1

NDRTIMI DHE PRMBAJTJA E PUNIMIT

Punimi monografik Vshtrim morfo sintaksor i parafjalve t gjuhs s re

greke n krahasim me parafjalt e gjuhs shqipe sht konceptuar n shtat kapituj, t

paraprir nga nj Hyrje si dhe t ndjekur nga Bibliografia e veprave t shfrytzuara si m

posht:

Hyrja prmban nj vshtrim t prgjithshm pr historin, pjesn paraqitse t

punimit, t puns s br pr realizimin e tij, t bazs teorike, t literaturs s shfrytzuar,

si edhe t burimeve t lnds. Paraqitja e qllimit dhe objektit t studimit, metodologjia e

ndjekur, si edhe prbrja e kapitujve jan pjes e ktij kreu.

N kreun e par jemi ndalur n shtjen Historia dhe zhvillimi i klass s

parafjalve, duke trajtuar nnshtje t tilla, si: Prkufizimi i parafjals (Prkufizimi i

parafjals n gjuhn shqipe dhe n gjuhn greke par nga autor t ndryshm dhe n

fjalor t ndryshm) dhe Vendi i parafjals n fjali (Pozicionet e ndryshme q parafjala

z n fjali: t thjeshta ose t prbra, kur ajo ndodhet para nj gjymtyre ose para

gjymtyrve homogjene, rastet q ajo mund t mungoj ose mund t zhvendoset).

Studimi yn ka karakter prshkrues, dhe mbshtetet n mendimin shkencor

tashm t qndrueshm pr studimet n greqishte dhe n shqipe, pr marrdhniet

ndrmjet dy gjuhve dhe pr karakterin dhns e marrs t tyre. Punimi yn pr parafjalt

n gjuhn shqipe e n greqishten e re ka synuar jo vetm t paraqes arritjet themelore t

deritanishme n kt fush, por edhe t sjell nj kontribut modest.

N kreun e dyt, punimi ndalet n shtjen Parafjalt e gjuhs s vjetr greke,

si dhe n nnshtje, si: Klasifikimi i parafjalve sipas funksionit dhe Parafjalt abuzive.

Nnshtja Klasifikimi i parafjalve sipas funksionit jep nj paraqitje t parafjalve t

gjuhs s vjetr greke dhe ndarja e tyre si m posht: Parafjal q prdoren me nj ras

(gjinore, dhanore ose kallzore), Parafjal q prdoren me dy rasa dhe Parafjal q

prdoren me tre rasa.

Punimi mbshtetet n analizn e nj lnde gjuhsore t gjer. Lnda e bollshme, e

vjel nga burime t shumta, si libra letrar dhe shtypi i prditshm, tregon se parafjalt e

greqishtes s vjetr kan nj prdorim mjaft t pasur edhe sot, n gjuhn e re greke. Dhe

kjo kryesisht vihet re shprehjet e ngurtsuara ( ) q jan t shumta

n numr, si dhe n formimin e fjalve t reja me an t prngjitjes ().

N kreun e tret, punimi ndalet n shtjen Parafjalt dhe sistemi rasor, si dhe

n nnshtje t tilla, si: Sistemi rasor n gjuhn greke dhe shqipen e sotme; Parafjalt q

prdoren me nj ras; Parafjalt me m shum se nj ras n greqisht dhe shqip;

Bashkimi i parafjalve me nyjn shquese t emrit.

2

Ky kapitull sht mjaft i rndsishm, pasi lidhet drejtprdrejt me rasn n t ciln

vendoset emri kur ndiqet nga nj parafjal e caktuar. Me interes jan pikat kye ku

bazohet shqyrtimi i ktij kreu. Ato jan: Parafjalt e rass emrore; Parafjalt e rass

gjinore t greqishtes dhe t shqipes; Parafjal t rass dhanore apo parafjal q

prdoren me dy rasa?; Parafjalt e rass kallzore n greqisht dhe shqip; Parafjalt e

rass rrjedhore n gjuhn shqipe.

N kreun e katrt, t titulluar Parafjalt dhe marrdhniet sintaksore punimi

sht ndalur n tre shtje kryesore si: Kundrinori i zhdrejt me parafjal n gjuhn

shqipe; Kundrinori i zhdrejt me parafjal n gjuhn greke; Rrethanori me parafjal n

gjuhn shqipe dhe greke.

Ktu sht trajtuar me kujdes prdorimi i parafjalve t rasave t ndryshme si

kundrinor apo rrethanor me parafjal. N gjuhn shqipe prdorimi i parafjalve n kto

raste sht mjaft m i madh n krahasim me gjuhn greke.

N kreun e pest t punimit me titull Funksionet dhe ndrtimi i parafjalve n

gjuhn shqipe sht br nj klasifikim i parafjalve sipas prejardhjes; Klasifikimi i

parafjalve sipas strukturs morfologjike; Klasifikimi i parafjalve sipas karakterit

sintaksor. N t gjithashtu trajtohen parafjalt ndajfoljore, parafjalt emrore dhe

parafjalt foljore.

N kreun e gjasht t punimit me titull Funksionet dhe ndrtimi i parafjalve

n gjuhn e re greke dhe me nnshtje: Funksioni dhe ndrtimi i parafjalve me

prdorim t prgjithshm; Funksioni dhe ndrtimi i parafjalve me prdorim t kufizuar,

trajtohet me hollsi prdorimi i do parafjale t gjuhs greke. N t gjithashtu trajtohen

disa prdorime specifike t ktyre parafjalve.

N kreun e shtat me titull Parafjalt abuzive jan trajtuar disa parafjal t

gjuhs greke q e kan prejardhjen nga greqishtja e vjetr. Ato prdoren sot kryesisht n

stilin libror e shkencor.

Te Prfundimet kemi dhn nj sintez t t gjitha dukurive q zbulohen gjat

trajtimit t tyre n kapituj dhe sytha t veant, t prbashktat dhe t veantat midis dy

gjuhve, si edhe probleme e shtje t hapura e t shtruara pr shtjellime dhe interpretime

t mtejshme.

3

KREU I

HISTORIA DHE ZHVILLIMI I KLASS S PARAFJALVE

Shqipja dhe greqishtja jan dy gjuh q i prkasin familjes s madhe t gjuhve,

asaj indoevropiane. Si rrjedhim, ngjashmrit midis tyre jan t mdha. sht e vshtir

t prcaktohet me saktsi periudha kohore e shfaqjes s greqishtes s hershme, asaj

protohelenike, por dim q n shekullin e 13-t p.e.r, prdorej i ashtuquajturi lineari B.

Lineari B e ka prejardhjen nga lineari A, i cili u prdor nga mesi i shekullit t 18-t deri

n mesin e shekullit 15-t p.e.r dhe deri m sot jan publikuar rreth 1500 tekste t

shkruara n linearin A.1 Gjuha greke sht prftuar prmes nj procesi transformimesh t

vazhdueshme q ka psuar gjuha mm indoevropiane, n nj periudh kohore tepr t

gjat. Greqishtja sht rezultati prfundimtar i nj sr transformimesh n fushn e

fonetiks, t prapashtesave fjalformuese dhe t mbaresave (morfologjia), leksikut dhe

sintakss. Forma m e hershme (deri m sot) e dokumentuar e greqishtes, ajo e

mbishkrimeve mikenase (mikenishtja) t shkruara n linearin B, i cili u zbulua n 1930

nga Arthur Evans dhe u transkriptua nga Michael Ventris n 1952, dshmon se, q n

mijvjearin e dyt p.e.r. greqishtja ishte e ndar n dialekte, pasi vet mikenishtja i ishte

nnshtruar ndryshimeve fonetike t cilat nuk vihen re n dialektet e tjera. Nuk mund t

thuhet me siguri nse ka ekzistuar nj gjuh trsisht homogjene q mund t quhej gjuha

greke, por mund t provohet se, shum nga tiparet dalluese t dialekteve t ndryshme t

greqishtes s vjetr, jan zhvillime gjuhsore t mvonshme. sht e pamundur q t

kemi nj datim t sakt t protogreqishtes, por shumica e studiuesve e vendosin aty rreth

fillimit t mijvjearit t dyt p.e.r. Rishfaqja e shkrimit, pas shekujve t errt t historis

s lasht greke, ndodhi rreth fundit t shekullit t 9-t p.e.r nprmjet alfabetit, i cili sipas

t gjitha gjasave sht huazuar nga shkrimi fenikas.2 Gjuha indoevropiane ndahet n nj

numr nngrupesh gjuhsore, ku si greqishtja ashtu edhe shqipja prbjn nngrupe m

vete.

Krahas evolucionit t strukturs gramatikore t greqishtes n prgjithsi, ka

evoluar edhe sistemi i parafjalve n veanti. Nj fush q paraqet risi, sht edhe ajo e

zhvillimit t parafjalve prej elementsh fillimisht t mvetsishm ndajfoljor. N

dialektin pamfiliak parafjalt prdoren me rasn dhanore n vend t gjinores pr t

treguar piknisje apo largim nga diku. Gjat kalimit nga periudha klasike n at elenistike

vrejm prdorimin gjithnj e m t pakt t dhanores. Kshtu ajo zvendsohet nga rasa

t tjera me parafjal. Kjo shihet si nj tendenc pr ta br gjuhn m analitike n kt

periudh. Ndrkaq ka filluar zvendsimi i dhanores q tregon kundrinorin e drejt me

prcaktor me parafjal t tipit: parafjala + kallzore ose gjinore. Edhe dhanorja q

1 Y. Duhox, , . -.,

, 2007.

2 . , , , 2007.

4

tregon mjetin me t cilin kryhet nj veprim zvendsohet gjat shekullit t 4 p.e.s me

prcaktorin me parafjal t tipit: parafjala + ras gjinore. Dhe kjo m von u

zvendsua nga + ras kallzore. N periudhn Klasike vihet re rritje e prdorimit t

parafjalve. Nj tregues i rndsishm n kt pik sht zgjerimi i prdorimeve t

parafjals greke 3.

N periudhn e Mesjets vihet re prdorimi i parafjalve , , me ras kallzore

n vend t rass gjinore me t ciln ishin prdorur deri ather4. Parafjalt jan prdorur

edhe pr t formuar fjal t reja. Sot parafjalt e gjuhs s re greke shoqrohen me nj

emr n ras kallzore, me prjashtim t disa rasteve si jan shprehjet e ngurtsuara q

kan hyr nga gjuha e vjetr greke.

N gjuhn shqipe termi parafjal sht ndeshur qysh n lashtsi, pr faktin se

sht ndjer i nevojshm krijimi i nj mjeti gjuhsor pr t shprehur marrdhniet

sintaksore t emrit n fjali. Kjo ishte nj fjalz shrbyese q vendosej para nj emri a

premri. N disa gjuh indoevropiane mund ti gjejm dhe t prapavendosura, por gjuht

q ne po krahasojm, shqipja dhe greqishtja, e kan t paravendosur. Sipas prof. Sh.

Demiraj Parafjalt vendosen rregullisht para nj emri a premri n nj ras t caktuar,

pr t shprehur lidhjet e tij sintaksore, prkatsisht me nj gjymtyr tjetr t shprehur nga

nj emr. N rastin e par togu parafjal+emr kryen nj funksion ndajfoljor (adverbal),

ndrsa n rastin e dyt kryen nj funksion ndajemror (adominal)5. Lindja e klass s

parafjalve kushtzohet, si do dukuri, nga disa faktor. Kta faktor veprojn t veuar,

por shpesh edhe n bashkveprim reciprok.

Faktort q veprojn n nj sfer t veant t gjuhs sjellin pasoja edhe n sfera

t tjera. Duke theksuar rolin e madh t parafjalve n reduktimin e treguesve rasor t

emrave dhe premrave, duhet, nga ana tjetr, t theksojm se edhe rnia e treguesve

rasor ka ndikuar mjaft n pasurimin e ndrtimeve parafjalore. Kto jan dy dukuri n

strukturn morfologjike t shqipes q jan zhvilluar n prpjestim t zhdrejt me njra-

tjetrn.6

Parafjalt n familjen e gjuhve indoevropiane, - thot prof. Sh. Demiraj, - jan

prftuar n nj faz t caktuar t zhvillimit t ksaj familjeje gjuhsh. Ato jan prftuar

qysh n nj faz t hershme parahistorike, pr ka dshmon prania e tyre n t gjitha

gjuht indoevropiane, prfshir ktu edhe ato q kan nj dokumentim shkrimor

relativisht shum t hershm, si indishtja e vjetr, greqishtja e vjetr, latinishtja etj.

Krijimi i ksaj klase fjalsh, q kan ardhur duke luajtur nj rol gjithnj e m t madh n

t shprehurit e lidhjeve sintaksore t emrit (dhe t premrit) n fjali, sht br i

3 . . , , Selanik, 1995, f. 51.

4 Po aty, f. 79.

5 Sh. Demiraj, Gramatika historike e gjuhs shqipe, Parafjalt, f. 625.

6 E. Lika, Analogjia gramatikore n strukturn morfologjike t gjuhs shqipe, f. 14.

5

nevojshm nga pamjaftueshmria e formave rasore t emrit pr t shprehur t gjitha

nuancat e raporteve t tij sintaksore. Si rrjedhim, n nj faz t dhn t zhvillimit t

popujve q flisnin gjuh a dialekt indoevropian, u ndje nevoja pr nj mjet t ri plotsues

t sistemit rasor pr ti dhn ktij mundsi t shprehte sa m mir e sa m qart

funksionet m t ndryshme t emrit n fjali.7

Krahas reduktimit t fleksionit, lindja dhe rritja n vllim e klass s parafjalve

erdhi si rezultat edhe i zvendsimit n gjuh t sintetizimit me analitizmin.

Parafjalt i hasim qysh n koht shum t lashta. N gjuhn e vjetr greke

parafjala emrtohej prothesis, q do t thot e vendosur prpara. U prdor pr her t

par nga gramatikani grek, Dionis Trakasi (170-190 p.e.s). Por m pas n Franc, n

shek. XVII, nga msuesit e Port Royal-it, u hartua n vitin 1660 Grammaire general et

raisonnee, q i dha parafjals nj kuptim m t prgjithshm, at t marrdhnieve dhe

t lidhjeve. Termi prothesis i greqishtes u kthye n praeposito n latinisht. Ky term ruhet

n t gjitha gjuht romane, por jo n ato sllave e gjermane. N gjuhn shqipe ky term u

prkthye pr s pari prej Sami Frashrit n gramatikn e tij me fjaln parje ose prparje

n vitin 1886. Gramatika a Folmarmja e Shkodrs ka prdorur termin parapris-a.

Gramatika e Xanonit, e vitit 1909, e quajti parapris-a. Termi i sotm parafjal u caktua

m 1920 n nj mbledhje arsimtarsh, q u b n Lushnj ., pas kongresit s ditur nat

qytet.8

Si n gjuhn shqipe dhe at greke origjina e parafjalve duhet krkuar te fjalt me

kuptim ndajfoljor, pasi lidhja midis ndajfoljes dhe emrit sht br gjithnj e m e

ngusht. Sheperi thot: Si parafjal prdoren edhe shum ndajfolje vendi, kur plotsohen

me rasa emrash: jasht shtpis, tej malit; ktej, afr, larg, ve, pos, pran, mban,

rreth, rrotull, drejt, kundrejt etj. 9 Gradualisht forma rasore e emrit nuk varej m

drejtprdrejt nga folja, por nga ndajfolja. N kt prdorim edhe ndajfolja e humbi

shkall-shkall mvetsin e saj si fjal dhe u shndrrua m n fund n nj fjal

shrbyese.10 N gjuhn e sotme shqipe gjenden nj radh fjalsh q prdoren edhe si

ndajfolje edhe si parafjal. 11 Kur ndajfoljet kthehen n parafjal prdoren pr t

shprehur marrdhnie n mes t fjalve kuptimplota. Ky kalim shpjegohet edhe me

dobsimin e theksit n rastin kur ndajfolja prdoret si parafjal. Pra, nga nj fjal

kuptimplot e me theks t plote, ajo kalon nga n nj fjal e cila mbetet e patheksuar ose

me nj theks m t dobt. Po t krahasojm shembujt: Rrinte prball dhe prball

7 Sh. Demiraj, vep. e cit., f. 625.

8 A. Xhuvani, vep. e cit., f. 264.

9 I. D. Sheperi Gramatika dhe sintaksa e gjuhs shqipe, sidomos e toskrishtes, Vlor, 1927, f.

124.

10 Brugman, Cituar ne veprn e Sh. Demiraj, f.625.

11 E. Hysa, Ndajfolja n gjuhn e sotme shqipe, SF 3, 1970, f. 40.

6

shtpis, do t vm re se fjala prball n rolin e parafjals nuk ka at theks q ka n

rolin e ndajfoljes. Edhe disa parafjal t gjuhs greke fillimisht jan prdorur edhe si

ndajfolje. T tilla jan: , , , , etj. Fillimisht, parafjala ishte nj

ndajfolje e lir, q kufizonte kuptimin e foljes, por sishte drejtprdrejt e lidhur me t.

Nga ky funksion ndajfoljor, parafjalt kaluan edhe n funksionin ndajemror. Kjo i prket

nj periudhe m t von t gjuhs. Xhuvani12 merr si shembull nj fraz nga Homeri

= zbret prej anijes. Emri n rasn gjinore-dhanore lidhet me foljen

dhe tregon piknisjen e t zbriturit. Duke qen se ndajfolja apo parafjala kishte

po at kuptim t gjinore-lidhores, ather ajo u lidh ngusht me emrin dhe u largua nga

folja. M pas n kt mnyr parafjalt u prdorn edhe n proz. Funksioni i parafjalve

mori nj zhvillim m t gjer, por dalngadal u pa se sishte e mjaftueshme pr t

shprehur lidhje t tjera sintaksore nuk kishte mbaresa q t tregonin relacione t tjera

logjike.13 Mbaresat q merrnin emrat gjat lakimit nuk arrinin t shprehnin marrdhnie

dhe raporte t ndryshme logjike. Kshtu lindi nevoja pr zgjerimin e klass s

parafjalve, duke e pasuruar at nprmjet ndajfoljeve t prdorura me funksionin e

parafjalve, si dhe t disa lidhzave, emrave e pjesoreve. Kshtu n greqishte u krijuan

18. Edhe shqipja ka 18.14 Kjo klas erdhi duke u zgjeruar edhe me an t prdorimit t

lokucioneve parafjalore. Por me pas parafjala iu ngjit krejt foljes, u bashkua me t duke

formuar nj njsi kuptimore, elementi i par i s cils ishte parafjala, e quajtuar pastaj

proverb.15 N gjuhn greke ka shum folje t formuara n kt mnyr, madje mund t

themi q i gjith sistemi i prngjitjes s fjalve formohet n kt mnyr, p.sh

, , , , etj.

Denduria e prdorimit t parafjalve n gjuhn e folu dhe t shkruar sht mjaft e

madhe n krahasim me pjest e tjera t pandryshueshme t ligjrats. Deri n vitet 50 t

ktij shekulli jan trajtuar n tekstet e gramatikave pr nevoja t shkolls. Si kategori

leksiko-gramatikore, parafjala sht trajtuar edhe n gramatika t ndryshme t shqipes

dhe t greqishtes. N tekstet e shkollave 9-vjeare ajo z nj vend shum t vogl. Sami

Frashri n gramatikn e tij t gjuhs shqipe, t vitit 1886, jep kt prkufizim pr

parafjaln: Parjet jan ca fjal t paprkthyera, t cilat vihen prpara emrave, pr ti

ngjitur ata me foljet, si: rri n shtpi, vete me ty. Ai jep edhe nj list parafjalsh. Ai v

n dukje se disa nga parafjalt e msiprme, si: pran-, prpara-, pas-, tej- etj kur

prdoren vetm jan mifolje si: rri pran, shkoj tej, eja pas; kur vihen prpara nj emri

jan parje, si: pran shtpis, tej malit, pas murit.16

12 A. Xhuvani, vep. e cit., 265.

13 A. Xhuvani, Parafjalt, SF, 1, 1964.

14 A. Xhuvani vep. e cit., 265.

15 A. Xhuvani, vep. e. cit., 264.

16 S.Frashri, Vepra V, Prishtin, 1979, f. 269.

7

N gramatikn e Ilias Jahja Prmetit prdoret termi parapries pr t shnuar

parafjaln e cila prkufizohej: Parapries sht ajo pjes e ligjrats e cila dfton prkitien

e marrdhnien e dye fjalve.17 Ilia Dilo Sheperi, n gramatikn e tij t vitit 1927 pr

parafjalt thot: Parafjalt jan 18. Vihen para emrave, prve parafjalve q (qysh) dhe

gjer (deri) q vihen para ndajfoljevet ose prbjn lokucione si: q n, gjer n, q nga,

gjer te, q kur, gjer sa etj.18 Ktu ai bn dhe dallimin midis parafjals dhe ndajfoljes.

Ndrsa Kostaq Cipo, n gramatikn e tij t 1949, i trajton parafjalt m gjer se

paraardhsit e tij, duke i par ato jo vetm n aspektin morfologjik, por edhe n at

sintaksor. Ai jep kt prkufizim pr parafjaln: Parafjal quhet fjalza q hyn n pun

pr t lidhur dy fjal sipas marrdhnies q mund t ken n lidhje me vendin, me kohn,

me pronn, me mjetin, me lndn. 19 Ai gjithashtu bn edhe nj klasifikim t

parafjalve dhe jep edhe rasat q krkojn disa parafjal.

N gramatikn e vitit 1959, P.Elezi dhe L.Dodbiba japin nj prkufizim m t

gjer: Parafjala sht pjes e pandryshueshme e ligjrats, q vihet para nj emri, para

nj mbiemri q merret si emr dhe nj premri, pr t treguar marrdhnien q kan kto

fjal me pjest e tjera t ligjrats.20

N tekstin Gramatika e gjuhs shqipe, I (Morfologjia), Tiran, 1995, hartuar

nga Akademia e Shkencave e Shqipris, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, parafjala

sht trajtuar gjer nga ana teorike. sht br klasifikimi sipas prejardhjes, strukturs

morfologjike, kriterit sintaksor si dhe jan dhn kuptimet kryesore t tyre.

Pr aspektin sintaksor t parafjals gjejm edhe n tekstin e Gramatiks s Gjuhs

Shqipe, II, (Sintaksa), Tiran, 1996. N kapitujt ku flitet pr kundrinort me parafjal,

prcaktort, rrethanor,. togfjalshat etj., jan dhn edhe ndrtime t ndryshme

parafjalore q shprehin raporte t ndryshme.

Pr parafjaln jan br dhe disa punime shkencore, t cilave do tu referohemi

shpesh n kt punim. Nga punimet m me vler pr parafjalt sht ai i Xhuvanit,

Parafjalt, botuar n Studime Filologjike, Tiran 1964, I. Pr kt artikull mjaft t

pasur dhe t gjer, Xhuvani ka shfrytzuar nj literatur t pasur teorike, t folmen

arbreshe, krijimtarin folklorike, letrsin e vjetr shqipe dhe at t rilindjes. Xhuvani

hodhi themelet pr studimin e parafjals si kategori leksiko-gramatikore.

17 I. J. Prmeti, Fillime t gramatiks shqipe pr shkollat premetare, Boston Massacuset, 1917, f.

217.

18 I. D. Sheperi, Gramatika dhe sintaksa e gjuhs shqipe, sidomos e toskrishtes, Vlor,

1927, f. 123.

19 K. Cipo, Gramatika e gjuhs shqipe, Tiran, 1949, f. 217.

20 P. Elezi-L. Dodbiba, Gramatika e gjuhs shqipe, pjesa I, Tiran, 1959, f. 327.

8

S. Prifti i quan shprehje e lokucione dhe i interpreton drejt duke i par si nj

gjymtyr bashk me emrin pasues.21 Me parafjalt gjithashtu sht marr edhe M. Domi.

Ai i interpreton drejt ndrtimet me parafjal emrore duke i vshtruar ato me emrin e

paprcaktuar shprehje, si dhe ka trajtuar prdorimin e parafjalve prpara gjymtyrve

homogjene.22

N studimin e Mehmet elikut Parafjalt emrore t thjeshta n gjuhn letrare

shqipe, SF, I, Tiran, 1972, jan trajtuar kryesisht parafjalt me origjin emrore, kalimi

i emrave nga nj pjes e veant e ligjrats n nj tjetr. Ai sht marr edhe me

Lokucionet parafjalore emrore n gjuhn letrare shqipe n shtje t gramatiks s

shqipes s sotme, II, Tiran, 1975. Gjithashtu M. eliku ka trajtuar dhe disa parafjal

me origjin foljore nga pjesorja e foljes, n shkrimin Parafjalt foljore dhe disa shtje

t formsimit t tyre, botuar fillimisht n Gjuha jon, nr. 4, 1990. Kto parafjal

prbjn nj numr t kufizuar si: lidhur me, ngjitur me, drejtuar nga, nisur nga.

Akademiku Shaban Demiraj e trajton parafjaln n nj krye t veant n

Gramatika historike e gjuhs shqipe, Tiran, 1986, f. 624-653, n kapitullin Rreth

parafjalve. Aty flitet edhe pr prftimin historik t parafjalve t vjetra, q kan

analoget e tyre edhe n gjuh t tjera indoevropiane si: n, pr etj.

Edhe prof. Mio Samara ka botuar nj studim pr parafjalt me titull Parafjalt

n shqipen e sotme, Tiran, 1999. Ai analizon parafjaln e parme dhe t prejardhur n

rrafshin leksiko-semantik. Autori merret edhe me lokucionet parafjalore t para gjithashtu

nga ana leksiko-semantike.

21 S.Prifti, Sintaksa e gjuhs shqipe, II, Tiran, 1962.

22 M. Domi, Prdorimi i parafjalve prpara gjymtyrve homogjene. Gjuha jone, 2, 1988, f.

5-15.

9

1.1 . Prkufizimi i parafjals

N monografin e tij, Xhuvani jep kt prkufizim pr parafjaln: Parafjala sht

pjes e palakueshme e ligjrats q tregon marrdhnie t ndryshme midis dy gjymtyrve

t fjalis23. N Fonetika dhe gramatika e gjuhs se sotme letrare shqipe parafjala

prkufizohet si pjes e pandryshueshme e ligjrats, q shpreh marrdhnie sintaksore

varsie midis nj emri, nj numrori ose nj premri n nj ras t caktuar dhe nj

gjymtyre tjetr n togfjalsh24. N Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe t vitit 1980 dhe

n Fjalorin e shqipes s sotme t vitit 1984 sht dhn nj prkufizim n t cilin jepen

m mir elementet leksiko-gramatikore e leksiko-semantike t saj. Prve tipareve t

karakterit morfologjik si palakueshmria dhe karakterit sintaksor t saj, pra, prdorimi me

nj ras t caktuar, del edhe tipari i saj si fjal shrbyese25, d.m.th. si nj fjal q nuk

ka kuptim t pavarur leksikor26. Kjo gj theksohet dhe te Xhuvani kur bn dallimin

midis parafjalve t parme dhe atyre ndajfoljore, thot vlera leksikore e parafjalve

caktohet nga brendia kuptimore e fjalve t nj konteksti t dhn, ku gjenden ato27.

Kuptimi i parafjalve sqarohet brenda togfjalshit dhe varet si nga kuptimi i gjymtyrs

prcaktuese, para s cils rri parafjala, ashtu dhe nga kuptimi i gjymtyrs s prcaktuar

prej saj28.

N Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe, i vitit 1980, parafjala prkufizohet kshtu:

Parafjala sht pjes e pandryshueshme e ligjrats, q prdoret si fjal shrbyese prpara

nj emri, nj premri a nj numrori (n nj ras t caktuar) ose prpara disa ndajfoljeve,

pr t shprehur marrdhniet midis gjymtyrve n nj togfjalsh.

I ngjashm me kt prkufizim sht edhe ai pr parafjaln n gjuhn greke. Sipas

Fjalorit t gjuhs s re greke, i vitit 1998, parafjala sht pjes e pandryshueshme e

ligjrats q prdoret prpara emrave, premrave, mbiemrave prejpjesor ose ndajfoljeve

dhe shpreh marrdhnie t ndryshme ndajfoljore.

23 A. Xhuvani, Vepra I, Parafjalt, Tiran, 1985, f. 7. Ky sht prkufizimi i prgjithshm

q japin gramatikat e studimet e tjera pr parafjaln.

24 Fonetika dhe gramatika e gjuhs s sotme letrare shqipe, II, 1976, f. 333.

25 FGJSSH, 1980, f. 1359.

26 Po aty, f. 1836.

27 A. Xhuvani, vep. e cit., f.9.

28 Fonetika dhe gramatika e gjuhs s sotme letrare shqipe, II, 1976, f. 334.

10

Parafjala nuk ka kuptim leksikor t pavarur, pra ajo smund t qndroj e pavarur

sikundr emri dhe folja. Pr kt arsye ato mund t quhen fjal shrbyese dhe kan

kuptim leksikor t kushtzuar.

N tekstin Gramatika e gjuhs shqipe, I (Morfologjia), Tiran, 1995, hartuar

nga Akademia e Shkencave e Shqipris, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, parafjala

prkufizohet: Parafjala sht pjes e pandryshueshme e ligjrats, q shpreh marrdhnie

sintaksore varsie midis nj emri, nj numrori ose nj premri n nj ras t caktuar dhe

nj gjymtyre tjetr n togfjalsh.29

Tek t dy prkufizimet e siprprmendura del qart pandryshueshmria e ksaj

pjese t ligjrats, si dhe prdorimi i saj me nj ras t caktuar, pra tipari morfologjik dhe

sintaksor i saj. Lyons duke u mbshtetur n kategorin aristoteliane thekson: ... pjest

e ligjrats t rangut t par (emr, folje, mbiemr, ndajfolje) ishin kuptimmbartse...

Pjest e tjera t ligjrats (parafjalt, lidhzat etj), t marra n vetvete, nuk thoshin asgj,

por ndihmonin n kuptimin e prgjithshm t fjalive, duke u dhn atyre nj form ose

nj rend t caktuar30

Parafjala merr nj kuptim m t qart brenda togfjalshit. Ajo shpreh marrdhnie

midis dy gjymtyrve dhe kryesisht t nocionit emror me at foljor. Kjo sht nj lidhje

mjaft e rndsishme dhe prania e parafjals mund t themi se sht e domosdoshme.

1.2 . Vendi i parafjals n fjali

N gjuhn shqipe dhe n gjuhn greke prdorimi i parafjalve sht mjaft i

shpesht dhe ajo n ligjrat pozicionohet gjithmon para grupit emror31. N gjuhn

greke nga ky rregull prjashtohen disa shprehje t caktuara t ngurtsuara me prejardhje

librore, tek t cilat parafjala i prapavendoset grupit emror, p.sh: ,

.

, .

.

! .

.

Por, nse grupi emror t cilit parafjala i prket nga ana sintaksore, ka prpara tij

prcaktor, parafjala shkon prpara tij: , ,

, , .(.. 47);

29 Gramatika e gjuhs shqipe, I, Tiran, 1995, f. 381

30 J. Lyons, Hyrje n gjuhsin teorike, f. 258

31 . -. , vep. e cit. 932

11

, . (.. 45);

. (.. 41)

N qoft se emri t cilit i prket nga ana sintaksore parafjala, ka prcaktor n ras

gjinore (nj premr pronor), kjo gjinore zakonisht z vend ndrmjet parafjals dhe atij

emri: .

. . .

. .

. .

Nse prcaktori n ras gjinore nuk ndrfutet ndrmjet parafjals dhe emrit,

ather zakonisht i prapavendoset grupit emror me parafjal:

, ! (... 57);

,

, . (... 59) N formimin e parafjals

me fjali volitive, mundet q ndrmjet parafjals dhe pjeszs t ndrfuten nj

ose m shum fjal t fjalis volitive: ,

. ,

.

S fundmi, parafjala n frazn zhvendoset prpara ndajfoljes : ,

.

Lidhja e ngusht q ekziston midis parafjals dhe grupit emror duket dhe nga

vazhdimsia e drejtprdrejt q kan n ligjrat.

Ndrmjet emrit dhe parafjals ndrfuten vetm prcaktort e emrit t cilt jan element

t grupit emror:

, , ,

. (... 59)

. (...

122).

. (...

131)

N gjuhn shqipe zakonisht prcaktort vijn pas fjals q prcaktojn:

Prpara se t elte portn e atelies vshtrimi iu ndal nj grim te flegra e

djatht.(L.F.M. 22)

Nn ndriimin e zjarrit t vatrs ajo sodit flokt dhe mollzat e tij t bukur.(L.F.M. 21)

Lajmi pr krushqin e prudur e shkalafiti mesin e tetorit m fort se era e

veriut.(L.F.M. 29)

12

Mund t ndodh q prcaktori t qndroj prpara fjals q prcakton. N kt rast

parafjala vendoset prpara prcaktorit. Kshtu kemi: pr t bukurn Shqipri, te i gjori

plak, nga i madhi Kadare etj.

Kur nj prcaktor me parafjal sht i prbr, d.m.th kur nj parafjal i prket

nga ana sintaksore dy ose m shum emrave t nj fjalie, q lidhen mes tyre me

bashkrenditje, zakonisht parafjala vendoset vetm nj her prpara emrit t par dhe

nnkuptohet pastaj prpara secilit nga emrat e tjer: -

, . (... 58);

, ! (...

129); , ,

. (... 131)

Parafjala prsritet prpara secils gjymtyr homogjene vetm ather kur duam

t theksojm dika m shum: , , ,

. , , .

... , , .

Parafjala mund t anashkalohet dhe prpara premrit lidhor kur ajo sht prdorur

nj her n fjali prpara nj premri dftor32:

, . Por kur duam t theksojm dika, ajo edhe n kt rast prsritet para

do gjymtyre homogjene: , ,

. (... 57)

Por shum her parafjala nuk kuptohet nga konteksti dhe duhet t nnkuptohet

vetvetiu: ... .

(... 58); ,

. , , .

, . , . .

, .

Kjo gj vihet re dhe n shqipe. Nse gjymtyra e par kpujore sht me parafjal,

kjo nuk prsritet prpara gjymtyrve t tjera. Ajo prsritet kur krkohet t theksohet

secila gjymtyr ose kur gjymtyrt homogjene jan t larguara disi njra prej tjetrs33.

Parafjala prsritet kur dy gjymtyrt t cilave u paravendoset kan raport kundrshtie34:

Dosi u drodh jo nga lkundja, por nga kujtimi i hidhur q e mbrtheu n gryk.

Edhe me gjymtyrt homogjene veuese me parafjal, parafjala prsritet prpara

do gjymtyre35: Ne zgjedhim disa njerz n senat, q vendosin pr taksat, pr luftn, pr

paqen, pr tregtin, pr shkollat, pr rrugt dhe pr lundrimin. (O.A.V. 24)

Pr prsritjen ose jo t parafjalve prpara gjymtyrve homogjene sht shkruar

edhe n Drejtshkrimi i gjuhs shqipe36. Aty thuhet se parafjalt n, te (tek), me, nga,

32 . . , vep. e cit., 224

33 M. Domi, Sintaksa e gjuhs shqipe, I, 1975, f. 12

34 Po aty, 14

35 Po aty, 16

13

prej e t tjera si kto zakonisht prsriten n shkrim, sa her q bashkrenditen dy a m

shum emra a premra, me t cilat ato lidhen: ... n ver, n vjesht e n dimr; me t

ngrn e me t pir; me thonj dhe me dhmb, nga Elbasani, nga Gjirokastra e nga

Vlora; nga shtati, nga fjala, nga dituria nuk kishte shok.

Ndrsa n Gjuha letrare shqipe pr t gjith theksohet se37: N nj varg prej

dy ose m shum gjymtyrsh homogjene, t lidhura me intonacion numrimi ose me

lidhzat e, dhe, parafjalt nga, te (tek), n, mbi, npr, me, prej, larg, afr etj., mund t

prsriten ose jo pr arsye kuptimore, stilistike dhe strukturore. Parafjala prsritet para

do gjymtyre homogjene n kto raste: a) kur do gjymtyr homogjene duam ta vem n

dukje si dika m vete: Sidomos pas vdekjes s gruas mendonte se duhej t kryente edhe

rolin e saj t munguar duke i folur t birit pr moralin, pr dashurin, pr besimin, pr

paqen, pr mirkuptimin dhe gjra t ngjashme, t cilat dhe atij, n jo pak raste, i kishin

vlejtur dhe kt nuk mund ta mohonte. (O.A.V. 23); b) kur gjymtyra homogjene para saj

sht e zgjeruar: Pasi u enda te plepat e hotelit t vjetr dhe te oborri manastirit t

braktisur, qndrova nj koh t gjat te plazhi i shkretuar, sipr t cilit, zogjt, t vetmet

gjra q nguteshin n kt qytet, vrtiteshin me klithma t paqeta. (I.Sh. 36)

Parafjala mund t mos prsritet para do gjymtyre homogjene, kur gjymtyrt

homogjene nuk jan t zgjeruara dhe kur midis tyre ka njfar afrie kuptimore, q krijon

prshtypjen e dikaje trsore. N kto raste mungesa e parafjals, pr shkak t afris

kuptimore dhe t lidhjes s pandrmjetme, nuk sjell paqartsi dhe ngatrres: Kishte br

dika t vrtet prej poeti, jasht kohe, t harruar, kavalereske, t dnueshme prej

komiteteve t partis s rretheve, prej plenumeve, kongreseve, doktrins. (I.Sh. 22)

Ky problem, pra i prsritjes ose jo t parafjalve prpara gjymtyrve homogjene

sht trajtuar edhe n Libri i gjuhs shqipe 2 pr shkollat e mesme, ku thuhet38:

Parafjala prsritet prpara do gjymtyre homogjene (kundrinor ose rrethanor), kur

seciln prej tyre duam ta vm n dukje si dika m vete ose kur jan t zgjeruara: Pylli

oshtiu nga pushkt e nga bombat... Parafjala mund t mos prsritet prpara do

gjymtyre homogjene, kur ato nuk jan t zgjeruara dhe kur midis tyre ka njfar afrsie

kuptimore q krijon prshtypjen e dikaje trsore: Populli yn ka luftuar shekuj me

radh pr liri dhe pavarsi kombtare.

shtja e prsritjes a mosprsritjes s parafjalve prpara gjymtyrve

homogjene sht trajtuar m gjer dhe n veprn Fonetika dhe gramatika e gjuhs s

sotme shqipe, Sintaksa 1, 2., ku thuhet se prsritja a mosprsritja kushtzohen nga

nj sr faktorsh: nga mnyra dhe lloji i mjetit t bashkimit t gjymtyrve homogjene,

nga arsye gramatikore, nga synimet stilistike39.

N prgjithsi parafjalt prsriten kur gjymtyrt me raporte kpujore shqiptohen

me nj theksim t dukshm, me pauza m t mdha midis tyre, pr t vn m mir n

36 Drejtshkrimi i gjuhs shqipe, 1973, f. 121-122

37 Gjuha letrare shqipe pr t gjith, 1976, f. 181-182

38 M. Totoni, Libri i gjuhs shqipe 2 pr shkollat e mesme, 1979, f. 103.

39 Fonetika dhe gramatika e gjuhs s sotme letrare shqipe, Sintaksa, 1, 2, 1983, f. 119-122.

14

dukje seciln prej tyre m vete, ose kur gjymtyrt homogjene jan mjaft t zgjeruara. Nuk

prsriten pr ti dhn ligjrimit nj ritm m t shpejt ose pr t shfaqur lidhjen m t

ngusht t gjymtyrve:

Her-her prsritja a mosprsritja e parafjalve sht e detyrueshme. Kshtu,

prsritet patjetr parafjala para gjymtyrve t bashkuara me raporte veuese, sidomos

para gjymtyrve t bashkuara me lidhza t prsritura. Gjithashtu prsritet ajo para

gjymtyrve homogjene kpujore me nuanca shtesore ose shkallzimi, prgjithsisht edhe

para gjymtyrve t tjera homogjene kpujore t bashkuara me lidhza kpujore t

prsritura: Zakonisht, burrat nuk zbukurohen pr shkak t grave t tyre, por pr shkak

t grave t tjera, por nuk i humbin grat, ather humbin dhe sensin e mass, pra edhe

masn e bukuris, gj q i bn prshtypje dhe grave t tjera. (O.A.V. 31)); Dalloheshin jo

vetm nga veshja, por edhe nga t ecurit e rnd, nga gjestet, nga fjalt gjysmake, nga

hutimi. Jani u tregua i gatshm si pr ekskursione, si pr korin q duhej ndihmuar. Nuk

e kishte hallin aq te Rama, sa te Lejlaja. Poett kan nisur t msojn nga militantizmi i

Naimit, por edhe nga mblsia e gjuhs s tij. Ai m ka ngjallur dashurin edhe pr

pyllin, edhe pr zogjt, edhe pr njerzit. Kalia pikllohej, me sy her te zjarri, her te

Coli e her te e bija.

Me gjymtyrt homogjene t bashkuara asindetikisht t shumtn e hers parafjala

prsritet. Prsritja kushtzohet nga shkalla e lidhjes s nocioneve t shprehura prej

gjymtyrve homogjene, nga zgjerimi i tyre dhe masa e ktij zgjerimi, nga largesa e nj

gjymtyre homogjene prej gjymtyrs s par, nga karakteri i ligjrimit, nga arsye t

veanta sintaksore, stilistike, ritmike. Mund t kemi edhe kombinim t prsritjes dhe

mosprsritjes: Biseduan gjat pr turqit, pr mallrat q kishin filluar t vonoheshin pr

shkak t luftrave, t piratve apo t murtajs n disa porte t Mesdheut, pr blerjen e

ishullit t Korfuzit dhe pr punt e brendshme t Republiks s Venedikut, e cila, si

thoshin ata, do t kishte monopol n det, pr sa koh q turqit nuk kontrollonin asnj port

t rndsishm. (O.A.V. 16); Kasnect e princit shpalln kudo vendimin e tij pr t

ndaluar kndej e tutje do trysni e turprim, me mjete t tilla, si martesa me gjallesa,

drur, shpend. (L.F.M. 28); Jo me nj njeri q ia kishin vn at nofk pr shkak t

pabesis, t pamjes, a t kushedi tjetr shkaku, por me nj gjarpr t mirfillt.

(L.F.M. 21); Ata ishin msuar t jetonin duke vizatuar ylberin e diellit mbi rroba, mbi

vath, mbi unaza, mbi karfica, mbi varse floriri, mbi piktura dhe mbi godina t

veshura me ar. (O.A.V. 292); Kur Zoti krijoi njeriun, ishte dit e diel, si sot, dhe meq ai

donte t pushonte i ndau punt dhe vendosi q me trupin t merrej toka, me syt t

merrej hna, me lkurn t merrej dielli, ndrsa ai vet do gatuante shpirtin. (O.A.V. 37)

Pra si e vum re nga sa tham m lart prsritja ose jo e nj parafjale prpara

gjymtyrve homogjene prcaktohet nga rregullsi t ndryshme. Kshtu, parafjala mund t

shprehet para do gjymtyre homogjene, ose vetm para s pars, para s pars e t fundit

ose, n kur ka shum gjymtyr homogjene, para disave po e disave jo. N gjuhn e

shkruar prsritja e parafjals para do gjymtyre homogjene duket si forma m e rregullt,

ndrsa n gjuhn e folur duken si t teprta.

N gjuhn shqipe parafjalt q shoqrojn gjymtyrt homogjene mund t

prsriten prpara do gjymtyre ose vetm prpara gjymtyrs s par. Kto prdorime

15

lidhen me rregullsi t ndryshme40: Vinin pr ngushllim, pr kureshtje, pr tu dhn

zemr, pr ti dshpruar m keq. (L.F.M. 21); T plqej? mendoi prvajshm, me mllef e

shpoti przier pr veten dhe pr prindrit dhe fajin q duhej t shlyhej. (L.F.M. 30);

Gjat atyre muajve t mbushur me dhimbje, me plag dhe me zhgnjime gjithmon

kishte pasur mendime t prziera pr doktorin. (O.A.V. 179); Ndoshta brenda koks s

gruas, apo te goja e saj e lngshme, apo te vesht nga t cilt merrnin qetsin, apo te

syt, lvizjen e kuqe t t cilve, kishin marr prsipr tia prcillnin gjith trupit.

(O.A.V. 30); Kto mendime q shtyheshin nga puhizat e pranvers dhe nga dallgt e

buta t detit, e kishin bindur se doktori ishte nj breg, n t cilin anija e tij kishte ndaluar

pr tu ngarkuar me dashuri. (O.A.V. 173)

Prsritja e detyrueshme e parafjals ose lokucionit parafjalor para do gjymtyre

homogjene ndodh n rastin e gjymtyrve me marrdhnie kundrshtore ose prmbyllse.

Por nj gjymtyr n marrdhnien kundrshtore mund t dal pa parafjal a lokucion

parafjalor41: Duke vdekur po mbaj dy premtime: ty t thash q nuk do vdisje, ndrsa

vet zbulova se murtaja nuk vjen nga njerzit e zinj, si besojn shumica, por nga kafsht.

(O.A.V. 181); Tani fmijt rrinin rrotull tij, n breg t detit, dhe zhurma q bnin kafsht

e pashitura nuk i trhiqnin m, ndoshta sepse e kishin kuptuar se e ardhmja, pr t ciln

fliste babai i tyre, nuk varej nga kafsht, por nga njerzit. (O.A.V. 27); Tek i biri,

Albano Contarini shihte veten e tij, t ndryshuar pr shkak t kohs dhe jo pr shkak t

karakterit. (O.A.V. 23); Venediku kishte filluar ti kursente parat pr paqen, por jo pr

luftn. (O.A.V. 22)

Parafjalt ose lokucionet parafjalore prsriten gjithmon para gjymtyrs

homogjene q sht n marrdhnie prmbyllse me gjymtyrn a gjymtyrt e

mparshme42: Dhe ishte e natyrshme t ishte kshtu prderisa bhej fjal pr nj faj, pra

pr nj dnim. (L.F.M. 33)

Parafjala shprehet para gjymtyrs q sht n marrdhnie kpujore shtesore me

gjymtyrn para saj43: Sa pr klimn n romanet tona, pr t ciln jemi kritikuar shtat

vjet m par, ne kemi qen e jemi pr zotrimin e klims pranverore, t qiellit blu

socialist, kundr mjegulls, e sidomos kundr shiut... (I.Sh. 50)

Parafjala shprehet prpara t gjitha gjymtyrve me marrdhnie kpujore ose

veuese, kur kto prihen nga lidhza e lokucione lidhzore t prsritura. Gjithashtu ajo

shprehet edhe para gjymtyrve homogjene kpujore t bashkuara me lidhza a lokucione,

t prbra nga dy mjete lidhse t ndryshme, si: jo vetm...por edhe; si... (si) edhe;

si...(po) ashtu edhe; nuk...vetm, por edhe; aq...sa (edhe); sa...aq (edhe)44: Kur ajo vdiq,

40 M. Domi, Prsritja a mosprsritja e disa fjalve dhe mjeteve trajtformuese prpara

gjymtyrve homogjene, Gjuha jon, 1986, 3, f.26-33

41 M. Domi, Prdorimi i parafjalve prpara gjymtyrve homogjene, Gjuha jon, 2, 1988, f.11

42 Po aty

43 Po aty.

44 Po aty, f. 12.

16

un ia mora shpretkn dhe e mbajta n nj nga shishet e mia, jo vetm si kujtim, por edhe

si mallkim. (O.A.V. 180); Grat n qytet dinin do gj q bnin t tjert sepse at e

merrnin vesh nga burrat, por dinin shum pak pr burrat e tyre sepse ata flisnin m

shum pr t tjert sesa pr vete. (O.A.V. 30); Kjo sht n fakt m e vrtet pr rrudhat,

sesa pr vijat e hapura nga plagt. (O.A.V. 17); Ai thoshte se e kishte shptuar Otellon jo

vetm nga vdekja, por edhe nga paragjykimi q njerzit kishin pr njerzit e zinj.

(O.A.V. 184)

Prsritja e parafjals sht e nevojshme prpara gjymtyrs s dyt homogjene

kpujore e m tutje, kur gjymtyra e mparshme sht e zgjeruar. Kur nuk sht e

zgjeruar ajo prcaktohet nga synimet q kemi. Mosprsritja sht e zakonshme kur

gjymtyrt homogjene jan t prafrta nga kuptimi: Un besoj se ne do t mbetemi m t

ditur, por ata do t bhen m t fort dhe lufta mes dijes dhe forcs sht me mim m t

lart pr dijen. (O.A.V. 25); Doktori kishte planifikuar edhe vdekjen, edhe ngjalljen e

Otellos duke e mbajtur pasqyrn mbi vdekjen dhe jetn sepse, si nj kurioz i

pandreqshm, donte ti shihte t dyja. (O.A.V. 184); Nuk donte ta linte Otellon t

ngatrrohej mes Zotit dhe magjis, mes priftrinjve dhe profetve, mes vdekjes dhe jets,

mes vrasjes dhe shkencs. (O.A.V. 186)

Domi45 gjithashtu thekson se parafjala prsritet para nj gjymtyre homogjene

kpujore a veuese, t dyt am tej, kur kjo paraprihet nga nj ndajfolje kohe a ndonj

fjal a togfjalsh sqarues a saktsues, po ashtu prgjithsisht para nj gjymtyre

homogjene veuese t bashkuar me lidhzn apo: Gjith kto fytyra q sot shfaqen me

nj mask e nesr me nj tjetr, si t ishin aktor teatri, sparathon asgj t mir, kishte

vazhduar mendueshm. (L.F.M. 11); Pavarsisht nga vapa e kafshve, nga koret e zogjve

apo nga kopet e peshqve, n at stin, Vlora shpaloste gjith ylberin q natyra ia kishte

dhn, duke mos i kursyer asnj nga ngjyrat q zbukurojn nj qytet: qiellin e pastr,

detin e kaltr dhe tokn e gjelbr. (O.A.V. 173)

N rastin e disa lokucioneve parafjalore t formuara nga parafjal + emr +

parafjal, si: n prshtatje me, n prputhje me, n lidhje me etj. prsritet para gjymtyrs

s dyt homogjene vetm elementi i fundit parafjalor me, ose lihet pa u shprehur gjith

lokucioni46: Nuk ishte asgj n krahasim me arjet dhe dhimbjet q kishte provuar

dikur. (O.A.V. 175)

Si prfundim mund t themi se n t dyja gjuht, shqipe dhe greke, vendi i

parafjals sht para emrit me t cilin lidhet nga ana sintaksore. Ka edhe raste kur

parafjala mund t mungoj dhe kjo kryesisht para disa gjymtyrve homogjene.

N gjuhn greke prcaktori i paravendoset fjals q prcakton dhe si rrjedhim ai i

ndrfutet parafjals dhe grupit emror. Nj gj e till n gjuhn shqipe nuk ndodh sepse

prcaktori e ka vendin pas fjals q prcakton.

45 Po aty, f. 14.

46 M. Domi, vep. e cit., f. 15.

17

PRFUNDIME

1. Shqipja dhe greqishtja jan dy gjuh t ngjashme me njra tjetrn pasi i prkasin t njjts familje gjuhsore, familjes s madhe t gjuhve indoevropiane. sht e

vshtir t prcaktohet me saktsi periudha kohore e shfaqjes s greqishtes s

hershme, asaj protohelenike, por dim q n shekullin e 13-t p.e.r, prdorej i

ashtuquajturi lineari B. Lineari B e ka prejardhjen nga lineari A, i cili u prdor

nga mesi i shekullit t 18-t deri n mesin e shekullit 15-t p.e.r dhe deri m sot

jan publikuar rreth 1500 tekste t shkruara n linearin A. Gjuha greke sht

prftuar prmes nj procesi transformimesh t vazhdueshme q ka psuar gjuha

mm indoevropiane, n nj periudh kohore tepr t gjat.

2. Studimet e shumta kan nxjerr n pah ngjashmrit e dy gjuhve n rrafshin indoevropian. Studimet pr gjuhn greke nuk kan pasur probleme t

diskutueshme, por kan ndjekur zhvillimin e saj gradual, kalimin n greqishten e

re dhe faktort apo veorit e ktij kalimi. Ndrsa pr sa i prket gjuhs shqipe ka

pasur dhe ka ende diskutime lidhur me origjinn, tipin e saj gjuhsor dhe vendin

q z n familjen gjuhsore indoevropiane. I pari q vrtetoi bindshm

prkatsin e saj n familjen e gjuhve indoevropiane, ishte gjuhtari gjerman F.

Bopp. Ai arriti n prfundimin se shqipja sht gjuh indoevropiane, por n

elementet e saj themelore nuk ka ndonj lidhje m t ngusht ose, aq m pak,

ndonj lidhje derivacioni me asnjrn nga gjuht motra sanskrite (indoevropiane)

t kontinentit ton.

3. N gjuhn shqipe dhe greke termi parafjal sht ndeshur qysh n lashtsi, pr faktin se sht ndjer i nevojshm krijimi i nj mjeti gjuhsor pr t shprehur

marrdhniet sintaksore t emrit n fjali. Kjo ishte nj fjalz shrbyese q

vendosej para nj emri a premri. N disa gjuh indoevropiane mund ta gjejm

dhe t prapavendosur, por gjuht q ne po krahasojm, shqipja dhe greqishtja, e

kan t paravendosur. Ato vendosen rregullisht para nj emri a premri n nj ras

t caktuar, pr t shprehur lidhjet e tij sintaksore, prkatsisht me nj gjymtyr

tjetr t shprehur nga nj emr. N rastin e par togu parafjal+emr kryen nj

funksion ndajfoljor (adverbal), ndrsa n rastin e dyt kryen nj funksion

ndajemror (adominal). Lindja e klass s parafjalve kushtzohet, si do dukuri,

nga disa faktor. Kta faktor veprojn t veuar, por shpesh edhe n

bashkveprim reciprok.

4. Parafjalt n familjen e gjuhve indoevropiane jan prftuar n nj faz t caktuar t zhvillimit t ksaj familjeje gjuhsh. Ato jan prftuar qysh n nj faz t

18

hershme parahistorike, pr ka dshmon prania e tyre n t gjitha gjuht

indoevropiane, prfshir ktu edhe ato q kan nj dokumentim shkrimor

relativisht shum t hershm, si indishtja e vjetr, greqishtja e vjetr, latinishtja

etj. Krijimi i ksaj klase fjalsh, q kan ardhur duke luajtur nj rol gjithnj e m

t madh n t shprehurit e lidhjeve sintaksore t emrit (dhe t premrit) n fjali,

sht br i nevojshm nga pamjaftueshmria e formave rasore t emrit pr t

shprehur t gjitha nuancat e raporteve t tij sintaksore. Si rrjedhim, n nj faz t

dhn t zhvillimit t popujve q flisnin gjuh a dialekt indoevropian, u ndje

nevoja pr nj mjet t ri plotsues t sistemit rasor pr ti dhn ktij mundsi t

shprehte sa m mir e sa m qart funksionet m t ndryshme t emrit n fjali.

rahas reduktimit t fleksionit, lindja dhe rritja n vllim e klass s parafjalve erdhi si

rezultat edhe i zvendsimit n gjuh t sintetizimit me analitizmin.

5. Parafjala sht pjes e pandryshueshme e ligjrats, q prdoret si fjal shrbyese prpara nj emri, nj premri a nj numrori (n nj ras t caktuar) ose prpara

disa ndajfoljeve, pr t shprehur marrdhniet midis gjymtyrve n nj togfjalsh.

I ngjashm me kt prkufizim sht edhe ai pr parafjaln n gjuhn greke.

Tek prkufizimi i msiprrm del qart pandryshueshmria e ksaj pjese t ligjrats, si

dhe prdorimi i saj me nj ras t caktuar, pra tipari morfologjik dhe sintaksor i saj.

Lyons duke u mbshtetur n kategorin aristoteliane thekson: ... pjest e ligjrats t

rangut t par (emr, folje, mbiemr, ndajfolje) ishin kuptimmbartse... Pjest e tjera t

ligjrats (parafjalt, lidhzat etj), t marra n vetvete, nuk thoshin asgj, por ndihmonin

n kuptimin e prgjithshm t fjalive, duke u dhn atyre nj form ose nj rend t

caktuar.

6. N gjuhn shqipe dhe n gjuhn greke prdorimi i parafjalve sht mjaft i shpesht dhe ajo n ligjrat pozicionohet gjithmon para grupit emror. N

gjuhn greke nga ky rregull prjashtohen disa shprehje t caktuara t ngurtsuara

me prejardhje librore, tek t cilat parafjala i prapavendoset grupit emror, p.sh:

, . ,

. .

. . Por, nse grupi emror t

cilit parafjala i prket nga ana sintaksore, ka prpara tij prcaktor, parafjala shkon

prpara tij: , , , ,

.

, .

.

7. Lidhja e ngusht q ekziston midis parafjals dhe grupit emror duket dhe nga vazhdimsia e drejtprdrejt q kan n ligjrat. Ndrmjet emrit dhe parafjals

19

ndrfuten vetm prcaktort e emrit t cilt jan element t grupit emror:

, , ,

. Kjo gj nuk ndodh n gjuhn shqipe sepse prcaktort vijn pas fjals

q prcaktojn: Prpara se t elte portn e atelies vshtrimi iu ndal nj grim te

flegra e djatht.

8. Parafjala prsritet prpara secils gjymtyr homogjene vetm ather kur duam t theksojm dika m shum: , ,

, . Sidomos pas vdekjes s gruas mendonte se duhej t

kryente edhe rolin e saj t munguar duke i folur t birit pr moralin, pr

dashurin, pr besimin, pr paqen, pr mirkuptimin dhe gjra t ngjashme, t

cilat dhe atij, n jo pak raste, i kishin vlejtur dhe kt nuk mund ta mohonte.

20

KREU II

PARAFJALT E GREQISHTES S VJETR

2.1. Klasifikimi i parafjalve sipas funksionit

Fillimisht parafjalt ishin fjal t mvetsishme me kuptim ndajfoljor dhe prcaktonin

foljet. Me kalimin e kohs ato ose u bashkuan me foljet duke formuar kshtu folje t

prngjitura, ose u prdoren me rasa t zhdrejta kryesisht t emrave, duke formuar

prcaktor e rrethanor me parafjal47. Parafjalt e gjuhs s vjetr greke ndahen n dy

grupe48:

1. Kryesore: jan ato fjal q prdoren jo vetm si parafjal t rasave t zhdrejta, por prdoren edhe n kompozim si prbrs t par. Kto parafjal jan: , ,

, ,,,, , , , , , , , , , , .

/ prmes qytetit / zgjidh

Ato kan t njjtin prdorim si dhe n gjuhn e re greke. Pra, ose prdoren pr formimin

me prngjitje t fjalve t reja (, , ), ose prdoren pr t

formuar prcaktor e rrethanor me parafjal. Kto ndahen n:

1. Parafjal q prdoren vetm me nj nga rasat e zhdrejta: , , , + gjinore, , + dhanore, /+ kallzore.

2. Parafjal q prdoren me dy rasa t zhdrejta: + kallzore ose dhanore, , , + gjinore ose kallzore.

3. Parafjal q prdoren me tri rasa t zhdrejta: , , , , , , + gjinore, dhanore ose kallzore.

4. Parafjal q prdoren vetm n ndrtimet sintaksore dhe jo n kompozim si prbrs t par. Ato prdoren pr t shprehur prcaktort a rrethanort me

parafjal. Kto jan: , , /, , , , , .

47 . , , thin, 2007, f. 110.

48 . , , 1971.

21

2.1.1. Parafjal q prdoren vetm me nj ras t caktuar ( n gjinore,

dhanore ose kallzore)

1. Me rasn gjinore:

. / N vend t Kosts erdhi Manoli.

...

. ( , 01/09/1996) / q t ruhet lidhja pa krijuar keqkuptime.

Shprehje:

1. x ,

2. ,

.

1. , ,

. ( , 30/11/97)

2. () , .(

, )

3. , , ...

. ( , 1/9/96)

4. , .

5. ...., , , .

6. , .

7. .

.

8. , , , ,

.

9. , , !( )

22

ose para zanoreve

,

.(..) / Jam nga natyra e durueshme dhe konservatore n

veprimet e mia, sidomos me njerz q nuk i dua.

Shprehje:

1.

;

2. .

3. , ( , )

,

.( , 13/9/97)

4. , ,

.

5.

. (, 13/6/96)

6.

. ( , 6/7/97)

7. , ,

, ,

....(, )

8. .

9. () , .

,

, .

( , 14/9/97)

10. , ( )

11. / , , . ( , 5/10/97)

1. / / .

23

2. , . (

, 28/4/96)

3. , .

4. , , , ,

. ( , 1/9/96)

5. / ,

, , .

( , 24/7/96)

6. ,

. ( , 9/7/96)

7. , , , ,

, .

8. ,

, ,

. ( , 28/4/96)

9. ,

.( , 28/4/96)

10. ,

. ( , 22/5/94)

11. , , , , , , .

12. ( ) ,

.

13. (= )

14. , , .

15. ,

.( , 28/4/96)

16. , , , ,

24

., , .

,

1997. ( , 28/4/96)

17. , , 1912 1991 ,

.(, 12/6/96)

18. , , , .

19. , .

( , 22/6/97)

20. , ,

. ( , 23/6/96)

21. , ,

.(

)

22. / ,

. ( , 26/11/95)

23. , ,

- .( ,

10/10/97)

24. -

, .

25. ( ) ,

26. ,

,

.

... ( , )

1. , , .... / / ,

...()

2. .

3. - ,

25

.( , 12/6/96)

. ( , 29/06/1997) / Romanet e tij kishin ndalur s botuari prej shum

kohsh dhe ai ishte pothuaj i harruar.

Shprehje:

1. (.) , .

490 ..

2.

. ( , 29/6/97)

3.

, .

4. ,

.

5.

.

6. ,

.

7. (/ ) (/)

. ( , 4/10/97)

8. , ,

.

9. () / () , ,

26

,

.

( , 225, 16-22/9/97)

10. / , , ,

. ( , 26/10/97)

27

11. Me rasn dhanore:

. (

, 15/05/1994) / Takimi i ri i ministrave t jashtm t Greqis dhe Shqipris pritet t

bhet s shpejti.

Shprehje:

1. , ,

2.

. ( , 26/11/95)

3. ,

. ( , 22/5/94)

4. . (

, 22/5/94)

5. ,

. ( , 15/5/94)

6.

7. , ( )

. ( , 9/7/96)

8. , ... ( , 28/4/96)

9. 10. , . ( , 28/4/96)

11. , ,

. (, )

12. 13. , ,

. (, 12/6/96)

14. , , ,

. ( , 22/6/97)

15. ,

28

. (

, 15/5/94)

16.

. ( , 1/9/96)

17. ,

. ( , 15/6/97)

18. ,

19. ,

. (, 13/6/96)

20. , 21. , ,

. ( , 24/7/96)

22. , , : ,

,

, . ( , 15/6/97)

23. , . ( , 12/10/97)

24. , ,

. ( ,

15/10/97)

25. . (

, 23/6/96)

26.

. (

, 9/7/96)

27. ,

. ( , 15/5/94)

28.

. ( , 16/9/97)

29. 30.

29

. ( , 6/7/97)

31. . ( , 1/9/96)

32. , 33. , , ,

, , . ( ,

15/7/96)

34.

. ( , 29/6/97)

35. .

. ( , 17/10/97)

36. . (,

)

37. 38. 39. , . (, )

40. , ,

. ( , 28/4/96)

Kjo parafjal sht prdorur n disa shprehje stereotipe:

41. , ( ),

, ,

,

, . .

42. , ,

, .( ,

)

43. , , ,

. ( , 15/6/96)

30

44. - , , . ( , 1/3/98)

1. , , .

2. , , ,

.

3. ,

.

4. Me kallzore:

. / U ngjit n podium pr t mbajtur fjalim.

Shprehje:

1. () 2. , 3. 4. () 5. , , ,

. ( , 25/9/97)

1. , ,

. ( , 29/6/97)

2. ()

3. () ! 4. ( ) ...

. ( , 10/1/99)

1. , ,

.

(, )

2. , 3.

31

, , . (,

)

4. , 5.

1. Parafjal q prdoren me dy rasa

N kt grup bjn pjes parafjalt: , , , . Parafjala i paravendoset nj

emri n ras dhanore ose n ras kallzore:

...(ras dhanore) /... npr rrugica dhe

rrug, kudo

. (ras kallzore) / Bri nj

turne me bashkpuntort e tij npr Greqi.

Shprehje:

1. ,

. ( , 9/7/96)

2. (/) , .

( , 15/10/97)

Parafjala paravendoset nj emri n rasn gjinore ose n rasn kallzore:

, . (,

) (rasa gjinore) / N zemrn e tij nuk mund t hyj askush as nprmjet toks, as

nprmjet detit.

. (rasa kallzore) / Vrasje pa shkak.

Shprehje:

3.

. ( , 22/5/94)

4. , . ( , 13/9/97)

5. 6. , 7. 8. ( )

32

9.

. ( , 30/6/96)

1. , ,

. ( , 22/6/97)

2. , . (, )

3. ,

.

. ( , 28/4/96)

4. , 5.

,

6. 7.

. ( , 3/10/97)

1. ( ) ,

-35 .,

. ( , 14/12/97)

2. , ,

-.

3. , .

4. , 5. 6.

,

. ( , 22/5/94)

33

Parafjala i paravendoset nj emri t rass gjinore ose nj emri t rass kallzore:

. (rasa gjinore) / Sulm kundr armikut.

. (rasa kallzore) / Shkojm nga deti.

Shprehje:

1. ,

. (..)

2. (/) ,

. ( ,

22/06/1997)

3. () ) ,

. ( , 22/6/97)

b) ()

.

. ( , 9/10/97)

4. ,

5.

6. ,

,

. ( , 12/6/96)

7. ,

.

( , 26/11/95)

8. ()/() ()

9. ,

,

. ( , 6/7/97)

34

10. ,

11.

12.

. ( , 30/10/97)

1. ,

:

, ,

. ( , 27/9/97)

2. ,

3. ,

;

( , 16/9/97)

4. ,

5. , ,

6. ,

.

( ,10/11/97)

7.

8. ,

9. ,

.

-. ( , 6/7/97)

10.

35

11. ,

. ( , 27/7/96)

12. ,

13.

14. , ,

15. , , ,

,

. ( , 15/10/97)

16. , ,

,

. (,

25/9/97)

17.

18. -

, . ( , 22/6/97)

19. ,

,

. ( , 28/4/96)

20. , ,

, , . (

, 26/11/95)

21. () ,

.

22. () - , ,

36

. ( , 22/6/97)

23. () (, )

24.

. (

, 29/11/97)

25. (

),

26. ,

,

. ( , 28/4/96)

27. ,

, , . (, )

28. ,

,

. ( , 2/11/97)

29.

. ( , 30/6/96)

30. / , ,

, ,

. ( , 18/7/96)

31. - , ,

.

( , 24/7/96)

32. - ,

.

37

33. - , () .

34. () - ,

!

. ( , 30/11/97)

35. () - . (...)

36. , . ,

.( 18/7/96)

37. , ,

,

, .( , 14/9/97)

38. . . ,

.

, ,

, .( , 292 , 10/11/96)

39. ,

. ( , 15/6/97)

40. ( )

41.

. ( , 28/4/96)

1. , , ,

. ( , 28/4/96)

2. / , ,

3. 4. , .

1. ,

, ,

. (, )

2. , ,

38

, ,

.

3. .

, .

4. , ( )

.

. ( , 11/10/97)

5. , .

6. - , , .

7. / , , .

8. , 9. , . ...

(, )

1. 2. ,

.( , 29/6/97)

1. , .

2. / 3. , , .

1. () , .( , 22/6/97)

2. , ,

, .(

, 15/10/97)

3. ,

. ( , 6/7/97)

4. / - - ,

,

, .

5. , ,

39

,

.( , 21/9/97)

6. , , ,

. ( , 28/6/97)

7. () ,

, . (, )

8. , , , .

9. , .

.(, )

Parafjala i paravendoset nj emri n rasn gjinore ose nj emri n rasn kallzore:

. (rasa gjinore)/ Jam pro demokracis.

. (rasa kallzore) / Mbi nj milion.

Shprehje:

10. / , .

11. ,

.

12. , , , .

1. Parafjal q prdoren me tri rasa

N kt grup bjn pjes parafjalt: , , , , , , , t cilat i

paravendoset nj emri n rasn gjinore, dhanore dhe kallzore.

. (rasa kallzore) / T ulur rreth zjarrit.

40

. (..) (rasa gjinore) / Jemi vazhdimisht n gjendje

lufte.

. ( , 22/05/1994) (rasa

dhanore) / U kapn n flagranc pr vjedhje parash.

. (rasa kallzore) / Ndoqn teknikt gjat

punimeve.

Shprehje:

13. , , .

.

14. ,

. ( , 28/9/97)

15.

. ( , 15/5/94)

16. ( ) 17.

, , , ,

,

. ( , )

1. ( )

, , .( ,

15/6/97)

2. , .(,

)

, ,

.( , )

3. ( , ( ), , 20

, 20

.

.( , )

4. , 5. () .

, .

/

.

41

,

.( , 6/7/97)

1. , ,

2. , . (,

27/9/97)

1. , , . ( ,

9/7/96)

2. ,

. ( , 6/10/97)

3. () .

. ( , 29/6/97)

4. , , ,

. ( , 22/6/97)

5. () ,

,

, . (, 12/6/97)

6. - , .

. ( , 15/6/97)

7. , .

8. ( , )

, .

( , 28/4/96)

9.

;

10. , .

11. , .

12. . ( , 22/5/94)

13. , ,

.

42

14. , ,

, .( , 22/5/940

15. , .

16. ( ) .

17. , .( , 22/5/94)

18. , , .

19. () , , ,

.(, )

20. ( )

.( , 22/6/97)

21. , ( )

...

22. ( ) .

23. .

.

24. ,

,

.( , 1/9/96)

25. , ,

.

26. ()

27. , , ,

. ( , 29 6/97)

1. ,

. ( , 29/6/97)

2. ,

43

, ,

.

( , 22/6/97)

3. / ,

.

( , 22/6/97)

. (rasa gjinore) / Pranoj me knaqsi.

,

. (rasa kallzore) / Pas skandalit q plasi n gazeta pr

emrimet e paligjshme, u bn hetimet rreth shtjes.

Shprehje:

4. ,

. ( , 29/6/97)

5. , ,

. ( 1/9/96)

6. , ,

, ,

. (, )

7. ,

8.

.

1. () .

2. , .

3. , ! , , , . ( , 251, 19-

25/8/97)

4. , .

5. ,

44

.... .

. ( , 6/5/99)

6. / ( ) , .

7. ( , )

( )

.( . 13/9/97)

1. , , .

(, )

. (rasa gjinore) / U informuan pran organeve

kompetente.

. (rasa dhanore) / sht gjykats i shkalls s lart.

. (rasa kallzore) / Nj her n dy dit.

Shprehje:

2. () , , , .( , 27/394)

3. .

4. , , , , .

5. , ,

, ,

. ( 15/6/97)

6. , , .

7. , .

8. () . ... , .

9. / ,

, . ( ,

6/7/97)

45

10. , ,

.

11. ,

.

12. , , , .

13. ( )

14. , , .

1. , .

. ( , 28/04/1996)

(rasa gjinore) / Biseda zhvillohet rreth kngs n fjal.

. (rasa kallzore) / Gjat mesnats

u dgjua nj zhurm e uditshme.

Shprehje:

2. () , .

(, )

3. ,

.

4. ,

.

5. / ,

6. .

. ( , 28/4/96)

46

(rasa gjinore) / Pr Zotin

. (rasa kallzore) / Do t t shoh nga pasditja.

Shprehje:

7. , ,

. ( , 6/7/97)

8. ,

, , . (,

)

9.

. ( , 29/6/97)

, .(..) (rasa gjinore)

/Mora jastkun nn krah, nj araf dhe nj kuvert.

(rasa kallzore) / Nn tok

Shprehje:

10. , .(,

)

11. .

12. - , ( ) .

13. , , ( )

. ( , 30/9/97)

14. 15. ,

.

1. , , .

.

2. - ( ).

47

. ( , 15/10/97)

3. _ ( , )

4. , ,

, ..

5. / ( ),

.

1. , ,

, ,

,

.( , 10/11/97)

2. , , .

3. ,

. ( , 6/7/97)

4. () , ()

1. PARAFJAL Q PRDOREN VETM N NDRTIME

SINTAKSORE

N grupin e dyt bjn pjes ato fjal q shrbejn vetm si parafjal t rasave t

zhdrejta, pra nuk prdoren n kompozim, si prbrs t par. Karakteristik sintaksore e

tyre sht prdorimi me rasn dhanore ose gjinore. Kto parafjal nuk shprehin vetm

marrdhnie sintaksore, por kan edhe nj far kuptimi leksikor. N rastet kur si pjes e

kundrinorit me parafjal, jan t lidhura ngusht me foljen, zhvishen nga kuptimi i tyre

semantik dhe luajn thjesht nj funksion gramatikor. / Iku pa arsye.

Kto parafjal prdoren vetm para fjals prcaktuese: / deri ktu.

48

PRFUNDIME

5. Parafjalt e gjuhs s vjetr greke ndahen n dy grupe: Kryesore: jan ato fjal q prdoren jo vetm si parafjal t rasave t zhdrejta, por prdoren edhe si

parashtesa. Kto parafjal jan: , , , ,,,, , , , ,

, , , , , , . Parafjal q prdoren vetm n ndrtimet

sintaksore: jan ato parafjal q prdoren vetm pr t shprehur prcaktort a

rrethanort me parafjal. Parafjalt abuzive jan: , , /, ,

, , , .

6. Parafjalt kryesore ndahen n: parafjal q prdoren me nj ras, q prdoren me dy rasa dhe q prdoren me tre rasa. Kshtu, parafjal q prdoren me nj ras

jan ato t rass gjinore: . ...

.

,

.

. Disa parafjal prdoren vetm me ras

dhanore:

. , ,

. Me rasn kallzore kan prdorim

kto parafjal: .

7. Parafjal q prdoren me dy rasa jan: , , , . Parafjala i paravendoset nj emri n ras dhanore ose n ras kallzore:

...(ras dhanore)

. (ras kallzore). Parafjala paravendoset nj emri n rasn gjinore ose

n rasn kallzore: ,

.(rasa gjinore). . (rasa kallzore). Parafjala

i paravendoset nj emri t rass gjinore ose nj emri t rass kallzore:

. (rasa gjinore) . (rasa kallzore)

Parafjala i paravendoset nj emri n rasn gjinore ose nj emri n rasn

kallzore: . (rasa gjinore).

. (rasa kallzore).

8. Parafjal q prdoren me tri rasa jan: , , , , , , , t cilat i paravendoset nj emri n rasn gjinore, dhanore dhe kallzore.

. (rasa kallzore) .(rasa gjinore)

. (rasa dhanore).

. (rasa kallzore).

. (rasa gjinore).

, . (rasa

kallzore). . (rasa gjinore).

. (rasa dhanore). . (rasa kallzore)

.(rasa gjinore).

49

. (rasa kallzore) !(rasa

gjinore). . (rasa kallzore).

, .(rasa gjinore). Mora jastkun nn krah, nj

araf dhe nj kuvert.

50

KREU III

PARAFJALT DHE SISTEMI RASOR

3.1 Sistemi rasor n gjuhn greke dhe shqipen e sotme

Kategoria gramatikore e rass i jep emrit at drejtim q krkon funksioni i tij n

fjali. Shpesh her kjo varet edhe nga parafjalt. Kuptimi gramatikor i rasave kur prdoren

me parafjal, nuk shprehet vetm nprmjet forms, por edhe me an t parafjals.

Numri i rasave n gjuh t ndryshme sht i ndryshm. Gjuha e re greke njeh katr rasa:

emroren (), gjinoren (), kallzoren (), thirroren ().

Gjuha e sotme shqipe njeh pes t tilla: emroren, gjinoren, dhanoren, kallzoren dhe

rrjedhoren. Vlen pr tu prmendur se t dyja gjuht jan gjuh indoevropiane dhe kan

pasur nj sistem m t pasur rasor, por me zhvillimin e tyre disa rasa nuk prdoren m

dhe kuptimet e tyre shprehen me an t rasave t tjera ose me an t nj rase dhe t nj

parafjale.

Kshtu pr shembull ka ndodhur me vendoren e dikurshme t shqipes, kuptimi i

s cils tani shprehet me an t rrjedhores-dhanores si dhe nprmjet kallzores me

parafjal 49 n malt (vendorja e dikurshme); malit (dhanore); n mal (kallzore me

parafjal).

T njjtn gj e vm re edhe n gjuhn e sotme greke. Rasa dhanore (o) e gjuhs s

vjetr greke nuk prdoret m dhe vendin e saj e ka zn kallzorja me parafjal.

(dhanorja e dikurshme)

(kallzore me parafjal)

Rasat shihen t lidhura ngusht me njra tjetrn pasi jan prbrs t nj sistemi

t vetm, pikrisht atij t lakimit. Ashtu si gjuha shqipe dhe ajo greke nuk kan forma t

veanta pr t gjitha rasat. Thjeshtimi i trajtave rasore ka br t nevojshm zhvillimin e

parafjalve. N gjuhn greke, n ndryshim nga gjuha shqipe, nyjat shquese i

paravendosen emrit dhe lakohen bashk me t.

Si e prmendm dhe m lart rasat prdoren me parafjal dhe pa parafjal. N

gjuhn greke rasat q prdoren me parafjal jan: rasa kallzore, emrore dhe gjinore.

Lidhur me prcaktimin e rasave q mund t marrin parafjal, gjuhtart shqiptar nuk

kan qen t nj mendjeje. Sipas Gramatiks s Akademis s Shkencave50 katr jan

rasat n gjuhn shqipe q prdoren me parafjal:

rasa emrore, Demiraj thekson se shqipja sht e vetmja gjuh indoevropiane q zotron

parafjal t cilat prdoren n rasn emrore.

49 Akademia e shkencave, Gramatika e gjuhs shqipe I, Tiran, 1995, f.107.

50 Po aty, f.107.

51

rasa gjinore, me t ciln prdoren kryesisht lokucionet e reja parafjalore. Pr her t par

n rastin e shqipes sht eliku ai q njeh parafjal t rass gjinore51.

rasa dhanore si dhe rasa kallzore

Ka edhe gjuhtar q e shohin rasn dhanore si nj ras t aft pr t marr nj parafjal.

Xhuvani sht nj tjetr gjuhtar, i cili dallon prdorimin e dhanores me parafjal52:

jan prdorur n gjuh dhe parafjal t tjera, t dala prej disa ndajfoljeve dhe prej disa

emrave, q jan prdorur s pari si ndajfolje. Kto far parafjalsh ndrtohen, si t

parmet, me rasa, por m tepr me dhanore-rrjedhore.

Sipas elikut53 me kt ras prdoren shum parafjal emrore t thjeshta.

Rasn dhanore nga ndrtimet me parafjal nuk e prjashton as Demiraj.

Ndrsa Dr. Pekmezi sipas kriterit sintaksor i ndan parafjalt n tri grupe:

parafjal me emrore t shquar

parafjal me kallzore (vendore)

parafjal me gjinore, dhanore, rrjedhore.

3.2 Parafjalt q prdoren me nj ras

Si prmendm dhe m lart, rasat m par nuk jan prcaktuar nga parafjalt, por

nga konteksti i gjith fjalis. M pas kur u prforcuan lidhjet e fjalve me njra-

tjetrn, parafjalt nisn t krkonin nj ras t caktuar. Por disa parafjal t gjuhs

greke, si dhe disa parafjal t gjuhs shqipe prdoren me m shum se nj ras. Ja

cilat jan parafjalt q prdoren vetm me nj ras:

3.2.1 Parafjalt e rass emrore

Rasa emrore duke qen casus rectus, pra ras e drejt, rasa e nj gjymtyre t

pavarur n fjali, si rregull nuk duhet t ket parafjal. N gjuhn greke ka nj prdorim

mjaft t pakt t tyre. Dhe pikrisht gjuhtari i njohur njeh dy t tilla,

51 ... parafjalt emrore t prbra t rass gjinore kan kt struktur : Parafjala e parme plus

ish emri, duke qen nyja e prparme element prbrs, formant gramatikor i emrit pasues n

gjinore dhe jo iu. parafjals eliku, Mehmet, Lokucionet parafjalore emrore n gjuhn letrare

shqipe, n : shtje t morfologjis n gjuhn e sotme shqipe, Tiran 1997, f. 172-173.

52 Xhuvani, A, vep. e cit., 327.

53 eliku, M, Parafjalt emrore t thjeshta n gjuhn letrare shqipe, n : shtje t

morfologjis s gjuhs s sotme shqipe, Tiran 1997, f. 144.

52

parafjaln dhe . Prdorimi i ktyre parafjalve n rasn emrore sht mjaft i

rrall dhe vetm n disa raste t caktuara. Kto prdoren me emrore kur duan t tregojn

nj piknisje, gjendje ose rezultat (prfundim), dhe emri t cilit i paravendosen luan rolin

e kryefjals. Gjuha greke nuk ka parafjal vetm t rass emrore. Parafjalt e rass

emrore prdoren edhe n rasn kallzore.

. / E njoh q t vogl.

. / Krkon vend pune si kontrollor.

N rasn emrore prdoren edhe parafjalt dhe , kur u paravendosen numrorve.

Nuk shfaqin nj form rasore t qart.

/dy plus tre

/ gjasht pjestim pr dy

Ndrsa n gjuhn shqipe kemi vetm dy parafjal q prdoren me kt ras,

pikrisht parafjalt nga dhe te(k). Parafjala te(k) shfaqet n dy variante fonetiko-

drejtshkrimore. Varianti te prdoret ather kur shoqron nj emr apo premr q fillon

me bashktingllore, ndrsa varianti tek prdoret kur emri fillon me zanore:

Vite me radh isha msuar ti dgjoja violinat e jevgjve, t Peros bashk me ato t

djemve, n mbrmje, tek oborri i jashtm, n prani t gjith familjes s madhe t

babazotit.. (Kadare I., shtje t marrzis, 2005, f. 15)

Do t ishte gjysma e s keqes sikur mrzia t mbetej te librat. (Kadare I., shtje t

marrzis, 2005, f. 25)

Prdorimi i rass emrore me kto dy parafjal sht nj prjashtim. Kjo shpjegohet nga

prdorimi i ktyre parafjalve si lidhza si n fjalit:

Shkova te sht bodrumi.

Vij nga sht lumi.

Nga prdorimi lidhzor sht kaluar n prdorimin parafjalor:

shkova te bodrumi dhe vij nga lumi

N krahasim me parafjalt e tjera t gjuhs shqipe q prdoren me rasn dhanore dhe at

kallzore, kto parafjal kan lindur m von.

Kur prdoret me parafjal rasa emrore largohet nga funksionet e saj themelore dhe

afrohet me rasat e tjera me parafjal, pikrisht me kallzoren dhe rrjedhoren.

3.2.2. Parafjalt e rass gjinore t greqishtes dhe t shqipes

Gjuha greke nuk ka parafjal vetm t rass gjinore. Ka disa parafjal q prdoren

n situata t veanta n rasn gjinore, por prdorim m t gjer kan n rasn kallzore.

Triandafilidhi54 n librin e tij Gramatika e gjuhs s re greke thekson se Ka disa

parafjal q krkojn nj emr n rasn gjinore. Kjo kryesisht shihet n shprehje dhe

lokucione t ngurtsuara

54 . , , Selanik, 1993

53

Rrall her me rasn gjinore prdorim parafjaln , , , kur i

paravendoset nj emri para t cilit nnkuptohet fjala shtpi, ose ndonj fjal tjetr analoge

me t:

( ) / Isha tek xhaxhai im. (n shtpi)

( ) / Isha tek Papastratu (n fabrik)

. / Jam nisur pr tek xhaxhai im.

. ( ) / Vij nga vjehrri im. (nga shtpia)

Parafjala (pr, krah, nga ana e..., n drejtim t...) prdoret n rasn gjinore vetm n

shprehjet:

/ pr Zotin

/ brez pas brezi

Parafjala (kundr, rreth) prdoret me ras gjinore vetm n disa shprehje t

ngurtsuara:

/ E gjith pasuria ime shkoi dm. (pr dreq)

/ si mos m keq

Parafjala (pas, me, bashk) prdoret n rasn gjinore vetm n shprehjet :

/ me knaqsi

/ me dhun, me vshtirsi

. / Tre astronautt me vshtirsi ruajtn

nj fui t fundit n rast kthimi urgjentisht n Tok. ( , 29/06/1997)

Parafjala (n vend t) prdoret me ras gjinore vetm n fjali t tipit:

. / N vend t Kosts erdhi Manoli.

Parafjala (nga) prdoret me ras gjinore n shprehjet:

(nga Zoti)

(nga mot)

(nga natyra e tij)

(nga fillimi)

(q n lindje)

(e ka nga t tijt)

Prve parafjalve t msiprme, ekzistojn dhe disa parafjal t greqishtes s

vjetr, q n t shumtn e rasteve i paravendosen nj emri n rasn gjinore. Kto

kryesisht i hasim n disa fraza stereotipe.

Parafjala (pr, npr, prmes) (sot prdoret ) :

(prmes vshtirsiah), (gjat gjith jets) etj.

./ Programe arsimimi gjat gjith jets.( ,

13/09/1997)

Parafjala - (nga, prej) (sot prdoret ):

54

(nga Zoti), (pa paraprgatitje), (lidhje gjaku),

(nga qielli)

Parafjala (mbi, afr):

(pr kt), (n periudhn e Kapodhistrias)

Parafjala (para):

(para Krishtit), (para pak kohe)

Por nj prdorim t gjer parafjalt q i paravendosen rass gjinore, i takojm n

rastin kur kto parafjal prdoren si parashtesa:

(n tok), (menjher), (pr shkak), (ve t tjerash),

(fillimisht), (gjithashtu), (e astit), (n krye),

(rreth ksaj teme), (m n fund), (mbi t gjitha) etj.

N gjuhn shqipe parafjalt q shoqrojn rasn gjinore jan:

1. lokucione parafjalore t formuara nga togjet parafjal + emr si p.sh.: me ann, n kmb, pr faj, n kurriz, n dm, me prjashtim, nga shkaku, pr shkak, n

fushn, me rastin, n drejtim, n dobi, n t mir, n sy, n vend, n lmin, pr nder, pr

hir, nga ana

Agjencit e lajmeve ekonomike e ndrkombtare sqarojn se, shitjet e mdha t dollarit

erdhn pr shkak t deklarats s kryetarit t Rezervs Federale n SHBA (Korrieri,

01/05/2006, f.11)

2. lokucioni parafjalor i formuar nga parafjala si dhe emri pasoj: si pasoj Pesha e importeve t nafts sht rritur ndjeshm pas vitit 2000, kryesisht si pasoj e

krizave energjetike q ka pasur vit pr vit ekonomia vendase. (Korrieri, 01/05/2006, f.11)

Nga kta shembuj vm re se parafjalt e rass gjinore jan lokucione emrore q

prbhen nga njra prej parafjalve t mirfillta: nga, me, n ose pr e cila sht n krye

t lokucionit.

Lidhur me kt grup parafjalsh ka pasur disa qndrime55:

Cipo njeh vetm parafjalt n vend dhe n mes q krkojn rasn gjinore.

Ndrsa Demiraj thot: Pr sa u takon lokucioneve me an t (ose me ann e), n

vend t, n mes t, etj. ato mund t merren si lokucione t ngurosura parafjalore, t

formuara nga nj parafjal, nj emr dhe nj nyj e prparme56

Xhuvani57 si pjes prbrse t lokucionit pranon dhe nyjn e rass gjinore q pason, por

nuk thot se me ras prdoren kto parafjal.

eliku sht i pari q i ka trajtuar lokucionet e msiprme si parafjal q krkojn ras

gjinore. N shkrimin e tij t vitit 1972 ai shprehet:

55 Cipo, K, Gramatika Shqipe, Tiran 1949, 183

56 Sh. Demiraj, Morfologjia e gjuhs s sotme shqipe, II, Tiran, 1961, f. 275

57 Xhuvani, A, vep. e cit., Tiran 1980.

55

E ashtuquajtura nyj e prparme e emrit pasues sht pjes prbrse e ktij emri,

tregues gramatikor i rass gjinore, dhe jo element strukturor i parafjals emrore58

Kto lokucione prdoren me rasn gjinore pasi kan dal nga gjymtyra e par e nj

togfjalshi emr + emr n rasn gjinore. Gjymtyra e par psoi ndryshim me kalimin e

togfjalshit n tog. E dyta nuk psoi asnj ndryshim formal.

58 eliku, M, Lokucionet parafjalore emrore n gjuhn letrare shqipe, n : shtje t

morfologjis t gjuhs s sotme shqipe, Tiran, 1997, f. 142

56

3.2.3. Parafjalt e rass dhanore n greqisht

N ndryshim nga gjuha shqipe, n t ciln ka mendime t ndryshme rreth rass

dhanore me parafjal, n gjuhn e sotme greke nuk ka asnj parafjal q t prdoret me

ras dhanore. Prdorim t dendur parafjalt e rass dhanore kan pasur n gjuhn e vjetr

greke. N gjuhn e re greke dhanorja ka hyr vetm nprmjet disa lokucioneve. Kto

lokucione jan formuar nga ai grup parafjalsh t gjuhs s vjetr greke, q prdoren

edhe si parashtesa plus nj emr n rasn dhanore. Sot ajo sht zvendsuar nga

kallzorja me parafjal:

O . / Piloti mori udhzime t reja gjat

fluturimit.( ) . ( ) / Jeta ushtarake n

Greqi.

Disa nga shprehjet e ngurtsuara q kan hyr nga gjuha e vjetr greke jan59:

(pjesrisht)

(n distanc)

(n dijeni)

(n veprim)

(prfundimisht)

(n pergjithsi)

(n prdorim)

(me shpejtsi)

(n emr t)

(n lidhje me)

(t gjith)

(me ndihmn e Zotit)

(me kalimin e kohs)

(pran Gjykats s lart)

(n flagranc)

(pr shembull) etj

3.2.4. Parafjal t rass dhanore apo parafjal q prdoren me dy

rasa?

A ka gjuha shqipe parafjal q prdoren me rasn dhanore? N traditn

gramatikore shqiptare rasa dhanore shfaqet si nj ras q prdoret pa parafjal. Por ka

edhe disa gjuhtar t cilt n shkrimet e tyre pranojn prdorimin e parafjalve edhe me

kt ras, megjithse pjesa m e madhe e tyre nuk i shohin si parafjal vetm t rass

dhanore, por si parafjal q prdoren dhe me nj ras tjetr:

59 . , , Selanik, 1993

57

Edhe ndajfolja krahas n gjuh t sotme t shkrimit po prdoret si parafjal e

ndrtuar me dhanoren60

Pra Xhuvani e njeh parafjaln krahas si parafjal t rass dhanore ashtu sikurse dhe

eliku e klasifikon n grupin e parafjalve q prdoren me ras dhanore.

Pr Xhuvanin61 ekzistojn disa parafjal q prdoren me dhanore-rrjedhoren. N kt

grup ai prfshin parafjal q kan dal nga ndajfolje dhe emra q jan prdorur m par si

ndajfolje, si dhe parafjaln ndaj kur ajo tregon koh:

ndaj mesdits

afr fshatit

prmes fshatit etj.

Emrtimin e ktyre parafjalve si parafjal q prdoren me dhanore-rrjedhoren,

Xhuvani duhet ta ket br pr arsye t mbaresave t njjta q shfaqin emrat n kto rasa

n t shquar njjs e shums: -it, -ut, -s, -i, -u, -e; -ve. Ndryshimi n form midis dy

rasave vihet re vetm n t pashquarn e numrit shums: -sh pr rrjedhoren dhe ve pr

dhanoren. Mbi kt fakt Demiraj thot se ato parafjal q marrin emrat n shums me

mbaresn sh duhet t trajtohen si parafjal t rrjedhores, ndrsa ato q shoqrojn emra

n shums me mbaresn ve, duhet t shihen si parafjal t rass dhanore.

Ai i quan parafjalt gjat dhe afr parafjal me forma rasore jo t qarta pasi ato

shfaqen t shoqruara me emra n t dyja rasat e lartprmendura. Pra Demiraj i sheh kto

parafjal si parafjal q prdoren me t dyja rasat.

Pr elikun, i cili formn rasore me ve e sheh vetm si dhanore, parafjalt emrore t

thjeshta: buz, midis, mes, maj, rrz, faqe, an, bri, krah, ball jan parafjal t rass

dhanore62.

Gjithashtu si parafjal t rass dhanore ai klasifikon edhe parafjal dhe lokucione

ndajfoljore63: lart, jasht, gjat, rreth e rrotull, rreth e prqark etj.

Por duke qen se ai m posht bn shnimin 64Parafjalt e prejardhura nga emrat dhe

nga ndajfoljet paraprijn zakonisht emra n rasn dhanore, por premra n rrjedhore

mendojm se kto parafjal duhet t trajtohen si parafjal q prdoren me dy rasa pra jan

dhe parafjal t dhanores dhe parafjal t rrjedhores. Sipas elikut primare sht forma

rasore e emrit apo premrit pasues dhe jo vet parafjala.