ประชมเรองเมองนครไชยศร

เอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร ต�นเหตของนามวานครชะยศร

จดหมายเหตเรองส�มโอเมองนครชะยศร นราศเมองนครชะยศร

อภลกษณ เกษมผลกล

(บรรณาธการ)

โครงการเผยแพรเอกสารความรดานไทยศกษา ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล

พทธศกราช ๒๕๕๕

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ข

ทปรกษา ศาสตราจารย ดร. คณหญงสรยา รตนกล ทปรกษาศนยสยามทรรศนศกษา อาจารยวกลย พงศพนตตานนท ทปรกษาศนยสยามทรรศนศกษา บรรณาธการ อาจารย ดร.อภลกษณ เกษมผลกล ประธานศนยสยามทรรศนศกษา กองบรรณาธการ นายดรณ แกวนย นางสาวพชร ศรเพญแกว นางสาวปภสรา เลผล นางสาวพกล ชมภศร ออกแบบปก นายกานต พฤกษธรานนท (www.2digitalstudio.com) ปกหนา - ปกหลง ปกหนา พระบรมฉายาลกษณพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เมอครงประพาสสวนสมโอของขนภกด ทเมองนครไชยศร สวน ปกหลง เปนภาพทานาสวนสมโอของ ขนภกด และเจานายฝายหนาฝายในทตามเสดจฯ

ประชมเรองเมองนครไชยศร

อภลกษณ เกษมผลกล (บรรณาธการ)

ISBN 978-616-279-116-1

พมพครงท ๑ จานวน ๕๐๐ เลม พ.ศ. ๒๕๕๕ โครงการเผยแพรเอกสารความรดานไทยศกษา ศนยสยามทรรศนศกษา

คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล |

ค

ถอยแถลง เมองนครไชยศร นบเปนเมองเกาทปรากฏหลกฐานมาแตครงอาณาจกรทวารวด นกวชาการเรยกเมองเกาในครงนนวา “เมองโบราณนครไชยศร” มความเจรญรงเรองอยในราวพทธศตวรรษท ๑๓-๑๖ ภายหลงไดกลายเปนเมองราง จนกระทงราว พ.ศ. ๒๑๐๔ ในรชสมยสมเดจพระมหาจกรพรรด แหงกรงศรอยธยาไดทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตง “เมองนครไชยศร” ขน (ปจจบนคอ ตาบล ทานา อาเภอนครชยศร จงหวดนครปฐม) ตอมาในสมยรชกาลท ๓ พระภกษสมเดจเจาฟามงกฎ (รชกาลท ๔) ทรงคนพบพระปฐมเจดย ครนเมอเสดจขนเถลงราชยจงโปรดใหยายศนยกลางของเมองนครไชยศรมาตงอยบรเวณพระปฐมเจดยและยงคงเรยกวา “เมองนครไชยศร” ภายหลงเมอ พ.ศ. ๒๔๕๖ ในสมยรชกาลท ๖ จงโปรดใหเปลยนชอเมองเปน “เมองนครปฐม”และใชสบมาจนปจจบน การทไดพรรณนาถงประวตเมองนครไชยศรมาขางตนนน เพอจะแสดงใหเหนวา “เมองนครไชยศร” ในทนมความหมายกวางขวางมากกวาเพยงพนทของอาเภอนครชยศร หากแตครอบคลมทงจงหวดนครปฐม ฉะนน ประชมเรองเมองนครไชยศร เลมนจงหมายรวมถงการประชมเอกสารประวตศาสตรทเกยวเนองกบเมองนครปฐม เมอครงทยงมนามวาเมองนครไชยศร โดยการจดพมพครงนได คดสรรเอกสารหายากจานวน ๔ เรอง ไดแก เอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร พระนพนธในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ตนเหตของนามนครชยศร พระนพนธในพระวรวงศเธอ กรมหมนพทยาลาภพฤฒยากร จดหมายเหตเรองสมโอเมองนครไชยศร เปนเอกสารราชการระหวางรฐบาลไทยกบรฐบาลอเมร กนเร องขอพนธสมโอเมองนครไชยศร ไปปลก ทประเทศสหรฐอเมรกา ซงเปนเอกสารทยงมไดเคยจดพมพมากอน และเอกสารเรองสดทายคอ นราศเมองนครไชยศร ของกวนรนามจากวงหลวงทกลาวถงการเดนทางจากพระนครมายงเมองนครไชยศร

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ง

เอกสารดงไดคดสรรมาลวนเปนเอกสารทมคณคาดานไทยศกษา และเปนขอมลสาคญในการพฒนาชมชนดวยขอมลประวตศาสตรสมตเศรษฐกจสรางสรรค เพอความยงยนของชมชนตอไป ดวยเหต น ศนยสยามทรรศนศกษา คณะ ศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล ในฐานะศนยวจยทมงศกษาและคนควาองคความรในศาสตรตางๆ ทเกยวของกบสงคมไทย และเปนศนยกลางขอมลดานไทยศกษาทงในระดบภมภาคและระดบชาต จงไดรวบรวมและจดพมพเผยแพรแกผสนใจ หวงเปนอยางยงวา ประชมเรองเมองนครไชยศร เลมนจะยงประโยชนแกนกวชาการและผสนใจไดไมนอย

(อาจารย ดร.อภลกษณ เกษมผลกล) รองคณบดฝายกจการนกศกษาและกจกรรมพเศษ และ

ประธานศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร บรรณาธการ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล |

จ

สารบญ เรอง หนา ถอยแถลงจากบรรณาธการ .... .............................................................................. ค เอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ.... ................... ๑ ตนเหตของนามนครชยศร พระวรวงศเธอ กรมหมนพทยาลาภพฤฒยากร.... ................................. ๒๕ จดหมายเหตเรองสมโอเมองนครไชยศร สายปาน ปรวรรณชนะ อภลกษณ เกษมผลกล.... ...................................................................... ๔๑ นราศเมองนครไชยศร นธอร พรอาไพสกล อภลกษณ เกษมผลกล.... ...................................................................... ๖๑ ภาคผนวก ประวตและความเปนมาของศนยสยามทรรศนศกษา .... .................................... ๙๓ รายนามคณะกรรมการบรหารศนยสยามทรรศนศกษา .... ................................. ๙๕ เอกสารวชาการของศนยสยามทรรศนศกษา .... ................................................. ๙๖

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ฉ

เอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ เมอ เดอนสงหาคม ร.ศ. ๑๑๗

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๒

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๓

คานาในการจดพมพครงท ๒๑

หมอมเจาหญงพฒนาย ดศกล มพระประสงคจะจดพมพเอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร ของ สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารง- ราชานภาพ เพอแจกในงานฌาปานกจศพหมอมลาดวน ดศกล ณ อยธยา พ.ศ ๒๕๑๑ ณ เมรวดเทพศรนทราวาส เอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร น สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ เมอครงทรงพระยศเปน พระเจานองยาเธอ กรมหมนดารงราชานภาพ เสนาบดกระทรวงมหาดไทย ไดเสดจตรวจหวเมองมณฑลกรงเกา มณฑลนครไชยศร และมณฑลราชบร เมอป ร.ศ. ๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) เสดจออกจากกรงเทพ ฯ โดยรถไฟ ตงแตวนท ๗ สงหาคม เรมทรงตรวจราชการทมณฑลกรงเกา และประทบแรมตามรายทางจนถงวนท ๑๒ สงหาคม เสดจไปตรวจราชการทมณฑลนครไชยศรจนถงวนท ๑๗ สงหาคม แลวเสดจตรวจราชการทมณฑลราชบรตอไป จนถงวนท ๒๖ สงหาคม ในการเสดจตรวจราชการครงนน ไดทรงประมวลรายงานสงมาใหพระยาสฤษดพจนกร (เสง วรยศร) ซงภายหลงเปนพระยามหาอามาตยาธบด นาขนทลเกลา ฯ ถวายพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาทรงทราบ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ เคยโปรดใหจดพมพเรองนขนไวสาหรบใชในราชการครงหนงแลว ใหชอวา “จดหมายเหตระยะทาง พระเจานองยาเธอ กรมหมนดารงราชานภาพ เสนาบดกระทรวงมหาดไทย เสดจตรวจราชการมณฑลหวเมองกรงเกา มณฑลนครไชยศร มณฑลราชบร ในรตนโกสนทร ศก ๑๑๗” หนงสอทพมพในครงนน ไดรวมเรองเสดจตรวจราชการมณฑลปราจนบร ในเดอนมกราคม ร.ศ. ๑๑๙ (พ.ศ. ๒๔๔๓) ไวดวย แตมไดโปรด

๑ พมพครงท ๑ สมเดจฯ กรมพระดารงราชานภาพ โปรดใหพมพสาหรบใชในราชการ พมพครงท ๒ ในงานฌาปานกจศพ หมอมลาดวน ดศกล ณ อยธยา พ.ศ ๒๕๑๑

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๔

ใหแจกจายเผยแพรทวไป คงใหใชแตเฉพาะในราชการเทานนน ดงมคานาแจงไวตอนตนของหนงสอทพมพครงนนวา

“เจาพระยานองเธอ กรมหมนดารงราชานภาพ เสนาบดกระทรวงมหาดไทย ทรงดารเหนวา หนงสอราชการบางอยาง เชน รายงานตรวจราชการตามหวเมองและขอบงคบตางๆ ซงไดตงขนในเมองหนงเมองใดเหลานเปนตน ควรจะลงพมพใหขาราชการผใหญซงมหนาทบงคบบญชาตามหวเมองไดอานทราบความไว จะเปนประโยชนแกราชการไดมาก จงไดมรบสงใหเลอกหนงสอราชการทจะเปนประโยชนเหลานลงพมพไวในกระทรวงสาหรบแจกไปไวในสถานทวาราชการในทนนๆ หนงสอเหลานเปนหนงสอซงพมพขนใชในราชการ หามมใหขายใหปน หรอใหคดลอกตอออกไปจากทใชในราชการของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว”

สวนเอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร ทนามาตพมพคราวน คดจากตนฉบบพมพดดเกบรกษาอยทกองจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร เมอไดนามาเปรยบเทยบกบหนงสอทตพมพแลว ปรากฏวา ในการจดพมพครงนน สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ไดทรงแกไขเปลยนแปลง ตดทอนขอความบางตอนออกจากตนฉบบเดมเลกนอย ตามททรงเหนวาเหมาะสม แดฉบบทหมอมเจาหญงพฒนาย ดศกล โปรดใหพมพในงานฌาปานกจศพ หมอมลาดวน ดศกล ณ อยธยา น เปนฉบบททรงขอรบสาเนาเอกสารซงเกบรกษาไว ณ กองจดหมายเหตแหงชาต โดยทสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพไดทรงเรยบเรยงเอกสารตรวจราชการนไวอยางละเอยด ทงในดานภมสถานบานเมอง การคมนาคม การคาขาย การเกษตร การปกครอง การศาสนา การศาล และอนๆ ทงเมอทรงพบขอบกพรองในราชการทควรแกไข กไดทรงบนทกชแจงขอแกไขไวในรายงานนดวย การจดพมพ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๕

เออกสารเรองนออกเผยแพร จงนบวาเปนประโยชนแกการศกษาคนควาทงในดานภมศาสตร ประวตศาสตร ตลอดจนการปกครองและการบรหารราชการบานเมองในสมยรชกาลท ๕ เปนอนมาก กรมศลปากรขอถวายอนโมทนากศลราศทกษณานปทาน ซงหมอมเจาหญงพฒนาย ดศกล ไดทรงบาเพญอทศแด หมอมลาดวน ดศกล ณ อยธยา ผเปนหมอมมารดา และโปรดใหพมพหนงสอนแจกจายเปนกศลวทยาทาน ขอกศลทงปวงนจงเปนพลวปจจยสงเสรมให หมอมลาดวน ดศกล ณ อยธยา ประสบแตอฏฐคณมนญผลในสมปรายภพ สมดงมโนปณธานทกประการ เทอญ.

กรมศลปากร ๑๕ กรกฏาคม ๒๕๑๑

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๖

ท ๒๐๗ /๑๖๒๐๒ ศาลาวาการ

วนท ๒๑ เดอนสงหาคม ร.ศ. ๑๑๗

ขาพระพทธเจา ขอพระทานกราบทล พระเจานองยาเธอ กรมหมน สมมตอมรพนธ ราชเลขานการ ทรงทราบฝาพระบาท

ดวยขาพระพทธเจาไดรบลายพระหตถพระเจานองยาเธอ ฯ เสนาบดกระทรวงมหาดไทยฉบบ ๑ ลงวนท ๑๙ สงหาคม ร.ศ. ๑๑๗ เปนรายงานตรวจราชการเมองนครไชยศร มความพสดารแจงอยในสาเนาลายพระหตถซงขาพระพทธเจาได คดสอดซองถวายมาพรอมกบจดหมายฉบบนดวยแลว แล ข าพระ พทธ เ จ า ไ ด ร บ โทร เ ลขจากพระ เ จ า นอ งย า เ ธอฯ เ สนาบดกระทรวงมหาดไทย อกฉบบหนงจากเมองราชบร มความวา ทรงสบายดแลจะไดเสดจออกจากเมองราชบรไปเมองเพชรบรวนน ขอฝาพระบาทไดนาทลเกลาฯ ถวายดวย

ควรมควรแลวแตจะโปรด ขาพระพทธเจา พระยาสฤษดพจนกร

๒ หนงสอน ไดพมพตามตนฉบบ มไดแกไขอกขรวธ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๗

สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๘

สาเนาท ๑๖๑๔๙

รบวนท ๒๑ สงหาคม รตนโกสนทรศก ๑๑๗ ทพกเมองราชบร

วนท ๑๙ สงหาคม รตนโกสนทรศก ๑๑๗ ถง พระยาสฤษด วนท ๑๒ สงหาคม เวลาเชาออกเรอจากบานบางล ลองตามคลองสองพนองแลลานาสพรรณ เขาเขตรแดนเมองนครไชยศรตอลงมาแวะตรวจทวาการอาเภอไผนาด การอาเภอเรยบรอยพอเปนปานกลาง จดยงไมไดเตมตามแบบแตเปรยบเทยบถอยความพอใช อาเภอไผนาดนเปนอาเภอคนนอย ดวยททางนเปนทเปลยวโดยมากแตกอนโจรผรายชกชม เปนทางโจรผรายไปมา ในระหวางมณฑลกรงเทพ ฯ มณฑลนครไชยศรแลมณฑลราชบร มทาทโจรผรายพาสตวขามเปนทขนชอลอนาม คอทไผอายแบ ทบางขโมย แลทบางไผขนาดน พระยาสนทรบรจงเอาทวาการอาเภอมาตงลงในทเปลยว แลยงจะจดพลตระเวนขนไปตงสะเตชนทไผอายแบอกแหงหนง แตเวลานฟงดกวาโจรผรายสงบเรยบรอยด ถาคลองบรสทซงขดแตลานเทมาทะลไผอายแบสาเรจเมอใด ทองทในอาเภอนคงจะบรบรณขนอกมาก ออกจาบางไผนาดลองลงมาตามลานา เวลาบาย ๒ โมงเสศถงปากคลองมหาสวสด จอดพกนอนคนหนงคลองมหาสวสดเวลานพอเรอไฟเลกไปมาได ในคราวนา มเรอเมลเดนแตกรงเทพ ฯ ถงพระปฐมเจดย ๓ ลา เรอแจวเรอพายพอคาไปมาไดทกเวลา มเรอบรรทกเขาแลนอยหนาเขาไปกรงเทพ ฯ มากทปากคลองเจดยบชาแงขางเหนอเปนทหลวง เดมเจาพระยาภาณวงษมาสรางสระบวแลมเรอนแพเปนทพกอย ทนมอบใหขนดานรกษา แตทอดทงมาเสยชานาน สระบวสญหายหลายเปนนากนเสยหมด แลเรอนแพนนกหกพง พระยาสนทรบรพงซอมขนใหม เปนทจอดพกสบายพอใช ดวยเปนทาลมพดเยนอยเสมอ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๙

วนท ๑๓ เวลาเชาออกเรอออกจากคลองมหาสวสดมาจอดททวาการเมอง ขนตรวจออฟฟตทวาการเมอง อยการทจดเรยบรอยพอใชพอสมควรแกทจะเปนไดในเวลาน เสยแตพนททตงทวาการเมองซงเปนทวาการเมองมาแตเดมเปนทเลวทรามคบแคบยาวตามลานาไมถง ๒ เสน ยนขนไปกไมถง ๒ เสน มวดแลบานลอมรอบขยายไมออก ซาเปนทลมระดนนาขนทวมถงกนดวย ทใชไดมแตเรอนฝากระแชงออน ๓ หอง ๒ ชนเฉลยงรอบ ซงพระยาทพโกษาทาไวแตกอนหลงหนง ไดอาไศรยเปนออฟฟตอยชนลาง ผรกษาเมองอาไศรยอยชนบน แลมศาลาโถงเปนศาลาแอบอยอกหลงหนง ไดแวะไปดชาระความทศาลเมอง หลวงอนทรจาเมองเปนอธบดผพพากษา ดกระบวนพจารณากเปนอยางตงใจจะใหเปนอยางใหม ถามสารบบดการทไดทากพอเปนไมเลวเพราะจานวนความทแลวทนกบความทเกดใหมไมคงคางรงรง ไดไปตรวจตรางทขงนกโทษดวย ตรางนอยหลงจวนขามฝากถนนทใหญโตพอแกการ แตเปนทลมนาขง ตวตะรางนนพระยาธปโกษาไดสรางไวพนสงแลแขงแรงพอใชได แตเวลานคนโทษอยขางจะมากเยยดกนอย มจานวนนกโทษ ๑๕๒ คน ตดสนแลว ๗๒ คน ระหวางพจารณา๗๔ คน เพราะมทองตราสงไมใหสงนกโทษเขากรงเทพ ฯ คนจงเยยดกนในตะรางนมาก มนกโทษยนเรองราว ๓ ฉบบไมเปนเรองสาคญอนใด ไดสงใหปลอยนกโทษซงพเคราะหเหนวาตดพอแกโทษแลว ชาย ๕ หญง ๒ ทวาการเมองนครไชยศรถาจะตงอยทน เหนวาจะทาอยางไรใหงดงามนนไมได พระยาสนทรบรไดเลอกทไวขางเหนอซงอยในหวางปากคลองเจดยบชากบเมองเดยวนแหงหนง เปนทวางมเจาของ จะตองซอ แตเหนวาเปนทดแลพอแกการ จงไดสงใหคดยายทวาการเมองไปตงทใหมในศกนา เมองนครไชยศรเวลานหลวงบรมบาทบารงขาหลวงมหาดไทยเปนผรกษาเมองมาไดยงงไมถงเดอน แตไลเลยงราชการเมองดเขาใจนาทแลเอาใจใสมาก ไดขาววาผคนอยขางจะนยม ดวยเปนคนหมนแลอาชาไสยซอตรง ตอไปคนนเหนจะเปนราชการไดคนหนง ออกจากทวาการเมองไปแวะตรวจทวาการอาเภอเมอง ซงอาไศรยแพจอดอยหนาทวาการเมอง แพหบงนทราบวาไดมาใชราชการโดย

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๐

ประหลาด เปนแพดราคาซอขายกวา ๑๐ ชง ทราบวาเจาของแพเปนหนสนเขามาก ทงแพไวตวอพยบหลบหนไป อาเภอตองเอามารกษาไวจนบดนกยงไมมเจาเบยนายเงนคนใดมาวากลาว คงไดใชแพกลางนเปนทวาการอาเภอ แลจะไดใชตอไปอกสกเทาใดยงทราบไมได อาเภอนกจดวาเปนเรยบรอยโจรผรายอกฉกรรจไมม การลอบลกโคกระเบอหรอยองเบามบางแตหางๆ ความแพงดคาทเปรยบเทยบกพอใช แตปลาดอยไมคอยจะตกลงตองสงไปศาลเมองเสยมากกวาทจะแลวได ทอาเภอเหนเปนเชนนไดดวยเหตผล ๒ อยาง เพราะศาลอาเภออยหางศาลเมองไมถงเสน จะไปวาทศาลเมองไมลาบากอนใด ขางแพจงไมใครยนยอมในชนเปรยบเทยบ หรออกอยางหนงคนจะไมใครไวใจผนายอาเภอ จงไมใครยนยอมตกลง แตขอความขอนรไมไดแน ดวยสารบบททา ทาแตความทตกลง ทางเมองนยงหาเขาใจในการททาสารบบอยางกรงเกาไม ถามสารบบทความไมตกลงอยแลวกพอจะตรวจคาเปรยบเทยบพเคราะหเอาความจรงได ออกจากทวาการเมองไปเขาคลองเจดยบชา ถงพระปฐมเจดย เวลาบาย ๒ โมง ขนพกอยทพระราชวง วงนชารดทรดโทรมาก ทงวงงแลบรเวณยงใชไดแตพระทนง ๒ ชนหลงหนง กบเพงพลดานตะวนตกแลดานเหนอ พระทนงแลพระตาหนกรกษานอกจากนเสาขาดเซซานราวรานจวนจะพงหมดทกหลงไมมเวน ถาจะซอมแซม จะตองรนลงทาใหมทงนน พเคราะหดเหนวาวงนโดยหากวาจะกลาลงทนซวอมแซมขนใหมกหาประโยชนอนใดมได ดวยเปนทคบแคบซกซกโดยจะประทบกไมเปนททรงพระราชทานสาราญได ทวงนควรรอพระทนงแลตาหนกบนดาทชารดหกพงออกใหหมด แลปลกสรางเพมเตมขนเลกนอยทาเปนทวาการมณฑลนครไชยศรเปนดกวาใชทาเปนอยางอน ถาหากวาเสดจพระราชดาเนนประพาศพระปฐมเจดยในภายนา คดวาจะปลกพลบพลารบเสดจ ฉนไดไปเลอกทไวขางหลงพระปฐมซงเปนทบรเวณวงดบราณของกษตรยซงสรางพระปฐมเจดย แลไดสงใหพระยาสนทรใหปกไมหมายกรยไวเปนทพลบพลารบเสดจ อยาใหราษฎรจบจองทาการอน ถาทาพลบพลารบเสดจในททเลอกใหมน เขาใจวาจะทรงพระสาราญกวาประทบทพระราชวงเกา ดวยเปนทกวางใหญมคลองมโคกแลเปนปาละเมาะทวไป แมทสดจะ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๑

สรางวงในทนนกสรางไดทวงเกาในเวลานตอนพระทนง พระนาสนทรบรได ปลกเรอนไมแซกขนหลงหนง แลกนไวเปนทรบผมบนดาศกดไปมา ตอนขางตาหนกกองทหารอาไศรยทวาการมณฑลแลวาการอาเภอพระปฐมอาไศรยตงทาการอยทพระระเบยงชนในพระปฐมเจดย ดเปนการเบยดเบยนพระปฐม ไมสมควรจะตองคดจดเรองทวาการมญฑลนโดยเรวสกหนอย ไดไปตรวจทวาการมณฑลแลทวาการอาเภอพระปฐมเจดยในวนทไปถงนน ทวาการมณฑลจดการเปนหมวดหมแลการเรยบเรยงเกบจดหมายเรยบรอยดเพราะขอคนในกระทรวงมาไ วหลายคน แลเหนได ว า ถายแบบในศาลากระทรวงมหาดไทยมาจดแทบทกอยางทจะทาได บางอยางเกนตองการในทนกมบาง เชนเขาใบบนทดจดหมายบนทกตลอดจนรายการตพมพซงมกาหนดฉบบแลเวลายน ไมจาเปนเลยจะตองเขาบนทก ดเหมอนทกรงเกากยงเปนเชนน ไดชแจงใหเขาใจวา การทจะเอาอยางนนควรเอาอยางแตทจาเปน ทไมจาเปนไปเอาอยางใหเหนอยไมมประโยชนอนใด ทวาการมณฑลนกระบวนจดทางกสอาดสอานเสยแตไปตงในทวดเทานน ในเวลานการคลงมณฑลกาลงขาหลวงคลงคนใหมมารบการจากพระสรรค สงกนยงไมเสรจ ดเหมอนจะมการยงเหยงบางเลกนอย การคลงมณฑลนคงยงเลวกวามณฑลกรงเกามาก เพราะยงเปนอยางเกาพงจะเปลยนเขาแบบใหม ทพระปฐมเจดยนจดการปกครองเปนทองทอาเภอหนงในเมองนครไชยศร หมอมราชวงษเลกเปนนยอาเภอ มจานวนราษฎรในทองทอาเภอน ๒๓๗๕๒ คน เหตการณโจรผรายสงบ มแตการยองเบาลกเลกนอยหาง ๆ หมอมราชวงษเลกนเปนนายอาเภอเมองนครไชยศร ทาการดพระยาสนทรบรเหนวาอาเภอพระปฐมเปนอาเภอสาคญกวาอาเภออนในเมองนครไชยศร จงยายมาวาอาเภอพระปฐม ฟงดผคนกนยมมากอย วนท ๑๕ เวลาเชาไปเทยวดตลาด ตลาดพระปฐมเจดยนตงอย ๒ ฝากคลองเจดยบชา ตงแตบรเวณวดพระปฐมตลอดลงไปยาวตามลาคลองประมาณ ๑๐ เสน ปลกเปนโรงหลงคามงจากเครองผกบางเครองสบบางฝงละ ๒ แถว มทางเดนกลางกวางประมาณ ๔ ศอกมทงโรงบอนแลโรงสรา ตลาดของสดเบดเสรดอยในนน

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๒

นบวาเปนตลาดสาคญในหวเมองแหงหนง เหตวาเปนทมการคาขายมาก สงสนคาทจาหนายออกจากพระปฐมเจดยไปจาหนายในกรงเทพ ฯ แลหวเมองอน ๆ นน ทเปนสนคาใหญ คอ เขาเปลอก เขาสาร เขาโภช นาตาลทราย นาออย ยาสบ แลผกผลไมตาง ๆ คอ คราม มะเกลอ หนอไม นอยหนา สรรพรศ เผอกมน กลวย แลอน ๆ จาหนายในทน คอ เครองทองเหลอง ทองขาว ผาพรรณนงหม แลผกผลไม เครองบรโภค คอ หมาก พล ทเรยน มงคด มะพราว เปนตน ลกษณะสนคาทงปวงน มเรอใหญนอยหลายรอยลารบสนคาแตกรงเทพ ฯ แลทอน ๆ มาจาหนายแกพวกทตงรานอยในตลาดรบไวขายแกชาวบานนอก ถงเวลาเชาพวกชาวบานนอกตางหาบหามบรรทกสงสนคาเขามาตงขายทลานพระปฐมเจดย แลตามบรเวณตลาด พวกชาวเรอพากนไปวาซอ เมอตกลงราคากนแลว กขนสงลงเรอทรมตลาดนนบาง ตาลงมาบาง ตามเรอเลกเรอใหญทจะขคนไปไดถงเพยงใด พวกชาวบานนอกขายของไดแลว ภอใจตองการของสงใดกเทยวซอหาตามรานในตลาด หาบหามพากลลบออกไปบานเปนประเพณดงน เวลาเชา ๆ คนแนนหนาคบคงตลอดตลาด ประมาณไดหลายพนคนทก ๆ วน พระยาสนทรบรไดใหลองเกบจานวนแลราคาสนคาเพยงผลไมทซอขายกนทตลาดในเดอนกรกฎาคม ไดจานวนสนคาทจาหนายไปจากพระปฐมเจดย คอ นอยหนา ๗๓๗๔๑๕ ผล เปนเงน ๕๕๓๐ บาท ๓๒ อฐ สรรพรศ ๒๒๐๓๑ ผล เปนเงน ๘๒๖ บาท ๑๐ อฐ กลวย ๓๖๘๙๐๐ ผล เปนเงน ๘๒๒ บาท ๑๖ อฐ ขนน ๖๑๕ ผล เปนเงน ๑๕๓ บาท ๔๐ อฐ ขาโภช ๔๘๐๒๐ ผล เปนเงน ๒๑๑ บาท ๔ อฐ ฟหทอง ๓๔๖ ผล เปนเงน ๕๙ บาท ๔๘ อฐ ฟกเขยว ๗๖๐๐ ผล เปนเงน ๓๙ บาท รวามเปนเงน ๗๗๔๒ บาท ๒๒ อฐ สนคากรงเทพ ฯ ทเอามาจาหนายในพระปฐม คอ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๓

ทเรยน ๑๙๕๖ ผล เปนเงน ๑๙๙๓ บาท ๔๐ อฐ แมงคด ๕๗๖๑๑ ผล เปนเงน ๗๒๐ บาท ๘ อฐ หมาก ๑๑๔๓๕๐ ผล เปนเงน ๕๗๑ บาท ๔๘ อฐ พล ๔๖๔๔๐ ผล เปนเงน ๑๖๒๘ บาท ๔๑ อฐ มะนาว ๘๖๕๐ ผล เปนเงน ๒๖ บาท ๓๒ อฐ กระทอน ๒๕๑๑ ผล เปนเงน ๔๘ บาท แตงโม ๓๐๐ ผล เปนเงน ๓๙ บาท มะพราว ๖๓๐๐ ผล เปนเงน ๔๗๐ บาท เงาะ ๔๐๕๐ ผล เปนเงน ๔๙ บาท สมโอ ๔ ๐๐ ผล เปนเงน ๑๒ บาท ๒๓ อฐ ลาไย ๑๗๐๐ ผล เปนเงน ๔ บาท ๑๖ อฐ รวมเปนเงน ๕๕๖๓ บาท ๑๖ อฐ ยงเครองทองเหลองทองขาวผาพรรณนงหมทชาวรานในตลาดจาหนายได

ในเดอนหนงนนเปนเงนถง ๑๓๗๒๓ บาท ๑๐ อฐ เพราะเหตทการคาขายในตลาดพระปฐมเจดยดงวามานพาใหคนตองการ

ททาโรงรานขายของมาก ทรมคลองฝงใตเปนทหลวง กเปนตลาดไปแตมมดานนาพระราชวง คอ มผเขาอยแลตอพะเพงทเพงพลพระราชวงเอาเปนรานคาตลาดตลอด ทถนนตรงรมฝงคลองตรงพระราชวงออกมา กมผปลกเปนรานชาทานองทนาวดสทศน ขายของบรโภคตาง ๆ อกแถว ๑ แตมมพระราชวงลงไปตามคลองราษฎรปลกเปนเรอนจาก ทาเปนรานขายของตลอด ราน ๑ ยาวประมาณ ๘ ศอก เชากนถงเดอนละ ๑๐ บาท ๑๒ บาท อยางตาเพยง ๕ บาท ราคาขายเสงโรงจากแถวนขายกนถงรานละ ๑๐ ชง ๑๕ ชง ขางฝงคลองภาคเหนอตอนบนเปนทวด ทานพระปฐมเจตยานรกษยอมใหราษฎรอาไศรยปลกโรงขายของตลอดลงมาจนตะพานชาง พนนนลงมาเปนทพระยาพพฒ (ทบ) แลททานผหญงหนในพระยา ทพากรวงษ ซงตกเปนของกรมหมนมรพงษกทาเปนโรงจากใหเชาเปนรานเปน

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๔

ตลาดแลโรงบอนตลอดลงไป แตราคาคาเชาหองหนงเพยง ๕ บาท ไมแรงเทาฝงใต ทตลาดพระปฐมเจดยนถงเปนตลาดใหญกดรงรงแลโสโครกเพราะปลกเบยดเสยดเยยดยดกนไมเปนทาทางงดงาท แลวแตใครจะทากทาได ไมมผใดในรฐบาลทจะไดเอาเปนธระ โดยทางทชอบมาแตแรกจงเปนไดเชนน แตจะจดการแกไขอยางไรในเวลาน คดดกเหนวาไมมประโยชน เพราะการคาขายในตลาดทนกาลงเจรญ ถาไปขบไลรบกวนนาทจะเกดความเดอดรอนพาใหคนทอถอยในการคาขายไปได ทางอยางดทควรจะทาเหนวาควรจะคดอานสรางทแทนขน แลกนใหตลาดขยายออกไปภอหลวมตวกนกอน แลวจงจดการกอสรางแกไขในตอนนจงจะไมเปนการกดกนความเจรญในทน

การทจะจดเรองตลาดพระปฐมเจดยน เวลานเจาพนกงานทาแผนทซงไดสงออกมาทาการรวมเขาแลว ไดแลว ไดเรยกแผนททเขาทามาตรวจดประมาณอกสก ๒ เดอนถงจะแลว จะตองรอเอาแผนทนเปนหลกะถนนทจะตดในบรเวณพระปฐมเจดย แลกะตลาดทควรจะอยในทใด การทาถนนไมตองลงทนอนใดนก เพราะใชแรงคนโทษทาได ฉนไดสงพระยาสนทรบรใหรบคดทาตะรางขนทปฐมเจดย แลใหสงคนโทษเมองสพรรณ เมองนครไชยศรทมกาหนดโทษเกน ๓ เดอน เอาขนมาไวใชทพระปฐมเจดยน ในการกอสรางตลาดนนเหนวาจะตองคดยายบบอนกอน ถากะในแผนทเหนทใดเหมาะควรยายบอนไปตงทนน การทจะสรางบอน ถาทาสญญาใหเขาเกบสก ๑๐ ป จะหาคนลงทนทากเหนจะหาไดงายไมตองออกเงนหลวง ถาบอนไปอยไหนตลาดของสดแลรานชาคงจะตามไป การทจะสรางตลาดของสดแลรานชานนหาผมทนทาไดงาย เพราะคาเชาคงจะเปนดอกเบยไมตากวาชางละบาท การทยายบอนไปคงจะพาใหรานทมอยในตลาดเดยวนลดลงพอหายเยยดยดกน แบงทสรางตกหรอโรงทมนคงขนในทหลวงแหงนได การทจะทา จะทาเปนการหลวงหรอจะขายทหลวงใหราษฎรทากไดทกอยาง ถาไดกะแผนทแลวอยางชาอก ๓ ปทนคงเปนเมอง ดวยรถไฟจะเปนกาลงใหญทจะชวยบารง เวลานไดพบพวกมสเตอรกงกาลงปกกรยรถไฟเขามาในตอนคลองเจดยบชาแลว ฟงเสยงพอคาราษฏรในทนอยขางจะพากนนยมเรองรถไฟเปนอนมาก มคนมาขอใหฉนบอกวารถไฟ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๕

จะแลวเมอใดหลายคน ตามความเหนของพวกพอคาเหนวาถารถไฟสายนแลลว พวกเขาจะไดความบรบรณขนอกมาก เพราะทกวนนการทาไรขายสนคามความขดของอยหลายอยาง คอตองหาบขนสนคามาขายทพระปฐมเปนความลาบากแลเปลองโสหย บางทในระดฝนเหมอนอยางเดยวน ทไรอยไกลกมาคาขายไมได เพราะฝนชกหนทางเปนหลมเปนโคลน ใชเกวยนหรอพาหนะอยางใดไมได อกประการหนงสนคาทเอามาขายทตลาดพระปฐมราคายงตาเปนตนวานอยหนา บางวนถามาขายกนมากดวยกนขายไดเพยง ๑๐๐ ละ ๒ สลง ตอบางวนมเรอมารบมากหรอคนมาขายนอย จงขนราคาถงกวา ๑๐๐ ละ ๓ สลง เพราะพวกทรบคดเพอเสยหายในระหวางทางทจะพาไปขาย นานภอคอยยงชว ถานาแลลงบางทถง ๔ วน ๕ วนจงจะไปถงกรงเทพ ฯ ถามรถไฟความลาบากเหลานจะหมดไปคงจะขายสนคาไดราคาดขนกวาเดยวน คนจงหวงใจในรถไฟมากกลบมาจากตรวจตลาดไดมการประชมพวกหลงจโรงหบ แลพวกทาไร ในการทเรยกประชมเรองโรงหบนน เพราะการทจะเลกดานภาษายงตดอยดวยเกบภาษนาตาลทราย ในทองทอาเภอพระปฐมเจดยมโรงหบในเวลาน ๑๗ โรง เงนภาษปหนงกวา ๑๐๐ ชง อกประการหนงความขดของในมณฑลนมอยดวยเรองงภาษออย จะจดการตามอยางหวเมองฝายเหนอไมได คอ ขางหวเมองในมณฑลกรงเกา มณฑลนครสวรรค แลมณฑลพศณโลกย ราษฎรปลกออยแลวเขยวนาออยขายเอง จดการเกบภาษาเรยกจากผปลกออย คดตามเนอทไรละ ๔ บาท ๒ สลงเปนการเรยบรอย แตทางนราษฎรทปลกออยปลกขายโรงหบทงสน ไมไดเขยวเองอยางหวเมองขางเหนอ โรงหบตองเสยภาษนาตาลทรายนาออยยอยแลว ถาจะเอาแบบหวเมองขางเหนอ มาเกบไรออยอกชนหนงกเปนภาษ ๒ ซา อกประการหนงพระยาสนทรบร ไดลองทาบาญชนาตาลททาไดตามโรงหบเทยบกบจานวนนาตาลทไดเสยภาษ จานวนนาตาลทเสยภาษตาอยกวาครง เหนเปนการรวไหลรฐบาลเสยเปรยบอย จาตองคดจดการแกไขวธเกบภาษนาตาลทรายทางนอยางใดอยางหนง แลวธทจะจดใหมนน ไดปฤกษากบพระยาสนทรบรเหนวามอย ๒ อยาง คอ เกบตามเนอทปลกออยอยางหวเมองฝายเหนอ แตเลกภาษนาตาลทรายนาออยเสยทเดยวอยางนจะเกบไดงายแลไมมทางรวไหล แตมท

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๖

เสยอยอยางหนงดวยเปนการเกบจากคนจน คอราษฎรผปลกออย บางทเหนตองเสยภาษแรงขนจะยอทอในการทจะปลกออยกจะเสยประโยชนได อกอยางหนงนนเกบภาษานาตาลนาออยแตไปเกบทโรงหบเอาตามจานวนนาตาลนาออยทจาหนายจากโรงหบ อยางนไมมใครไดความเดอดรอนหรอทอถอย แตบางทจะยากอยในการทจะตรวจจงเหนวาการเรองนควรจะเรยกหลงจโรงหบมาฟงความเหนคนพวกนนดเขาจะเหนประการใด เมอพรอมกนฉนจงไดชแจงความคดทจะแกไขวธเกบภาษนาตาลนาออยใหงายแลสดวกแกการคาขายขนโดยทจะไมใหตองมการตรวจตราทดานดงแตกอน แตเหนวาการนเกยวกบผลประโยชนของพวกทาโรงหบ แลเหนวาพวกโรงหบเปนผชานาญในการนจงเรยกมาปฤกษาวารฐบาลควรจะจดการเกบฉนใด ทจะไดประโยชนเงนภาษอากรตามสมควรจะได แลไมลาบากเดอดรอนแกการคาขายดงน พวกหลงจโรงหบไดปฤกษากนโดยความเออเฝอชานานตกลงเนอเหนวา การทเกบจากราษฎรทปลกออยแลเลกภาษนาตาลทรายนาออยเสยนนเปนการสะดวกแกโรงสจรงอย แตเหนวาราษฎรจะพากนทอถอย ถาราษฎรไมปลกออยใหพอตอการของโรงหบ ๆกจะเสยประโยชนเหมอนกน เพราะฉะนนเหนพรอมกนวาไปเกบภาษนาตาลทรายนาออยตามโรงหบดกวา พวกหลงจโรงหบจะรบอดหนนในการทเจาพนกงานจะไปตรวจแลเกบภาษโดยเตมกาลง ในการเรองนยงจะตองคดวธทจะเกบและจะตรวจ แตไมมเวลาพอทจะคดใหตลอดในเวลานจงไดมอบไวแกพระยาสนทรบรใหทาเนอเหนเขาไปยนในเวลาประชมเทศาภบาลปน แตการคงจะตลอดได ดวยไดปฤกษาเหนทางอยโดยมากแลว

ไดไตถามพวกหลงจโรงหบตอไป ไดความวาในศก ๑๑๖ โรงหบมกาไรแทบทกโรง การทาโรงหบมเครองทอถอยอยบดน แตดวยเรองหากระบอไดไมพอเทยมหบดวยโคกระบอเปนโรคลมตายเสยปกลายนมาก คนทเคยรบไปหาโคกระบอหาไมใครได ความขอนจะตองเตมอตโนมตวาเพราะเดยวนขะโมยยากกวาแตกอนดวย แตอยางไรกดเหนเปนการทนาจะตองชวยคดแกไข เพราะความตองการโคกระบอทาไรนาทกวนนมากขนทกท เรองหาโคกระบอยาก นาจะเปนเครองทาใหเสอมสนการทานาตาลทรายได เรองนแตกอนไดมความคดอยวาจะชกชวนให

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๗

เปลยนเครองมอทาดวยเครองจกร ไดหาแบบอยางเขามา แลไดใหกบตนคาตองออกมาตรวจทารายงานกวาจะใชได เปนแตยงไมไดสงเครองจกรเขามาทดสอบเทานน แตครนมาไตสวนฟงถงทองทแลไดไปตรวจดโรงหบดวยตนเองในครงน กลบความเหนเปนอยางอน เหนวาทจะใหทาดวยเครองสมตนนไมได เพราะคนเหลานไมมทนพอจะซอเครองสมตอยางหนง ถงจะมทนพอซอกไดไมคมดอกเบยทนทลง เพราะการหบออยทาแตเพยงปละ ๓ เดอน จะตองทงเครองสมตปวยการอยถงปละ ๙ เดอน การโรงหบทางนไมไดทาเปนการใหญ ถงแกจะปลกออยใหทาตลอดป แลวยงซาตองอาไศรยขนออยสดแตราษฎรจะทามาขายดวย สงเกตดโรงหบซงไดไปดถง ๒ โรง ในเวลาน ทงใหรงรงจนถงหลงคาเปนรโหวทวไป แตแรกเหน ถงแกถามวาโรงรางหรอมเจาของทาอย ไดความวาเปนของททาอย แตเปนเวลาระดวางจงทอดทงไวดงน แตถงระดแลงจงพอจะลงมอซอมแซมเมอจะลงมอหบออย ไดพเคราะหดเครองหบทใชอยทกวนนเปนอยางจน ซงคดใชมานานบดวยรอยป หนกแลไมสนทสนม ถาคดทาลกหบดวยเหลแลใหมจกรขบชวยแรงจะเบอแรงขนไดอกมาก พเคราะหเหนถงคดใชแรงคนหมนนอยางเครองตพมพหรอเครองทานามะเนด ไมตองใชแรงสตวได โดยจะไมถงเชนนน แตเพยงคดทาลกหบใหเบาแลใหมจกรชวยแรงมากขน กจะใชสตวนอยตวลงไดดวาทใชอยเปนอนมาก แตจนใจเปนการเหลอความร จะตองเอาไวปฤกษาอนชะเนยดตอไป

ไดปฤกษากบพวกทาไรถงเรองวธเกบภาษสมพกสรแลเรองออกใบจองในเรองสมพกศรนน ความเหนของพวกทาไรยตเปนอนเดยวกนหมดวา ถาเกบตามเนอทดนเสอมไรละสลงเฟอง แลวแตราษฎรจะปลกผลไมอยยางใด ๆ ไมวา อยางนจะเปนการสะดวก แลจะเปนทมนาใจแกคนทาไรมากดวยไมมการทจะตองนาตรวจตนผลไม แลไมลาบากทจะตองตอลอตอเถยงกบเจาพนกงาน วาโดยอตราทเกบทกวนน ซงเกบอยเปน ๒ อยาง คอ เกบตามทดนบาง เกบตามตนไมบาง ถาคดถวตามเงนภาษทเกบกลงกน กลาวคอ ทนบตนบางทกเกนไรละสลงเฟอง บางทกไมถง ถาเหนเปนทดนสะดวกกวา แตการทจะใหจองทนนพวกชาวไรรองวา ถาใหจองเปนการเดอดรอน เพราะทดนททาไรทา ๗ ป ๘ ป แลวดนเคม หรอหญาคาขน ตองทง

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๘

ทไปถางปาหาททาใหม มทซงทงรางอยในเวลานหลายพนไร แลไมใครมการทจะแยงชงทดนกน เพราะทปาเปลายงมมาก ถาหากวาใหจองทกจะตองเสยคาจองราไป เปนความเดอดรอน ถาหากวาจะจดใหเปนหลกถานในการเกบภาษ จดเชนนเหนวาจะเรยบรอยตลอดได คอ ถาผใดจะถางปาทาไร ใหขออนญาตตอนายอาเภอ นายอาเภอรางวดแลกาหนดทให แลเกบภาษแกคนนนตามพระราชบญญตตอไปทก ๆ ป กวาคนนนจะทงทเมอใดกใหบอกคนแลอนญาตใหมดงน ทวานวาโดยการทาไรโดยมาก แตทไรซงเจาของหวงหามตงประจาอย เพราะเปนทอยรมคลองรมหนอง ปลกหมากมะพราววแลทานาไดกมบาง แตไมมากนก ทองทอาเภอพระปฐมน ขางทศตะวนออกเปนทตาทาไดทงไรแลนา มคนหวงหามอยประจาโดยมาก ทางตะวนตกเปนทดอน ระดแลงเหอดแหงหานาใชโดยยาก แตเดมทดนอดม ทดอนปลกผกผลไมตาง ๆ ไมตองรดนามผลบรบรณจนกวาดนจะเคม ตนไมเหลานนจงตายแลปลกไมงอกงามไดในทเชนน ปลกไดแตนอยหนา สปรศ เผอกมน แลไมลมลกอยางอน ๆ ซงงอกงามในระดฝน แตตนไมซงอยไดนาน เชน มะมวง หมาก มะพราว ปลกในทดอนเชนน ทนความเหอดแหงในระดรอนไมไดปลกไดแตในทลาดปากหนอง ขนงามแลมราคาด ทวาทเคมนนเปนการประหลาด พงรใคราวนวาทพระปฐมนเปนทมเกลอสนเทาอยางเมองนครราชสมา วนแตนอยกวา บอนาทขดบางบอกจด บางบอกเคคมแลมสาหเกลอขนตามแผนดนดวย

การทาไรในเวลานไดความวามากขนกวาแตกอนอนมาก ทปาถางเปนไรตลอดออกไปจนหนองแขม คงจะถงหวยกระบอกไมชานก ททาไรมากขนไดความวา เพราะโจรผรายสงบลง คนกลาออกไปอยทเปลยวไมกลวโจรไภย ประการหนง เพราะมจนออกมาจากกรงเทพ ฯ เปนอนมาก เนอง ๆ ทาไดกาไรด ในวาจนใหมออกมาทาการเปนลกจางไมถง ๒ ป กตงตวทาการของตนเองได ไดความดงน ในการทาไรในอาเภอพระปฐมน เหนวาเพราะเหตทดนมมากกวาคนเทานนเอง จงไดทงไรเทยวเลอกททาเอาใหม ไมมใครหวงแหนทดงทนา ไดลองถามพวกทาไรวา เมอทไรเกาไปเสยแลว ทาไมไมใชปยชวยกาลงดน พวกเหลานนพากนหวเราะวาใชปยตองเปลองโสหยมาก แตนายงไมรด ถาไปลงทนทาปย จะเอาการไรทไหนมา สถาง

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๙

ปาเอาใหมไมไดดงน เหนวาเมอรถไฟแลวสนคาจาหนายไดมากขน ราคาดขน คงจะมคนเทาไรมากขขน เมอคนพอแกทเมอไรเมอนนจงจะเกดหวงทถงจะจดเรองการจบจองทดนในทนไดตลอดไป แตเรองเกบสมพกศรนน ควรตองคดเกบตามเนอทดนไมวาทพรปฐมนหรอทใด ๆ ทวไป จงจะเปนการเรยบรอยแลเชอวาจะไดเงนมากขนดวย

เวลาบายโมงเสศ พระองคจระเสดจมาถงไดจดใหประทบอยทวง สวนฉนยายขนไปอยทระเบยงพระปฐม

เวลาบายไดขมาออกไปเทยวดพนททางหลงพระปฐมจนถงตาบลอหลม ระยะทางประมาณ ๓๐ เสน ทขางหลงพระปฐมนเปนทปาละเมาะทงรางวาเปลาอยโดยมาก ทจะเปนทเคมอยางเขาวา มไรแลสวนอยหาง ๆ ทเหลลาน เปนชานเมองโบราณยงมคและเชงเทนทงสระทขดเอาดนขนทาพระปฐมหรออยางไร ดทาเลในระดนเขยวสดแลมนาเตมทก ๆ หวย แลสระงามนาเทยวเลน แตระดแลงจดนากลวนาแลใบไมแหง ดวยทางนเปนปาแดงตลอดจนพระแทน แตกแลงอยเพยงปละ ๒ เดอนหรอ ๓ เดอน เปนออยางมาก

เวลาเยนไดนมตพระสวดมนตในพระวหารเปนการสมโภชพระปฐมเจดย แลมละครเมอสวดมนตจบแลว จนถง ๕ ทมเลก

วนท ๑๖ เวลาเชา เลยงพระแลวลงเรอไปนมศการพระปโทน กลางวนมละคร เวลาบายเวยนเทยนสมโภชพระปฐมเจดย เวลาคาจดดอกไมเพลง ซงพรสงฆมพระปฐมเจตยานรกษเปนตนทามาชวยบชาพระปฐมเจดย เปนเสรจการสมโภช ซงไดกระทาโดยตงใจอทศถวายพระราชกศลแดพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ซงไดทรงปฏสงขรณพระปฐมเจดยแลเฉลมพระเกยรตยศพระบาทสมเดพระเจาอยหวผทรงพระคณธรรมอนมหาประเสรฐซงทรงตงพระราชหฤไทยหวงจะทานบารงพระราชอาณาจกรแลไพรฟาขาแผนดนใหอยเยนเปนศขแลเจรญรงเรองขนจงไดทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ใหจดการบานเมองแลโปรดใหตวฉนออกมาตรวจจดราชการสนองพระเดชพระคณในครงน ของอานสงษจงเปนผลอนสาเรจดงพระบรมราชประสงคจงทกประการ

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๒๐

ขาราชการฝายหนา - ฝายใน เมอครงตามเสดจรชกาลท ๕

มานมสการพระปฐมเจดย

มาพระปฐมเจดยคราวน ไดเอาเปนธระสบคนของโบราณไดพระพมพหลายรป พเคราะหดรปพระพมพเปนทานองฮนดคลายกบทไดในแหลมมลาย แลไดไปพจารณาดศลจาหลกทตงไวในลานพระปฐม ทวงทฝมอคลายกบทมในเกาะชะวา ดพอเปนพยานในความสนนถานไดอยางหนงวาพระปฐมเจดยนชาวมชฌชประเทศคงจะเปนผสรางหรอเปนครใหสราง แตเทวรปทขดไดเปนเทวรปอยางเดยวกบเขมร เหมอนกบทมในเมองสวรรค เมองสงห แลเมองนครราชชสมา ตลอดจนเมองเขมร นก ๆ ดเหนวาบางทเมอครงยงถอสาสนาพราหม เมองเหลานนจะเกยวของกบเมองเขมรอยางใดอยางหนง มาตางกนเมอชนถอพระพทธสาสนา เหตวาพระพทธสาสนาแพรหลายมาทางบกลงทางเมองพมา เชนนบางทจะเปนได ไดพบของสาคญคราวนอยางหนง คอ เงนเหรยญโบราณ พวกจนขดไดทางคลองพระปโทน จนพกผใหญบานนามาใหดตราเปนทานองปราสาทมรปปลาอยใตนนดานหนง เปนอณา

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๒๑

โลมกบลายรปอะไรไมรอกดานหนง ไมเคยเหนเงนอยางนมาแตกอน ไดสงใหจนพกผใหญบานผเปนเจาของ พาเขาไปคอยอยทกรงเทพ ฯ เพอจะไดนาเขาทลเกลา ฯ ถวาย

พระปฐมเจดย ทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงปฏสงขรณขนน ยงเทยงแลยงดกยงแลเหนวาทาดแลทางามมาก งามทงแบบอยางแลทวงททจะปลกสรางโบถวหารแลสงอน ๆ นกวาใคร ๆ มาดทจะไมชมวางามเหนจะไมได ในเวลานการปฏสงขรณไดทอดทงมาชานาน พระปฐมเจตยานรกษมความอสาหะเรยรายปฏสงขรณไดบางเลกนอย เพยงงปดทองพระประทานแลพระพทธรปตามพระวหารทศเกอบสาเรจไปไดหมด แตไมพอจะปองกนความซดโซม ทสาคญนนคอกระเบองทประดบองคพระปฐม ทระฆงรวงลงมาเสยกวาครง มตนไมขน เลขวดไดขนแผวถางในการเตรยมรบฉนคราวนแตกพอแลเหนไดวา เวลาปรกตตามระฆงคงจะมตนไมมาก สงทชารดสาคญนอกจากน คอ พระระเบยงทสรางในแผนดนปจจบนน ขางดานตะวนตกฉยงใตหลงคาพงลงแถวหนง ประมาณหนงในแปดสวนของพระระเบยงโดยรอบ นอกจากนเปนแตชารดซดโซมเลกนอยทวไป พอแกไขเยยวยาไดไมยาก คดดการทจะรกษาพระปฐมเจดยไมใหชารดซดโซมหนกไป กลาวคอใหมคนคอยซอมอยเสมออยางวดพระศรรตนศาสดาราม ถาหากวาจายเงนหลวงเสมอปละ ๕๐ ชงเหนจะพอแกการ ยงจะเรยรายไดตามเทศการอกสกปละ ๓๐๐๐ บาท แตเงนเทานยงไมพอทจะประคบประดบกระเบององคพระปฐมเจดยใหดไดดงเกา เพราะจะหนกในคานงรานมาก

ในวนท ๑๗ เวลา ๒ โมงเชาพรอมกนนมศการลาพระปฐมเจดยลงเรอกลบออกจากคลองเจดยบชาลองลานานครไชยศรมาแวะดทวาการอาเภอตลาดใหม ซงหลวงบารงจนประชาเปนนายอาเภอ ทวาการอาเภอนนายอาเภอไดปลกเรอนไมเปนทวาการอาเภอดงดงามพอแกการ การในอาเภอกเรยบรอย โจรผราย แมการลวงลกเลกนอยกววานอยกวาอาเภออน ๆ ถอยความกเปรยบเทยบวาแลวไปไดมากกวาตองสง จดวาเปนดกวาอาเภออนในเมองนครไชยศร ยงเสยแตเขยนแบบพมพพลาดอยบาง ตรวจทวาการอาเภอแลวเดนไปดตลาดซงหลวงบารงจนประชา

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๒๒

สรางขนในทนเกบคาเชาไดปละกวา ๔๐ ชง แลวไปดโรงหบแลบานของหลวงบารง แลวจงลงเรอลองนาตอมา เวลาบาย ๔ โมงเสศ ถงปากคลองดาเนนสะดวก อยดพกทนคนหนง เจาพระยาสรพนธพสทธ ขาหลวงภบาลมณฑลราชบร พระยาอมรนทรฤาไชย ผวาราชการเมองราชบร หลวงวเสศภกด วาทปลดเมองสมทรสาครมาคอยรบอยทน

ลาแมนาในเขตรเมองนครไชยศร ดไมสครกครนเหมอนในเขตรสพรรณ เหนจะเปนเพราะกวางกวา แลบานเมองมกจะตงลกเขาไป การทามาคาขายตามลานาตอนน ไดความวาทานาเปนพน เพราะเขาเมองนครไชยศรมนาหนกมาก ขายตามโรงสไฟในกรงเทพ ฯ ไดราคาดกวาเขานาเมอง คนจงพากนมาทานาแลมารบซเขาทางเมองนครไชยศรมากขน ในเวลานไดทราบวากาลงคอนอพยบเขามาหานาทาในเมองนครไชยศรเปนอนมาก ความในศาลมแตเรองแยงทนากนเปนพน นอกจากทานามการทาสวนทาไร ไดเหนไรงาม ๆ หลายแหง แตพวกททาสวนทาไรรองวาไมดเหมอนแตกอน ดวยทกวนนนากดคลองลดทาจนโตออกไป ในระดแลงนาเคมขนแรงทาใหทสวนทไรเสยไปมาก แตนาเคมทาใหเกดสวนจากขนเปนสนคาในลานานไดอกอยางหนง การทามาคาขายอยางอนม โรงหบ ทานาตาลทรายตงอยตามลานา ๓ โรง มโรงปนโองอางเครองปนดนเผาประมาณ ๓ แหง เพราะมะเกลอปามอยขางหลงพระปฐมเจดยตอพรมแดนเมองกาญจนบร พวกชาวบานนอกเกบบนทกเกวยนลงมาขายซอไดราคาถกจงมผตงยอมแพรดา มะเกลอไปจาหนายตางประเทศไดกาไรราคาด ในการยอมครามกทานองเดยวกน ดวยอาไศรยซอครามตามไรในคอลงเจดยบชาแลในทเหลานไดราคาถก

รวบรวมเนอเหนการทไดตรวจเมองนครไชยศรครงนเหนวา ในสวนการโจรผราย การปราบปรามกรมการ แลจดกานนผใหญบานเรยบรอยเปนอยางดไดจรงดงคาเลาลอเขาไปถงกรงเทพ ฯ ฉนไดตงใจไตถามอาเภอกานนแลราษฎรบนดาทไดพบปะทก ๆ แหง มเสยงเปนอยางเดยวกนวาเมองนครไชยศรใน ๓ ปมาน การโจรผรายเรยบรอยขนทกท ราษฎรไดทามาหากนไดเปนศข กานนผใหญบานไมมความเดอดรอนอยางใด การทเลอกดานภาษเปนทพอใจของราษฎร พากนยนด

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๒๓

ถวายพระพรพระบาทสมเดจพระเจาอยหวโดยมาก ความหยกหยกในราษฎรเวลานมแตเรองแยงทนากนทา เพราะคนอพยพแตทอนเขามาทานาในแขวงเมองนครไชยศรเปนอนมาก การออกใบจองยงหามไว คนจงเกดทงเถยงกนดวยเรองแยงทนา เรองนเปนเรองสาคญทจะตองคดรบจดเสยโดยเรว ชาไปการววาทจะเกดมากขน

คนในเมองนครไชยศรไมวาพระ คฤหศ จน ไทย ฟงเสยงดพากนนยมตอพระยาสนทรบรทวนา ไมมใครไดกลาวโทษหรอตเตยนอยางใด ทจรงกระบวนความเออเฟอตอผนอย แลการทไหวพรบระวงรกษาการตามคาสงแลนาทพระยาสนทรบรจดวาดไดจรง ดกวาเทศาบางคน ขาดอยแตความรทจะคดอานจดการดวยลาพงปญญาตนหรอจะแกไขสดรอนโดยทางดโปลมาซ ดเชนกระบวนทจะเลนกบพวกบาทหลวงยงไมสสนทด จาตองสงตองสอนจงทาได แตกระนนเหนวาทจะหาผใดเปนเทศาภบาลมณฑลนครไชยศรในเวลาน ไดดยงกวาพระยาสนทรบรเหนวาหาไมได ดวยทรงคณวฒอนสาคญ กลาวคอ ทคนในมณฑลนบถอทวไปอยางเดยวกบพระยาพไชย แลพระยาสขม ถงกระบวนความสามารถในบางอยางจะตากวาขาหลวง เทศาภบาลทง ๒ นนกเลนทอยในกรงเทพ ฯ วงไตวงถามไดงาย จงเหนวาควรเปนทพอใจอยแลว

(เซนพระนาม) ดารงราชานภาพ

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๒๔

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๒๕

ตนเหตของนามนครชยศร

พระวรวงศเธอ กรมหมนพทยาลาภพฤฒยากร

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๒๖

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๒๗

อารมภ (คานาในการจดพมพครงแรก)๓

ในวาระทจะไดรบพระราชทานเพลงศพหมอมเจาหญงวมลปทมราช จรประวต ณ เมรวดเทพศรนทราวาสน พวกนาๆ โสณกลใครจะไดมสวนชวยเหลอโดยญาตสงคหะจงเหนกนวาถาไดพมพหนงสอชวยเปนทระลกแหงงานนกจะด และไดตกลงจะใชเรองทขาพเจาเคยเขยนไวครง ๑ วาดวยชอ “นครชยศร” เพราะเปนพระนามกรมของเสดจพอของเธอผลวงลบไป เรองทวานขาพเจาไดเขยนใหลงในวารสารภาษาไทยของสยามสมาคมเลม ๒ เมอ พ.ศ.๒๔๘๕ และไดใหชอเรองวา “พระเจาชยวรมนท ๗” ตอมาเมอขาพเจาตองไปปฏบตพระราชกรณยแทนพระองคในงานพระกฐนหลวงทวดพระปฐมเจดย เมอพทธศกราช ๒๔๙๔ นายสนน บณยศรพนธ เจาของโรงพมพพระจนทรไดพมพมาชวยโดยเสดจพระราชกศลในครงนนอก ในการทจะพมพคราวนนบไดวาเปนการพมพลาดบ ๓ แตขอความแมสารจะมไดเปลยนแปลงไปจากเดม แตกมแกไขเพมเตมไมนอย จงไดเปลยนชอเรองเสยใหมวา เรอง “นครชยศร” พวกโสณกลหวงวา เรองนจะเปนเรองเหมาะพอทจะใชชารวยเพอเกยรตของเธอผลวงลบไป หากหญงใหญ วมลปทมราช ไดทราบเหตผลทเลอกเรองนกนาจะอนโมทนา.

กรมหมนพทยาลากพฤฒยากร ๑๖ พฤษภาคม ๒๕๐๘

๓ ราชสกล โสณกล พมพชวยในงานพระราชทานเพลงศพ หมอมเจาหญงวมล- ปทมราช จรประวต ณ เมรวดเทพศรนทราวาส พ.ศ.๒๕๐๘

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๒๘

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๒๙

เรอง นครชยศร

พระวรวงศเธอ พระองคเจาธานนวต กรมหมนพทยาลาภพฤฒยากร

ตนเหตของนามวานครชยศร นครชยศรของไทย คาวานครชยศร ในสมยรชการท ๕ เปนชอเมอง ๆ หนงซงตงอยทพระปฐมเจดย มทองทจดลานานามเดยวกน อนไหลแตเหนอลงสอาวไทยระหวางแมนาเจาพระยากบแมนาราชบร ลานานครชยศรนไหลผานสพรรณบร(ตอนนมกเรยกกนวาแมนาสพรรณ) ตรงลงมาทางใตผานอาเภอนครชยศรซงเดมเรยกวาตลาดใหม (ตอนนแหละทเรยกวาแมนานครชยศร) แลวไหลตอลงมาทางใตผานทาจน จงหวดสมทรสาคร (ตอนนเรยกแมนาทาจน) ในพทธศกราช ๒๔๓๕ เมอจดการปกครองทองทเปนมณฑล โปรดเกลาฯใหเมองนครชยศรเปนทตงศาลารฐบาลมณฑล นครชยศร เทาทปรากฏในหลกฐานทางประวตศาสตรครงนนกวาในรชกาลสมเดจพระมหาจกรพรรด พอเสรจศกพมาครงท ๒ พ.ศ.๒๐๙๑ กทรงจดการปกครองทองทเบองใตพระนครศรอยธยาไวเพอปองกนพระราชอาณาจกรหลายอยาง เชนยกบานทาจนตงแตเปนเมองชอสมทรสาคร บานตลาดขวญเปนเมองชอนนทบร แบงเอาเขตราชบรกบเขตสพรรณบรมารวมกนตงเปนเมองนครชยศร เปนตน แตความหาปรากฏไมวา สานกงานบญชาการของเจาเมองนครชยศรใหมนอยแหงใด ตอมาในรชกาลท ๕ โดยเหตทบรเวณพระปฐมเจดยในเขตเมองนครชยศรเตมไปดวยซากเมองโบราณ แตไมมใครยนยนไดวาเมองโบราณนคอเมองอะไร และโดยเหตทชอ “นครชยศร” น ดงละมายคลายคลงกนกบชออาณาเขตศรวชยโบราณ จงอนมานกนวาชะรอยนครชยศรนเองจะตรงกบชอศรวชยโบราณนน แตการสอบสวนของนกปราชญทางโบราณคดตอมาไดพสจนใหปรากฏวา อาณาเขตศร

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๓๐

วชยโบราณนนสวนใหญอยตอลงไปทางใต ในแหลมมลายจนถงชวา สมาตรา และราชธานของอาณาเขตศรวชยนนเลาถงแมยงไมมใครรแนวาตงอยทไหน แตความเหนทมเหตผลพอฟงไดนนยตลงวาจะอยในบรเวณเมองปาเลมบงทางภาคใตของสมาตรา จรงอย ดร.ควอรตช เวลส แยงวาราชธานของศรวชยอยทไชยาในประเทศไทย แตนนกยงไกลจากพระปฐมเจดยอยมาก และถงอยางไร ๆ ความเหนอนนกไมมหลกฐานสนบสนนเทากบความเหนวา อยทางปาเลมบง อยางไรกดการคนควาทงนไดลบลางมตทวา “นครชยศร” คอ “ศรวชย” ในรชกาลท ๖ พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหวไดโปรดใหขนานนามเมองทตงสานกบญชาการมณฑลเสยใหมวา นครปฐม สวนชอนครชยศรใชเรยกอาเภอตลาดใหมทตงอยขางแมนา ทงนมไดเกยวเนองกบทางอนมานในโบราณคดประการใด และมไดมพระราชประสงคอยางอนใดนอกจากวาเมองนยงไมไดชอทเหมาะ จงทรงขนานนามพระราชทานใหมเทานน ปญหาวาเหตใดครงโบราณ สมเดจพระมหาจกรพรรดจงทรงขนานนามเมองนวา เมองนครชยศร จงยงไมมคาตอบทเปนหลกฐานอยางใด ความจรงมนทานของทองทอยหลายสานวน๔ ซงกลาวถงเจานายมพระนามวาสรชยแหงเชยงแสน ซงทงเชยงแสนอพยพผคนลงมาสรางบานเมองอยแถบน อาจถายนามเนองมาจากพระนามเจานายพระนามนกได

นครชยศรของกมพชา นอกจากน นามนครชยศรยงไดใชเปนหลกฐานของประเทศกมพชาโบราณ จะเกยวของกบทไทยเพยงไรหรอไม ขาพเจาไมสามารถจะชขาดลงไปได แต

๔ เชนเรองพระปฐมเจดยทเจาพระยาทพากรวงศ รวบรวมไวและพมพเปนเลมขน กบเรอง “พระปฐมเจดย” ของกรมศลปากร (โรงพมพ ศวพร ๒๕๐๖) ซงไดวจารณเทยบเคยงความไวในวารสารสยามสมาคม เลม ๕๒ ภาค ๑ น.๑๒๕ อกทง Dhami : Phra Pathom in mediaeval tradition (Artibus Asiae,Special no Vol.XIX,3/4)

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๓๑

ไดนาความมาลงไวตอไปน เพราะนาสงเกต ศาสตราจารยเซเดสแหงวทยสถานฝรงเศส สาหรบภาคตะวนออกไกล ซงตงสานกอย ณ เมองฮานอย ไดแสดงปาฐกถาเมอวนท ๔ ธนวาคม ๒๔๘๒ วาดวยผลใหม ๆ แหงการคนควาในทางโบราณคดแกสมาคมสหายของวทยสถานทออกนามมาแลวนน ใจความวาเจาหนาทไดคนพบศลาจารกใหมทปราสาทพระขรรคในบรเวณนครหลวงอกแหงหนง ไดความจากศลาจารกนนวา พระเจาชยวรมนท ๗ ซงเปนพระองคทายของกษตรย “นกกอสราง” ในเขมรโบราณ (ประมาณเวลารชกาล พ.ศ. ๑๗๒๕-๑๗๖๕) ไดทรงสรางเมองใหมขน พระราชทานนามวา นครชยศร เพอฉลองชยชนะทไดแกขาศก ณ ทนน กลาวเทยบนครชยศรนกบนครประยาค๕ โบราณในมชฌมประเทศวาเปนนครศกดสทธดจกนเพราะประยาคนนตงอยระหวางอภยนท คอแมนาคงคาและแมนายมนา สวนนครชยศรนมบรเวณจดนาถงสามหวง อนเปนนาศกดสทธอทศถวายพระพทธเจา พระอศวรเจา และพระนารายณเจา ศาสตราจารยเซเดสเหนวา เมองใหมทกลาวถงในจารกพระขรรคนไมนาจะใชอนไกลไหนเลย คอ บรเวณปราสาทพระขรรคซงไดจารกมานนเอง เพราะการสรางนครชยศรนเปนเรองใหญในจารกเปนตวความ และเปนเหตใหสรางศลาจารกนขน ทงนอนมานจากเหตวา จารกนขนตนดวยคานมสการตาง ๆ และคายอพระเกยรตพระเจาชยวรมนท ๗ พอเสรจตอนนแลวกเรมกลาวถงการสรางเมองใหมทเดยว ทาใหเหนประหนงวา เรองนแหละเปนขอความททานตองหารจะจารกไวใหปรากฏในทน นอกจากนยงมเหตประกอบอนจะทาใหเชอไดวานครชยศรตรงกนกบบรเวณปราสาทพระขรรคอกสองขอคอชอทเรยกกนทกวนนวา พระขรรค นน ยอมหมายถงพระแสงราชปโภคของโบราณ ซงยงรกษาไวในพระราชวงทพนมเพญ ซงศาสตราจารยเซเดสเขาใจวา ในโบราณกาลคงจะไดเรยกกนอยางพระแสงขรรคอนเปนราชปโภคในประเทศไทยวา พระแสงขรรคชยศร นนขอหนงและอกขอหนงกคอ

๕ คอเมองอลลากะบดทกวนน

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๓๒

ลกษณะทเรยกบรเวณนในจารกวา นคร นน ทาใหบรเวณนตางกนกบบรเวณโบราณสถานใหญ ๆ ซงรวมสมยกนอกสองแหง คอบรเวณบนทายกฎ โบราณสถานอนเปนนครคลาย ๆ กนกบบรเวณพระขรรคกคอบรเวณนครธม และบรเวณบนทายฉมาร๖ ทางทจะเขาบรเวณพระขรรคนกมเครองประดบอนแสดงใหเหนวาเปนทางเขาราชธานกลาวคอ สะพานทมพนกเปนตวนาคมเทวดาฉดขางหนง อสรอกขางหนง อนเปนเรองกวนนาทพย ลวดลายสะพานเชนนมททางเขานครหลวง (นครธม) เหมอนกน แตไดพสจนมาแลววาเปนของใหมกวาทพระขรรค สวนขอทวาไววา นครชยศรนพงเปรยบดวยนครประยาคของอนเดยโบราณ ดวยเหตทตางแหงกมลานาศกดสทธแวดลอมอยทาใหตวเมองศกดสทธขนนน หากนครชยศร คอบรเวณปราสาทพระขรรคจรงแลว เราจะตองหาหวงนาสามหวงทกลาวถงในศลาจารกนนมาใหจงได และจะตองแสดงหลกฐานดวยวาหวงหนงของพระพทธเจา หวงหนงของพระอศวรเปนเจา หวงหนงของพระนารายณเปนเจา แต ทง นหาเปนการเหลอปญญาความรของศาสตราจารย เซเดส ไม ทานศาสตราจารยพสจนอยางทเราผอานจะพงเชอตามไดสนท ขอยกคาของทานศาสตราจารยมาแปลลงตรงในทน ดงตอไปน “ในขอนขาพเจาคดวา เราอาจชลงไปไดแน ๆ โดยไมตองวตกวาจะผด วาหวงนาทกลาวถงในทนไดแกหวงนาใหญ ๆ สามหวง ซงลอมรอบพระนครหลวงอยในเวลานคอ สระตะวนออก (Baray oriental) ซงมเทวาลยทเรยกกนทกวนนวา แมบน เปนทประดษฐานศวลงคนนไดแกหวงนาของพระอศวรเปนเจา สระตะวนตก (Baray occidental) ซงนายเกลซพนกงานโบราณคดไดรบพระนารายณบรรทมสนธองคใหญ ทาดวยทองคาสมฤทธขนมาจากใตนาเมอ ๑๙๓๖ (พ.ศ.๒๔๗๙) และ

๖ ชอหลงนปรากฏทางไทยในสรอยราชทนนามเจาเมองสรนทรวา พระยาสรนทรภกด ศรไผทสมน ชอนเขาใจวาเกดขนเมอไมมใครใครไดนกถงบนทายฉมารแลว ดเหมอนรชกาลทส กรงรตนโกสนทร ซงเจาหนาททางดนแดนจงหวดสรนทรคงจะยงปกครองเลยเทอกเขาดงรกลงไปจนถงบนทายฉมารโดยผานชองเสมด

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๓๓

บดนไดตงไวใหมหาชนเขาชมไดในสานกงานของกองโบราณคดนครหลวงนน คอหวงนาของพระนารายณเปนเจา๗ สวนอกแหงหนงซงอทศถวายพระพทธเจานน คอ สระทอยดานตะวนออกของบรเวณปราสาทพระขรรค อนมพทธวหารทเรยกกนทกวนนวานาคพน” ตามทศาสตราจารยเซเดสอางเหตผลมาพสจนวานครชยศรคอบรเวณปราสาทพระขรรคน ขาพเจาเหนชอบดวยทกประการ ยงตะขดตะขวงใจอยแตขอเดยววา นครชยศรนทรงสรางเปนเมอง เพราะบรเวณพระขรรคนเลกนก มเนอททงหมดเกนกวาหนงพนตารางเมตรหนอยเดยวเทานน ทงภายในเนอทนนกเปนบรเวณวหารหมดเนอท อยาวาแตบานผคนพลเมองเลย แมแตบานขาราชการกจะไมพอเสยแลว ยงพระราชวงจะตงอยทไหนเลา หากจะสมมตวาตววหารเปนวงกไมได เพราะศลาจารกบงความชดเจนวา สรางขนไวรปพระโลเกศวรดงน จรงอยศลาจารกเรยกบรเวณนวา นคร แตความอน ๆ ในจารกเดยวกนไมสอใหเหนวาเปนเมองประการใดเลย จงอยากจะอวดรแนะวา นคร อาจใชสาหรบเรยกพระมหาวหาร โดยอปมาวาเปนนครของพระโลเกศวรโพธสตวดงนจะไดหรอไม๘ ความปรากฏในจารกดวยวา ในนครชยศรนหาไดประดษฐานแตรปพระโลเกศวรโพธสตวองคเดยวไม หากยงมรปอน ๆ อกตง ๕๑๕ รป คอแวดลอมพระโลเกศวรอย ๒๘๓ รปในวหารกลาง นอกจากนนไวในวหารใหญนอยรอบ ๆ ตลอดจนในศาลาพกในซมประต ในโรงพยาบาลของวหาร และแมในฉางขาวของพระมหาวหารน รปเหลานศนยหายไปเสยจนตามไมพบแลว แตปรากฏวามนาม

๗ เทวรปพระนารายณบรรทมสนธองคน นายเกลซไดพาขาพเจาไปดเมอคราวตามเสดจพระพนวสสาอยกาเจาใน พ.ศ.๒๔๘๐ คะเนดวยตาวา เหนจะไดขนาดสกกวาสองเทาคนธรรมดา ดเหมอนวายาว ๔ เมตร

๘ ในประเทศไทยมพระนครครอยบนเขาวงทเพชรบร ซงกไมใชเมองเหมอนกนหากเปนพระราชวงอนมพระวหาร อนไดชอวา พระทนงเวชยนตวเชยรปราสาท แตความจรงกรณพระนครครหาตรงกนกบทขาพเจาแนะไม เพราะเปนชอวงมใชชอวหาร

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๓๔

ขนานไวทงนน นามเหลานยงสลกอยกบท ๆ ประดษฐาน และเปนนามของเจานายและขาราชการในสมยนน เขาใจกนวาลวนเปนรปสนองพระองค สนองตนของเจานาย และขาราชการนน ๆ ในนครชยศรนมเจาหนาททงพระทงคฤหสถเปนจานวนตงพน ซงเลยงอาหารดวยพระราชทรพยทงนน จารกกลาววา อาหารสวนมากทจายจากทองพระคลง คอ ขาวและงาเปนตน และยงจายของเครองใชอกหลายอยาง มระบ คอ เสอผา แพรพรรณ นาหอม กระแจะ พมเสน ขผง ฯลฯ สงกอสรางมรายการละเอยดวา ปรางค ๑๐๒ ปรางค เรอนหน ๔๘๕ หลง กาแพงแลง ๒๒๓๘ วา ฯลฯ จานวนปรางค ๑๐๒ น ศาสตราจารยเซเดสวามเหลอไมถง จงแนะวาบางทจะไดสรางอยางไมถาวรไวบางกระมง บดนจงพงไปเสยบาง ในศลาจารกอนอน เราไดทราบความวา เมอปตรงกบพ.ศ.๑๗๒๐ พวกจามไดยกทพมาตเขมร ไดเผาผลาญพระนครหลวงลงเสยมาก แตภายหลงถกตแตกพายไป ผนาทพฝายเขมรซงออกตทพจาม คอ ชยวรมนท ๗ ผซงไดสรางวหารพระขรรคนเอง ในขณะนนพระองคยงมไดเสวยราชย แตตอมาอก ๔ ปกไดรบราชสมบต ไดลงมอบรณะพระนครหลวงอยางใหญโต ไดสรางวดทบดนเรยกกนวา บนทายกฎ ไดสรางอาวาสอนมโหฬารซงบดนเรยกกนวา ตาพรหม และฉลองในค.ศ.๑๗๒๙ เปนทประดษฐานพระปฏมาสนองพระองคพระชนน เปนรปนางปรชญาปารมตา (คอ “นางปญญาบารม”) ตามคตมหายานพทธศาสนา ไดสรางกาแพงเมองและสะพานนาคขามคเมองเสยใหมดวย บดนปรากฏความจากศลาจารกทพอใหมทวหารพระขรรค ดงไดกลาวงมาแลววา ยงไดสรางพระมหาวหารนามนครชยศรนขนอกเมอ พ.ศ.๑๗๓๔ แลวในนไดไวรปพระโพธสตวโลเกศวรสนองพระองคพระเจาธรณนทรวรมนผเปนพระชนกของพระองค ในทสดไดทรงสรางกาแพงและสะพานขามคเมองแหงพระนครหลวงซงไดถกพวกจามเผาผลาญเสยนนขนใหม แลวจงสรางวหารขนกลางเมองซงบดนเรยกวาบายน เปนทประดษฐานพระพทธรปสนองพระองคพระองคเอง ซงขดพบแลวทใตหอกลางของสถานบายน บดนกตงพกไว ณ ใกลๆ กนกบบายนนน นยวา

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๓๕

พระพทธรปองคนกด ปรางคของบายนเปนหลายยอดซงแทนทจะทาเปนรปลงคอยางปรางคแตกอน ๆ ไดทาเปนหนาพระโลเกศวรปรางคละ ๔ หนานนกด ทาโดยมลกษณะใหเหมอนพระสาทสลกษณของพระเจาชยวรมนท ๗ ทงนน ทระเบยงบายนกยงมภาพสลกนนแสดงการรบพงกบจามปรากฏอยจนทกวนน ศาสตราจารยเซเดสอธบายวาพระเจาทงสามของลทธมหายานนนไดแกพระพทธเจา พระโลเกศวรโพธสตว และนางปรชญาปารมตา การคนควากไดพบสถานทของพระเปนเจาทงสามครบแลวดวยประการฉะน คอ บายนของพระพทธเจา พระขรรคของพระโพธสตวโลเกศวร ตามพรหมของนางปรชญาปารมตา ศลาจารกตาพรหมไดบรรยายกจการซงพระเจาชยวรมนท ๗ ไดทรงทาเปนการสงเสรมพระเกยรต เชนไดทรงสรางโรงพยาบาลเชนเดยวกนกบทสรางไวในนครชยศรน รวมทงสนทวพระราชอาณาเขตถง ๑๐๒ แหง แตศาสตราจารยเซเดสเขาใจวาคงจะใชวตถชนดไมทนทานจงไมมซากเหลออยในเวลานสกแหงเดยว แตศลาจารกพระขรรคบรรยายเพมเตมไวอกหลายอยาง คอไดทรงสรางรป “ชยพทธมหานาถ” สาหรบพระราชทานไปประดษฐานไวตามหวเมองใหญ ๆ รวม ๒๓ แหง เขาใจกนวาพระชยพทธมหานาถนคงจะเปนพระพทธรปสนองพระองคพระเจาชยวรมนท ๗ และคงจะสรางใหมพระสาทสลกษณ จารกทพบทวหารพระขรรคระบชอหวเมองตาง ๆ ทพระเจาชยวรมนพระราชทานพระพทธรปพระชยพทธมหานาถอนเปนพระพทธรปสนองพระองค รายชอหวเมองเหลานนารอยบาง เพราะแสดงใหเหนวาทองทเหลานไดมอยแลวในสมยพระเจาชยวรมนทเจดซงเสวยราชสมบตทกรงศรยโศธร ระหวาง ปพ.ศ.๑๗๒๔ ถง ๑๗๔๓ นนจงขอแปลจารกภาษาสสกฤตนนมาลงไวตอไปน บนทดท ๑๑๒ ทรงพระราชอทศสราง พระสคตศรวรศกด และสราง.......(ความขาด) บนทดท ๑๑๓ ทรงสรางพระสดตศรราชปตศวรและพระชยมคลารถจฑามณอนมนามวาสกฏาและ

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๓๖

บนทดท ๑๑๔ ทเมองศรชยนตบนวนธยาบรรพตและทมรขลประ แตละแหงทรงประดษฐานพระรตนตรย (กบทง) บนทดท ๑๑๕ ทศรชยราชธาน (พระนครหลวง) ศรชยนตรคร ชยสงหวด ศรชยวรวต บนทดท ๑๑๖ ทลโวทยประ (ละโว) สวรณปร (?สพรรณ) ศมภกปฏฏน ชยราชปร (ราชบร) ศรชยสงหปร (?เมองสงหในแควนอย) บนทดท ๑๑๗ ศรชยวชรปร (เพชรบร) ศรชยสตมภปร ศรชยราชคร ศรชยวรปร บนทดท ๑๑๘ ศรชยวชรวต ศรชยกรตปร ศรชยกษมปร ศรวชยาทปร บนทดท ๑๑๙ ศรชยสงหคราม มธยมคราม สมเรนทรคราม ศรชยปร บนทดท ๑๒๐ วหาโรตตก บรวาวาส แตละแหงทง ๒๓ น บนทดท ๑๒๑ ทรงประดษฐาน พระศรชยพทธมหานาถ

จารกกลาวตอไปถงการสรางหอนามนต ๑๐ แหงทฝงสระยโศธร กบสรางทพกผเดรทาง บนทดท ๑๒๒ ระหวางทางจากยโศธรประไปจมปานคร ๕๗ แหง บนทดท ๑๒๓ จากพระนครหลวง (ยโศธร) ไปวมายประ (พมาย) ๑๗ แหง จากพระนครหลวงไปชยวตจากนนไปชยสงหวต บนทดท ๑๒๔ จากนนไปชยวรวต จากเมองนไปชยราชคร จากชยราชครไปศรสวรปร บนทดท ๑๒๕ จากเมองนไปยโศธรปร ม ๑๔ แหง

ทานผอานคงจะสงเกตไดวาชอเหลานมอยมากดวยกนทเราอาจชลงไปไดวาอยไกลออกไปถงเบองตะวนตกของแมนาเจาพระยาในปจจบน เชน ราชบร

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๓๗

สพรรณบร สงหบร เพชรบร ยอมแสดงวาเมองเหลานเปนเมองโบราณ สวนทระบเรองสรางทางหลวงเชอมกรงศรยโศธรอนเปนราชธานใหตดตอกบจมปานคร และวมายประ ฯลฯ นน ตอไปภายหนาหากจะมการคนหาเมองตางๆ เหลานใหพบไดกจะเปนประโยชนแกความรทางประวตศาสตรหานอยไม แลวยงไดทรงสรางทพกรายทางหรอธรรมศาลา ซงระบไวโดยละเอยดวา ตามถนนจากพระนครหลวงไปยงราชธานของประเทศจมปา ม ๕๗ แหง ตามถนนจากพระนครหลวงไปพมาย ๑๗ แหง ตามถนนเวยนไประหวางทองทมชอระบจานวนซงศาสตรจารยเซเดสยงไมทราบวาหมายถงทองทแถบไหนม ๔๔ แหง ถนนจากนครหลวงไปพมายทวาม ๑๗ แหงนน ไดคนพบแลว ๘ ตาบล แตนอกนนเขาใจกนวาอยในจงหวดสรนทรหรอบรรมย ซงยงคนไมพบ ไดลองถามนายพนตรไซเดนฟาเดน ผเคยแกทองทแถบนนมามากโดยไดเปนผบงคบการตารวจภธรแถบนนมานาน และเปนผเชยวชาญทางโบราณคดดงไดทราบกนอยแลว แตกบอกวาไมรจกแหงใดนอกเหนอไปกวาทศาสตราจารยเซเดสระบไวแลว เมอภายหลงรชสมยพระเจาชยวรมนพระองคนมาสก ๑๐๐ ป ทานราชทตจน เจยวตากวน ไดมายงประเทศกมพชาและบนทกไววา “ ณ ถนนสายใหญ ๆ เหลานนมทพกรายทางเหมอนกบทพกผสอราชการหลวงในประเทศจนเปนระยะ ๆ ไป” ทพกของจนทกลาวถงน มารโคโปโล ไดเคยพศวงวาเปนความคดทดนาชม เรายอมเหนไดวาความคดของจนนไดเกดภายหลงทพกรายทางของพระเจาชยวรมนท ๗ เสยดวยซา ศลาจารกบรรยายตวเลขอยางละเอยด ศาสตราจารยเซเดสวาไมมเวลาจะนาไปกลาวในโอกาสทแสดงปาฐกถานนทงหมด แตสรปความสน ๆ วา พระราชาพระองคนนไดทรงสรางพระรปปฏมารวมทงสนถง ๒๐,๔๐๐ รปดวยโลหะตาง ๆ ไดทรงพระราชอทศผลประโยชนอนเกดแตหมบาน ๘,๑๗๖ หมถวายเปนกลปนา ไดถวายขาพระไวดแลและปฏบตตามสถานทเหลานน ๒๐๘,๕๓๒ คน ในจานวนนรวมนกราดวย ๑,๖๒๒ คน สถานทบรรดาททรงสรางไว (เพยงเวลาททาจารกแทงน) รวมทงหมดมปรางคถง ๕๑๔ ยอด มกาแพงลอมรอบบรเวณตาง ๆ ๑๖,๕๐๐

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๓๘

วา มคทงหมด ๒๔,๖๑๘ วา มสระนาทกแหง รวม ๙๓,๕๐๗ วา ทรงวงวอนผจะเปนใหญตอไปภายหนาใหชวยดแลรกษาสถานทเหลานไวมใหปรกหกพงไปได ทนกลาวถงขอความเบดเตลดเลกนอยทนารอยบางสาหรบทางพจารณาประเพณและประวตศาสตร จารกนกลาววา นาสรงทพราหมณถวาย (ในเวลาพธ) พระเจาชยวรมนนน ไดมาโดยนานากษตรยจดมาถวาย คอ พระราชาแหงชวา พระราชาจามทงสองภาค พระราชาแหงยวนเทศ (?เวยตนามหรอโยนก) ดงนจะเหนไดวาแมพระองคจะเปนพทธศาสนกชนทแขงแรง แตกยงหาไดละทงประเพณรบนามรธาภเษกจากพราหมณไม การทกลาววากษตรยจดนามาถวายน เรารกนอยวาเปนการเคลมวากษตรยทระบพระนามมานนเปนเมองขน เรองทางไทยกมวาพระรวงไมยอมสงนาสวย จารกอนนเปนหลกฐานรองรบ เพราะไมมกลาวถงกษตรยสโขทยถวายสวยนาเลย ศาสตราจารยเซเดสเหนวาสาหรบพระราชาจมปาทงสองภาคนนจรงแลว แตสงสยวาชวาจะยอมสงสวยนาดงนนหรอ เพราะพระราชาชวาเวลานน คอ พระเจากาเมศวรกม ชอเสยงวามอานภาพอย แตไมเ หนทานศาสตราจารยกลาวถงชวา ซงเปนนามของนครหลวงพระบาง สวนพระราชายวนนนยงไมนาจะจรงไดเลย นอกจาก “ยวน”จะหมายถงโยนก เชน เชยงแสน พเยา ฯลฯ แตขอนทานศาสตราจารยกมไดตงขอสงสยไว แตแลวกปรารภวาบรพทศครงกระนนกดเหมอนจะไมสรงเกยจการทจะถวายนากนงาย ๆ (เหนจะทานองซอราคาญ เพราะพระราชาธราชผเปนนายกคงไมมาวนวายมากนก) ความอกขอหนงนารสาหรบโบราณคด คอทกลาววา พระเจาชยวรมนทรงสรางสระของปราสาทพระขรรคกบเกาะนาคพนในกลางสระนน และนาในสระเปนนาศกดสทธดวย ศาสตราจารยเซเดสกลาวสรปความตอนทาย เปนประโยชนแกนกศกษาทางประวตศาสตร ไดเกบมาลงไวดงตอไปน

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๓๙

“ศลาจารกพระขรรคน ถาเราศกษาเทยบเคยงกบศลาจารกทตาพรหม๙ เราจะไดรจกพระมหากษตรยผเปนองคสดทายทปรากฏพระนามในจารกเขมรโบราณ๑๐ วาเปนบคคลทมลกษณะเรองราวอนเปนสองแงตรงกนขามแกกน ดานหนงเปนนกหารเมองทเฉยบแหลม ไดกอสรภาพของบานเมองมาจากการรกรานของขาศกตางชาตกนตลอดจนทวประเทศจาม เปนผมอบายโกศลในวธจดการบานเมอง ไดสรางถนนหนทางอนเดยรดาษไปดวยศาลาทพกและโรงพยาบาล ไดกพระนครหลวงราชธานทถกขาศกเผาผลาญใหกลบงดงามไดดงเดม แตอกดานหนงนนเลาเปนผทรงอานาจสทธขาด กระหายแตจะไวยศแกวงศสกลของพระองค ทะยานแตจะไวพระเกยรตดวยอาการอนผดวสยผทมสตสมบรณจนเปนผลทาลายทรพยสนของบานเมองใหศนยสนไปดวยการกอสรางมฤตกเทวาลยอนไรประโยชน ดจไดสบเลอดของราษฎรจนซดผอม ดลไดนาประชาชนของพระองคมงตรงไปสปากเหวอนลก ซงในรอบรอยปตอมาประชาชนนนกไดเรมกลงพลดตกลงไปดวย”

๙ พมพเมอ ค.ศ.๑๙๐๖ ๑๐ จดหมายเหตเขมรปจจบน เชน พระราชพงศาวดารกมพชากเรมภายหลงพระเจา

ชยวรมนท ๗ เปนเวลา ๑๐๐ ปกวา เขาใจกนวาระหวางนนไมไดขาดลาดบกษตรย แตเปนเวลาบานเมองทรดโทรมไมไดจารกกนอก หลกฐานจดหมายเหตเขมรเองกหามตอกนไม

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๔๐

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๔๑

จดหมายเหตเรองสมโอเมองนครไชยศร

สายปาน ปรวรรณชนะ อภลกษณ เกษมผลกล

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๔๒

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๔๓

บทนา จดหมายเหตเรองสมโอเมองนครไชยศร

อภลกษณ เกษมผลกล๑๑

“สมโอ” นบเปนผลไมขนชอของจงหวดนครปฐมมาตงแตอดต ดงปรากฏอยในคาขวญเกาของจงหวดนครปฐม “ขาวสารขาว ลกสาวแพง ผาดาด สมโอไมมเมด” แมภายหลงจะมการเปลยนแปลงคาขวญใหมแตชอของสมโอกยงคงมปรากฏอยในคาขวญดวยคอ “สมโอหวาน ขาวสารขาว ลกสาวงาม ขาวหลามหวานมน สนามจนทรงามลน พทธมณฑลคธาน พระปฐมเจดยเสยดฟา สวยงามตาแมนาทาจน” ในหนงสอปฐมสาร (พ.ศ.๒๔๙๓) ของสโมสรขาราชการจงหวดนครปฐม ไมตร มณเลศ ไดอธบายถงเรองสมโอไมมเมดไววาทไดผลดนนอยทหมบานออม รมแมนาทาจน ในพนทอาเภอสามพราน ทาใหบางครงเรยกกนวา “สมออม” เลากนวาชาวสวนสมโอบรเวณนเคยนาสมโอไมมเมดขนทลเกลาฯ ถวายในหลวงรชกาลท ๕ รชกาลท ๖ และรชกาลท ๗ ทกปมา แมเมอในหลวงรชกาลท ๙ เสดจประพาสหวหน เมอ พ.ศ.๒๔๙๓ ชาวนครปฐมยงไดนาสมโอชนดนไปทลเกลาฯ ถวายบนขบวนรถไฟพระทนง ณ สถานรถไฟนครปฐมดวย นอกจากนยงไดกลาวถงประวตศาสตรบอกเลาเรองทมาของพนธสมโอไมมเมดของนครชยศรวามทมาจากชาวสวน ๒ คน ชอนายเมากบนายเนย ซงเปนคนบานออม ตาบลบานใหม อาเภอสามพราน จงหวดนครปฐม ไปนากงตอนสมโอจากตาบลบางขนนนท และตาบลราษฎรบรณะ ฝงธนบรมาลองปลก ผลปรากฏวาไดผลดกวาผลทปลกทแหลงเดม

๑๑ ประธานศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล อนง ขอขอบคณคณดรณ แกวนย เจาหนาทวจยประจาศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล ทไดชวยคนควาเอกสารจนสาเรจเรยบรอย

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๔๔

สมโอไมมเมดแบงเปน ๒ ชนดคอผลมจก เรยกวา “ขาวพวง” กบผลกลมแปนไมมจกเรยกวา “ขาวแปน” เฉพาะชนดขาวพวงนนยงแบงออกเปนอก ๓ ชนด ไดแก ขาวหอม ขาวนนท และจาปาดะ ขอมลดงกลาวมาขางตนเปนหลกฐานประการหนงทแสดงใหเหนความเปนมาและเสยงราลอของสมโอนครชยศรทมมาแตอดต อยางไรกด ศนยสยามทรรศนศกษาไดพบเอกสารจดหมายเหตเรองเกยวกบสมโอนครชยศรทเกบรกษาไว ณ สานกหอจดหมายเหตแหงชาต จงไดนามาจดพมพเผยแพรในครงนดวย

เอกสารทกลาวถงเปนเอกสารจดหมายเหตชด “กงสลอเมรกนแจงวา กรมเพาะปลกอเมรกนขอกงสมโอนครไชยศร” เมอ ร.ศ.๑๒๙ (พ.ศ.๒๔๕๓) เอกสารดงกลาวเปนหนงสอราชการทมไปมาระหวางรฐบาลไทยกบรฐบาลอเมรกาวาดวยเรองกรมเพาะปลกอเมรกนขอกงสมโอนครไชยศรไปปลกทประเทศอเมรกา ซงเอกสารฉบบนแสดงใหเหนถงความนยมชมชอบเรองพนธสมโอนครไชยศรไดเปนอยางด กระนนกตาม ภายหลงเมอกรมเพาะปลกอเมรกนไดรบกงสมโอนครไชยศร

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๔๕

ไปปลกแลวไดใหนกวทยาศาสตรหาสภาพภมอากาศและภมประเทศทใกลเคยงกบเมองนครไชยศรใหมากทสดแลวนากงสมโอนครชยศร ผลปรากฏวาไมประสบผลสาเรจ และตองลมเลกโครงการไปในทสด

อนง ในตอนทายของเอกสารจดหมายเหตทรวบรวมมาจดพมพในครงน ไดรวบรวมภาพจดหมายเหตเมอครงทพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว เสดจสวนสมโอของขนภกด ทเมองนครไชยศร ไวดวย เพอจะไดเปนหลกฐานอางองตอไป

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๔๖

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๔๗

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๔๘

(คาแปล)๑๒

หนงสอหมายเลขท. ๒๒/๘๗๒๓. / รบมาเมอวนท ๑๖ เดอนดซมเบอร ๑๙๑๐ ------------------------------------------------------------------------------

สถานกงสลเยเนราลอเมรกน บางกอก, ราชอาณาจกรสยาม

หมายเลขท. ๑๐/๓๑ วนท ๑๖ เดอนดซมเบอร พระพทธศกราช ๑๙๑๐ เรยนใตเทาทราบ, เปนเกยรตยงของกระผมทไดมโอกาสกราบเรยนขอความชวยเหลอจากใตเทากรณา และจากทางกระทรวงเกษตราธการอกหนหนง ในกจอนเกยวของดวยการนาพนธสมโอไปแนะนาใหเปนทรจกกวางขวางในประเทศสหปาลรฐอเมรกา กระผมเสยใจนกทจกตองเรยนวา หนอพนธสมโอชนดพนธนครไชยศร ชมพ และขนนซงพระยาอครราช๑๓ นาไปสงมอบไวทสถานกงสล และกระผมเองเปนผดแลการบรรจขนเรอเดนสมทรไปยงกระทรวงเกษตราธการแหงสหปาลรฐฯ เมอตนปนนหาไดเหลอรอดไม พนธไมเหลานนไปถงกรงวอชงตนดวยสภาพอนบอบเตมทน จากนนจงตายลงในเวลามชา แนแทวาการณอนเปนไปฉะนนามาซงความผดหวงแกกระผมและผเกยวของในการนทงปวง ดวยวาเปนความประมาทพลาดพลงอนเกดขนซาสองในเวลาไมนานปทผานมา กระนนขางฝายกระผมยงปรารถนายงนกในการจกแนะนาพนธสมโออนกลาวกนวาหามเมลดไมใหเปนทรจกในหมชาวเกษตรกรอเมรกน และดวยการเสรมสงกนเชนดงน ขางฝายกระผมกเชอเปนหนกหนาวา หากในครากอนหนอพนธนามาจากไมแมซงมวยอนจาเรญพอ ทงไดปกชาและบรรจสมตามวธทกระผมไดรบมาแตแรกแลว ไมนนจกตองไปถงกรงวอชงตนโดยสวสดเปนแน กลาวโดยแทวาขอขดของอนบงเกดแกความอตสาหะ- เรยนใตเทา, พระยาพพฒนโกษา

๑๒ จดหมายฉบบภาษาองกฤษน แปลโดย อาจารยสายปาน ปรวรรณชนะ ๑๓ หมายถง พระยาอครราชวรากร เอกอครราชทตไทยประจาประเทศสหรฐอเมรกา

คนแรก

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๔๙

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๕๐

(คาแปล)

(ความอตสาหะ) ประการเดยวกนนซงไดเปนไปเมอปกลายประการหนงอาจเปนดวยไดหนอพนธมาจากตนทยงออนและมเนอไมนมนก อยางไรเสย กระผมกยงคงยนดหาทสดมได หากใตเทาและทางกระทรวงเกษตราธการจกมาชวยบารงหนอพนธเปนบางสวน และกระผมเองกไดรบหบตะกว ๔ หบ ขเลอยบรรจกระปองอยางพเศษ ๒ กระปอง และตะไครสปากฮม๑๔บรรจกระปอง ๒ กระปอง เมอใดทกระผมวางใจไดสนทวาสงเหลานจกชวยยงหนอพนธไดแนแลว กระผมจกสงหบเหลกพรอมดวยวธการบรรจขเลอยและตะไครลงในหบใหดวยความยนดยงโดยเรวทสด ดวยการปกชาหนอพนธจกคอยทาชามไดเลยภายหลงตดออกจากไมแม กระผมขอใชโอกาสนแสดงความคารวะเปนอยางยงมายงใตเทาดวยเชนกน

พล อ. คอแนลล ทารเลอร กงสลเยเนราลอเมรกน

๑๔ Spaghum moss

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๕๑

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๕๒

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๕๓

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๕๔

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๕๕

(คาแปล) หนงสอหมายเลขท. ๑๒/๙๗๕๔ กระทรวงการตางประเทศ, บางกอก, วนท ๑๑ เดอนแยนยวาร ๑๙๑๑. ทานกงสลเยเนราล, ขาพเจารสกเปนเกยรตยงนกททานไดอตสาหมจดหมายถงขาพเจาเมอวนท ๑๖ เดอนดซมเบอรปกลาย วาดวยคาขอเอาหนอพนธสมโออนกลาวกนวาหามเมลดไม เพอจกดาเนนการขนสงไปยงกระทรวงเกษตราธการแหงสหปาลรฐอเมรกา ขอซงทานแสดงความจานงมานน ทางกระทรวงเกษตราธการไดรบทราบเปนอยางด และไดแจงกจนไปยงมสเตอรบารเนตตซงกระทาราชการอยในกระทรวงเกษตราธการนเอง เพออานวยการณอนทานประสงคไวใหแลวเสรจ เพลานมสเตอรบารเนตตไดรบขาวของอนจาเปนแกการปกชา และไดดาเนนการบรรจหนอพนธสงมาจากมณฑลนครไชยศรตามททานเคยแจงการณไวเมอกอนหนานเปนทเรยบรอยแลว หบตะกวบรรจหนอพนธทง ๔ หบเพงสงไปถงยงสถานกงสลเยเนราลอเมรกนเมอวนท ๒ ในเดอนนเอง ขาพเจาหวงเปนอยางทสดวา หนอพนธทงหลายจกจาเรญงอกงามและการขนสงจกดาเนนไปดวยด ณ โอกาสน ขาพเจาใครขอแสดงคารวะยงมายงทาน (ลงนาม) พระยาพพฒนโกษา. รองเสนาบดกระทรวงการตางประเทศ ถง พลเอก คอรแนลล ทารเลอร, กงสลเยเนราลอเมรกน, บางกอก.

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๕๖

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๕๗

(คาแปล) หนงสอหมายเลขท. ๒๖/๙๙๐๒ รบมาเมอวนท ๑๔ เดอนแยนยวาร ๑๙๑๑

กงสลเยเนราลอเมรกน บางกอก, ราชอาณาจกรสยาม

เดอนแยนยวาร วนท ๑๔ ๑๙๑๑. แอฟ. โอ. หมายเลขท. ๑๑/๓. เรยนใตเทาทราบ: เปนเกยรตยงทกระผมไดรบจดหมายซงลงวาเขยนมาเมอวนท ๑๑ เดอนแยนยวารจากใตเทา และเพอเปนการตอบความในจดหมายนน กระผมใครขอแจงวา บดนกระผมไดอานวยการขนสงหนอพนธสมโอลงเรอเดนสมทรไปยงกรงวอชงตนเปนทเรยบรอยดแลว อกกระผมยงหวงเปนอยางยงวา การครงนจกดาเนนไปไดโดยสวสด ทงนกระผมใครขอถายเทเอานาจตอนปรารถนาดของกระผมนผานไปยงใตเทา เพอสงทอดไปยงทางกระทรวงเกษตราธการ และผซงไดเออเฟอเกอกลในกจอนเพงจกลลวงไปแลวนทกผไปพรอมกน กระผมหมายเอาโอกาสนเปนการแสดงคารวะอยางสงแกใตเทาดวย (ลงนาม) พล อ. คอรแนลล ทารเลอร. กงสลเยเนราล เรยนใตเทา,

พระยาพพฒนโกษา, รองเสนาบดกระทรวงการตางประเทศ ราชอาณาจกรสยาม ในพระ

ปรมาภไธยพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๕๘

รชกาลท ๕ พรอมดวยเจานายทตามเสดจ ทสวนสมโอขนภกด เมองนครไชยศร

สวนสมโอขนภกด เมองนครไชยศร

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๕๙

ทานาบานขนภกด เมองนครไชยศร

ราษฎรชาวเมองนครไชยศรทมารอรบเสดจรชกาลท ๕

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๖๐

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๖๑

นราศเมองนครไชยศร

นธอร พรอาไพสกล อภลกษณ เกษมผลกล

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๖๒

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๖๓

บทนา นราศเมองนครไชยศร

นธอร พรอาไพสกล

นราศเมองนครไชยศรเปนนราศสานวนทคนพบใหม ยงไมเคยจดพมพทใดมากอน ปรากฏทมาวาหอพระสมดซอจากหมอมหลวงแดง สประดษฐ เมอพทธศกราช ๒๔๗๙ จดทาไมโครฟลมเพอเกบรกษาเมอวนท ๔ – ๑๔ ตลาคม พทธศกราช ๒๕๑๔ เลขท ๑ มดท ๓ ต ๑๑๕ ชน ๕/๑ ปจจบนนราศเมองนครไชยศรเกบรกษาไวทฝายเอกสารโบราณ สานกหอสมดแหงชาต ประวตนราศเมองนครไชยศร นราศเมองนครไชยศรสานวนนไมปรากฏผแตงแนชด ทราบเพยงวาหอพระสมดซอมาจาก “หมอมหลวงแดง สประดษฐ” เมอพทธศกราช ๒๔๗๙ ราชสกลสประดษฐจงเปนผครอบครองนราศเรองน

อนงตนราชสกล “สประดษฐ” คอ “พระองคเจาชายสประดษฐวรฤทธราชมหามกฏบรษยรตนราชวโรรส” พระราชโอรสในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ซงประสตกอนทพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหวขนครองราชย ตอมาภายหลงไดรบการสถาปนาเปน “พระองคเจา สประดษฐ กรมหมนวษณนาถนภาธร” รชกาลท ๔ ทรงแตงตงเ ปนเจากรมดวยทรงเหนวามอายสมควร มสตปญญาและความเพยร

พระนามของกรมหมนวษณนาถนภาธร ปรากฏในพระนามเจาของทดนแขวงเมองนครไชยศร ไดแก “ทดนฝงเหนอ แปลงท ๔๔ เจาของนาคอกรมหมน

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๖๔

วษณนาถนภาธร จานวน ๔๖๖ ไร ๒ งาน ๑๖ วา”๑๕ ซงอาจเชอมโยงกบเหตผลทหมอมหลวงแดง สประดษฐ เปนผครอบครองนราศเรองนไดวาอาจเปนนราศของราชสกลสประดษฐทตกทอดกนมา นราศเมองนครไชยศร : จดหมายเหตของนกสารวจ

นราศเมองนครไชยศรมเนอหาเปนการพลาปราพนคราครวญถงนางอนเปนทรก อนเนองจากความทกขของกวทตองเดนทางจากนาง มลกษณะคาประพนธเปนกลอนนราศขนตนดวยวรรครบดงเชนนราศทวไป ความในนราศเมองนครไชยศรเรมเรองดวยการคราครวญของกววาตองจาจากถนฐานไปไกล ตองไรเพอน อกทงตองจากนางผเปนทรก ดงความวา

แสนวบากจาจากทถนฐาน รางไรไกลเรอนเพอนสาราญ สะทานออนใจระทดกาสรดครวญ อนอดกลดทรวงดวงสวาด จนแรมรางไปหางสงวน

จากนนจงขนบทฝากนางกอนออกเดนทาง กวพรรณนาฝากนางคนรกไวกบสงทกวคดวาเปน “ขาศก” ทหมายปองนางไดแก พระอนทร กษตรย และนาค แลวกวจงฝากนางไวกบใจนางเอง โดยกวอางถงตวละครในวรรณคด ๔ ตว ไดแก พระอนรทธ พระสธน พระรถ และขนแผน เพอนามาเปรยบเทยบกบตนเองทตองพลดพรากจากนางผเปนทรก

กวคราครวญราพนถงความรกทมตอนางผานสถานทตางๆ ตามลาดบไดแก วดขงหรอวดไรขง ศาลเจาจน วดทาพด คลองบางซอ คลองบางยาง และทาโคก

๑๕ อภลกษณ เกษมผลกล (บรรณาธการ), เลาขานตานานศาลายา (นครปฐม: คณะกรรมการเผยแพรผลงานวชาการ คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล, ๒๕๕๐).

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๖๕

ยายหอม การราพนถงนางผานสถานทตางๆ ทาใหสนนษฐานไดวากวใชเสนทางนาเรมตนทคลองบางกอกใหญ ผานคลองภาษเจรญ แลวจงผานอาเภอสามพราน และผานสถานทตางๆ ตามทกวกลาวถงตามลาดบ

เปนทนาสงเกตวาในตอนจบนราศเมองนครไชยศรกวระบเวลาทแตงวาแตงขนเมอ “เดอนสบเบดแรมสคาเวลามด” เชอมโยงกบการปรากฏความในพระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทรรชกาลท ๔ ฉบบเจาพระยาทพากรวงศ (ขา บนนาค) วาเมอปพทธศกราช ๒๔๐๐ พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหเจาพระยาทพากรวงศ มหาโกษาธบด (ขา บนนาค) เมอครงยงเปนเจาพระยารววงษมหาโกษาธบด เปนแมกองขดคลองมหาสวสด ซงเปนระยะเวลาทใกลเคยงกน ดงน

ในปนนโปรดเกลาโปรดกระหมอม ใหเจาพระยา รว

วงษมหาโกษาธบด พระศรสมบต จางจนขดคลองขนตาบลหนง ตงแตวดไชยพฤกษมาลาตลอดออกรมศาลเจาสบนตกแมนาเมองนครไชยศร ไดลงมอขดขนเมอ ณ วนพฒเดอนสบแรมหกคา๑๖ ระยะเวลาทใกลเคยงกนคอ “เดอนสบเบดแรมสคาเวลามด” และ “วน

พฒเดอนสบแรมหกคา” หากสนนษฐานจากเวลาทระบไวในทายนราศเมองนครไชยศร กบเรองการขดคลองมหาสวสดในพระราชพงศาวดารน อาจกลาวไดวานราศเรองนนาจะมสวนเกยวของกบการเดนทางมาเมองนครไชยศรครงนดวยกอาจเปนได

๑๖เจาพระยาทพากรวงศ, พระราชพงศาวดารรชกาลท ๔ (พมพครงท ๖) (กรงเทพฯ: พมพด, ๒๕๔๗), หนา ๑๕๑.

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๖๖

ตอมากวกลาวถงวดไรขง ซงเปนวดทอยในอาเภอสามพราน จงหวดนครปฐม

ถงวดขงนงนกคานงดวง ไมเหนขงยงงวงชะแงงง

ปเถาะเปนเคราะหตนไมราย นาทวมขงตายไมเหลอหลง ถาขงมพจะกนสนดง จะไดทรงเสยงครางใหดงครน

วดขงหรอวดไรขงเปนพระอารามหลวง ตงอยทอาเภอสามพราน จงหวด

นครปฐม สมเดจพระพฒาจารย (พก ป.ธ.๓) อดตเจาอาวาส ซงเปนชาวนครชยศรเปนผสรางวดนขนเมอพทธศกราช ๒๓๙๔ ตรงกบรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว และไดรบพระราชทานสมณศกดเปนพระราชาคณะ “พระธรรมราชานวตร” และโปรดเกลาฯ ใหไปครองวดศาลาปน จงหวดพระนครศรอยธยา ในปนนเองไดกลบมาสรางวดไรขงและไดอญเชญพระพทธรปองคหนงมาจากวดศาลาปน เมอมาถงไดทาพธอญเชญเขาสอโบสถวดไรขง ซงตรงกบวนพระขน ๑๕ คาเดอน ๕ ทางวดจงถอเอากลางเดอนหาเปนวนสาคญจดงานเทศกาลปดทองหลวงพอมาจนทกวนน๑๗ และเรยกพระพทธรปองคนวา “หลวงพอวดไรขง” ตามทเลากนมาเปนตานานเกยวกบหลวงพอวดไรขงม ๓ ตานาน ดงน

ตานานท ๑ สมเดจพระพฒาจารย (พก ป.ธ.๓) เปนชาวเมองนครชยศรไดเสดจมาตรวจเยยมวดตางๆ ในเขตอาเภอ

๑๗วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดนครปฐม. คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะกรรมการอานวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ จดพมพเนองในโอกาสพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธนวาคม ๒๕๔๒. (กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว, ๒๕๔๔).

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๖๗

สามพราน ไดเขาไปในอโบสถวดไรขง กราบพระประธานแลวเหนวา พระประธานมขนาดเลกจงไดบอกทานเจาอาวาสและชาวบานไรขงใหไปอญเชญพระจากศาลาวดปน อยธยา โดยวางลงบนแพไมไผแลวลองมาตามลานา พอถงวดไรขงกอญเชญเขาสอโบสถ ซงตรงกบวดพระขน ๑๕ คา เดอน ๕ และเปนวนสงกรานตพอด ตานานท ๒ วดไรขงสรางขนเมอปกน พทธศกราช ๒๓๙๔ ตรงกบรชสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท ๔ โดยทสมเดจพระพฒาจารย (พก ป.ธ.๓) ซงเปนชาวนครชยศรในขณะทดารงสมณศกดพระราชาคณะท “พระธรรมราชานวตร” ไดชกชวนพทธศาสนกชนชวยกนสรางวดไรขง เมอสรางอโบสถเสรจแลวไดอญเชญพระพทธรปสาคญองคหนงมาจากกรงเกามาประดษฐานเปนพระประธานในพระอโบสถ แตการกอสรางวดไรขงยงไมทนเสรจสมบรณ สมเดจฯ ไดถงแกมรณภาพ กอนมรณภาพทานไดมอบหมายใหพระธรรมานวตร (อาจ จนทโชต) หลานชายของทานใหชวยดาเนนการตอไปจนแลวเสรจ ตานานท ๓ เปนเรองเลาสบตอกนมาวามพระพทธรปลอยนามา บางกวา ๓ องค บางกวา ๕ องค โดยเฉพาะทเลาวา ๕ องคตรงกบคาวาปญจะภาค ปาฏหารยะกระสนธโน ไดเลาไวเปนนทานวาในกาลครงหนงมพนองชาวเมองเหนอหาคน บวชเปนพระภกษในพระพทธศาสนา ไดสาเรจเปนพระอรยบคคลชนโสดาบน มฤทธอานาจทางจตมาก ไดพรอมใจกนตงสจอธษฐานวา เกดมาชาตนจะขอบาเพญบารมชวยใหสตวโลกไดพนทกข แมจะตายไปแลวกจะขอสรางบารมชวยสตวโลกไดพนทกขตอไปกวาจะถงพระนพพาน ครนพระอรยบคคลทงหาองค

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๖๘

ไดดบขนธไปแลวกเขาสถตในพระพทธรป ๕ องค มความปรารถนาจะชวยทกขของคนทงเมองใต จงพากนแสดงฤทธ พระพทธรปทง ๕ องคนน ลอยนาไปทางใตตามแมนาทง ๕ สาย ชาวบานชาวเมองตามรมแมนาเหนพระพทธรปทง ๕ องคลอยนามากพากนเลอมใส จงพากนอาราธนาใหขนสถตอยตามวดตางๆ พระพทธรปองคแรกลอยไปตามแมนาบางปะกง แลวขนสถตอยทวดโสธร เมองแปดรว เรยกกนวาหลวงพอโสธร พระพทธรปองคทสอง ลอยไปตามแมนานครชยศร (ทาจน) แลวขนสถตอยทวดไรขง เมองนครชยศร เรยกกนวาหลวงพอวดไรขง พระพทธรปองคทสาม ลอยไปตามแมนาเจาพระยา แลวขนทวดบางพล ปากนาเจาพระยา เรยกวาหลวงพอวดบางพล พระพทธรปองคทส ลอยไปตามแมนาแมกลอง แลวขนสถตอยทวดบานแหลม เมองแมกลอง เรยกวาหลวงพอวดบานแหลม พระพทธรปองคทหา ลอยไปตามแมนาเพชรบร แลวขนสถตอยทวดเขาตะเครา เมองเพชรบร เรยกวาหลวงพอวดเขาตะเครา ตานานทเลาวามพระพทธรปลอยนามา ๓ องค เปนตานานของชาวนครปฐมเลาวา หลวงพอวดไรขงลอยนามาพรอมกน ๓ องค แสดงปาฏหารยจะเขาไปยงบานศรมหาโพธ ซงมตนโพธใหญ จงเรยกตาบลนนวา บางพระ พระพทธรปสามองคนลอยไปจนถงปากนาทาจน แลวกลบลอยทวนนาขนมาจงเรยกตาบลนนวา สามประทวน หรอสมประทวน

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๖๙

ตาบลทชาวบานชวนกนลงไปชกพระขนฝ งแตไมสาเรจ ชาวบานเปยกหนาวขนตากแดดตากลมกเรยกวา ลานตากฟา และบานตากแดด เรองตางๆ เหลานอาจผกใหเขากบชอตาบลหรอหมบานกไดเพราะเปนความเชอทเลาสบตอกนมา ครนถงตาบลไรขง พระพทธรปองคแรกกยอมรบอาราธนาขนประทบอยทวดไรขง เรยกวาหลวงพอวดไรขง องคทสองลอยนาไปจนถงแมกลองขนสถตทวดบานแหลม สมทรสงคราม เรยกวาหลวงพอวดบานแหลม องคทสามลอยไปตามแมนาเพชรบร แลวขนสถตทวดเขาตะเครา เพชรบร เรยกวาหลวงพอวดเขาตะเครา๑๘ ตอมาเมอพระธรรมราชานวตรถงแกมรณภาพ “พระธรรมราชานวตร”

(อาจ จนทโชต) หลายชายของทานไดสรางตอจนแลวเสรจ ตอมาในปพทธศกราช ๒๔๕๖ สมเดจพระมหาสมณเจากรมพระยาวชรญาณวโรรส เสดจมาตรวจเยยมวดในเขตอาเภอสามพราน จงทรงตงชอวดไรขงใหใหมวา “วดมงคลจนดาราม (ไรขง)” แตชาวบานยงคงเรยกกนวา “วดไรขง” ตามเดม

จากนนกวกลาวถงศาลเจา ซงในนราศเมองนครไชยศรไมปรากฏแนชดวาเปนศาลเจาใด แตสนนษฐานไดวานาจะเปนศาลเจาจน และกวประสงคทจะ “อภวนทเทวดาภาษาจน” ศาลเจาเปนสงศกดสทธทชาวบานโดยเฉพาะชาวจนเคารพบชา เปนทพงทางจตใจยามชาวบานเกดความทกข ซงไมสามารถลวงรและแกปญหานนได จะตองไปจดธปบอกหรอบนบานศาลกลาว และเสยงทายดวยการ

๑๘ เรองเดม, หนา ๑๔๒ -๑๔๓.

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๗๐

โยนไมกระจบใหควาและหงาย หรอเขยาตวทมตวเลขแลวนาไปแลกคาทานาย๑๙ ดงน

ถงศาลเจาเหนจนเขาจดธป ไหวรปเทวราชรงสรรค

ยนประนมกรนอมพรอมกน อภวนทเทวาภาษาจน คดจะคานบเจาถามขาวนอง แลวกรองกรกนกขยาดจะขาดศล ทงไตรสารนาคมจะราคน เปนมลทนมวหมองไมตองการ ตอมากวกลาวถงวดทาพด ในนราศปรากฏเนอความทกลาวถงวดทาพด ดงน สเมนหนาโศกไปตามกระแส ชาเลองแลเหนวดรโหฐาน ชอทาพดถนฐานนาสาราญ พนตะพานศาลานาหลบนอน ไมเหนใครพดกนทนนบาง จะฟงรางเรองราวทขาวสมร เงยบสงดวดเยนเปนสาคร แตหมนกรปกษายงพาท

วดทาพดเปนวดทตงอยทอาเภอสามพราน จงหวดนครปฐม สรางขนตงแตสมยอยธยาในรชกาลสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ เมอพทธศกราช ๒๒๘๑ ในวดนมหลกฐานสาคญทางโบราณคดหลายอยาง ไดแก ใบเสมาหนทรายแดง (ปกค) ตพระธรรม หบใสพระธรรมและฐานธรรมมาสน เปนตน๒๐

๑๙ เรองเดม, หนา ๑๗๓. ๒๐ เรองเดม, หนา ๙๗.

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๗๑

คลองบางซอ เปนคลองอยในเขตอาเภอสามพราน ปจจบนมประโยชนตอการเกษตรอยางมาก ชวยเรองการระบายนาและชกนาเขาสวนเขานา ในนราศเมองนครไชยศรกลาวถงดงน

บางซอชอคลองเหนชองคด ชางกาหนดชอไวไมรหาย เรยกบางออองทงหญงชาย แตคลองคดใจหายไมสมนาม อนใจพนรกษกสจรต ซอตอมตรยงชางทกลางสนาม จะสคลองโศกตายไวลายงาม ใหความปรากฏลอวาซอครน ถงบางยาง กวกลาวถงตน “ยางนา” ซงเปนพรรณไมทสาคญของจงหวดนครปฐม นามาใชประโยชนในการสรางบาน ตอเรอ และทานามนยาง

พไรคราครวญมาตามทาง ถงบางยางไมเหนยางยงโศกศลย ถายางมพจะพฆาตฟน ทาเรอใหขวญตาเจาขตาม

ทาโคกยายหอมเปนสถานทสดทายทกวกลาวถง ในนราศเมองนคร-ไชยศรปรากฏขอความทกลาวถงทาโคกยายหอม ดงน จากมาถงทาชอโคกยายหอม เจาจอมยายหลานเอยฉนจะถาม ถงโฉมนชสดสวาสดสะอาดงาม จะตามมาหาฉนเมอวนไร โคกยายหอม หรอทชาวบานเรยกวาเนนพระ ตงอยทตาบลดอน- ยายหอม อาเภอเมอง จงหวดนครปฐม ไดมการขดพบหลกฐานทางโบราณคดหลายอยาง ไดแก ธรรมจกรศลา เสาศลาทรงแปดเหลยม และกวางหมอบศลา ซง

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๗๒

นอกจากเนนพระ หรอโคกยายหอมจะมความสาคญทางดานโบราณคดแลว ยงมตานานเกยวกบยายหอมมาอธบายสถานทนไวดวย

เมอ พ.ศ. ๒๔๘๐ กรมศลปากรรวมกบสานกฝรงเศสแหงปลายบรพาทศ ไดรวมกนดาเนนงานขดแตงทางโบราณคดทเนนพระซงมความสงของเนนประมาณ ๙ เมตร โดยพบวาเนนพระเปนซากฐาน องคเจดยทรงสเหลยมจตรส มมขยนออกมาทงสทศ โดยองคเจดยลมไปทางทศตะวนออก มรปแบบศลปกรรมแบบทวารวด ปจจบนเนนพระไดรบการบรณะแลว แตไดมชาวบานไปสรางศาลยายหอมบนยอดเนน และทาทางซเมนตขนสยอดเนน เหตทมการสรางศาลยายหอมทเนนพระเพราะชาวบานมความเชอตามตานานทเลาสบมาวา ยายหอมตงบานเรอนอยบรเวณน เปนผเลยงพระยาพานมาตงแตยงเลก ตอมาเมอพระยาพานไดกระทาปตฆาตเกดความเสยใจ และกลาวโทษยายหอมวาไมไดบอกตนเองวาพระยากงเปนบดา จงสงใหประหารยายหอม แตเมอยายหอมเสยชวตแลวกใหสรางเจดยขนเพออทศสวนกศลใหยายหอม ซงชาวบานเชอกนวาเปนเจดยทเนนพระน นอกจากนนบรเวณวดและพนททวไปเคยพบพระพทธรปสมยทวารวด สมยลพบร และสมยอยธยาตอนตนอกดวย๒๑

ตอนทายกวระบวาแตงนราศเรองนเพอ “นอมนาถวาย” ในแงนหาก

พจารณาจากราชสกล “สประดษฐ” ทครอบครอง ซงตนราชสกลเปนพระราช

๒๑ เรองเดม, หนา ๖๑ - ๖๒.

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๗๓

โอรสในพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว จงนาจะสนนษฐานวากวแตงเพอถวายเจานาย ดงปรากฏจดมงหมายการแตงในโคลงสวนทายของนราศ

๏ จบเสรจสาเรจเบอง บรรหาร ชลมารควถธาร ถนถา

ภมแผนกลาวพศดาร โดยเหต แหงเรองนราศขา บาทนอมนาถวายฯ

นอกจากนในโคลงขางตนยงใสหมายเหตเพมเตมวา “ภมแผนกลาวพศดาร” เพอแสดงความยากลาบากในการหาขอมล ในตอนนแสดงชดเจนวาเจานายใชใหไปสารวจทนา สารวจพนทของทานกอนจะมการขดคลองตามมา ซงเปนนโยบายสาคญในสมยรชกาลท ๔ นราศเมองนครไชยศรจงอาจเปนบนทกการสารวจเสนการเดนทางของกว อนเนองมาจากพระราชดารสาคญในสมยรชกาลท ๔ ทโปรดเกลาฯ ใหมการขดคลองขนหลายสาย เพอความสะดวกในการเดนทางไปปฏสงขรณและนมสการพระปฐมเจดยไดสะดวกขน ดงในพระราชพงศาวดารกลาววา

จงโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหชาวทหารใน ตอ

ตวอยางถวายเปนรปพระเจดยกลม ฐานทกษนไมม กอเปนหนากระดานและชองกระจกขนไปจนถงบวกลม แลวชกลกแกวเขาไปทงสามชน จงตงบวกลม ปากระฆงตวอยางพระเจดยตามรปเดมเสรจแลว จงโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหสมเดจเจาพระยามหาประยรวงศ คอสมเดจเจาพระยาองคใหญเปนแมกองเจาของการ ใหพระศรสมบต หลวงพทกษโยธา หลวงนราเรองเดช เจากรมไพรหลวงอาสาใหม หลวงโยธา

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๗๔

ไพจตรชางทหารใหออกไปเปนนายงานทา ไดลงมอถางตนไมบนองคพระและถางทขดคลอง๒๒

การสารวจเสนทางน อาจเปนเชนเดยวกบโคลงนราศสพรรณของสนทรภกอาจเปนได

๏ โคลงแทนแผนทขาง ทางสพรรณ เทยวเลนเปนสาคญ เขตคง ไรนาปาปลายจรร ทประเทศ ทเรศเอย เขาถาลาธารถง ถนลวาปาโขลงฯ๒๓

อกประการหนงทนาสนใจคอโคลงสองบททปรากฏทายนราศเมองนคร

ไชยศร ดงน

๏ ครองความเพยงพลกฟน ภวดล เชาวบปรชาฉงน เงองชา อนอดกลดใจตน เตมมด ยงกวาราษตรกลา กลาวเบองนามบางฯ ๏ กรองความตามผเฒา กลาวมา เชาวนกยงปรชา ยงแท ชวน…(เลอน)… ชพชน

…(เลอน)…ภายแก กลาวแงงอมความฯ

๒๒เจาพระยาทพากรวงศ, พระราชพงศาวดารรชกาลท ๔ (พมพครงท ๖) (กรงเทพฯ: พมพด, ๒๕๔๗), หนา ๔๐๘.

๒๓กรมศลปากร, ชวตและงานของสนทรภ (กรงเทพฯ: คลงวทยา, ๒๕๑๘), หนา ๓๖๖.

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๗๕

ในเนอความของโคลงแสดงวากวยงมขอฉงนและยงขาดความรในชอสถานทประวตตางๆ รวมถงมความยากลาบากในการเดนทาง ทาให “อนอดกลดใจตน เตมมด” แตไดตามผเฒาจงทาใหรเสนทาง สามารถเดนทางสารวจไดคลองขน อยางไรกดในบททสองกวกลาววานราศเรองนเขยนตามคาผเฒา ยงแตงกยงทาใหงานนนดขน “เชาวนกยงปรชา ยงแท” บทสรป

แมวานราศเมองนครไชยศรจะยงไมชดเจนในดานประวต เพราะทราบเพยงทมาวา หอพระสมดซอจากหมอมหลวงแดง สประดษฐ เมอพทธศกราช ๒๔๗๙ มเนอหาคอนขางสนและบางแหงตวอกษรเลอน แตมลกษณะดเดนดานเนอหาของนราศเมองนครไชยศรทอาจเปน “บนทกการสารวจเสนทาง” ของกวผานสถานทตางๆ ในเมองนครไชยศร เชอมโยงกบเรองการขดคลองสาคญหลายสาย อนเปนทางไปยงพระปฐมเจดยไดสะดวกขน ซงเปนพระราชดารทสาคญในสมยรชกาลท ๔ อยางไรกตามการศกษาเชงประวตของนราศเรองนยงคงเปนความทาทายของนกวรรณคดตอไป

บรรณานกรม

ชลดา เรองรกษลขต. (๒๕๔๗). วรรณคดสมยอยธยาตอนตน : ลกษณะรวมและ

อทธพล. พมพครงท ๒. กรงเทพฯ: โครงการเผยแพรผลงานวชาการ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ชวนพศ อฐรตน, บรรณาธการ. (๒๕๔๖). โคลงนราศหรภญไชย ศาสตราจารยประเสรฐ ณ นคร สอบกบตนฉบบเชยงใหม. หนงสอทระลกงานถวายผาพระกฐนพระราชทาน มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ ประจาปพทธศกราช ๒๕๔๖ ณ วดพระธาตหรภญไชยวรมหาวหาร อาเภอเมอง จงหวดลาพน วนอาทตยท ๑๙ ตลาคม ๒๕๔๖. กรงเทพฯ: พฒนาศกษา.

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๗๖

ณฐกานต นาคนวล. (๒๕๔๗). นราศสมยใหมในกวนพนธขององคาร กลยาณพงศและไพวรนทร ขาวงาม. วทยานพนธอกษรศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภาษาไทย บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ทพากรวงศ, เจาพระยา. (๒๕๔๗). พระราชพงศาวดารรชกาลท ๔. พมพครงท ๖. กรงเทพฯ: พมพด.

ธเนศ เวศรภาดา. (๒๕๔๙). หอมโลกวรรณศลป การสรางรสสนทรยในวรรณคดไทย. กรงเทพฯ: ปาเจรา.

บญเหลอ เทพยสวรรณ, ม.ล. (๒๕๔๓). วเคราะหรสวรรณคดไทย. พมพครงท ๓. กรงเทพฯ: ศยาม.

ราชบณฑตยสถาน. (๒๕๔๕). พจนานกรมศพทวรรณกรรม องกฤษ – ไทย. กรงเทพฯ:ราชบณฑตยสถาน.

รนฤทย สจจพนธ. (๒๕๔๒). “นราศบทพลาปราพนรกและบนทกประสบการณของกว” ใน สสนวรรณศลป. พมพครงท ๒. กรงเทพฯ: ตนออ.

วฒนธรรม พฒนาการทางประวตศาสตร เอกลกษณและภมปญญา จงหวดนครปฐม. (๒๕๔๔). คณะกรรมการฝายประมวลเอกสารและจดหมายเหตในคณะกรรมการอานวยการจดงานเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เนองในโอกาสพระราชพธมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๖ รอบ ๕ ธนวาคม ๒๕๔๒, กรงเทพฯ: โรงพมพครสภาลาดพราว.

ศลปากร, กรม. (๒๕๑๘). ชวตและงานของสนทรภ. กรงเทพฯ: คลงวทยา. ศลปากร, กรม. (๒๕๔๕). วรรณกรรมสมยอยธยา เลม ๒. พมพครงท ๒.

กรงเทพฯ:สานกวรรณกรรมและประวตศาสตร. สจตรา จงสถตยวฒนา. (๒๕๔๘). เจมจนทนกงสดาล : ภาษาวรรณศลปใน

วรรณคดไทย. กรงเทพฯ: โครงการเผยแพรผลงานวชาการ คณะอกษรศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๗๗

เสาวภา พรสรพงษ และคณะ. (๒๕๔๘). วถชมชนลมนานครชยศร. กรงเทพฯ: บรษทเอกพมพไทจากด.

อภลกษณ เกษมผลกล. (บรรณาธการ). (๒๕๕๐). เลาขานตานานศาลายา. นครปฐม: คณะกรรมการเผยแพรผลงานวชาการ คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล.

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๗๘

นราศเมองนครไชยศร นราศเมองนครไชยศร สานวนนเปนสานวนทคนพบใหม ยงมไดจดพมพมากอน กลอนนราศเรองนแตงเปนกลอนนราศ เลขท ๑ มดท ๓ ต ๑๑๕ ชน ๕/๑ หอพระสมดซอจากหมอมหลวงแดง สประดษฐ เมอ พ.ศ. ๒๔๗๙ จดทาไมโครฟลมเมอ ๔ – ๑๔ ตลาคม ๒๕๑๔ ปจจบนเกบรกษาทฝายเอกสารโบราณ สานกหอสมดแหงชาต ปรวรรตตนฉบบโดยอาจารยอภลกษณ เกษมผลกล และอาจารยสายปาน ปรวรรณชนะ เนอความในนราศพรรณนาถงการจากคนรกทาใหเปนหวง จะฝากใครกเกรงจะถกลอบชม สฝากไวกบใจนางเองไมได กวออกเดนทางโดยทางเรอผานวดชง (ไรขง) วดทาพด ถงทาโคกยายหอม (ดอนยายหอม) ในตอนทายของนราศมเพลงยาวแทรกอย ความไมตอกบนราศ แตกไดนาลงมาพมพไวดวยกน เพอประโยชนในทางวชาการ

แสนวบากจาจากทถนฐาน

รางไรไกลเรอนเพอนสาราญ สะทานออนใจระทดกาสรดครวญ อนอดกลดทรวงดวงสวาด จนแรมรางไปหางสงวน โฉมเจาฝากใครกไมควร เปนแตลวนขาศกทนกปอง คดจะฝากโฉมนองไวทองสมทร นาคจะผดพบพาไปสมสอง จะฝากไวในดนนรนทรครอง เกรงเจาของแผนดนจะยนด จะฝากเจาไวเขาชอไตรลาส อนศวรเทวราชจะสมศร โฉมมงยงยวดยอดนาร ควรทจะฝากไวกบใจนาง รงแจงแสงศรอทยทอง สอดสองทวจงหวดไมขดขวาง ไดพชยฤกษตามดาเนนทาง เมอนานางสดาเสดจจร กเดนตามเวลาพระราเมศร ชาเลองเนตรเพงพศมตรสมร ไมตามเหมอนสดายงอาวรณ แตตงถอนใจสลดระทดทรวง

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๗๙

นาวาคลาเคลอนออกจากท ยงทวเทวษไหเปนใหญหลวง ถงวดขงนงนกคานงดวง ไมเหนขงยงงวงชะแงงง ปเถาะเปนเคราะหตนไมราย นาทวมขงตายไมเหลอหลง ถาขงมพจะกนสนดง จะไดทรงเสยงครางใหดงครน ถงศาลเจาเหนจนเขาจดธป ไหวรปเทวราชรงสรรค ยนประนมกรนอมพรอมกน อภวนทเทวาภาษาจน คดจะคานบเจาถามขาวนอง แลวกรองกรกนกขยาดจะขาดศล ทงไตรสารนาคมจะราคน เปนมลทนมวหมองไมตองการ สเมนหนาโศกไปตามกระแส ชาเลองแลเหนวดรโหฐาน ชอทาพดถนทานาสาราญ พนตะพานศาลานาหลบนอน ไมเหนใครพดกนทนนบาง จะฟงรางเรองราวทขาวสมร เงยบสงดวดเยนเปนสาคร แตหมนกรปกษายงพาท ซอแซแสเสยงสนนกอง พดตามทานองของปกษ ไมไดความแยบคายวารายด ยงทวโศกศลยถงขวญตา แมนพมฤทธจะรบเหาะ ไปปะเหลาะโลมนชเสนหา ชวนยพนลนลาศมานาวา แปลภาษาปกษใหพฟง แตกรองกรกนกไปไมสมคด เปนสนรสนฤทธจะคนหลง สนสขทกขทบคบอรง ใครจะตงปลอบใจใหปรดา อนรทธรางศรสดาลกษณ เทพารกษอมชมสมอษา สชนพลดคจรประภา กไดนองอสราภรมยชม พระรถนองหางหองจากเมร ไดโฉมศรขนษฐามาสสม พลายแกวจากพมเพอนภรมย กไดชมลาวทองประคองเชย อกพอาภพดลบล ไมมทอปถมภแลวนองเอย เมอไรจะคนเคยงคไมรเลย อกเอยเวทนาเอกากาย บางซอชอคลองเหนชองคด ชางกาหนดชอไวไมรหาย เรยกบางซอออองทงหญงชาย แตคลองคดใจหายไมสมนาม

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๘๐

อนใจพนรกษกสจรต ซอตอมตรยงชางทกลางสนาม จะสคลองโศกตายไวลายงาม ใหความปรากฏลอวาซอครน พไรราคราครวญมาตามทาง ถงบางยางไมเหนยางยงโศกศลย ถายางมพจะพฆาตฟน ทาเรอใหขวญตาเจาขตาม จากมาถงทาชอโคกยายหอม เจาจอมยายหลานเอยฉนจะถาม ถงโฉมนชสดสวาสดสะอาดงาม จะตามมาหาฉนเมอวนไร คลองฉางไมเหนฉางมแตชอ เขาลาลอเรยกมานาสงสย ทนฉางตงแตปางใด จงตงใจเรยกชออออง ลกแลวหลานเลามาซาเหลน จนไมเหนรปฉางยงครางถง รกษฉางใจหายไมวายคานง เหมอนหนงเรองพทรกษนาง แสนวตกจนอกไมมสข ประมาณทกขมากครนสกพนฉาง ชาวบานรคดทพคราง จะชางเลานทานใหหลานฟง สบตอขอความเจดนามโคตร เปนหนาโคตรตวตายยงลายหลง ปากนกทยางเราวายง ปากคนโดงดงกวาสตว..(เลอน)... ...............(เลอน)................................ ................(เลอน)........................ ...............(เลอน)................................ ................(เลอน)........................ อณรทสมพาสกนนรนาง ...(เลอน)...พเศรากาสรดสรวล ...(เลอน)...พศดนางยงครางครวญ เหมอนางชวนโสกศลยถงขวญตา สม...(เลอน)...หนามยอกเอาหอกบง เหมอนอสงไขยทวทหนกหนา เมนเนตรเสยไมดรปสดา จะทาชอยดวยตาไมตองการ เปนกรรมสาหรบอกมาตกอบ ดงเดอนดบลบสนทกถนฐาน ตงแตแลมดทกวนวาร จะกลบสถานวนใดไมรเอย ฯ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๘๑

๏ จบเสรจสาเรจเบอง บรรหาร ชลมารควถธาร ถนถา ภมแผนกลาวพสดาร โดยเหต แหงเรองนราศขา บาทนอมนาถวายฯ

๏ กรองความเพยงพลกฟน ภวดล เชาวนบปรชาฉงน เงองชา อนอดกลดใจตน เตมมด ยงกวาราษตรกลา กลาวเบองนามบางฯ ๏ กรองความตามผเฒา กลาวมา เชาวนกยงปรชา ยงแท ชวน...(เลอน)... ชพชน

...(เลอน)...ภายแก กลาวแงงอมความฯ

เดอนสบเบดแรมสคาเวลามด

(สนฉบบเพยงเทาน)

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๘๒

(เพลงยาวทายนราศเมองนครไชยศร)

ฉมสคนธทบประทมหอม สาวสรางคนางฟามาแปลกปลอม ฤๅนางจอมกษตรยจะพลดลง ประโลมโลกใหหลงลานสวาท ประหลาดบาดตาแลตะลงหลง ควรจะแผสวรรณวาดไวชมทรง เกลอกจะคงคนจรวมานจนทร พหวงนองเหมอนปองมฤคชาต มณฑาไทเทวราชในสวนสวรรค นเวศนสราลยสไกลกน จะผายผนดอกฟาสมามาลย แตความรกหกใหแสนวตก ทสดอกทจะเออมอาจหาญ คะนงเกรงศกดาทาวมฆวาน เหมอนนมมานทสถตของเทวนทร อนหนงองคทเปนจอมอสรภพ หวงประสบมณฑาทองปองถวล กนแตรอนรณรงคกบองคอนทร อมรนทรยงไมอปรารอน พนเรองเดชไกรดงไพจตร ถงสนฤทธไมสนรกในสมร คงมวยชพลงดวยจกรกาจดพร สกแสนทอนกไมถอยถงทบไชย เปนมนษยสดจนแตตาพน สดจะยนเมฆมงหมายไฉน แมนพระเมรเอนหามาเหนใจ พอใกลไดกจะเดดมาชมดวง เขาพระเมรหมนโยชนอนโกรดกรง อนงองคอมรแมนยงแหนหวง เหนเกนศกดหกสวาทไปมาดทรวง คดถงดวงชพทระกากาย พโหยหวงถงแมดวงมณฑาทพย ลอยละลบแลวกลบเวหาหาย คะนงโปรดทาคอยขอพระพาย ชวยชายรสมาใหชนในอารมณ ภมรนบนวอนระวงไว เดชะไปจะไดพบเกสรสม เชญแกวพประกอบใหชอบชม ถงโลกลมกไมลมอาลยลาญ อยาถอยศเลยวายงประยรศกด อยาถอพกตรเลยวาพกตรไมเทยมสมาน อยาแหนงรกเลยวารกจะแรมราน อยาเนนนานหวงเสนหไวใหนานวน ขอฝากโอษฐตอบโอษฐองคเอมอร ขอฝากกลอนเชยชมโฉมสวรรค ขอฝากเนอแนบเนอแมดวงจนทร ขอเชญขวญพมอบขวญนยนา

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๘๓

ขอเชญโปรดสบเนตรสกหนอยบาง ขอเชญปรางแมมามอบทนาสา ขอฝากใจรวมใจจอมสดา ฝากชวาไวเปนคชวตเดยว ขอฝากงามใหงามเพยงไวเคยงพกตร ใหงามศกดเสมอศกดแสนเฉลยว จงรนรสวาจามายาเยยว ททรวงเสยวสะทอนสวาทแทง กรณาหนอยเถดแมวมลโฉม คาประโลมเลอนลาคาแถลง ประการใดทในรสรกแรง มควรแจงแตวาใจพจงจอม เอกอนงคแมจงโดยอารมณดวย เหมอนชชวยชพพทปองถนอม ใหเบาทรวงเถดแมดวงสดาจอม ประนอมจตมาดหมายใจมา สมดบางตางแผนสวรรณบตร บรรจงจดเขยนเลหเสนหา กบทงรอยหตถใหทศนา ตางพกตราสนองตอบไมตรม อนความรกหนกหนาสธาสมทร ถงจะสดสนจนทรสรงส ไมสญใจจากจอมกษตรย นาคดมาสนองใหแนใจ พรบขวญขวยเนตรไวในสาร พอประมาณมควรทคาไหน จะนงนกมโนนองหมองฤทย ขออภยเถดอยาผดตดระคน จะนบทมโมงขวาสารารส กาหนดไวแตลวนสกพนหน ไมยากโดยยากคอยคดดล ......(เลอน)................................. ..................(เลอน)........................ .......(เลอน)................................. ทเรองรกอนจะชกใหยดยาว อระผาวเพยงพษปนยายง

(สนฉบบเพยงเทาน)

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๘๔

แผนทอาเภอนครไชยศร จงหวดนครปฐม พ.ศ. ๒๔๕๗

แสดงเสนทางในนราศเมองนครไชยศร จากวดไรขง ถง คลองฉาง

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๘๕

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๘๖

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๘๗

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๘๘

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๘๙

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๙๐

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๙๑

ภาคผนวก

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๙๒

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๙๓

ประวตและความเปนมาของศนยสยามทรรศนศกษา

ศนยสยามทรรศนศกษา (Center of Thai Studies) กอตงขนเมอเดอนธนวาคม พ.ศ.๒๕๕๓ สงกดคณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล เพอเปนองคกรทมงศกษาและคนควาองคความรในศาสตรตางๆ ทเกยวของกบสงคมไทย และเปนศนยกลางขอมลดานไทยศกษาทงในระดบภมภาคและระดบชาต ทงยงสงเสรมการคนควา วจย และสรางเครอขายรวมกบหนวยงานตางๆ ดานไทยศกษา รวมถงเผยแพรองคความรทางดานไทยศกษา ผลตงานวจยและโครงการดานไทยศกษาทเปนทยอมรบทงในระดบชาตและนานาชาต เพอตอบสนองความตองการของสงคม ตลอดจนสงเสรมและสนบสนนใหนกวชาการในศาสตรแขนงตางๆ ทงภายในและภายนอกมหาวทยาลยทสนใจศกษาเรองเกยวกบประเทศไทยไดทางานรวมกนเพอสรางสรรคและพฒนาองคความรดานไทยศกษาใหมประสทธภาพมากยงขน

ปจจบนศนยสยามทรรศนศกษา มโครงการและกจกรรมตางๆ เปนจานวนมาก โดยมแผนการจดทาฐานขอมลงานวจยดานไทยศกษา เพอเปนคลงความรในการศกษาวจยและสรางความเขาใจสถานการณปจจบนของงานวจยและโครงการตางๆ ดานไทยศกษา จดบรรยายและสมมนาวชาการ ตลอดจนการประชมวชาการ เพอเผยแพรและแลกเปลยนองคความรดานไทยศกษาของนกวชาการศาสตรแขนงตางๆ ทงในระดบชาตและนานาชาต จดอบรมเชงปฏบตการเพอฝกทกษะเกยวกบองคความรในสงคมไทยในดานตางๆ แกผสนใจ อนจะนามาสการสบทอดและอนรกษองคความรของศาสตรแขนงตางๆ ในสงคมไทย เพอกระตนความสนใจแกนกวชาการใหเกดการเรยนรและนามาสการศกษาวจยตอไป นอกจากนยงมการปรวรรตเอกสารโบราณ จดพมพ และเผยแพรเอกสาร งานวจย ตารา และผลงานตางๆ ดานไทยศกษา เกบรวบรวมขอมลองคความรในศาสตรแขนงตางๆ ทเกยวกบสงคมไทยทอยในภาวะวกฤต โดยเฉพาะขอมลทยงไมเคยไดรบการตพมพ

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๙๔

เผยแพรมากอน ตลอดจนบรการใหคาปรกษาเกยวกบองคความรเรองศาสตรแขนงตางๆ ในสงคมไทยแกหนวยงานตางๆ ทงภาครฐและภาคธรกจ ศนยสยามทรรศนศกษาตงอยทหอง ๒๐๓ ชน ๒ อาคารคณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล โทรศพท ๐๒-๔๔๑-๔๔๐๑-๔ ตอ ๒๐๒ โทรสาร ๐๒-๔๔๑-๔๒๑๘ เปดใหบรการคนควาคลงขอมลเพลงพนบานไทย คลงขอมลเอกสารโบราณ และคลงขอมลเอกสารทเกยวของกบชมชนศาลายาและจงหวดนครปฐม ในวนและเวลาราชการ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๙๕

รายนามคณะกรรมการบรหารศนยสยามทรรศนศกษา ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๕

๑. ศาสตราจารย ดร.คณหญง สรยา รตนกล (ประธานทปรกษา) ๒. อาจารยวกลย พงศพนตานนท (ทปรกษา) ๓. ผชวยศาสตราจารย ดร.วรตน คาศรจนทร (ทปรกษา) ๔. อาจารย ดร.อภลกษณ เกษมผลกล (ประธานศนย) ๕. อาจารยอรว บนนาค (รองประธานศนย) ๖. อาจารยศธรา จฑารตน (รองประธานศนย) ๗. อาจารยวภา งามฉนทกร (กรรมการ) ๘. อาจารยชนกพร พวพฒนกล (กรรมการ) ๙. อาจารยไพศาล สขใจรงวฒนา (กรรมการ) ๑๐. อาจารยฐตภา คประเสรฐ (กรรมการ) ๑๑. อาจารยวศวรรษ สบายวน (กรรมการ) ๑๒. อาจารยวรศรา โกรทนธาคม (กรรมการและเลขานการ) ๑๓. นายดรณ แกวนย (กรรมการและผชวยเลขานการ) ๑๔. นางสาวพชร ศรเพญแกว (กรรมการและผชวยเลขานการ)

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๙๖

แนะนาเอกสารวชาการของศนยสยามทรรศนศกษา

เอกสารวชาการลาดบท ๑ : ปฐมสาร

“ปฐมสาร” เปนหนงสอสโมสรขาราชการจงหวดนครปฐมทจดพมพขนเพอเปนทระลกในงานเทศกาลนมสการพระปฐมเจดยของทกป เนอหาภายในเลมประกอบดวยประวตศาสตรจงหวดนครปฐม “ปฐมสาร” เลมสาคญคอฉบบ พ.ศ. ๒๔๙๓ ซงมเนอหาเกยวกบคานมสการพระปฐมเจดย คาถา เย ธมมา ซงพบในจารกทพระปฐมเจดย ความเปนมาของเมองนครปฐม ประวตพระประโทณเจดย ประวตอาเภอสามพราน เรองพระราชวงสนามจนทรและสนขทรงเลยงของรชกาลท ๖ “ยาเหล” เรองคาขวญประจาจงหวดนครปฐม นอกจากนยงมภาพและเรองโฆษณาตางๆ ในสมยนนเปนจานวนมาก หนงสอ “ปฐมสาร” ฉบบน นอกจากจะบนทกประวตศาสตรและวฒนธรรมของจงหวดนครปฐมในอดตแลว ยงทาใหทราบถงเอกลกษณของจงหวดนครปฐมในอดต ทไมปรากฏการกลาวถงในปจจบน ซงเปนขอมลทสะทอนจากคาขวญจงหวดนครปฐมในขณะนน หนงสอดงกลาวมความสาคญและมคณคาอยางยงตอการศกษาประวตศาสตรและวฒนธรรมทองถนของจงหวดนครปฐม อกทงยงเปนการอนรกษและตออายเอกสารใหยงคงอยสบไป

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๙๗

เอกสารวชาการลาดบท ๒ สยามปกรณปรวรรต เลม ๑: งานสารวจ ศกษา

และปรวรรตวรรณกรรมทองถนภาคกลาง

“สยามปกรณปรวรรต” เปนหนงสอทไดคดสรรวรรณกรรมจานวนหนงจากการสารวจวรรณกรรมทองถนภาคสนามในพนทภาคกลางมาปรวรรต โดยในเลม ๑ น ไดคดเลอกและนามาจดพมพจานวน ๑๐ เรอง แบงเปน หมวดวรรณกรรมนทาน จานวน ๒ เรอง ไดแก ษรเมองกลอนสวด ฉบบหอสมดแหงชาต กรงเทพฯ และ สงขปตตชาดก ฉบบวดใหญพลว จงหวดจนทบร หมวดวรรณกรรมคาสอน จานวน ๑ เรอง ไดแก โลกนต ฉบบวดเกาะหงษ จงหวดนครสวรรค หมวดวรรณกรรมตารา จานวน ๑ เรอง ไดแก พระสมทอธไทยโพธบาท ฉบบวดตองป จงหวดลพบร หมวดวรรณกรรมศาสนา จานวน ๕ เรอง ไดแก กาพยมงคลทปน ฉบบวดตองป จงหวดลพบร มหาเวสสนดรชาดก กณฑมหาราช ฉบบวดไลย จงหวดลพบร พระอานสงสการสรางสะพาน ฉบบวดเขาชาหาน จงหวดจนทบร มรณสงคราม ฉบบวดพลบ จงหวดจนทบร และ พระมาลยกลอนสวด ฉบบวดกาญจนบรเกา จงหวดกาญจนบร หมวดพงศาวดารและประวตศาสตร จานวน ๑ เรอง ไดแก กฏหมายหลกไชย ฉบบวดพกลทอง สงหบร โดยศนยฯ ไดรบความรวมมอจากบคลากรของศนย และเครอขาย เปนผปรวรรต และเขยนบทนาเรอง เพอจะยงประโยชนแกผอานใหทวมากขน

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๙๘

เอกสารวชาการลาดบท ๓ ประชมเพลงทรงเครอง: สบสานตานานเพลงพนบานจากวดเกาะ

หนงสอ ประชมเพลงทรงเครอง: สบสานตานานเพลงพนบานจากโรงพมพวดเกาะ แบงออกเปน ๒ ภาค ไดแก ภาค ๑ แตงองค: รวมบทความคดสรรวาดวยเพลงทรงเครอง อนประกอบไปดวย บทความเกยวกบเพลงพนบานและเพลงทรงเครองจากนกวชาการชนนาดานเพลงพนบาน อาท รศ.สกญญา สจฉายา อาจารยเอนก นาวกมล ผศ.บวผน สพรรณยศ สวน ภาค ๒ ทรงเครอง: ประชมเพลงทรงเครองจากโรงพมพวดเกาะ ทลงพมพทโรงพมพราษฎรเจรญ (วดเกาะ) รวม ๙ เรอง ไดแก เรองโคบตร เรองจนทะโครบ เรองพระรถ เรองลนทอง เรองนางมโนราห เรองขนชางขนแผน เรองไกรทอง เรองลกษณวงศ และเรองพระอภยมณ นอกจากน คณะผจดทาจงไดนาบททใชแสดงเพลงทรงเครองทง ๓ ครง ทเคยแสดงในงานเดนตามรอยคร เชดชเพลงเกา นอมเกลาฯ ถวายพระบาทสมเดจพระเจาอยหว มาแลว ไดแก เพลงทรงเครองเรองพระเวสสนดร เพลงทรงเครองเรองขนชางขนแผน และเพลงทรงเครองเรองพระอภยมณ รวมทงยงไดนาบทแสดงเพลงทรงเครองทจะแสดงในครงนคอ เพลงทรงเครองเรองหงสหน มาลงพมพไวในภาคผนวกของหนงสอดวย

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๙๙

เอกสารวชาการลาดบท ๔ กระจางครผถวายพระอกษร:

๑๓๐ ป ครกระจาง แสงจนทร บรรพกวเมองตราดและปจจนตครเขตร

หนงสอ “กระจางครผถวายพระอกษร” จดพมพขนเพอเฉลมฉลองในวาระสาคญ

ทครบรอบ ๑๓๐ ปชาตกาลครกระจาง แสงจนทร บรรพกวเมองตราดและเมองปจจนตครเขตร ทานไดรงสรรคผลงานกวนพนธไวเปนจานวนมาก อกทงประวตชวตของกวทานนยงเปนสงทนาเรยนรและศกษา เพราะแสดงใหเหนถงความสามารถและโชคชะตาของทานทนาพาใหเดกชาวบานเกาะกง ชายแดนพระราชอาณาเขตสยามในขณะนน ไดเขาถวายตวเปนมหาดเลกในสมเดจ เจาฟาฯ กรมหลวงลพบรราเมศวร ภายในหนงสอนประกอบดวย ประวตของครกระจาง แสงจนทร และมสวนทเปน ประชมวรรณคดนทาน นราศและบทรอยกรองของครกระจาง แสงจนทร ไวอยางครบถวนอกดวย ในตอนทายเลมนน ไดจดพมพ รายงานตรวจราชการของหลวงครเนมทวป ปลดเมองปจจนตครเขตร ร.ศ. ๑๒๑ สงเคราะหเขาไวในทายเลมซงเปนเหตการณรวมสมยกบชวงชวตของครกระจาง แสงจนทร เพอประโยชนในทางวชาการตอไป

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๐๐

เอกสารวชาการลาดบท ๕ ลายพระหตถของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอเจาฟา กรมพระยานรศรานวดตวงศ

ประทานแกพระพนจวรรณกรรม (แสง สาลตล)

ป ๒๕๕๕ น สานกงานเขตบางกอกนอย กรงเทพมหานคร รวมกบวดศรสดารามวรวหารและคณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล ไดกาหนดจดงานสดดกวสนทรภและอนรกษ สงเสรมศลปะและวฒนธรรมไทยขน ณ วดศรสดารามวรวหาร ในการน คณะกรรมการดาเนนงานเหนควรใหมการจดพมพวรรณกรรมอนเนองกบสนทรภขน โดยพจารณาวาลายพระหตถของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอเจาฟา กรมพระยานรศรานวดตวงศ ทไดประทานแกพระพนจวรรณกรรม (แสง สาลตล) เรองการตรวจชาระหนงสอพระอภยมณและประชมบทละครดกดาบรรพ เพอจดพมพในโอกาสสาคญตางๆ ระหวาง พ.ศ. ๒๔๖๗ – ๒๔๖๘ นน เปนวรรณกรรมประวตศาสตรทมการนามาจดพมพแลวหลายครงในสมยรชกาลท ๖ ทงขอความในลายพระหตถกมประโยชนดานการศกษาอกษรศาสตรและวรรณคด ประการสาคญ เปนการจดพมพวรรณคดอนเนองดวยผลงานของสนทรภ กวเอกของโลก คณะกรรมการดาเนนงานจงเหนสมควรใหมการจดพมพลายพระหตถดงกลาวขนโดยคงลกษณะตวอกษรใหเหมอนกบตนฉบบเดมทกประการ

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๐๑

เอกสารวชาการลาดบท ๖ พลงปญญาจากวฒนธรรมวรรณศลปของกวในเมองตราด

รายงานวจยการสารวจและปรวรรตวรรณกรรมทองถนจงหวดตราด: พลงปญญาจากวฒนธรรมวรรณศลปของกวในเมองตราดมวตถประสงคสาคญ คอมงสารวจและอนรกษตนฉบบเอกสารโบราณ ตลอดจนปรวรรตขอมลวรรณกรรมทองถนจงหวดตราดเปนอกขรวธปจจบน เพอจดทาเอกสารอางองทางวชาการ ตลอดจนเพอเผยแพรและประชาสมพนธวรรณกรรมทองถนของจงหวดตราดใหเปนทรจกกวางขวางมากยงขน ผลการสารวจและปรวรรตวรรณคดทองถนทาใหเหนมมมองเรองเมองตราดผานกวทองถน ทงในฐานะของความเปนเมองเกาและมรากฐานทางวฒนธรรมทมงคงและมนคง ความเปนเมองแหงพระพทธศาสนาและชาวเมองดารงตนในฐานะพทธศาสนกชน ความเปนเมองแหงนกปราชญและแหลงสงสมองคความร ความเปนเมองทาและเมองแหงพาณชยนาว ความเปนเมองแหงความหลากหลายทางชาตพนธ และความเปนเมองแหงการเพาะปลกและปศสตว สงเหลานสะทอนใหเหนวาความเจรญรงเรองของเมองตราดในปจจบน เปนผลมาจากการเรยนรประสบการณ ความคดสรางสรรค และความทมเทอตสาหะของบรรพชนชาวตราดไดอยางชดเจน

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๐๒

เอกสารวชาการลาดบท ๗

การศกษาภาษาไทยในสมยกอน

ในโอกาสทศาสตราจารย ดร. คณหญงสรยา รตนกล ประธานทปรกษาศนยสยามทรรศนศกษาไดรบรางวลเชดชเกยรต “รางวลผมคณปการตอการใชภาษาไทย” เนองในโอกาสวนภาษาไทยแหงชาต ประจาปพทธศกราช ๒๕๕๕ ศนยสยามทรรศนศกษาจงจดพมพหนงสอซงเปนผลงานของอาจารยคณหญงเรอง “การสอนภาษาไทยในสมยกอน” ทเคยลงพมพในวารสารภาษาและวฒนธรรมเมอ ๓๐ ปลวงมาแลว (พ.ศ.๒๕๒๕) อนง การจดพมพบทความเรอง “การสอนภาษาไทยในสมยกอน” ของ ศาสตราจารย ดร. คณหญงสรยา รตนกล เปนครงท ๒ น กองบรรณาธการไดจดทาเชงอรรถเพมเตมเพออธบายตาแหนงหรอขอมลทอางถงใหเปนปจจบน โดยคงเชงอรรถเดมของศาสตราจารย ดร. คณหญงสรยา รตนกล ไว สวนเชงอรรถใหมจะมขอความขางทายวา (บรรณาธการ) นอกจากน กองบรรณาธการยงไดจดหาภาพประกอบเพมเตมเพอใหผอานไดเขาใจขอมลไดชดเจนมากขนดวย

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๐๓

เอกสารวชาการลาดบท ๘ กาลครงหนง ... ถงกาลครงนน: พพธภณฑบานวดมะเกลอ

พพธภณฑทองถนบานวดมะเกลอ เปนโครงการความรวมมอระหวางชาวบาน วดมะเกลอกบโครงการศลปศาสตรอาสา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล มานบตงแตปพทธศกราช ๒๕๕๒ การดาเนนงานดงกลาวเปนการสานตอเจตนารมณของพระครบวรธรรมา- นสฐ เจาอาวาสวดมะเกลอ ทมงหมายจะใหเกดแหลงเรยนรทางวฒนธรรมแกชาวชมชนวดมะเกลอ เพอสงตอองคความรของทองถนสอนชนรนหลงตอไป อยางไรกด คณะทางานไดพจารณาวา เพอใหพพธภณฑบานวดมะเกลอ เปนแหลงเรยนรทสมบรณนน สมควรจะไดมเอกสารวชาการเพอเปนขอมลอางองแกผสนใจ สาหรบใชในการศกษาคนควาประวตศาสตร วถชวต และวฒนธรรมของชาวบานวดมะเกลอ จงไดรวมกนจดทาหนงสอ “กาลครงหนง ... ถงกาลครงนน: พพธภณฑบานวดมะเกลอ” ขน และมอบเปนอภนนทนาการแกผรวมพธเปดพพธภณฑเพอจะไดอนสรณถงวนแหงความชนชมปตนน

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๐๔

เอกสารวชาการลาดบท ๙ ประชมเรองเมองนครไชยศร

ประชมเรองเมองนครไชยศร เลมนเปนการประชมเอกสารประวตศาสตรทเกยวเนองกบเมองนครปฐม เมอครงทยงมนามวาเมองนครไชยศร โดยการจดพมพครงนไดคดสรรเอกสารหายากจานวน ๔ เรอง ไดแก เอกสารตรวจราชการเมองนครไชยศร พระนพนธในสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาดารงราชานภาพ ตนเหตของนามนครชยศร พระนพนธในพระวรวงศเธอ กรมหมนพทยาลาภพฤฒยากร จดหมายเหตเรองสมโอเมองนครไชยศร เปนเอกสารราชการระหวางรฐบาลไทยกบรฐบาลอเมรกนเรองขอพนธสมโอเมองนครไชยศรไปปลกทประเทศสหรฐอเมรกา ซงเปนเอกสารทยงมไดเคยจดพมพมากอน และเอกสารเรองสดทายคอ นราศเมองนครไชยศร ของกวนรนามจากวงหลวงทกลาวถงการเดนทางจากพระนครมายงเมองนครไชยศร เอกสารดงไดคดสรรมาลวนเปนเอกสารทมคณคาดานไทยศกษา และเปนขอมลสาคญในการพฒนาชมชนดวยขอมลประวตศาสตรสมตเศรษฐกจสรางสรรค เพอความยงยนของชมชนตอไป

ศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล | ๑๐๕

ผสนใจเอกสารวชาการของศนยสยามทรรศนศกษา คณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล สามารถตดตอไดท ศนยหนงสอมหาวทยาลยมหดล รานหนงสอ Harmony By MU มหาวทยาลยมหดล

ศนยหนงสอจฬาลงกรณมหาวทยาลย และรานรมขอบฟา

หรอตดตอโดยตรงไดท ศนยสยามทรรศนศกษา หอง ๒๐๓ ชน ๒

อาคารททาการชวคราวคณะศลปศาสตร มหาวทยาลยมหดล โทรศพท ๐๒-๔๔๑-๔๔๐๑-๔ ตอ ๒๐๒ โทรสาร ๐๒-๔๔๑-๔๒๑๘

http://www.la.mahidol.ac.th/thaistudies http://www.facebook.com/ศนยสยามทรรศนศกษา

Email: lats@domain.mahidol.ac.th

| ประชมเรองเมองนครไชยศร ๑๐๖

พมพท หางหนสวนจากด สามลดา เลขท ๙/๑๒๐๕ หม ๑ ซอยสะแกงาม ๓๕/๓ แยก ๖ ถนนสะแกงาม แขวงแสมดา เขตบางขนเทยน กรงเทพมหานคร ๑๐๑๕๐ โทรศพท ๐๒-๘๙๕๒๓๐๐-๓, ๐๒-๔๖๒๐๓๘๐

โทรสาร ๐๒-๔๖๒๐๓๐๓, ๐๒-๘๙๕๓๓๑๑