ks. Radosław Chałupniak, Opole

KATOLICKIE WYCHOWANIE RELIGIJNE W SZKOŁACH PUBLICZNYCHW JEDNOCZĄCEJ SIĘ EUROPIE

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej stworzyło nowy kontekst społeczno-polityczny, w którym osoby odpowiedzialne za katolickie wychowanie religijne muszą wyraźniej postawić pytania o możliwości, prawne zabezpieczenia i koncepcje takiej formy edukacji w jednoczącej się Europie. Otwarły się nowe perspektywy, ale jednocześnie pozostały dawne obawy. Patrząc w przyszłość pewnym niepokojem może napawać chociażby głośny spór o odniesienie do Boga (invocatio Dei) w europejskim traktacie konstytucyjnym. Okazuje się, że samo przywołanie chrześcijaństwa może budzić tak liczne kontrowersje, cóż dopiero kwestia religijnej edukacji na terenie publicznych placówek oświatowych.

W przedstawieniu zostanie podjęta problematyka religijnego wychowania we współczesnej Europie z zaznaczeniem przypuszczalnych, czekających w przyszłości rozwiązań. Ponieważ termin „wychowanie religijne” jest bardzo szeroki, stąd już na początku rozważania zostaną celowo zawężone do religijnej edukacji, która dokonuje się na terenie europejskich szkół publicznych i wiąże się bezpośrednio z formacją katolicką.

W pierwszej części zostanie przedstawiona sytuacja wychowania religijnego w szkołach wybranych krajów europejskich (należących do Unii Europejskiej i niektórych kandydujących), a następnie zaprezentowane będą pewne kierunki rozwoju tej formy edukacji.

W rozumieniu wielu pedagogów (nie wszystkich!) nauczanie i wychowanie religijne wiążą się integralnie (a więc także nierozerwalnie) z całą edukacją na różnych jej płaszczyznach. Także obecność religii w szkole (używam tego terminu w szerokim znaczeniu) jest wyrazem tego przeświadczenia, że sfera religijna podobnie jak inne sfery w człowieku powinna być objęta rzetelnym, dydaktyczno-pedagogicznym oddziaływaniem osób odpowiedzialnych za edukację kolejnych generacji.

W procesie jednoczenia się Europy istotne wydaje się pytanie o pewną harmonizację (chęć ujednolicenia) wysiłków wychowawczych, także na płaszczyźnie religijnej, w systemach edukacyjnych krajów, które tworzą Unię Europejską. W końcu postawione wyżej założenie o integralności wychowania religijnego z formacją człowieka dotyczy zarówno Niemca, jak i Włocha, Francuza, Hiszpana, Austriaka, Greka czy Polaka. W tym sensie pytanie o pewną jednolitość prawa oświatowego, także w kwestiach dotyczących lekcji religii, staje się bardzo istotnym. Czy reformy oświatowe Unii Europejskiej będą miały wpływ na status i treści szkolnego nauczania religii? Czy możliwa jest owa ogólnoeuropejska harmonizacja, jeżeli kraje członkowskie nie wyrażą zgody na ingerencję we własne systemy oświatowe? Tego typu pytania zajmują współcześnie pedagogów religijnych.

1. Lekcja religii we współczesnych europejskich systemach szkolnych

„Ciągły plac budowy” – tak określają niektórzy pedagodzy sytuację szkolnego nauczania religii. Nie tylko w krajach wschodnio-europejskich, gdzie po przełomie 1989 r. lekcja religii na nowo odnalazła swe miejsce w szkole, lecz także w krajach zachodnich ten rodzaj edukacji wciąż na nowo określa swój status, swe cele i zadania.

Porównanie sytuacji nauczania religii w różnych krajach Europy daje możliwość szerszej orientacji i jednocześnie umożliwia pewien dystans do rodzimych rozwiązań oraz właściwą ich ocenę.

Austria1 (republika, ludność 2001 r. – 8,2 mln, UE)Wyznania2: katolicy (85% liczba ta zmniejsza się), protestanci (6% liczba się zmniejsza, muzułmanie (4,2%

liczba podwoiła się od 1991 r.), prawosławni (2,2%, ok. 180 tys.), żydzi (01%, czyli ok. 1140 osób). Silnie rośnie liczba osób „bez wyznania”: obecnie ok. 1 miliona Austriaków nie przyznaje się do żadnej religii (12%, w 1991 r. 8,6%). Prawo oświatowe gwarantuje wszystkim, oficjalnie uznanym, wspólnotom religijnym szkolną lekcję religii. Są to: Kościół rzymsko-katolicki, Kościół ewangelicko-luterański, Kościół reformowany, wspólnota muzułmańska, wspólnota żydowska i austriackiej wspólnoty buddyjskiej. Dla uczniów przynależących do tych wspólnot religijnych lekcje religii są obowiązkowe we wszystkich państwowych i prywatnych szkołach. Istnieje możliwość wypisania się z zajęć, ale nie ma przedmiotu alternatywnego. Jedynie w niektórych szkołach wprowadzono lekcję etyki. Uczniowie danego wyznania nie mogą uczęszczać na zajęcia prowadzone przez inne wspólnoty religijne. Uczniowie, którzy nie należą do żadnej wspólnoty religijnej, mogą pod pewnymi warunkami (m.in. zgoda nauczyciela) brać udział w lekcji religii. W szkole mogą odbywać się nabożeństwa (w zależności od poszczególnych Kościołów i wspólnot religijnych). Katolicka lekcja religii rozumiana jest jako szkolna katecheza (schulische Katechese). Nie rozróżnia się między katechezą i lekcją religii, oba obszary nauczania są przemieszane.

Belgia3 (królestwo, 10,3 mln, UE)1 Por. R. Sauer, Der Religionsunterricht im europäischen Vergleich. Ein Überblick, „Religionspädagogische Beiträge” (2000) z. 44, s. 144-145; R. Chałupniak, Wychowanie religijne w kolebce naukowej katechetyki, Kat 46(2002) z. 3, s. 60-65.2 Dane statystyczne z 2001 r. – por. Podręczny leksykon państw świata, Warszawa 20025.3 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 139; B. Roebben, Belgien. 1. Katholisch, w: N. Mette, F. Rickers (red.), Lexikon der Religionspädagogik, Neukirchen 2001, t. II, k. 146-149; J.J. de Lange, Belgien. 2. Evangelisch, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. I, k. 149-151.

Na ludność tego kraju składają się dwie grupy. Ponad połowa populacji skupionej na północy to Flamandowie, których to dialekt języka niderlandzkiego. Pozostali, zamieszkujący południe kraju, to francuskojęzyczni Walonowie. Wyznania: katolicy 90%, muzułmanie 1,1%, protestanci 0,4%, bezwyznaniowcy 7,5%, inni 1%. Na marginesie warto zaznaczyć, że 52% szkół w Belgii prowadzonych jest przez Kościół katolicki. Lekcja religii w publicznych szkołach belgijskich (enseignement religieux) jest przedmiotem do wyboru o charakterze konfesyjnym. We francuskojęzycznej części Belgii są to lekcje religii katolickiej, ewangelickiej, judaistycznej i muzułmańskiej. Ok. 75% uczniów bierze udział w nauczaniu religii katolickiej. We Flandrii istnieje możliwość wyboru między katolicką, ewangelicką, anglikańską, żydowską i muzułmańską lekcją religii. Prawo oświatowe gwarantuje także humanistom prowadzenie zajęć o charakterze światopoglądowym zgodnie z ich przekonaniami. Nauczyciele i pomoce szkolne opłacane są ze środków państwowych. Dla uczniów, którzy zrezygnowali z takich zajęć przygotowano przedmiot alternatywne etykę (morale laique).

Bułgaria4 (republika, 7,7 mln, kandydat do UE)Wyznania: prawosławni 85%, muzułmanie 13%, żydzi 0,8%, katolicy 0,5%, unici 0,2%. W roku szkolnym

1998/99 wprowadzono do szkół lekcję religii jako przedmiot do wyboru (nadobowiązkowy) o charakterze konfesyjnym – prawosławnym.

Chorwacja5 (republika 4,3 mln, kandydat do UE)Dominuje katolicyzm 76,5% (Chorwaci), prawosławie 11,1% (Serbowie) oraz protestantyzm (0,4%) i islam

(1,2%). Od 1990 roku katolicka lekcja religii ponownie została wprowadzona do szkół chorwackich. Istnieje możliwość prowadzenia zajęć z religii muzułmańskiej w oparciu o Koran. Nie ma przedmiotu alternatywnego do lekcji religii. W 1992 r. w Zagrzebiu 35% uczniów brało udział w lekcji katolickiej (w tym czasie nie wszystkie szkoły wprowadziły takie zajęcia). Nieścisły jest rozdział lekcji religii i parafialnej katechezy. Biskupi popierają model komplementarności obu form i miejsc nauczania. Brakuje jeszcze nauczycieli religii z solidnym wykształceniem.

Cypr6 (republika, 763 tys., UE)Społeczeństwo tworzą Cypryjczycy pochodzenia greckiego (85%) i tureckiego (13%). Wyznania: chrześcijanie

(gł. prawosławni, Kościół grecki) 85%, muzułmanie 12%, inni 3%. Lekcja religii w greckiej części wyspy zorganizowana jest podobnie jak w Grecji: lekcja konfesyjna (grecko-prawosławna), 1 lub 2 godziny tygodniowo, obowiązkowa, bez możliwości wymeldowania się i bez zajęć alternatywnych.

Czechy7 (republika, 10,3 mln, UE)Katolicy tworzą najliczniejszą grupę wyznaniową 39,2%, protestanci 4,6%, husyci 3%, prawosławni 3%, ateiści

(39,8%, niektóre źródła mówią nawet o 52%). Po „aksamitnej rewolucji” w listopadzie 1989 r. państwo wycofało się z szykan wobec Kościoła, prawo gwarantowało ekonomiczne zabezpieczenie funkcjonowania instytucji religijnych (171/1990). Także prawo oświatowe (29/1984) zostało znowelizowane, m.in. pozwolono na prowadzenie przez Kościół własnych szkół, dofinansowanych przez państwo (564/1990). Prawo dotyczące wolności religijnej (308/1991) umożliwiło Kościołom prowadzanie nauczania religii także w szkołach państwowych jako zajęcia fakultatywne, na które zgłaszają się uczniowie. Można także alternatywnie wybrać przedmiot „etyka”. Ministerstwo Szkolnictwa, Wychowania Fizycznego i Młodzieży (139/1997) wydało przepis, na podstawie którego religii mogą uczyć tylko osoby z dyplomem magisterskim fakultetu pedagogicznego lub teologicznego. Pozwolenie ministerstwa z 1998 r. wyraźnie wprowadzało możliwość lekcji konfesyjnej lub – po porozumieniu się Kościołów – jednej lekcji dla wielu wyznań.

Najbardziej rozpowszechniona katolicka lekcja religii prowadzona jest przez katechetów świeckich i księży. Tylko 5% uczniów (i rodziców) jest zainteresowana tą formą edukacji. Lekcja religii nie jest promowana przez media. Raczej postrzega się ją w kategoriach „nowej ideologii” albo „duchowej dyktatury”. Wielu Czechów dystansuje się do działań Kościoła katolickiego, wielu neguje go w życiu publicznym. Co gorsze, taka sytuacja raczej się stabilizuje niż poprawia. Istnieje mała szansa na ilościowy wzrost wiernych w Kościele. W sytuacji religijnej społeczeństwa czeskiego niewiele zmieniłoby także zdystansowanie się Kościoła, np. wobec szkoły (usunięcie lekcji religii ze szkół).

Wśród materiałów, z których korzysta się podczas zajęć w szkole, należy wymienić katechizm oraz podręczniki-tłumaczenia z języka niemieckiego (austriackie, niemieckie) i włoskiego. Wielu pedagogów religijnych zadaje sobie pytanie, czy korzystne jest takie przenoszenie sytuacji zupełnie innego kraju, innego kontekstu społeczno-polityczno-religijnego, czy taka „implantacja” będzie owocna. Koncepcja i charakter lekcji religii są bardzo zróżnicowane. Organizowane są ekumeniczne spotkania poświęcone tematyce religijnej. Przede wszystkim podejmuje się jednak, licząc się z aktualnym kontekstem laickim, zadania kerygmatyczno-ewangelizacyjne (chcąc przeciwdziałać silnej sekularyzacji) i wprowadza się uczniów w zrozumienie i znajomość Pisma Świętego (biblijne lekcje religii). Istnieją obok tego różne

4 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 146.5 Tamże, s. 147; R. Chałupniak, „Kateheza“ w Chorwacji, Kat 46(2002) z. 11, s. 65-68.6 G. Tsakalidis, Griechenland, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. I, k. 756-762.7 Por. Z. Kucera, Tschechien, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 2145-2130; O.  Sobeslavsky, Schule und Religionspädagogik in der Tschechischen Republik, w: P. Schreiner, H. Spindler (red.), Identitätsbildung im pluralen Europa. Perspektiven für Schule und Unterricht, Münster 1997, s. 169-176; tenże, Czech Republic, w: P. Schreiner (red.), Religious Education in Europe. A collection of basic information about RE in European countries, Münster 2000, s. 21-26; M. Kuźniar, Katechizacja dzieci w czeskim Kościele katolickim na przykładzie nauczania w parafii pw. Św. Jakuba Starszego w Pradze 13 Stodulkach, Opole 2002 (mps).

grupy młodzieżowe w parafiach, które silnie wpływają na koncepcję szkolnej lekcji religii. W ramach zajęć szkolnych porusza się następujące zagadnienia: wartości duchowe w społeczeństwie konsumpcyjnym, budowanie relacji międzyludzkich, przemiana istniejących norm i wartości, uczenie „szacunku do życia”, inne (niż prezentowane w okresie komuniżmu) spojrzenie na wydarzenia historyczne (odkrywana na nowo historia Kościoła, państwa czeskiego i Europy).

Dania8 (królestwo, 5,4 mln, UE)W Danii 91% ludności należy oficjalnie do Kościoła ewangelicko-luterańskiego, z czego ok. 20% określa siebie

jako „wierzący” (katolicy 0,5%, żydzi 0,1%). Lekcja religii w klasach od 1 do 9 ma charakter przedmiotu obowiązkowego z możliwością wymeldowania się z tych zajęć. Rezygnacja jest wówczas możliwa, gdy rodzice w inny sposób zatroszczą się o religijne wykształcenie własnych dzieci. Tego obowiązku nie można jednak sprawdzić. W centrum treści przekazywanych podczas szkolnej lekcji religii stoi chrześcijaństwo w jego ewangelicko-luterańskiej formie. Inne religie mogą być prezentowane w X klasie (już jako przedmiot do wyboru) jako część lekcji o społeczeństwie i kulturze. W klasach XI-XII lekcja religii jest wykładana jako zajęcia niekonfesyjne, gdzie na treści składa się: chrześcijaństwo, religie świata, filozofia i etyka. Na koniec uczniowie zdają ustny egzamin z religii.

Estonia9 (republika, 1,4 mln, UE)Wyznania: dominują luteranie, drugą co do wielkości grupą są wyznawcy prawosławia. Od 1991 r. możliwe jest

nauczanie religii w szkołach estońskich. Ok. 100 szkół podstawowych i gimnazjów prowadzi takie zajęcia. Przedmiot ma charakter fakultatywny i musi być zorganizowany przynajmniej dla grup 15-osobowych. Zajęcia nie są konfesyjne, prowadzone raczej w duchu ekumenicznym, ponadkonfesyjnym, mają za cel wprowadzenie w chrześcijaństwo jako istotny element kultury.

Finlandia10 (republika, 5,2 mln, UE)Wyznanie ewangelicko-luterańskie (89%) jest religią oficjalną obok Kościoła prawosławnego (1%), który jest

drugim kościołem państwowym. Spora jest grupa zadeklarowanych ateistów (ok. 10%). W Finlandii 97% uczniów bierze udział w obowiązkowej, konfesyjnej, tzn. ewangelicko-luterańskiej lekcji religii. Przedmiotem alternatywnym jest „humanistyczna lekcja etyki”. Dla mniejszościowych wspólnot religijnych, np. dla uczniów prawosławnych czy katolickich, istnieje możliwość rezygnacji z ewangelickiej lekcji religii.

Francja11 (republika, 59,6 mln, UE)Wyznania: katolicy 76,4%, inni chrześcijanie 3,7%, muzułmanie 3%, bezwyznaniowi i inni 16,9%. Francja,

niegdysiejsza „córa Kościoła katolickiego”, na arenie międzynarodowej już dawno zyskała miano „państwa laickiego” i wciąż konsekwentnie w tym kierunku postępuje (por. słynna sprawa noszenia chust przez muzułmanki).

Bardzo radykalnie rozumiany rozdział państwa i Kościoła spowodował, że od 1905 r. w szkołach francuskich (z wyjątkiem Alzacji i Lotaryngii) w szkołach publicznych nie ma miejsca dla jakiejkolwiek formy nauczania religijnego. Istnieje możliwość duszpasterstwa szkolnego w szkołach średnich za pozwoleniem władz danej szkoły. W ramach tego typu zajęć uczniowie w szkole i poza szkołą uczestniczą w różnego rodzaju spotkaniach o charakterze duszpasterskim, co można nazwać katechezą.

Z reguły środa jest we Francji dniem wolnym od zajęć szkolnych i istnieje w tym czasie możliwość udziału dzieci i młodzieży w katechezie parafialnej. Istnieją jednak plany, by przesunąć ten dzień wolny na sobotę i w takim wypadku katecheza w parafii miałaby miejsce w czasie, kiedy większość mieszkańców korzysta z możliwości wyjazdu na weekend. Zasadniczym zadaniem katechezy parafialnej jest wprowadzenie w wiarę i przygotowanie do przyjęcia Komunii. Katecheza parafialna obejmuje uczniów w wieku od 8 do 13 roku życia. Według badań ok. średnio 42% uczniów bierze w niej udział (od 1% w Paryżu do 90% w diecezji Besançon). Tylko 6% francuskich uczniów przyjmuje sakrament bierzmowania. Katechetami są głównie świeccy i – oczywiście – kobiety. Jest ich ok. 220 tysięcy i swą pracę wykonują nieodpłatnie. Jest to szczególne świadectwo żywotności Kościoła we Francji.

We francuskich szkołach katolickich, które mają status szkół prywatnych, ok. 17% uczniów bierze udział w szkolnej katechezie (oficjalna nazwa). W niektórych regionach zajęcia te są łączone z katechezą parafialną. Dyskutuje się, czy ten rodzaj katechezy powinien być obowiązkowy dla wszystkich uczniów uczęszczających do szkół katolickich, gdyż spora jest liczba uczniów niewierzących i religijnie obojętnych. Niektóre szkoły wprowadziły tzw. kurs religioznawstwa (culture religieuse), co z kolei wywołało ogólno-francuską dyskusję nad możliwością wprowadzenia takich zajęć także w szkołach państwowych.

Status wyjątkowy zachowały Alzacja i Lotaryngia, które w latach 1871-1914 znajdowały się w granicach państwa niemieckiego i które nie objęło francuskie prawo z 1905 r. Od przedszkola aż po szkoły średnie lekcja religii znajduje się na tym terenie w szkole i ma status przedmiotu obowiązkowego, który można ewentualnie zamienić na zajęcia z etyki

8 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 143-144; E. Harbsmeier, Dänemark, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. I, k. 301-305.9 P. Valk, Estland, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. I, k. 478-482.10 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 144.11 Tamże, s. 138-139; Ayel V., Religionsunterricht in der Schule – die Situation in Frankreich , w: Kath. Schulkommissariat in Bayern (red.), Religionsunterricht an weiterführenden Schulen in Europa. Der Religionsunterricht und die Frage nach Sinn , München 1990, s. 110-112; A. Binz, Frankreich, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. I, k. 594-596.

(por. model niemiecki). Zajęcia te są konfesyjne. Istnieje nauczanie katolickie, reformowane, ewangelicko-luterańskie i judaistyczne. Ok. 95% uczniów bierze udział w tych lekcjach.

Grecja12 (republika, 10,6 mln, UE)Wyznania: grecki Kościół prawosławny 97,6%, muzułmanie 1,5%, katolicy 0,4%, protestanci 0,1%, inni 0,4%.

Obecnie grecka lekcja religii posiada silniejsze pedagogiczno-antropologiczne ukierunkowanie, a nie tylko – jak wcześniej – biblijno-moralne. Rozumiana jest jako pomoc uczniom w odnalezieniu własnej orientacji życiowej, w odkryciu wartości kulturowych, społecznych i religijnych. Nie oznacza to jednakże zaniedbywania takich wymiarów, jak: liturgiczny, biblijny czy moralny. W wielu szkołach zajęcia rozpoczynają się modlitwą, niekiedy także lekcjami śpiewu kościelnego. Przepisy prawne nakładają na państwo troskę o finansową i organizacyjną stronę nauczania religii, także o programy i podręczniki. Nie wymaga się od nauczycieli misji kanonicznej (nie ma bezpośredniej kontroli kościelnej). Kościół grecki troszczy się o prawowierność przekazywanych treści jedynie pośrednio – kontrolując programy i podręczniki. Co ciekawe, większą kontrolę nad religijnymi treściami posiada wspólnota muzułmańska i państwo nie ma możliwości ingerencji w wiadomości przekazywane na lekcjach islamu. Możliwość wypisania się z zajęć mają jedynie uczniowie wyznania innego niż prawosławne. Lekcja religii jest zwyczajnym przedmiotem szkolnym z zaliczeniami i egzaminami, także na maturze. Zasadniczo przypadają dwie godziny zajęć na tydzień (wyjątek stanowi 1 godzina w trzeciej klasie liceum). Grecka lekcja religii nie może być traktowana jako zajęcia religioznawstwa ze względu na to, że prawosławie jest religią państwową wyznawaną przez większość społeczeństwa. W programach przewidziane są treści o charakterze religioznawczym, ekumenicznym i ogólnospołecznym (np. zagadnienia typu: niebezpieczeństwo fundamentalizmu, pokój, sprawiedliwość społeczna, prawa człowieka, ekologia, demokracja itp.). Nie prowadzi się zajęć alternatywnych, a wymagane minimum 5 uczniów, aby prowadzić zajęcia alternatywne (np. lekcja religii muzułmańskiej czy katolickiej) rzadko jest osiągane.

Hiszpania13 (królestwo, 40,5 mln, UE)Wyznania: katolicy 97%, inni 3%). W latach 80. szkolna lekcja religii w Hiszpanii przeszła zasadnicze

przeobrażenie. Zdecydowały o tym dwa zasadnicze faktory: podkreślenie przez Sobór Watykański II praw człowieka i przemiany demokratyczne po upadku dyktatury generała Franco. Konkordat z 1952 roku dawał szkolnemu nauczaniu religii uprzywilejowane miejsce, był to przedmiot obowiązkowy bez możliwości wycofania się. Religii uczyli wyłącznie księża (traktowani jak inni nauczyciele). Przedmiot ten nie cieszył się jednak wśród uczniów dużą sympatią. Konkordat z 1979 roku potwierdził szkolny przedmiot pod nazwą „Lekcja religii i katolickiej moralności”. Są to lekcje do wyboru o charakterze normalnych zajęć szkolnych, wyraźnie oddzielonych od katechezy parafialnej. Bierze w nich udział 70-90% uczniów (w 2000 r. 2.839.504 uczniów, tj. 78,2% wszystkich). Biskupi hiszpańscy bardzo wyraźnie potwierdzili znaczenie i komplementarność lekcji religii (ERE – Enseñanza religiosa Escolar) w stosunku do katechezy parafialnej. Prawny status nauczania religii w szkołach hiszpańskich na różnych poziomach opiera się przede wszystkim na prawie rodziców do religijnego i moralnego wychowania swoich dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Ten przywilej, zagwarantowany przez Konstytucję Hiszpanii i Konkordat ze Stolicą Apostolską, został dodatkowo potwierdzony przez poszczególne dokumenty prawa oświatowego. Lekcja religii jest przedmiotem obligatoryjnym i zasadniczym dla wszystkich szkół, lecz nie dla wszystkich uczniów, zgodnie z prawem do wolności religijnej. Ze strony uczniów przedmiot ten jest do wyboru (opcja fakultatywna). Jako formę alternatywną wprowadzono zajęcia z etyki w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. Państwo przejmuje na siebie koszty związane z katolickim nauczaniem religii, tj. wynagrodzenie nauczycieli religii. Wysokość pensji odpowiada zwykłemu nauczycielskiemu wynagrodzeniu. Kościelne władze są zobligowane do przygotowania odpowiednich podręczników i pomocy dydaktycznych. Podobnie jak uregulowana jest sprawa lekcji religii istnieją odpowiednie regulacje prawne z Kościołem ewangelickim oraz przedstawicielami religii żydowskiej i muzułmańskiej, pomimo iż liczba uczestników tych zajęć jest nieporównywalnie mniejsza. Szkolna lekcja religii nie może być jedynie zredukowana do informacji o religii czy religijno-kulturowej refleksji, ani nie może być też ujmowana jako typowa katecheza parafialna. Specyfika nauczania religii w szkole hiszpańskiej leży w przedstawieniu chrześcijańskich wiadomości i wydarzeń z historii w ich fundamentalnym układzie, w formie organicznej syntezy, w dialogu ze współczesną kulturą, w celu przybliżenia uczniom chrześcijańskiego spojrzenia na człowieka, historię i świat oraz uwrażliwienia ich na zagadnienie sensu życia.

12 G. Tsakalidis, Griechenland, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. I, k. 756-762.13 Por. dokumenty Conferenza Episcopal Española: Orientaciones pastorales sobre la Enseñanza Escolar (1979), La catequesis de la communidad (1983), El sacerdote y la educación (1987), Catequesis de adultos (1990), La iniciación cristiana. Reflexiones y orientaciones (1998), Proyecto marco de formación de catequistas (1998); czasopismo “Actualidad Catequética” wydawane przez SNC; V.M. Pedrosa Arés, Spagna, w: J. Gevaert (red.), Dizionario di catechetica, Torino 1987, s. 595-598; E. Alberich, Die Situation des Religionsunterrichtes in Spanien und seine politische und pädagogische Grundlegung, w: Kath. Schulkommissariat in Bayern (red.), Religionsunterricht an weiterführenden Schulen in Europa. Der Religionsunterricht und die Frage nach Sinn, München 1990, s. 66-80; A. Hajduk, Katecheza w Hiszpanii po Soborze Watykañskim II, CT 61(1991) f. II, s. 146-151; tenże, Odnowa katechezy w Hiszpanii, Kat 35(1991), s. 86-90; A.M. Blanco, L'insegnamento della religione nella scuole statali spagnole, w: A. Gianni (red.), L'istruzione religiosa nelle scuola italiane. La nuova normativa secondo gli accordi tra Stato e confessioni religiose, Cinsello Balsamo 1991, s. 240-255; A.S. Ximelis, La Spagna e l'Irc. Una materia pendente tra governo, societ e Chiesa , „Religione e scuola” 21 (1992/93) z. 5, s. 57-64; H. Schultze, Spanien, „Erziehen heute” 43(1993), s. 20-27; W.L. Bernecke, Religion in Spanien, Gütersloh 1995; R. Sauer, art. cyt., s. 139; M. del Campo, Spanien, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 2015-2020; R. Chałupniak, Wychowanie religijne po hiszpańsku, Kat 46(2002) z. 4, s. 55-61 oraz strona internetowa: www.conferenciaepiscopal.es/ensenanza/

Holandia14 (królestwo, 16 mln, UE)Wyznania katolicy 34%, protestanci (holenderski Kościół reformowany) 25%, bezwyznaniowi 36%, muzułmanie

3%, inni 2%. W Holandii 2/3 szkół to szkoły prywatne, z czego prawie połowa to szkoły katolickie, połowa ewangelickie. 1/3 to szkoły państwowe. Bardzo ścisły rozdział państwa i Kościołów zakazuje lekcji religii w szkołach publicznych. Natomiast w szkołach prywatnych nauczanie religii odbywa się według zasad poszczególnych wspólnot religijnych. Istnieje wiele szkół prywatnych (np. szkoły M. Montessori), w których religia nie jest przedmiotem obowiązkowym. W publicznych szkołach podstawowych Kościoły mają prawo włączyć w siatkę godzin zajęcia z religii, jeżeli rodzice nie mają nic przeciw temu. Od lat 1980-1985 w szkołach podstawowych wprowadzono przedmiot o nazwie „Duchowe nurty”, którego zadaniem jest prezentacja obiektywnych informacji na temat różnych religii i światopoglądów. W szkołach średnich nie ma żadnych zajęć z religii.

Silna sekularyzacja (w 1990 r. 70% młodzieży w wieku 16-18 lat nie przyznawała się do związków z żadnym Kościołem) i kulturowy pluralizm sprawił, że sytuacja wychowania religijnego w Holandii pozostaje bardzo trudna. Edukacja religijna w rodzinach również jest coraz słabsza. Tradycyjna, konfesyjna lekcja religii znalazła się w ślepej uliczce. Podejmuje się różne próby, np. wprowadzenia przedmiotu o nazwie „Lekcja życiowych pytań” (Levo), podczas którego uczniowie powinni swoje osobiste opinie konfrontować i rozwijać w oparciu o tradycje różnych religii. Zamiast określonej tradycji wiary (np. chrześcijaństwa), proponuje się pewną „totalną perspektywę” opartą o różne systemy. Przedmiot ten miałby być propozycją dla uczniów wszystkich szkół. Przeciwnicy dystansują się wobec takiego rozwiązania i proponują raczej międzykonfesyjną lekcję religii.

Irlandia15 (republika, 3,8 mln, UE)Wyznania: katolicy 93%, anglikanie (Kościół Irlandzki) 3%, prezbiterianie 0,4%, inni 3,6%. Szkolnictwo w

Republice Irlandii jest przeważnie zorganizowane konfesyjnie. Mimo tego finansowane jest przez państwo. Większość szkół podstawowych (klasy 1-6) jest katolickich (zgodnie z 91,5% ogółu spoleczeństwa). W szkołach drugiego stopnia ok. 60% szkół jest diecezjalnych lub prowadzonych przez różnego rodzaju zgromadzenia. Z powodu spadku powołań kapłańskich i zakonnych tworzą się nowe formy funkcjonowania szkół, ciągle jednak zabezpieczające obecność wychowania religijnego. Dla szkół drugiego stopnia (w tym także szkół zawodowych) odpowiedzialność za funkcjonowanie szkół przejęło państwo we współpracy z Kościołami (rzymsko-katolickim i pozostałymi). Ponieważ całe szkolnictwo opiera się o zasadę konfesyjności, stąd istotne znaczenie w organizacji i programowaniu posiada edukacja religijna. Lekcja religii w szkole podstawowej odbywa się codziennie w wymiarze pół godziny, prowadzona zwykle przez wychowawcę klasy. Za taką lekcją stoi silna aprobata państwa i poszczególnych Kościołów. Katolicki program religii (Children of God) na ten etap edukacyjny posiada silne kościelno-katechetyczne ukierunkowanie. Jest to całościowa koncepcja, która obejmuje także elementy religijnego wychowania dotyczące różnych środowisk: szkoły, domu rodzinnego i parafii. Na niższym etapie drugiego stopnia (junior cycle – 3 lata: klasy 7-9) obowiązuje od roku szkolnego 1999/2000 nowy program nauczania religijnego, który – co ciekawe – został opracowany wyłącznie przez stronę państwową na zasadzie pierwszego w dziejach Irlandii eksperymentu. Poza tym lekcja religii jest rozumiana jako przedmiot kościelny w znaczeniu katechezy (religijnego pouczenia o wierze) bez jakichkolwiek egzaminów w wymiarze 2 godzin tygodniowo we wszystkich klasach drugiego etapu edukacji. Nowe prawo oświatowe (z 1998 r. Education Act) wspomina o możliwości wprowadzenia takich egzaminów, przez co zawiesza istniejący od 1878 r. zakaz egzaminów z wiadomości religijnych. Po udanej próbie na w klasach 7-9 myśli się o wprowadzeniu podobnego programu dla klas wyższych (ostatnie dwa lata). Wkrótce „religia” może być traktowana (i wybierana) jak każdy inny przedmiot łącznie z egzaminem końcowym (Leaving Certificate), porównywalnym z naszą maturą. Nie ma jednak mowy o wprowadzeniu państwowego programu dla niższych klas (klasy I-VI). Program państwowy (dla szkół średnich) nie jest pomyślany konfesyjnie, mimo że główną inspiracją jest chrześcijaństwo z swoją historią i tradycją. Treści nowego programu koncentrują się wokół pytania o sens i ukazują, jak w różnych religiach (szczególnie w chrześcijaństwie) podejmuje się to zagadnienie. Innymi ważnymi akcentami są: wzajemna relacja współczesnych religii oraz ich wpływ na kulturę, znaczenie religii w życiu osobistym, jej wpływ na relacje międzyosobowe i społeczeństwo. Religia przedstawiana jest uczniom bardzo pozytywnie: jako osobiste ubogacenie, które służy ich duchowemu i moralnemu rozwojowi. Konfesyjnie zorientowanie wychowanie religijne w jego praktycznym wymiarze (jako modlitwa czy świętowanie zwyczajów) leży w gestii własnych ustaleń poszczególnych szkół.

Litwa16 (republika, 3,6 mln, UE)Wyznania: głównie katolicy (75%), mniejszość protestancka. Podobnie jak w większości krajów

postkomunistycznych także na Litwie występują duże problemy w związku z religijną socjalizacją. Religia, wcześniej

14 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 141; C. Bakker, Interreligiöser Religionsunterricht in den Niederlanden, w: P. Schreiner, H. Spindler (red.), Identitätsbildung im pluralen Europa. Perspektiven für Schule und Unterricht , Münster 1997, s. 143-149; tenże, Niederlande, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1415-1419.15 National Council for Curriculum and Assessment, The Junior Certificate, RE Draft Syllabus 1997; Education Act, Government Publications Sales Office, Dublin 1998; A. McGrady, K. Williams, Religous education uns State Policy in Ireland, Panorama. International Journal of Comparative Religious education uns Attitudes in Irland Survey and Reaserch Unit, Maynooth 1991; G. Reilly, Irland, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. I, k. 882-884.16 Por. G. Birk, A. Sederevičiute, Religionsunterricht – Neubeginn in Litauen, w: E. Groß, K. König (red.), Religiöses Lernen der Kirchen im globalen Dialog, Münster 2000, s. 275-278; M. Bröking-Bortfeldt, Litauen, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1262-1265.

zakazana i prześladowana, utrzymała się głównie dzięki katechezie rodzinnej („katecheza babci”). Obecne pokolenia rodziców wyrosły w atmosferze silnej ateizacji. Po przemianie 1989 r. edukacja moralna i religijna powróciła do szkół. Od 1990 r. nauczanie religijne pojawiło się w siatce zajęć z alternatywną lekcją humanizmu. W prawie oświatowym z 25.06.1991 pojawił się przedmiot „wychowanie moralne” w wymiarze jednej godziny na tydzień jako przedmiot do wyboru między „religią” albo „etyką”. Lekcja religii może odbywać się w szkole, jest konfesyjna (głównie katolicka, choć inne wyznania też mają możliwość prowadzenia takich zajęć). Zauważa się pewną „konkurencyjność” przedmiotów – wielu byłych nauczycieli języka rosyjskiego po przekwalifikowaniu uczy obecnie etyki i często rywalizuje z nauczycielami religii o wahających się uczniów. W ten sposób nauczanie religijne musi stawać się coraz bardziej atrakcyjne, także w swoistym podejściu „zorientowanym na ucznia”. Taka sytuacja wymuszą ciągłą odnowę zajęć, m.in. poprzez wprowadzanie nowych pomysłów metodycznych, nowych podręczników i pomocy dydaktycznych.

Luksemburg17 (księstwo, 443 tys., UE)Wyznania: katolicy 93%, protestanci 1,3%, inni 5,7%. Na wszystkich poziomach istnieje możliwość udziału w

szkolnym nauczaniu religii. Jest to przedmiot do wyboru. Bazuje na podstawach wiary chrześcijańskiej. Powiązany jest konfesyjnie z Kościołem katolickim, do którego oficjalnie przyznaje się większość mieszkańców Luksemburga. Dla uczniów nie-katolików istnieje możliwość pozaszkolnej formacji religijnej. Jako przedmiot alternatywny do nauczania religii proponuje się lekcję etyki (morale laique). Wcześniej można było zrezygnować z obu form zajęć, od roku 1998 muszą wybrać obowiązkowo między religią i etyką.

Łotwa (republika, 2,3 mln, UE)Wyznania: luteranie, mniejszość prawosławna. Podobnie jak na Litwie i w Estonii istnieje możliwość

prowadzenia szkolnej lekcji religii po jednej lekcji tygodniowo. Uczniowie mogą alternatywnie wybrać etykę.

Malta18 (republika, 395 tys., UE)Religia państwowa: katolicyzm. Wyznania: katolicy 97,3%, anglikanie 1,2%, inni 1,5%. Oficjalnie nazwa

szkolnych zajęć z religii brzmi: „Nauka i wychowanie religijne”. Jest to przedmiot obowiązkowy o charakterze konfesyjnym (katolickim) w wymiarze godziny na tydzień bez przedmiotu alternatywnego.

Niemcy19 (republika federacyjna, 83 mln, UE)Wyznania: protestanci 45%, katolicy 37%, bezwyznaniowi i inni 18%. Nauczanie religii w szkole

(Religionsunterricht) posiada charakter konfesyjny (najczęściej są to lekcje katolickie lub ewangelickie). Od kilku lat wprowadzono nauczanie religii dla uczniów muzułmańskich. W Niemczech wschodnich powstała koncepcja L-E-R (Lebensgestaltung-Ethik-Religionskunde), będącego typowym przykładem lekcji o charakterze religioznawczym. Sytuacja niemieckiej lekcji religii, choć gwarantowana konstytucyjnie, nie jest łatwa do opisania ze względu na różnice w poszczególnych 16 krajach związkowych. Generalnie na zajęcia z religii przypadają 2 godziny tygodniowo. Są to lekcje nastawione głównie na przekaz wiedzy, bez akcentowania wartości wychowawczych (informacja przeważa nad formacją). Od lat 70. XX wieku rozróżnia się szkolną lekcję religii i katechezę parafialną, podkreślając jednocześnie potrzebę i komplementarność obu form religijnej edukacji. W szkole jest to przedmiot z silnie dowartościowaną pozycją oceny. Istnieje możliwość zdawania matury z religii. Istnieją w zależności od landu i danej szkoły różne propozycje alternatywne, np.: „etyka”, „wartości i normy”, „filozofowanie z dziećmi” czy wspomniane L-E-R (przedmiot o życiu, etyce i religiach).

Norwegia20 (królestwo, 4,5 mln)Wyznania: protestanci 88,6%, mniejszość katolicka i muzułmańska. Lekcja religii w Norwegii nosi nazwę

„Lekcja chrześcijaństwa”. Są to zajęcia obowiązkowe, prawnie zabezpieczone, z możliwością wymeldowania. Uczniowie powinni poznać najważniejsze treści historii biblijnej, ważniejsze fakty z historii Kościoła i podstawy chrześcijańskiego nauczania (tradycji ewangelicko-luterańskiej). Alternatywą jest „Lekcja światopoglądów”. Programy są coraz bardziej ekumeniczne. Do treści włącza się więcej zagadnień religioznawczych i światopoglądowych.

Polska (republika, 38,6 mln, UE)Wyznania: katolicy 95%. Szkolna lekcja religii została ponownie wprowadzona do polskich szkół z dniem

1.09.1990 roku. W latach 1961-1990 była oficjalnie zakazana. W zależności od klas i szkół ok. 50-90% uczniów bierze udział w tych zajęciach. Są to lekcje o charakterze fakultatywnym (do wyboru) w wymiarze 2 godzin tygodniowo. W

17 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 139; J.L. Zeien, Luxemburg, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k.1281-1284.18 Por. The Secretariat for Catholic Education of the Archidiocese of Malta (red.), Catholic education. European and Maltese perspectives. Church schools` respponse to future challenges, Floriana 2004; E. Osewska, Edukacja katolicka w Europie, Kat 46(2002) nr 9, s. 62-63.19 Por. B. Milerski, Religia a szkoła. Status edukacji religijnej w szkole w ujęciu ewangelickim , Warszawa 1998; W. Spyra, Wychowanie religijne w Niemczech, w: R. Chałupniak, J. Kostorz (red.), Wychowanie religijne u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, Opole 2001, s. 53-68; C. Rogowski, Edukacja religijna. Założenia – uwarunkowania – perspektywy rozwoju, Lublin 2002; Sekretariat der Ständigen Konferenz der Kultusminister der Länder in der Bundesrepublik Deutschland (red.), Zur Situation des Katholischen Religionsunterrichts in der Bundesrepublik Deutschland. Bericht des Kultusministerium vom 13.12.2002, Berlin 2003.20 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 144; L.I. Magerøy, Norwegen, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1429-1432.

porównaniu z innymi krajami sporą grupę nauczycieli religii stanowią księża i siostry zakonne, rośnie jednak stale zaangażowanie osób świeckich. Podobnie jak w Austrii jest to raczej model szkolnej katechezy, w której mocno podkreślony jest charakter kościelno-konfesyjny. Polskie dokumenty katechetyczne wskazują na konieczność komplementarnej katechezy parafialnej i rodzinnej. Bez integracji różnych środowisk katechetycznych trudno mówić o trwałych owocach szkolnej lekcji religii. Także Kościół prawosławny i ewangelicko-luterański, jak również inne wspólnoty religijne mają możliwość prowadzenia takich zajęć w szkole. Uczniowie mogą zrezygnować z takich zajęć. Jako przedmiot alternatywny przewidziano etykę.

Portugalia21 (republika 10 mln, UE)Wyznania: katolicy 97%, inni 3%. W 1989 r. wprowadzono przedmiot o nazwie „Wychowanie moralne i religia

katolicka” (EMRC) na bazie konfesyjnej. Zajęcia mają charakter fakultatywny (do wyboru) i trzeba się na nie zgłosić. Przedmiot ten nie jest jednak rozumiany jako systematyczna katecheza. Jego zadaniem jest przedstawienie życia i świata w świetle chrześcijańskiej Nowiny jako korelację wiary i kultury oraz wiary i życia. Przedmiot alternatywny nosi nazwę „Rozwój osobisty i społeczny”. Uczniowie są zobowiązani do wyboru między tymi przedmiotami. W roku szkolnym 1988/89 w szkołach publicznych przeciętnie ok. 42,5% uczniów brało udział w lekcji religii i moralności, lecz liczba ta zmniejsza się radykalnie wraz z wiekiem uczniów: 73,1% w pierwszej klasie i tylko 3,5% w (dwunastej) klasie maturalnej. W szkołach katolickich natomiast 90% uczniów uczęszcza na te zajęcia.

Rumunia (republika, 22,4 mln)Wyznania: rumuńscy prawosławni 70%, bezwyznaniowi 16%, grekoprawosławni 10%, inni 4%. W szkołach

rumuńskich wprowadzono przedmiot o nazwie „Wychowanie moralne i religijno-konfesyjne”, prowadzony głównie przez duchownych Kościoła prawosławnego. Jest to lekcja konfesyjna, dobrowolna, w wymiarze 1 godziny w tygodniu.

Słowacja22 (republika, 5,4 mln, UE)Wyznania: katolicy 60,3%, bezwyznaniowi 9,7%, protestanci 8,4%, prawosławni 4,1%, inni 17,5%. Lekcja religii

(„Wychowanie religijne”) pojawiła się w słowackich szkołach państwowych w roku szkolnym 1993/94 na następujących warunkach: w klasach I-IV nauczanie religii jest przedmiotem nadobowiązkowym, w klasach V-IX przedmiotem obowiązkowym do wyboru z alternatywną etyką. W całej szkole podstawowęj (klasy 1-9) nie ma oceny z religii, a na świadectwie przy przedmiocie „religia” w miejsce oceny wpisuje się formułę: „brał” albo „nie brał udziału”. Podobnie zorganizowane jest nauczanie religii w szkole średniej: w klasie pierwszej i drugiej jako przedmiot obowiązkowo wybierany, a w trzeciej i czwartej jako przedmiot nieobowiązujący. Ponieważ z góry wyraźnie określono wychowawczy charakter tego przedmiotu, strona kościelna zażądała, aby została ograniczona liczba uczniów na lekcji na dwudziestu i aby zabronione było łączenie uczniów z różnych klas do jednej grupy. Warunkiem było również określenie minimum godzin praktyki dla nauczycieli religii, rozwiązanie problemu zastępstwa nauki religii oraz przydzielenie wszystkich środków finansowych. jakie są dostarczane innym nauczycielom na pomoce dydaktyczne i podręczniki. Oprócz tego wymagano respektowania misji kanonicznej, zaliczenia działalności pozaszkolnej nauczycieli religii tak samo, jak to było w przypadku innych nauczycieli. Ogólna koncepcja szkolnej lekcji religii na Słowacji wiąże się z kościelną katechezą. Podstawowym celem jest wiara w Boga, z czego wynikają następujące zadania: wprowadzenie w Biblię, modlitwę oraz świat wartości chrześcijańskich, przygotowanie do podjęcia odpowiedzialności w życiu rodzinnym i parafialnym. Podstawą przekazu treści religijno-moralnych jest nauczanie Kościoła. W nauczaniu i wychowaniu odwołuje się do estetycznych, kulturowych i emocjonalnych doświadczeń. Dostrzega się potrzebę formacji integralnej, bazującej na rozumie, emocjach i woli katechizowanych, jak również na ich ukierunkowaniu na wartości duchowe. W ostatnim czasie, na podstawie obowiązującego dotychczas programu ramowego, opracowano i opublikowano szczegółowy program nauczania religii w szkołach państwowych i katolickich.

Słowenia23 (republika, 1,9 mln, UE)Wyznania: katolicy 96%, muzułmanie 1%, inni 3%. W Słowenii w ostatnim czasie miał miejsce batalia o szkolne

nauczanie religii między Kościołem katolickim a rządem liberalno-demokratycznym, który nie jest gotowy, by przyznać religii jakąkolwiek rolę w społeczeństwie. W nowym prawie oświatowym konfesyjna lekcja religii w szkołach słoweńskich jest zabroniona. Biskupi słoweńscy złożyli w Trybunale Europejskim oficjalną skargę przeciw państwu. By założyć prywatne, katolickie szkoły, brakuje pieniędzy i budynków, które państwo nie chce oddać Kościołowi.

Szwajcaria24 (republika federacyjna, 7,3 mln)

21 Por. R. Sauer, dz. cyt., s. 140.22 D. Vesely, Slowakei. 1. Schulen, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1987-1990; M. Hvozdara, Slowakei. 2. Religionsunterricht, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1990-1992; E. Valovič, R. Chałupniak, Katecheza na terenie Słowacji, Kat 47(2003) z. 3, s. 65-68.23 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 146; A.S. Snoj, Slowenien, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1992-1994.24 R. Sauer, art. cyt., s. 145; H. Eggenberger, Religionsunterricht in der Schweiz – unterwegs zu einem Paradigmenwechsel, w: P. Schreiner, H. Spindler (red.), Identitätsbildung im pluralen Europa. Perspektiven für Schule und Unterricht , Münster 1997, s. 191-201; M. Mittelbach, Religion verstehen. Der theologische religionspädagogische Weg von Hubertus Halbfas, Zürich 2001; K. Wegenast, Schweiz, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1966-1973.

Wyznania: katolicy 47,6%, protestanci 44,3%, żydzi 0,3%, inni 7,8%. W Szwajcarii kwestie szkół i Kościołów rozstrzygane są różnie w 26 kantonach. Dystynkcje dotyczą zarówno kwestii prawnych, jak i religijno-pedagogicznych. Ogólne prawo oświatowe wymaga poszanowania wolności wiary i sumienia, lekcja religii musi być tak zorganizowana, by gwarantowała uczestnictwo także członkom innych wyznań. Podobnie jak w Niemczech istnieje konfesyjna lekcja religii, ale nie we wszystkich kantonach. Zasadniczo rozróżnia się cztery profile szkolnego nauczania religii zgodne z prawami poszczególnych kantonów. Są to: 1. Konfesyjna lekcja religii w szkole, lecz poza szkolną siatką zajęć i bez udziału nauczycieli (kanton Genf); 2. Konfesyjna lekcja religii w ramach siatki godzin przygotowana przez poszczególne Kościoły (kanton St. Gallen); 3. Konfesyjnie neutralna lekcja religii chrześcijańskiej przygotowana przez władze szkolne bez udziału Kościołów (kanton Bern); 4. Obligatoryjna konfesyjno-współpracująca lekcja religii w ramach przedmiotów szkolnych przygotowana przez władze szkolne i trzy wielkie Kościoły ewangelicko-reformowany, katolicki i chrześcijańsko-katolicki czyli staro-katolicki (kanton Zürich), zwana KOKORU.

Szwecja25 (królestwo, 8,9 mln, UE)Szwecja podobnie jak pozostałe Kraje Skandynawskie (Dania, Szwecja, Norwegia i Finlandia) należy do

najbardziej zdechrystianizowanych w Europie, mimo że wciąż wyznanie ewangelicko-luterańskie jest religią państwową (luteranie 88,9%, katolicy 1,5%, zielonoświątkowcy 1,2%). Pomimo tak zsekularyzowanego społeczeństwa państwowa, obligatoryjna lekcja religii jest oficjalnie zaakceptowana, także wśród sporej liczby uczniów. W Szwecji od lat 70. istnieje prawie niezmieniony model ponadkonfesyjnej, „obiektywnej” lekcji religii w sensie religioznawstwa, w którym chrześcijaństwu przyznano jednak rolę centralną. Programy nauczania z 1995/96 roku pozostawiają w gestii poszczególnych szkół, czy religia ma być łączona z historią, geografią czy naukami społecznymi, czy też ma być oddzielnym przedmiotem. Z powodu otwartego charakteru tych zajęć bardzo mało uczniów rezygnuje z tych zajęć (ok. 1%). Częściowo odchodzi się od religioznawczego profilu bardziej w stronę problemowo-zorientowanej czy też lekcji opartej o doświadczenia uczniów. Religia wymaga bowiem zajęcia pewnego stanowiska, określonego konfesyjnie, a sama informacja o religii nie wystarczy, by adekwatnie ją opisać. W ten sposób uczniowie nie otrzymują żadnej pomocy, by zorientować się i podjąć osobiste decyzje. Także w ostatnich klasach szkoły średniej oferuje się zajęcia z religii, lecz już o charakterze fakultatywnym (80% uczniów bierze w nich udział). Kościoły zaproponowały, aby w tych klasach lekcja religii została zastąpiona przez przedmiot o nazwie REL (religia – etyka – tematy życiowe), który odpowiadałby dyskutowanemu w Niemczech LER.

Węgry26 (republika, 10,1 mln, UE)Wyznania: 62,4% mieszkańców Węgier to katolicy, 23,4% protestanci, 0,8% żydzi i ok. 0,5% prawosławni,

bezwyznaniowi 12,9%. 24.06.1990 r. węgierski parlament wprowadził prawo dotyczące wolności religijnej. W tym samym roku do szkół publicznych wprowadzono lekcję religii jako przedmiot do wyboru dla oficjalnie uznanych Kościołów i wspólnot religijnych. Blisko 40% uczniów szkół podstawowych i średnich bierze udział w tych zajęciach. Jako alternatywę przewidziano lekcję etyki lub historii religii. Liczne szkoły prywatne (katolickie, ewangelickie i żydowskie) posiadają własny program edukacji religijnej. Finansowe zabezpieczenie tych zajęć wzięło na siebie państwo, natomiast nadzór nad treściami przypadło poszczególnym Kościołom i związkom wyznaniowym. Nauczanie religii, zgodnie z wcześniejszą tradycją, ma charakter wyznaniowy. Katolickie nauczanie religii w szkole węgierskiej od 1998 r. posiada swój własny program i opracowane do niego podręczniki. Nowy program stara się być wierny tradycji, uwzględniając równocześnie różne punkty widzenia, tak charakterystyczne dla coraz bardziej pluralistycznego społeczeństwa. Lekcja religii katolickiej, zgodnie z założeniami, winna być wprowadzeniem w chrześcijańskie życie i wspólnotę Kościoła, ma podjąć pytania i problemy współczesnego człowieka adekwatne do poszczególnych etapów jego rozwoju, powinna szukać odpowiedzi w Ewangelii i nauczaniu Kościoła oraz uzdalniać do poznania i wyznania chrześcijańskiej wiary. Obok nauczania akcentuje się mocno apostolski (misyjny) wymiar katechezy.

Wielka Brytania (królestwo, 59,6 mln: Anglia, Walia, Szkocja, Irlandia Północna; UE)27

Wyznania: anglikanie 56,8%, katolicy 13,1%, bezwyznaniowi 8,8%, szkoccy prezbiterianie 7%, metodyści 4,3%, inni chrześcijanie 5,7%, muzułmanie 1,4%, żydzi 0,8%, hindusi 0,7%, sikhowie 0,4%, inni 1%. Sytuacja społeczna w Anglii i Walii w 2. połowie XX wieku zmieniła się istotnie pod wpływem wewnętrznej migracji. Społeczeństwo chrześcijańskie przekształciło się w wielokulturowe i wieloreligijne. Odbiło się to również na szkolnym wychowaniu

25 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 143; R. Larson, Religionsunterricht in einer Schule für alle – Schweden, w: P. Schreiner, H. Spindler (red.), Identitätsbildung im pluralen Europa. Perspektiven für Schule und Unterricht , Münster 1997, s. 177-190; tenże, Schweden, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 1964-1967.26 Por. E. Sulyok, Religionsunterricht in Ungarn, w: Kath. Schulkommissariat in Bayern (red.), Religionsunterricht an weiterführenden Schulen in Europa. Der Religionsunterricht und die Frage nach Sinn, München 1990, s. 130-134; F. Pajer, L'insegnamento della religione in Europa all'inizio degli anni 90. Un bilancio del'esistente, un quadro dell'emergente, w: tenże (red.), L'insegnamento scolastico della religione nella nuova Europa, Torino 1991, s. 425-463; Ungheria, w: F. Pajer (red.), L'insegnamento scolastico della religione nella nuova Europa, Torino 1991, s. 385-387; F.G. Friemel, Zur Situation religiöser Unterweisung in einigen osteuropäischen Ländern und un der ehemeligen DDR , w: Kath. Schulkommissariat in Bayern (red.), Die gemeinsame Zukunft Europas – eine Herausforderung für den Religionsunterricht?, München 1992, s. 22-36; U. Hemel, Incertezze e rinnovamento dell'insegnamento della religione nei paesi dell'Est europeo, „Religione e Scuola” 21(1992/93) z. 3, s. 54-61; R. Sauer, art. cyt., s. 147; D. Németh, Ungarn, w: N. Mette, F. Rickers (red.), dz. cyt., t. II, k. 2152-2158; R. Chałupniak, Chrześcijaństwo i wychowanie chrześcijańskie na Węgrzech, Kat 46(2002) z. 1, s. 52-54.27 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 142-143; H.F. Angel., Religionsunterricht in England, „Lebendige Katechese“ 24(2002) nr 2, s. 99-100.

religijnym. Zgodnie z prawem oświatowym z 29.07.1988 r. wprowadzono edukację religijną (religious education) dla wszystkich uczniów do 16. roku życia jako przedmiot obowiązkowy. Są to zajęcia o charakterze ponadkonfesyjnym i multireligijnym zasadniczo na bazie chrześcijaństwa jednak bez faworyzowania jakiejkolwiek religii. Lekcje opierają się na religiologii, a nie na teologii. Przewidziane są wspólne, szkolne nabożeństwa, nie związane jednak zasadniczo z jedną tylko konfesją czy religią, choć głównie o charakterze chrześcijańskim. Przewidziana jest także obowiązkowa, codzienna modlitwa. Rodzicom pozostawiono prawo wymeldowania dzieci z tych zajęć. Treścią są wielkie religie, pośród których chrześcijaństwu przyznano szczególną uwagę. Programy szczegółowe opracowywane są przez lokalne władze oświatowe (LEAs). Ten model został przyjęty pozytywnie przez nauczycieli, uczniów i rodziców.

Chodzi o fenomenologiczną lekcję religii, która prezentuje poszczególne religie odnosząc treści do osobistego rozwoju uczniów. W miarę możliwości zagadnienia przedstawiane są w sposób obiektywny i neutralny światopoglądowo w świetle pytań o prawdę. Dochodzi do tego osobiste przeświadczenie nauczyciela (czyli tzw. element konfesyjny), które jednak nie powinno mieć większego znaczenia podczas zajęć. Nauczyciel nie musi mieć jakichkolwiek powiązań z określoną wspólnotą religijną, nie musi być człowiekiem wierzącym. Za takim rozwiązaniem opowiedziała się tzw. „szkoła z Birmingham” i jej czołowy przedstawiciel – J.M. Hull. Według tych założeń Biblia nie może być czytana w świeckiej szkole jako „księga święta”, lecz musi pozostawać w relacji do różnych doświadczeń uczniowskich. Równocześnie pewna „dynamika” tekstów profetycznych zostaje zneutralizowana i służy pewnej religii świeckiej (cywilnej). Biblia nie jest interpretowana jako dokument wiary, lecz jako księga wychowawcza. Przy takim ujęciu pozostaje jednak problem: czy nie grozi tutaj jednak niebezpieczeństwo jakiegoś funkcjonalizmu, jeśli biblijne teksty służą etyce humanistycznej, są „upedagogicznione” jak postulowało już wielu od czasów Oświecenia?28 Taki model zajęć religioznawczych znajduje się obecnie w pewnej kryzysowej fazie, przede wszystkim w szkole podstawowej. W wątpliwość poddaje się także możliwość obiektywnego, neutralnie-religijnego zaprezentowana treści dotyczących wiary przy jednoczesnym odnoszeniu ich do osobistych doświadczeń i przekonań poszczególnych uczniów.

Pomysłodawcy tego modelu nauczania religii, przede wszystkim J.M. Hull, skorygowali swą koncepcję. Hull spróbował dowartościować nieco język wiary, chcąc w ten sposób uniknąć zagrożenia, że religia w ogóle i wspólnoty religijne w szczególności utracą swoją tożsamość, tak że w końcu religioznawcza lekcja przyjmie kształt zajęć etyki. Hull chciałby więcej miejsca w szkole zostawić dla Boga biblijnego i sprawy Jezusa, lecz – czy jest to możliwe w ramach międzyreligijnej lekcji religii – pozostaje pytaniem otwartym.

Prawo z 1988 r. (Education Reform Act) zachowalo wiele charakterystycznych elementów poprzednich przepisów (finansowanie, procedura opracowywania programów). Rozstrzygąjąca zmiana w przedmiocie „nauczanie religii” dotyczyła zadania: świadomie rozgraniczono nauczanie treści religijnych od wychowania w określonej wierze. Według tej koncepcji lekcja religii powinna pomóc w zrozumieniu największych religii i ich znaczenia dla współczesnego człowieka oraz świata. Winna równocześnie liczyć się z wcześniejszymi doświadczeniami uczniów. Jej uzasadnienie płynie z koniecznej integralności wychowania uczniów na płaszczyźnie duchowej, moralnej, kulturowej. mentalnej i fizycznej w szkole i społeczeństwie.

Wszystkie wielkie religie, obecne w społeczeństwie angielskim, muszą być poznane przez uczniów. Nie chodzi więc wyłącznie o wprowadzenie w chrześcijaństwo. Prawo wyraźnie zabrania jakiejkolwiek formy „nauczania indoktrynującego” czy ,,instruowania” odnośnie określonej religii. Proponowane programy zawierają materiał nauczania na temat sześciu religii (chrześcijaństwa, judaizmu; islamu, hinduizmu, buddyzmu i sikhizmu). Zadanie nauczania religii w szkole angielskiej polega na tym., aby uczniowie rozumieli znaczenie religii i znali najważniejsze religie świata, by pewne elementy religii przejęli dla własnego rozwoju duchowego, moralnego i kulturowego. Zgodnie z założeniami uczeń, po zapoznaniu się z różnymi tradycjami religijnymi, poszerza własny horyzont i może wyjść poza granice własnych przekonań. W takiej koncepcji pojawia się jednak zasadnicza wątpliwość, co ciekawe; wysuwana częściej przez muzułmanów niż chrześcijan: „dziecko musi wpierw poznać własną religię, a dopiero wówczas otwierać się na inne; na ile bowiem takie religioznawcze podejście pozwoli mu odnaleźć się we własnej religii?”). Problem własnej identyfikacji religijnej jest dla wielu pedagogów i katechetyków istotnym zarzutem pod adresem angielskiego modelu wychowania religijnego.

Koncepcja angielskiej lekcji religii, podejścia multireligijnego (Multi-faith Approach), opiera się na „informacji” a nie na „formacji”, liczy się z możliwościami rozwojowymi dzieci i młodzieży (aspekt pedagogiczny) i odpowiada na konieczność poznania różnych religii, obecnych w pluralistycznym społeczeństwie (aspekt spoleczno-religioznawczy). Oficjalnie jednak nie mówi się o religioznawstwie (religious studies), ale ciągle o edukacji religijnej (religious education). Uczniowie, jeśli chcą, na różnych poziomach mogą składać egzaminy z wiadomości religijnych. Ten model lekcji religii jest obligatoryjny dla wszystkich uczniów do 16 roku życia. W związku z takim podejściem pojawiąją się konkretne problemy z wymeldowaniem uczniów, którzy nie chcą z różnych powodów brać udział w takich zajęciach.

Odcięcie od konfesyjności nauczania religii i wyraźne przyjęcie zadań religioznawczych wprowadza pokusę upowszechnienia modelu narzuconej obligatoryjności, która będzie w sprzeczności z podstawowym prawem rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Nauczanie religii w szkole może stać się narzędziem światopoglądowej indoktrynacji.

28 Por. T. Cooling, Education in the Point of Re-not Religion? Theological reflections of the SCAA model Syllabuses , w: J. Astley, L.J. Francis, Christian Theology and Religious Education, London 1996, s. 165-183.

Wlochy29 (republika, 57,7 mln, UE)Wyznania: katolicy 83,2%, bezwyznaniowi 16,2%, inni 0,6%. Podpisanie nowego konkordatu 25.03.1984 r.

wiąże się we Włoszech z istotną zmianą religijnego wychowania w szkole. Lekcja religii stała się zwyczajnym przedmiotem jak każdy inny w szkole, zachowując przy tym swój konfesyjny, katolicki charakter. Konfesyjność wiąże się przede wszystkim z osobą nauczyciela oraz z przekazywanymi treściami, niekoniecznie jednak z uczniami. W katolickiej lekcji religii mogą brać udział także niekatolicy. Podczas tych zajęć przedstawia się kulturowe wartości włoskiej tradycji, która tak mocno łączyła się z katolicyzmem. Z wcześniejszej katechetycznej lekcji religii pozostał obecnie pewien rodzaj kulturowej lekcji religioznawstwa na bazie chrześcijańskiej tradycji. Uczniowie (lub ich rodzice) sami muszą wybrać ten przedmiot. Ok. 80% uczniów bierze udział w tych zajęciach, choć w szkołach średnich głównie w większych miastach oraz w szkołach zawodowych liczba ta znacznie się zmniejsza. We Włoszech jeszcze wyraźniej niż w Niemczech widoczne jest rozróżnienie między katechezą parafialną i szkolną lekcją religii. Po proteście waldensów (wspólnota religijna licząca ok. 30 tys. członków z rosnącym wpływem politycznym), którzy zarzucali dyskryminację mniejszości religijnych, wysunięto propozycję alternatywnego przedmiotu (praw ludzkich, etyki), lecz na razie nie wprowadzono takich zajęć.

Tabela: Lekcja religii w różnych krajach Europy – porównanie30:

Kraj Nazwa Charakter Status Liczba godzin Godziny alternatywne

Austria Lekcja religii (katecheza szkolna) Konfesyjna Obowiązkowa

21 w szkołach zawodowych

-

BelgiaLekcja religii (enseignement religieux)

Konfesyjna Dobrowolna

2 (szkoły publiczne),3 (szkoły prywatne)

Etyka (morale laique)

Bułgaria(poza UE) Lekcja religii Konfesyjna Dobrowolna 1-2 -

Chorwacja(poza UE) Lekcja religii Konfesyjna Dobrowolna 2 -

Cypr Lekcja religii Konfesyjna (prawosławna) Obowiązkowa 1-2 -Czechy Lekcja religii Konfesyjna Dobrowolna 1 -

Dania Nauka religiiKonfesyjna (ewangelicko-luterańska), w klasach X-XII niekonfesyjna

Obowiązkowa dla I-IX klasy 1-2 -

Estonia Lekcja religii Konfesyjna (ewangelicko-luterańska) Dobrowolna 1 Etyka

Finlandia Lekcja religii Konfesyjna (ewangelicko-luterańska i prawosławna) Obowiązkowa 1-2 Etyka humanistyczna

Francja Katecheza (catéchèse) Konfesyjna Wyłącznie poza szkołą -

Duszpasterstwo szkolne (aumônerie l`école publique) w gimnazjach

Francja:Alzacja i Lotaryngia

Lekcja religii (enseignement religieux)

Konfesyjna Dobrowolna 1-2 Etyka

Grecja Lekcja religii Konfesyjna (prawosławna) Obowiązkowa 1-2 -

Hiszpania

Lekcja religii i moralności katolickiej(ERE – Enseñanza religiosa Escolar)

Konfesyjna (katolicka) Dobrowolna 1-2 Etyka

Holandia Lekcja religii / Nauka o życiu (Levo) Niekonfesyjna

W szkołach publicznych nie ma lekcji religii, lecz przedmiot „Kierunki duchowe”; obowiązkowa lekcja religii w większości szkół prywatnych

1 -

Irlandia Lekcja religii Konfesyjna, dla starszych klas ponadkonfesyjna Dobrowolna 2 -

Litwa Lekcja religii Konfesyjna Dobrowolna 1 Etyka

LuksemburgNauka religii (Enseignement religieux)

Konfesyjna (katolicka) Dobrowolna 1-3Etyka (Morale laique) w szkole średniej

29 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 140; K. Misiaszek, Koncepcja nauczania religii katolickiej w publicznej szkole włoskiej po Konkordacie z 1984 roku , Warszawa 1999; R. Chałupniak, Aktualna sytuacja katechezy we Włoszech, Kat 43(1999) z. 12, s. 61-65.30 Por. R. Sauer, art. cyt., s. 150-151; tenże, Religionsunterricht in Europa, w: H. Noormann, U. Becker, B. Trocholepczy (red.), Ökumenisches Arbeitsbuch Religionspädagogik, Stuttgart 2000, s. 292-295.

Łotwa Lekcja religii Konfesyjna Dobrowolna 1 Etyka

Malta Nauka i wychowanie religijne Konfesyjna (katolicka) Obowiązkowa 1 -

Niemcy

Lekcja religii / Kształtowanie życia – Etyka – Religioznawstwo (LER)

Konfesyjna z wyjątkiem Bremy, Berlina i Brandenburgii

Obowiązkowa lub dobrowolna (w zależności od landu)

2

Etyka; Wartości i normy; Filozofowanie z dziećmi

Norwegia(poza UE)

Nauka o chrześcijań-stwie, innych religiach i światopoglądach

Konfesyjna (ewangelicko-luterańska) Obowiązkowa 2 Lekcja

światopoglądowa

Polska Lekcja religii (katecheza szkolna) Konfesyjna Dobrowolna 2 Etyka

PortugaliaLekcja religii i moralności katolickiej (EMRC)

Konfesyjna (katolicka) Dobrowolna 1 Rozwój osobisty i społeczny

Rumunia(poza UE)

Wychowanie moralne i religijno-konfesyjne

Konfesyjna Dobrowolna 1 -

Słowacja Wychowanie religijne Konfesyjna Dobrowolna 1-2 Etyka

Słowenia Katecheza (Kateheza) Konfesyjna Wyłącznie poza szkołą 1-2 -

Szwecja Religioznawstwo Niekonfesyjna Obowiązkowa od 7 do 16 r.ż. 2 -

Węgry Lekcja religii KonfesyjnaDobrowolna w szkołach publicznych, obowiązkowa w szkołach konfesyjnych

2 Etyka albo Historia religii

Wielka Brytania

Wychowanie religijne (Religious education)

Niekonfesyjna (raczej z perspektywy chrześcijaństwa) Obowiązkowa do 16 r.ż. 2-3 -

Wlochy

Lekcja religii katolickiej (Insegnamento della religione cattolica IRC)

Konfesyjna (katolicka)Dobrowolna; w Południowym Tyrolu obowiązkowa

1-2 -

2. Perspektywy szkolnego nauczania religii katolickiej

Przed osobami odpowiedzialnymi za katolickie wychowanie religijne stają ważne pytania: Jaka będzie przyszłość szkolnej lekcji religii? Czy zostanie sprowadzona wyłącznie do przekazu treści religijnych, czy też zachowa swój wychowawczy (katechetyczny) charakter? Jakie to będzie wychowanie? Jaki model szkolnego nauczania religii będzie preferowany w jednoczącej się Europie? Czy proces laicyzowania nauczania religijnego jest nieuchronny? Czy katecheza jako działanie pastoralne i ewangelizacyjne musi zniknąć ze szkół? Na ile Kościoły i związki wyznaniowe zachowają możliwość religijnej edukacji na terenie publicznych placówek? Czy za kilka lat Ewangelia będzie jeszcze obecna w szkole europejskiej? W takim kontekście można sformułować kilka wniosków-postulatów określających lekcje religii w szkołach Europy.

1. Prawo rodziców i uczniów. Prawny status nauczania religii w szkole opiera się przede wszystkim na prawie rodziców oraz samych uczniów do religijnego i moralnego wychowania zgodnie z własnymi przekonaniami. W większości krajów europejskich to prawo gwarantowane jest konstytucyjnie. Ważne jest podkreślenie, iż zarówno państwo (przez szkołę publiczną), jak i wspólnoty religijne pełnią rolę pomocniczą w relacji do działań rodziców i potrzeb samych uczniów.

Rola rodziców w szkolnym nauczaniu religii jest zasadnicza – ani państwo, ani Kościół (Kościoły, wyznania religijne) nie mogą uzurpować sobie prawa do wychowywania dzieci. To rodzice mają prawo (przywilej i obowiązek) przekazania własnym dzieciom wartości, które ich zdaniem są ważne i przydatne w życiu. Państwo (przez szkoły i inne organizacje oświatowe), poszczególne organizacje (np. tworzące i nadzorujące szkoły prywatne), a także Kościoły i związki wyznaniowe pełnią wyłącznie rolę wspomagającą rodziców. Zgodnie z tym na pytanie: „jaka religia/religie w szkole?”, należałoby odpowiedzieć: „Taka, jakiej życzą sobie dla swoich dzieci rodzice, a pózniej sami uczniowie”.

2. Otwarty charakter. Zajęcia powinny mieć charakter otwarty dla wszystkich, także niewierzących, pod pewnymi warunkami, np. akceptacja wymagań dydaktycznych czy proponowanych form przeżyciowych (modlitwa, zaproszenia na liturgię itp.). Przede wszystkim jednak zajęcia te powinny służyć osobom wierzącym (rodzicom i uczniom) w poznawaniu i praktykowaniu ich religijnych przekonań.

3. Wolność wyboru. Lekcja religii w większości krajów europejskich posiada ustabilizowaną pozycję. Jest częścią systemu oświatowego, łączy się z całym procesem nauczania i wychowania (integralność oddziaływań), wynika z ludzkich praw: do wolności religijnej, do wychowania, do przekazywania wartości i ich uzewnętrzniania. Opiera się na wolnym wyborze i nie może stać się w żaden sposób przymusową indoktrynacją.

4. Konfesyjność jako punkt wyjścia. Lekcja religii posiada w różnych krajach odmienny charakter: od lekcji jednoznacznie określonej wyznaniowo przez lekcje ponadwyznaniowe (międzywyznaniowe) aż do zajęć religioznawstwa. W większości europejskich systemów oświatowych prowadzona jest lekcja konfesyjna, choć „konfesyjność” bywa różnie rozumiana. Konfesyjność wynika z prawa do wychowania religijnego zgodnie z własnymi przekonaniami. Zaznacza się coraz szersze rozumienie konfesyjności, jak np. we Włoszech, gdzie „konfesyjność” wiąże się z wprowadzeniem w kulturę i historię narodu włoskiego. Konfesyjność wiąże się bardziej .: postawą i przekonaniami nauczycieli oraz przekazy wanymi, natomiast coraz mniej f uczniami, którzy korzystają z tego typu zajęć. Triada konfesyjna, o której wspominają niektóre kościelne dokumenty (np. biskupów niemieckich), nie jest w ten sposób zachowywana. Gdzieniegdzie ściśle konfesyjny charakter zajęć ogranicza uczestnictwo osób nie związanych zjaką religiq. Problem ten dotyczy także szkół kościelnych, w których często rozważa się możlliwość prowadzenia zajęć ponadkonfesyjnych. Zaznaczający, się ruch ekumeniczny także nie pozostaje be.: wpływu na konfesyjność lekcji religii, która często otwiera się na treści płynqce z innych wyznań chrześcijańskich i wielkich religii. Wymusza to współpracę międzywyznaniową i międzyreligijną. Dla krajów zachodnich, gdzie kwestia ekumeniczna jest istotna, ta perspektywa wydaje się być bardzo ważna dla lekcji religii. Powstaje jednak pytanie: jak daleko można prowadzić zajęcia o charakterze ponadkonfesyjnym, by jednocześnie nie utracić własnych elementów edukacyjnych związanych z konkretnym wyznaniem (problem przygotowania do sakramentów czy omawiania niektórych kwestii moralnych).

5. Przedmioty alternatywne. Bardzo zróżnicowany kształt lekcji religii widoczny jest w kwestii obligatoryjności tych zajęć. W wielu krajach (to prawie reguła) lekcje te są obowiązkowe z możliwością wypisania się. W pozostałych jest to system fakultatywny (przedmiot do wyboru), a uczniowie powinni (muszą) wybrać między zajęciami z religii (w jej różnych wydaniach) i ząjęciami etyki lub szerzej rozumianej filozofii (światopoglądu). Nie wszędzie jednak zapewniono funkcjonowanie przedmiotu alternatywnego, stąd pozostaje problem zajęcia uczniów na czas lekcji religii (wolne godziny?). Pewnym życzeniem byłoby wprowadzenie przedmiotu alternatywnego, by uniknąć jakichkolwiek podejrzeń o dyskryminację na tle religijnym, zapewnić uczniom szerszą możliwość wyboru i zobligować do niego. Problemem zajęć alternatywnych jest ich tzw. „neutralność” i „obiektywność”.

6. Uczyć, ale nie uciekać od wychowania! Lekcje religii powinny łączyć element dydaktyczny, pedagogiczny i formacyjny, czyli wiedzę, motywację i działanie. Z czasem spada „akceptacja” tych lekcji i przekazywanych treści. Chodzi głównie o zajęcia konfesyjne. Lekcje o charakterze ponadkonfesyjnym, ze względu na ich dowolność i otwartość, wydają się łatwiej przyjmowane nawet przez starszych uczniów. Z drugiej strony okazuje się, że zajęcia religioznawstwa (Anglia, Szwecja), choć tak „zobiektywizowane” i opisujące zjawisko religii z perspektywy fenomenologicznej, także nie cieszą się aż taką sympatią. Wciąż należy szukać właściwej koncepcji tych zajęć tak, by z jednej strony pozostać wiernym przekazywanej prawdzie (zasada wierności Bogu, świadomość misji), a z drugiej – nie utracić poszczególnych uczniów (wierność człowiekowi, zasada podmiotowości, pluralizm metodyczny, różnorodność środków, większa koncentracja treści na sprawach aktualnych, umiejętne motywowanie, żywe świadectwo i zaangażowanie itd.). Nie chodzi o tanią „reklamę” czy zwiększanie „atrakcyjności” zajęć, ale o ukazywanie i przekaz wartości religijnych jako istotnych dla ludzkiego życia.

7. Nauczyciel religii – kompetencja i świadectwo, wiedza i wiara. We wszystkich krajach europejskich, gdzie prowadzone są szkolne lekcje religii nauczyciele przeżywają podobne trudności, które wiążą się głównie ze społecznymi i religijnymi przemianami (kryzysami), z przeobrażeniami społeczeństw w wielokulturowe i multireligijne. Nauczyciele stają „w środku”: wobec religijnej obojętności, niekiedy totalnej ignorancji, a nierzadko także agresji wobec wszelkich przejawów religii. Sytuacja w Polsce wcale nie odbiega pod tym względem sytuacji w Anglii czy w Holandii, być może nawet jest wyraźniejsza i trudna dla poszczególnych katechetów. Z jednej strony młodzi tęsknią i szukają sensu i orientacji, próbują budować wlasną tożsamość, w czym lekcja religii może dopomóc jak żaden inny przedmiot, z drugięj jednak strony nie umieją (nie chcą) z tego skorzystać. Nauczyciel ma być jednocześnie wychowawcą i świadkiem głoszonych treści. W przeciwnym razie przekazywane wartości nie mają większego sensu pedagogiczno-religijnego. Trudno jest wymagać od uczniów przyjęcia określonych postaw bez żywego świadectwa nauczyciela. Nauczyciel religii zawsze będzie pozostawał w podwójnej roli: jako reprezentant określonej wspólnoty religijnej i „urzędnik państwowy”.

8. Konieczność współpracy różnych środowisk wychowawczych. Relacja między katechezą parafialną i szkolną lekcją religii ksztaktuje się różnie w poszczególnych krajach. W niektórych państwach (Austria, Polska) lekcja religii rozumiana jest jako kościelna katecheza. Inne kraje (także tradycyjnie katolickie, jak np. Hiszpania czy Italia) odróżniają wyraźnie oba miejsca przekazu religijnych treści: szkołę i parafię. Podkreśla się silnie komplementarność oddziaływań edukacyjnych. Jeżeli wychowanie religijne nie ma być zredukowane wyłącznie do nauczania czy „szkolenia”, a ma obejmować całego człowieka, bardzo istotne i nie do przecenienia wydaje się szukanie wciąż na nowo możliwości współpracy różnych środowisk wychowawczych (rodziny, szkoły, parafii, grup, mediów). Bez takich odniesień wychowanie (także religijne) skazane będzie na klęskę.

9. Pluralizm rozwiązań. Różnorodność modeli szkolnego nauczania religii – zdaniem różnych pedagogów religijnych – powinna pozostać także w jednoczącej się Europie. Niekonieczne jest jakieś ujednolicanie czy – „harmonizowanie” ukształtowanych w poszczególnych krajach modeli. Podobnie jak mają współistnieć obok siebie różne systemy oświatowe, tak różnie może być prowadzona edukacja religijna na terenie szkoly. Gwarantują to artykuły 126 i 127 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Także opublikowane w 1997 r. Dyrektorium Ogólne o Katechizacji otwiera wobec nauczania religii w Europie nowe możliwości. W punkcie 74 stwierdzono: „Nie jest możliwe sprowadzenie do jednej formy wszystkich modeli nauczania w szkole, jakie rowinęły się w ramach porozumień między państwami i Konferencjami Episkopatu. Jest jednak konieczne zaangażowanie, by zgodnie z odpowiednimi założeniami

nauczanie religii w szkole odpowiadało swoim celom i swoim charakterystycznym cechom”. Autorzy tego Dyrektorium, kierując się zasadą pluralizmu, nie sprowadzają wychowania religijnego w szkole publicznej do jednej formy, obowiązującej w całym Kościele. Wręcz przeciwnie, zalecają tworzenie modeli, które licząc się z konkretnymi uwarunkowaniami, pozwolą na jak najbardziej owocne oddziaływanie wychowawcze.

Literatura uzupełniająca:

Chałupniak R., Wychowanie religijne w szkołach europejskich, w: J. Stala (red.), Wybrane zagadnienia z katechetyki, Tarnów 2003, s. 175-201.

Chałupniak R., Szkolne nauczanie religii w Europie – dziś i jutro, w: S. Rabiej (red.), Teologia w jednoczonej Europie. Materiały z sympozjum organizowanego przez Instytut Ekumenizmu i Badań nad Integracją Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2001, s. 25-41.

Chałupniak R., Katolickie wychowanie religijne we wschodnich Niemczech – nowe wyzwania, Kat 45 (2001) nr 12, s. 52-56.

Chałupniak R., Sekularyzacja szkolnej lekcji religii a narodowe dyrektoria katechetyczne we Włoszech, w Niemczech i w Polsce, w: S. Dziekoński (red.), Przesłanie dokumentów katechetycznych Kościoła w Polsce, Warszawa 2003, s. 249-265.

Chałupniak R., Katolickie wychowanie religijne w szkołach publicznych w jednoczącej się Europie, „Zeszyty Katechetyczne” 13 (2007) nr 1, s. 7-38.

Chałupniak R., Aktualna sytuacja katechezy we Włoszech, Kat 43 (1999) nr 12, s. 61-65.Chałupniak R., Chrześcijaństwo i wychowanie chrześcijańskie na Węgrzech, Kat 46 (2002) nr 1, s. 52-54.Chałupniak R., Niemiecki Związek Katechetów (DKV) - doświadczenie do wykorzystania, Kat 46 (2002) nr 2, s. 63-66.Chałupniak R., Wychowanie religijne w kolebce naukowej katechetyki, Kat 46 (2002) nr 3, s. 60-65.Chałupniak R., Wychowanie religijne po hiszpańsku, Kat 46 (2002) nr 4, s. 55-61.Chałupniak R., „Kateheza” w Chorwacji, Kat 46 (2002) nr 11, s. 65-68.Charytański J., Lekcja religii w Europie, AK 84(1992) nr 2, s. 194-207.Czochara A., Stosunki Państwo-Kościół. Belgia, Francja, Hiszpania, Wlochy, Warszawa 1994.Hemel U., Der Religionsunterricht im Europa von Morgen – Strukturen und Perspektiven, w: Kath. Schulkommissariat in

Bayern (red.), Religionsunterricht an weiterführenden Schulen in Europa. Der Religionsunterricht und die Frage nach Sinn, München 1990, s. 81-88.

Hemel U., Religionspädagogik im internationalen Vergleich, w: G. Bitter, R. Englert, G. Miller, K.E. Nipkow, Neues Handbuch religionspädagogischer Grundbegriffe, München 2002, s. 50-53.

Milerski B., Religia a szkoła. Status edukacji religijnej w szkole w ujęciu ewangelickim, Warszawa 1998.Misiaszek K., Nauczanie religii w szkole, w: R. Chałupniak, J. Kochel, J. Kostorz, W. Spyra (red.), Wokół katechezy

posoborowej. Księga pamiątkowa dedykowana ks. biskupowi Gerardowi Kuszowi, Opole 2004, s. 299-302.Müller-Graff P.C., Schneider H. (red.), Kirchen und Religionsgemeinschaften in der Europäischen Union, Baden-Baden

2003.Nosowski Z., Lekcje religii w szkołach publicznych państw europejskich, w: K. Kiciński, K. Koseła, W. Pawlik, Szkoła

czy parafia?, Kraków 1995, s. 11-15.Postlethwaite T.N. (red.), International encyclopedia of national system of education, Oxford 19952.Potocki A., Podmiot i przedmiot nauczania religii w szkole, „Kwartalnik Pedagogiczny” (1993) nr 3, s. 97-105.Rabczuk W., Nauka religii, moralności świeckiej i wychowania obywatelskiego w Republice Federalnej Niemiec,

Włoszech i Hiszpanii, „Nowa Szkoła” (1991) nr 7, s. 430-436.Sekretariat der Deutschen Bischofskonferenz (red.), Religionsunterricht an den öffentlichen Schulen in Europa.

Dokumentation des Symposions vom 13. bis 15. April 1991 in Rom, Bonn 1991.Simon W., Religionsunterricht in staatlischen Schulen, w: G. Bitter, R. Englert, G. Miller, K.E. Nipkow, Neues

Handbuch religionspädagogischer Grundbegriffe, München 2002, s. 362-368.Spinder H., Religionsunterricht in Europa. Eine Dokumentation der Intereuropean Commission on Church and School ,

w: J. Ohlemacher (red.), Religion und Bildung in Europa, Göttingen 1991, s. 183-228.Stettberger H., Exkurs: Blick über den Zaun – Religionsunterricht in Europa, w: G. Hilger, S. Leimgruber, H.G. Ziebertz,

Religionsdidaktik. Ein Leitfaden für Studium, Ausbildung und Beruf, München 2001, s. 101-104.Valovič E., Chałupniak R., Katecheza na terenie Słowacji, Kat 47 (2003) nr 3, s. 65-68.