1

NA KACI TAUMADA

I Tamaqu<<<<<<sai koya oqo na bula tawa mudu, me ra kilai kemuni

na Kalou dina duaduaga, kei Jisu Karisito o koya ko ni a tala mai.1 ‚Na Kalou

na nodai vakabula e vinakata me vakabulai na tamata kece ka me ra kila na

dina‛.2 ‚Sa sega tale ni dua na yaca soli vua na kawa tamata ena ruku i

lomalagi o koya duadua ga sa veivakabulai3 sega e uasivita, Jisu Karisito

duadua ga‛.

I NA BULA NI TAMATA – ME KILA KA LOMANA NA KALOU

1. Na Kalou, tawa yalani na nona vinaka, tabu vakaikoya ga, ena nona i

tuvatuva ni loloma uasivi e a bulia na tamata ena galala me rawa ni

vakaivotavota na tamata ena bula tabu vakalou. O koya gona, ena veigauna

kei na veivanua e dau vakavolekati koya kina na kalou vua na tamata. E dau

kaciva na tamata me qarai koya, me kilai koya, me lomani koya ena nona i gu

taucoko. E kaciva na veimata tamata kece era veisebayaki tu ka tawasei ena i

valavala ca me ra duavata ena nona matavuvale na Ekelesia. Me vakayacori

oqo e a tala mai na luvena veivakabulai, veibokoci ni valavala ca ena nona

gauna yalataki. Ena luvena, mai vua, e sureta na tamata ena veivuke ni Yalo

Tabu meda luvena meda vakaivotavota kina ena nona bula tabu.

2. O koya gona me kuruseti vuravura na kaci oya, a talai ira kina na nona

apositolo digitaki na Karisito ka solia vei ira na kaukauwa me ra vunautaka

na kosipeli: ‚o koya mo dou qai lako ka vakalotutaki ira na lewe ni veivanua

kecega, ka papitaisotaki ira e na yaca ni Kalou ko Tama kei na Luvena, kei na

Yalo Tabu, vakavulici ira me ra vakabauta na ka kece ka’u a vosa kina vei

kemudou: ka mo dou kila, au sa tiko vata kei kemudou e na veigauna kecega,

ka yacova nai vakataotioti kei vuravura‛.4 Vakaukauwataki ena veitalaki, ‚era

a cavutu na apositolo ka vunau ena veivanua kece ka cakacakavata voli kei ira

na mana ni Turaga ena veitukutuku kei na veivakaraitaki veivakurabuitaki

era a vakayacori.‛5

3. O ira era ciqoma na kaci ni Karisito ena veivuke ni Kalou ka vakaio ena

galala na rogokaci, ra uqeti ena lomana na Karisito me ra kacivaka nai

tukutuku vinaka ena veivanua kece e vuravura. Na iyau talei qo ciqomi mai

vei ira na yapositolo ka yadravi vakamatua mai vei ira na kedra isosomi. Era

sa kacivi kece na vakabauta nei Karisito me ra vakadewataka yani mai na dua

na taba gauna ki na veitaba gauna ka lako yani, ena nodra kacivaka voli na

1 Joni 17:13

2 1 Timoci 2:3-4

3 Cakacaka 4:12

4 Maciu 28:18-20

5 Marika 16:20

2

vakabauta ena bula vata vakaveitokani kei na solevutaki ni sa sokalou kei na

masu.6

II. VAKADEWATAKI NI VAKABAUTA: KETAKISISI [Catechisis]

4. Ena gauna makawa, na yaca na ketakasisi [catechisis] e a soli

vakatabakidua ki na vakatubu apositolo ni Ekelesia me rawa ni vukea na

tamata me dinata ni o Jisu Karisito e luve ni Kalou ka ena nona vakabauta

gona qo ena rawa ni bula kina ena yacana [Jisu] umani vata kina na vulici ka

vakasalataki na tamata ena bula oqo ka tubu kina na yago i Karisito.7

5. ‚Na ketakisisi *catechisis+ e vuli ni vakabauta vei ira na gonelalai, nai

tabagone kei ira na qase ka vauci vakabibi kina na vuli vakarisito, soli yani

vakararaba, vakaituvatuva bula koto kina na vakanuinui ni na vakatakila vei

ira na vakarorogo na titobu ni bula vakarisito.‛8

6. Na ketakisisi e buli ena vica na tiki ni tavi vakai vakatawa-ni-sipi

[Pastoral Mission] ni Ekelesia ka ra vakasama vakaketakisisi [Catechetical

Aspect] se ira era vakarautaka na kena vulici se ira era tubu mai kina. O ira

oqo: na kacivaki taumada ni kosipeli, vunau vakadaukaulotu [Missionery

Preaching] ka vakavure ni vakabauta; vakadeuci ni vei vu ni vakabauta; na

bulataki Karisito; solevutaki ni vei sakaramede; veimaliwai ena veitikotiko

vakaekelesia kei na vakadinadina [witness] vaka daukaulotu vaka apositolo.9

7. ‚Na ketakisisi e vauci vakaveiwekani titobu kei na bula ni Ekelesia. E

sega walega ni baleta na nona tete yani ena veivanua se tubu vakaiwiliwili, ia

ena nona tubu sara talega vakayalo e loma [inner growth] ka veidonui kei nai

tuvatuva ni Kalou, era vakanuinui taumada ena ketakisisi.‛10

8. Na veigauna ni veivakavoui ena Ekelesia era gauna bukawaqa vaka

ketakisisi. Ena gauna ni vakatubulotu levu ni Ekelesia ira eso na Bisovi

ravikalou gumatua era a bulataka e dua nai wase levu ni nodra qaravi Kalou

ena ketakisisi. O ira o St. Cyril mai Jerusalemi kei St. John Chrysostom, St.

Ambrose kei St. Augustine kei ira e vuqa tale eso na tama ni vakabauta era a

vola na veivuli vaka ketakisisi ka ra dusidusi tudei tu vei keda nikua.11

9. ‚Na tavi veiqaravi vakaketakisisi e dau kune cegubula vou mai na

nodra vei bose na bisovi (ecumenical council). Na bose mai Trent e dua na i

vakaraitaki vinaka ni tikina oqo, a vakabibitaki kina na ketakisisi ena yavu ni

vakatulewa (constitution) kei na veika e kacivaka raraba (decree).

6 CF Cakacaka 2:42

7 Cf John Paul II, Apostolic Exhortation, Catechesis Tradendae 1:2

8 CT 18

9 CT 13

10 Cf. CT 12

11 CT 13

3

E koto ena yavu ni vola ni misa vakaroma (Roman Missal) ka a vakayacani

ena bose mai Roma (Ecumenical Council, Roma) ka i matai ni vanua era

soqoni vata kina na vakaleleka ni vei vuli kece vakarisito <<.12 na bose mai

Trent a tekivuna e dua na i tutuva tautani ni ketakisisi ni ekelesia. Ra

vakavinavinakataki na vei bisovi murikalou, ira na daunilotu (theologians)

vakataki St Peter Canisius, St Charles Borromeo, St Turibus mai Mongroveo

se o St Robert Bellarmine ra a vakavuna na taba ni vuqa na i vola ni vulilotu.

10. O koya gona e sega kina ni kurabuitaki ni ketakisisi ena ekelesia e a

dreta tale na nodra vakasama na bisovi sala muria na bose levu na Vatikano II

ka a nanuma kina na Tui Tabu Paulo VI ni oqo na vulinilotu levu duadua ena

gauna vou nikua. Nai vola dusidusi ni ketakisisi 1971 (Catechetical Directory

1971) nodra gauna vata na bisovi ena vakatetei ni tukutuku vinaka vaka

veivakalotutaki (evangelization 1974) kei na ketakisisi (1977), na veiuqeti

vakaapositolo Evangelii Nuntiandi (1975) kei na ketakisisi trandae (1979) era

vakadinadina kece ni bibi ni ketakisisi. Ena nodra sinoti kacivi koso na bisovi

ena 1985 e vakadeitaki kina ‚me dua na vola ni vulilotu ni vakabauta Katolika

me baleta na vakabauta kei na i vakarau vakalou (Faith and morals)‛13 na Tui

Tabu Ioane Paulo II e a vakamuria ena yalo dina na gagadre ni sinoti (1985)

ena nona a vakadeitaka ni ‚gagadre oya e salavata na gagadre ni ekelesia e

vuravura raraba kei na kena veitabana yadudua sara ‚14 E a vakayavalata kina

na veika kece e gadrevi me vakayacori kina na i naki ni sinoti 1985.

III NA I NAKI KEI IRA E NAKITI ME RA WILIKA NA VULI LOTU OQO

11. Na vuli lotu (catechism) oqo e vinaktai kina me tuvana vakamaqosa na

uto ni vuli lotu ka dui tutu, na yavu ni vakabauta katolika me baleta na

vakabauta kei na vakarau vakalou me vaka na gagadre ni Vatikano II kei na

taradisio ni ekelesia.

E yavutaki taumada mai na i vola tabu, ira na tama ni vakabauta ena ekelesia,

vakarau ni sokalou ena misa (liturgy) kei na magisterium ni ekelesia. E kena i

naki ‚mera dau rai wasoma kina na dau ni vulilotu ena veiyasai vuravura

kece‛.

Taradisio e vu mai na vosa vaka Latina ‘Taraditio’, kena i balebale;

vakadewataki mai vakavosa, vagusu na i talanoa, vakabauta kei na i

vakarau.

Magisterium e vosa vaka Latina e kena i balebale, dau ni veidusimaki,

se kena dau ni veivulici.

12

CT 13 13

Extraordinary Synoni of Bishop 1985, Final Report, 11B a, 4 14

John Paul II, Discourse at Closing of the Extraordinary Synod of Bishop December 7, 1985

AAS 78 [1986]

4

Ena ekelesia Katolika na magisterium oya na i tavi bula ni

veivakavulici ni ekelesia ka nona i tavi me vakadewataka vakadodonu

na vosa ni Kalou ka volai tu vakavosa (vola tabu) vata kei na taradisio.

Na magisterium e wanonova matua na dina ni ekelesia Katolika ki na

nodra i vakavuvuli na apositolo ena veika e baleta na vakabauta kei na

bula me vakalou (moral)

12. Na i naki taumada vei ira na qarava na cakacaka vaka ketakisisi : ira

era liu taumada na bisovi sa ira era qasenivuli liu ni vakabauta ka i vakatawa

liu ni ekelesia. E soli vei ira me nodra i yaragi ni nodra i tavi ni cakacaka ni

vakavulici ira na tamata ni Kalou. Mai vei ira na bisovi, kivei ira na dau vola

vulilotu, ira na bete kei ira na i vakavuvuli. Ena yaga sara talega vei ira na

dau wili vola, lotu vakabauta vakarisito.

IV NA I TUVATUVA NI VULI LOTU OQO

13. Na i tuvatuva ni vulilotu oqo e vakauqeti mai na i vakarau ni vulilotu

makawa ka ra tarai cake ena va na duru : na tusanaki ni vakabauta ena gauna

ni papitaiso, na vei sakaramede ni vakabauta na bula ni vakabauta (vunau e

tini), kei na masu ni tamata vakabauta (na masu ni turaga).

Vida Dua: Na Tusanaki ni vakabauta.

14. O ira era nei Karisito ena vakabauta kei na papitaiso sa dodonu mera

tusanaka na nodra vakabauta vakapapitaiso ena matana levu. Sa i koya

taumada gona kina na vulilotu (catechism) e vakamacalataka vakalailai na

vakatakila, ka vosa kina na Kalou ka soli koya ki vua na tamata kei na

vakabauta ni tamata ena nona camani Kalou (vida dua). Na kacivaki ni

vakabauta e soqona vakaleleka na veisolisoli ka solia na Kalou vua na tamata :

o koya na vu (Kalou) ni veika vinaka kecega; o koya ka sauma na i valavala ca

(redeemer), dau ni veivakasavasavataki (sanctifier). E tosoya na veika kece

oqo ena tolu na i wasewase (chapters) ena noda tusanaki vakabauta

vakapapitaiso ena duabau vakalou : na tama kaukauwa sara, na

dauniveivbuli; na luvena Jisu Karisito noda Turaga na i Vakabula; kei na Yalo

Tabu na Dauniveivakasavasavataki (sanctifier) ena ekelesia (wase rua).

Vida Rua : Na Sakaramede ni vakabauta

15. Na i karua ni vida ni vulilotu (catechism) e vakamacalataka na

veivakabulai ni Kalou vakayacori vakataucoko mai vei Jisu Karisito kei na

Yalo Tabu ka se vakayacori tiko ga ena vei cakacaka tabu ena ekelesia (liturgy)

vakabibi ena vitu na sakaramede.

Vida Tolu : Na Bula ni Vakabauta

16. Na i katolu ni vida ni vuli lotu (catechism) e vakadeuca na i cavacava

ni tamata ka a buli me veiucui kei na Kalou : na vunau ni Turaga (kalougata)

5

ena ulunivanua (Mc5 : 1-12) kei na gaunisala meda rawata kina – ena i

vakarau dodonu, digitaki ena galala ena veivuke ni lawa ni Kalou kei na nona

garasia (vida dua) kei na i vakarau ka vakayacori vakataucoko kina e rua na

matoto ni loloma ka cavuti vakamatata ena vunau ni Kalou e tini (vida rua).

Vida Va : Masu ena Bula ni Vakabauta

17. Na i otioti ni vida ni vuli lotu e vakadeuca na i balebale kei na bibi ni

bula ena masu ni tamata vakabauta (vida dua). E tinia ena dua na i

vakamacala lekaleka ni vitu na kerekere ena masu ni Turaga (vida rua) ni eke

eda na kunea kina na i soqoni ni veika vinaka kece koya, eda nuitaka ni na

solia vei keda na tamada vakalomalagi.

LEWALEWA VEIVUKEI NI VAKAYAGATAKI NI VULI LOTU OQO

18. Na vulilotu oqo e a kunekunetaki me dua na i solisoli vakaituvatuva ni

vakabauta vakataucoko ni ekelesia katolika . Vuqa na gauna ena

vakananaumi tale kina ena veitikina veiwekani tale eso ena vuli lotu me rawa

ni matata vakataucoko ni dua ga na vuli taucoko ni ekelesia.

19. Na vei tikina mai na i vola tabu era sega ni volai kece ia era volai na i

vola, wase kei na vei tiki ni vola era kau mai kina. Me kilai vakatitobu ni vei

tikina oqori me na qai wiliki sara ga na i vola tabu. Na wiliki ni vola tabu e i

yaya vakamareqeti ni cakacaka vakaketakisisi.

20. So na veitikina e vakaraitaka na vakanananu vaka i volatukutuku, so

na vakamamasu kei na so tale na veitiki ni vuli ra kau cake mai me matata

kina na vuli.

21. Era na kau cake mai eso na nodra volavola vakalotu na qase makawa

ni lotu, so na nodra vakasama ni veiliutaki makawa vakabete mera

vakavutuniyautaka na i tavi vakavuli ni vulilotu oqo. Na veivosa era

vakayagataki ena vakasama ni cicivaki vinaka ni ketakisisi.

22. Ena i cavacava ni vei ulutaga era na volai na vakaleleka ni usutu ni vuli.

Era na rawa vulici ka wiligusutaki vei ira na dauvuli lotu ka ra rawa yavu ni

vulilotu ena nodra dui vanua.

VEISAU KA VEIGANITI

23. Na vuli lotu e vakabibitaka na cereki (exposition) ni vakavuvuli

vakalotu. E qara na vukei ni vakatitobutaki ni kila na vuli ni vakabauta,

vakacadrava na wakatu ni bula vaka i koya ka cina rama ni i vakarau ni bula

yadua.

6

24. Vakainaki, na vulilotu e sega ni nakiti me tuvatuva tudei ni vei solisoli

vakavuli kei na i vakarau vakaketakisisi ka ganita na veiduidui vaka i

vakarau, yabaki ni bula, matua vakayalo, duidui ni veivakarau tu wavoki,

tutu vakalotu ganita na vanua yadua ka volai se tarai ira na vulilotu. Na

veisau veiganiti e nodra i tavi na dui vulilotu yavutaki ena vulilotu oqo ena

veivanua yadua vakabibi cake sara vei ira era vakavulici ira na tamata

vakabauta.

O koya yadua e vei vakavulici e dodonu ‚me’u ka kecega vei ira na tamata

kece ga ‚ (1 Kor 9:22) me rawa ni rawai ira kece ga vei Karisito bibi taudua na

dau soli vuli me kua ni nanuma ni dua ga na mataqali yalo era nuitaki kina, o

koya gona e dodonu kina me vulica se vakavuna e dua na sala ni vuli

vakatautauvata vei ira na vakabauta ena dua ga na sala ni vuli. Sa dodonu

mera kila (daunivuli) ni so era nei Karisito me vaka na gone sucu vou, so era i

tabagone ka so tale era uabula vakayalo ka ra lewa vakadodonu na nodra

kaukauwa kece - < o ira era kacivi ena cakacaka vaka dauvunau e dodonu

mera digitaka na nodra vosa ki na matua ni kila e tu vei ira era vakarorogo

ena nodra solia yani na vuli kei na veimisiterio ni vakabauta kei na lawa ni

bula dodonu vakayalo.

UASIVI DUADUA – NA LOLOMA

25. Me vakacavari na kaci taumada oqo e sa dodonu kina me vakananumi

na dina taumada ka tukuni ena Roman Catechism:

Na i naki vakataucoko ni vuli kei veivulici e dodonu me vakanamata ki na

loloma tawayalani. Kevaka e dua na ka e vakaturi baleta na vakabauta, na

vakanuinui, se na kedra cakacakataki e dodonu mera vakayacori kece oqori

ena loloma ni Turaga, ka da dolavi keda tiko ga kina ena veigauna kece, me

rawa ni laurai ni vei cakacaka vinaka kece vakarisito era vu kecega mai na

loloma, ka sega ni duatani tale na kedra i cakacaka cava ia ena loloma ga.

ULUTAGA DUA

NA TUSANAKI NI VAKABAUTA

WASE DUA

“AU VAKABAUTA” – “EDA VAKABAUTA”

26. Eda tekivuna na noda tusanaka na noda vakabauta ena noda kaya;

‚Au Vakabauta‛ se ‚Eda Vakabauta‛. Ni se bera ni vakamatailalalitaki na

vakabauta ni Ekelesia me vaka e tusanaka ena i tuvatuva ni nona vakabauta,

vakacerecerei ena sokalou, bulataki ena vakamuri ni ivakaro ni Kalou kei na

masu, me da taroga taumada nai balebale ni cava eda vakabauta. Na

vakabauta sa i koya na vakaio ni tamata vua na Kalou o koya ka vakaraitaki

koya ka soli koya vua na tamata ena gauna vata e kauta mai vua na tamata na

7

rarama vuabale ena nona qara voli na tamata na tuvuka ni balebale ni nona

bula. Sa i koya gona eda na vakasamataka taumada na vakasaqara [Wase

Dua], tarava nai vakatakila vakalou oya na nona lako mai na Kalou me sotava

na tamata [Wase Rua] ka i otioti nai camanisausaumi ni vakabauta [Wase

Tolu].

WASE DUA RAWATA NA CIQOMI KALOU NA TAMATA

I NA VINAKATA NA KALOU

27. Na vinakata na Kalou e toqai tu ena uto ni tamata e baleta ni a bulia na

tamata na Kalou me baleti koya ga na Kalou; ia na Kalou talega e sega

vakadua ni tarova na nona vakayarataka na tamata ki vua. Vua ga na Kalou

ena kunea kina na tamata na dina kei na marau ka sega ni mudu na nona

vakasaqara voli:

Na rokovi ni tamata e vakatau duadua e cake sara ena veimaliwai

[Communion] kei na Kalou. Na veisureti ni veivosaki kei na Kalou e a

vakaroti vua na tamata ena nona gauna ni kunekunetaki. Ke bula na tamata,

ia e baleta ni Kalou e bulia na tamata ena loloma , ena loloma talega e karona

voli kina na Kalou na tamata ena gauna kece ni nona bula. Ena sega ni rawa

ni bula vakataucoko ena dina na tamata vakavo ga ke dinata ena galala na

loloma ni Kalou, ka nuitaki koya vakataucoko ki vua ka a buli koya.15

28. Ena vuqa na vei sala, ena i vola tukutuku ni veigauna yacova mai ena

gauna oqo e vakaraitaka nai tovo ni tamata ena nona vakasaqara na Kalou

ena masu, nai soro, vakarau ni qaravi Kalou, na vakanananu kei na veitovo

tale eso.

Na veivakarau ni qaravi Kalou, e dina beka ni sega ni matata na veika era

kauta vata kaya mai, e taka e vuravura taucoko ka sa kilai kina e dua me

tamata va-Kalou.

Mai na dua na vu [Kalou] a bulia na vei matatamata mera tawani vuravura. E

a lesia taumada tu ko koya na nodra gauna kei nai yalayala ni veivanua mera

tawana. E a cakava ‘oya ko koya mera qai vakasaqarai koya kina na tamata,

ka nuitaka ena nodra vakayayamo voli ni ra na kunei koya. Ia e sega talega ni

yawa mai vei keda yadua ko koya. Me vaka sa tukuni – sai koya ga eda sa

cegu tiko ka yavala ka bula voli kina.16

29. Ia nai vau ni veikilai voleka ni tamata kei na Kalou e rawa ni guilecavi,

rai ulabaleti, se beseka ga na tamata.17 Na vei vakarau vakaoqo e levu na

vudra: vakaduiduile ni duka kei vuravura, lecaika vakayalo, na qaciqacia; na

lomaocaoca kei na vutuniyau vakavuravura, tarabe ena vakacalai ni nodra

15

Vatikano II G5, 1951 16

Cakacaka 17:26-28 17

GS 19 S1

8

lako sese eso na tamata vakabauta. Na uwa ni beseka na vakabauti Kalou kei

nai moimoi ni tamata cala ka vuna na vuni vua na Kalou ena vuku ni rere kei

na drotaka na nona kaci.18

30. ‚Sa reki na utodra era qara na Turaga‛. 19 E dina ni tamata e dau

guilecava na Kalou se vakanadakui koya, ia na Kalou e sega vakadua ni oti na

nona kacivi tamata me ra vaqarai koya mera kunea kina na bula kei na marau.

Ia na vaqara Kalou e vinakati kina vua na tamata na maqosa ni vakasama, na

vakatulewa dodonu, ‚uto savasava‛ kei na nodra wanonovi ira matua era

vaqara ka vakavulica baleta na Kalou.

Oni sa cecere Turaga, sa dodonu ga mo ni lagiti, sa vuabale na nomuni

kaukauwa, a nomuni vuku sa tawa yalani. Ia na tamata e dua sara na tiki

somidi ni veika ko ni bulia, sa gadreva me lagiti kemuni: na tamata vata ga qo

ka suluma tu na mate ka ukuti koya ena i valavala ca, kei na ivakadinadina ni

ko ni dau sabai ira na qaciqacia. E dina e tiki lailai wale sara ni veika oni bulia

na tamata, ia e gadreva me lagiti kemuni ena reki, me vaka ni koni buli

keimami me nomuni, ka sa sega ni cegu na utoi keimami yacova sara ni sa

cegu vei kemuni.20

II Gaunisala Eda Kilai Kalou Kina

31. Eda buli me veiucui vata kaya, da kacivi me kila ka lomani koya, na

tamata ka qara na Kalou ena kunea eso na sala ena rawa ni kilai koya kina.

Oqo era ivakadinadina ni tiko na Kalou, sega ni baleta na veika bula era tu

voliti keda ia ena ‚veisotari kei na donu ni vakasama‛ ‘o koya ka da yacova

rawa kina eso na dina’. Na ‚sala‛ ni torovi Kalou mai na veika buli

vakavolivoliti keda, e tawasei ena veika buli kei na tamata.

32. Na vuravura: vakatekivu mai na kena yavavala na yalo ni Kalou ena

dela ni wai ena ivakatekivu, na kena buli, na rawa ni cakacaka ni veibuli, vata

kei na kena ituvaki kei na i rairai moqosa, totoka kei vuravura, sa rawa ni

vakila kina na tamata ni tiko na Kalou ka sa i koya na ivakatekivu kei na i

vakaotioti kei vuravura e lomalagi e cake sara, e dela ni qele, ena botoni

sauloa e ra sara.

Me vaka a kaya ko St. Paula vei ira ka sega ni Jiu: baleta ni matata vinaka tu

vei ira na veika kece e rawa ni kila na tamata me baleta na Kalou, ka ni a

vakatakila ga vei ira na Kalou na veika oya. Me tekivu mai na gauna e sa qai

buli kina na vuravura sa laurai tu na veika vuni ni Kalou e na nona kaukauwa

e sega ni vakaiyalayala kei na nona i tovo ni bula vakalou. Sa rawa ni ra raica

‘oya na tamata e na veika e bulia na Kalou.

18

Maciu 13:22, Vakatekivu 3:8-10, Joni 1:3 19

Same 105:3 20

St. Augustine

9

E cokataka vei keda o St. Augustine na bolebole: vakataroga na veika rairai

totoka era tu wavoliti keda ena delai vuravura, vakataroga na totoka ni

wasabula, vakataroga na vinaka ni vakacevaruru kei na ruru ni cagi,

vakataroga na totoka era tu e lomalagi. Era kaya kecega: ‚raici keimami,

kemami rui totoka‛. Na totoka ni kedra i rairai e tiko talega kina na nodra

vakatutusa. Na vakatutusa sa i koya na kena sega ni ka tudei na kedra i rairai

totoka oya. Sa veiveisau tu ga na i rairai totoka oya. O cei beka sa vu ni totoka

kece qori, sa i koya ga sa vu ni vei totoka kecega ka sa totoka duadua ga ka sa

sega ni rorovi koya na lawa ni veisau, sa duadua tu ga.

33. Na tamata mai na nona dolavi koya ki na dina kei na veika e rairai

totoka, na nona vakila na veika dodonu ka dina, na nona galala, na domo ni

lewa e loma ni vakasama, na nona gadreva na veika e vuni ka sega ni kila kei

na marau sa i tekitekivu ni lomatarotaro ni sa tiko na Kalou. Ena veika kece

qo esa vakila ni sa tiko e lomana ka bula vata kaya na yalo ni Kalou. Na yalo,

sa i koya na, ‚sore‛ ni bula sega ni vakaiyalayala ka bula vei keda sega ni

vakalailaitaka, sega talega ni raici se rawa ni tarai, ‚sa rawa ga mai oqo mai

vua na Kalou.‛

34. Na vuravura vata kei na tamata e rau sa dinata ni rau sega ni

tekitekivu se vakataotioti, ia e rau vakaitavi vua ka sa bula o koya sa sega ni

vakatekivu sega ni cava. Sa i koya gona sa vakila na tamata ena duidui ni sala

ni tiko e dua na dina ka sa vu ni tekitekivu ka i cavacava talega ni veika kece,

e dua na dina ka ra vakayacana kece ‘Kalou’.

35. Na vei vakila vakatamata e vakaiyautaki kina na tamata ena rawa ni

siqema ni tiko na nona Kalou ka taukeni koya. Ia na tamata kevaka e via

rorova yani na veiwekani titobu kei koya, sa iataka na Kalou me vakatakilai

koya vua na tamata, na i solisoli ni rai ni vakabauta ena veika e vakaraitaki

vua na tamata ena vakabauta. Ia na vakadinadina ni tiko na Kalou sa rawa ni

vakila taumada na tamata ena vakabauta ka rawa ni vukei koya ena nona kila

ni vakabauta e sega ni veisaqasaqa kei na kilaka.

WASEWASE VAKATIKINA III

NA KILA NA KALOU ME VAKA NA VULI NI EKELESIA

36. Na tinada tabu na ekelesia, e vakamareqeta ka vakavulica ni Kalou e

vu ka i cavacava ni veika kecega ena rawa ni kilai na Kalou ena veika bula kei

na rarama ni kila ka vakatamata. Ke sega oqo ena sega ni ciqoma rawa na

tamata na veivakaraitaki vakalou.21

21

Vk 1:27

10

37. Ena veivakarau vakaitukutuku ka dau donuya na tamata e sotava kina

e vuqa na dredre ena nona toso yani me kila na Kalou mai na rarama ni kila

ka vakatamata wale ga:

Ia na vakasama vakatamata e dina ni rawa ni cilava ga na

rarama ni vakasama na vakila na Kalou dau veitaukeni ka dina,

o koya ka wanonova ka lewa na vuravura ena nona loloma tabu

kei na lawa ni veika bula ka ra dui tu: ka toqa e utoda na Dau-

ni-Veibuli, e vuqa sara na vakalatilati kina na cinavi ni

vakasama vakatamata. Na dina ni veiwekani vua na Kalou kei

na tamata e takosova nai tuvatuva ni veika e laurai ka ra tu

wavoki, kevaka e vakadewataki ena uto ni tamata me

cakacakataka ka vakatulewa kina, oqo era gadreva na soro kei

na vakauwai koya vakaikoya. Na vakasama vakatamata

vakaikoya e dau veivakatarabetaki ki na dina vakaoqo sega

walega ni veivakacalai ni veika eda dau vakila kei na veika eda

veinanuyaka e dau veivakacalai sara talega na garova na ca ka

vu mai na nodrau cala taumada na vuda. Sai koya gona na veika

oqo ena so na gauna sa na rawa ni vakacalai na tamata ni

nanuma ni sa dodonu tiko ia e mani sega se so saraga na gauna

ena veilecayaki ni vakasama.22

38. Sai koya gona e gadreva kina na tamata na veivakararamataki ni Kalou,

sega walega ni veika e sivia na nona vakasama ia e baleta talega na dina

vakalotu, dina vakayalo ka ena gauna oqo ena ituvaki ni kawa tamata era

rawa ni kila kece na Kalou, vakarawarawa e na dei ka sega ni cala.

E RAWA BEKA NI DA TUSANAKA NA KALOU

39. Ena nona vakadeitaka na nona kila Kalou na tamata, e sa tusanaka kina

na ekelesia na nona veivakabauta ni tamata e sa rawa ni kacivaka na Kalou

vei ira tale na tamata ka sa dau tovolea me dau vakamacalataki Kalou vei ira

na duidui vakabauta, ‘o ira era kila vinaka tu baleta na buli kei nai tuvaki kei

vuravura, ira na tawa vakabauta kei ira era cakitaki Kalou.

40. Me vaka ni noda kila na Kalou e sa vakaiyalayala ga sa vaka talega

kina na vakaiyalayala ni veivosa eda vakamacalataki koya kina. Eda

vakamacalataki Kalou ena veika buli ni ligana ka ra tu wavoliti keda ka na

vakatau ki na kila ka vakaiyalayala kei na veigaunisala vakaiyalayala

vakatamata.

41. Na veika buli kece sara era rokataka vakaiyalayala na Kalou,

vakauasivi na tamata baleta ni buli o koya na tamata me veiucui vata kaya.

Na veituvaki vinaka kece sara era buli – na nodra dina, na vinaka, na nodra

22

Pope Pius XII

11

rairai vinaka – era rokataka na vinaka tawa vakaiyalayala vakalou. O koya

gona eda na rawa ni vakamacalataki Kalou ena noda lagita na veika e rairai

vinaka, maqosa ka sa vinaka sara ka ra i bulibuli kecega vakalou, me vaka na

veika lelevu ka rairai totoka ka bulibuli vakalou sa sala vata na vakilai ni dau-

ni-veibuli.

42. Na Kalou e tiko takosova na nona veibulibuli kecega. O koya gona esa

dodonu kina meda dau vakasavasavataka na noda vosavosa ka vakaiyalayala

ena vakamacalataki Kalou ke sega ena buwawa vei keda na Kalou – o koya sa

sega ni vakamacalataki vakataucoko, sa tawa kilai, sa sega ni laurai, sa sega ni

tarai – ena noda i yaloyalo vakatamata. Na noda vosa vakatamata kei na

veiyaloyalo eda boroya baleti koya na Kalou e tu vakavuni ka da sega ni kilai

koya vakataucoko vakarawarawa.

43. Na vakamacalataki Kalou vakaoqo e vakayagataki kina na i vakarau ni

vosa vakatamata e vakaiyalayala ia eda na rawa ni vakilai koya ga kina ni sa

dau rawarawa ka loloma. E dina ga nida na sega ni kilai koya vakataucoko

sara: me nanumi deivaki tiko ni mai vua na dau-ni-veibuli kei koya ka buli e

sega ni rau vakatautauvatataki rawa. Na veivakatautauvatataki qo e basika

kina ni Kalou esa i koya ga, sega ni kilai rawa ka da nuitaka ni sa donu tiko na

gaunisala ni noda veiwekani vata kaya.

NA VULI LEKALEKA

44. Na tamata mai na nona buli kei na nona i kacikaci e tamata qaravi

Kalou. E lako mai vua na Kalou ka lako tale tikoga vua na Kalou ka na bula

vakataucoko ena galala na tamata kevaka e bulataka nai vau ni veiwekani kei

na Kalou.

45. A buli na tamata me veiwekani vakataucoko kei na Kalou ka vu ni

marau ni tamata : ‚Ni’u sa duavata vakataucoko kei kemuni, sa na sega na

rarawa se na veivakatovolei, ni’u sa vakasinaiti vei kemuni, esa na qai

taucoko na noqu bula‛ (St. Augustine)

46. Ena nona vakarogoca na i tukutuku ni veika buli kei na domo ni lewa –

e – loma: sega ni vakataratutu na nona kila na tamata ni tiko na Kalou na i

vakatekivu ka i vakataotioti ni veika kece.

47. Na ekelesia e vulica ni Kalou e dua ga ka dina, o koya ka buli keda, e

noda turaga ka da rawa ni kilai koya mai na nona veicakacaka kece sara kei

na rarama ni noda vakasama.

48. E rawa ni na vakayacataki Kalou mai na veika totoka ka veivakadrukai

ka bulia ka ra rokataka na nona vinaka e dina ga ni vakamacalataki koya na

12

veivosa ka dravudravua ka vakaiyalayala ka na sega ni rawa ni

vakamacalataka rawa na misiterio ni Kalou.

49. Kevaka e sega na dau-ni-veibuli e sega talega na veika e buli. Sa i koya

gona kina oqo era kila na vakabauta ni lomana na Karisito e vakauqeti ira

mera kauta na rarama ni Kalou bula vei ira na tawa vakabauta.

WASE RUA LAKO MAI NA KALOU ME SOTAVA NA TAMATA

50. Ena rarama ni nona vakasama sa rawa ni kila na tamata ni tiko na

Kalou mai na vei mawe ni bulibuli kece sara ni Kalou. Ia e tiko tale e dua na i

tuvatuva vakakilaka e sega ni yacova na rarama ni vakasama vakatamata sa i

koya na i vakatakila vakalou.23 Mai na nona vakatulewa galala vakataki koya

ga, esa vakaraitaki koya ka soli koya ki vua na tamata. Oqo e cakava ena nona

vakararamataka na misiterio ni nona i tuvatuva ni loloma tawa vakaiyalayala,

ka buli mai na gauna ni veigauna kei na Karisito me bauta kece na tamata na

vinaka ni Kalou. Esa vakaraitaka vakataucoko na Kalou na nona i tuvatuva

vei keda ena nona solia mai na luvena daulomani, na noda Turaga, Jisu

Karisito kei na nona Yalo Tabu.

SEMA 1

VAKATAKILA VAKALOU

I SA VAKARAITAKA NA KALOU NA NONA I TUVATUVA NI NONA

LOLOMA TITOBU

51. Sa loloma na Kalou ena nona vinaka kei na yalomatua, me vakaraitaki

koya ka me na vakaraitaka na misiterio ni nona i naki. Na nona i naki me

torovi tamana na tamata ena Karisito o koya na vosa yaco me tamata duavata

kei na Yalo Tabu, veivotaitaki vata ena bula vakalou.24

52. Na Kalou ‘o koya ‚ka bula ena rarama sega ni rorovi rawa‛ e wasea na

nona bula tabu vakalou vua na tamata ka a bulia ena galala mena rawa ni

susugi ira cake kina mera luvena ka mera bula vua na luvena duabau na

Karisito.25 Ena nona vakaraitaki koya na Kalou vua na tamata e gadreva kina

mera vakaio vua ka ra kilai koya ka ra lomani koya ena loloma vuabale.

53. Na i tuvatuva tabu ni vakatakila vakalou e vakilai ena cakacaka kei na

vosa ka rau sa vauci vata:26 erau veivakararamataki vata tale ga. Na Kalou e

23

Dei Filius: DS 3015 24

Efeso 1:9, 2:18, 2 Filipai 1:4 25

1 Timoci 6:16, Efeso 1:4-5 26

DV 2

13

vakaraitaki koya vakamalua, vakaituvatuva vua na tamata : e vakarautaka na

tamata me veiciqomi vakaituvatuva ena i vakatakila vakalou ka sa mai vua, e

yaco me tamata, kei na cakacaka nei koya na vosa, Jisu Karisito.

St. Irineo mai Liona e a dau cavuta vakavuqa na veivakatavulici vakalou ena

nona dau vakayagataka na vakasama ni nodrau veivakamatautaki ni veikilai

na Kalou kei na tamata : na vosa ni Kalou ka a tiko ena loma ni tamata a yaco

me luve ni tamata me vakamatautaki koya me vakila na Kalou ka na

vakamatautaka na Kalou me bula ena loma ni tamata me vaka na loma ni

Kalou ko Tama.27

II NAI TUVATUVA NI VAKATAKILA

ENA I VAKATEKIVU SA VAKATAKILAI KOYA NA KALOU

54. Na Kalou o koya ka bulia, ka maroroya na veika kece sara ena nona

vosa, sa solia wasoma vua na tamata nai vakadinadina ni nona tiko ena veika

buli. Ena nona loloma ni dolavi lomalagi e a vakatakilai koya vei rau na vuda

ena i vakatekivu. 28 A sureti rau ki na duavata vakaveiwekani, voleka,

vatakaya ena nona lagilagi kei na dodonu.

55. Nai vakatakila oqo e a sega ni tagutuvi ena nodrau bale ki nai valavala

ca oi rau na vuda. ‚Ni oti na nodrau bale ki na ca e a vudera na Kalou na

nodrau vakanuinui ni vakabulai ena nona yalataka na veibokoci ka sega

vakadua ni oti na nona vakaraitaka ni mareqeta na kawa tamata me vaka ni

gadreva me solia vua na tamata ka gadreva na bula tawa cava ena vosota kei

na caka vinaka.‛29

E dina ni sega ni vakarorogo vei kemuni ka cavuka na nomudrau veiwekani,

ia o ni sega ni biuti koya ki na kaukauwa ni mate ... sa vakavuqa na nomuni

veiyalayalati kei na tamata.30

NA VEIYALAYALATI KEI NOA

56. Ni oti na voroki ni duavata ni mata tamata ena i valavala ca sa yavala

na Kalou me vakabula vakaituvatuva na kawa tamata. Ena nona veiyalayalati

kei Noa ni oti na waluvu levu, e boroya e dua na i yaloyalo ni tekitekivu ni

tuvatuva vakalou me baleta na tamata umani vata ena nodra ‚dui vanua, dui

vosavosa, dui matavuvale ena nodra dui matanitu.‛31

57. Na i tuvatuva vaka i wasewase vaka duidui vanua se matanitu e

vakalomalagi, vakavolekata na veiwekani ka vakalotu.32

27

St. Iranaeus 28

Joni 1:3, Roma 1:19-20 29

Vakatekivu 3:15, Roma 2:6-7 30

Roman Missal, Eucharistic Prayer 31

Vakatekivu 10:5 32

Cakacaka 17:26-27

14

E kena i naki me yalana na qaciqacia ni tamata lutu ena i valavala ca ka ra

duavata ena cala ni naki me vaka a yaco mai Papeli.33 Ia, ena vuku ni valavala

ca, na vakalou ena vei kalou tani kei na qaravi kalou matakau ni veimatanitu

kei ira era veiliutaki kei ira era cata na Kalou e vakacacana wasoma na

veiwekani kei na Kalou.34

58. Na veiyalayalati kei Noa a sa dei tu vei ira na qase ni se bera ni tubu na

kawa vaka Isireli ka yacova sara na kacivaki ni kosipeli.35 Na i vola tabu e

doka e vuqa vei ira era sega ni Isireli : Epeli o koya sa dodonu, na bete – tui

Melekisedeke – o koya ka veiucui kei na Karisito – o ira na dodonu ‚Noa,

Taniela kei Jope.‛36 O koya gona e vakaraitaka na i vola tabu na tuvuka ni

nodra bula vakayalo vei ira era vauci ena veiyalayalati vaka Noa, ra waraka

voli na Karisito me soqona mera sa dua bau na luve ni Kalou veisebayaki.37

SA DIGITAKI EPARAMA NA KALOU

59. Me vaka ni vinakati mera soqoni vata na vei tamata veisebayaki ki vua

na Kalou, sa kacivi Eparama tani kina na Kalou mai na nona vanua dina, ira

na wekana, mai na vale nei tamana38 ka qisi koya Eparama, sa i koya me

‚tama ni vei mata tamata ni vei matanitu.‛ ‚Ena vakalougatataki na veivanua

kecega ena vukumu.‛39

60. Na kawa i Eparama era i mamaroroi ni veiyalayalati kei ira na

Patiriaka (Patriach), na tamata digitaki, o ira era kacivi mera vakarautaka na

siga me na soqoni ira kina na Kalou ena duavata ena Ekelesia.40 Sa i ira oqo na

wakatu ni vakabauta, o ira era rawa ni sema kina o ira ka sega ni Isireli ka ra

sa ciqoma na vakabauta.41

61. O ira na Patiriaka (Patriach), na parofita kei ira eso ena veiyalayalati

makawa era vakacerecerei mera lewe i lomalagi (sanito) ena i tuvatuva kei na

i tukutuku vaka ekelesia.

62. Ni oti na gauna vaka patiriaka, a vakatuburi ira na Isireli na Kalou ena

nona sereki ira ena veivakabobulataki nei Ijipita. E a solia vei ira na nona

veiyalayalati kei ira ena ulunivanua ko Sainai.

33

Yalomatua 10:5, Vakatekivu 11:4-6 34

Roma 1:18-25 35

Vakatekivu 9:16, Luke 21:24 36

Vakatekivu 18:18, Iperiu 7:3, 15, 14:14 37

Joni 11:52 38

Vakatekivu 12:1 39

Vakatekivu 17:5, 12:3, Kalatia 3:8 40

Roma 11:8, Joni 11:52, 10:16 41

Roma 11:17-18, 24

15

63. Ena nona tamata ko Mosese, e solia kina vei ira na nona lawa mera

rawa ni kilai koya kina ka qaravi koya ni sa Kalou bula ka Kalou dina, na

Kalou dau solisoli, turaga-ni-lewa dodonu ka mera vakanamata yani ki na

yaco mai ni i vakabula yalataki.42

64. O ira na Isireli era mata tamata vakabete vakalou, ‚era kacivi ena yaca

ni Turaga‛ ka ra, ‚i matai taumada ni rogoca na vosa ni Kalou,‛43 Era mata

tamata ni kawa qase ena vakabauta i Eparama.

65. E a talai ira mai na parofita na Kalou ena vakanuinui nira na vakabula,

na nona tamata era namaka na veiyalayalati vou ka tawacava, ka nakiti me

nodra taucoko ka me toqai e utodra. 44 Era a vunautaka na parofita na

veivakabulai tautani vei ira na tamata ni Kalou, vakasavasavataki ena nodra

sega ni dina kei na veivakabulai ka na oka kina na vei matanitu kece.45 Na

tuvuka ni tuvatuva oqo e nodra na dravudravua ni turaga era na taukena na

vakanuinui oqo. O ira na marama yalododonu me vakataki Sera, Repeka,

Raijieli, Miriama, Tepora (Deborah), Ana, Judi (Iudite) era a vakabula voli na

nuinui ni nodra vakabulai na Isireli. O koya sa savasava duadua o Maria.46

III KARISITO JISU – DAUTATARO, VAKADINADINA NI

VAKATAKILA KECE47

SA KAYA KECEGA NA KALOU ENA NONA VOSA.

66. E a vuqa ka duidui na sala e a vosa kina vei ira na noda qase na Kalou

ena gauna makawa ena gusudra na parofita, ia ena gauna mai ki muri esa

vosa ga vei keda ena luvena daubau, Karisito48 na luve ni Kalou yaco me

tamata, sa i koya na vosa ni Kalou ko tama sega ni uasiviti. Ki vua (Karisito)

esa kaya kece kina na nona vosa ka na sega tale ni dua na i tukutuku vou sa i

koya ga. E a kaya ko St Ioane, me vaka era a kaya talega eso, ena Iperiu 1:1-2.

Ena nona solia (Kalou ko tama) na luvena daubau, a nona vosa (me vaka ni

oqo na nona vosa duadua ga baleti keda) esa vosataka kina kecega vata ga

vakadua ena nona vosa daubau – sa sega tale na ka me kaya vei keda : baleta

ni veika e a kaya vakatikina e liu vei ira na parofita, esa tukuna kecega vata ga,

vakadua ena nona solia vei keda na kecega na luve ni Kalou. Kevaka e dua e

vaqaqa na dina ni Kalou se vakasaqara na raivotu se so tale na vakatakila va-

Kalou ena sega walega ni cala vakalecaika ia ena sotava talega na cudru ni

42

CF DV3 43

Vakarua 28:10, Lakoyani 19:6 44

Aisea 2:2-4, Jeremaia 31:34, Iperiu 10:16 45

Isikeli 36, Aisea 49:5-6, 53:11 46

St. 2:3, Luke 1:38 47

Dauvunau 2 48

Iperiu 1:1-2

16

Kalou kevaka e sega ni rai wanonova duadua ga na Karisito se me gadreva e

so tale na veika cacawale vou ka tu veivakavolivoliti.49

ENA SEGA TALE NAI VAKATAKILA VOU

67. Na veiliutaki va-Karisito me vakatekivu mai na veiyalayalati vou ka i

otioti talega ka na sega ni dua tale, ka na sega tale ga nai vakatakila vou

yacova sara na nona lesu mai ena lagilagi na noda Turaga Jisu Karisito.50 Ia

kevaka e sa vakaraitaki oti vei keda nai vakatakila vou e se sega ni matata

vakataucoko vei keda, e sa na qai vo vei keda na vakabauti Karisito me da na

qai vakila vakamalua mai na taba gauna ka muria mai na veiyalayalati vou.

68. Ena veitabayabaki kece sara e a sa vuqa na ivakatakila taukeni

vakaikoya e ra sa yaco, ka so era sa dinati ena vakatulewa ni ekelesia. Ia ira

oqo era sega ni wili ena vuli mareqeti ni lotu. E sega ni nodra i tavi me ra

vakavinakataka cake se vakaotia na vakatakila dei, isau kece ni vakatataro, ka

i otioti ni vakatakila i Karisito, ia era vukea ga me ra bulataki vakataucoko

kina na bula ena dua nai taba gauna. Liutaki ena vuli lotu ni Ekelesia, na kila

va-Kalou – sensus fidelium.

e kila na vakadeuci kei na ciqomi ni vei vakatakila cavaga era ciqomi me kaci

dina i Karisito, se o ira na nona yalo dodonu [santo] vua na Ekelesia.

Na vakabauta va-Karisito e sega ni ciqoma na vei ‚vakatakila‛ ka cikeva ni

sivia se vakadodonutaka na vakatakila ka a mai vakatamataka na Karisito me

vakataka eso na vakabauta sega ni va-Karisito kei na so tale na mata

vakabauta vou ka ra yavu ena so na nodra vakatakila vakai ira ga.

VULI LEKALEKA

69. E sa vakaraitaki koya ka soli koya na Kalou vua na tamata ena loloma.

E sa solia kina na Kalou nai otioti, ka makeresese ni sau ni taro ka tarogi koya

vakai koya ga kina na tamata ena i balebale kei na yaga ni nona bula.

70. Na Kalou e vakaraitaki koya vakamalua, tasereka vakaituvatuva na

misiterio [mystery] ni nona cakacaka kei na nona vosa vua na tamata.

70. Ni lako sivita nai vakadinadina ni Kalou ki vua, vakaikoya e tiko ena

veika kece e bulia, e a vakaraitaki koya taumada vei rau na vuda, vosa veirau.

Ia ni oti na nodrau bale ena ivalavala ca, a veiyalayalati kei rau.

71. A iataka na Kalou e dua na veiyalayalati tudei kei Noa [Vakatekivu

3:16] kei na veika bula kece sara. Ena tudei tiko me yacova sara ni oti na

vuravura.

49

St. John of the Cross 50

Taito 2:13

17

72. A digitaki Eparama na Kalou ka veiyalayalati kaya kei ira na nona

kawa. Na veiyalayalati kei Eparama a tauyavutaka kina na Kalou na nona

kawa tamata digitaki taumada ka a vakaraitaka taumada vei ira na nona lewa

ena nona digitaki ko Mosese. Ena gusudra na parofita a vakaraitaki vei ira na

nona tamata me ra ciqoma na vakabulai yalataki ni Karisito.

73. Sa vakaraitaki koya vakataucoko na Kalou vei keda ena nona

vakasiroma mai vei keda na luvena duabau, ki vua sa vakadeitaka na nona

veiyalayalati tawa cava:

Ena luvena e yaco kina nai otioti ni vosa nei tamana ka sa sega

tale kina na ivakatakila e sala muria na veiyalayalati ni Karisito.

SEMA – RUA

NA VAKADEWATAKI NI VAKATAKILA VAKALOU (DEVINE

REVELATION)

74. Kalou na noda ivakabula; ‚O koya sa vinakata me bula na tamata

kecega, ka mai kila sara na ivakavuvuli dina‛.51 Sai koya ko Jisu Karisito.52 Me

kacivaki na Karisito ena veivanua kece, ira na lewena yadudua kece sara, me

tetevi vuravura raraba taucoko.

A sa vakarautaka ena loloma na Kalou na veika sa vakaraitaka e liu me

vakabulai kina na kawa tamata kece sara me maroroi vakataucoko, ena

veitabagauna taucoko ka me vakadewataki vei ira na vei ira na veitabatamata

kece sara.53

I Na taridisio (*) vakayapositolo.

75. ‚ Na Karisito na noda turaga nai soqoni kece ni vakatakila vakalou na

cecere sara, a vakaroti ira na apositolo mera vunautaka nai tukutuku vinaka

(kosipeli) ka ra yalataka e liu na parofita, vakataucokotaka ena nona mai bula

vakatamata kei nai vakavuvuli kece sara a mai vunautaka e gusuna. Ena

vunautaki ni tukutuku vinaka era vakaroti mera vakadewataka na veisolisoli

kece sara ni Kalou vua na tamata taucoko. Nai tukutuku vinaka (kosipeli) e i

vurevure ni dina veivakabulai kei na muria na dina vakatisaipeli.54

76. Ena vunau vakayapositolo.....Ena maroroi ni vakaro ni turaga (Karisito) na

kosipeli, a vakadewataki mai ena rua na gaunisala:

vagusu ‚nodra solia mai vaka vosa na apositolo ena nodra

vunau, nodra bulataka nai vakarau vakarisito, na veivakarau era

51

1 Tim 2:4 52

Jn 4:6 53

2 Kor 1:20, 3:16 – 4:6 54

Mc 28:19 – 20 Mk 16:15

18

vakatekivuna ka veiganiti, na veika era ciqoma – mai na gusuna

na Karisito, mai nai vakarau ni nona bula kei na nona cakacaka,

se era vulica mai na veiuqeti ni Yalo Tabu.‛55

Ena volavola ‚mai vei ira na apositolo kei ira tale eso era veitokani ka tokoni

ira ka ra uqeti kece ga mai vua na Yalo Tabu vata ga, mera vauca nai

tukutuku veivakabulai vakalou ena volavola‛.56

...... TOMANI YATU VAKAYAPOSITOLO

77. Me rawa ni vakadewataki vakadodonu nai tukutuku bula ni kosipeli

ena ekelesia era a biuta tu vei ira na bisovi ni lotu na apositolo mera

sosomitaki ira. E a soli vei ira (bisovi) na nodra (apositolo) itutu ni

veivakatavulici.57 ‚O koya gona nai vunau vakaapositolo ka ra volai tautani

ena veivola ceguvi (inspired books) me maroroi vakaiyatu veitarataravi

yacova nai cavacava ni gauna‛.58

78. Na vei volavola tabu e vuqa era a vola na tamata vakabauta, na

vakadewataki vakavosa vagusu, nai talanoa, vakabauta kei nai vakarau ena

veivakauqeti ni Yalo Tabu e vakatokai me taridisio, e duidui mai nai vola

tabu ia e rau veiwekani. Mai na taridisio, ‚na ekelesia, ena nona vuli, bula kei

na sokalou e tomana ka vakatetea ena veitabagauna kece na veika e baleti

koya kei na veivakavuvuli kece e vakabauta.‛ 59 Na nodra vosa kei na

volavola na vei tui tabu era ivakadinadina ni tiko – soli bula (life – giving

presence) ni taridisio ni vakaraitaka na vutuniyau ka sovaraka mai ena veika

e vakayacora kei na bula ni ekelesia ena nona vakabauta kei na masu‛.60

79. Na itukutuku vaka ikoya ni Kalou ko tama vakadewataki mai vua na

nona vosa ena Yalo Tabu e tudei ka yavala tiko ena ekelesia : ‚Na Kalou o

koya ka a vosa e liu e se veivosaki tiko ga kei na ekelesia na daulomani ni

luvena tabu. Kei na Yalo Tabu o koya ka vakarogoya na domo bula ni kosipeli

ena ekelesia – ka mai vua talega na ekelesia ki vuravura raraba – liutaki ira na

vakabauta ki na dina taucoko ka vakavuna na vosa i Karisito me bula e

lomadra ena kena vutuniyau kece‛.61

II NA VEIWEKANI NI TARIDISIO KEI NAI VOLA TABU

Dua ga na vanua erau vu mai kina ...

55

DV 7 56

DV 7 57

58

59

60

DV 853 61

DV 853 Kol 3:16

19

80. Na taridisio tabu kei na vola tabu erau veiwekani voleka ka rau

veitaratara vakai rau, sovaraki mai na dua ga na tobuvure tabu vakalou

rau sema me dua ga ka toso ki na dua ga nai cavacava.62O rau yadua vaka

irau erau solia ka vakaraitaka ena ekelesia na vutuniyau ni misiterio

(mystery) ni Karisito, o koya ka yalataka vei ira ka nona ‚me yacova nai

cavacava ni veigauna‛.63

.... Rua nai vakarau ni vakadewaci

81. ‚Nai vola tabu e nona vosa na Kalou me vaka e biu vakaivola ena

veiceguvi ni Yalo tabu‛.64

‚Ia na taridisio tabu e vakadewaca vakataucoko na vosa ni Kalou ka ra a

vakabauti kina na apositolo mai vua na Karisito na turaga, kei na Yalo Tabu.

E vakadewataka vei ira era sosomitaki ira na apositolo me vaka na

vakarararamataki ni Yalo Tabu era na maroroya ena dina, vakamacalataka ka

vakateteya yani ena vunau‛.65

82. Sai koya gona na ekelesia o koya ka soli vua nai tavi ni vakateteya,

vakadewataka nai vakatakila ‚e sega ni rawata ena dei ni vei dina kece era

vakaraitaki mai nai vola tabu duadua ga. Sa dodonu me rau ciqomi ruarua

ena veidokai kei na vakarokoroko nai vola tabu kei na taridisio.‛66

Taridisio vakaapositolo kei na taridisio vakaekelesia.

83. Na taridisio ka vakadeuci eke e vu mai vei ira na apositolo ka ra

vakadewaca na vei vuli kei nai vakarau era a ciqoma mai vei Jisu kei na veika

era a vulica mai vua na Yalo Tabu. Nai matai ni matatamata lotu vakarisito, e

a sega na nodra veiyalayalati vou volai vakaivola : na volai vakaivola ni

veiyalayalati vou e i vakadinadina ni bula ka tubu tiko ni taridisio.

Na taridisio e wasei tani mai na vei vuli vakavosa baleta na Kalou, na bula

vakatisaipeli, na qaravi Kalou e matana levu, na masu vakararavi yadua se

vakailawalawa ka ra dui tauyavu ena noda dui veivanua ena vei tabagauna

oqo era dui mataqali ka ra vakayacori me veiganiti ki na duidui vanua kei na

gauna ka bulataki kina na taridisio. Ena cinavi veivakararamataki ni taridisio

na vei taridisio kece e rawa ni maroroi, se veisautaki se kau laivi ena

veiliutaki ni magisterium ni ekelesia.

62

DV 9 63

Mc 28:20 64

DV 9 65

DV 9 66

DV 9

20

III NA VAKADEWATAKI NI I YAU CIQOMI VAKA VAKABAUTA

(HERITAGE OF FAITH)

Na iyau ciqomi vaka vakabauta e nuitaki kina na ekelesia raraba.

84. Era a vakatautaka na apositolo vua na ekelesia raraba me i ‚mamaroroi

tabu‛ (sacred deposit) 67 . ni vakabauta ka yavutaki enai vola tabu kei na

taridisio. Ena kena vakamuri vakadodonu ni iyau ciqomi (heritage) oqo e

vakadeitaka na matatamata vakabauta tabu, duavata kei na nodra ivakatawa,

ra tudei tikoga ena nodra vakavuvuli na apositolo, ki na veitacini ki na

veidovi madrai kei na masu. Koya gona ena kena vakabulabulataki, bulataki

kei na kacivaki ni vakabauta ka vakadewataki yani e dodonu me yaco tiko na

duavata tautani vei ira na bisovi kei ira na tamata vakabauta‛.68

NA MAGISTERIUM NI EKELESIA

85. ‚Na itavi ni vakadewataka vakadodonu na vosa ka tu ena kena itutu

vakavolavola se tu vaka taridisio a nuitaki duadua ki na i tavi bula ni

veivulici ni ekelesia. Na nona kaukauwa ena tikina oqo e vakayacori ena yacai

Jisu Karisito‛.69 Sa kenai balebale oqo ni cakacaka ni vakadewa era nuitaki

kina na bisovi ena nodra duavata kei na i sosomi kei Pita na bisovi kei Roma.

86. ‚Na magisterium ni ekelesia e sega ni uasivita na vosa ni Kalou ia e

kena vada ga. E vakavulica ga na vei vuli e vakadewataki vua ena vakarorogo

ki na vakatulewa vakalou vata kei na veivuke ni Yalo Tabu, e vakarorogo

vakadauveiqaravi, yadrava vaka soli bula ka vakamacalataka ena dina. Na

veika kece e vakatura me vakabauta ka vakaraitaki mai enai vurevure

vakalou e dreti mai na dua ga qo nai mamaroroi ni vakabauta‛.70

87. Ena vakananumi ni vunau ni Karisito vei ira na nona apositolo : ‚O

koya e vakarorogo vei kemudou e sa vakarorogo vei au,‛.71 era ciqoma kina

ena vakarorogo nai vakavuvuli kei nai dusidusi ena kedra vei mataqali era

solia nai vakatawa ni sipi vei ira na vakabauta.

NA “DOGMA” NI VAKABAUTA

(‚Dogma‛ e vu mai na vosa vakalatina kei na vosa vakirisi (Greek) kenai

balebale : na ka e vakasamataka e dua me ka dina. Ena cioloji (theology) dua

ga se so na vuli e vakadeitaki me dina ena muri ni gaunisala e dodonu kei na

kaukauwa e salavata mai – Webster Dictionary)

67

1 Tm 6:20; 2 Tim 1:12-14 68

Ck 2:42 69

DV 10 70

DV 10 71

Lk 10:16 Ct. LG20

21

88. Na magisterium ni ekelesia e vakayagataka vakataucoko na kaukauwa

(authority)e tiko vua mai vei Karisito ena nona bulia ka vakamacalataka na

vei dogma, oya ena nona vakatura nai vakarau sega ni veisautaki era vauci

kina na lewe ni ekelesia ena bulataki ni vakabauta, vakamacalataka na dina e

tiko ena vakatakila vakalou se na dei ni nona vakatura na dina ni veika kece

oqo.

89. E dua tiko na isema bula vakaituvatuva vei rau na bula vakayalo kei na

dogma. Na dogma era cina ni gaunisala ni vakabauta; era cinava ka

vakadeitaka. Ia mai ena dua tale na yasana kevaka eda bulataka tiko na

gaunisala e dodonu, na noda vakasama kei na utoda ena dola me ciqoma na

rarama ka vakacilava na dogma ni vakabauta.72

90. Nai sema vakaveiwekani vei rau na dogma kei na kena kilai, ni ra

semasema vata na kena vei tikina ka vakasamataki vakaveitaravi

vakaituvatuva, ena rawa ni kune ena vakatakila taucoko na misiterio ni

Karisito.73 ‚Ena vuli ni ekelesia katolika na dina (truths) era tuvani

veitarataravi me vaka ni duidui na nodra veiwekani kei na yavu ni vakabauta

vakarisito.74

NA VAKILA VAKALOU NI VAKABAUTA

91. Na tamata vakabauta kece era vakaitavi ena kilai kei na vakadewataki

ni dina vakaraitaki (revealed truth). Era a ciqoma na veiqisi ni Yalo tabu o

koya ka vakavulica75 ka liutaki ira ki na vei dina kece sara.76

92. ‚Na tiki ni yagoi Karisito raraba kece sara <. era sega ni rawa ni

vakacalai ena veika e baleta na vakabauta. Na ivakatakilakila oqo e

vakaraitaki ena vakilai akalou ni vakabauta (*sensus fidei) ena veitokoni ni

tamata kece vakabauta me v aka era duavata kece kina mai vua na bisovi

ki vua nai otioti ni tamata vakabauta, ra vakaraitaka ena duavata e vuravura

raraba na veika e baleta na vakabauta, nai vakarau e vakarautaki kei nai

tovo‛.77

*Sensus fidei e vosa vakalatina e kenai balebale : kena mareqeti vakalou

tautani ni vakabauta ka vakaraitaki ena duavata e vuravura raraba ena veika

e baleta na vakabauta nai vakarau e vakarautaki kei nai tovo era

vakamatatataki vei ira kece na tamata vakabauta ena veivakaliutaki, veivulici

ni magisterium.

72

Cf Jn 8:31-32 73

Ct. Vatican Council I: DS 3016: Neus Myterium; IC-25 74

UR 11 75

Cf 1 Jn 2:20,27 76

Cf Jn 16:13 77

LG 12; Cf Augustine De Praed. Sanct-14 27: PL44, 980

22

93. ‚Ena mareqeti qo ni vakabauta, vakayadrati ka vakabulabulataki mai

vua na yalo ni dina (spirit of truth) era liutaki na tamata ni Kalou raraba

kece sara enai tutu tabu ni veivulici ni magisterium ....... ra ciqoma na

vakabauta vakadua ena vukudra raraba. Era sega ni guce na tamata ki na

dina ena vakabauta qo, curuma yani vakatitobu ena vakasama dodonu ka

bulataki vakataucoko na bula ena veisiga yadudua‛.78

TUBU ENA KILAI VINAKA NI VAKABAUTA

94. Ena veivuke ni Yalo Tabu eratou kilai vakavinaka vakamatata kina na

taridisio kei nai vola tabu kei na veivosa ciqomi vaka vakabauta (heritage of

faith) ka tubu ena bula ni ekelesia:

- ‚Mai na vakasama titobu ena masumasu kei na nodra vakadeuca e

utodra na veika kece oqori na tamata vakabauta; ‚79vakabibi ena vakadidike

titobu vakacioloji (theology) ka vakatitobutaka na kilai ni vei dina vakaraitaki

(revealed truths)‛.80

- Mai na vakila e loma ni vei dina vakayalo ka sotava vakakila 81 na

tamata vakabauta ena tubu vata na dina ni vola tabu vei koya ka wilika‛.82

- Mai na nodrai vunau o ira era sa ciqoma, salavata na nodra dodonu

vakaitutu vakabisovi (episcopate) kune kina na dina vakalou‛.83

95. E sa matata deivaki gona kina ena vuku cecere vakaituvatuva vakalou,

na taridisio tabu, nai volavola tabu kei na magisterium ni ekelesia eratou

veisemati ena duavata ka na sega ni dua e tu vakai koya ke rau dau yali na

lewe rua. Ena nodratou cakacaka vata, ena nodratou vakayacora na nodratou

itavi yadua salavata na cakacaka ni Yalo Tabu, eratou duavata vakavinaka

ena vakabulai ni yalo‛.84

NA VULI LEKALEKA

96. Na veika kece sara e a laiva tu mai na Karisito vei ira na apositolo, era

a vakadewataka yani ena nodra vunau kei na volavola ena veivakararamataki

ni Yalo Tabu, ki na veitabatamata kece sara me na waraka na nona lesu mai

ena lagilagi na Karisito.

97. ‚Na taridisio tabu kei nai vola tabu erau duavata ki na dua ga nai

mamaroroi tabu (sacred deposit) ni vosa ni Kalou‛ (DVIO) ka vaka nai iloilo,

78

LG 12; Cf Jude 3 79

DV 852; 852; Cf Lk 2:19, 51 80

GS62 37; Cf GS4452 DV 23, 24, URA 81

DV 882 82

St. Gregory The Great Hom. IN EZ, 1,7,8: PL 76 843D 83

DV 832 84

DV 1053

23

na ekelesia taubale lako e dau masuta vakatitobu na Kalou na vu ni nona

veiyau kece.

98. ‚Na ekelesia, ena nona vuli, bula kei na qaravi Kalou, e vakadewaca,

vakauta ki na veitaba tamata kece na veika kece sara e baleti koya kei na veika

kece e vakabauta‛. (D831)

99. Na vinaka tautani ni vakilai ni vakabauta vakalou, era sega gona kina

ni cegu na tamata ni Kalou na ciqoma, kelia vakatitobu ka bulataka

vakataucoko na bula mai nai solisoli ni vakatakila tabu (divine revelation).

100. Nai vua ni vakadewataka vakadodonu na vosa ni Kalou e nuitaki

duadua ki na magisterium ni ekelesia, oya mai vua na tuitabu ena duavata kei

ira taucoko na bisovi.