лаб билан уралган. кизилунгачи шарсимон кенгайган — бульбус билан тугайди. Бульбусда кутикулали чайнаш пластинкалари бор.

Болалар гижжаси одамларни, айнинса ёш болаларни ингичка ичагининг иккинчи ярмида ва йугон ичагида паразитлик цилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Уругланган ургочи гижжалар тунда анал тешикдан фаол з^аракат — ланиб анус атрофига чикади ва бу ерда тери бурмаларига 10 — 20 мингга я^ин тухум ^уяди. Тухум ^уйишдан олдин гижжалар сую^лик ажратади, бу сую^лик ёрдамида тухумлар терига ёпишади. Паразит анал Тешиги атрофига чи^иб узидан сую*^\ик чицариб, тухум к>уяёт — ганйда бу жойни ^ичитади. Натижада бола жуда безовталанади ва беихтиёр ‘£&1иинади. Ургочи гижжа тухум ^уйиб булганидан кейин буришиб улади. Куйилган тухум 4 - 6 соатда ю^умли з^олатга келади. Бу паразитнинг ургочиси 25 — 30 кун яшайди. Эркаги ургочисини оталантиргач улиб кетади.

Гижжа билан касалланган бола кам ухлайди, асабийлашади, инжин булади, ишта^аси йу^олади, кунгли айнийди, цорни огрийди ва боши айланади. Бола ^ашинган найтда острица тухумлари ички кийимларига, бармо^ларига, тирноцлари орасига урнашиб ^олади ва ^улини ювмасдан ов^атланса ёки бармо^ларини огзига солса, остри — ца Сухуми боланинг ичига тушади. Тухумдан личинка чи^иб, усиб ривожланади, 2 - 4 з^афтадан кейин вояга етади. Шундай йусинда острица боланинг ичида бир неча йил давомида са^ан и ш и мумкин. Гижжа тухуми кийимда ва полда узо^ са^ланиши мумкин. Гижжа пашшалар, сувараклар ва бош^а з^ашаротлар оркали з ам тар^алади.

Болалар гижжаси билан курашиш учун шифокорлар беморларга исси1$ сув ва марганцовка эритмаси билан клизма 1$илишни буюра — дилар, аммо бу яхши натижа бермайди. Гижжа билан касалланган беморларни даволаш учун ванкин, комбантрин, вермокс, пиперазин, медамин, адипинат каби дорилар ^улланилади. Гижжа ю р ш и ёки ^айта юцишидан болани са^лаш учун болани ёшлигиданоц санита­рия-гигиена ^оидаларига ургатиш лозим. Болаларнинг тирно^лари — ни калта к;илиб олиб, кийимларини дазмоллаб кийишга одатлантириш керак. Болалар гижжасини тушириш учун ярим стакандан кунига 2 маз^ал 2 — 3 з^афта давомида ь>изил сабзининг сувини ичиш лозим.

Умуман, острицалар авлодининг 20 га я^ин тури бор. М Д\дд одамларда фа^ат битта тури, яъни болалар острицаси паразитлик ^илади. Острицанинг отларда Oxyuris equi тури паразитлик ^илади. Унинг тана узунлиги 18 см гача боради ва у оксиуроз касаллигини келтириб чикаради.

Ришта (Dracunculus medinensis) ёки дракункул ипсимон кури - нишдаги нематода булиб, Урта Осиё республикаларида ришта (ип) деб аталади. Мутафаккир олим Абу Али ибн Сино риштани ирк — алмедини деб атаган ва бу паразит келтириб чи^арадиган касалликни биринчи марта урганган алломадир.

Ришта айрим жинсли булиб, жинсий диморфизм явдол кури — нади. Ургочисининг узунлиги 32 см дан 150 см гача боради, эркаги эса 12 — 30 мм атрофида булади (34-раем).

Ришга биогельминт булиб, ривожланиш циклида 2 та хужайин ^атнашади. Риштанинг асосий хужайини одам, айрим з<;олларда эса маймун, ит, мушук, тулки, чиябури, ^оплон ва бош^а сутэмизувчилар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

булиб, жинсий вояга етган паразит уларнинг териси остидаги бириктирувчи ту^имасида ва купинча ощ териси остида паразитлик Килиб яшайди. Орали^ хужайини эса сувда яшовчи цис^ичба^а — симонлардан - циклоплардир. Риштанинг эркаги ургочисини о т а - лантиргач з^алок булади Риштанинг ургочиси уруглангандан сунг, личинкалар тушш учун одамнинг кул — оё^лари териси остига кучади ва маълум ва^тдан кейин те рида шишлар (пуфакчалар) пайдо булади Бундай шишлар сувга текканда (кул—оё^ларни ю в ганда ёки чумил— ганда) ёрилади ва улардан паразитнинг личинкалари сувга тушади.

Сувда ришта личинкаларини циклоплар озиц сифатида ютиб юборади. Циклоп танасида личинка ривожланиб 12—14 кундан кейин ю^умли (инвазион) з^олатга айланади. Одам ва боннца асосий хужа — йинлар сув оркали зарарланган циклопларни ютиб юборади ва риш — тани узларига киугиради. Асосий хужайини ичагида циклоплар з^азм секретлари таъсирида з$азм булади, ундан чи^^ан личинкалар ичак девори оркали ^он айланиш системасига утади ва организм буйлаб миграция ^илади. Миграция даври тугаллангач, риштанинг личинкаси беморнинг тери ости ёг ^аватига жойлашиб олади ва бир йилдан кейин жинсий вояга етади. Шундан сунг ургочи ришталар яна тери остига кучиб, юнорида баён этилган з^аёт циклини такрорлайди.

Дунё буйича циклопларнинг 15 дан орти^ турлари риштанинг оралин хужайини з^исобланади. МДХда эса 5 тур циклоплар ришта — нинг оралин хужайини эканлиги ани^ланган. Ришта келтириб чи^а - радиган касаллик дракункулёз деб аталади. Агарда ришта касалланган одам териси остида улса, одам организмига паразитнинг заз^арли моддалари сурилади ва натижада одам баданида з ар зсил тошмалар (эшак еми) пайдо булади, бадан кичишади, бош айланади, нафас олиш ^ийинлашади, организм ори^лайди. Баъзан эса бугинларнинг яллигланиши, кунгил айниши ва кусиш зрллари з ам руй беради.

Умуман, риштанинг атроф — муз^итга кенг тар^алишида асосий манба — касалланган одам з^исобланади. Бу касаллик асосан иссиц и^лимли мамлакатларда, яъни Африкада, Лотин Америкаси ва Ж а­нубий Осиё давлатларида кенг тар^алган. Хозирги ва^тда ришта би — лан ер юзида 45 млн. га я^ин одам касал\анган. МДХда Урта Осиёда, айнинса Бухорода 1930 йилларгача ришта одамларда тез —тез учраб турган. Биринчи марта риштани 1872 йили А.П. Федченко топган булса, А.М. Исаев эса Бухорода риштани ривожланиш циклини тулик урганиб, уни йу^отиш чора —тадбирларини ишлаб чи1дан .

Аввалги даврларда риштадан ку™лишнинг бирдан —бир чораси нематодани чупга ураб аста —секин тери остидан тортиб чи^ариб олиш булган. Хозирги кунда з ам бу усул узининг ^имматини йу^от— гани йук. Бундан гаш^ари, касаллик кимёвий дорилар билан з ам даволанади. Бундай кимёвий препаратлар цаторига амбильгар, тиа — бендазол, метронидазол ва бош^алар киради.

1932 йилда собик Иттифовда ришта одамларда батамом туга — тилган. Бунда ришта тугатилишининг асосий сабаблари унинг манбаи

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

булган ковузларни куритиш ёки дезинфекциялаш, водопроводлар куриш, з^овузлардан хом сув ичмаслик, оёк~ кулларни сув ичадиган Кавзаларда ювмаслик х,амда ришта билан касалланган одамларни аниклаб, уларни даволашдан иборат булган. Хозирги кунда ришта билан зарарланиш ёввойи кайвонлар уртасида учраб туради.

Килбош нематода fTrichocephalus trichiurus) нинг бош томони узун килга ухшаш ингичка булади, орка томонга аста —секин кен — гайиб йутонлашиб боради (34 —раем).

Килбош нематодалар асосан одамнинг йутон ичагида паразитлик Килади. Улар айрим жинсли, эркагининг узунлиги 30 — 40 мм булиб, орка учи спирал каби буралган булади. Ургочисининг узунлиги 30 — 50 мм келади Килбош нематоданинг олдинги учида огиз бушлиги ва Кизилунгач жойлашган. Тананинг кенгайган орка кисмида эса }фта ва орка ичаклар, орка чик^арув тешиги ва жинсий органлар системаси жойлашган. Килбош нематодалар бош кисмини уз хужайини ичак деворининг шилимшик каватига санчган з^олда кон билан озикланиб яшайди. Нематоданинг урутланган тухумлари хужайини ахлати оркали ташкарига чикади. Тухум етарли намлик ва з^арорат булган такдирда яхши ривож\анади. Битта ургочи килбош нематода бир кеча — кундузда 1000 тадан 3500 тагача тухум куяди. Кулай шароитда тухум 20 — 30 кунда юкумли э^олатга келади.

Одам купинча ювилмаган сабзавот —меваларни истеъмол кил — ганида кидбош нематоданинг инвазион тузеумларини ютиб юбориш билан зарарланади ва нематода тахминан бир ойдан кейин вояга етади. Бу нематодалар одам организмида 5 йилгача яшаши мумкин.

Килбош нематодалар трихоцефалёз касаллигини келтириб чикаради. Бу касаллик ер шарининг камма кисмида, айникса иссик иклимли мамлакатларда куп учрайди. Килбош нематода асосий хужайини з^азм органларини яллиглайди ва бир катоР микроорга — низмларнинг тушишига йул очади. Нерв системасига таъсир килади. Трихоцефалёз билан касалланган одамлар вермокс (мебендазол), ди — фезил, нафтамон, осарсол ва тимак каби дорилар билан даволанади.

Чорва молларда кам килбош нематодаларнинг бир неча турлари паразитлик килади. Масалан, чучкаларда — чучка килбош нематодаси (Trichoceplialus suis), куй, эчки ва к°Рам°лларда — Trichocephalus ovis, Trichocephalus skrjabini каби турлари паразитлик килади. Трихоцефалёз билан касалланмаслик учун тозаликка риоя килиш, мева ва сабзавотларни ювиб истеъмол килиш, ахлатларни далага ишлатишдан олдин зарарсизлангириш, з^ожатхонага сундирилмаган оз^ак сепиш каби чора —тадбирларни амалга ошириш лозим.

Кийшикбош ёки эгрибош нематода fAncvlostoma duodenale) одамларнинг 12 бармокли ичагида паразитлик килиб яшайди. П ара­зитнинг бош кисми эгилган, кийшик булиб, унда ривожланган огиз капсуласи жойлашган (34 —раем).

Огиз бушлигида уткир пластинка ёки жуда кичик илмокчаларга ухшаш "тиш'лари булиб, улар ёрдамида паразит уз хужайини ичаги

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

шиллиз пардасига ёпишиб, ^он суриб ози^ланади. Кон сургани учун з$ам паразитнинг ранги ^изгаш булади. Улар айрим жинслидир, ур — гочисининг тана узунлиги 10 — 18 мм, эркаги ник# эса 8 —10 мм атро — фида булади. Эркагининг ор^а учида бурса ва спикула жойлашган.

Кийшикбош нематода геогельминтдир. Урурланиши хужайини ичагида утади. Уррочиси бир кеча - кундузда 10 мингга Я1уин уруг­ланган тухум ^уяди. Таш^арига чшдан тухумдан $улай з^ароратда (26 —30°С да) бир —икки кун ичида личинка чикади. Бир з^афта давомида личинка 2 марта туллаб ю^умли (инвазион) даврга утади. Бундай личинкалар ^иш фаслида тупро^ з^арорати пасайганда, 1 м пастга тушади. Харорат кутарилиши билан яна тупро^ юзасига чикади ва тупровда 18 ойгача уз з^аётчанлигини caiyva6 ^олади.

Одамларнинг эгрибош нематода билан зарарланиши асосан тери оркали руй беради. Бунда одам гунг ва з^ар хил азслатлар ташланган далаларда з^амда поли зла рда оё% яланг юрганида паразит личинкаси тери оркали танага киради. Личинкалар кирган жойларда э ар хил тошмалар з^осил булиб, терини ^ичитади, натижада тери усти ^иза — риб шишади. Одам организмига кирган личинкалар терининг майда i$oh томирлари оркали вена i oh томирига утади ва организм буйлаб тар^алади. Бунда личинкалар ^он билан оёцдан упкага, сунгра хал — ^умга утади. Бу ерда одам личинкаларни ютиб юборади, бундай личинкалар 12 бармо^ли ичакка бориб урнашади ва текинхурлик |$илиб жинсий вояга етади. Эгрибош нематодалар ичак деворида яралар з^осил ^илади ва хужайини ^онини суриб ози!$ланади. Бундай одам озади, ичагидан ^он о^ади, натижада бемор кам ^он булиб ^олади. Одамлар эгрибош нематода личинкалари билан ориз оркали (сув ва озш$ — ов^ат оркали) з^ам зарарланиши мумкин.

Кийшикбош нематода хусусан жанубда, намгарчилик куп булган жойлардаги аз^оли уртасида, айни^са дездеончилик билан шугуллана — диган, шахталарда ишлайдиган одамлар уртасида кенг таркалган.

Умуман, эгрибош нематода турдирадиган касаллик анкилостомоз деб аталиб, расмий маълумотларга Караганда, ер юзида у билан 500 млн. га я^ин одам касалланган. Бу касаллик МД>*да Кавказ ортида, Козористон ва Урта Осиё республикаларида яшовчи аз^оли уртасида з ам учрайди. Узбекистонда Тошкент, Сирдарё, Андижон, Фаргона ва Бухоро вилоятларида учрайди. Эгрибош нематодалар одам ичагида 2 йилдан 5 — 8 йилгача яшаши мумкин. Бу касалликнинг олдини олиш учун, аввало, эгрибош нематодалар учрайдиган жойларда оё^ яланг юрмаслик, ер ва ут устида ётмаслик, нематода личинкаларини ича — диган сувга ва ов^атга тушишига йул ^уймаслик, анкилостомоз тар — ^алган туманларда аз^оли уртасида мунтазам равишда дегельминти­зация утказиш, одам ахлатининг ташк;и му^итда тар^алишига йул ^уймаслик, истеъмол ^иладиган сабзавот ва кукатларни ^айно^ сувда ювиш, з^овуз сувини ^айнатиб ичиш каби чора — тадбирларни амалга ошириш лозим. Анкилостомоз билан огриган одамлар комбантрин, вермокс, нафтамон, тетрахлорэтилин каби дорилар билан даволанади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Аиктиокаулюслар (Dictyocaulus) 1 уй, эчки, ^орамол, туя ва ёввойи кавш ^айтарувчи з^айвонларнинг упкаси, бронхлари ва тра — хеясида паразитлик цилади. )^ар бир з^айвоннинг узига мувофи^ — лашган диктиокаулюс тури бор. Масалан, ^уй ва эчкиларда — Dictyocaulus filaria, 1$орамолларда — Dictyocaulus viviparus, от ва эшакларда — Dictyocaulus arnfieldi, бугуларда - Dictyocaulus eckerti, туяларда — Dictyocaulus cameli кабитурлари паразитлик цилади.

Шуларнинг орасида Узбекистонда ^уй ва эчкиларда паразитлик ^иладиган Dictyocaulus filaria тури чорвачиликка катта зарар етказа — ди. Бу паразит ипсимон куринишдаги ингичка нематодадир. Уррочи — сининг узунлиги 5 —15 см, эркагиниКй эса 3 — 8 см келади. Эркаги — нинг дум ^исмида ^овуррали бурсаси ва сарриш рангли иккита спи — куласи бор. Уррочисининг вульва тешиги гавдасининг уртасида ёки бошига я^ин цисмида жойлашган булиб, таш^арига очилади.

Диктиокаулюс геогельминт. Бу паразит билан купро^ ^уй ва эчкилар зарарланади. Паразит цуй ва эчкиларнинг бронхларида яшаб, уррочилари эркаклари билан жуфтлашиб, трахея ва бронхлар бушлигига тухухМ ^уяди. Тухумлар ичида личинкалар булади. >^айвон йуталган ва^тида паразит тухумлари бронхиал шилли*> билан о р и з

бушлигига келади ва з^айвон бу тухумларни ^айтадан ютиб юборади. Овцат з^азм 1$илиш органларидан ута туриб, ичак бушлигида паразит тухумларидан личинкалар чиь^ади ва з^айвон тезаги билан таш^арига чи^ади. Таищи муз^итда цулай шароитда личинкалар икки марта пуст ташлаб, 6 — 7 кун ичида ю^умли ^олатга айланади.

Агар таш^и му^итда з^арорат паст булса, личинкаларнинг ривожланиш муддати узаяди. Инвазион личинкалар гаш^и муз^ит шароитларига анча чидамли, улар ]$урро1$чиликда 30 кунгача, музла — тилганда эса 15 кун давомида тириклик ^обилиятини caiyva6 ^олади. Намликда личинкаларнинг фаоллиги янада ортади. Ёмгирдан кейин личинкалар )Ьглар буйлаб тик з^аракат к,илади, натижада молл.арнинг диктиокаулюслар билан зарарланиши ортади. Куй ва эчкилар пара — зитнинг инвазион личинкаларини узларига кукатлар, ем —хашаклар ва сув орцали ю^тиради. Хайвон организмига тушган личинкалар ингичка ичак шилли1$ к,авати деворини тешиб, лимфа тугунларига утиб ривожланади ва охирги марта пуст ташлаб, лимфа томирлари ор^али *>он томирларига утади ва ^он ок ихми билан упкага келади. Личинкалар упка ^он томирлари ва паренхимасини тешиб бронх — ларга утади, бу ерда ривожланишни давом эгтириб, 1 — 2 ойдан кейин жинсий вояга етади. К уй ва эчкилар организмида 5 — 6 ойдан 1,5 — 2 йилгача паразитлик ^илади.

Диктиокаулюслар келтириб чи^арадиган касаллик диктиокаулёз дейилади. Бу касалликнинг тарналишига йил фасллари, з^айвонлар — нинг ёши, табиий и|ушм шароити муз^им рол уйнайди. Узбекистонда ^уй ва эчкилар диктиокаулюс личин каси билан сурориладиган здаудларда — асосан куз ва баз^ор ойларида, дашт ва яйловларда — куз ойларида, t o f ва тоголди з^удудларида эса — баз^ор ва куз ой —

Унwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

дарила з^амда ^иш ойларининг бошларида зарарланади. Касалланган 3;уй ва эчкиларда касаллик квдандан 15 — 20 кундан кейин й ^ ал пайдо булади. Кейинчалик улар усишдан ореада ^олади, орицлаб кетади, жунлари сийраклашади. Бурун тешигидан сую^лик о^ади. Дармонсизланиб жойидан тура олмайдиган булиб ^олади. Агар д а - воланмаса, касалланган ^айвонларнинг 10 — 70% нобуд булади. К а­салланган молларни даволаш учун уларни мунтазам равитда д е­гельминтизация цилиб туриш лозим. Касалликни ю^тирмаслик учун эса мол бо^иладиган яйловларни тез —тез алмаштириб туриш, 1$утон ва молхоналарни санитария — гигиена томонидан тоза тутиш лозим.

Трихинелла fTrichinella spiralis) жуда майда, яъни ургочисининг узунлиги 3 — 4 мм, эркагиники 1,5 — 2 мм атрофида булиб, асосан каламуш, ит, мушук, бурси^, чуч^а ва баъзан одамларда паразитлик ^илади (34-раем).

Трихинелла ривожланишининг з^амма даврини таш^и муз^итга чи1умасдан, уз хужайинининг ичида утказади. Вояга етган тризеинелла ингичка ичакда яшайди. Уругланган ургочилар ичак деворига утиб, 2 ойгача яшайди ва шу ерда 2 мингтагача тирик личинкалар туради.

Личинкалар кучиб юрувчанлиги билан ди!датга сазовордир, яъни улар i^oнга утади ва ^ондан кундаланг—таргил мускул толала — рининг орасига кириб урнашиб олади. Урнашиб олган личинкалар спирал шаклида буралади ва уларнинг атрофида шакли лимонга ухшаш капсула з$;осил булади. Тахминан 5 — 6 ойдан кейин капсула оз^акланиб ^олади, яъни капсула деворига оз;ак мо,лдалари тупланади. Х ар бир капсулада 1 та , 2 та ёки 3 та личинка булиши мумкин. Умуман, 1 кг трихинелла билан касалланган чуч^а гуштида 10—12 мингтагача личинка булиши мумкин. Капсулага уралган трихинелла личинкаси то хужайини улгунига надар тирик з$олда са1у\анади, лекин ривожланмайди. Одам трихинелла личинкаси булган чуч^а гуштини яхши ^овурмасдан, яхши пиширмасдан истеъмол ^илганда паразитни узига ю^тиради. Одамнинг ичагида з^азм ширалари таъсирида кап­сула эриб кетади ва трихинелла личинкаси ичак бушлигига чи^ади. Бу личинкалар 2 кундан кейин вояга етади ва туртинчи куни ичак — нинг з^ужайралари орасида урчиб, мускулларга утадиган личинкалар тугади. Эркаклари ургочиларини урурлантиргач улади.

Трихинелла туфайли вужудга келадиган касаллик трихинеллёз дейилади. Мингларча трихинелла личинкалари одам ичак деворини тешиб утганда, огир касалликка ва з^атто улимга з ам олиб келиши мумкин. Бу личинкалар ичакдан цонга утганда, ^он ор^али мускуллар орасига бориб жойлашганда ва капсулага уралганда з ам беморга Катти^ азоб беради. Умуман, трихинелла билан касалланган одам — ларнинг з^арорати кутарилади, ов^ат з^азм ^илиш системасининг иши бузилади ва мускуллари оррийди, кунгли айнийди, юзи ва ^ово^лари шишади. Трихинеллёзнинг яширин даври 10 — 25 кун давом этади.

Трихинелла одамларга асосан чум^а гушти ор^али ю^ади. Ч^цаларга эса трихине,\ла личинкаси сич^он ва каламушларнинг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

улигини ейишлари ор^али юцади. Сич^он ва каламушларга эса трихинелла личинкаси бир — бирларини ейишлари ёки касал булиб улган чуч1$а гуштини ейишлари натижасида утади. Одамга трихи­нелла личинкаси ёввойи тунгиз, бурси^ ва айи^ гуштини яхши пиширмасдан ейиши ор^али х;ам ю рш и мумкин.

Трихинелла билан касалланмаслик учун, аввало, ^ушхона ва бозорларда ветеринария назоратидан утмаган чуч^а гуштини сотиб олмаслик ва овцатга ишлатмаслик керак. Истеъмол ^илинадиган чуч^а гуштини яхшилаб ^овуриш ва пишириш керак. Трихинелладан са^ан и ш учун чуч1$а огилхоналари ва атрофини цементлаш, чуч — ^ачилик хужаликлари атрофида учрайдиган каламуш, сич^онларга ^арши кураш чораларини олиб бориш ва трихинелладан улган ^ай — вонларни албатта куйдириш керак. Трихинеллёз билан касалланган одамларни эса вермокс, минтезол каби дорилар билан даволашади.

Вухерерия ёки Банкрофт ипчаси (Wiichereria bancrofti) асосан тропик ва субтропик и!у\имли мамлакатларда кенг тар^алган. Одам — ларда вухерериоз (элифантиазис), яъни фил касаллигини пайдо г^илади (35 —раем).

35 —раем. Одамнинг лимфа йулларида паразитлик цилувчи нематода {Wuchereria bancrofti) ^узгатадиган фил касаллиги.

Бу узун ипсимон не — матода уррочисининг узун — лиги 10 см, эркагиники эса 4 см келади. Вояга етган чувалчанглар лимфа безла — рида, ички аъзоларнинг j$oh томирларида паразитлик ^илади. Аимфа йули бер — килиб ^олиши туфайли лимфа тухтаб ^олади, за — рарланган жой эса жуда

йутонлашиб кетади.Бу нематоданинг ривожланиши иккита хужайинда боради.

Асосий хужайини одам, орали^ хужайинлари эса Anopheles, Culex ва Aedes уругларига кирадиган чивинлар ^исобланади.

Ургочи вухерериялар лимфа томирларида жуда куп тирик личинкалар туради. Бу личинкалар (микрофиляриялар) 1$он томирлари тизимида айланиб юради. Кундузи (одам фаоллиги ошган пайтда) личинкалар ички аъзолар ^он томирларида яшаса, кечалари улар периферик томирларга утади. Кечцурун ёки тунда чивинлар касал — ланган одамларнинг ^онини сурганида, паразит личинкалари чивин ошцозонига ва ундан тана бушлигига утади. Бу ерда бироз усади ва сунгра хартуми асосида тупланади. Чивинлар цон суриш учун соглом

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

одам терисини тешганида, личинкалар дастлаб хартумдан тери устига чи^ади. Сунгра бу личинкалар узлари фаол з^аракат ^илиб, хужайин танасига киради. Умуман, вояга етган иаразитлар одам организмида 17 йилгача, личинкалари эса 70 кун атрофида з^аёт кечиради.

Касалликнинг яширин (инкубацион) даври 3 —18 ой давом этиши мумкин. Касалликнинг белгилари: аввало, аллергик з^олатлар юзага келади, кейин тана ^арорати кугарилади, ту^ималарда шишлар пайдо булади. Вояга етган паразитлар лимфа томирларида ти^илиб колиши натижасида лимфа йули беркилиб, лимфа т^Ьсгаб ^олади, бунда зарарланган жойлар, яъни тана ^исмлари, т у жумладан оёцлар жуда йутонлашиб кетади — бу касаллик фил оёги деб аталади. МДХ да бу касаллик деярли учрамайди. Вухерериоз билан касалланган одамлар диэтилкарбамазин, дитразин каби дорилар билан даволанади. Профилактик чора —тадбирлар — одамларни вухерериоз ташувчиси булмиш кон сурувчи чивинлар ча^ишидан з^имоя цилишдир.

Онхоцеркоз (Onchocerca) цузратувчиларидан — Onchocerca volvulus ва Onchocerca coecutiens одамларда, Onchocerca lienalis ва Onchocerca gutturoza 1$орамол\арда, Onchocerca cervicalis эса отларда паразитлик ^илади. Онхоцеркалар о^иш рангли нематодалар булиб, танаси ипсимон, икки томонга ингичкалашиб кетган. Узунлиги 2 см дан 11 см гача боради. Уларнинг ривожланиши иккита хужайинда кетади. Асосий хужайинлари одам, ^орамол, от ва эшаклар з^исоб — ланса, оралиц хужайинлари ^он сурувчи чивинлар з^исобланади.

Онхоцеркалар асосий хужайинлари организмида тери остида, пайлар, талоц пардаси остида ва бо1щ а органларда паразитлик ^илади. Паразитлар атрофида бириктирувчи ту^имали йуллар з^осил булади. Одамларда бу йуллар танасининг турли ^исмларида, купинча буримлар, пул—оё^ ва бошида тупланади. Личинкалар — микрофи — ляриялар тери ^атламида яшаб, терининг ичида яра хосил ^илади ва пигмент ажралишини бузади. Баъзан паразит личинкалари кузни ожизлантириб, з^атто кур булишига олиб келади.

Одам ва з^айвонларда учровчи онхоцеркоз касаллигини ю^ти — рувчилар майда чивинлар булиб, паразит личинкаларини цон сур — ганда касалланган з^айвонлардан сорлом молларга ю^тиради. Одам — ларга з ам зсудди шу тарзда ю^тиради.

Одамларда онхоцеркоз касаллиги асосан Африка мамлакатла — рида ва Америкада тар^алган. Одамларда учровчи онхоцеркаларнинг орали^ хужайинлари Siinulium урурига кирувчи чивинлар з^исобла — нади. Хайвонларда онхоцеркозлар ер юзида, жумладан, Узбекистонда з ам кенг тар^алган. Улардан айни^са отлар ва цорамоллар куп зарарланади. Онхоцеркалар хам$ хужалигига жуда катта зарар кел — тиради. Онхоцеркалар Узбекистонда ^орамол териларини зарарлаши туфайли тери сифатини пасайтириб юборади ва натижада тери заводлари з^ар йили бир неча юз минглаб сумдан мазфум булади. Бундан таш^ари, касалланган з^айвонларнинг бош^а маз^сулдорлиги з ам кескин камайиб кетади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Онхоцеркоздан одам ва з^айвонлар касалланишининг олдини олиш чораларидан энг асосийси паразит ташувчиларини йу^отишдир. Бунинг учун эса чивинлар купаядиган жойларга инсектицидлардан фойдаланиш керак. Касалланган одамларни эса диэтилкарбамазин, дитразин, сурамин каби дорилар билан даволашади.

Protostrongylus, Spiculocaulus, Muellerius, Cystocaulus, Neostrongylus ва Varestrongylus урурларининг вакиллари асосан ^уй ва эчкиларда з^амда уларни ёввойи турларининг йирик ва майда бронхларида, альвеолаларида паразитлик ^иладиган нематодалардир.

Протостронгилидлар ингичка ва узун жигар рангли нематодалар булиб, эркагининг узунлиги 10,3 — 30,0 мм, ургочилариники эса 28 — 60 мм атрофида булади. Узбекистонда к;уй, эчки, архар, муфлон ва ёввойи ток эчкиларида 15 турга кирувчи протостронгилидлар пара — зитлик ^илади. Протостронгилидларнинг э^амма ^узгатувчилари ора — лиь; хужайинлар ор^али ривожланади. Уларнинг орали^ хужайинлари булиб ^уру^икда япювчи 28 турга кирувчи моллюскалар з^исоб — ланади. Узбекистонда протостронгилидларнинг орали^ хужайинлари сифатида ^уру^ликда яшайдиган моллюскалардан — Xeropicta candaharica, Subzebrinus albiplicatus, Sub. sogdianus ва богща турлари ани1$ланган.

Протостронгилидларнинг уррочиси асосий зсужайини бронх — ларига тухум ^уяди. Бу ерда тухумлардан куп утмай личинкалар чи^ади, бу личинкалар з^айвон йуталганида о р и з бушлирига келади. Бундай личинкаларни з^айвон ютиб юборади. Опи^озонга тушган личинкалар ахлат ор^али тапп^арига чи^ади ва улар орали^ хужа — йинлари — ^уру^ликда яшовчи моллюскаларнинг оё^ларига кириб олиб ривожланишини давом эттиради.

Моллюскалар оёрида личинкалар усади ва икки марта туллаб4 — 5 з^афтадан кейин инвазион, яъни ю^умли з^олатга айланади. Асосий хужайинлари, яъни ^уй ва эчкилар ю^умли з^олдаги личин — каларни ем —хашак билан ёки танасида протостронгилидларнинг ю^умли з^олдаги личинкалари булган моллюскаларни ут билан бирга ютиб юборганда, протостронгилидлар билан зарарланади. У ёки бу йул билан асосий хужайини ош^озонига тушган личинкалар ичак деворларига утаб, ^он ор^али упкага боради ва 32 — 47 кундан кейин жинсий вояга етиб яна тухум *>уя бошлайди (36 —раем).

Узбекистонда 1$уй ва эчкилар протостронгилидлар билан асосан to f ва тоголди минта^аларда купро^ зарарланади. Протостронги — лидлар уикада паразитлик ^илиб, бронхит ва упка шамоллаши касалликларини келтириб чи^аради. Упкада паразитлар купайиб кетса, баъзан касалланган нуй ва эчкилар улади.

Протостронгилидоз билан касалланган куй ва эчкилар дитразин ва эметин дорилари билан даволанади.

>^айвонларнинг протостронгилидлар личинкалари билан зарар — ланмасликлари учун яйловларни з ар 25 кунда алмаштириш лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

36 —раем.Протостронгилиднинг ривожланиш цикли . схемаси А —паразитнинг дефинитив хужайини,Б — паразитнинг орали к; хужайини — моллюска;Л — 1 —4 — паразитнинг личинкалик даврлари, 5-ж инсий вояга егган протостронгилиА,6 — тухум.

Метастронгилил — ' лар (Metastronqvlidae) оиласига кирувчи Me — tastrongylus уруишинг

вакиллари асосан чучк;аларнинг упкасида паразитлик ^илади. Чучца ва тунгизларда метастронгилус авлодининг Metastrongylus elongatus, М. pudendotectus ва М. salmi каби турлари паразитлик к;илади.

Метастронгилуслар чучца ва тунгизларнинг бронхларида, к у п - poi$ упканинг opi^a ва ю^ори ^исмида учрайди. Узбекистан шаро — итида метастронгилуслар билан асосан ёввойи чуч^алар, яъни тун — гизлар касалланади. Метастронгилуслар ингичка ипсимон шаклдаги нематодалар булиб, эркакларининг узунлиги 14 — 16 мм, ургочилари — ники эса 20 — 58 мм атрофида булади.

Метастронгилуслар биогельминтлар булиб, уларнинг оралик, хужайинлари ёмгир чувалчанглари э^исобланади (37-раем).

37 — раем.Чуч^а метастронгилиди (Metastrongylus elongatus) нинг ривожланиш цикли схемаси: А —асосий хужайин — чуч^а,Б — оралиц хужайини — ёмпнр чувалчанги;/ —паразитнинг тух ум -

лари, 2 —личинканинг хужайини организмидаги миграцияси.

Ургочи метастрош и — луслар чуч^а бронхларига тухум ^уяди. Бу тухумлар ^айвон нафас йули ор^али улар йуталганда ofh3 бушлигига тушади. Чуч^алар бу тухумларни ^айта ютиб юборади ва тухумлар уларнинг опп^озонига туши б, тезаги билан ташци му^итга чицади.

Таш^и му^итда метастронгилуслар тухумларидан ^улай шаро — итда 2 кундан кейин личинкалар чи^ади. Бундай личинкалар ози^ — ов^ат ор^али ёмгир чувалчангининг организмига утади. Натнжада

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

личинкалар ёмгир чувалчанги ^изилунгачи деворига ёки унинг ^он томирларига кириб, бу ерда икки марта туллаб 10 — 20 кундан кейин инвазион, яъни ю^умли з^олатга келади. Чуч^алар паразит личинка — лари гсидан ёмгар чувалчангларини еганда метастронгилёз цузгатув — чилари билан зарарланади. Чуч^а ош^озонига тушган ёмгир чувал — чанглари з^азм булиб, ажралиб чиадан метастронгилус личинкалари ичакда яна бир марта тул\аб, III-чи личинкалик даврига утади, сунгра ичак деворини тешиб, лимфа йулларига утади ва бу ерда IV — чи марта туллайди. Шундан с>пнг бу личинкалар лимфа йуллари ва ^он томирлари ор^али упкага келади, упкадан эса бронхларга утиб жинсий вояга етган метастронгилусларга айланади. Танасида ю^умли личинкалари булган ёмгир чувалчангини чучцалар еган ва^тдан бошлаб то упкада жинсий вояга етган метастронгилус га айлангунча 25 — 35 кун керак булади, тули^ тухумдан тухумгача ривожланиш даври эса 30 — 55 кунга тугри келади. Метастронгилёз билан купроц чуч^а болалари касалланади. Касалланган з^айвон йугалиб, нафас олиши ^ийинлашади, яхши усмайди, ори^лаб кетади, баъзан улади.

Метастронгилёз билан касалланган з^айвонлар териси ости га дитразин фосфат эритмаси, трахеясига эса калий йодит эритмаси юборилади. Касалликнинг олдини олиш учун эса ч ^ 1$алар гельминт — сизлантирилади, ёмгир чувалчангларини ейишга йул ^уйилмайди.

Сингамиллар (Svnaamidae) оиласидан Syngamus trachea нем а­тода тури товук, курка, fo3 ва ёввойи паррандаларнинг нафас йул — ларида, яъни трахеясида паразитлик цилади ва сингамоз касаллигини келтириб чи^аради. Сингамоз билан асосан жужалар касалланади.

Жинсий вояга етган эркак ва ургочи сингамуслар э^амма ва^т бир —бирига бириккан з^олда яшайди. Эркаклари уркочиларидан б и р - мунча кичик, o f h 3 капсуласи ярим шарсимон хитинлашган булиб, жуда яхши ривожланган. Эркакларининг узунлиги 2 — 6 мм, ургочи — лариники эса 5 — 20 мм булиб, жинсий тешиги танасининг олдинги

38 —раем. Сингамус (Syngamus trachea) нинг ривожланиш цикли схемаси:7 - асосий хужайин — урдак,2 - ташци му^итга чиццан тух ум, 3 — тух ум ва унда вояга етган личинка, 4 —резервуар хужайин — ёмгир чувалчанги ва 5 -ун да ривожланаётган ли чинка, 6 —жинсий вояга етган сингамус.

Ургочи сингамуслар паррандаларнинг кекир — да гига тухум ^УЯАИ, сунгра бу тухумлар OFH3

к;исмида жойлашган (38 —раем).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

бутилиfh ор^али ош^озонга тушади. Паразит тухумлари оцщозонда з еч ^андай узгармай ташци му^итга чицади. Таш^и му^итда 8 — 9 кун ичида тухумдаги личинка 2 марта туллаб, узининг инвазион, яъни ю^умли даврига утади. Паррандалар ичида юцумли личинкаси булган бундай тухумларни ютиб юборса, уларнинг ош^озонида тухумлардан личинкалар чи^ади ва ичакдан ^он томирларига угиб, ^он ор^али упкага боради. Упка альвеолаларида личинкалар яна 2 марта туллаб, сунгра бронхларга утади. Бир цанча вацтдан кейин эркак сингамус — лар ургочиларини жинсий органлари тули^ ривожланмаган ^олда уруглантиради. Паразитлик цилишнинг 7 —кунида сингамуслар пар — ранданинг кекирдагига упгади ва у ерда жуда тез усиб ривожланади ^амда 3 — 7 кун давомида жинсий вояга етади. Парранда зарарланга — нидан 17 — 20 кун утгач, сингамус тухумлари ахлат билан таш^арига чи^а бошлайди ва бу жараён 27—35 кун давом этади. Сингамуслар тухум цуйиб булгандан кейин яна 5 — 7 кун яшайди ва асосий хужайини танасида уларнинг яшаш муддати 2 ой атрофида булади.

Сингамусларнинг ривожланиши тугридан—турри ёки резервуар хужайинлар ор^али ^ам бориши мумкин. Сингамусларнинг инвазион тухумларини тапщи му:$итда айрим умурткасиз ^айвонлар (ёмгир чувалчанглари, сув ва ^уру^ликда яшовчи моллюскалар, купоё^ар, уй пашшалари) ютиб, улар организмида личинкалар пайдо булади ва узо^ ва^тгача ^еч ^андай узгаришсиз яшайди. Ю^орида келтирилган умурт^асиз ^айвонлар, айни^са ёмгир чувалчанглари сингамуслар учун резервуар хужайин вазифасини бажаради. Демак, паррандалар сингамуслар билан инвазион тухумларини ютиш ор^али ва резервуар хужайинларини ейиш ор^али паразитни узларига ю^тиради.

Сингамусларнинг резервуар хужайинлари сифатида ёмгир чувалчанглари дан — Lumbricus, Allolobophora, Eisenia уруглари вакиллари, ^уру^ликда яшовчи моллюскалардан — Agriolimax, Helix, Helicella уруглари вакиллари ва пашша личинкалари анщланган.

Сингамозлар паррандаларнинг кекирдагида паразитлик ^илиб, купайиб кетганда нафас олиш йулларини беркитиб, упкага ^аво утишини ^ийинлаштиради. Шунингдек, кенг ва кучли капсуласи ёрдамида кекирдак деворларига ёпишиб, уни огир шикастлайди. Жужалар кучли зарарланганда буйнини чузади, огзини катта очиб, эснашга ухшаб ^аракат ^илади. Касалланган жужалар озиб кетади ва баъзан ^алок булади.

Сингамоз билан касалланган паррандаларни даволаш учун йод — нинг сувдаги эритмасини утмас узун игнали шприц ёрдамида улар — нинг огиз ва з^и^илдо]ууари ор^али кекирдагига юборилади. Касал — ланган жужаларни тетрамизол ва мебенват каби препаратлар билан ^ам даволашади. Хонаки паррандалар бо^иладиган жойларга ёввойи паррандалар келмаслиги керак.

Нематодалар синфининг вакиллари фацат одам ва з^айвонларда паразитлик ^илмасдан, балки бир канча турлари усимликларда з ам паразитлик ^илади. Хозирги ва^тда айни^са илдиз буртма нематода —

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

лари усимликларга кагга зарар етказади. Улар букдой, лавлаги, кар­тошка, пиёз, бодринг, помидор, сабзи, ^овун, тарвуз, руза, кунгабо — цар, ловия, мош, тут, ток ва боип$а 200 дан орти^ сабзавот, полиз, техника усимликлари ва дарахтларга зарар етказади.

Цитрус нематодаси цитрус усимликлари (лимон, апельсин ва бош.) илдизларида паразитлик ^илади.

Б у т а о й нематодаси (Aiiquina triticil усимлик нематодалари ичида энг йириги ^исобланади (39 —раем).

39 —раем. Бурдой нематодаси (Anguina tritici): I —ургочиси, II —бурдой нематодаси билан зарарланган ёш бутдой усимлиги, III — бутдой бошогадаги дон урнига жигарранг тугунакнинг ^осил булиши, IV— c o f a o m бутдой бошоки, V —бугдой нематодаси билан зарарланган бошоц.

Эркагининг узунлиги 2,5 мм, ургочисиники эса 5 мм атрофида булади. Бу нематода бурдой ва бошда бошо1 ли экинларга зарар етказади. Зарарланган бурдойнинг бошогида дон урнида l^opa ёки жигарранг буртма (тугунак) ^осил булади. Тугунак ичида 15—17 мингтагача нематода личинкалари булиб, улар 1$уруц з^олда озицлан — май 20 — 28 йилгача яшаши мумкин. Уруглик бурдойларга аралашган тугунаклар ичида ётган личинкалари билан бирга ерга тушади. Нам — ликда личинкалар тугунакдан чи^иб, янги унаётган бурдой майсаси - нинг илдизига кириб, танасидан юцорига кугарилади ва барг ^улти — гига келади. Бурдой гуллай бошлаганда личинкалар гул рунчалари ичига киради ва гулнинг куртаги (муртаги) билан ози}у\аниб, тугунак хосил ^илади. Тугунак ичида личинкалар жинсий вояга етади. Битта тугунакда 40 — 50 тагача нематода булади. Битта уррочи нематода оталангандан сунг 2500 тагача тухум ^уяди. Тухумдан биринчи ёш — даги личинка чи^ади. У туллаб иккинчи ёшдаги личинкага айланади. Хар бир донда 6 —8 та уррочи нематодаларнинг наели ривожланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Бу нематодаларнинг зарари билан айрим республикаларда з ар гектар ердан 8 —11 ц галла кам олинади. Олдини олиш чораларидан бири раллани тутунаклардан тозалашдан иборат.

Лавлаги нематоласи (Heterodera schachtii) лавлаги илдизида паразитлик цилиб, усимликни усишдан ^олдиради ва сулдиради. Ургочиси 1 мм булиб, у 600 тагача тухум ^уяди. Тухум тупро^да бир неча йилгача са^аниш и мумкин. Тухумдан чивдан личинкалар ту п - poj ичида анча ва^тгача ётиши мумкин, сунгра улар лавлаги илдизига киради. Усиши 4 — 5 з^афта давом этади. У Украина шароитида 5 — 6 марта наел беради. Бу нематода картошка ва полиз экинларига з$ам зарар етказади (40 — раем).

40 —раем. Лавлаги нематодаси:1— ургочиси, II —лавлаги илдизидаги ургочи нематодалар.

Картошка нематоласи (Ditilen —" chus destructor) уррочисининг,

узунлиги 1,4 мм, эркагиники 1,3 мм атрофида булади. Улар картошка з^осил берганга ^адар тупроедан картошка поясига утади. Ичида нематодаси бул — ган картошканинг пояси c o f — ларига нисбатан йугон, барг — лари кичкина ва оч рангли бу — лади. C o f картошкага Караганда касалланганининг туплари 1,5 —

2 марта кичик булади. Нематода картошка з^осил була бошлаши ол — дидан поядан картошка ичига утади. Поя ва картошка ичида паразит жуда тез купаяди ва бир неча марта наел беради. Сунгра картошка ^уриганга 1$адар тупро^^а чи^иб кетади. Бу нематода билан 40-60% га ^адар картошка зарарланади. Бир йилда 1—2 марта наел беради. Хар бир наелнинг ривожланиш даври 50 кун атрофида булади. Мингдан орти^ тухум 1$уяди. Зарарланган усимлик усишдан ^олади ва нобуд булади. Картошка нематода билан зарарланмаслиги учун фа^ат с о р л о м картошка экиш, ю^ори даражада агротехника чора — тадбирларини куриш ва экишни турри йулга ^уйиш керак.

ПАРАЗИТ ТИКАНБОШЛИЛАР (ACANTHOCEPHALA), ЗУЛУКЛАР (HIRUDINEA) ВА МОЛЛЮСКАЛАР (MOLLUSCA)

ТИКАНБОШЛИ ЧУВАЛЧАНГЛАР ЁКИ СКРЕБНИЙЛАР (ACANTHOCEPHALA) типи вакиллари анча ихтисослашган чувал- чанглар булиб, з^озирги вацгда 500 дан орти^ тури фанга маълум. Улар балинлар, сувда з^ам ^уру^ликда яшовчилар, судралиб ю рув- чилар, ^ушлар з^амда сутэмизувчиларда паразитлик ^илади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Акантоцефалалар з^а^идаги дастлабки маълумот Реди томонидан 1684 йилда эълон цилинган. Рудольфи XIX асрнинг бошларида скребнийнинг 50 та турини урганиб, уларни битта туркумга кири — тади. Лейкарт бу гуруз$ паразитларнинг биологиясини урганиб, улар орали^ хужайин ор^али ривожланишини ани^лайди. 1956 — 1958 йил\арда проф. В.И. Петроченко акантоцефалаларнинг МДХда уч — райдиган турлари, уларнинг тар^алиши, ривожланиш цикли, келти — риб чи^арадиган касалликларини урганиб, "Уй ва ёввойи з^айвонлар акантоцефалалари" номли икки жилдлик монографиясини яратди.

Бу типга фа^ат битга синф, яъни ТИКАНБОШЛИЛАР (ACANTHOCEPHALA) синфи киради.

Акантоцефалаларнинг гавдаси ипсимон, цилиндрсимон, i oii — симон ва овалсимон куринишда булиб, катталиги 1,5 мм дан 68 см гача (Macracanthorhynchus hirudinaceus) боради.

Гавдаси Хартум ва з^а^и^ий танага булинади. Танасининг олдинги ^исмида хитинли илмо^чалар билан ^уролланган хартуми, хартум 1$ини ва буйиндан иборат, .^а^и^ий тана булимида эса з^амма долган ички органлари жойлашган. Скребнийларда ов^ат э^азм i^hahui органлари редукцияланган, шунга кура улар ов^атни бутун тана юзаси орцали диффузия з^олда ^абул 1$илади. Уларнинг хартуми хужайини ичаги деворига ёпишиш учун хизмат к;илади. Хартумдаги хитинли илмо^ларнинг шакли, катта —кичиклиги, сони ва жойлашиш тартиби з$ар хил 1урларда турлича булиб, скребнийларнинг система — тикасини з$ал ^илишда муз^им рол уйнайди. Хартуми жуда з^аракатчан булиб, тез —тез ^инига кириб —чи^иб туради.

Акантоцефалалар айрим жинсли, одатда ургочилари йирик, хартумлари яхши ривожланган. Акантоцефалалар биогельминтлар булиб, бунда умурт^али з^айвонлар асосий хужайин, умурщасиз з^айвонлар (моллюскалар, ^ис^ичба^асимонлар, з^ашаротлар) эса орали1$ хужайин з^исобланади. Улар низрятда серпушт булиб, битта ургочиси бир кеча-кундузда 580 мингтагача тухум ^уйиши мумкин.

Ривожланиши метаморфозли. Асосий хужайиндан тацщи муз^итга ч и ^ а н тухумларда личинкалар тули^ шаклланган булади. Оралиц хужайинлари шундай тухумларни ютиб юборганда, тухумдан личинка чицади. Бу личинка акантор дейилади. Аканторлар ичак де — вори ор^али тана бушлигига угиб, ривожланишни давом эттиради ва навбатдаги личинкалик даврига, яъни преакантеллага айланади. У з ам ривожланиб, кейинги ю^умли (инвазион) личинкалик давр, яъни акантеллани з^осил ^илади. Ана шундай зарарланган оралик хужа — йинларни з ар хил умуртцали з^айвонлар сув ва ози^ билан еб юборса, акантоцефалаларни узларига ю^тиради. Асосий хужайинларда акан — тоцефалалар бир йилдан орти^ро^ яшайди.

Бу синфнинг энг кенг тар^алган турларидан бири чуч^ада па — разитлик {^иладиган гигант тиканбош — макраканторинх (Масгасап — thorhynchus hirudinaceus) булиб, у уй ва ёввойи чучк,а, бурундук, ол — махон ва кротлар ингичка ичакларида паразитлик ^илади (41 — раем).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

41 — раем. Чуч*,а макраканто — ринхи (Macracanthorhynchus hirudinaceus) нинг ривож —ланиш цикли схемаси:А —асосий хужайин — чуч^а, Б — орали^ хужайинлари —? ар хил ^унгазлар, В — ун — газларнинг личинкалари;1 —жинсий вояга егган пара — зит, 2 —тухумлар, 3 —тухум — ларнинг далаларга тарцалиши, 4 — паразитыинг личинкалари.

Бу паразит биланбаъзан одамлар, маймун — лар, ^орамоллар ва итлар з ам зарарланиши ани^ — ланган. Уларни эркакла — рининг узунлиги 7 — 15 см,

ургочилариники эса 70 см гача боради. Хартумида 36 та илмоцлари бор. Макраканторинхнинг орали^ хужайинлари май ^унгизи, тн и а i yHFH3, шохли i yHFH3 ва гунг ^унгизларининг личинкалари, румбак — лари ва имаголари, яъни вояга етганлари з^исобланади.

Чуч^алар зарарланган к;унгизларнинг личинкаларини, гумбак ва имаго даврларидагиларини еб паразитни узларига ю^тиради. Асосий хужайини ов^ат з^азм килиш органида з^ашаротлар з^азм булади, личинкалар эса ингичка ичакда хартумини ^инидан чи^ариб, илмо^ — лари билан ичак шилли^ пардасига ёпишиб олиб ривожланади ва жинсий вояга етади. Инвазион личинканинг асосий хужайини орга — низмига тушиб то вояга еггунча 70—100 кун вацт з^ади.

Тиканбошли чувалчанглардан айрим турлари, масалан, Рот — phorhynchus laevis чучук сув бали^лар, шу жумладан муйловдор ба — ли^лар ичагида паразитлик *>илиб, ичак деворини яралайди, бунда куплаб бали^лар ^ирилиб кетади. Айрим лолларда муйловдор бали^- лар ичагида паразитлар миедори 300 тагача етиши мумкин. Бали^- ларда паразитлик ^илувчи тиканбошлиларнинг орали^ хужайинлари асосан майда ($ис1$ичба^асимонлар — Gammarus pulex з^исобланади.

Тиканбошли чувалчанглардан Polymorphus ва Filicolis урут — ларининг вакиллари урдак, fo3 ва бош^а сув ^ушларининг ичагида паразитлик ^илиб, уларга катта зиён етказади (42 —раем).

Урдакларда полиморфуслардан — Polymorphus magnus ва Poly — morphus minutus турлари паразитлик ^илади. Биринчи тури асосан урдакларнинг ингичка ичагида, иккинчиси эса йугон ичагида пара­зитлик ^илади. Уларнинг танаси урчу^симон, узунлиги 9,2—14,7 мм атрофида. Орали^ хужайинлари ёнлаб сузар ^ис^ичба^асимонлар — Gammarus lacustris ва Gammarus pulex з^исобланади.

Филиколлис уругидан Filicollis anatus урдак, гоз ва боип^а сув з^амда бот^о|ушкларда яшовчи нушларнинг ингичка ичагида п ара-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

зитлик цилади. Паразитнинг узунлиги 6 — 25 мм атрофида булади. Орали^ хужайини ^ис^нчба^асимонлардан — сув хутиги (Asellus aquoticus) з^исобланади.

42 —раем. Урдак полиморфи (Polymorphus magnus) нинг ривожланиш цикли схемаси: А —асосий хужайин — урдак, Б — орали^ хужайин - ёнсузар; 1 -ур д а к ичидаги жинсий вояга етган скреб — нийлар, 2 — ташци муо(итга чищан тухум, 3 — ёнсузар — даги личинка — акантелла.

Макраканторинзочар келтириб чи^арадиган касаллик макраканто — ринхоз деб аталиб, МДД мамлакатларининг айрим минтак^аларида 10 ойгача булган чуч^алар купроц касалланади.

Баъзан май ^ун — гизлари личинкалари ва румбаклари скребний —

ларнинг личинкалари билан 60% гача зарарланади ва з^ар бир з а — шаротда 130 тагача (ю^умли личинка) акантелла булади. Бу касаллик билан орриган чуч^аларнинг иштаз^аси булмайди, ^он аралаш ичи кетади, жуда з ам орш^лайди. Купинча касалланган чучк;алар улади.

^АЛКАЛИ ЧУВАЛЧАНГЛАР (ANNELIDES) типи, ЗУЛУКААР (HIRUDINEA) синфига 400 га я^ин тур киради. Улар асосан чучук сувларда, бир *>исми эса дешизларда яшайди. Умурт^али з^айвонларда ва^тинча эктопаразитлик ^илиб ёки йирт^ичларча з$аёт кечиради. Улар асосан ] он суриб ёки майда з^айвонлар билан ов^атланади. Айримлари ^урукликда яшашга з;ам мослашган. Мае алан, тропик нам урмонларида, цурукликда — Австралия, Жанубий Осиё, Япония ва oornisa жанубий мамлакатларда 3 - 5 см ли ^онхур жагли зулуклар дарахтга ёпишган з^олда з^айвон ёки одам y™IJ[JHHH пойлайди ва купинча уларга ташланиб, азоб беради.

Зулуклар жуда з ам з^аракатчан, сув остида урмалаб ёки сувда сузиб яшайди. Уларнинг танаси елка ^орин томонга яссиланганлиги билан бош^а з$ал^али чувалчанглардан фар^ ^илади. Танасининг олдинги учида мускулли сургичи булиб, унинг уртасида ориз тешиги жойлашган. Гавдасининг кейинги учида эса жуда яхши ривожланган ор^а сургичи жойлашган. Орк;а сурричининг елка томонида а нал тешиги бор. Зулуклар бош^а хал^али чувалчанглардан ана iuy сургичларининг булиши, уларда параподиялар, жабралар ва бош^а

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

^илларининг булмаслиги (1$ил\ар фацат примитив турларидан — ^илдор зулуклардагина са^ланган) билан кескин фар^ ^илади. Бундан ташцари, зулуклар гавдасининг ташци халцалари ички зрл^аларига тугри келмайди, яъни таш^и сегментлари билан ички сегментлари — нинг мослиги бузилган. Зулукларнинг турли вакилларида з ар ^айси з$ак;и1$ий ички сегментига 3 тадан 5 тагача таищи сегментлар тутри келади (тиббиёт зулугида 5 та таш^и сегмент тугри келади). Зулук — ларнинг таш^и з^ал^аланиши тацщи муз^итга мослашиш хусусият— ларидан булиб, бу цалинлашиб кетган тери — мускул цоичигининг эгилувчанлигини таъминлайди.

Зулуклар танасининг узунлиги 1 см дан 30 см гача боради. Лаборатория шароитида 1,5 йил давомида 44 см га етадиган зулук устирилган. Зулуклар з^аракатланганида олдин ор^а сургичи билан бйрор нарсага ёпишиб олиб гавдасини олдинга чузади, шунда олдинги огиз сургичи билан бош^а нарсага ёпишиб олади. Бу ва^тда ор^а сургичи нарсадан ажралади ва гавда бош томонга цараб торти — либ, илмо^ каби эгиЛади. Шу тарифа улар 1$адамлаб з^аракат ^илади. Улар сузганда бутун гавдаси билан тул^инсимон з^аракат ^илади, бунда зулук танасининг ор^а ва корин томонлари букилади.

Зулукларнинг ^ак^и^ий ички сегментлари доимий булиб, улар — нинг сони 33 та булади (^илдор зулуклар туркуми вакилларида сег — ментлар сони 30 та). Бунда гавдасининг олдинги 4 та сегменти ofh3 сурричини ташкил ^илади, 22 та сегменти гавда булимини ва 7 та охирги сегментлари цушилиб ор^а сурричини з;осил цилади.

Зулуклар турли усулда ов^атланиши муносабати билан уларнинг ов^ат з^азм ^илиш системаси бир ^атор хусусиятлари билан бир — биридан фар^ ^илади. Зулукларнинг олдинги сургичи тубида улар — нинг огзи жойлашган. Ориздан сунг овцат з^азм ^илиш органининг олдинги булими бошланади. Бу булим эктодерма билан ^опланган булиб OFH3 бушлиги, мускулли tomois ва калта ^изилунгачдан иборат.

Хартумли ва жагли зулукларнинг о р и з бушлиги ва t o m o f h з ар хил тузилган. Масалан, хартумли зулукларнинг огиз бушлиги орк>а томонга $араб усган ва худди ^инга ухшаб томо^ни у раб, сермускул гомо^ хартумчасига айланади. Бу хартумчалар алоз^ида мускуллар воситасида таш^арига чи^арилиши ва ичкарига тортилиши мумкин. Бундай зулуклар хартумлари билан 1урли з^айвонларнинг, масалан, моллюскаларнинг юп^а терисини тешиб, ичига кириб ози^ни суриб ов^атланади. Жагли зулукларнинг (тиббиёт зулуги) огиз бутплигида эса учта буйлама мускулли валиклари бор. Бу валиклариинг ^ и р р а- лари бир —бирига цараган булиб, жар з^осил ^илади. 1< атти хитин- лашган ва мускулли жагларнинг устки томонида уткир — аррасимон тишчалар бор. Зулуклар ана шу жаглари билан одам ва з^айвонлар — нинг терисини жароз^атлайди. Тиббиёт зулуги шу хилда ^он с^риб ов^атланади.

Зулукларнинг t o m o f h га купинча огиз бушлигининг чеккасидан бир жуфт без очилган. Бу безлар ишлаб чи^арган модда (сулак)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

гемофилии ёки гирудин дейилади. Гирудин моддаси одам ^оннга таъсир этиб, уни ивиб цолишдан сацлайди. Шу сабабли тиббиёт зулугидан тиббиётда фойдаланилади.

1^он сурувчи зулукларнинг жигилдони жуда ривожланган булиб, у тармо1у\аниб ёнбош жуфт усимталар з^осил ^илади. Масалан, тиб — биёт зулуги урта ичагида 10—11 жуфт ёнбош усимталари булиб, бу усимталарнинг охирги бир жуфти яхши ривожланган ва у икки ёнга жойлашган з^олда гавданинг кейинги учигача чузилади Ош^озоннинг (урта ичакнинг) бу усимталарида задира ^он ивимаган з^олда узок, ва^т са1у\.анади ва ичакнинг пастки булимларига туши б туради з^амда з^азм булади. Зулукларда асосан озиц (^он) кейинги ичакда э^азм булади ва сурилади. Кейинги ичак дум томонида жойлашган экто — дермадан з^осил булган калта турри ичакка ^ушилади ва анал тешик билан кейинги сургичнинг тепасида очилади.

Зулуклар 2 — 3 йилда вояга етади ва 15 — 20 йил умр куради.Зулуклар синфи 2 та кенжа синфга булинади:1. К^адимги зулуклар (Archihirudinea) кенжа синфи;2. Ха^и^ий зулуклар (Euchirudinea) кенжа синфи.1^адимги зулуклар кенжа синфига к и л а о р зулуклар fAcanthob —

dellal туркуми киради. Бу туркумга фа^ат 2 та тур кириб, улар лосос бали^ларида паразитлик ^илади. Тана узунлиги 3 см гача борадиган бу зулукларда оз ^илли ^ал^али чувалчангларга хос танщи белгилари, жумладан бош томонидан 2 —нчи сегментдан 6 —нчи сегментгача ^ар бир сегментида 4 жуфтдан йирик ^илчалари булади. Уларнинг гае — даси 30 та сегментдан ташкил топган. Танасининг олдинги учида огиз сургичи йу^, фа^ат дум томонида кичик ор^а сургичи булади.

^илдор зулукларнинг асосий вакили Acanthobdella peledina асосан лососсимон бали^ларнинг сузгичларига ёпишиб, уларнинг тана сую^лиги, ^онини суриб ов^атланади. Уларнинг бош ^исмида жойлашган циллари балир; танасига ёпишишга хизмат ^илади.

Ь^илдор зулукларни рус зоологи Н.А. Ливанов з^ар томонлама урганган. Бу олимнинг курсатишича, ^илдор зулукларнинг ички органларида з$ам оз ^илли :$ал^алилар ва зулукларнинг хусусиятлари са^ланган, яъни буларда з$ам иккиламчи тана бушлиги мавжуд.

1^илдор зулуклар Осиё ва Европанинг шимолий ^исмида, айрим дарё ва катта кул з^авзаларида тар^алган. Улар бали^ларда баз^орнинг охири ва ёз ойларининг бошида пайдо була бошлайди. Бу ва^тда уларнинг з ар бирининг огирлиги 5 -1 0 мг атрофида булади. Куз охирига келиб улар вояга етади (огирлиги 200 мг атрофида булади) ва уз хужайинларини ташлаб купая бошлайди. Acanthobdella peledina шимолий улкаларда ва Сибир кулларида, Acanthobdella ivanovj эса Камчатка кулларида бали^ларда паразитлик ^илади.

Ха^и^ий зулуклар кенжа синфи уз навбатида 2 та туркумга - хартумли зулуклар ва жагли зулукларга булинади.

Харгумли зулуклар fRhynchobdelida) туркумига кирувчилар хартумчага айланган т о м о р и булиши билан характерланади. Бу

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

зулуклар турли з^айвонларга, айни^са, бали^ларга, ^ушларга хартуми билан ёпишиб, улардан кон ёки тана сую^лигини суриб, экто — паразитлик билан з$аёт кечи ради.

Одатдаги оддий балиц зулуги — Piscicola geometra деярли з ар доим бали^ларда паразитлик килади (43 —раем).

43 —раем. Карп балигада паразитлик цилаётган оддий бали$ зулуги (А) ва ёмгар чувалчанги билан ози^ланаётган еохта от зулуги (Б).

Бизнинг з^авзаларимизда ку — пинча чирано^ли зулук — клеи — сина (Glossosiphonia complanata) учрайди. Одатда уларнинг узун — лиги 3 см атрофида булиб, чучук сув моллюскаларининг з ар хил турларини (шилликларни, галтак — симонларни ва бош^а шилли^ — куртларни) тутиб ейди. Чигано^ли зулукларда наел учун ^айкуриш

кучли ривожланган. Улар пиллаларини гавдасининг ^орин томонига ёпиштириб олади ва бу вацтда она зулук кам з^аракат ^илади. У бирон уеимликка сургичлари билан ёпишиб, гавдасини тебрантириб. туради. Пилладан ёш зулукчалар чи^^анда з ам она зулук уз з^олатини узгартирмайди. Одатда ёш зулукчалар уз сургичи билан онасининг ^орин томонига ёпишганича бир неча кун ^олади ва сунгра онасидан ажралиб, муста^ил з$аёт кечиришга утади. Айрим хартумли зулук — ларда з^а^икий жабраси булади.

Хартумли зулуклар ни нг айрим турлари кушларда паразитлик Килади. 5 см гача келадиган бу зулуклар сувда сузувчи цушларнинг огиз бушлиги ва нафас йулларига ёпишиб, кон суриб яшайди. Айрим з^авзаларда улар F 03 , урдак ва бошка хонаки кушларда паразитлик Килиб, паррандачилик хужалигига катта зарар егказади.

Баъзи хартумли зулуклар тошбака, краб ва з$атто одамларда з ам паразитлик килади. Хартумли зулуклар 3 тадан 5 тагача пилла КУ~ йиши мумкин. Битта зулук 65 тадан 611 тагача тухум куяди.

Жагли зулуклар (Gnathobdella) туркумига кирувчилар купчи — лигида о р и з бушлирида жар аппарата булиши билан харакгерланади. Бу туркумга кирувчи зулукларда 5 жуфт куз ва кушилиш органи бор. Улар асосан кон суриб, баъзида эса майда умурткасизлар билан овкатланади. Йирткич турларида жарлари кичрайиб кетган.

Тиббиёт зулуги (Himdo medicinalis) жагли зулуклар туркуми — нинг энг муз$им вакилидир. Унинг ориз бушлигида 3 та жаги булиб, з ар бир жагида 100 га якин хитинли тишлари булади. 25 — 30 см гача узунликдаги тиббиёт зулуклари МД^нинг жанубида, яъни Марказий Осиё, 1%о з о р и с т о н , Кавказ, Молдавия ва Жанубий Украинанинг турли

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

сув ^авзаларида куплаб учрайди. Тиббиёт зулуги *ар хил умуртнали Найвонларнинг ^они билан ов^атланади. Лекин унинг асосий озуна манбаи бу баналар в» сутэмизувчилардан ^орамоллар нисобланади.

Табиатда тиббиёт зулуги учинчи йили жинсий вояга етади ва бир йилда бир марта ёз ойларида пилла нуяди. Лаборатория шаро — итида эса жинсий вояга етган зулукларни 12—18 ой ичида устириш мумкин ва улар йилнинг турли фаслларида нар 6 — 8 ой ичида пилла Нуйиши мумкин. Тиббиёт зулугининг пилласида 15 тадан 30 тагача тухум булади. Битта тиббиёт зулуги 10 см3 нон суриши ва шундан сунг 1 ,5-2 йил овнатланмай яшаши мумкин.

XIX аср охирларигача тиббиёт зулуги халн табобатида турчи касалликларни, яъни кузнинг ички боспмп ортиб кетишига алокадор куз касалмiкларини (глаукома) даво килишда, мияга кон куйилганида, гипертонияда. ёмон яралар чиннанида куп ^улланилган. Масалан, 1940 йилларда Францияда йилига 25 млн. дона тиббиёт зулугидан табобатда фойдаланишган. Э^озирги пайтда ^ам тиббиёт зулугидан табобатда айрим касалшкларга карши. яъни нон босимини пасайти — риш мансадида кенг нул\анилади. Шунинг учун нам тиббиёт зулуги — ни факат табиий сув зсавзаларидангина ушлаш билан наноатланмас — дан, балки улар алонида питомникларда хам купайтирилмонда.

Жагли зулукларга тиббиёт зулугидан ташнари сохта от зулуги (Haemopis sanguisuga) зсам киради (43 —раем).

Унинг жаглари кучеиз ризожланган. Сохта от зулуги одам- в а сутэмизувчиларнинг терисини тишлаи олмайди. У йиртничлик билан хает кечириб, асосан чувалчанглар, молчюскалар, итбалинлар би\ан овнатланади. Бу тур зулуклар уз пиллаларини ниргонна. суь бетидан юнориронна кум и б нуяди. Марказий Осиёнинг t o f m i худудчаридагн тинин сувли кул ва сойларда учрайди.

Жагли зулукларга Нил зулуги еки от зулуги fLimnatis nilo*.!c£) хам киради Бу зарарли зулук Африкада Шаркий — Жанубии Ев}г ; - пада, Марказий Осиё ва Кавказда куп тарналган. Шу авлод зулук — лардан Limnatis turkestanica деган тури Марказий Осиёда (Ашхо:.л Самарканд ей Тошкент атрофида) учрайди. Бу зулуклар от ёки ж. \ — лар сув ичаётган вантида уларнинг ошз буш лит ёки .^алнумига ути о, ёпишиб нон суради ва хаивонларга катта зарар етказади Кузатиш — лардан маъ.им булишича, Марказий Осиёда 30% гача чорва Movvipij ушбу зухуклар билан зарарланади

Одам н°вуздан чуккалаб сув ичганпда баъзан сув билан одсч — нинг ^алкумига ёки низилунгачига от зулуги утиб ёпишодп Еа ксн суради. Улар гирудин моддаси ишлаб чикариб, узок муддат кон схно гуришига саоабчи булади. "Умуман, бу зулуклар одамнин{\ бурун бушлигнда, трахеясида на-м паразитлик нилганлиги фанга м аъ’.ум. Уларнинг айнинса трахеяга кириб нолиши хавфлидир. Зулуклар .чем гурти сайин шишиб катгалаша боради ва одамнинг бугилиб коли — шига сабаб Охлади. Бунда!! пайтда зухуклар жаррочлик пули олиб ташланйди ёки 10°., ли ош тузининг кучли эри гма ;иг а п .-мг к• ?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

чащ аш йули билан гуширплади. От зулугининг жардари жуда кич­ки на, ранги саргаш, оч зангори тусда, икки ён томонида capFHin— ^изил йули бор, дум сургичи жуда катга.

Жагли зулуклар туркумига яна тропик нам урмонларида, ^урутушкда яшовчи ^онхур жагли зулук — Haemodipsa ceylonica з ам киради. Улар айни^са Австралия, Жанубий Осиё, Япония ва бошца жанубий мамлакатларда кенг тарцалган. 3 — 4 см ли бу зулуклар дарахтга ёпишган з$олда одам ва з$айвон утишини пойлайди з^амда кудинча уларга ташланиб ^онини суриб азоб беради.

МОЛЛЮСКАЛАР (MQLLUSCA) типига 130 мингдан ортиц тур кириб, у 7 та синфга булинади. Моллюскалар орасида ^ам айрим турлари паразитлик ^илиб з^аёт кечиради. Улар асосан икки паллали (Bivalvial ва кориноёклилар (Gastropoda) синфлари ичида учрайди.

Кориноё^лилар синфининг айрим вакиллари :$ар хил паразит чувалчангларнинг, биринчи навбатда, сурричлар синфи вакиллари — нинг орали^ х^жайинлари з^исобланади. Шуяингдек, улар айрим тур тасмасимон чувалчанглар вакилларининг з$ам оралщ хужайинлари сифатида ^атнашади.

Икки паллали моллюскалардан чучук сув марварид&ррлари (Margaritifera) ва тишсизларнинг (Anodonta) личинкалари бали!$ларда паразитлик к,илиб яшайди (44 —раем).

%урувчи ташци пайлар. Б — тишеизнинг глохидий личинкаси: 1 —личинка чнганоги, 2 — читаноцни ёпувчи мускул, З —чиганоц тишчалари, 4 —сезгир тукчалар туплами, 5 —биссус безлари.

Тишсизлар айрим жинсли булиб, тапп$и куринишидан эркаги уррочисидан фар^ ^илмайди. Уррочи тишеиз етилган тухумларини жабра япро!$чалари оралигага ^уяди. Эркакларининг сперматозоид— лари эса сувга чи^арилади ва кириш сифонлари ор^али уррочиси — нинг танасига киради. Тухум жабра япроцчалари орасида урутланиб, бир неча кундан кейин ундан глохидий деб аталувчи личинка чи^ади.

Личинканинг икки паллали чигано1$ларини ^ирралари тишчали булади. Бундай личинкалар эрта баз^орда она организмидан сувга чицади ва бироз з^аракатланиб, кейин чигано!$ларини тишчалари ва ёпиш^о^ биссус ипчалари ёрдамида турли бали^ларнинг жабрасига ва сузгич ^анотларига илашиб, паразит з^олда з^аёт кечира бошлайди. Натюкада зарарланган бали ^ар танасида шишлар пайдо булади.

44—раем.А — тишеиз(Anodonta) нинг тапщи к^риниши: 1 — олдинги к,ир — С рас и, 2 —%орин цирраси, 3 —ор%а цярраси, 4 —елка цирраси, 5 —чи— гано$ чущиси,6 — 4 K F a H o % m i

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Терисининг остида глохидийлар бир — икки ой давомида иаразитлик Килиб ривожланади ва аста —секин кичик тишсизга — бакачанокка айланади. Кейинчалик баликнинг терисини ёриб, сув тубига чукиб муста^ил з$аёт кечиради. Глохидийлар айникса баликларнинг жабра тукималарида паразитлик килиб, уларнинг нафас олишини кийин — лаштиради ва натижада куплаб баликлар нобуд булади.

^ориноёкли моллюскалар ичида з$ам айрим турлари нинатери — лилар типи вакилларида паразитлик килади. Кориноёкли моллюска — лар кенжа синф вакиллари кисобланади.

Н азо р ат учун тест топ ш и ри клари

1. Циклоп кайси паразитнинг оралик хужайини з^исобланади: А — жигар КУРТИ< Б — лейшмания, В — трипаносома, Г — эхино­кокк, Д — ришта.

2. Р^айси паразитни одам автоинвазия (узига —узи юктириш) оркали юктиради: А — килбош нематода, Б — аскарида, В — ришта, Г — кийшикбош нематода, Д — болалар гижжаси.

3. Тугарак чувалчанглар типига мансуб паразитларни курса — тинг: А — болалар гижжаси, ришта, трихина, Б — лигула, эхинококк, трихина, В — тризсина, жигар курти, эхинококк, Г — лигула, жигар Курти, трихина, Д — анкилостома, сербар гижжа, болалар гижжаси.

4. Аскариданинг ривожланиш циклини одамнинг зарарлани — шидан бошлаб тартиб билан курсатинг: А — тухум ахлат билан ташки муз^итга чикади, Б — личинка к°н оркали упкага боради, В — тухумдан личинка чикади, Г — личинка балгам билан огизга келади, Д - личинка огиздан ичакка тушади, Е — тухум ичида личинка ривожланади, Ж — тухум сабзавот ва мевалар билан ичакка тушади, 3 — личинка вояга етган аскаридага айланади ва тухум куя бошлайди.

5. Тугарак чувалчанглар вакиллари ва улар паразитлик Киладиган органларни жуфтлаб курсатинг: А — аскарида, Б — бола — лар гижжаси, В — килбош нематода, Г — эгрибош нематода, Д — трихина, Е — ришта, Ж - банкрофт ипчаси; 1 — тери ости,2 — мускул ва ичак, 3 — лимфа безлари, 4 — ингичка ичак бушлиги,5 — куричак ва йугон ичак девори, 6 — ингичка ва йугон ичак бушлиги, 7 — ун икки бармокли ичак.

6. Ь^айси паразитлар факат битта хужайинда ривожланади: А — эхинококк, ришта, Б — аскарида, куй мия КУРТИ> В — куй мия Курти, эхинококк, Г — аскарида, болалар гижжаси, Д — сербар гижжа, ришта.

7. Тиканбошлилар типи вакиллари ва уларнинг асосий хужайинларини жуфтлаб курсатинг: А — килбош нематода, Б — полиморфус, В — кийшикбош нематода, Г - нереис, Д — макра — канторинхус, Е — помфоринхус; 1 — чучка, 2 — урдак ва F03,3 — балик, 4 — кит, 5 — корамол, б — ит.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

8. Зулукларнинг кандай турлари одам ва чорва молларида паразитлик килади: А — Acanthobdella peledina, Б — Piscicola geometra, В ~ Haemopis sanguisuga, Г — Limnatis turkestanica, Д — Limnatis nilotica, E — Haemodipsa ceylonica.

9. Баликлар да паразитлик киладиган моллюскалар вакил — ларини курсатинг: А — 6 o f ш и л л и р и , Б — сув шиллири, В — дарё марвариддорлари, Г — осминоглар, Д — тишсиз (бакачанок).

ПАРАЗИТ БУТИМОЁКЛИЛАРНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФИ. ПАРАЗИТ КИС^ИЧБА^АСИМОНЛАР

ВА УРГИМЧАКСИМОНЛАР

Паразит бутмоёцлиларнинг умуыий тавсифи ва таснифи. Паразит ци сцичбацасимонларнинг туз и лиши, купайиши ва балицчилик хужаликларига к ел тиради гая зарари. Паразит каналар, уларнидг тузилиши, биологияси, тарцатадиган касалликлари ва уларни олдини олиш чоралари.

БУРИМОЁКЛИЛАР (ARTHROPODA) типи кайвонот оламида турларининг куплиги жи^атидан дунёда биринчи уринда туради. Айни вактда уларнинг 2 млн. дан ортик турлари фанга маълум.

Буримоёклилар эволюция тараккиёти жараёнида турли музргг шароитда яшашга мослашган з^айвонлар з^исобланади. Улар денгиз ва океанларда, чучук сув з^авзаларида, тупрок устида ва остида, з^авода яшайди. Бир канча турлари эса одам ва з^айвонларда паразитлик килади. Бу типда паразит турлари асосан з^ашаротлар, ургимчак — симонлар ва кисман кискичбакасимонлар синфларида учрайди.

КИСКИЧБАКАСИМОНЛАР (CRUSTACEA) жабра билан нафас олувчилар (Branchiata) кенжа типининг ягона синфи булиб, уларнинг деярли з^аммаси сув з^айвонлари кисобланади. кискичбакасимонлар синфига 30 мингга якин тур киради.

Кискичбакасимонларнинг айирим турлари сув з^айвонларида, жумладан, баликларда паразитлик килади, шунга кура уларда гавда — сининг куриниши ва тузилиши тубдан узгариб кетган ва ташки куринишидан мутлако кискичбакасимонларга узоцамайди. Паразит турлари айникса куракоёклилар (Copepoda, 1000 дан ортик тури бор), карпхурлар (Branchiura, 130 та тури бор), муйловоёклилар (Cirripedia, 54 та гури бор) ва тенгоёклилар (Isopoda, 430 та тури бор) туркум — лари орасида кенг таркалган.

Куракоёклилар (Copepoda) туркумига кирувчи бир канча тур- лари з ар хил з^айвонларда, купрок баликларда паразитлик килади. Паразитлик килиб з^аёт кечириши муносабати билан бундай кискич — бакасимонларнинг тана тузилиши турли даражада узгаришга учраган. Баликларнинг жабраларида циклопларга ухшайдиган Ergasilus з амда ташки куриниши бошца, кис**ичбакасимонлардан фарк киладиган Lamproglena ва Achteres паразитлик килади.

Паразит куракоёклилар баликларда эктопаразитлик килишАан ташкари, купчилик умурткасиз з^айвонлар (маржонполиплар, ^алкали

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

чувалчанглар, моллюскалар), богща тур ^ис^ичба^асимонларда ва нинатерилиларда ^ам текинхурлик ^илиб э*аёт кечиради.

Паразит куракоё^лилар паразитлик ^илиб яшаш шароити таъсирида узига хос мосламалар з^осил ^илган. Уларнинг антеннула ва антенналари хужайин органларига ёиишиб олиш ва унинг ту^и - маларидан шираларни суриб олишга турлича мослашган. Паразит куракоё^лиларнинг баъзи эркин яшовчи куракоё(ушларга ухшашлиги бир мунча саланган. Боинга паразит куракоё^лиларда танасининг тузилиши шу цадар куп узгарганки, уларни нафа^ат куракоё^ли — ларга, балки цис^ичба^асимонларнинг бош^а турларига ^ам ^Ьсшатиб булмайди. Масалан, треска бали^ларининг жабраларида куракоё^ли ^ис^ичба^асимонлардан Lernaeocera branchialis тури паразитлик ^илади. Бали^ жабрасига ёпишиб олган паразит гавдасининг шакли узун халтага ухшайди. Жинсий безлари ривожланганлигидан гавдаси шишиб туради. О ё^ари булмайди. Гавдасининг олдинги учида эса ёпишиш органлари бор, бу органлар шохланиб кетган илдизларга ухшайди. Бу ^айвоннинг ривожланиши урганилгандан кейингина, унинг куракоёцли ^ис^ичба^асимонларга кириши маълум булди.

Куракоё^лилар бали1$лар териси, жабраси, кузи ва огиз буш — ли^ларида паразитлик ^илиб, хилма —хил жаро^атларни э$осил ^ила — ди. Натижада балиуларнинг тери, жабра ва мускуллари шишиб ке — тади. Жабрада ^он айланиш ва нафас олиш функциялари бузилади. Жаро^атланган жойдан цон о^иши ёки уша жойдан з^ар хил мик — робларнинг организмга кириши содир булади. Паразитлар бир неча юзтадан 3000 тагача учрайди. Улар балиг^ларни механик жаро^ат— лашидан таш^ари, узларидан з ар хил токсинлар ажратиб заз^арлайди. Касалланган бали^ар озиб, айнш$са ёш бали^лар ^ирилиб кетади.

Карп бита ёки карпхурлар туркуми вакиллари асосан к а р п - симон бали^лар эктопаразитлари з^исобланади. Гавда тузилиши туб — дан узгарган. Бошкукраги яхлит. Фа^ат ^орин ^исмининг учи эркин з^олатда. Гавда усимталаридан сургичлар ва бош^а ёгшшувчи орган — лар з$осил булган (45 —раем).

45 —раем. Карпхур (Arqulus foliaceus) нинг эркагн: / — стилет, 2 — антеннула, 3-махсилла, 4 — сургич, 5 -к ук р а к оёцлари, 6 — урутдон, 7 —жигар, 8-максилла II, 9 —антенна ва унинг ёнида кузи.

Паразитликда з^аёт кечириш шароити карп битларининг ички тузилиши ни з;ам узгаришига олиб келган. Жумладан, урта ичак шохланган булиб, унда фа*>ат ози^ моддаларни захира цилиб олади. Карп бит — лари нинг 60 дан орти^ тури бали^лардан таш^ари моллюскалар ва амфибияларда з ам паразитлик ^илади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

М^тловоёклилар fCirripedia) 'гуркуми орасида ^ам утро^ эркин яшащдан паразитлик ^илиб яшашга утган вакиллари учрайди. Ана шундай паразит муйловоё!^ли ^ис^ичба^асимонлардан бири сакку­лина ^исобланади (46—раем).

46 — раем. Краб ^орниниыг остки ^исмига ёпишиб олган илдизбош саккулина паразити:1 — саккулина танаси,2 — паразитнинг краб танасида мураккаб тармо^ланган суриш поячаси.

Саккулина краблар ^орин $исми — нинг пастки томонига ёпишиб пара — зитлик ^илади. Унинг халтага ухшаш танасида з еч ^андай бугимлари бул — майди. Саккулина кучли тармо^ланган поячаси ёрдамида краб танасига ёпи — шиб олади. Пояча хитин ^оплагичдан утиб, крабни танасида жуда куп марта шохланади. Бундай тармоьу\анган шох —

чалар ёрдамида саккулина краб тана сую^лигини суриб ози^ланади.ХЕЛИ1ДЕРАЛИЛАР (CHELICERATA) кенжа типига 70 мингдан

°рти*$ тур киради. Уларнинг купчилик турлари ^уру!ушкда яшашга утган. Хелицералилар кенжа типи уз навбатида учта синфга булинади: 1 .^иличдумлилар (Xiphosura); 2.Гигант ^ал^ондорлар (Gigantostraca); З.Ургимчаксимонлар (Arachnida).

Паразит турлари асосан ургимчаксимонлар синфи орасида уч — райди. Бу синф ичида каналар туркуми вакиллари з^аци^ий паразит— лар з^исобланади. Купчилик олимлар бу синфни 9 —13 та туркумларга, жумладан каналарни 3 та туркумга булишади. Айрим тад^и^отчилар эса каналарни 1 та туркумдан иборат деб эътироф этишади.

Каналар (Acarina) ни урганувчи фан акарология деб аталади. Хозирги ва^тда каналарнинг 30 мингга я^ин тури маълум. Каналар — нинг аксарияти одам ва з;ар хил з^айвонларнинг эктопаразитлари булиши билан бир ^аторда, хилма —хил хавфли касалликларни з ам тар^атади. Паразитлик з$аёт шароити уларнинг тузилишини узгари — шига олиб келган. Жумладан, бошкукрак ^оринга бутунлай кушилиб кетган, хелицералари ва педипальпалари санчиб сурувчи хартумга айланган ва гавдасининг олдинги учида буртиб чи^иб турадиган "бошча”сини з^осил ^илган. Каналар метаморфоз йули билан ривож — ланади, яъни тухумдан 4 жуфт урнига атиги 3 жуфт юриш оёцлари булган личинка чи^ади. Личинка ривожланади ва туллаб 4 жуфт оё^ли нимфа даврига утади. Нимфа 1 -3 марта пуст ташлаб, жинсий етук кана — имаго га айланади. Каналар б ойдан 25 йилгача яшайди.

Каналарнинг 800 дан орти^ тури усимликларда паразитлик ^илади, 50 дан орти^ тури эса тасмасимон чувалчангларнинг орали^ хужайини з^исобланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Каналар одам ва ^айвонларнинг терисига ёпишиб ^онини су — ради, механик жаро^атлаб яралар з^осил ^илади, за^арли сулакларини организмга юбориб за^арлайди ва кучли безовталанишга олиб кела— ди. Кичима, яъни ^утир каналари эса тернда кучли ^ичишни вужудга келтириб, организмни дармонсизлангиради.

Каналар вужудга келтирган яралар оркали х;ар хил микроблар организмга кириб, бош^а касалликларни келтириб чи^аради. Ай — ни^са чорва моллари ва паррандалар каналардан куп зарар куради, уларнинг ма^сулдорлиги кескин иасайиб кетади, ривожланишдан ореада ^олади, ёш моллар купинча нобуд булади.

Каналар туркуми вакиллари морфологик ва биологик хусу — сиятларига кура бир нечта оилаларга булинади. Чорва моллари, пар — рандалар ва одамларга зиён етказувчи паразит каналарга асосан иксод, аргаз ва ^ичима (^утир) каналари оилалари киради.

Мксол каналар (Ixodidael оиласи вакиллари энг йирик каналар .\исобланиб, жинсий вояга етганларининг катташги 4 — 5 мм дан 2 — 3 см гача боради. Танаси бугимларга булинмаган.

Озшу\аниш даражасига кура уларнинг катта — кичиклиги, гав — дасининг шакли ва ранги узгариб туради. Оч каналар ясси ва узун — 40^, овал шаклида,. ранглари эса оч сари^, сарш-; —к;унгир, цорамтир ва ^атто i^opa тусли булади. ^он суриб туйган ургочи каналар эса кул- ранг ва оч сари^ тусга киради.

Танасининг устки ^исми хитин ^оплашчи билан ^опланган. Мазкур ^оплагич эркагининг танасини устки томондан бошдан —оёц ^оплаган булиб, у дорзал ^алцонча дейилади. Ургочиларида ^ал^онча тананинг фа^ат олдинги учини ^оплаб туради. Шунга ^араб эркак каналарни ургочиларидан фар^ ^илиш мумкин.

Иксод каналарнинг гавдаси икки кисмдан: хартумли "бошча" — гнатосома ва ^а^и^ий тана — идиосомалардан иборат. Гнатосома .^а^икий танага терминал туташган ва олдинги томонга туртиб чи^пб туради. Хартумнинг таркибий кисмига гипостом, хелицералар ва бош^а буримли педипальиалар киради. Гипостом пастки жагдан иборат булиб, Хартум асосининг урта ^исмидан олдинга ^араб йуналган. Унинг юзаси ор^ага кайрилган тишчалар билан ^опланган. Гипостомнинг уткир томони хелицералар билан бирга хужанин танасини тешишда иштирок этади. Хелицералар гипостомнинг учида жойлашган. Хелицералар ёрдамида кана уз хужайЪннинг териснда жаро.^ат $осил ь^илади Педипальпалар сезиш органлари вазифасини бажаради. Каналар у билан хужайинининг тери устини пайпаслаб, хартумини кадандиган жойни танлайди.

Мдмосомада турт жуфт б бугимли оё^лар жойлашган. .\ар бир оёгининг охирги бушмида ^аирилган бир жуфт уткир тирнош бор, уларнинг асосида эса суриш ёстш^часи жойлашган. 1уэрин томонида учннчн жуфт оёги билан бир ^аторда кундаланг жинсий тешиги жойлашган булади. Туртинчи жуфт оёь^\арининг асосидан хар икки томонга .стигма — нафас олиш тешиги очилади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Купгина иксод каналарда кузлари булади. Шунингдек, уларда махсус здид билиш ва эшитиш органлари з ам мавжуд.

Иксод каналарининг индивидуал ривожланиши бир неча давр — дан иборат: тухум, личинка, нимфа ва имаго. )$ар бир ривожланиш давридаги каналар морфологик тузилиши ва биологик хусусият— ларига кура тубдан фар*; ^илади.

Каналар айрим жинсли. Тухум цуйиб к^паяди. Битта урБочи кана 3 — 4 мингдан 10—17 мингтагача тухум $уяди. Тухумлари майда, купинча овал шаклида ва сариц тусли булади. Иксод каналарнинг тухум ^уйиш фаоллиги ва ургочиларининг цон суриши танн^и муз^ит омиллари билан бевосита 6 o r \ h i$. Фацат ^он билан ози^лангандан кейингина тухум ^ я д и .

Ургочи кана уруБланиб, хужайин ^онини суриб т^йгандан кейин ерга тушиб, тухумларини тупро1д а ^уяди. Иксод каналарининг уррочилари з^аётида бир марта тухум зуяди ва кейин з^алок булади. Тузсумдан жуда майда олти оё^ли личинкалар чицади. У хужайинига ёпишиб ^онини суриб туллайди ва тапщи куриниши она канага ухшаган 8 оё^ли нимфага айланади. Вояга етмаган личинка :$амда нимфанинг жинсий тешиги, личинкаларнинг эса нафас олиш орган — лари булмайди, улар бутун танаси юзаси ор^али нафас олади. Нимфа даврида эса танасининг икки ён томонидаги 4 —жуфт оё!$ларининг ёнида жойлашган стигма билан туговчи трахея ор^али нафас олади. Нимфалар маълум ва^тдан кейин ози1$ланиб туйгач яна туллайди ва жинсий вояга етган каналарга айланади. Ривожланиш цикли тур ли каналарда бир неча ойдан 3 — 4 йилгача давом этади.

Каналар личинка ва нимфа даврларида купинча майда кеми — рувчилар, з^ашаротхурлар, ь^ушлар ва судралиб юрувчилар з^исобига яшайди. Жинсий вояга етган даврида эса йирик з^айвонлар, яъни з ар хил уй ва ёввойи туё^лилар, ит, тулки ва цуёнларнинг 1$они билан озш^ланади. Каналар з ар гал туллагандан кейин хужайининг ^онини с^фади, шу ва^тда кана гавдасини ^оплаб олган хитин бир мунча ^атти1$лашади.

Айрим личинкалар, оч долган нимфа ва имаголар утларга ёпи — шиб з^аракат ^илади. Улар ор^а о ё^ар и билан утларга ёпишиб олади ва олдинги бир жуфт оё^ларини юцорига кутариб, тебраниб туради. Каналар эшитиш органлари ёрдамида уз хужайини я^инлашаётга— нини сезади ва унга ташланади. Бунда у о ё^ ар и ёрдамида терига ёпишиб, хартуми билан терини тешади.

Каналарда уз хужайинининг цонини суриш муддати, уларнинг ривожланишига ^араб 3 —10 кун давом этади. Эркак каналар ypFo — чиларига Караганда камро^ ^он суради.

Каналар ривожланиш даврида хилма —зсил табиий шароитда яшаб цишлаши мумкин. Кузда цуйган тухумлари ^ишлайди, ундан келгуси йил баз^орда личинка чи^ади. Айрим тур каналар жинсий вояга етганда зсужайини танасида ^ишлайди ва шу организмда ри — вожланади. Эркак каналар ургочиларига Караганда хужайини тана —

изwww.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

сида узок яшайди. Одатда эркак каналар бир жойдан иккинчи жойга утиб ургочи каналарни излайди ва уларни топиб уруглантиради.

Каналар ривожланиши ва ози1у\анишига кура бир, икки ва уч хужайинли булади. Бир хужайинли каналар ривожланиши нинг з^амма фазаларини ерга тушмасдан, фа^ат уз хужайини танасида у т к а з а д и .

Бир хужайинли каналарга Boophilus calcaratus, Hyalomma scupense ва бопп^алар киради (47 —раем).

47 —раем. Бир хужайинли кананинг ривожланиш цикли: / —жинсий вояга етган кана, 2 —тухумлар, 3 —личинка, 4 —нимфа.

Икки хужайинли каналар бирин — чи хужайинига личинкалик даврида утади. Унинг танасида туллаб, нимфага айланади. Нимфа ^он суриб туйгандан кейин ерга тушиб туллайди, сунгра имагога айланади. Имаго ози^ланиш учун иккинчи хужайинга з^ужум к^илиб,

1$онга туйгандан кейин ерга тушади.Икки хужайинли каналарга Rhipicephalus bursa, Hyalomma

plumbeum, Hyalomma detritum ва бопщалар киради (48 —раем).

48 —раем. Икки хужайинли кананинг ривожланиш цикли:1 —жинсий вояга етган кана (имаго),2 —личинка,3 —нимфа.

Уч хужа — йинли каналар уч

турдаги х;айвон организмини алмаиггиради. Биринчи хужайинга личинкалик даврида >Ьгиб ^онини суриб туйгандан сунг ерга тушади, туллайди ва нимфага айланади. Нимфа иккинчи хужайинга урмалаб утади ва унинг ^онини суриб ерга тушиб, туллайди ва имагога айла — нади. Имаго учинчи хужайинга з^ужум цилиб унинг к;онини суради, сунгра тухум к>уйиш учун ерга тушади. Бундай каналарга Ixodes, Haemaphysalis, Dermacentor уруглари . ва Rhipicephalus turanicus, Hyalomma anatolicum турлари киради (49 —раем).

Бир ёки икки хужайинли каналарнинг личинка ва нимфалари майда ёввойи сутэмизувчилар, паррандалар ва судралиб юрувчилар ,\исобига яшайди. Имаго даврида эса йирик уй ва ёввойи з^айвон — ларнинг ^онини суриб ози^ланади. Иксод каналарида ривожланиш цикли аича мукаммалашган, улар бир ривожланиш давридан иккин — чисига утганда 1 марта туллайди. Шунингдек, эволюцион тар а ^ и ёт

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

жараёнида улар куп хужайинлиликдан бир хужайинлиликка утган, чунки куп хужайинлилик каналарнинг яшаши учун но^улай булган.

49 —раем. Уч хужайинли кананинг ривожланиш цикли:1—имаго, 2 —тухум цуйиши, 3 —личинка,4 — нимфа.

Иксод к а н а - лари чорва молла- рига ва одамларга бир к,анча ofhp

касалликларни, яъни тайга энцефалита, тошмали тиф, туляремия, геморрагик иситма, пироплазмоз, бабезиоз, анаплазмоз, тейлериоз ва бош^а к^шлаб касалликларни ю^тиради.

Мол канаси flxodes ricinus) имаго даврида ^орамол, от, ^уй, эчки, бугу, тулки, бури, 1$уён, типратикан ва бош^а з^айвонларда паразитлик ^илади. Личинка ва нимфа даврида эса асосан сич^он — симон кемирувчилар, типратикан, судралиб юрувчилар ва парранда — ларда паразитлик ^илади. Бу каналар имаго ва нимфа даврида :$ам одамга з^ужум ^илиши мумкин. Мол канаси асосан Европа ва Осиё — даги урмон минтацаларида тар^алган. Мол канасининг танаси овал шаклда, туси жигарранг (50 —раем).

50 —раем.Мол канаси (Ixodes ricinus): ургочи оч кана орца (А) ва Корин (Б) томонидан куриниши,В —! он суриб туйган уррочи кана.

Эркаги — нинг танаси

усти томондан яхлит ^алин хитинли пластинка — дорзал ^алцонча билан ^опланган. Ургочисида цал^онча тананинг фа^ат олд ^исмини ^оплаб туради. Етилган мол канасининг бошкукрак ва ^орин ^исми бир —бирига бевосита ^ушилиб кетган. Туйиб цон сурган каналар — нинг танаси з^ажмига катталашишидан таш^ари таш^и куриниши з ам узгаради. Туйган кана танасининг узунлиги 11 — 12 мм, эни 6 — 7 мм келгани зеолда, оч кананинг узунлиги 2 — 2,5 мм, эни 1 —1,5 мм булади. Тананинг олдинги учида бурти§ чиэдан "бошчаси" з ам булади. Мол канасида жинсий диморфизм жуда як^ол куринади. Ургочиси оч

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

рангли. Унинг дорзал ^ал^ончаси танасининг олдинги ^исминигина ^оплайди. Мол канаси уч хужайинли.

Мол канаси бирмунча сову^а чидамли ( —20°С), ^амма ривож — ланиш фазалари табиий муз^итда утади. Бу каналарнинг табиий ривожланиш цикли 4 йилгача боради. Улар ривожланиш дав рида 2 йилгача очликка чидай олади.

Тайга канаси (Ixodes persulcatus) тана тузилиши жиз^атдан мол канасига я^ин туради. Тайга канаси уч хужайинли. Туйган ва y p y F — ланган ургочи каналар урмонлардаги ерга тукилган барглар орасига кириб тухум ^УЯДИ- Тайгада одамга з$ам з^ужум ^илади. Ёш каналар майда сутэмизувчилар ва паррандаларда паразитлик ^илади. Тайга канасининг каггалиги 2,5 — 4 мм келади (51—раем).

Сибир урм° ндаригача тарк>алган. Энцефалит касаллиги каналар оркали ёввойи з^айвонлардан одамга юцишини академик Е.Н. Павловский ва Л.А. Зилбер 1930 йилда ани^лаган. Кана энцефалита одамда жуда огир утиб, улимга олиб келади ёки тана ^исмларининг фалажланишига сабаб булади. Кана тайгадаги сутэмизувчи з^айвонлар ва паррандалардан вирусни узига ю^тириб туради. Вирус кана тана — сида узо^ ва^т са^анади ва наелдан — наелга утади. Тайга канасидан са^ланиш учун одамлар тайга з^удудларига борганда узун этик, ком­бинезон кийиб, енги учлари резинка тасма билан богланади. Баданга каналарни чучитадиган суртмалар суртилади.

Аермаиентор канаси (Dermacentor pictus) уругининг МД^да 10 дан орти^ тури учрайди. Улар Рарбий Сибирда кенг тар^алган.

Дермацентор каналарнинг дорзал ^ал^они кумуш рангли ял ти - рок булиши билан характерланади (51 - раем).

Жинсий вояга етган кананинг танаси овал шаклда. “Бошчаси” тананинг олдинги учида жойлашган, хартумчаси иксод авлодига кирадиган каналар хартумчасига нисбатан калтароц. Кузлари бор, уч хужайинли. Имаго даврида ^орамол, от, цуй, 6 y F y , чуч^а, тулки, ит ва бош^а з^айвонларнинг ^они билан ози^ланади. Личинка ва нимфа — лари сичцонсимон кемирувчилар, з^ашаротхурлар з^исобига яшайди. Имаголари 2 — 3 йилгача оч яшаши мумкин.

•51 — раем. Касаллик тар^атувчи каналар: А — хужайинини пойлаб турган ургочи тайга канаси (Ixodes persulcatus);Б — ургочи дермацентор канаси (Dermacentor pictus);В —ургочи орнитодорус канаси (Ornithodorus papillipes).

Тайга канаси кана энцефалита ^узгатувчи — сини тар^атади. Бу кана Камчаткадан Жанубий

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Бу каналар туляремия, пироплазмоз, тайга энцефалити, тепкили терлама, гемоспоридиоз каби касалликларни ю^тиради.

Яйлов каналари fHyalomma) з^ам иксод каналарининг энг йирик вакиллари з^исобланади. К^онга туйган уррочи кананинг узунлиги 2,5 —3 см га боради. МДХда яйлов канасининг 10 дан ортин тури тар^ал — ган. Хиаломма урурига кирувчи каналар бир, икки ва уч хужайин иштирокида ривожланади. Ургочилари 4 мингдан 15 минггача тухум Нуяди. Хиаломма уругининг ^уйидаги турлари ветеринарияда муз^им а^амиятга эга.

Hvalomma scupence ривожланиш цикли бир хужайинда утиши билан бошца турлардан фар^ ^илади. Бу каналар асосан ^орамол ва ^исман от 1$они билан ози^ланади. Улар Шимолий Кавказ ва Марка — зий Осиё мамлакатларида, Урта Поволжье ва Украинада тар^алган. Улар ^орамолларга тейлериоз, анаплазмоз, отларга нутталиоз, чуч^а — ларга пироплазмоз касалликларининг ^узгатувчиларини ю^тиради. Бу кана танасида бруцеллёз ва улат касали цузгатувчилари з ам булиб, ундан бош^а з^айвонларга ва одамга утади.

Hvalomma detritum бопи^а яйлов каналарига Караганда йирикро^ ва икки хужайинли. Ургочи кана 5 — 7 мингтагача тухум ^уяди ва 1—2 ойдан кейин улардан личинкалар чи^ади. Личинка билан нимфа 10 кунгача ^он суради. Кананинг тули^ ривожланиши 4 ойдан 13 ойгача давом этади. Личинкалари 7 — 8 ойгача, имаголари 6 — 8 ойгача яшаши мумкин. Бу кана Озарбайжон, Шар^ий Грузия, Арманистон, Турк — манистон, Жанубий Kosofhctoh, Узбекистон ва Тожикистоннинг чул ва чала чул минта^аларида учрайди. Бу кана ^орамолларнинг тейле — риоз касаллигини ю^тирувчиларидан бири з^исобланади.

Hvalomma anatolicum унча катта булмаган уч хужайинли кана, асосан 1$орамолларда паразитлик ^илади. Айрим ва^тларда от ва бопща з^айвонларнинг ^онини суради.. Имаго, нимфа ва баъзан тухумлари ^ишлайди. 8 —10 кунгача яшаши мумкин. Бу кана з ам Марказий Осиё республикаларида тар^алган. Асосий зарари — ^орамолларга тейлериоз ^Узратувчисини ю^тиради ва листериоз, иситма ^узгатувчиларини уз танасида са^лайди.

Hvalomma plumbeum гавдаси бирмунча катта булади, икки ху — жайинли кана. Уррочилари 10—16 мингтагача тухум 1$уяди. Кананинг имаголари ^орамол, от, эшак, х уй, эчки, буйвол, чуч^а, ит, тову^ ва бош^а з^айвонларда паразитлик ^илади. Личинка ва нимфалари з ар хил ёввойи паррандалар, ^уён, типратикан, баъзан ^орагуюллар ва отларнинг ^онини суради. Бу тур каналар Шимолий Кавказ, 1^рим, Марказий Осиё республикаларининг дашт ва чала дашт минта^а — ларидаги бутазор урмонларида кенг тар^алган. Жинсий вояга етган каналар ^орамолларга тейлериоз, отларга нуталлиоз ва пироплазмоз ^узгатувчиларини ю^тиради.

Аргаз каналари fArqasidae) оиласининг деярли з^амма вакиллари паразитлик билан *;аёт кечиради. Аргаз каналарининг танаси юмшо^ ва чузилувчан. Уларнинг дорзал ва вентрал ^ал^онлари булмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Танасининг юмшо^лиги кананинг тезда тортилиб кичрайиши ёки катта булишига имкон беради. Оч каналарнинг танаси ясси, овал ёки эллипс шаклида. Танасининг олдинги томони анча тор ва учли булиб, ор^а томони ёйсимон кенгайган. Кузлари йу*;. Имаго ва нимфаларида4 жуфт оё*$лари бор. Аргаз каналарида жинсий диморфизм унчалик сезилмайди. Эркаклари ургочиларидан бирмунча кичикро^.

Бу каналар молхона деворларининг ёри^ларида, яъни берк жойларда яшаши билан иксод каналардан ажралиб туради. Одам, турли сутэмизувчилар ва цушларга ташланиб, 2 — 5 минут ^он суради. 1000 тагача тухум 1$уяди. Бир ой утгач, тухумларидан .личинкалар чи^ади. Личинкалар фаол ози^анади ва нимфага айланади. Аргаз каналарида нимфа 3 — 5 марта туллаб имагога айланади. Аргаз кана — лари 20 — 25 йил яшаб, 10—11 йил очликка чидаши мумкин.

Аргаз каналари эктопаразитликдан тапп^ари одам ва з^айвон — ларга з$ар хил ofhp касалликларни з$ам ю^тиради. Аргаз каналарининг энг муз^им турларига персид канаси (Argas persicus) ва орнитодорус (Ornithodorus papillipes) канаси киради. Персид канаси асосан тову^ар танасида паразитлик ^илади, айрим з^олларда эса )фдак, f o 3, от, ^орамол, чуч^а ва бош^а з^айвонларда паразитлик $илади.

Орнитодорус канаси (Ornithodorus papillipesl танаси узунчо^, булимларга булинмаган, яхлит, ггу^ кул ранг тусда (51 — раем).

Уррочи кананинг узунлиги 8 —9 мм, эни 4 — 5 мм, эркагининг узунлиги эса 4 — 5 мм, эни 2 — 3 мм келади. Орнитодорус каналари жуфтлашгандан сунг ёпи^ жойга тухум ^уяди. Тухумдан 3 жуфт о ё ^ и личинка чи^ади. Нимфада 4 жуфт оёги булади. Жинсий те — шиги булмайди. Бу кана ривожланиши даврида 3 — 5 та нимфа дав — рини утайди. У 20 — 25 йилгача яшайди, 12 йилгача очликка чидайди.

Орнитодорус канаси исси^ и^лимли минта^аларда, Марказий Осиё республикаларида, Эрон ва ^индистонда купро^ учрайди. Бу кана ^айталама тифни тар^атади. Каналар уз навбатида инфекцияли одам ёки з^айвон ^онини сурганда, касаллик ^узрагувчиларини узига ю^тириб олади. Кана танасида тиф микроблари йиллаб са^\анади ва каналар цуиган тухумларига утади. Одамга бу касаллик кемирувчилар я^инида тунаб ^олганида ёки жайралар, куршапалаклар яшайдиган горларга бориб ^олганида каналар талашидан ю^иши мумкин.

Орнитодорус каналарининг ю^умли касалликлар тар^атишини рус олимларидан Н.И. Латишев ва В.А. Москвинлар ани^лашган. 1924 йилда Н.И. Латишев кана ор^али ^айталама тифни узига ю^тиради, натижада кананинг касаллик тар^агишини исботлайди.

Кичима (клпгиЫ каналар (Sarcoptidae) оиласи вакиллари кузга куринмайдйган, жуда майда. Улар одам ва ^ар хил сутэмизувчилар: от, туя, нуй, оуту, к^орамол, ^уён, ит, эшак, бури, тулки ва бош^а — ларнинг тери эпидермисида паразитлик ^илиб яшайди. Улар терини ^апи^ жароз^атлаб, кучли ^ичишни вужудга келтиради.

Кичима каналарининг тана тузилиши бош^а каналар каби бошкукрак ва корин ^исмллрига булинади, лекин улар яхлит булиб

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

^ушилиб кетган. Тана шакли юмало^, ясси, усти кундалангига кетган юмшо^ йулли хитин билан ^опланган. Имаго ва нимфаларида 4 жуфт оё^лари бор, уларнинг шакли конуссимон. Сургичлари ургочи кана — нинг биринчи ва иккинчи, эркагининг биринчи, иккинчи ва учинчи жуфт оё^лари панжасида булади. Бу каналарнинг махсус нафас олиш органи йу^, кузи з ам булмайди. Катталиги 0,2 — 0,5 мм га боради.

Кичима каналар метаморфоз йули билан ривожланади: тухум, личинка, биринчи нимфа, иккинчи нимфа ва имаго даврларини угайди. Эркак кана вояга етган ургочи кана билан эмас, балки ик — кинчи нимфа давридаги ургочи кана билан ^ушилади. Ургочи кана икки ^ават парда билан ^опланган овал шаклдаги тухум ^уяди. Тухумларининг узунлиги 0,1 —0,2 мм. Битта ургочи кана 20 — 50 тагача тухум нуяди. Шуниси характерлики, теридаги йулакчаларнинг акса — риятини ургочи каналар ковлайди. Бу тешиклар оркали каналар з^амма ривожланиш даврида атмосфера кислороди билан нафас олиб туради. Эркак каналар ургочилари ковлаган тайёр йуллари оркали з^аракат ^илади. Каналарнинг ривожчаниши 2 — 3 з^афта давом этади, улар жуда тез купаяди. Каналар 21 кунгача оч яшай олиши мумкин.

Кичима канаси билан зарарланган з^айвон акариоз, яъни ки ­чима— утир касаллигининг манбаи з^исобланади. Касаллик c o f a o m з^айвонларга яйловда ва купро^ молхоналарда ёнма —ён туриши, суркалиши, з^айвонларни тозалайдиган буюмлар, ёп^ич, ч)Ьгка, таро^, кийим ва низ^оят молбоцарлар оркали утиши мумкин.

Кичима — вутир каналарининг жуда купчилиги одамда паразит — лик ^илади. Шулардан энг куп тар^алгани Sarcoptes scabiei тури з^исобланади (52 —раем).

52 —раем. Одамда паразитлик киладиган каналар: А —уррочи кичима канаси (Sarcoptes scabiei), корин томонидаы куриниши; Б —хуенбузар канаси (Demodex folliculorum).

Бу тур кана одамда учрайди — ган ^ичима — утир касаллигининг Кузгатувчисидир. Бу кана жуда кичкина ~ ургочисининг узунлиги0,2-0 ,5 мм, эркагиники 0,2 —0,3 мм келади. Танаси овалсимон кури — нишда, ранги хира оц, хитини купро^ булган ^исми бир оз жигар

рангли. Уларнинг эмбрионал ривожланиши 2 — 4 кун давом этади. Кананинг тухум ^уйишдан имагогача булган ривожланиш даври 9 - 12 кун давом этади. Вояга етган кана 1,5 ойгача яшайди.

Кичима — угир каналари тери эпидермисининг шоз ^аватида яшайди. Кутир каналари терининг нозик жойларида, яъни бармо^лар орасида, билак билан тирсак уртасида, ^улти^ остида ва бош^а

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

жойларда паразитлик ^илади. К^утир одамга куп азоб бериб, дармо — нини ^уритади, иш ^обилиятини пасайтириб юборади. Бундан таш — цари, терининг шикастланиши ва цичишидан турли микробларнинг организмга кириши учун йул очилади.

1^ичима каналардан Sarcoptes equi — от ва эшакларда, Sarcoptes suis — чуч^ада, Sarcoptes caprae - эчкида, Sarcoptes ovis — цуйда, Sarcoptes bovis — цорамолда, Sarcoptes cameli — туяда, Sarcoptes ca — ni — итда ва бошца з^айвонларда паразитлик ^иладиган турлари бор.

^ичима кана билан касалланган одам Мичиган жойларини ь>а — шиганда каналар тирноц орасига киради, одам бу каналарни бада — нининг бошца жойларига юцтиради. Касал одам билан цул ор^али куришганда ёки унинг кийимларидан фойдаланганда з$ам ю^ади. Бу касаллик кишилар уртасида санитария —гигиена, аввало, шахсий гигиена цоидаларига амал ^илмаслик натижасида пайдо булади.

Одам терисидаги ёт безлари ва соч халтасида хуснбузар канаси (Demodex folliculorum) паразитлик ^илади. Бу кана айрим одамлар — нинг юзида, терисини турли жойларида баъзан безларнинг купайиши натижасида хуснбузар тошиб кетишига сабаб булади (52-раем ).

Г'амаз каналар (Gamasoidea) катта оиласи вакиллари иксод ва аргаз каналаридан фарц цилиб, жуда майда булади. Танаси 0 ,2 -2 ,5 мм катталикда. Гамаз каналар катта оиласига 20 дан орти^ оилалар киради. Бу каналар ичида эркин яшайдиганлари ва паразитлари бор. Уларнинг тери соплами кучеиз хитинлашган, ранги сарриш ва бир оз F yHFHp. Танаси гнатосома ва идиосомалардан иборат. Унда сезги ор — гани вазифасини бажарувчи з$ар хил шаклдаги тукчалар жойлашган. Хартуми ва о ё^ар и узун. Хелицераси ингичка, узун игнага ухшаш, терини тешиб цон суришга мослашган. Хаци^ий танаси овал шаклда, баъзан узунчоц. Жинсий диморфизм яхши сезилади. Эркаклари ургочиларига нисбатан анча кичкина.

Гамаз каналар тухум цуйиб купаяди, аммо тирик турадиганлари з ам бор. Тухумдан чик^ан 6 оё^ли личинка туллаб, биринчи ва иккинчи нимфага ва ундан кейин имагога айланади.

Гамаз каналар тупроада, урмон, яйлов, з^айвон уялари ва мол — хоналарда яшайди. Уларнинг хужайинлари хилма —хил з^айвонлар: кемирувчилар, з^ашаротхурлар, майда йирт^ичлар, паррандалар ва судралиб юрувчилар з^исобланади.

Гамаз каналаридан товуц гамаз канаси (Dermanyssus gallinae) товуц ва бош^а уй паррандалари з^амда ёввойи ^ушларда паразитлик цилади. Тову^лар бу каналардан катта зарар куради, ори*>лаб кетади, кам тухум цуяди, айрим ва^тларда значок булади.

)^ар хил касалликларни цузгагувчи вируслар, бактериялар, спирохеталар, паразит бир з^ужайрали з^айвонлар, каналар ёки з^ашаротлар ор^али ю^адиган касалликлар трансмиссив касалликлар дейилади. Табиатда трансмиссив касалликларнинг табиий манбаи мавжуд. Лекин ёввойи з^айвонлар организмида одатда шундай касал\икларга царши иммунитет пайдо булиши туфайли уларга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

касаллик катта зиён етказмайди. Табиий манбага тушиб долган одам ёки уй з^айвонлари бу касалликларни каналар ёки з^ашаротлар оркали ю^тириши мумкин. Трансмиссив касалликларнинг олдини олиш учун каналар ва з^ашаротлардан са^ланиш чораларига риоя 1$илиш лозим.

Каналарга ^арши кураш мураккаб комплекс тадбирлардан ибо — рат булиб, бунинг учун, биринчи навбатда, каналар бугунлай ри — вожланиш даврида механик усулда ^ириб ташланади. Мол терисига ёпишиб турган каналар териб олиниб куйдириб юборилади. Ёпишиб ётган каналарни териб олишдан олдин танага бензин, керосин ёки бошца ёглар суртилади.

Маълумки, каналар мол бо^иладиган биноларда, шунингдек яйловларда яшаб купаяди. Каналарга ^арши кураш учун Hypms ер — ларни узлаштириш, яйлов ва эски ^^пчэнлар (молхоналар) урнига з ар хил экинлар экиш, бегона утларни йу^ цилиш ва бохща агротехник з^амда мелиоратив тадбирларни амалага ошириш лозим. Шундай ^илинганда, каналарнинг ривожланиши учун зарур булган биоэко — логик шароит тубдан узгаради.

Каналарга ^арши ^у>\ланиладиган кимёвий моддалар — акари — цидлар дейилади. Акарицидлардан икки йуналишда фойдаланилади. Биринчидан, молларнинг танасидаги каналарни йу^отиш учун ака — рицид препарата мол баданига пуркалади ёки суртилади. Иккинчидан эса, акарицидлар молхоналар, ^утонлар ва яйловларда учрайдиган каналарни йу^отишда ишлатилади.

Каналарга ^арши курашда молларни бетон ёки темир — бетонли махсус ванналарда чумилтириш самарали натижа беради. Бунда хлорофос, гексахлораннинг креолинли эмульсияси ва полихло1Шнен эритмалари ишлатилади. Мол бо^иладиган биноларга каналарга i$ap — шй дори сепиб турилади. Деворлардаги тир^иш ва ёри^ларга купро^ дори сепилади, чунки бундай жойларда каналар тез урчиб купаяди.

Назорат учун тест топшири^ари

1. Эктопаразитлар тушунчаси ва уларнинг вакиллари: А — одам ва з^айвонларнинг ички органларида паразитлик ^илади, Б — одам ва з^айвонларнинг таш^и томонида паразитлик ^илади, В — бургалар, Г — чивинлар, Д — ичбурур амёбаси, Е — эхинококк, Ж — битлар, 3 — каналар, И — трипаносомалар, К — патхурлар, Л — букалар личинкаси, М — суналар, Н — ришта, О — безгак паразити.

2. Эндопаразитла р тушунчаси ва уларнинг вакиллари: (1 — топш ири^а ^аранг).

3. Кайси ^ис^ичба^асимонлар вакиллари паразит з^олда яшайди: А — куракоёклилар, Б — муйловоё^лилар, В — тенгоё1уш — лар, Г — карпхурлар, Д — баргоё^лилар, Е — жабраоё^лилар, Ж — айри муйловлилар, 3 — ёнлаб сузарлар.

4. Кайси бушмоёк^чилар фа^ат стационар (доимий) паразит ^исобланади: А — битлар, Б — ^утир каналари, В — аргаз каналари,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Г — ит пашшаси, Д — бургалар, Е — суналар, Ж — безгак чивини, 3 — иксод каналари, И — тушак ^андаласи, К — букалар.

5. ^айси касалликлар каналар ор^али юцади; Л — сибир яраси, Б — туляремия, В - лейшманиоз, Г - энцефалит, Д — пироплазмоз, Е — тошмали ёки ^айталама терлама тиф, Ж — улат,3 — тепкили терлама тиф, И — ^утир, К — ичбурут, Л — тейлериоз, М — вабо, Н — трипаносомоз, О -- лямблиоз, П — безгак.

6. Кайси олим кана ор^али 1$айталама тифни узига кяугирган: А — Павловский, Б — Москвин, В — Зильбер, Г — Латишев, Д — Заболотний.

7. 1\айси паразитларнинг вояга етмаган даври нимфа дейилади: А — бурга, Б — бит, В — суна, Г — кана, Д — тушак цандаласи.

ОДАМ ВА ^АЙВОНЛАРДА ПАРАЗИТЛИК КИЛУВЧИ >^\ШЛРОТЛАР

Одам в<з хайвонларда паразитлик цилувчи ^ашаротларнинг умумий таснифи. Пархурлар, битлар, цандалалар, бургалар ва икки цанотлилар туркумлари вакнхларининг тузилиши, купайиши, зарари ва уларга царши кураш чоралари.

ХАШАРОТЛАР (INSECTA) синфи вакиллари ер юзида жуда кенг тар^алган булиб, хилма — хил табиий шароитларда з^аёт кечи — ришга мослашган. ^ашаротлар синфи трахея билан нафас олувчилар (Tracheata) кенжа типи, бугамоё^лилар (Arthropoda) типига киради.

Хашаротлар синфига 1,5 млн. дан орти^ тур киради. ^аш ар о т- лар орасида одам ва з^айвонларда паразитлик ^илувчи з^амда турли касалликлар тар^атувчи турлари з ам куплаб учрайди.

^ашаротлар орасида айни^са битлар, бургалар, купчилик икки ^анотлилар, ^андалалар, пархурлар туркумларининг вакиллари одам ва маз^сулдор з^айвонларда паразитлик ^илиб, з$ар хил хавфли касал — ликларни ^узгатади ва тар^атади. Куйида ана шундай з^ашаротлар тугрисида маълумотлар келтирилади.

Пархурлар (Mallophaqa) туркуми вакиллари цанотсиз булиб, ^ушларнинг ва ^исман сутэмизувчиларнинг паразитлари з^исоблана — ди. Пархурларнинг танаси бир оз яссилашган, кузлари уз навбатида редукцияга ураган. Ofh3 аппарати кемирувчи типда, паразитлик з^аётига махсус мослашган. Оё^ панжалари 1—2 бугимдан иборат булиб, битта ёки иккита “тирно^ча" билан тугалланади. Пархурлар узларининг тузилиши билан бир томондан пичанхурларга ухшаса, иккинчи томондан битларга ухшаб кетади.

Пархурлар патлар, парлар, сочлар, туклар орасида ёки терида паразитлик ^илиб з^аёт кечиради. Уларнинг айрим турлари з^атто йирик ^ушларнинг огиз бушлшида учраб, уларнинг эндопаразитла— рига айланган. Пархурлар соч, тук, жуп, пат ва парлар орасида эркин з^аракат цилиш ^обилиятига эга. Тухумлари ^оп^о^чали булиб, пат— ларга, сочларга, жунларга ёпиштириб куйилади. Бундай тухумлардан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

1ез муддат ичида личинкалар пайдо булади. Личинкалар уз тузили — шига кура вояга етганларига ухшаб кетади, фацат улчамлари ва тери пигментлари билан фар^ цилади. Пархурларнинг умумий ривожла — ниши 3 — 4 з^афтани уз ичига олади. Улар асосан тери эпидермиси, патнинг айрим ^исмлари, теридан ажраладиган маз^сулотлар з^исо- бига, шунингдек, яралардан ажраладиган моддалар з^исобига ози*> — ланади. Улар узлари яшаётган организмни жуда з^ам безовта цилади, бунинг эвазига з^айвонларнинг маз$сулдорлиги камаяди.

Ит ва мушукларнинг жунзсурлари жун остида ящаб, паразитлик цилиш билан бирга, баъзан айрим тур паразит чувалчангларнинг тухумларини з ам тарцатади.

Пархурларнинг 2600 га яцин тури маълум, пгулардан 300 га я^ин тури сутэмизувчиларда, цолганлари эса цушларда паразитлик цилади. Улардан тахминан 400 га яцин тури МДХ мамлакатларида учраши ^айд цилинган.

Парзсурлар туркуми уз навбатида 2 та кенжа туркумга ва бир нечта оилага булинади. >^ациций пархурлар кенжа туркумига оциш тову]$ пархурини мисол цилиб олиш мумкин. Пат ва жунхурлар кен — жа туркумига эса тову^арнинг бош пархури ва каптар пархурини курсатиш мумкин. Шунингдек, уларга катталиги 4 — 5 мм келадиган йирик урдак пархури, ит, мушук ва бош^а сутэмизувчиларда учрай — диган ж>ч!хурларни з ам курсатиш мумкин (53 —раем).

53 —раем. Пархурлар ва жунхурлар:\ —каптар пархури, 2 —цуйжунхури,3 — от жунхури, 4 — и г жунхури.

Кимёвий препаратлардан фойдаланиб пархурларга царши кураш оли б борилади.

Битлар fAnoplura) турку — мининг вакиллари фацат сут - эмизувчилар синфи вакилларида паразитлик цилиб яшайдиган

цон сурувчи эктопаразитлардир. Битларнинг 300 га яцин тури бор. МДДда 40 га я^ин тури учрайди.

Битларнинг танаси дорзовентрал томонга цараб яссиланган. Бош цисмида OFH3 аппарата, сезги органлари жойлашган. Кузлари оддий, айримларида эса кузлари умуман булмайди. Бир жуфт 3 — 5 буримли калта муйловлари сезиш аъзолари вазифасини бажаради.

О риз аппарата санчиб —сурувчи типда тузилган. Бир жуфт максиллалар, гипофаринкс ва пастки лаб узун нина шаклида булиб, хартумчанинг ичида жойлашган. Бит чаццанда ориз аъзолари хар — 1умчадан ташцарига чи^иб, терини жароз^атлайди ва цон с^фади. Сулак безларининг маз^сулоти к;он ивишига царшилик курсатади. Тананинг кукрак цисми бир —бирига ^ушилиб кетган 3 та сегментдан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

тузилган булиб, 3 жуфт юриш оё^арига эга. Канотлари булмайди. Оё^.\ари тирно^лари билан тугайди. Хашаротнинг жинсига ^араб охирги 1$орин сегментининг шакли гурлича булади. Ургочи бит i$op — нининг охирида уро1д а ухшаган 1 жуфт усимтаси булади. Жинсий тешиги саккизинчи ^орин сегментида жойлашган. Эркакларининг жинсий тешиги т^^изинчи сегментда жойлашган. Демак, битларда жинсий диморфизм я ^ о л куринади. Уругланиши ички, ривожлани — ши чала метаморфозли. Тухумдан чик,^ан личинкаси 3 марта туллаб имагога айланади. Битларнинг тухуми сирка дейилади.

Битлар ихтисослашган паразитлар ^исобланади. )^ар бир тур ^айвоннинг узига хос бити булади. Бу туркумга 3 та оила киради:

1. Гематопидлар (Heamatopidae) оиласи вакилларининг кузи йу^, танаси тукчалар билан ^опланган, фа^ат 1$уру1ушкдаги сутэмизувчи— ларда (приматлардан таш^ари) паразитлик ^илади. Фил, от, чучца, ^орамол, цуён ва буку битлари шулар жумласига киради (54 —раем).

54 —раем. Хаивон битлари: 1 — от бити,§ 2 —чучца бити, 3 —цорамол бити

Бу битлар паразитлик ^илиш билан бирга куйдирги, чуч^аларда улат касаллиги ни з$ам тар^атади.

2. Тиканли битлар fEchino — phthiridae) оиласига фа^ат денгиз сутзмизувчиларида паразитлик ^и^- ладиган битлар киради. Уларнинг

танаси тиканчаларга ухшаган тукчалар билан цопланган булади. Тю — ленлар бурун тешикларининг олдида тюлен бити паразитлик ^илади.

3. Пеликулиллар fPediculidae) оиласига фа^ат одам ва одам — симон маймунларда паразитлик ^иладиган битлар киради. Одамда битларнинг 3 тури яшайди, яъни бош бити, кийим бити ва ^ов бити учрайди (55 —раем).

55-раем . Одам битлари ва уларнинг тухумлари (сиркалари): А —кийим бити ва Б — унинг тухуми, В —бош бити,Г — 1$ов бити ва Д —унинг тухуми,Е—битлар оётнинг охирги бути ми;/ - цопцоц ча, 2 —елимсимон секрет.

Ков бити одам баданининг тукли жойларида (^овда, ^улти^ таги жунида, со^олда ва э^атто ь>ош ^амда киприклар орасида) учрайди.

Ков бити боннца битлардан фар^ ^илади. Унинг бошчаси ани^ куриниб туради. Кукрак ва ^орин ^исми бир —биридан ани^ ажрал —

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

маган. Битлар ичида энг кичиги (эркаги — 1 мм, уррочиси — 1,5 мм) з^исобланади. Ков бити 26 кунгача яшайди.

Ков бити фтириоз касаллигини к,узгатади. У узининг ясси танаси билан одам терисига маркам ёпишиб олади, хартумини терига санчиб битта жойда ^имирламасдан узо^ вацт давомида цон суради, чащан жойи тинимсиз кечаю —кундуз ^ичийди ва кукариб цолади. Унинг сулаги гемоглобинни парчалайди, шунинг учун чаццан жойи кукариб цолади. У жинсий алоца вацтида, умумий. урин —курпадан фойдаланилганда, ички кийимлар ор^али бир одамдан бопща одамга утади. К°в битининг касаллик тар^атиш —тарцатмаслиги исботлан — маган. Аксинча, одамда яшайдиган битларнинг бошца турлари — бош бити ва кийим бити турли касалликларни тарцатувчилар сифатида хавфлидир.

Кийим бити (Pediculus humanus vestimenti) ва бош бити (P ed i- culus humanus capitis) бир— бирлари билан чатишиб серпушт наел беради, шунинг учун улар битта турнинг (Pediculus humanus) тур хиллари деб з^исобланади.

Бош бити сочларда булиб, уз тухумини (сиркаларни) сочга ёпиштириб цуяди. Танасининг катталиги эркагиники 2 — 3 мм, y p F o — чисиники эса 4 мм атрофида булади. Ранги туц кулранг.

Кийим бити кийим —кечакларнинг чокларида яшайди ва шу жойларга сирка цуяди. Унинг танаси оч кулранг булиб, ургочисининг катталиги 4 — 5 мм га боради. К°Рин сегментларини икки ёнидаги пигмент доглар оч рангда, танасини к,оплаб турган хитинли ^опла — маси жуда юп^а булиб, з^атто сурилган цон куриниб туради. Битлар э^аётининг х;амма ривожланиш даврида одам цони билан овцатлана — диган, доимий эктопаразитдир. Бир кунда 2 — 3 марта 3 —10 минут давомида цон суради, ов^атсиз 10 кунгача яшаши мумкин.

Кийим бити з^аракатчан, 27°С ли ^ароратда 1 минутда 35 см з^аракат к>илади. Оталанган уррочилари бир кунда 6 —14 тадан тухум (сирка) 1$уяди. Кийим бити умри давомида 300 тага яцин, бош бити эса 150 тагача тухум цуяди. Тухумдан бир з^афтада ёш битчалар чицади. Умуман, тухум цуйишидан бошлаб, вояга етган битга айлан — гунча ривожланиш даври 16 — 20 кунга турри келади. Вояга етган битлар 1,5 — 2 ой яшайди. Анча тез ривожланадиган булгани учун паразитларнинг сони ^ис^а ва^т ичида купайиб кетиши мумкин.

Битлар цон билан овцатланганда, одам терисига уз сулагини туширади. Чаццан жойлар цичишади, цашиганда терида жароз^атлар пайдо булади. Битлаб кетган одам (^аровсиз долган болалар, цария — лар) педикуллёз касаллигига учраши мумкин. Педикуллёз авж олиши натижасида организмни умуман цувватсизлантириб, колтун деган касалликка сабаб булиши мумкин. Бу касалликда жароз^атланган теридан ^он чициб, жароз^атлар яллигланади, йиринглайди ва сочлар бир —бирига ёпишиб цолади.

Битлар шунингдек ofhp касалликларни — тошмали ва цайталама терлама (тиф) тар^атувчилари з^исобланади. Тошмали тиф билан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

сжриган беморнинг тана х;арорати кутарилади, баданида шу касал — ликка хос булган тошмалар пайдо булади, боши огрийди, з^атто з^ушидан кетиши мумкин. Бу касалликдан биринчи ва иккинчи жаз^он урушларида ^анчадан — ^анча одамлар дорилиб кетган.

Тошмали терлама касаллигининг ча^ирувчиси Провачек рик — кетсиялари булиб, беморларни ^онида булади. Биринчи марта 1910 йилда америкалик олим Г.Т. Риккетс томонидан касалликнинг ч а^ и - рувчилари тошмали тиф билан огриган беморларнинг ^онида ва уларда паразитлик ^илаётган битлар ичагида ани^ланган. Лекин олим узининг бу тажрибасини охирига етказа олмай узига кядан тошмали гифдан улади. Касаллик ча^ирувчисини ани^аш да ва ю^иш йулла — рини урганишда чех олими С. Провачекнинг ^иссаси катта булди, аммб у х;ам уз тажрибаларини ни^оясига етказа олмади, чунки у риккетсиялар билан зарарланган битлар устида иш олиб бориб, тажриба учун узига касалликни ю^тиради ва бу касалликдан 1915 йилда улади. Бир йилдан кейин касаллик ча^ирувчилари тули^ урга — нилиб, иккала олим шарафига Провачек риккетсияси деб номланади.

Тошмали гиф цузгатувчиларининг бемор ^онида булишини ани^лашда рус шифокори О.О. Мочутковский (1845—1903) фидоий — лик курсатади. У тошмали тиф билан огриган бемор ^онини узига инъекция цилади ва 18 кундан кейин ушбу касалликнинг огир кури — нишига учрайди. Бит бемор ^онини сурар экан, узига касаллик ^узгатувчиларини ю^тириб олади. Риккетсиялар битлар ош^озонида купаяди ва ахлати билан бирга таип$арига чи^ади. Риккетсиялар бит ор^али икки йул билан соглом одамга утиши мумкин:

1. Конни сурганда, яъни риккетсиялар билан ифлосланган бит— нинг огиз аппарата ор^али (айрим маълумотлар асосида хулоса ^илинган, лекин зарарланган битларнинг сулак безларида касаллик ^узгатувчилари топил*маган);

2. Баданнинг бит ахлати ^олиб кетган жойи ^ашилганда.Маълумки, бит ^он сураётган пайтда ахлатини чи^ариб туради.

Битлар ахлатида риккетсиялар булиб, чаодан жойлар ^ашилганда, жаро^атланган тери ор^али ю^ади.

Кайталама терлама касаллигининг тар^атувчиси з^ам битлардир. Кайталама терлама касаллигининг мейер спирохетаси булиб, бемор ^они билан бирга бит ошцозонига ва у ердан бит танаси бушлигига тушади. Спирохетали битлар одамни ча^анда унга касаллик ю^тир — майди. Бит эзилганда унинг танасидаги сую^лик (гемолимфа) 1 аш — ланган жойга тушган тавдирдагина одамга касаллик угади. Битнинг битта муйлови эзилса кифоя, бир томчи гемолимфа тушган жойидаги тери ор^али спирохеталар ю^ади.

Битлар огир шароитда, одамлар бир жойда тупланиб анти — санитар з^олатда яшашлари натижасида, ювиниш, кийим —кечакларни алмаштириш имконияти булмаганда куплаб учрайди. Айни^са, о ч ар - чилик ва уруш йилларида битлар кенг тар^алган. >^озирги шароитда з ам одамлар гуж булиб яшайдиган жойлар, яъни богча, мактаб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

з^арбий хизмат жойлари ва ^амоцхоналар битларнинг тарцалиши учун цулай жойлардир.

Касалликнинг олдини олиш педикуллёзни йу^отишдан иборат. Ички кийим ва урин —курпаларга исси!$лик ёки бут билан ишлай — диган камералар ёрдамида (100°С да) ишлов берилса, битлар там о- мила цирилиб кетади. Шу билан бирга, шахсий гигиена цоидаларига з ам ^атъий риоя цилиш керак. Яна шуни з ам эслатиб утиш керак - ки, риккетсиялар улиб, цуриб кетган битлар танасида з ам анча ва^т тирик з^олда са1у\.аниши мумкин, з^атто ^уриб кетган битларнинг ахлатида з$;ам узоц ва^тгача узининг юцумлилигини йуцотмайди. Демак, касаллик тарцалиши учун битлар тирик булиши шарт эмас, балки бемор кийимларида са^ан и б долган зарарланган битларнинг ахлати ёки улиги з ам касаллик юцишига сабабчи булиши мумкин.

Канлалалар (Hemiptera) туркумига 40 мингга яцин тур киради. Улар орасида усимлик зараркунандалари билан бир ^аторда йиртцич ва паразит турлари з ам учрайди. 100 дан ортиц турлари цушлар ва сутэмизувчиларда эктопаразитлик цилиб яшайди. Шуларнинг ичида тушак цандаласи (Cimex lectularius) муз^им урин тутади (56 —раем).

5 6 - раем. Тушак цаидаласи (Cimex lectularius).

Тушак цандаласи космополит тур з^исоб — ланиб, ер юзида кенг тарцалган. Унинг кат— талиги 4,5 —8,4 мм келади. Танаси майда тук — чалар билан цопланган. Паразитлик з^аётига мослашиши туфайли уларнинг ^анотлари цис — цариб, танаси яссилашган. Оё^лари юрувчи

типда булиб, тез з^аракатланади. 1 минутда 1 метр масофани босиб утади. Тушак цандаласининг з ам танаси 3 циемдан, яъни бош, кукрак ва ^орин булимларидан ташкил топган. Бош цисмида 1 жуфт муйлов, 1 жуфт куз ва санчиб —сурувчи ofh3 аппарата жойлашган. Кукрак цисми 3 та буримдан иборат. >^ар бир бугамдан 1 жуфтдан оёц чиц — цан. 10 та сегментдан иборат цорин цисми шаклан баргга решайди. Уларда з;ид билиш органи яхши ривожланган. Кандалалар узо^ масофада туриб уз хужайинининг з^идини сезади.

Тушак цандаласи, асосан, тунда з^аёт кечиради, кундузи девор, полларнинг ёрицларида, уй бурчакларида, мебел, уй —рузгор буюм — ларининг остида яшириниб ётади. Узоц вацт оч долган цандалалар — гина кундузи ёки сунъий ёрурлик пайтида одамга з^ужум цилиши мумкин. Кон суриш пайтида терини тешиши ва суюцлик юбориши туфайли цаттиц орриц пайдо булади. Улар оммавий з^олда урчишидан одамлар цаттиц безовталаниши ва яхши ухлай олмаслиги мумкин.

Тушак цандаласи, одатда, кундузи яширинадиган жойларига тухум цуяди. Битта уррочиси бир кеча — кундузда 12 тагача, з^аёти давомида эса бир неча юзлаб тухум нуяди. Тухумдаги эмбрионнинг ривожланиш муддати ташци муз^ит з^ароратига 6ofahi . 35 —37°С да

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

4 —6 кундан кейин тухумдан личинкалар чи^ади. Агар ташь>и муз^ит з^арорати 10°С гача булса, тухумлар ривожланмайди, 6°С дан паст булса, улар 1,5 ойгина тирик са^аланиши мумкин. Тухумдан чи*дан личинкалар 5 марта пуст ташлаб, имагога айланади. )^ар бир тулла- ганда личинкалар 1 марта i oh суради. Личинкалар 1,5 йилгача оч яшай олади. Жинсий вояга етган сандала 14 ойгача яшаши мумкин.

Тушак ^андаласи з^аётининг барча бос^ичларида фа^ат иссиь; — ^онли з^айвонлар ва одам ^°ни билан ози^ланади. Айрим одамлар тушак ^андаласининг ча^ишига жуда сезгир булади, бундай одам — ларнинг терисида з ар хил тошма пайдо булиб, унга микроблар •Г)'шиши натижасида йирингли яллигланиш юзага келади. Тушак ^андаласи з ар хил ю^умли касаллик микробларини механик ташпб юради. Уйда, жамоат муассасаларида, транспорт воситаларида тушак ^андаласининг тар^алиши санитария-гигиена ^оидаларининг бузи — лиши о^ибатидир.

Бургалар (Aphaniptera) туркумига 1400 дан ортиц тур киради. МДХда 400 дан орти^ тури учрайди. Бургалар тули^ метаморфоз билан ривожланадиган ^анотсиз з^ашаротлар булиб, улар асосан облигат гематофаглар, иссиедонли з^айвонларда (^ушлар ва сутэми — зувчиларда, шу жумладан одамда) j oh суриб паразитлик ^илади. Марказий Осиёда бургаларнинг 310 та тури ани^ланган.

Бургалар майда эктопаразит булиб, танасининг узунлиги 1—6 мм. Танаси икки ёнидан си^илган булиб, ту^ сари^дан то жигар — ранггача булиши мумкин. Устидан ^атти^ ялтиро^ хитинли кутикула билан ^опланган. Кутикуласида учи ор^ага ^айрилган хитинлашган тукчалар булади. Мана шундай тукчалар бошининг олдинги ва пастки ^исмларини ^оплаган булади. Тукчалар бургага хужайиннинг жун ва патлари орасида эркин з^аракат ^илиши учун имконият яратади.

Бургаларнинг кузлари ва санчиб —сурувчи огиз аппарата бо — шида жойлашади. Огиз аппарати ^уйидагича тузилган: 1 жуфт пастки жаглар узун ингичка пластинкалар шаклида тузилган булиб, терини теши hi учун хизмат ^илади. Улар асосида сулак безлари найи ва 1 жуфт калта пастки жаг пайпаслагичлари жойлашган. Ю^ори лаби узгариб, 1 о^ санчувчи игнани з^осил ^илади. Пастки лаб редукция — ланган, шундай булса —да, пастки лаб пайпаслагичлари яхши тара^ — *>ий этган. Улар тарновсимон булиб, бир —бирига зич та^алиб туради, натижада санчувчи аппарат ^анотлари гилофини з^осил ^илади. Кук — рак цисмида 3 жуфт оё^лари булиб, кейинги жуфт оё^лари кучли ривожланган ва сакровчи типда тузилган. Улар узун ва мушак\и оё^лари билан сакраб з^аракатланади. Масалан, одам бургаси 9 см баландликка, 32 см узунликка сакраши мумкин. Корин ^исми 10 та бутимдан ташкил топган булиб, opi$a ^исмида жинсий аппарати жойлашган. Корин сегментларининг икки ёнида стигмалар куринади.

Бургалар жинсий диморфизмга эга: эркаклари бир оз кичикро^ ва норин булимининг охирги цисми юцорига ^айрилган булади, шу жойда мураккаб копулятив аппарати жойлашган. Ургочиларининг

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

жинсий аппарата колбасимон, хитинли резервуар ypyF ^абул ^илувчи пуфакча куринишида тузилган. Ургочи бурга з^аёти давомида 400 — 500 тача тухум ^УЯДИ, бир ^уйганда тухумлар сони 6 —10 тагача боради. Одатда, бургалар тухумларини органик чириндиларга бой булган жойларга, яъни пол тир^ишларига, тушамалар остига, КУРУ ахлатхоналарга, девор ёри^ларига в а кемирувчилар инига цуяди.

Тухумдан чувалчангсимон личинкалар чикади. Эмбриогенез даври 3 кундан 15 кунгача давом этади, бу эса бургаларнинг турига ва таш^и муз^ит шароитига, айни^са, з§арорат ва намликка богли^. Личинкалари рангсиз, пигментлашмаган, танаси тук билан ^опланган, оё^сиз булиб, икки ^анотлилар личинкасига уЬсшаш булади. Личин — калар чириётган органик моддалар билан озицланади. Улар пилла ичида гумбакка айланади. Таш^и муз^ит шароитига ^араб бургалар — нинг ривожланиши 20 кундан 1 йилгача давом этади. Румбакдан ч и ^ а н вояга етган даври — имаго фа^ат цон билан ози^анади. Вояга етган бургалар 2 — 5 йил умр куради.

Бургалар бир кунда камида 1 марта ^он скради. Улар асосан (95%) сутэмизувчиларда ва айницса, кемирувчиларда паразит,’шк ^илади. Бургалар муайян турдаги хужайин билан жуда маркам 6 o f — ланмай, бир турдаги з^айвондан иккинчи турдаги з^айвонга ва одамга утиши мумкин. Бундай гематофаг з^айвонларга полифаглар дейилади. Табиатда шундай бургалар борки, з^атго ва^тинча булса з ам илонда, баъзилари эса з^ашаротларнинг личинкаларида паразитлик ^илади. Мушукларда мушук бургаси (Ctenocephalides felis), итларда ит бур — гаси (Ctenocephalides canis), одамларда одам бургаси (Pulex irritans), каламушларда каламуш бургаси (Xenopsylla cheopis) паразитлик ^илади. Лекин улар одамга з^ам з^ужум ^илади. Каламуш ва одам бургалари одамларга улат (чума) ва терлама касаллигининг ^узгатув — чиларини ю^тиради. Бу огир касалликларнинг микроблари касал одамлар, каламушлар ва бургаларнинг азслати оркали одам терисига тушиб ^олса, унинг Тирналган жойидан ^онга утиб купая бошлайди.

Одам бургаси ургочисининг каггалиги 3 — 4 мм атрофида булади (57 — раем).

57 —раем. Одам бургаси (Pulex irritans):А —имаго, Б—личинка, В —гумбак.

Одам бургаси уй з^айвонларининг танасида ^ам яшаши мумкин. Бургалар иссиц *>онга уч булиб, улган з^айвоннинг совиб бораётган танасини ташлаб, янги хужайин ахтаради.

$глат касаллиги табиий манбали факультатив трансмиссив касалликлар

гУРУ^ига киради. Унинг табиий манбаи кемирувчилар, асосан, кала — мушлар, ю мрон^ози^ар, сугурлар ва цумсич^онлар з^исобланади. Бу касаллик билан огриган бемор 3 — 4 кунда улиши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Улат одамга икки хил йул билан ю^иши мумкин:1. Бемор ^они билан озицланган бурга цон билан бирга улат

^узратувчиларини (улат таёцчаларини) з ам узига ю^тиради. Бурга — нинг о1щ озон ва ичагида улат таёцчалари шу цадар купайиб кетади — ки, натижада бурганинг ош^озонини тулдириб, з^ашаротнинг нормал ози^аниш ига тусцинлик циладиган улат тицинини з^осил ^илади. Зарарланган бурга цон сурганда овцат оищозонига бора олмасдан цайтиб тушади, яъни бурга ^усади. Ана шу иайтда улат таёцчалари з;ам бурга "цусган” жойга тушиб, одамни зарарлайди. Чаццан жой — ларни цашлаганда, тирналган тери орцали, яъни контаминация нули билан одамга улат юциши мумкин.

2. Механик йул билан, масалан, бемор билан яцин ало^ада б у л - ганда, беморнинг чициндилари ва з^атто з^аво — томчи орцали з ам улат касаллиги юциши мумкин.

Улат касалииинг цузгатувчиси узоц вацтгача ноани^ булган. 1893 — 1894 йилларда француз олими Церсен ва япониялик олим Китасато (бир — бирини билмаган з олда) улат касалининг цузгатув — чиси чума таёцчаси — Pasteurella pestis эканлигини аник>ладилар. 1896 йили Хиндистонда ишлаётган рус шифокори В.А. Хавкин улат касалига царши зардоб ишлаб чициб, уни узида синаб куради ва бу зардоб яхши натижа беришини аницлайди. 1897 йили М. Огата ва 1898 йили Зимонд улат касалининг тар^алишида бургалар иштирок этишини тажрибалар асосида исботладилар. Рус шифокори Д.К. Заболотний (1887 й.) улат касалининг манбаи сутэмизувчилардан кемирувчилар туркуми вакиллари эканлигини ани^лади.

Инсоният тарихида улат касали ер юзидаги аз^олини 3 марта жуда катта офатларга олиб келган. Биринчи марта 542 йили Мисрда улат касали пайдо булиб, цис^а вацт ичида Сурия, Кичик Осиё ва Константинополга тарцалди, 4 ой давомида з^ар куни 10 минглаб аз^олининг ёстигани цуритди. Бу эпидемия "Юстиниана" чумаси номи билан тарихда долган. Иккинчи марта 1334 йили дастлаб Осиёда янги чума эпидемияси келиб чи^ади. Бу касаллик з ар хил йуллар (асосан савдо —сотиц карвонлари) билан ^индистон, Кичик Осиё, Констан — тинопол, кейинчалик Арабистон ор^али Африка ва Урта денгизга гарцалади. 1348 йили Кипр оролининг аз^олиси тулигича цирилиб кетади. 2 — 3 йил ичида бу офат бутун Европа ^итъасига гар^алади, натижада Европа аз^олисининг туртдан бир цисми (25 млн. киши) ь^ирилиб кетади. Италия а^олисининг ярми з^алок булади. Бу офат тарихга "цора улим” номи билан маълум. Учинчи марта 1894 йили чума Гонг-Конгда бошланиб, Осиё мамлакатларининг деярли з^ам- масига тарцалади. Бу эпидемиядан аз^олининг 60 — 90% улган.

^озирги вацтда улат касали асосан Осиё, Африка ва Жанубий Американинг тропик минтацаларида тез —тез учраб туради.

Бургалар фацат одамлар уртасида ю^умли касалликларни т а р - цатиб ^олмасдан, балки кемирувчилар, йирт^ичлар ва уй з^айвонлари уртасида з ам уларнинг цонини суриш орцали юцумли касалликлар —

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

нинг микробларини c o f ^айвонларга ва одамларга утказадилар. Бур — галардан са^ланишнинг асосий йулларидан бири санитария —гигиена ^оидаларига риоя ^илишдир. Молхоналар, одам турадиган жойларни тоза са^\аш, ундаги пол ва тушамаларни ва^ти —в а ^ и билан кар — болнинг 2 — 5% ли эритмаси билан дезинфекция ^илиш, девор ва пол тир^ишларини керосинга з^улланган латта билан ювиш лозим. Дала шароитида кемирувчиларга ^арши кимёвий дорилар (хлорпикрин, пиретрум) сепиш керак.

Икки канотлилар (Dipteral туркумига 150 мингга я^ин тур ки — ради. МД>у мамлакатларида 10 мингдан орти^ тури учрайди. Улар энг юксак тузилган з^ашаротлардан з^исобланади. Огиз органлари яловчи, санчиб — сурувчи ёки кесиб —сурувчи типда тузилган. Личинкасининг вояга етиши даврида метаморфоз кескин намоён булади. Румбаги эркин ёки бочкасимон типда тузилган. Улар орасида йирщич, ^он сурувчи паразитлари бор. Личинкалари сувда, тупровда ёки чири — ётган органик $олди1$ларда ривожланади.

Икки ^анотлилар 3 та кенжа туркумга булинади: 1.Узун муй — ловлилар (Nematocera); 2.Калта муйлов турри чокли икки ^анотлилар (Brachycera — Orthorrhapha); З.Калта муйлов дойра чокли икки ^анотлилар (Brachycera — Cyclorrhapha).

Узун муйловлилар (Nematocera) кенжа туркуми вакилларининг муйловлари узун ва куп бутимли, цорин булими ингичка булади. Личинкалари оё^сиз, лекин уларнинг бошлари ривожланган булиб, огиз органлари кемирувчи типда тузилган. Румбаклари з^аракатчан булади. Бу кенжа туркумга ^он с>рувчи чивинлар, искабтопарлар, мошкаралар, F y p p a ясарлар, узуноёкдар, захкашлар ва бопп^а оилалар киради. К°н с^фувчи икки ^анотлилар — гнуслар деб аталади. Гнус — лар ва^тинчалик паразитлар з^исобланади.

Кон сурувчи чивинлар (Culicidae) оиласи вакилларининг ofh3 органлари санчиб —сурувчи типда тузилган, эркаклари гул нектари билан ози1$ланади, ургочилари эса ^он суради. Чивинлар тузсумлари — ни тинч о^адиган з^овуз ва кулмак сувларга, биноларнинг сув босган ертулаларига, нам ва зах тупро^ларга, з^атто сувли бочкаларга к;уяди. Личинкалари атмосфера з^авоси билан нафас олади. Бир мавсумда чивинларнинг 4 — 6 наели ривожланиши мумкин.

Чивинларнинг з ид билиш органи яхши ривожланган. Улар тер з^идини ва нафас олганда чи^адиган С 0 2 гази концентрациясининг узгаришини яхши сезади. Чивинлар жуда серз^аракат з^ашаротлар. Улар цон суриш учун бир неча км масофага з ам учиб бориши мум — кин. Тажрибада чивинлар 18 км масофага учиб бориши кузатилган.

Кундузлари чивинлар дарахтларнинг коваги, ертулалар ва $ftwap орасида яшириниб ётади. Кун ботгандан кейин фаол з^аракат ^илиб i oh суришга утади.

Чивинларнинг бир цанча оиласи булиб, тиббиётда аз^амиятга эга булгани Culicidae оиласидир. Бу оила 2000 турни уз ичига олади, буларнинг купчилиги облигат гематофаглардир.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Мамлакатимиз з^удудида Anopheles, Culex, Aedes авлодларига кирадиган турлари учрайди. Anopheles авлодига кирадиганлари без — гак чивинлари дейилади, чунки шу авлодга кирадиган з^амма турлар безгак касаллигини тар^атади. Culex авлодига кирадиганлари эса оддий чивинлар дейилади. Безгак чивинларнинг типик вакили Anopheles maculopennis з^исобланади. Бу чивин безгак касаллиги ^узгатувчиларининг узига хос тар^агувчисидир (58 —раем).

58 —раем. Безгак (Anopheles) ва оддий (Culex) чивинларнинг асосий фар^ловчи белгилари:1 — тух ум лар, 2 —личинкалар,3 —уумбаклар, 4 —вояга етган ургочи чивинлар.

Безгак чивини узун ва ингичка булиб, бош, кукрак ва ^орин ^исм — ларидан иборат. Бош 1$ис — мида муйловлари ва куз — ларидан таш^ари OFH3 ап — парати жойлашган.

Ургочи чивинлар ^он билан ози!$ланадиган бул — гани учун уларнинг огиз ^исмлари санчиб —сурувчи типда тузилган. Эркаклари эса усимлик ширалари билан ози^ланади, шунга кура уларнинг OFH3 аппа­

рата сурувчи типда булади.Чивинларнинг жуфтлашиши з^авода булади. Ж уфтлашиб б у л -

ганидан кейин уррочилари тухумини ривожлантириш учун ^он суради. Кон суришда улар одам, уй ва ёввойи з^айвонларни талайди.1—2 минут’ давомида гавдасининг огирлигидан з^ам купро^ к;онни суриб олади. Шундан кейин ургочи чивинлар ^оронги жойга урна — шиб олиб, 2 -1 2 кун давомида ов^атини з азм ^илади.

Тухумлар етилгандан кейин ургочи чивинлар кулмак сувларга , учиб боради ва сув устига ёки сув усимликларига цуниб тухум ^уяди. Тухум ^уйиб булган чивинларнинг бир ^исми улади, ^олганлари эса яна ^он суриб тухум ^уйишга киришади. Безгак чивини уз з^аётида 60 дан 350 тагача тухум ^уяди. Боища чивинларга ^арши уларо*>, безгак чивини тухумларини бир —бирига ёпиштирмасдан тар^о*> з^олда ^уяди. Безгак касалини тар^атмайдиган чивинлар тухумларини сув юзасига руж —гуж цилиб ташлайди. Мазкур тухумлар туплами ^айи^чага узешаб кетади. Таш^и муз^ит з^ароратига ^араб, 2 —10 кун ичида тухумдаги личинкалар етилади. Тухумдан ч и ^ а н личинкаларда

Jn cpb titi Culex.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

гавдасининг бош, кукрак ва ^орин ^исмлари я ^ о л ажралиб туради. >^ар хил чивинларнинг личинкалари морфо — анатомик тузилишлари ва биологик хусусиятларига кура бир —бирларидан фарцланади.

.Личинкалар 4 марта туллаб, гумбакларга айланади. Румбаклар — даги нафас олиш найларининг шаклига ^араб безгак чивинини осон фар^.\аб олиш мумкин: уларнинг нафас олиш найлари конуссимон булиб, гуё карнайча куринишида булади. Румбакдан имаго ривож — ланади. Тухум ^уйишдан бошлаб имаго чи^унча булган ривожланиш даври таш^и муз^итга ^араб 14 — 30 кун давом этади.

Culex авлодига кирадиган Culex pipiens чивини з ам одамда учрайдиган трансмиссив касалликлар ^узгатувчиларини тар^атади. Япония, Корея ярим оролида, Шимолий Хитой ва Узо^ Шарада Culex чивинлари огир вирус касаллиги — япон энцефалитини тарцатади.

Aedes авлодига кирадиган чивинлар сари*> иситма деган огир тропик касаллик ^узгатувчиларини тар^атишда иштирок этади.

Уларнинг тузилиши ва ривожланиши безгак чивинларникига >Ьсшайди, лекин айрим белгилари билан фар^ ^илади:

1. Ургочи оддий чивинларнинг вояга етган даврида пастки жаг пайпаслагичлари калта булиб, хартумининг учдан бир ^исмини эгал— лайди, безгак чивинларида пастки жаг пайпаслагичлари хартумига тенг булади. Эркаклзрининг пгстки жаг пайпаслагичлари оддий ва безгак чивинларида хартумига тенг, аммо оддий чивинларда охир*ти бугими кенгаймаган булиб, безп»:с чивинларидан фар^ ^илади. Бун — дан танщари, эркакларининг муйловлари сертук булади.

2. Безгак чивинларининг оёги танасидан 2 баравар узунро^ булади, оддил чивинларда эса 1,5 баравар, кукрагининг урта бути — мида жойлашган 1 жуфт ^анотида ^орамтир 4 та д о р и булиб, бу доглар зич жойлашган таначалардан иборат. Оддий чивинларнинг ^анотида доклари булмайди.

3. Безгак чивинлари 1$униб турганда ^орин ^исмини кутариб бурчак з^осил ^илиб туради, оддий чивинлар булса параллел з^олда ^унади.

4. Одатда безгак чивинлари тухумларини узлари ривожланиб ч и ^ а н , кислородга бой, тоза сув з^авзаларига ^уяди, оддий чивинлар учун бундай шароитнинг аз^амияти йу^, сув булса етарли, з$атто ём — гирлардан долган кулмакларга, суви бор идишларга з$ам тухумларини ^уйиши мумкин.

5. Culex чивинларининг тухумида з^аво камераси булмайди, шунинг учун у тухумини бир —бирига тик айлана у^и буйича ёпиш — ган з^олда куяди. Натижада ^айи^чага ухшаш 200 — 400 тадап булган тухумлар тупламини з^осил ^илади. Бундай з^олда тухумлар чукиб кетмайди. Aedes чивинлари эса тухумини сувга эмас, сувли, зах жойлардаги субстратларга ^уяди. Одатда, уларнинг ривожланиши деярли 1$уриб ^олаётган сув з^авзаларида кузатилади. Тухум ичида рчвож\анган личинкалар 1 йилгача са^аниши мумкин. Сув теккан — дан кейин улар таш^арига чи^ади ва ривожланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

6. Безгак тарк,атмайдиган чивинларнинг личинкалари сув юза — сига нисбатан бурчак з^осил цилиб сузади, чунки нафас тешикчалари цорин цисмидан з^осил булган тана усимтасида — сифонда жойлаш — ган булади. Шу сабабдан личинкалар сувничг устки парда ^аватага сифони билан ёпишади, гавдаси пастга осилиб туради. Безгак чиви — нинииг личинкалари сув юзасида яшаб, шу жойдаги майда заррача — лар ва микроорганизмлар билан озицланса, оддий чивинларнинг личинкалари эса сув цатламидаги организмлар билан ози^ланади.

У. Оддий чивиннинг ьумбакларидаги нафас олиш наии цилиндр шаклида булади, безгак чивинида эса конус шаклидадир.

Бундан таш^ари, чивинлар паразит нематодалардан филярия — ларнинг ривожланиш циклида х;ам орали^ хужайин сифатида ишти — рок этади.

Букур чивинлар (Simulidae) оиласи вакиллари цон сурувчи энг майда чивинлар булиб, гавдасининг узунлиги 2 — 6 мм келади. Айни вацтда уларнинг 1000 дан ортиц тури аницланган. Букур чивинлар — нинг ранги купинча цора ва кукиш туеда булади. Уркочилари уруг — ланиб, з^айвон ^онини суриб, кейин оцар сувлардаги усимликлар ва бопща субстратларга 100 — 800 тадан тухум цуяди. Орадан 4 — 12 кун утгач тухумдан личинкалар чицади. Улар ор^а ^орин сегментидаги сургичлар ва илмоцчалар ёрдамида сувдаги з ар хил субстратларга ёпишиб олиб з^аёт кечиради. Личинка 5 марта туллагач {3 — 4 з^афта давомида) махсус пиллали румбак з^осил ^илади ва 20 — 21 кун ичида жинсий вояга етади. )^аёти давомида 1 -3 марта авлод беради.

Ургочилари з^айвонларга кундуз кунлари шамол йу^ пайтда з у — жум цилади. Хайвон цонини суриб заз^арли сулак ажратади, бир неча соат утгач з^айвон териси шишади, з^арорати кутарилиб юрак уриши тезлашади. Тайгада цонхур букур чивинлар куплаб учрайди. Улар Сибир яраси, туляремия, япон энцефалита, мохов касалликларини, цорамолларда ва шимол букуларида эса онхоцеркоз, цушларда гемо — споридиоз касалликларининг цузгатувчиларини тар^атади.

Искабтопарлар (Phlebotomidae) оиласи вакиллари жуда майда булиб, узунлиги 1 ,3-3,5 мм келади. Улар кичик капалакчаларга ухшайди. Искабтопарлар кемирувчилар ва бош^а сутэмизувчилар, калтакесаклар з$амда тошбакдларнинг инларида, цушларнинг уяла — рида, молхоналарда, аз^оли турар жойларида яшайди. Улар Европа — нинг жануби, Урта ва Жанубий Осиё, з^амда Шимолий Африкада кенг тарцалган. Искабтопарлар облигат цон сурувчи з^ашаротлар булиб, одатда одамларга, з^айвонларга тунда, иссиц ва дим пайтларда з^ужум цилади. Конни фацат ургочилари суради. Тана тузилиши чивинларга хос булиб, улардан жуда узун муйловлари булиши ва танасида цалин, цатгиц узун туклари борлиги билан ажралиб туради. Оёцлари узун ва ингичка, айницса, охирги жуфт оёги анча узун булади. Оёцлари ва цанотлари бутун танаси сингари тукчалар билан ^опланган. Оталанган ургочилари тухум цуйишдан олдин, албатта, цон суриши керак, шундан кейингина тухумлари ривожланади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Искабтопарлар ов^ат излаб 1,5 км дан купро^ йул босади Тухумларни цоронга органик модд,аларга бой, зах ерларга $уяди. Бир ^уйишда ургочилари 5 0 -7 0 тага я^ин тухум цуяди. Тухумдан чивдан личинкаси чувалчангснмон булиб, танаси 12 сегментдан ташкил топ­тан. Личинкалар чирий бошлаган органик моддалар билан ози^анади ва 4 марта туллайди. Туртинчи марта туллашдан кейин румбакка ай — ланади. Румбакдан вояга етган з^ашарот чикади. Тухум ^^йишдан то вояга еттунча ^улай шароитда 46 кун керак булади, но^улай шаро — итда ривожланиш муддати жуда чузилиб кетиши мумкин (59-раем).

59 —раем. Искабтопар:I—вояга етган эркак ва ургочиси, Н-румбата, III —личинкаси.

Искабтопарларнинг цурт — лари органик ^олди^ларга бой булган жойларда, масалан, горлар, дарахтларнинг коваги ёки судра- либ юрувчилар ва кемирувчи- ларнинг инларида ривожланади. Бир йилда уларнинг икки наели вояга етади.

Искабтопарлардан Phlebo — tomus pappatasii тури одамларга лейшманиоз (пашшахурда) ва паппатачи иси гмаси каби касал- ликларни ю^тиради.

Захкашлар fCeratopoqonidael оиласи вакиллари зон сурувчи икки ^аноглилар ичида энг майдаси з^исобланади (0,5 — 4 мм). Бош 1$исми бироз катта, унда 1 жуфт мураккаб кузлари жойлашган. Огаз аппарата санчиб — сурувчи типда. Канотларида доглар ва туклари бор. Оёк>лари узун ва тирно^ли булади.

Бу з^ашаротлар зах, сернам жойларда, унчалик кагга булмаган сув з^авзаларида, кул ва з^овуз сувларида, бот^о^ жойларда яшайди. Шунинг учун улар "мокрец", яъни захкаш деб айтилади.

^озирги ва^тда захкашларнинг 4000 га я^ин тури маълум. Улар асосан Сибир ва Узо^ Шареда, Урта Осиё, Шимолий ва Жанубий Америкада з^амда Тинч океанининг купгина оролларида кенг тар^ал — ган. Узбекистонда 60 дан орти^ тури учрайди.

Ургочи захкашлар жуфтлашиб булгач цон суради ва з ар хил сернам жойларга, з^атто о^мас кулмак сувларга 40 дан 120 тагача, уз з^аёти давомида эса 350 тагача тузеум ^уяди. Орадан 3 — 6 кун >птач, улардан ипсимон куринишидаги 0,5 мм узунликдаги лмчинкалар чикади. Личинканинг бош ^исми ^ушир рангда булади. Личинкалари кулмак сув ёки нам тупро^ларда 25 — 30 кун яшаб, 15 мм узунликда булади ва 3 марта туллаб румбакка айланади. Орадан 3 - 5 кун утгач, гумбакдан цанотли з^ашаротлар чикади. Шундай ^илиб, захкашлар -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

нинг тухум ^уйишидан то жинсий вояга етишига надар 60 кун утади. Бир йилда захкашлар 2 — 5 марта авлод бериши мумкин.

! Захкашларнинг ургочиси з ар хил иссиедонли ^айвонлар, одамва судралиб юрувчиларнинг ^онини с>фиб ози^анади. Улар эрталаб ва кеч^урунлари фаол ^он суради. Ча^ишидан тери цичийди, тери осгидаги ту^ималар шишиб кетиб, з^айвон ^аттик; безовталанади, жунлари тукилиб ори!ушй бошлайди. Бундан таш^ари, захкашлар бир ^атор инфекцион, инвазион, вирусли ва бош^а касалликларнинг

| ^узгатувчиларини ю^тиради. Туляремия, ^уйлардаги вирус ва отлар — даги улат касалликлари, онхоцеркоз, гемоспоридиоз, филяриоз, япон энцефалити шулар жумласидандир.

Fvppa ясарлар (Cecidomviidae) оиласининг вакиллари жуда майда, имагоси ози^анмайди, фацат 2 - 3 кун яшайди. Личинкалари усимликнинг турли органлари (гули, меваси, новдаси, барги, новда — нинг усиш ну^таси) да буртма (Fyppa) з^осил ^илади. )^ар бир з^ашарот муайян бир усимликда узига хос Fyppa з^осил ^илади. Буртмалар турига ^араб з^ашарот турини ани^лаш мумкин. Шулардан галла экинларининг зараркунандаси Гессен пашшаси (Mayetiola destructor) булиб, Европа, Осиё ва Шимолий Америкада кенг тар^алган.

Шундай ^илиб, ю^орида келтирилган маълумотлардан куриниб турибдики, чивинлар уй з^айвонлари ва одамларнинг тинчлигини бу— зиши билан катта зиён келтиради. Чивинлардан безовта булган чорва молларининг маз^сулдорлиги пасайиб кетади. Безгак чивинлари тро­пик мамлакатларда одамлар уртасида безгак касалини, айрим чи — винлар вирусли Япон энцефалити, туляремия касаллигини тар^атади.

Чивинларни йу^отиш учун уларнинг барча ривожланиш давр — ларини з^исобга олган з^олда чора тадбирларни амалга ошириш керак. Вояга етган чивинлар ёз пайтларида кундузи ^униб турадиган жой — ларда, р ш пайтида эса цшнлаш жойларида з^ар хил инсектицидлар ёрдамида йу^отилади. Личинкалари ва гумбакларига ^арши курашиш учун сув з^авзалари текширилади.

Anopheles личинкалари шур, кислороди кам, соя сув з^авза — ларида яшамайди. Суви тез о^иб турадиган дарё ва анзсорларда з ам личинкалари учрамайди. Чивинларнинг личинкаларига зарши кура — шишда хужалик ма^садлари учун кераксиз булган кичикро^ сув з^авзалари тупро^ билан кумиб ташланади. Балиц купайтирилмайди — ган ва хужалик ма^садлари учун ишлатилмайдиган сув з^авзаларига заз^арли кимёвий моддалар сепилади, нефтланади. Нефт сув бетига низ^оятда юп^а парда куринишида ёйилиб, личинкалар ва гумбак — ларнинг нафас олиш тешикларини беркитиб 5-уяди ва улар улади. Кимёвий моддалар заррачаларининг катталиги личинкалар озшу\а — надиган микроорганизмлардан кичик булиши керак, шундагина улар кимёвий моддаларни ютади.

^озирги ва^тда курашнинг биологик усули ривожланиб бормонда. Личинкалар ва румбаклари бор сув з^авзаларида улар билан ози^ланадиган гамбузия балигнни купайтириш яхши натижа

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

бермоцда. Шолипояларни эса узиб-узиб cyFopmu, яъни ^исца вацт сувни чицариб ташлаш йули билан паразитларни йуцотиш мумкин. Бундан ташцари, ^овуз сувларини вацти—вацти билан оцизиб туриш, сув з^авзаларининг органик чи^индилар билан ифлосланишига йул цуймаслик керак.

Калта муйлов тугри чокли икки канотлилар (Brarhycera — Orthorrhapha) кенжа туркуми вакилларининг цанотлари калта ва кучли, муйловлари 3 бугимли булади. Куртларининг бош капсуласи редукцияга ураган . Бумбаги ёпиц типда тузилган. Имаго чициши олдидан гумбак пусти бош кукрак устидан "т" шаклида йиртилади. Бу кенжа туркумга суналар, цитир пашшалари оилалари ва боища айрим икки цанотлилар киради. Одамлар ва чорва молларига, асосан, суна — лар оиласининг вакиллари зарар келтиради.

Суналар fTabanidae) оиласига энг йирик цон сурувчи икки цанотлилар киради. Танасининг узунлиги 2 — 3 см га етади, кузлари йирик цизриш тилла рангда товланиб туради. Эркаги ва ёш уррочиси гул нектари билан ози^анади. Уррочи суналар фацат урурлангандан кейин цон билан озицланишга упгиб, цорамолларга, одам ва ёввойи з^айвонларга зужум ^илади. Суналар з^айвонлар терисини санчиб — яловчи ёки кесиб —яловчи ofh3 органлари ор^али кесиб, уша жойдан чицадиган $онни суриб ози^анади ва 2 —4 кундан сунг сув ёки ариц буйларидаги нам тупроцларга тухум ^уяди (60 —раем).

60-раем. Суналарнинг ривожланиш цикли схемаси.

Суналар 1 йилгача яшайди, аммо цон суриб олган уррочи суна 1 ойгина яшайди ва шу вацт ичида битга уррочи суна ариц буйидаги нам тупроода 300 тадан 3500 тагача тухум цуяди. Тухумлардан 1—2 з^афтадан кейин цуртлар чи^ади. ^уртлар 10—11 ойгача ботцоц — ликдаги органик цолди^ар билан ози^уанади. Бу муддат ичида улар 6 марта пуст ташлаб, 6 ёшга ки — ради. Бафорда цуртлар румбакка айланади. Бумбаклик даври об — з^авога богли^ булиб, у 6 кундан 25 кунгача давом этади, сунгра ж ин­

сий вояга етган цанотли суна учиб чи^адиСуналар чорва молларига куплаб з^ужум ^илиб, уларнинг маз$ —

сулдорлигини пасайтириб юборади. Улар з^айвонлар орасида туля­ремия, Сибир яраси, трипаносома каби касалликларни тар^атади. Хукиз сунаси (Tabanus bovinus) кенг тарцалган турларидан бири

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

з^исобланади. Суналар Ы.Г. Олсуфев томонидан яхши уРганилган- Дунёда суналарнинг 3 мингдан орти^ тури кенг тар^алган, МД>^да уларнинг 200 га яцин турлари ани^ланган. М Д. Кодированинг маълумотлари буйича Узбекистонда суналарнинг 49 та тури учрайди.

Калта м у й л о в лоира чокли икки каноглилар (Brachvcera — Cvclorrhaphal кенжа туркуми вакилларининг танаси кичик, муйлов — лари 3 буримли, личинкасининг бош булими бутунлай редукцияга ураган . Личинкасининг пусти румбакка айланиш даврида тушиб кетмасдан бочкасимон шаклга киради ва ^отиб, сохта гшллани зосил ^илади. Бу кенжа туркумнинг 100 га я^ин оилалари бор. Паразитлари ва касаллик ^узкатувчиларини ташувчиларига асл пашшалар, це —це пашшалари, кулранг гушт пашшалари, ^он сурувчи пашшалар оила — лари ва букаларнинг 3 та оиласи киради.

Асл пашшалар (Muscidae) оиласи вакиллари жуда кенг тар — ^алган кулранг ёки ^орамтир рангли з^ашаротлар з^исобланади. Имагоси гул нектари, органик момалар чи^индилари, ахлатлар билан ози^анади. Айрим турлари i^oh суради. Личинкалари орасида фи — тофаглари, сапрофаглари, йирт^ич ва паразитлари бор. Оилада 400 га Я1$ин тури кенг тар^алган. МД^да 1000 га щ и и тури учрайди.

Уй пашшаси (Musca domestica) бутун дунё буйлаб кенг тар^ал— ган синантроп з^ашаротлардан з^исобланади (61 —раем).

61—раем. Уй пашшаси (Musca domestica):А —вояга етган пашша, Б —тухуми,В —личинкаси, Г —гумбаги.

Фа^ат аз^оли яшайдиган жой — ларда учрайди. Пашша хартумининг кенгайган учки ^исмида о р и з тешиги жойлашган. Юмшо^ лаблари ёр — дамида сую^ ози^ни ялаб олади. Пашшалар ^атти^ ози^ билан з ам озшу\.аниши мумкин. O fh 3 аппарата яловчи типда. 1 жуфт ^аноти ик — кинчи кукрак сегментида урнашган.

к ' Оё^ панжасининг тирно^часи ос —тида ёпиш^о^ ёсти^часи бор. Шу

ёпипп^о^ ёсти^часи туфайли пашшалар жуда силли^ сатзда з$ам урмалаб юра олади. Гавдаси туклар билан ^опланган, ана шу тукларга ифлос нарсалар осонгина ёпишади.

Урурланган ургочи пашша бир йула 120 — 150 дона тухумини ифлос чи^индиларга, очиц долган ози^ —ов^атларга ^уяди. Тухумдан чи^^ан чувалчангсимон личинкалари чириб келаётган органик мод — далар билан ози^ланади. Личинка 3 марта туллаб румбакка айланади. Уй пашшасининг гумбаги з^аракатсиз, овалсимон шаклда. Маълум ва^т утгач, румбакдан етук пашша чикади. Тухум ^уйишдан бошлаб имаго даврига етгунча уртача 10 — 25 кун керак булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Пашшалар ^оронгуликни ё^гирмайди ва доим ёругликка инти — лади. Улар ози^ —ов^ат ма^сулотлари, нон, ^анд, мураббо ва гуштли таомларга цуниб, уларни ялаб —суради ва сулагини тушириб, з ар хил микроблар билан ифлослантиради. Пашшада з ид билиш ва таъм билиш органлари яхши ривожланган. Зарур булган ози^ни з^идидан топади. Таъм билиш органи оё^ панжаларининг учида жойлашган. Бир йилда пашшанинг 10 — 12 авлоди ривожланади.

Уй пашшаси экологик жиз^атдан одамлар турадиган жой билан я^индан 6of/vhi$. Пашша ёто^хона, ошхона, азслагхона ва з^ожатхона — ларда, шунингдек транспортда учрайди. Улар бир ^анча касаллик — ларнинг ^узгатувчиларини механик равишда бир жойдан иккинчи жойга олиб бориб тар^атади. Уй пашшалари ифлосликлар ор^али ичбуруг, ^орин терламаси (тифи), упка сили, вабо, бугма, куйдирги, конъюктивит (куз касалликлари) ва полиомиелит каби вирус, бакте — рия ва бонща касалликларнинг ^узгатувчиларини, з^ар хил йирингли касалликлар микробларини, бир з^ужайрали паразитларнинг циста — ларини ва паразит чувалчангларнинг тухумларини одамларга ю^ти — риши мумкинлиги аницланган.

Академик Е.Н. Павловскийнинг маълумотига кура пашшалар 63 турдан орти^ зарарли микроорганизмларни тар^ата олади.

Асл пашшалар орасида бир ^анча турлари усимлик ту^ималари билан з$ам ози^ланади.

Це — це пашшалари (Glossidael оиласига 20 га я^ин тур киради. Улар тропик Африкада тар^алган булиб, африка уй^у касаллигининг ^узгатувчилари — трипаносомаларни тар^атади. Уларнинг катталиги 6,5—14 мм булади. Ургочилари тирик тугади. Бор —йуги 1 та личинка тугади. )^аёти давомида (3 — 6 ойда) ургочиси 6 —12 тагача личинка тугади. Це —це пашшаларининг личинкалари таш^арига чи^нши би — лан ту п р о ^а тушади ва тезда тупро^ ичига кириб гумбаклик даврига ^пгади. 3 — 4 з^афтадан кейин жинсий вояга етган пашшага айланади.

Улар асосан ёввойи ва уй з^айвонларининг, шунингдек одам — ларнинг 1$они билан ози^анади . Кенг тарцалган турларига Glossina palpalis ва Glossina morsitans киради.

Glossina palpalis асосан Африка цитъасининг гарбий мамлакат— ларида тар^алган. Узунлиги 1 см дан кагта (62 —раем).

62 —раем. Ц е-ц е пашшаси (Glossina palpalis).

Одамларнинг уйларига я^ин булган дарё ва куллар ^ирго^арида яшайди. Асосан одам ^они билан озицланади. Шунинг учун з ам одам трипаносомоз касаллигини тар^атувчи манбаси булиб хизмат к;илади. Це —це пашшалари тана — сида трипаносомалар 2 — 3 ой тирик з^олда са^ланиши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Glossina morsitans турининг з^ажми 1 см дан кичик. Асосан Африка урмонларида яшайди. Купро^ йирик ёввойи ^айвонларнинг (антилопалар, буйволлар, каркидонлар ва бош.) цони билан озиц — ланади. Одамга камдан —кам з^ужум цилади.

Трипаносомоз касаллигидан Африкада ^ар йили минглаб одам — лар улади. Африкада це —це пашшаларига царши куп йиллардан бери турли пестицидлар цулланиб келинади. Лекин бу ишлар ижобий натижалар бермаяпти. Аксинча, пестицидлар бу ердаги флора ва фаунага салбий таъсир цилмовда.

Вольфарт пашшаси (Wohlfahrtia maqnitica) тахин пашшалари оиласига киради. У уй пашшасидан каттароц булиб, гавдасининг узунлиги 9 —13 мм, ранги оч кулранг (63 —раем).

63 —раем. Вольфарт пашшаси.

Огиз аппарата санчиб —сурувчи типда тузилган. Бошида 2 та йирик мураккаб кузи ва бутамли муйловлари бор. Кук — рагида 1 жуфт цаноти ва жизиллагичи жойлашган. Вольфарт пашшаси Жанубий Европа ва Урта Осиёда кенг тар^алган. Мамлакатимизнинг марказий ва жанубий цисмларида учрайди.

Вояга етган вольфарт пашшаси даштларда далалардаги гуллар — нинг шираси билан ози^ланиб яшайди. Улар жуфтлашгандан кейин 120 — 200 тагача тирик личинка туради, личинкаларини э^айвонлар терисининг жаро^атланган жойига, шунингдек куз, бурун, ориз шилимши^ пардаларига, цулоц супраларига куч билан сепиб утиб кетади. Личинкаси жуда йирик, йурон, чувалчангсимон шаклда.

Личинкаларнинг бош томонида хитинли илмоцлари бор. У ана ш>7 томони билан тана тешигига ва ту^ималарига кириб, тирик туцималар билан озицланиб, емира бошлайди. Емирилиш жараёни жуда тез кечади. 2 — 3 кун ичида личинка яра ва жаро^атни суяккача еб боради. Бу жараён цатти^ орриц з^осил ^илиш билан боради. Куз — ларнинг шикастланиши курликка олиб келиши мумкин.

Личинкаларнинг усиши ва ривожланиши хужайиннинг тирик туцималари з^исобига боради, бунда улар 3 — 4 кун ичида личинка даврини бошидан кечиради. Румбакка айланишдан олдин личинкалар ерга тушади ва тупровда румбакка айланади. Бутун ривожланиш даври 11—23 кун давом этади. Вольфарт пашшаси йилига 6 марта бурин бериши мумкин.

Личинкалари миаз касаллигини тарцатади. Миаз орир касаллик булиб, вацтида олди олинмаса, баъзан улимга з$ам олиб келади. Вольфарт пашшаси личинкалари одамларга тушиши мумкин. Улар одамнинг яра жойига, терисига, куз ва бурнига тушганида тузима — ларини еб, тузалиши цийин булган яралар пайдо цилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Демак, одамлар ва з^айвонлар з^аёти учун вольфарт пашшаси — нинг узи эмас, балки унинг личинкалари хавфлидир.

Вольфарт пашшасига ^арши курашиш учун аввало уларнинг личинкалари ярадан к,ис^ич билан териб ташланади, яра зслорофорли сув, хлорофос эритмаси билан ювилади. Уй з^айвонлари ярасидаги личинкалар циртишлаб олиб ташланади ва ярага лизол, волфартол, кодоформ, ксероформ, креолин суртилади.

Кулранг гушт пашшалари fSarcopliaqidael оиласи личинкалари бузилаётган гуштда, гунг ва бони^а чириётган органик моддаларда яшайди. Улар урта минта^аларда кенг тар^алган. Купчилик турлари тирик тугади.

Гушт пашшаси fCalliphora ervthrocephala) нинг буйи 7 —14 мм, металлга >Ьсшаш ялтиро^, бошининг охирги ^исми 1$изриш, кукрак 1$исми эса l^opa тусда. Гушт пашшаси, айни^са, ^ушхоналарга тухум ^уйиш учун учиб киради. Катталиги 1,5 мм келадиган эллипссимон шаклдаги тухумларини 450 — 600 тадан ^илиб гушт ва бош^а з^айвон маз^сулотларига ^уяди.

Тухумдан чи!дан личинкалар 10—12 кун ози^ланиб, румбакка айланиш олдидан ерга тушади. Бу пашшанинг личинкалари з^ар хил яралар ва жароз^атларда сохта паразитлик ^илади.

Пашшанинг личинкалари тоза шароитда устирилиб, тузалиши |$ийин булган остеомиелит касаллигини даволашда ^улланилади. Бу — нинг учун яранинг ичига личинкалар юборилади. Личинкалар касал — лангнан ту^ималарни истеъмол ^илади. ХаР 5 кунда личинкалар алмаштирилиб турилади. Бундай даволаш ёш болаларда 6 — 7 з^афта, катта ёшдаги кишиларда купро^ давом этади.

Кон сурувчи пашшалар (Hyppoboscidaei оиласи вакилларининг тузилиши з^айвонлар жуни ва пат соплами орасида з^аракатланишга мослашган. Танаси ясси ва кенг, цанотлари танасига тигиз тегиб туради, оё]$ тирно^ари уткир. Айрим турларида ^анотлари редук — цияга учраган. Улар узун хартуми билан сутэмизувчилар ва ^ушлар ^онини суради. Айни^са, ^уй пашшаси, от пашшаси, ит пашшаси купчиликка маълум.

Куй пашшаси з^айвонлар ^онининг камайиб кетишига, териси — нинг яллигланишига ва жунларининг тукилишига сабаб булади.

Пашшаларга ^арши курашиш учун, аввало, улар купаядиган жойлардаги личинкаларни тули^ йу^отиш, кир уралари, з^ожатхона- лар ва ахлатхоналарни тез —тез тозалаб туриш лозим. КУРУЗ ахлатни ё^иб ташлаш керак. Чи^индиларни компостлаш ёки дезинфекция — ловчи моддалар билан зарарсизлантириш лозим. Очи^ типдаги з^ожатхоналарда ахлат устига сундирилмаган оз^ак ёки хлорли оз^ак сепиб туриш зарур. Вояга етган пашшаларни ^ириш учун биноларга инсектицидлар билан ишлов бериш лозим. Пашшалар ёпиш^о^ ^ofo3 ва пашша тут^ичлар билан тутилади. Жамоат ов^атланадиган кор — хоналарда, ози^ — ов^ат омборларида, касалхона ва ёго^хоналарда пашшани батамом ^ириб ташлаш зарур. Бунинг учун уларга царши

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

' турли инсектицидлар: хлорофос, гексохлоран ва бошца дорилар цулланилади. Бино ва озиц —овцат маз^сулотларини пашшадан caiyvam керак. Ёз ва^тларида деразаларга дока, сим тур тутиш, ов^атларнинг ва идишларнинг устини ёпиб цуйиш лозим.

Букалар з$ам калта муйлов дойра чокли икки цанотлилар кенжа туркумига киради. Букаларнинг цуйидаги 3 та оиласи бор: ошцозон букалари, тери ости букалари ва бурун -$алцум букалари.

Букалар личинкалик даврида паразитлик цилади. Вояга етган ■,] з^ашаротларнинг огиз органлари редукцияга учраган, ози1$ланмайди. ( Шунинг учун улар узоц яшамайди. Уларнинг личинкалари чорва I молларида ва ёввойи з^айвонларда паразитлик ^илади.

Тери ости букалари (Hvpodermatidae) оиласи вакилларининг j ургочилари тухумларини з^айвонлар жунига 1$уяди. Личинкалари тери

остида паразитлик цилади.Корамол букаси (Hvpoderma bovis) Европа, Шимолий Африка ва

Осиёда кенг тарцалган.Тери букаси цорамолларда сурункали кечадиган гиподерматоз

касаллигини пайдо цилади. Гиподерматоз Узбекистонда з$ам кенг тар^алган булиб, чорвачилик хужаликларга катта ицтисодий зарар келтиради Бу касаллик оцибатида з^айвон терисининг сифати паса — яди, гушт, сут ва бошца маз^сулотларнинг мивдори камайиб кетади.

| Тери букасининг танаси сариц ва цора туклар билан цопланган,узунлиги 4 мм дан 16 мм гача боради. Бош ^исмида кузлари, 1 жуфт

| муйлови ва OF3H жойлашган. Кукрак цисмида 1 жуфт ^анотлари бор.О ё^арининг учи тирноцлар билан тугайди. Гиподерматоз касалли —

j гини унинг личинкаси келтириб чицаради. Тери букаси йил давомида1 марта авлод беради. )£аво исиб кетиши билан букалар пайдо булади ва уругланган ургочилари цорамолларнинг орца оёцлари ва цорин жунларига тухум цуяди. Хар цайси тери букасининг цуйган тухуми 450 тагача боради. Орадан 2 — 4 кун >птач, тухумдан майда личинка —

, лар чициб, терини тешиб унинг остига утади, сунгра тери ости би — риктирувчи туцималари орцали з^айвоннинг буйни томонига сил — жийди. Кизилунгач деворига ^ и б , у ерда 5 ой яшайди, кейинчалик молнинг орца томони тери остига цараб кучади. Бу ерда личинкалар

; пуст ташлаб, иккинчи личинкалик даврига утади. Личинка атрофида бириктирувчи туцимадан махсус капсула вужудга келиб, терида ну — хат катгалигида шишлар з^осил булади. Нафас олиши учун танаси — нинг олдидаги уткир илмоцлари, тана туклари ва ферментлар билан з^айвон терисини тешади ва атмосфера з^авоси билан нафас ола бошлайди. Орадан 20 — 30 кун утгач, личинкалар 2 —марта туллаб учинчи личинкалик даврига утади. Кейинчалик личинкалар шишдаги тешикдан ташцарига чициб ерга тушади Ерда гумбакка айланиб, 3 — 5 з^афта ичида румбакдан цанотли бука чицади (64 —раем).

Унинг OFH3 аппарата яхши ривожланмагани учун озицланмайди. Шунинг учун цанотли букаларнинг умри жуда цисца булиб, улар бир неча кун яшайди ва шу даврда жуфтлашиб, ургочилари мол терисига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

тухум ^уйишга улгуради. Ургочи букалар тухум ^уйиш учун яйлов- лардаги ^орамолларга келиб цунганда, улар ча^маса э ам мол жуда безовталанади ва ^пламай 1$уяди. Купинча моллар бука туфайли яйловлардан ^оча бошлайди.

64—раем. Тери ости букасининг ривожланиш цикли.

Бука личинкалари Уз­бекистан шароитида .%ай — вонларнинг бел—елка тери остида ноябр ойидан апрел ойигача булади. Натижада ^айвоннинг ана шу жой — ларида тугунчалар вужудга келади. Сунг тугун марка — зида тешикчалар пайдо бу­либ, ундан йиринг ва бош^а моддалар чи^иб туради.

Тери ости букалари ^айвонларни жуда безовта цилади, уларнинг ма^сул— дорлиги пасайиб кетади.

Моллар ози^анмай ^уйиши натижасида озиб кетади. Личинкалар молларнинг терисини тешиб, сифатини бузади.

Айрим лолларда тери ости букаларининг личинкалари одамда ^ам паразитлик ^илиши мумкин. Личинкалар кузга тушганда, одам кур булиб ^олиши мумкин.

Букалар ва улар келтириб чи^арадиган касалликларга ^арши комплекс чора —тадбирлар ^улланилади. Биринчи навбатда, касал - ланган моллар даволанади. Бунинг учун личинкалар тугунлардан ¥>ул билан сщ иб чи^арилади ёки тугундаги личинкаларга 1$арши дори юборилиб улдирилади. Хайвон танасидаги бу тугунлар бир ва^тда пайдо булмайди. Шунинг учун даволаш э*ар 10 кунда такрорланиб турилади. Личинкаларни си^иб чи^аргандан кейин урнига йод эр и т - маси суртиш, шунингдек, личинкаларни ^ириб ташлаш керак.

Молларга букалар ю^маслиги учун ёз ва кузда уларнинг тери — сига з$ар 20 — 25 кунда системали таъсир ^иладиган ^ар хил дорилар пуркалади. ^анотли бука ^ужумидан са^аниш учун куннинг исиган ва^тида молларни биноларда са^лаш ва уларни кечаси з^амда эрталаб утлатиш тавсия этилади.

Ошкозон букаси fGastrophilidae) оиласи вакилларининг личин — калари асосан от, эшак, каркидон ва филларнинг онщозонида пара — зитлик ^илади. Ошкозон букаларининг 30 га я^ин тури бор.

Gastrophilis авлодига мансуб 6 та тур бука личинкалари Узбе — кистонда отларда паразитлик ^илиб, гастрофилёз касаллигини кел —

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

тириб чи^аради. Бу паразитлар ^айвонлар ошцозонини бузади, отлар ори^лаб кетади ва уларнинг иш цобилияти пасаяди.

Гастрофилёз касалини 1$узратувчи (G. intestinalis) нинг жинсий вояга етганлари 15 — 20 мм узунликда булиб, ранги сариь> —г^унрир, ^алин туклар билан ^опланган. Муйловлари калта, к;анотлари тини^. Тухумлари саргиш рангда, ю^ори ^утбида кичик цоп^о^часи бор.

Отларнинг ош^озон букаси имаго даврида отларга зарар ет— казмайди. Букаларнинг фа^ат личинкалари зарар етказади. Ургочи букалар ёзда учиб юриб отларнинг лаблари, буйни, олдинги oei$, кукрак ва ^орин жунларига 300 дан 700 тагача тухум цуяди. Орадан4 — 5 кун учпгач, тухумлардан личинкалар чикади ва бу личинкалар от терисининг кучли ^ичишини келтириб чи^аради. От тиши билан терисини зашиши натижасида бука личинкалари нинг бир ^исмини ютиб юборади (65 —раем).

65 —раем. Ош^озон — ичак букаларининг /^ Г 7^ \ [ А'",4 ривожланиш цикли: 1 — тухуми, 2 — 3 —( rfu У'шнчи ёшдаги личинкалари, 4 —гумбак,

VK V \н I 2 5 —вояга етган бука, 6 — касалланган от.

Ошцозонга тушган личинкалар оип^озон деворига ёпишиб олиб, бу ерда узок; ва^т (9 — 10 ой) паразитлик ^илади, От ошк;озонида личинкалар ^ишлайди ва ривожланиб, узунлиги 12 — 20 мм га етади. Ба^ор ёки ёз фаслининг бошларида личинкалар отнинг тезаги билан ерга тушади ва румбакка айланади. 25 — 30 кун утгач гумбакдан етук, ^анотли букалар чикади. От ош^озонида бука личин —

калари жуда куп (1000—1500 тагача) булади. Личинкалар ош^озон деворини яллирлантириб, орир касалликка дучор ^илади ва купинча ^айвонлар ^алок булади.

Гастрофилёз ва унинг ^узратувчилари ер юзида кенг тар^алган. Гастрофилёз билан касалланган ^айвоннинг ишта^аси пасаяди, баъзан бутунлай йу^олади, натижада отлар озиб кетади. Баъзан о ш - ^озон букасининг 1 ёшли личинкаси одам терисига кириб касаллик пайдо ^илиши мумкин.

Ошцозон букасига царши курашда, биринчи навбатда, отлар — нинг жуни орасидаги бука тухуми ва личинкалари ни йу^отиш керак. Бунинг учун уткир пичоц ёки шиша с и н и р и билан букалар тухуми бор жойлар жун ётган томонга ^аратиб ^ирилади. Ёзда ^ар 4 — 5 кунда отлар ало^ида ажрагилган жойда шу усулда тозаланиб, ундан тушган жун ва тухумлар куйдириб юборилади. Отлар жунидаги бука тухумлари ва личинкаларини креолинда эритилган 25% ли эритма билан ^ам йу^отиш мумкин. Шунингдек, ^ар хил ичириладиган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

дорилардан фойдаланилади. Отлар бо^иладиган яйловлар ^ар 25 — 30 кунда алмаштирилиб турилади.

туради. Бу оилага 35 га я^ин тур киради, узунлиги 10—18 мм атро — фида булади. Улар туё^ли з^айвонларда паразитлик ^илади. Узбеки — стонда 4 та тури цуй, эчки, туя ва отларда паразитлик ^илади.

Куй букаси (Oestrus ovis) нинг узунлиги 10—12 мм булиб, ^уй ва эчкиларнинг бурун ^амда пешона бушлигада паразитлик к;илади. Ургочилари саргиш —^унгир рангда, усти кам сондаги туклар билан ^опланган. Личинкалари биринчи личинкалик даврида 1,3 мм, учинчи личинкалик даврида эса 10 — 30 мм узунликда булади.

Куй букаси исси^ни ё^тиради, 16 —40°С з^ароратда учиб юради. Ургочилари уруглангач, девор ёри1$лари орасида ёки биноларга учиб бориб, 12—16 кун давомида тинч утиради. Личинкалари етилгандан кейин улар фаоллашиб ^уй ва эчкиларни ахтаради ва уларнинг бурун кавакларига 12 — 20 тадан тирик личинкаларни сепиб кетади. Хар бир ургочи бука з^аёти давомида 600 тагача личинка к>уяди. Агар ургочи бука етилган личинкаларни уз вацтида бирор жойга ^уя олмаса, личинкалар бука бачадонининг деворини ёриб юборади ва уни з^алокатга олиб келади. Куйнинг бурнига тушган личинкалар тезда буруннинг ичкарисига ^араб силжийди. Апрел ва май ойларида ^уйилган личинкалар ривожланиб, июл —август ойларида ^айвоннинг миясига кучади, баъзан пешона бушлигига утади. Бу ерда 2 марта туллаб, уч ёшли личинкага айланади. Кейинчалик уч ёшли личин — калар яна бурун бушлигига ^айтади ва ^уй аксирганда, ерга тушиб тупро!^ орасига киради ва гумбакка айланади. 18 — 25 кунда улардан ^анотли букалар етишади (66 —раем).

66 —раем. Куй букаси (Oestrus ovis) нинг ривожланиш цикли: 1 —уч ёшли личинка, 2 — румбак, 3 —цанотчали бука, 4 —касалланган %уи.

Куй букаси шимолий туманларда йилига 1 марта авлод берса, исси^ и^ — лимли ^удудларда 2 марта (куклам ва кузда) авлод беради. Бука личинкалари цуйларнинг бурун бушлигида ба^орги за — рарланиш даврида 4 ой, кузги зарарланиш даврида эса 6 —7 ой яшайди.

Куй букаси келтириб чи^арадиган касаллик эстроз дейилади. Бу касаллик з^амма мамлакатларда учрайди. Эстроз

билан купинча ёш цуйлар касалланади.Эстроз касаллигида молларнинг нафас олиши цийинлашади,

бурнидан i oh аралаш шилимши^ модда о^ади. Бу касалликдан цуй — ларнинг ишта^аси бузилиб, ори^лаб кетади. Улардан олинадиган жун ма^сулоти 3-16% га камайиб кетади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 145: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Буруи бушлиш ва мияга жойлашиб олган бука личинкалари цуй ва эчкиларда сохта айланма (тентак) касаллигини пайдо цилади, яъни молларнинг з^ушидан кетиши, бир жойда айланиши кузатилади. Ка — салланган ёш моллар купинча нобуд булади. Нафас йуллари зарар — ланганда эса цуйлар зотилжам касаллигидан улади.

j Личинкалар одам кузига тушиб цолса миаз, конъюнктивит: касалликларини келтириб чи*>аради.II Эстрозга царши курашда комплекс чора —тадбирлар цуллани —

лади. Биринчи навбатда, касалланган к;уй ва эчкилар даволанади.I Бунинг учун молларнинг бурун бушлигига хлорофоснинг 2% ли I эритмаси юборилади ва бурун бушлигидаги бука личинкалари з^айдаб I чицарилади. Касаллик манбаи з^исобланган букаларнинг з^амма ёш —! даги личинкалари цириб ташланади.

Туя букаси fOephlopeia titillatez) з$ам тирик личинкаларини туянинг бурун тешикларига цуяди. Личинкалар бурун катаклари ва бош суяклари бушли!$ларида паразитлик цилиб, туяларда маз^аллий тилда "бурун oFpy" деб аталадиган касалликни келтириб чицаради.

Узбекистан шароитида цанотли букалар май ойидан бошлаб кузгача учрайди. Туя букаси личинкалари бурун бушлигида 2 марта туллаб, 3 ёшга киради, бунда уларнинг узунлиги 2,3 —5,7 см га етади. Кузда цуйилган майда личинкалар туянинг бурун бушлигида ба^ор — гача паразитлик цилиб, 3 ёшга киради ва эрта баз^орда туянинг бур — нидан ерга тушиб, румбакка айланади.

Бумбакдан 28 — 41 кундан кейин цанотли бука учиб чи^ади. Учиб чиццан эркак букалар уррочиларини оталантириб, улиб кетади. Уррочилари эса туялар орасида учиб юриб, етилган майда личинка — ларини туялар бурун тешикларига цуяди.

От бурун букаси fRhinoestrus purourens) з ам туя букаси каби тирик личинкалар туради ва уларни учиб юриб от ва эшакларнинг бурнига сочади. Отларнинг бурун бушлигида личинкаларнинг сони 1 —7 тадан 80—120 тагача ва катталиги 1 мм гача етади.

От бурун букасининг личинкаси з$ам 3 ёшни бошидан кечиради. Бир йилда 2 марта авлод беради, биринчи авлоди баз^орда 1 майдан 10—15 июнгача, иккинчи авлоди сентябрнинг бошидан октябрнинг охиригача яшайди.

Ёзда личинкалар 3 ёшни 2 ойда (июн-июлда) $п’ади. Июлнинг охири - августнинг бошларида личинкалар отнинг бурнидан ерга тушиб, гумбаклик даврини тупроц ичида (20 — 25 кун) утказади.

Августнинг охири — сентябр бошларида цанотли бука тупрок — дан учиб чи^ади. Отлар орасида учиб юриб, уларнинг бурнига личинкаларини сочади.

Личинкалар отнинг бурун бушлигида март ойигача булиб, ерга тушади, апрелда тупроц ичида гумбакка айланади, май ва июннинг бошларида 10—15 тагача цанотли букалар учиб юради (67 —раем).

От бурун букаси баъзан одамларнинг кузига тушиб, кузнинг яллирланиши1*а, куздан ёш оцишига ва куз oFpHFHra сабаб булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 146: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

67 — раем.Or бурун букаси (Rhinoestrus purpurens) нинг ривожланиш цикли: 1 — бир ёшдаги личинка, 2 — уч ёшдаги лчинка,3 — вояга етган бука.

Н а зо р ат учун тест топш ири^лари

1. Касаллик тар^атувчи бугимоё]$лилар ва улар тар^атадигаг касалликларни жуфтлаб курсатинг: А — битлар, Б — каламуи бургаси, В — иксод каналари, Г - чивинлар, Д — це —це пашшаси Е — искабтопарлар, Ж — суналар; 1 — уй^у касаллиги, 2 — $айта- лама терлама тиф, 3 — сибир яраси, 4 — улат, 5 — лейшманиоз6 — безгак, 7 — энцефалит.

2. Эктопаразит з^ашаротларни куфсатинг: А — бурга, кана Б — кана, чивин, вольфарт пашшаси, В - вольфарт пашшаси, бука суна, Г — бурга, бит, суна, Д — бит, бука, суна.

3. Кайси з^ашаротлар фа^ат личинкалик даврида паразитлик цилади: А — суна, бурга, Б — бурга, тушак ^андаласи, В — бука вольфарт пашшаси, Г — тушак ^андаласи, суна, Д — патхур, безгак чивини.

4. 1^айси паразитларнинг личинкаси кулмак сувларде ривожланади: А — бука, Б — цандала, В — чивин, Г — кана Д — пашша.

5. Кайси жавоблар битлар тузилишига ва з^аётига мос келади А — танаси ясси, Б — танаси икки ёндан си^илган, В — кейинги оёг^ари узун ва йугон, Г — оё^лари танаси икки ёнида жойлашган Д — кузлари яхши ривожланмаган ёки булмайди, Е — метаморфоз ор^али ривожланади, Ж — тухуми сирка дейилади, 3 — ^урти органик *;олди!у\.ар билан ози1$ланади, И — стационар эктопаразит, К — фа^ат сутэмизувчиларда паразитлик ^илади, Л — барча иссиц — ^онли з^айвонларда паразитлик цилади, М — личинкаси чириётган органик ^олди^лар билан ози^ланади.

6. Бургалар учун хос хусусиятлар: (5 — топш ири^а ^аранг).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 147: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

7. Кайси касалликлар ^ашаротлар орцали юцади: А — сибир яраси, Б — туляремия, В — лейшманиоз, Г — энцефалит, Д — пироплазмоз, Е — тошмали ёки цайталама терлама тиф, Ж — улат,3 — тепкили терлама тиф, И — цутир, К — ичбурут, Л — тейлериоз, М — вабо, Н — 'трипаносомоз, О — лямблиоз, П — безгак.

8. Кайси з^ашаротлар тирик личинка тугади: А — ошцозон букалари, Б — тери ости букалари, В — бурун —томо^ букалари, Г — вольфарт иашшаси, Д — суналар.

9. Кайси паразитлар тухумларини нам жойларга ёки сувга Куяди: А — вольфарт пашшаси, Б — безгак чивини, В — суналар, Г — искабтопарлар, Д — букалар.

10. Кайси паразитлар калта муйловли икки цанотлиларга киради: А - бука, Б - букур чивинлар, В — безгак чивини, Г — суналар, Д — захкашлар, Е — искабтопарлар, Ж — це —це пашшаси, 3 — вольфарт пашшаси.

11. Одам ва з^айвонлар цонини сурувчи з^ашаротларни курсатинг: А — тиллакуз, Б — тушак цандаласи, В — бит, Г — бука, Д — уй пашшаси, Е - чивин, 3 — патхур.

12. Битлар цандай касалликларни тарцатади: А — ичбурут, Б — колтун, В — педикуллёз, Г — сибир яраси, Д — тошмали ва цайталама терлама тиф, Е — вабо.

13. Инсоният тарихида цайси йиллар бургалар орцали тарцалган улат ер юзидаги аз^олини 3 марта офатларга олиб келган: А — 422 йил, Б — 542 йилг В — 1334 йил, Г — 1456 йил, Д — 1792 йил, Е — 1894 йил.

14. Икки цанотли з^ашаротлар орцали тарцаладиган паразит — ларни курсатинг: А — лейшмания, безгак паразита, Б — аскарида тухуми, трихина, В — безгак паразита, острица, Г — трихина, лейшмания, Д — трипаносома, острица.

15. Кон сурувчи паразитларни ани1$ланг: А — безгак чивини, вольфарт пашшаси, Б — мол канаси, ришта, В — острица, бурга, Г — искабтопар, тушак цандаласи, Д — тризсина, бит.

16. Кайси з^ашаротлар личинкаси ^орамоллар териси остида паразитлик цилади: А — суна, Б - кулранг гушт пашшаси, В — искабтопар, Г — сандала, Д — бука.

17. Кайси паразит чивин ош^озонида жинсий купаяди: А — безгак паразита, Б — лейшмания, В — трипаносома,Г — нозема, Д — балантидий.

18. Чумолилар цайси гтаразитнинг цушимча хужайини з^исоб — ланади: А — сербар гижжа, Б — ришта, В — жигар ^урти, Г — ^он икки сургичлиси, Д - ланцетсимон икки сургичлиси.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 148: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Мавзулар буйича тест топширш$ларининг жавоблари

1. Паразитологиянинг ривожланиш тарихи. Паразитизм ^а^ида туигунча.

1. Г; 2. Б; 3. Б, Г, Д, Е; 4. В;5. В, Г, Ж, 3, И, К; б. А —3, Б -1 , В -4 , Г -2 ; 7. В.

2. Бир ^ужайрали паразит ^айвонлар.I. А —2, Б —3, В -1 , Г -4 ; 2. А -2 , Б -5 , В -4 , Г -3 , Д -1 , Е — 6;

. 3. А —3, Б —2, В -5 , Г -4 , Д -1 ; 4. 1 -Г , 2 - 3 , 3 -Д , 4 -Е ,5 —А, 6 —В, 7 —Б, 8 —Ж; 5. Г; 6. Д; 7. А;8. А; 9. Б; 10. А -3 , Б -1 , В -б , Г -5 , Д -2 , Е -4 ;II. А -2 , Б -1 .

3. Паразит чувалчанглар (гельминтлар) нинг умумий тавсифи ва таснифи. Сургичлилар ва моногениялар синфлари.

1. 1 -Д , 2 -Г , 3 —А, 4 -Е , 5 —Б, 6 -Ж , 7 -В ; 2. А -5 , Б -6 ,В -1 , Г -9 , Д -1 2 , Е -4 , Ж - 10, 3 - 2 , И - 7, К -3 , Л - 11, М -8 ;3. А, В, Ж; 4. Г, М, Н; 5. В, Д, Ж, 3; 6. Б, Г, Е;7. А — 1, Б —3, В -2 ; 8. А -4 , Г -2 , Д -3 , Ж - 8 ; 9. Г.

4. Тасмасимон чувалчанглар ва цестодасимонлар синфлари.1.Б, Д, Е, 3, А; 2. В, Е, Ж, 3; 3. Д, Е; 4. А, Е, Б;5. 1 -Ж , 2 —И, 3 -Г , 4 - 3 , 5 —Б, 6 -Е , 7 -Д , 8 -В , 9 -А ;6. А -3 , Б — 4, В -1 , Г -2 ; 7. А -6 , Б -2 , В -5 , Г -1 , Д -4 , Е -3 ;8. В -3 , Г -4 ; 9. А; 10. Б; 11. Г; 12. В; 13. Д;14. Б; 15. Б; 16. Б; 17. Б; 18. Б; 19. А.

t5. Тугарак чувалчанглар тигшнинг умумий тавсифи ва таснифи.

Нематодалар синфи. Паразит тиканбошлилар, зулуклар ва моллюскалар.

1. Д; 2. Д; 3. А; 4. 1 - Ж , 2 -В , 3 - Б , 4 -Г , 5 -Д , 6 - 3 , 7 —А, 8 -Е ; 5. А -4 , Б -6 , В -5 , Г -7 , Д -2 , Е — 1, Ж - 3 ;6. Г; 7. Б -2 , Д -1 , Е -3 ; 8. Г, Д. Е; 9. В, Д.

6. Паразит бутимоё^иларнинг умумий тавсифи ва таснифи. Паразит ^ис^ичбацасимонлар ва ургимчаксимонлар.

1. Б, В, Г, Ж, 3, К, М; 2. А, Д, Е, И, Л, Н, О; 3. А, Б, В, Г;4. А, Б, К; 5. Б, Г, Д, Е, Ж, 3, И, Л; 6. Г; 7. Г.

7. Одам ва ^айвонларда паразитлик ^илувчи з^ашаротлар.I. А -2 , Б —4, В -7 , Г -6 , Д -1 , Е —5, Ж - 3 ; 2. Г; 3. В;4. В; 5. А, Д, Ж, И, К; 6. Б, В, Е, Л, М; 7. А, В, Е,Ж, 3, М, Н, П; 8. В, Г; 9. Б, В; 10. А, Г, Ж, 3;II. Б, В, Е; 12. Б, В, Д; 13. Б, В, Е; 14. А; 15. Г;16. Д; 17- А; 18. Д.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 149: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

Одам паразитлари:! —безгак паразити, 2 — лейшмания, 3 - трипаносома, 4 —токсоплаiMfi

чямбчия, 6 — нчбурук амебаси. 7 — балантидий, 8 —некатор, 9 — бочалар 10 —аскарида, 11-трихомонада, 12 —эгрибош нематода, 13 —ришта. 14 —Hir.c:;n нематода, 15 — кутир канаси, 1 6 - иксод канаси, 17 — дермацентор кана:;1, 1 : - Нишчок канаси, 1 9 - нурочланган тасмасимон чувалчанг финнаси 2 . - трихинелла. 21 - наштарсимон икки суршчлиси, 22-жигар нУР^и, 23 - м;.и:ук икки суршчлиси. 24 - ^уро\чанган тасмасимон чуваччанг, 2 5 - эх:-'не к::-'к финнаси, 26 — ^гролланмаган тасмасимон чувалчанг, 27 —сербар тасг.-чси.'. н чувалчанг, 28 — пакана тасмасимон чувалчанг, 29-мошкара, 2>.>-бит, 31 - j .il: ;к ^андаласи, 3 2 -бурга, 3 3 - нон сурувчи пашша.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 150: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

фойдаланилган адабиётлар:

1. Абуладзе К.И., Демидов Н.В., Непоклонов А.А., Никольский С.Н., Павлова Н.В., Степанов А.В. Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяйственных животных. Учебник для студентов ВУЗов по специальности «Ветеринария». М., 1990.

2. Биология. Большой энциклопедический словарь. Научное издательство «Большая Российская энциклопедия». М., 1998. .

3. Генис Д.Е. Медицинская паразитология. М., «Медицина»,1991.

4. Гинецинская Т. А., Добровольский АЛ. Частная паразитология. Паразитические простейшие и плоские черви Учебное пособие для студентов биологических специальностей ВУЗов, т. 1. М., 1978.

5. Гинецинская Т. А., Добровольский А. А. Частная . паразитология. Круглые черви, молмоски и членистоногие. Учебноепособие для студентов биологических специальностей ВУЗов, т. 2. М., 1978.

6. Дадаев С.Д. Паразитология. Олий уцув юртлари биология ихтисослиги талабалари учун маърузалар матни. Т., 2002.

7. Дадаев С.Д. Каналар ва уларга царши кураш чоралари У^ув методик цулланма. Т., 2004.

8. Дубовский Г.К., Умматов А.Ш. Зоологиядан уцув цуллан^-2 - i s h c m . Умуртцасиз ^айвонлар (^ашаротлар). Т., 1996.

9. Кеннеди К Р. Экологическая паразитология, перевод с англ. М., 1978.

10. Крашкевич К.В., Тарасов В.В. Медицинская паразитология. М., 1969.

11. Мавлянов О.М. Клещи и насекомые — паразиты и переносчики возбудителей заболеваний. Учебное пособие для студентов биологического факультета университетов. Т., 1990.

12. Мавлонов О., Хуррамов Ш., Норбоев 3. Умуртцасизлар зоологияси. Олий у^Ув юртлари биология мутахассислиги талабалари учун дарслик. Т., 2002.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 151: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

13. Мустафин А.Г. и другие. Биология. М., «Высшая школа»,2001.

14. Счерецковская Н.Н., Зальнова Н.С., Тумольская Н.И. Клиника и лечение гельминтозов. Л., 1985.

15. Поляков В.А., Узаков У.Я., Веселкин Г.А. Ветеринарная энтомология и арахнология. М., 1990.

16. Холи^ов П.Х., Шарофиддинхужаев Н.Ш., Олимхркаева П.Р., Рахимов Ж.Р., Тошхужаев П.И. Биология. Тиббиёт институтлари талабалари учун дарслик. Т., 1996.

17. Шевцов АА.( Смирнов В.И., Павлова Н.В. Паразитология. М., 1985.

18. Эргашев Шопулатов Ж.Ш. Паразитология. Кишло^ х^жалик техникумлари учун дарслик. Т., 1981.

19. Кулмаматов А. Паразит умурт^асиз ^айвонлар. У^ув ^улланма. Т., «^итувчи», 1988.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 152: ПАРАЗИТОЛОГИЯn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/biologiya/Parazitologiya... · биология, 5140400 — биология ва инсон ^аётий фаолияти

МУНДАРИЖА

C f 3 боши........................................................................................................ ......4

Кириш. Паразитологиянинг ривожланиш тарихи.....................................5

Паразитизм э ^ и д а тушунча...................................... ....................................8

Бир з^ужайрали паразит з^айвонлар.............................................................

Паразит чувалчанглар (гельминтлар) нинг умумий тавсифи ва таснифи.Суфгичлилар (Trematoda) ва моногениялар(Monogenoidea) синфлари.............................................................................39

Тасмасимон чувалчанглар (Cestoda) вацестодасимонлар (Cestodaria) синфлари....................................................60

Тугарак чувалчанглар (Nemathelminthes) типининг умумий тавсифи ва таснифи.Нематодалар (Nematoda) синфи...................................................................80

Паразит тиканбошлилар (Acanthocephala),зулуклар (Hirudinea) ва молиоскалар (Mollusca)......................................99

Паразит бугимоё^лидарнинг умумий тавсифи ва таснифи. Паразит ^исцичба^асимонлар ваургимчаксимонлар.........................................................................................109

Одам ва з^айвонларда паразитлик цилувчиз^ашаротлар...................................................................................................... 122

Мавзулар буйича тузилган тесттопшири^арининг жавоблари...................................................................149

Фойдаланилган адабиётлар..........................................................................151

www.ziyouz.com kutubxonasi