nauka w dziejach kultury europejskiej

Nauka w dziejach kultury europejskiej

dr hab. Jaromir Jeszke, prof. UAM

[email protected]; [email protected]://www.jaromir.jeszke.com.plhttp://www.amu.edu.pl/~jeszke

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

http://www.jaromir.jeszke.com.pl/

http://www.amu.edu.pl/~jeszke

Pracownik naukowy - to taki człowiek, do którego zawodowych obowiązków należy brak posłuszeństwa w myśleniu. Na tym polega jego

służba społeczna, aby pełniąc swoje zawodowe czynności nie był w myśleniu

posłuszny…ani synodowi, ani komitetowi, ani ministrowi, ani cesarzowi, ani Panu Bogu. Jeżeli jest posłuszny, jeżeli swoje poglądy

zmienia na rozkaz – sprzeniewierza się swoim obowiązkom

Stanisław Ossowski (1949 r.)


Wykład I

Koncepcje i pojęcia


Koncepcja zajęć

Wykłady obejmą problematykę nauki w dziejach kultury europejskiej. Przyjęto kulturoznawczą perspektywę interpretacji dziejów nauki. Tytułowa problematyka będzie rozpatrywana w kontekście uwarunkowania procesów pozyskiwania wiedzy naukowej z perspektywy obowiązujących w kolejnych epokach historycznych „wizji świata i człowieka”. Podjęty zostanie problem społecznej roli nauki w kolejnych epokach historycznych, w tym także kontrowersyjnych lub negatywnych konsekwencji poznania naukowego. Ważnym elementem zajęć będzie ukazanie przełomów w nauce związanych z przemianami, jakim ulegała kultura europejska. Kolejny blok zagadnień dotyczyć będzie procesów inspiracji i recepcji europejskiej myśli naukowej.


RODZAJE WIEDZY LUDZKIEJ

• - Wiedza naukowa

• - Wiedza potoczna (zdroworozsądkowa)

• - Wiedza artystyczno-literacka

• - Wiedza spekulatywna (filozofia spekulatywna, religia)

• - Wiedza irracjonalna


Wiedza naukowaTyp wiedzy, który ma zastąpić wiedzę potoczną, zdroworozsądkową, przynajmniej w tych aspektach (dziedzinach), w których nauka dostarcza wiedzy ściślejszej, ogólniejszej i pewniejszej niż wiedza potoczna. Wnioski naukowe w przeciwieństwie do przekonań potocznych są rezultatami zastosowania określonej metody naukowej oraz dążą do wyjaśnienia zjawisk. Nauka tworzy pojęcia ogólne, odnoszące się do coraz obszerniejszych klas przedmiotów i za ich pomocą formułuje prawa uniwersalne. Ma charakter teoretyczny: bada nie tylko obserwowalne cechy rzeczy, zjawisk, lecz dociera do głębszych mechanizmów, przyczyn zjawisk i praw nimi rządzących, które nie podlegają bezpośredniej obserwacji; stąd wynika jej teoretyczny i ogólny charakter. Kryterium wszelkich rozważań naukowych jest praktyka, rozum i zmysły.


Struktura nauki1. Instytucje2. Ludzie3. Cele4. Czynności5. Metody6. Wytwory:a. fizyczneb. psychofizycznec. psychiczned. idealne


NATURALISTYCZNA" KONCEPCJA RACJONALNOŚCI

• 1. Wiedza naukowa jest - lub przynajmniej może być rezultatem wyłącznego stosowania procedur racjonalnych;

• 2. Rozwój nauki jest - lub przynajmniej może być -rekonstruowany jako wynik systematycznego stosowania tych procedur, to znaczy, że metoda naukowa stanowi zarazem logikę rozwoju wiedzy;

• 3. Logika rozwoju wiedzy jest niezmienna, nie ulega historycznym przemianom.

Nauka w dziejach kultury europejskiejKONCEPCJA WIECZNEGO POSTĘPU

• 1. Rozwój społeczeństwa jest linearny, kierunkowy, kumulatywny i postępowy. W długich okresach czasu ów postęp nie jest niczym ograniczony.

• 2. Jednym z najważniejszych czynników postępu jest rozwój poznania, kumulacja wiedzy, jej upowsze chnienie i aplikacja. Chodzi o widzę racjonalną. Jej wzorem jest wiedza naukowa i w jej rozwoju upatruje się kryteriów postępu dla całej cywilizacji.

• 3. Im szerzej korzysta się z wiedzy osiąganej przez uczonych, stosując jaw praktyce lub upowszechnia jąc, tym bardziej doskonali się społeczeństwo, tym lepiej realizuje się zasada postępu. Skutki wywołane przez naukę przyczyniają się zarówno do rozwoju materialnego jak i duchowego społeczeństwa.

• 4. W sprawach, o których wypowiada się uczony nie ma "lepszej prawdy". Prawda naukowa jest jedyną i wyłączną. W wypadku konfliktu między sądami wynikającymi z różnych perspektyw poznawczych (np. religijnej czy artystycznej) to właśnie uczony ma rację.


Wizja „świata i człowieka” epoki historycznej

▼Społecznie akceptowany ideał nauki

▼ Teorie (Paradygmaty)

▼ Doktryny ◄► Standardy racjonalności


Społecznie akceptowany ideał nauki

1. Wyznacza cele i sposób uprawiania badań w danym okresie historycznym;

2. Na gruncie akceptowanego ideału nauki możliwe są w danej dyscyplinie różne jednocześnie funkcjonujące paradygmaty czy programy badawcze;

3. Koncepcja ideału nauki pozwala odróżnić rewolucję lokalną, czyli zmianę paradygmatu w danej specjalności od rewolucji globalnej, zmieniającej właśnie ideał nauki;

4. Zmiany paradygmatów dyscyplinarnych mogą obywać się bez zmiany ideału nauki

Nauka w dziejach kultury europejskiejParadygmat

Powszechnie przyjęte przekonanie teoretyczne oraz metody eksperymentalne. Jest to tradycja badawcza dająca wskazówki grupie uczonych, w jaki sposób mają podchodzić do zjawisk, jak je analizować, jakiego rodzaju efektu oczekiwać, jakie typy eksperymentów wykonywać i jakie metody stosować. Określa sposób widzenia problemów i sugeruje właściwe rodzaje techniki badawczej oraz właściwe rodzaje rozwiązań.

Zawiera: 1. symboliczne generalizacje; 2. modele metafizyczne (dostarczają analogii porównań, metafor, są wyrazem przekonań uczonych co do ostatecznej struktury i mechanizmu badanego przez nich wycinka rzeczywistości); 3. wartości: a. dotyczące teorii (spójność, wiarygodność, prostota); b. dotyczące przewidywań c. dotyczące innych przekonań badaczy (np. o użyteczności społecznej nauki); 4. wzorce.


DoktrynaDoktryna (medyczna, prawna itp.) jest konstrukcją świadomą stworzoną w odpowiedzi na konkretne zapotrzebowanie ze strony praktyki, której stan bywa postrzegany jako niezadowalający, zaś będąca jej podstawą teoria jako niedostateczna. Doktryna nawiązuje do jednej teorii (medycznej, prawnej itp.). Zawiera uzasadnienia przyjętych rozwiązań praktycznych, teoretyczne i metodologiczne. Przywołuje określone uzasadnienie przyjętych kryteriów racjonalności naukowej dla uprawomocnienia głoszonych przez twórców doktryny twierdzeń, odnoszących się do praktyki. Dąży do spójności i nadania proponowanym rozwiązaniom cech uniwersalnych i ostatecznych.

Nauka w dziejach kultury europejskiejStruktura doktryny

Poziom I -KonstytutywnyObjawia obraną filozofię (przyrody, prawa) oraz teorię (medyczną, prawną) do której doktryna nawiązuje. Wskazuje kryteria racjonalności naukowej, prawomocności sądów, skuteczności działania. Dokonany wybór podstawy teoretycznej służy jako uzasadnienie prawomocności naukowej proponowanych rozwiązań praktycznych oraz twierdzeń ogólnych, obejmujących poglądy na istotę np. choroby, zasady jej naukowego poznania oraz naukowo uzasadnionej terapii.

Poziom II -NomotetycznyWyznacza go kilka charakterystycznych dla danej doktryny elementów, określający sposób uporządkowania pozostałych. Te wybrane elementy są jakby zwornikami danej doktryny w jej strukturze architektonicznej. Łączą one ogólną podstawę teoretyczną z konkretnymi już rozwiązaniami praktycznymi.

Poziom III -WariacyjnySkłada się z elementów podporządkowanych zasadniczej regule doktryny, wyznaczonej przez poziom nomotetyczny. Są one czerpane z dostępnego twórcom doktryny doświadczenia i wiedzy ich czasów.


FAZY ROZWOJU NAUKI WG KMITY• 1. Faza "przedparadygmatyczna" - praktyka naukowa

nie ukonstytuowała się jeszcze, a funkcje technologiczną pełni potoczne doświadczenie.

• 2. Pierwsza faza " paradygmatyczna", przedteoretyczna - ukonstytuowane instytucje naukowe produkują wiedzę obejmującą uporządkowane, uzupełnione o "logiczne ogniwa" potoczne doświadczenie.

• 3. Faza "pierwszej rewolucji naukowej", przełomu teoretycznego - praktyka naukowa i regulująca ją nauka (świadomość metodologiczna) poddane zostają krytyce.

• 4. Druga faza " paradygmatyczna", pierwsze stadium teoretyczne.

• 5. Faza drugiej "rewolucji naukowej", stadium drugiego przełomu teoretycznego itd.


NIERACJONALNOŚĆ PROCESU ROZWOJU WIEDZY

• 1. Rozwój wiedzy nie jest procesem w pełni racjonalnym. Interpretacja tak sprzeciwia się traktowaniu nauki jako całkowicie autonomicznej dziedziny ludzkiego wysiłku intelektualnego, jakoby niezależnego od wszelkich czynników z wyjątkiem reguł racjonalnego rozumowania.

• 2. Nauka jest w zasadzie działalnością racjonalną, lecz kryteria owej racjonalności ulegają historycznym zmianom. Nie mają więc one charakteru absolutnego i powszechnego lecz są kulturowo relatywizowane. Pojęcie racjonalności nie jest więc pojęciem czysto epistemologicznym; korzysta się z niego przy ocenie metod badania ze względu na akceptowaną wizję nauki oraz ocenie jej roli w kulturze.


OBIEGOWE WERSJE POJĘCIA ODKRYCIENAUKOWEO

• 1. Stwierdzenie możliwości istnienia czegoś.

• 2. Stwierdzenie istnienia czegoś,

• 3. Stwierdzenie konieczności istnienia czegoś.

• 4. Stwierdzenie po raz pierwszy istnienia czegoś.

Nauka w dziejach kultury europejskiejDEFINICJE ODKRYCIA NAUKOWEGO

• I. "Odkrycie naukowe" - gdy ktoś samodzielnie i po raz pierwszy w życiu uzasadnił istnienie czegoś ze względu na przyjęte przez niego za zrozumiałe, niesprzeczne i uznane przez niego za prawdziwe przesłanki, które są także przyjęte i uznane przez środowisko uczonych jako takie, przy czym zarówno ów ktoś jak i środowisko uczonych należą do tej samej tradycji myślowej, respektującej te same sposoby uzasadnienia.

• II. "Odkrycie naukowe" - odnosi się do zdań oznajmujących, które podawane są w odpowiedzi na zdania pytajne.

• III. "Odkrycie naukowe" - odnosi się do zdań oznajmujących, które podawane są w odpowiedzi na zdania pytajne stawiane w sytuacjach problemowych uświadamianych sobie przez pytających i odpowiadających należących do dziedziny nauki.

• IV. "Odkrycie naukowe" - odnosi się do zdań oznajmujących, które podawane są w odpowiedzi na zdania pytajne stawiane w takich sytuacjach problemowych, gdy stare rozstrzygnięcia, czyli jakieś zdania oznajmujące wydają się pytającym i odpowiadającym nie do przyjęcia czy to dlatego, że uznają je oni bądź to za wątpliwe ze względu na nowy punkt widzenia, jako wewnętrznie sprzeczne lub nieprawdziwe, lub niezrozumiałe, lub nieuzasadnione, bądź to za niedogodne ze względu na przeniesienie na mocy rozumowania przez analogię jakiegoś punktu widzenia, który występował w części dziedziny nauki lub też w ogóle w innej dziedzinie.


TYPOLOGIA ODKRYĆ NAUKOWYCH• I.• "Odkrycie, że....." i "Odkrycie dlaczego.....,"• II.• Wiedza empiryczna i wiedza teoretyczna• III.• Odkrycia rutynowe i odkrycia rewolucyjne• IV.• Odkrycia prekursorskie, przedwczesne,

przypadkowe, normalne• V.• Odkrycia wielokrotne


Literatura przedmiotu:

• J. D. Bernal, Nauka w dziejach, Warszawa, 1957;• T. Bieńkowski. J. Dobrzycki, Kierunki rozwoju

nauki. Warszawa 1989;• T. Bieńkowski, J. Dobrzycki, Staropolski świat

nauki, Warszawa 1998;• H. Butterfield, Rodowód-współczesnej nauki 1300-

1800, Warszawa 1968;• A. C. Crombie, Nauka średniowieczna i początki

nauki nowożytnej, 2 tomy, Warszawa 1960;


Literatura przedmiotu cd. :

• L. Fleck, Powstanie i rozwój faktu naukowego. Wprowadzenie do nauki o stylu myślowym i kolektywie myślowym, Lublin 1986;

• M. Foucault, Archeologia wiedzy, W-wa 1976;• E. Garin, Zodiak życia. Astrologia -w okresie Renesansu, W-

wa 1992;• E. Grant, Średniowieczne podstawy nauki nowożytnej,

Warszawa 2005;• Historia nauki polskiej, pod red. B. Suchodolskiego, Wrocław

1970 - ;


Literatura przedmiotu cd. :

• J. Jeszke, Mity polskiej historiografii nauki, Warszawa 2007;

• J. Jeszke, W poszukiwaniu paradygmatu polskiej historiografii medycznej, Poznań 2000;

• T.S. Kuhn, Dwa bieguny, Warszawa 1985;• G. Minois, Kościół i nauka. Dzieje pewnego

niezrozumienia t. 1 - 2, Warszawa 1995;• E. Namer, Sprawa Galileusza, W-wa 1985;


Literatura przedmiotu cd.:

• B. Orłowski, Historia techniki polskiej, Radom 2006;• L. Russo, Zapomniana rewolucja. Grecka myśl

naukowa a nauka nowoczesna, Kraków 2005;• Ch. Webster, Od Paracelsusa do Newtona. Magia i

powstanie nowożytnych nauk, Warszawa 1992;• A. K. Wróblewski, Historia fizyki, Warszawa 2007;• S. Zamecki, Pojęcie odkrycia naukowego a historia

dziedziny nauki, Wrocław-Warszawa 1988;• Czasopismo: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki.


Wykład II

Historia historiografii nauki


„Koniecznym warunkiem rozwoju historii jest uświadomienie sobie ludzkiej historyczności, (…) uprzytomnienie sobie tego faktu, że między tym co minione, a tym co obecne i przyszłe zachodzi istotna relacja, (…) dziś nie może zostać oddzielone od wczoraj, ani do jutra”.

Francois Chatelet


Kulturoznawczo zorientowana historiografia • jest - sposobem społecznego, zorientowanego na przeszłość,

poznawania świata;• zawiera – określone wizje świata i człowieka, będące

rezultatem podwójnie zapośredniczonego doświadczenia świata: a. przez kulturę przekazów źródłowych, b. przez kulturę środowiska historycznego, transmitowane następnie publiczności czytającej;

• jako – przekaz źródłowy ukazujący wizję świata i człowieka;• jest – narracyjnym zdaniem sprawy jak współcześni radzili

sobie z własną przeszłością;• jest – nie tylko dostarczycielką wiedzy o przeszłości, ale

przede wszystkim, autorefleksją pokolenia, zapisem jego samowiedzy kulturowej;

• jest – nie tylko źródłem do poznania kultur, o których intencjonalnie mówi, do poznania samej kultury poznającej.


Paradygmat historiograficzny

Paradygmat historiograficzny posadowiony jest na wspólnie podzielanej przez środowisko badaczy ontologii świata historycznego. Dokonuje się tu wprost lub pośrednio kategoryzacji ontycznej minionej rzeczywistości, wyróżniając w niej podstawowe byty i relacje między nimi zachodzące. Decyduje się o tym, co jest w zakładanym świecie historycznym możliwe, a co niemożliwe. O tym co mogło się wydarzyć, i o tym, co jest absolutnie wykluczone, by mogło się wydarzyć.


Historiografia jako gra kulturowa

Praktykowanie historiografii oznacza uczestniczenie w grze kulturowej, jaka rozgrywa się między kulturą badaną, a kulturą poznającą, oraz tą ostatnią a kulturą publiczności literackiej, do której dana narracja historyczna trafia. Narracja służy historykowi do budowania obrazu przeszłości. Historyk konceptualizuje przeszłość, posługując się mitem, metaforą, stereotypem, ideologią, teorią, a następnie przedstawia ją publiczności historycznej. Seria tych przedstawień odpowiada sekwencji dzieł historiograficznych, inspirujących się wzajemnie.


Imputacja kulturowaSpośród elementów tworzących „wizję świata i człowieka” kultury poznającej imputowane dziedzinie badanej są te, które najgłębiej i najściślej wiążą się z metaforami kultury, a w szczególności nauki strony badającej. Należą do nich te, które w trybie milczącego przesądzenia uległy obiektywizacji, zostały uprzedmiotowione i traktowane są nie jako składowe kultury badającej, lecz jako obiektywne składowe świata badanego. Do minimalnej imputacji kulturowej zalicza się klasyczny rachunek logiczny, temporalność i spacjalność, elementarne zdania egzystencjalne oraz stereotypy społecznego myślenia. Jednak badacz realizujący strategię poznawczą opartą na wierze w obiektywność metafor historycznych jest w swoim mniemaniu tropicielem obiektywności realności i konkretności prawdy. Poznać oznacza dla niego: ustalić prawdę, wyjaśnić zjawisko.


Historycy nauki (nauk) - grupa

Z rzadka tylko historię nauki uprawiają zawodowi historycy, a więc tacy, którzy przeszli trening historiograficzno-metodologiczny w profesjonalnych ośrodkach badawczych. Nieporównanie częściej zdarza się, iż owo pole badawcze obejmują we władanie reprezentanci nauk, których przeszłość jest obiektem dociekań naukowych. Można wręcz stwierdzić, iż pozycja tej grupy jest niemal monopolistyczna.


Historycy nauki (nauk) – postawy badawcze

Przewaga reprezentantów dziedzin, których dzieje są przedmiotem studiów historycznych, wśród badaczy wywołana jest powszechnym przekonaniem o niemożności sensownego badania przeszłości dyscypliny, której się dobrze nie zna. Postawa ta wywołuje konsekwencje dwojakiego rodzaju. Izoluje historyka nauki od świata zawodowych historyków. Ci ostatni nie rozumieją bowiem specyficznych zagadnień chemicznych, fizycznych, czy medycznych. Zaś chemik, fizyk czy lekarz nie zawsze ma dobrze opanowany podstawowy warsztat historyczny, a zagadnienia teoretyczne, standardowe dla historyka, sprawiają mu często trudność lub bywają niedoceniane.

Nauka w dziejach kultury europejskiej Historycy nauki (nauk) – postawy teoretyczne

Historyk określonej dziedziny nauki dokonuje swoich interpretacji najczęściej z perspektywy teoretycznej paradygmatu współczesnej mu nauki, którą reprezentuje i której dzieje bada. Konsekwencją tej perspektywy jest interpretacja zdarzeń z przeszłości w kategoriach współczesnej wiedzy naukowej, uważanej za „prawdziwszą” i lepiej uzasadnioną, niż ta z minionych epok. Naturalną koleją rzeczy historyk danej nauki szuka przede wszystkim w przeszłości ścieżek, które doprowadziły do wiedzy obecnej, a więc korzeni wyznawanego przezeń paradygmatu. Inne nurty wiedzy są postrzegane jako nie warte baczniejszej uwagi dziejopisa lub też ukazywane dydaktycznie jako ”ślepe drogi rozwoju nauki”. Ten sposób potraktowania minionej rzeczywistości uzupełniany bywa interpretacjami o charakterze pozytywistycznym, zarówno w wersji świadomej realizacji postulatów teoretycznych jak również w postaci tzw. pozytywizmu żywiołowego.


Historia nauki jako bariera w komunikacji międzykulturowej

Walka o priorytety w nauce światowej, prowadzona z pozycji prestiżu narodowego. Nie mają tu znaczenia warunki odkrycia i procesy upowszechnienia osiągniętych wyników. Istotne jest przyznanie wybitnego osiągnięcia naukowego przedstawicielowi określonej narodowości. Konflikt wydaje się być pozorny, gdyż inspiracje, kreujące uczonego posiadają wieloraki charakter i niekoniecznie najważniejszą rolę odgrywać tu musi jego narodowość. Jednakże dla prestiżu narodowego jest to czynnik decydujący. Konflikt z reguły pojawia się z całą mocą wówczas, gdy uczony działa na styku co najmniej dwóch kultur narodowych, a każda z nich rości sobie pretensje do wyłączności jego osiągnięć. Wówczas pojawiają się spory i wzajemne oskarżenia o zawłaszczenie dorobku innej nacji.


Historia nauki jako rejestr odkryć

Zajęciem niektórych historyków nauki, jest analiza światowych rejestrów odkryć i zwracanie bacznej uwagi na podkreślenie znaczenia własnej „reprezentacji narodowej”. Oraz podejmowania radykalnych działań w przypadku dostrzeżenia jakichś na tym polu zagrożeń. Owe spory bywają mocno zabarwione emocjonalnie. Z racji wybiórczości argumentacji bywają nierozstrzygalne.


Mit historiograficzny wg J. Topolskiego

„Mit -sformułowania mówiące coś o świecie, które uzyskały w sposób żywiołowy, bądź którym nadano (przez siły polityczne czy inne) status prawd faktograficznych czy symbolicznych, nie weryfikowanych, ‘unieruchomionych’, w mniejszym czy większym stopniu zsakralizowanych”.


Źródła mitów w historiografii nauki1. Głębokie zakorzenienie badacza lub dyscypliny

naukowej w kulturze narodowej i wynikającego stąd „zakonserwowania” niektórych poglądów, postaw czy praktyk badawczych;

2. Historia nauki (dyscypliny) postrzegana jako uzasadnienie jej współczesnego paradygmatu;

3. Koncepcja rozwoju, postępu i ewolucji jako możliwe źródło mitu fundamentalnego;

4. Hermetyczność środowiska historyków nauki jako źródło mitów teoretycznych;

5. Historia nauki (dyscypliny) postrzegana jako źródło tradycji środowiska badaczy.


Wykład III

U źródeł nauki europejskiej


Świat antyczny


Tablica chronologiczna ważniejszych uczonych greckich


Tablica chronologiczna uczonych Rzymu i wczesnego średniowiecza


Kosmografia pitagorejska

Środek świata - centralne ognisko (Hestia) wokół której obraca się dziesięć ciał niebieskich: poczynając od Hestii niewidoczna antyziemia, Ziemia, Księżyc, Merkury, Wenus, Słońce, Mars, Jowisz, Saturn oraz sfera gwiazd stałych, ogromna powierzchnia kulista, która jest krańcem świata i do której przymocowane są gwiazdy. Wszystko, co znajduje się poniżej Księżyca, w świecie sublunarnym, podlega zmianom, zepsuciu, podczas gdy świat wyższy im nie podlega.


System pirocentryczny pitagorejczyków


Świat Arystotelesa

Nauka w dziejach kultury europejskiejNazwa Charakteryzuje Reprezentuje Symbolizuje Oznacza w horoskopie

SłońceTwórczą energię, witalność, świadomość

Egzystencję i tworzenie podstawowych struktur, poczucie własnej wartości

Integralność i niepowtarzalną całość manifestującą się w twórczym działaniu

Sposób integracji wszystkich jego elementów, ogólny stan całego organizmu

KsiężycReakcje, odruchy podświadomości, stany emocjonalne w powiązaniu z poczuciem własnego „ja”

Trwałość struktury życia wewnętrznego, bezpieczeństwo i dobre samopoczucie

Zdolności adaptacyjne, emocjonalny spokój, przynależność

Formę nadawaną energii słonecznej, emocjonalną ekspresję, przejawy instynktu, akumulację doświadczeń życiowych

MerkuryRacjonalny umysł, komunikację

Logiczne podłoże powstających struktur, sposób wyrażania spostrzeżeń

Relacje o podłożu intelektualnym, uczenie się i nauczanie

Własności umysłowe i sposób ich wykorzystywania, świadomą myśl, sposób racjonalizowania procesów i zjawisk

WenusSystem wartości, poczucie piękna i harmonii

Wewnętrzną harmonię oraz miłość

Bliskie powiązania z ludźmi, stan zadowolenia

Artystyczną ekspresję, sferę osobistego uroku, silne współbrzmienie emocjonalne z ludźmi

MarsFizyczną energię, aktywność, inicjatywę w podejmowaniu działań

Dynamikę w zaspokajaniu potrzeb i popędów

Zdecydowane działanie, fizyczną i seksualną dominację

Aktywną i dynamiczną aktualizację potencjałów, projekcję osobistych pragnień

JowiszEkspansję i rozwój Rozwój struktury,

wyższą hierarchię w świecie procesów i zjawisk

Doskonalszą formę egzystencji poprzez wiarę, zaufanie, optymizm

Tendencje rozwojowe, szlachetność, optymizm, szczęśliwy traf

SaturnSystem ograniczeń Wzmocnienie i

zachowanie struktury, poczucie ładu i bezpieczeństwa, krystalizację idei

Systematyczny i wytrwały wysiłek oparty o tradycyjne sposoby działania

Konkretyzację poczynań, ograniczenia wiodące do wzmocnienia struktur, opóźnienia realizacji

UranIndywidualną wolność

Różnicowanie lub niszczenie istniejących struktur, unikalność, niezależność

Ekstremalne działanie, usprawnienia, zmiany i eksperymentowanie

Niekonwencjonalną ekspresję, humanitaryzm, wynalazczość

NeptunTranscendentalną wolność, unifikację

Izolację od wszelkich realnych struktur, ucieczkę id świata materialnego

Idealizację, poświęcenie, konfuzję

Inspirację duchową lub artystyczną

PlutonTransformację, regenerację, eliminację

Drastyczną przebudowę istniejącej struktury

Dogłębną penetrację wszelkich sfer ludzkiego działania

Działania przymusowe, wymuszone lub obsesyjne


Świat Ptolemeusza (w dużym uproszczeniu)


Elementy materii pierwotnej wg Empedoklesa

1. ziemia (sucha i zimna)

2. woda (wilgotna i zimna)

3. powietrze (wilgotne i gorące)

4. ogień (suchy i gorący)


Elementy świata wg Empedoklesa z Akragas

Nauka w dziejach kultury europejskiejAsklepios


Mikro- i makrokosmos w greckiej myśli medycznej


Filozofowie współcześni o nauce greckiejŚcisła wiedza techniczna nie jest możliwa bez fizyki matematycznej. Starożytni nie stworzyli (poza Archimedesem) fizyki matematycznej, gdyż uważali to za niemożliwe. Myśliciele greccy niezależnie od tego czy wierzyli, że twory matematyczne mają byt realny w świecie idei (Platon), a rzetelna wiedza to właśnie matematyka, czy też, że mają one wyłącznie byt pojęciowy (Arystoteles), a matematyka jest wiedzą o drugorzędnym znaczeniu uznawali że pomiędzy matematyką a światem ziemskim, fizycznym, leży przepaść, że w przyrodzie ziemskiej nie ma prawdziwych linii prostych, kół czy trójkątów, wobec czego zastosowanie matematyki i pomiaru do przyrody ziemskiej w poszukiwaniu wiedzy pewnej jest nonsensem. Matematyczna ścisłość nie może dotyczyć świata podksiężycowego, materia ziemska nie może ucieleśniać bytów matematycznych, chyba, że zmuszona do tego zostanie przez sztukę (np. architekturę).

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?


Wykład IV

Grecka myśl naukowa. Zapomniana rewolucja?


Mity o nauce starożytnej wg Lucio Russo

1. Starożytni nie znali metody naukowej;

2. Nauka starożytna była formą poznania spekulatywnego, nie zainteresowanego zastosowaniami praktycznymi;

3. Grecy stworzyli matematykę, lecz nie fizykę.


Źródła mitu o nauce greckiej wg L. Russo

Wielu historyków nauki, przyjmując jako wiecznotrwałe obecne podziały na dyscypliny, a zwłaszcza aktualne pojęcia „matematyki” i „fizyki”, uznało, że można dociekać ewentualnego istnienia fizyki greckiej badając dzieła uczonych zwanych przez samych Greków „fizykami”, zaniedbując jednocześnie to, co było nazywane „matematyką”; w ten sposób studiowali starożytną filozofię przyrody (w której nieobecna była metoda doświadczalna), lekceważąc narodziny pierwszych teorii naukowych – ilościowych i eksperymentalnych – na temat przyrody.


Grecka rewolucja naukowa wg L. Russo

Podstawową nowością rewolucji naukowej jest to, że człowiek po raz pierwszy zdaje sobie sprawę, iż świadomie może tworzyć własne kategorie kulturowe. Taki właśnie jest wspólny fundament obserwowany przy narodzinach nauki – przezwyciężenie filozofii przyrody dzięki metodzie doświadczalnej (lub „projektującej”) Ktesibiosa i Archimedesa; przejście od koncepcji platońskiej do konstruktywistycznej w matematyce, stworzenie terminologii umownej w naukach empirycznych


Nauka hellenistyczna wg Mosesa Finleya

„Ptolemeusze (…) ulepszyli i rozszerzyli systemy nawadniające, wprowadzili też nowe uprawy (…), w ten sposób udostępniając po prostu Egiptowi korzyści z greckiej techniki i z istniejących już greckich metod. Jednocześnie Ptolemeusze założyli i finansowali aleksandryjskie Muzeum, przez dwa stulecia główne centrum badań naukowych i wynalazczości. W Muzeum narodziły się wielkie osiągnięcia w zakresie techniki wojskowej i przemyślnych zabawek mechanicznych. Nikt jednak nie pomyślał o wykorzystani zdolności i inwencji Ktesibiosa w technologiach rolniczych bądź przemysłowych.”


Wykład V

Nauka a wiara. Dylematy średniowiecza.


Stary Testament, Księga Przysłów

„Udziałem łatwowiernych – głupota, umiejętność wieńczy rozumnych”;

„Niegodziwy ustami chce zabić bliźniego, lecz przenikliwość prawych wybawia”;

„Z ust ludzi mądrych wiedza się sączy, usta niemądrych zioną głupotą”;

„Serce rozważne szuka mądrości, usta niemądrych sycą się głupotą”;

„Dokądże głupcy mają kochać głupotę, szydercy miłować szyderstwo, a nierozumni pogardzać nauką”;

„Szczęśliwy, kto mądrość osiągnął, mąż, który nabył rozwagi”;

„Bo Pan udziela mądrości, z ust Jego – wiedza, roztropność”.


Św. Paweł a nauka

„Wiedza wbija w pychę, miłość zaś buduje. Gdyby ktoś mniemał, że coś ‘wie’, to jeszcze nie wie, jak wiedzieć należy. Jeśli ktoś miłuje Boga, ten jest również uznany przez Boga. (…)Gdybym też miał dar prorokowania i znał wszystkie tajemnice i posiadł wszelką wiedzę (…) a miłości bym nie miał, byłbym niczym.”


Św. Augustyn O nauce chrześcijańskiej

„Wszelka wiedza, jaką człowiek może posiąść poza Pismem Świętym jest szkodliwa, została tam potępiona, a jeśli zdrowa, jest tam zawarta”.


Symbolika liczb wg św. Augustyna40 (Pan pościł 40 dni) = 10 x 4 (4 to symbol czasu [4 pory roku, cztery pory dnia]; 10 to liczba doskonała, oznacza wizję szczęśliwości, jako że 10 = 3 (Trójca Święta) + 3 ( 3 przykazania mówiące o miłości do Boga) + 4 (żywioły składające się na ciało ludzkie). A zatem 4 x 10 to znak, że czas służy osiągnięciu wieczności, a również, że winniśmy oderwać się przez post od rozkoszy, jakie niesie czas. Dlaczego Boże Ciało przypada 50 dni po Wielkiej Nocy? Ponieważ 50 = 10 (liczba doskonała) + 40 (liczba większego szczęścia), ale również, że 50 = (7 x 7) + 1, a 7 to liczba darów Ducha Świętego, 1 zaś to cześć oddawana Bogu. Zatem 50 symbolizuje łaskę i miłość bliźniego. Podczas potopu poziom wody podniósł się 15 łokci ponad najwyższą górę, gdyż 15 = 8 (liczba zmartwychwstania + 7 (liczba odpoczynku, Bóg odpoczywał 7 dnia).

Nauka w dziejach kultury europejskiejPodział nauk wg Brunetto Latinieco

1. Pierwszą i najwyższą z trzech nauk wydzielonych w teorii jest teologia, która sięga nieba i ukazuje naturę rzeczy bez data, nie występujących wraz z rzeczami cie lesnymi, pozwalając nam w ten sposób poznać Boga wszechmogącego.

2. Druga z nauk to fizyka. Daje nam ona poznanie natury bytów, które mają ciało i występują wraz z rzeczami cielesnymi, to znaczy natury ludzi, zwierząt, ptaków, ryb, roślin, kamieni i innych jeszcze bytów cielesnych znajdu jących się wśród nas.

3. Trzecią nauką jest matematyka. Mówi ona o naturze rzeczy nie mających ciała i występujących razem z bytami cielesnymi. Dzielą się one na cztery rodzaje i dlatego ma tematyka obejmuje cztery dyscypliny, a ich właściwe nazwy to arytmetyka, muzyka, geometria i astronomia.

4. Pierwszą z nich jest arytmetyka, ucząca rachować, wyliczać i łączyć jedne liczby z drugimi, mnożyć jedne przez drugie, odejmować jedne od drugich i dzielić na wiele części, do niej więc należy nauka algorytmu i posługiwania się abakiem.

5. Druga to muzyka, która uczy układać głosy i dźwięki w śpiewie i grze na cytrze, organach oraz innych instrumentach zestrojonych ze sobą, dla przyjemności ludzi lub w kościele dla służby naszemu Panu.

6. Dzięki trzeciej nauce - geometrii - poznajemy wymiary i proporcje przedmiotów wzdłuż, wszerz i wzwyż.Wykorzystując jej dokładność, dawni mędrcy starali się znaleźć wielkość nieba i ziemi, odległość między

nimi oraz wiele innych podziwu godnych proporcji.7. Czwartą nauką jest astronomia, która ukazuje nam cały porządek nieba, firmamentu i gwiazd oraz bieg

siedmiu planet przez zodiak, czyli dwanaście znaków, a także uczy, jak pogoda zmienia się na ciepłą lub zimną, na słotę lub czas suchy czy wietrzny i jak wpływają na to gwiazdy [...]

Sztuki wyrażające się w słowach powstają za pomocą ust i języka i dzielą się na trzy rodzaje, zgodnie w którymi ustanowiono trzy nauki - gramatykę, dialektykę i retorykę.

8. Pierwszą z nich jest gramatyka, fundament, brama i wprowadzenie do innych nauk. Uczy nas ona mówić, pisać i czytać poprawnie, bez błędów, jakimi są barbaryzmy i selecyzmy.

9. Druga to dialektyka, która uczy jak dowodzić naszych twierdzeń i słów przez rozumowanie i argumenty czyniące wiarygodnymi nasze wypowiedzi, tak że stają się one prawdziwe, a prawdziwość tę można udowodnić.

10. Trzecią dyscypliną jest retoryka, szlachetna nauka ucząca, jak wymyślać, układać i wygłaszać dobre, piękne i pełne sentencji mowy według wymagań natury..."


„Mogą być zbudowane okręty poruszające się bez wioślarzy, mogące żeglować zarówno po rzekach, jak i po morzu, prowadzone przez jednego człowieka z większą prędkością, niż gdyby pełne były wioślarzy. Podobnie można skonstruować wozy jeżdżące bez użycia zwierząt pociągowych, napędzane niewiarygodną energią, tak jak podobno jeździły uzbrojone w kosy rydwany starożytnych. Mogą być zbudowane maszyny latające, takie że człowiek siedzący wewnątrz maszyny będzie nią kierował za pomocą pomysłowego mechanizmu i latał przez powietrze jak ptak. Ponadto można sporządzić przyrządy, które choć same niewielkie, wystarczą, aby podnieść lub przytłoczyć największe ciężary... Mogą też być skonstruowane przyrządy, podobne do tych, które wykonano na rozkaz Aleksandra Wielkiego, służące do chodzenia po wodzie lub do nurkowania."

Nauka w dziejach kultury europejskiejŚredniowieczny ideał nauki

1. Nauka jest sposobem poznawania świata podporządkowanym religii i objawieniu; treść teorii naukowych winna być uzgadniana z twierdzeniami świecie, opartymi na dogmatyce religijnej;

2. Porządek natury jest dostępny umysłowi ludzkiemu w sposób ograniczony; w tych aspektach, w których świat jest poznawalny, podlega osądowi doświadczenia potocznego i zdrowego rozsądku;

3. Poznanie naukowe dociera do prawdy w sposób ograniczony co do zakresu; prawda, która jest dostępna człowiekowi ma charakter obiektywny; pewność ludzkiej wiedzy w zakresie dla niej wyznaczonym gwarantuje pewność Objawienia; prawda jest adekwatnością rzeczy i sądu o niej; poznanie ma charakter ostateczny, gdyż dociera do prawdy o rzeczach, która jest stała i niezmienna;

4. Przyroda jest jednością ze względu na akt stworzenia i miejsce w planie Bożym; świat jest uporządkowany celowo i hierarchicznie, każdy byt zajmuje wyznaczone mu w sposób preustanowiony miejsce;

5. Natura ma charakter celowo ustanowionej harmonijnej całości; podstawową metodą naukowa jest teleologia, poszukiwanie celowych powiązań danego zjawiska (bytu) w strukturze zjawisk;

6. Zjawiska przyrodnicze zachodzą w sposób zdeterminowany przez akt Boskiej kreacji; ich przebieg może być odkształcony w sposób supranaturalistyczny (cuda);

7. Nauka obejmuje badanie przedmiotów widzialnych, dostępnych bezpośrednio zmysłom oraz traktuje o bytach poznawanych poza empirycznie i w sposób niedyskursywny (np. objawienie, visio intellectualis);

8. Badanie naukowe powinno mieć charakter jakościowy; jego celem jest opis zjawisk i poszukiwanie ich związków celowych z innymi zjawiskami;

9. Metodą naukową jest dedukcja poszczególnych twierdzeń z prawd uznawanych za niepodważalne i nie wymagające dowodu;

10. Wyjaśnianie naukowe polega na sprowadzaniu tego, co nieznane, do tego, co dane w bezpośrednim doświadczeniu;

11. W wyjaśnianiu naukowym należy posługiwać się kategoriami przyczyn materialnych, formalnych, sprawczych i celowych.


Świat Jana Szkota z Eriugeny


Wykład VI

W kręgu autorytetów i odkryć

Nauka w dziejach kultury europejskiej„Powszechnie wiadomo, że średniowieczny człowiek miał geocentryczny obraz świata…Żył on w spokojnym przeświadczeniu, że jego wyobrażenia o wszechświecie, a przynajmniej jego ogólne zarysy, w pełni odpowiadają rzeczywistości. Nie miał żadnych wątpliwości, co do prawdy tych wyobrażeń. Wierzył, że są one potwierdzone przez Pismo Święte i wielkie umysły starożytności. Z wyjątkiem nielicznych pisarzy, których odrzucono jako nie mających większego znaczenia lub fanatyków, cała starożytność, zarówno pogańsa jak chrześcijańska, zdawała się głosić jedną i tą samą niezachwianą naukę. Wszyscy, którzy w mniemaniu ówczesnego człowieka mieli coś do powiedzenia, reprezentowali jeden i ten sam pogląd. Jak w tych warunkach mogłaby powstać choćby najmniejsza wątpliwość co do wiarygodności nauki gwarantowanej przez tak wielkie zarówno boskie jak i ludzkie autorytety? Średniowieczny człowiek żył w spokojnym przeświadczeniu, że jego wizja kosmosu jest prawdziwa.”

Norbert Max Wildiers Obraz świata a teologia


„Ta paraliżująca koncepcja, według której każde naruszenie przez ludzi gmachu społeczeństwa ziemskiego równocześnie wstrząsa także i społeczeństwem niebieskim, koncepcja chwytająca śmiertelnych w oczka sieci anielskiej, do przygniatającego ludzkie barki ciężaru panów ziemskich dodaje brzemię ciężkiej hierarchii anielskiej Serafinów, Cherubinów, Tronów, Panowań, Cnót, Mocy, Księstw, Archaniołów i Aniołów. Ludzie średniowiecza szamoczą się między pazurami demonów i chmurą białych piór, wciąż poruszających się i na ziemi, i w niebie, które zmieniają życie w rozdygotany skrzydlaty koszmar. Rzecz polega bowiem nie na tym, że dla nich świat niebieski jest tak samo rzeczywisty jak świat ziemski, ale na tym, że oba są zespolone w jedno, przemieszane ze sobą, że nadprzyrodzone jest zarazem żywe; i to właśnie stanowi sidła, w których są uwięzieni ludzie średniowiecza.”

Jacques Le Goff Kultura średniowiecznej Europy


„Im bardziej będzie ktoś uczonym, tym lepiej będzie wiedział, że jest ignorantem.”

Mikołaj z Kuzy O uczonej niewiedzy 1440 r.


Wykład VII

Rewolucja naukowa i nowożytny ideał nauki


Nowożytny ideał nauki

1. Nauka jest jedynym sposobem obiektywnego, prawomocnego poznawania świata bytów fizycznych; orzekanie o nich winno być wolne od wątków religijnych i kulturowych.

2. Porządek natury jest dostępny człowiekowi, który poznaje świat eksperymentalnie, tj. przez stawianie pytań naturze; nauka poszukuje ukrytych mechanizmów zjawisk, niedostępnych doświadczeniu potocznemu; celem badań jest poznanie świata dla podporząd kowania go potrzebom człowieka.

3. Poznanie naukowe odtwarza rzeczywisty porządek natury; pewność ludzkiej wiedzy gwarantuje jej wywodzenie z doświadczenia, które dociera do ładu naturalnego o stałych właściwościach; poznanie naukowe ma charakter pewny i ostateczny, o ile opiera się na właściwej metodzie; prawda jest adekwatnością rzeczy i sądu o niej


Nowożytny ideał nauki cd.

4. Przyroda jest pojmowana jako jedność, podlegająca powszechnie obowiązującym pra wom o charakterze obiektywnym; zbudowana jest z jednego tworzywa; miejsce każdego bytu w ogólnej strukturze zjawisk jest wyznaczone przez prawa przyrody.

5. Natura ma charakter harmonijny; zdeterminowanie jej przez prawa uprawnia do poszukiwania miejsca danego bytu w szeregu przyczyna - skutek; metodą naukową jest kauzalizm, połączony z krytyką teleologii uznawanej za przejaw antropomorficznej interpretacji przyrody.

6. Zjawiska przyrodnicze zachodzą w sposób określony przez prawa; ich przebieg może być odkształcony przez zmianę warunków zachodzenia.



7. Nauka obejmuje badanie bytów widzialnych i obserwowalnych za pomocą aparatury badawczej; orzekanie naukowe o bytach niewidzialnych i intersubiektywnie nieobserwowalnych zostało usunięte z zakresu nauki.

8. Badanie naukowe winno mieć charakter ilościowy, obiektywny, powtarzalny i porównywalny; wyniki powinny być ujmowane w języku pojęć matematycznych.

9. Metodą naukową jest indukcja; na podstawie prostych elementów podstawowych układa się teorie, którym przysługiwać ma walor ogólności; teorie są weryfikowane eksperymentalnie.



10. Wyjaśnianie naukowe polega na sprowadzaniu danych doświadczenia potocznego do uzyskanych na sposób eksperymentalny danych na temat ukrytej struktury zjawisk.

11. W wyjaśnianiu naukowym należy posługiwać się pojęciami przyczyn materialnych i formalnych; pojęcia przyczyn sprawczych i celowych zostały usunięte z zakresu nauki, wraz z teleologią.


Wykład VIII

Oświecenie – naukowy liberalizm i nauka na salonach


Wykład IX

Ku współczesnemu ideałowi nauki


Współczesny ideał nauki

1. Nauka jest sposobem poznania bytów fizycznych, subiektywnie racjonalnym, zrelatywizowanym wobec wartości i wzorów kultury i wobec podmiotu poznającego;

2. Nauka bada porządek natury o charakterze rzeczywistości pozapodmiotowej, który jest źródłem sądów powziętych na podstawie eksperymentów - przy założeniu, iż każdy eksperyment ingeruje w rzeczywistą strukturę zjawisk; celem nauki jest tworzenie coraz doskonalszych teorii, umożliwiających człowiekowi rozumne korzystanie z zasobów środowiska naturalnego;


3. Poznanie naukowe ma charakter względny; podmiot poznający nie dociera do rzeczywistej struktury zjawisk, ale tworzy na ich temat hipotezy, wypierane przez doskonalsze przybliżenia lądu naturalnego; o wartości hipotez orzeka się na podstawie ich zgodności z doświadczeniem (przy uwzględnieniu zasady nieoznaczoności), ich zgodności z innymi hipotezami (kryterium koherencji), ich użyteczności (kryterium pragmatyczne), mocy eksplanacyjnej i możliwego zakresu eksploracji przy ich stosowaniu;

4. Przyroda jest pojmowana jako podlegająca przemianom ewolucyjnym, jednostajna i niezdeterminowana; obecny jej stan jest realizacją jednej z możliwych wersji zdarzeń;


5 .Natura ma charakter harmonijny i jednostajny; poznanie naukowe zmierza do jej zo biektywizowanego opisu, przy zachowaniu świadomości, iż akt poznania nie jest w stanie uchwycić wszystkich możliwych zależności, zaś wydzielając jakiś fragment lądu naturalnego w celach poznawczych badacz jednocześnie ingeruje w jego rzeczywistą strukturę, tak za pomocą pojęć, jak i aparatury;

6. Zjawiska przyrodnicze nie zachodzą w sposób jednoznacznie zdeterminowany; zachodzi jedna z możliwych wersji ich przebiegu;

7. Nauka obejmuje badanie bytów widzialnych, obserwowalnych i uznawanych za istniejące, tj. stwierdzalne w wyniku eksperymentów, mimo że nie poddają się obserwacji;


8. Badanie naukowe ma charakter ilościowy, powtarzalny, porównywalny, zmierzający do maksymalnego możliwego zobiektywizowania; wyniki ujmowane są w języku matematyki;

9. Metodą naukową jest eksperyment, rzeczywisty i myślowy, którego wyniki można zmatematyzować; dostarcza wiedzy o charakterze hipotezy, przy założeniu aktywnej roli podmiotu poznającego w tworzeniu sądów i sterowaniu aparaturą, której użycie od kształca realny przebieg zjawisk w pewnych granicach;

10. Wyjaśnianie naukowe polega na tworzeniu kolejnych hipotez i ich weryfikacji (falsyfikacji) na drodze eksperymentalnej;

11. W wyjaśnianiu naukowym należy odrzucić pojęcie przyczyn na rzecz poszukiwania warunków brzegowych zachodzenia zjawisk, ich stosunku .współistnienia innymi zjawiskami, uwarunkowań zmienności itp.

nauka w dziejach kultury europejskiej

Documents