Ndima ya 2

NDIMAYA 2

BILI YA PFANELO

Pfanelo7. (1} Bill ya Pfanelo ndi thikho ya demoktrasi ya Afurika Tshipembe I

nga kutela pfanelo dza vhathu vhothe kha shango lashu na ukhwathisa ndeme dza demokirasi dza tshirunzi tsha vhathu,ndinganyiso na mbofholowo.

(2) Muvhuso u tea u thomfha, u tstreledza, u tutuwedza, na ufusha pfanelo dzi re kha lyi Bilf ya Pfanelo

(3) Pfanelo dzi re kha Bill ya Pfanelo dzi tevhedza u kalwa hobulwaho kha khethekanyo 36 kana zwi re ngomu, kana usumbedzwa fhethu hunwe -vho kha Bill

Mashumele8, (1} Bill ya Pfanelo i shuma kha mtlayo yothe nahone i vhofha

vhusimamiiayo, Khabinethe, vha zwa vhuhatuli (judiciary), nazwivhumbeo zwothe zwa muvhuso.

(2) Pfanelo i re kha Bill ya Pfaneio \ vhofha muthu zwawe kana muthuwa rnulayo arali, nahone u swika hune, zwa konadzea, hu tshidzhielwa ntha tshiimo tsha pfanelo na tshtimo tsha mushumomuiiwe na muhwe wo nekedzwaho nga pfanelo

(3) Musi hu tshi shumiswa mbetshelo dzi re kha Bill ya Pfanelokha muthu kana muthu mulayom {jundtstic person) hu tshitevhedzwa khethekanyo thukhu (2) khothe i -(a) ita uri i fhe u shuma ha Bill ya Pfaneto, i tea u ita, kona

arals zwo tea, u bveledza mulayo u songo hwalwaho ngandila tne mulayo wa sa fhe u shuma ha pfanelo; na uri

(b) i nga bveledza mulayo u songo hwaliwaho u si wa sialala ufhungudza maanda, tenda u fhungudzwa uho ha anana nakhethekanyo 3611).

6

Mima ya 2

(4} Vhathu mulayom (juristic persons) vha tewa nga u vha napfanelo dzi re kha Bili ya Pfanelo u swika afho hune zwatodiswa zwone nga maitele a pfanelo na a vhathu mulayom.

Ndinganyiso9. (1) Vhathu vhothe vha a edana phanda ha mulayo nahone vha na

pfanelo i edanaho ya tsireledzo na mbuelo dza mulayo.(2) Ndinganyiso i katela u diphina ho fheleiaho na hu edanaho nga

pfanelo na mbofholowo dzothe. U itela u swikela ndinganyisohu nga dzhiwa vhukando ha rnutayo kana vhuhwe vhukando hoitelwaho tsireledzo kana mveledziso ya vhathu, kana tshigwadatsha vhathu tsho khakhelwaho nga tshitaiula tshi songo teaho.

(3) Muvhuso u nga si taiule lu songo teaho zwi khagala kana Iwatshidzumbe, muthu ufhio na ufhio nga nthani ha tshiitisitshithihi kana u fhira zwi katelaho lushaka, mbeu, vhudzekani,vhubvo ha lushaka kana tshitshavha, muvhala, lutamo Iwatshaka dza zwa vhafunani, vhukale, u kundelwa, vhurereli,luvalo, lutendo, mvelele, luambo na mabebo.

(4) A hu na muthu na muthihi ane a nga talula muthu ufhio naufhio lu songo teaho zwi khagala kana Iwa tshidzumbe nganthani ha tshithihi kana u fhira zwo bulwaho kha khethekanyothukhu (3). Milayo ya lushaka i fanela u phasiwa u thivhela kanau hanedza tshitaiula tshi songo teaho.

(5} Tshitaiula nga nthani ha tshithihi kana u fhira tsha zwiitisi zwobulwaho kha khethekanyo thukhu (3) a tsho ngo tea nga nndaniha musi zwo sumbedziswa uri tshitaiula itsho ndi tsho teaho.

Tshirunzi tsha Vhuthu10. Muthu muhwe na muiiwe u na tshirunzi, na pfanelo ya uri tshirunzi

tshawe tshi huliswe na u tsireledzwa.

Vhutshilo11. Muthu munwe na mutiwe u na pfanelo ya u tshila.

Mbofholowo na Tsireledzo ya Muthu12. (1) Muthu muiiwe na muhwe u na pfanelo ya mbofholowo ya

Mdi ma ya 2

muthu na tstreledzo, zwi tshi katefa pfanelo -(a) ya u sa hanelwa u vhofholowa zwo sokou itwa kana hu si

na tshiitisi tshi pfalaho; kana u(b} ya u sa valelwa hu si na tsengo;(c) ya u vhofholowa kha zwivhumbeo zwothe zwa khakhathi

zwi bvaho kha vhathu kana zwinwe zwiko;(d) ya u sa tambudzwa nga ndila ifhio na ifhio;(e) ya u sa farwa kana u latiswa nga ndila ya tshituhu, i si ya

vhuthu kana i no wisa tshirunzi.(2) Muthu munwe na munwe u na tshirunzi tsha muvhili na

mihumbulo zwi tshi katela na pfanelo -(a) ya tsheo malugana na zwa mbebo(b) ya tsireledzo kha, na u kona u langa mivhili yavho.(c) a nga shumiswa kha maedza a zwa mishonga kana zwa

saintsi (medical or scientific experiments) hu si nathendelo yo tikwaho nga ndivho ya muthu onoyo.

Vhupuli, vhushumeli na u shumiswa Iwa ukombetshedzwa13. A hu na muthu ane a do dzhemswa kha zwa vhupuli, vhushumeli

kana u shumiswa nga u kombetshedzwa. ,

Zwi kwamaho iwe mune14. Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya zwi kwamaho ene mune;

zwi tshi katela na pfanelo ya u sa -(a) setshiwa khathihi na u sa setshiwa ha hayani hawe;(b) setshiwa ha thundu yawe;(c) dzhielwa zwithu zwawe; na u(d) thithiswa ha zwi kwamaho zwa vhudavhidzani ha ene mune,

Mbofholowo ya zwa Vhurereli, Lutendo, na Mihumbulo15. (1} Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya mbofholowo ya

luvalo, vhurereli, muhumbulo, lutendo na kuhumbulele.(2) U tevhedza zwa vhurereti zwi nga itwa kha muvhuso kana

zwnmiswa zwi lambedzwaho nga muvhuso, tenda -

8

Ndima ya 2

(a) u tevhedza honoho hu tshi tevhela ndayo dzo itwaho ngandaulo ya tshitshavha yo teaho,

(b) zwi tshi do ttwa nga ndila i hnganelaho; na un(c) u dzhenelela khazwo hu ho vhofholowaho na u tou funa

(3) (a) Heyi khethekanyo a i thivheh mulayo u no tendeia -(ij u malana zwo itwaho nga fhasi ha maitele a sialala

kana sisiteme ya zwa vhurereli, mulayo wa muthukana muta; na

(n) sisiteme ya mulayo wa muthu kana muta zwi re ngafhasi ha maitele a zwa siaiala kana zwine zwa tevhelwanga muthu ane a tenda kha zwa vhurereli hawe.

(b} Mbingano, kana sisiteme ya Mulayo wa muthu kana muta, zwidzhielwaho ntha nga Mulayo wo bulwaho kha phara ya (a) utea u vha u tshi tendelana na mbetshelo dza Mulayotewa.

Mbofholowo ya u amba na u ita tshithu u si nanyofho (Freedom of Expression)16. {1} Muthu munwe na muiiwe u na pfanelo ya vhudiambeh na u ita

zwithu, zwi tshi katela na -(a) mbofholowo ya vhuandadzamafhungo nga dzigurannda na

dzmwe tshaka dza vhuandadzamafhungo;(b) mbofholowo ya u wana kana u nea mafhungo na mihumbulo;(c) mbofholowo ya zwa vhukoni ha zwa vhutsila, na(d) mbofholowo ya zwa akademi na zwa u ita thodisiso dza

saintsi(2) Tsireledzo dzi re kha khethekanyo thukhu ya (1) a dzi fhinselwi

kha-(a) mazwifhi a u tutuwedza nndwa;(b) u tutuwedzwa ha khakhathi; kana(c) u imelela na u tutuwedza vengo nga nthani ha lukanda, mbeu

kana vhurereii zwine zwa dzhnwa sa u tutuwedza u vhaisa.

U Kuvhangana, U gwaiaba, na u Nekedza Phethishini17. Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya u kuvhangana, u gwaiaba,

Ndima ya 2

u phiketha kana u nea phethishim, nga mulalo a si na zwithavhane.

Mbofholowo ya Vhudibadekanyi (Freedom ofAssociation)18 Muthu muhwe na munwe u na mbofholowo ya nyandano.

Pfanelo dza Politiki19 (1) Mudzulapo munwe na munwe o vhofholowa kha u khetha

kha zwmwe na zwmwe zwa politiki zwine zwa katela napfanelo ya -(a) u thoma dzangano la politiki,{b) u dzheneia kha mishumo ya dzangano |a politiki na u

kungela mirado kha dzangano la politiki; na(c) u kungedzela kha dzangano la pojitiki kana ndivho dza polittki.

(2}' Mudzulapo munwe na munwe u na pfanelo khethom dzovhofholowaho, kwadzo nahone dza tshifhinga tshothe, dzavh us imam i lay o vhufhio na vhufhio ho thomiwaho hu tshitevhedzwa Mulayotewa.

(3) Mudzulapo munwe na munwe wa mualuwa u na pfanelo dza -(a) u voutha kha khetho dza vhusimamilayo vhufhio na

vhufhio ho thomiwaho hu tshi tevhedzwa Mulayotewa,nahone a nga ita ngauralo nga tshtdzumbe, na

{b) u dzhenelela kha khetho sa nkhetheni wa ofisi yamuvhuso, na un, arali o khethiwa, a vhe na tshnmo

Vhudzulapo20. A hu na mudzulapo ane a do dzhielwa vhudzulapo hawe.

Mbofholowo ya u Tshimbila na Vhudzulo21. (1) Muthu munwe na muiiwe u na pfanelo ya u tshimbila.

(2) Muthu munwe na muhwe u na pfanelo ya u bva nnda haRiphabuliki.

(3) Mudzulapo muhwe na munwe u na pfanelo ya u dzhena na udzula hunwe na hunwe ngomu kha Riphabuliki.

(4) Mudzulapo muhwe na munwe u na pfanelo ya u wana phasipoto

10

Ndtma ya 2

Mbofholowo ya u ita Mushumo wa zwanda, ukhetha Mushumo wawe na Phurofesheni22 Mudzulapo munwe na munwe u na pfanelo ya u khetha mushumo

wa zwanda, mushumo wawe kana phurofesheni o vhofholowaMaitele a zwa mushumo wa zwanda, mushumo kana phurofesheni anga di langulwa nga mulayo

Pfano kha zwa Mishumo23 {1} Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya u fariwa zwavhudi

mushumom(2) Vhashumi vha na pfanelo dza -

(a) U vhumba na u vha mirado ya madzangano a vhashumi,(b) U shela mulenzhe kha zwnto na mbekanyamushumo dza

madzangano a vhashumi, nafc) U tereka

(3) Vhathoh vha na pfanelo dza -(a) U vhumba na u vha mirado ya madzangano a vhatholi,(b) U shela mulenzhe kha zwnto na mbekanyamushumo dza

madzangano a vhatholi,(4) Dzangano linwe na linwe la vhashumi na dzangano Imwe na

linwe la vhatholi li na pfanelo dza -(a) u ta ndangulo, mbekanyamushumo na zwnto zwadzo,(b) u dzudzanya,(c) u thoma na u dzhenelela kha federeshem

(5) Mbetshelo dza Bill ya Pfanelo a dzi thivheli mulayo une wa dodzhiela ntha tsireiedzo ya nzudzanyele ya dzangano lavhashumi m\ re ngomu ha thendelano ya gute

(6} Mulayo wa lushaka u nga tanganedza ndila dza tsireledzo dzadzangano dzine dza vha kha thendelano ye ya tanganelwa Uitela un mulayo u kone u fhungudza pfaneio kha iyi Ndima,phungudzo i fanela u tevhedza zwi re kha khethekanyo 36(1)

Mupo24 Muthu munwe na munwe u na pfanelo -

11

Ndima ya 2

(a) Ya u tshila kha mupo une wa si vhaise mutakalo wawe nau thithisa kutshililele kwawe,

(b) ya u tsireledzwa ha mupo une a dzula khawo zwi tshi dothusa mirafho ya zwtno na i daho nga u shumiswa hamilayo yo teaho khathih) na vhunwe vhukando ha u -{i) thivhela tshikafhadzo ya mufhe (pollution) khathihi na

u tshikafhadzwa ha mupo wa madakani;<n} tutuwedza u tsireiedzwa ha mupo, na(tn) mveledziso ya tshifhmga tshothe yo tsireledzeaho

khathihi na tshumiso ya tshomedzo dza mupo, ngenohu tshi khou tutuwedzwa mveledziso ya tshitshavhana ikonomi zwo teaho

Ndaka25. (1} A hu na muthu ane a nga dzinwa /dzhielwa ndaka nga nndam

ha musi hu tshi tevhedzwa mulayo nga u angaredza, nahone, ahu na muthu ane a nga sokou dzhielwa ndaka.

(2) Ndaka i nga dzhnwa fhedzi musi hu tshi tevhedzwa mulayo uno shuma nga u angaredza.(a) zwi tshi khou itetwa u shumiselwa tshitshavha kana zwi

zwa lutamo (wa tshitshavha(b) Nga rnurahu ha musi hu tshi do vha ho badelwa ndifho, tne

tshelede, tshifhmga rnaitele azwo a do vha o tshewa ngakhothe,

(3} Tshelede ya ndiliso na tshifhmga na maitele a ndifho zwi fanelau vha zwo teaho na u linganela, zwi tshi sumbedza u Imganelavhukati ha lutamo !wa vha kwameaho, hu tshi dzhielwa nthazwithu zwothe zwi kwameaho, zwt tshi katelwa -{a) tshumiso ya tshenetsho tshifhmga,(b} divhazwakale na u wanala na u shumiswa ha lyo ndaka.(c) mutengo nga maraga wo vhofholowaho.Id} tshikalo tsha vhubmdudzi na thuso ya tshelede zwo

itwaho nga muvhuso kha u wanwa uho, na u khwtmswaha mbuelo kha lyo ndaka.

12

Ndima ya 2

(e) ndivho ya u dzhnwa.(4) Kha ndivho ya lyi khethekanyo -

(a) dzangalelo la vhathu zwi katela, vhudnmiselt ha lushakakha zwa tshandukiso ya mavu na tshandukiso i no disa uswikelela hu edanaho kha zwa mupo zwothe zwa AfunkaTshipembe.

(b} ndaka a i nga tou fhungudzwa u ya nga rmavu.(5) Muvhuso u tea u dzhia vhukando ho teaho ha mulayo kana

hunwe-vho, u ya nga hune wa kona, u ita nzulele me ya tendelavhadzuiapo u kona u swikelela mavu nga ndila i (mganelaho

(6) Muthu kana tshitshavha tshine vhune ha mavu hatsho ha vhahu songo tsireledzeaho mulayoni u ya nga ha milayo yo fhirahoya tshitshavha, kana maitele u swika hune zwa tendelea ngamulayo wa Phalamennde u tea u wana vhune ha mavu hotsireledzeaho kana, thandululo yo edanaho.

(7) Muthu kana tshitshavha tsho dzhielwaho ndaka nga murahu haduvha la 19 Fulwi 1913 nga mafhungo a milayo a kale atshitalula kana maitele, u ya nga ha u swika hune zwa tendeleanga mulayo wa Phalamennde, vha tea u wana thundu yavhomurahu, kana thandululo yo edanaho

(8) A hu na mbetshelo ya lyi khethekanyo me ya thivheia muvhusoun u songo tea u dzhia vhukando ho teaho u itela ushandukiswa ha mavu u itela u tandulula zwa tshttalula tshamaitele a kale, tenda vhusimanntayo na vhuiiwe vhukando huhu pfalaho nahone hu tshi tevhela mbetshelo dza khethekanyo36(1).

(9) Phalamennde i tea u bveledza mulayo wo bulwaho khakhethekanyo thukhu (6)

Vhudzulo26. (1) Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya u kona u wana

vhudzulo ha khwme.(2) Muvhuso u tea u vhea milayo na u dzhia vhuiiwe vhukando ha

u ita un hu kone u vha na u bveledzwa ha lyi pfanelo nga ndila

13

Ndtma ya 2

ya khwine, u tshi khou ita hezwi wo sedza tshomedzo dzme wavha nadzo

(3) A hu na muthu ane a do bviswa mudini wawe kana akwashelwa mudi wawe [zwi tshi khou sokou itiwa] hu s( natsheo ya khothe yo dzhnwaho ho sedziwa maitele othe akwamanaho nazwo. A hu na mulayo une wa nga tendela usokou tou pfuluswavho

Ndondolamutakalo, Zwiliwa, madi, na Tshumelo yaTsireledzo ya Vhathu27. (1) Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya u kona u wana -

(a) tshumelo dza ndondolo ya mutakalo, zwi tsht katelatshumelo dza ndondolo ya mutakalo malugana na zwambebo,

(b} zwiliwa na madi zwo linganaho; na(c| tshumeto ya tsireiedzo ya vhathu, hu tshi katelwa na uri

arali vha tshi balelwa u djshavhedza khathihi na mitayavho, vha wane thuso yo teaho ya zwa u tshidza.

{2) Muvhuso u tea u vhea milayo na u dzhia vhunwe vhukando hau bveledza pfanelo iyi nga ndila ya khwine, u tshi sedzatshomedzo dztne wa vha nadzo,

(3) A hu na muthu ane a do hanelwa u lafhiwa musi e kha tshumotsha shishi,

Vhana28. (1) Nwana muiiwe na muiiwe u na pfan-eloya-

(a) u wana dzina na u vha murado wa lushaka u bva musi atshi bebiwa;

(b) u londiwa nga muta, (u londwa nga vhabebtj, kana huhweu londwa ho teaho arali o bvtsiwa zwandani zwa vhabebi;

(c) u wana zwiliwa zwa pfushi, vhudzulo, tshumelo yandondolo ya mutakalo, khathihi na tshumelo ya vhuthu;

(d) u tsireledzwa kha u sa fanwa zwavhudi, u latedzwa, utambudzwa, kana u dzhieiwa fhasi;

14

Ndima ya 2

(e) u tsireledzwa kha mishumo i vhaisaho.(f) u sa lavhelelwa kana u tendelwa u ita mishumo kana u

bveledza tshumelo me -{i) a yo ngo tea u itwa nga hwana wa mihwaha yawe(N) kana mishumo i re khombo kha mutakalo wa uyo

nwana, pfunzo yawe, mutakalo wa maluvhi namuvhili, kana muya, mikhwa kana mveledziso yavhutshilo hawe.

(g) u sa valelwa nga nnda ha musi zwi tshi tou vha vhukandoha u fhedzisela, hune musi zwo ralo, sa nyengedzedzo yapfanelo dzine hwana a vha nadzo nga fhasi hakhethekanyo ya 12 na 35, hwana uyo a tshi do valelwatshifhinga tshitukusa u ya nga hune zwa konadzea ngahohune a do dovha a vha na pfaneio ya -(0 u vhewa kha dzhele yo fhambanaho na ya vhahwe

vho valelwaho vha re na mmwaha i fhiraho 18; na(n) u fanwa nga maitele na u vheiwa fhethu hu tshi

dzhielwa ntha mihwaha yawe sa nwana.(h) u vha na mudivhi wa zwa milayo o kumedzwaho u

shumela hwana nga muvhuso, nga tsheiede ya muvhusokha matshimbidzeie a kwamaho nwana arali hu tshtshavhiswa un hu nga vha na tshitalula kana u sa farwazwavhudi; na un

(0 vha sa tou shumiswa tshothe kha phambano dzazwithavhane, na u tsireledzwa musi hu na phambano dzazwithavhane.

(2) Madzangalefo a hwana ndi tshone tshithu tsha vhuthogwavhukuma kha zwithu zwihwe na zwinwe zwi mu kwamaho.

(3) Kha iyi khethekanyo, "hwana " zwi amba muthu a re nga fhasiha mihwaha ya 18.

Pfunzo29. (1) Muthu muhwe na muhwe u na pfanelo -

(a) ya u wana pfunzo ya muteo, zwi tshi katela pfunzo ya

15

Ndima ya 2

muteo ya vhaaluwa.(b) ya u isa phanda na pfunzo, hune muvhuso, u ya nga ha

vhukando vhu pfeseseaho, wa tea un heyi pfunzo i vhehone na u swikelelea.

(2) Muthu munwe na muriwe u na pfaneto ya u wana pfunzo ngaluambo Iwa tshiofisi, kha zwnmiswa zwa pfunzo zwa nnyi na nnyihune pfunzo ya kona u nekedzwa hone Un hu kone u vha na uswikelelea kha, na u thomiwa ha, pfanelo heyi, muvhuso u tea udzhiela ntha masia othe a pfunzo ane a nga konadzea, hu tshikatelwa na luambo luthihi Iwa u funza, hu tshi dzhielwa nzhele-(a) ndtnganyiso,(b) khonadzeo; na(c) thodea ya u kona u lulamisa mvelele dza milayo na martele

a tshitalula nga lukanda zwa tshtfhinga tsho fhiraho.(3) Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya u thoma na u

thogomela, a tshi shumisa tshelede yawe, zwiimiswa zwapfunzo zwo dnmelaho nga zwothe zwine-(a) zwi si vhe na tshitalula nga murafho;(b) zwa vha zwo redzhisitanwa kha muvhuso, na(c) vha na tshnmo tsha pfunzo tshme tshi si nyadzisee tshi

tshi vhambedzwa na tsha zwikolo zwa muvhuso.(4} Khethekanyo thukhu {3) a i thivhelt thusedzo ya muvhuso ya

tshelede kha zwikolo zwo dnmisaho nga zwothe.

Luambo na Mvelele30. Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya u shumisa luambo na u

tevhedza mveleie me ene mune a tama, fhedzi a hu na muthu a nokhou shumisa hedzi pfanelo ane a do ita nga ndila me ya sa yelanena mbetshelo ya Bill ya Pfanelo.

Zwigwada zwa mvelele, vhurereli na nyambo31. (1) Vhathu vha welaho khatshigwada tsha mvelele, vhurereh na

zwa luambo luthihi a vho ngo tea u sa fhiwa pfanelo, na mihwemirado ya tshitshavha, u -

16

Ndima ya 2

(a) u diphina nga mvelele, u ita zwa vhurereli na u shumisaluambo, na u

(b) thoma na u vhumba, u isa phanda na zwa mvelele, zwavhurereli na zwa madzangano a dzinyambo na zwihwezwtvhumbeo zwa vhathu kha tshitshavha tshenetsho.

(2) Pfanelo dzi re kha khethekanyo thukhu (1) dzi nga shumisiwanga ndila t tendelanaho na mbetshelo iriwe na iriwe ya Bill yaPfanelo.

U kona u wana Mafhungo32. (1} Muthu muhwe na muhwe u na pfanelo dza u kona u wana -

{a] mafhungo afhio na afhto ane muvhuso wa vha nao; na(b) mafhungo afhio na afhio ane a vha na muthu kana muthu

mulayomi nahone ane a todelwa u itela u shumisa kana utsireledza pfanelo dzifhio na dzifhio.

(2) Milayo ya tushaka i tea u phasiwa u nea pfanelo dzi re khakhethekanyo thukhu. Hoyu mulayo u nga ita un hu dzhnwevhukando ho teaho, u leludza vhuleme ha ndaulo na mashelemkha muvhuso

Maitele a zwa Ndaulo kwayo33. (1) Muthu muhwe na munwe u na pfanelo yo teaho ya ndangulo

mulayoni [yo tendelwaho], nahone ya matshimbidzeie kwao.(2) Muthu muhwe na muhwe ane pfanelo dzawe dza nga vha dzo

thithiswa Iwo kalulalaho, nga maitele a ndaulo, u na pfanelo yau rjewa zwiitisi zwo hwaliwaho.

(3) Milayo ya lushaka i tea u phasiwa u nea pfanelo ya u shumiswanahone i fanela u -(a) ita un hu vhe na u vusuludzwa ha nyito ya ndangulo nga

khothe kana, hune zwa konadzea hu fanela u vha nakhothe dzihwe dzi sa dzhnho sta;

(b) u hwesa muvhuso muhwalo wa u nea pfanelo dzi re khakhethekanyo (1) na (2) maanda na;

(c) u tutuwedza ndaulo yo fanelaho.

17

Ndtma ya 2

U kona u swikela Khothe34 Muthu munwe na munwe u na pfanelo ya un arali hu na phambano

dzine dza nga tandululwa nga mulayo, i tshewe nga ndila yo teaho,nga u thetsheleswa khagala kha khothe ya mulayo kana arali zwo teakana u toda, nga foramu i dnnmsaho nga yothe, i sa dzhnho sia.

Vho fariwaho, vho valelwaho, na vhathu vhohweswaho milandu35 (1) Muthu muiiwe na munwe o fariwaho nga u humbulelwa un o

ita vhukhakhi u na pfanelo -(a) ya ufhumula;(b} ya u divhadzwa hu si na tshilengo -

(i) nga ha pfanelo yawe ya u fhumula; na(II) nga ha zwine zwa nga bvelela araii a songo fhumula;

(c) u na pfanelo ya u sa kombetshedzwa u dibuia kana ittenda mulandu zwine zwa nga shumiswa sa vhutanzi khaonoyo muthu;

(d) ya u iswa phanda ha khothe ya muiayo nga u tavhanya u ya ngahune zwa nga konadzea ngaho, fhedzi hu sa athu u-fhira -(i) in dza 48 u bva musi a tshi fanwa; kana(n) magumo a duvha la tsengo ya u thoma u bva tshe ha

fhela in dza 48, arali in dza 48 dzi nga fhira nga nndaha in dza khothe kana nga duvha line Is si vhe duvha }akhothe;

(e} a tshi iswa khothe twa u thoma, nga murahu ha musi ofarwa, a tshi do vhofhololwa nga nnda ha musi o hweswamulandu nahone a tshi do vhofhololwa nga nnda ha musikhothe i tshi do nea ndaela ya un a valelwe hafhu;

(f) u vhofhotolwa hu tshi tevhetwa maitele o teaho aralilutamo Iwa zwa vhulamukanyi Iwu tshi zwi tendela.

(2) Muthu munwe na muiiwe o valelwaho, zwi tshi katela natshivhotshwa tsho gwevhiwaho, u na pfanelo ya -{a) u divhadzwa nga u tavhanya un ndt mini tsho mu valelisaho;

18

Ndima ya 2

(b) u nanga na u kona u kwamana na ramilayo, khathihi "na"udivhadzwa nga ha lyi pfanelo nga u tavhanya,

lc) u kona u newa ramilayo nga muvhuso arali hu tshi nga vhana zwo kalulaho zwa khatulo i si kwayo, khathihi na udivhadzwa nga ha lyi pfanelo nga u tavhanya,

(d) u rtela khaedu ya u valelwa hawe !wu siho kha mulayo,nahone, arali u fartwa hawe zwi siho mulayonir a tshi dotea u vhofholotwa,

(e) maimele a u fanwa ane a yelana na zwa tshirunzt tshavhuthu zwi tshi katela na u newa ha vhudzulo ha khwtne,zwiliwa zwa pfushi, dzibugu dza u vhala, na mishonga ya ualafha hu tshi lambedzwa nga muvhuso, na

(f) u kona u davhidzana na u dalelwa nga -(i) mufarakam kana mufansi wawe,(n) shakalawe,jut) mushumt wa zwa vhurereii we a tou nanga ene mune, na(iv) dokotela we a tou nanga

(3) Muhwelelwa munwe na munwe u na pfanelo ya tsengo kwayo,zwme zwa katela -(a} u divhadzwa nga ha u hwesa muiandu nga vhudalo lune a

nga kona u fhmdula,(b) u vha na tshifhtnga tsho linganaho tsha u lugisela u diimelela,(c) u vha na tsengo kha khothe,(d) u vha na tsengo me ya thoma na u fhela hu songo vha na

u ienga zwi songo tea,(e) u vha hone musi hu tshi vha na tsengo,(f) u nanga na u imelelwa nga ramilayo khathihi na u

divhadzwa nga ha iyt pfanelo,(g) u kona u newa ramilayo ane a nga mu imelela a no do

lambedzwa nga muvhuso arali hu tshi khou humbulelwauri hu nga vha na khatulo i si kwayo zwo kalulaho, khathihina u divhadzwa nga ha lyi pfanelo,

(h) u dzhnwa sa musi a si na muiandu, na u kona u fhumula, khathihi

19

Ndima ya 2

na u sa nea vhutanzi nga tshifhinga tsha matshimbidzele,(i) u nea na u itela khaedu kha vhutanzi,(j) u sa kombetshedzwa u nea vhutanzi vhune ha nga mu pomoka;{k} u sengiswa nga luambo lune uyo muhwelelwa a lu

pfesesa kana, arali izwo zwi sa konadzei, urimatshimbidzele a talutshedzwe nga luambo ulu;

(1} u sa vhonwa mulandu kha nyito kana u tutshela u itazwithu zwe zwa vha zwi si vhukhakhi nga fhasi ha mulayowo itiwaho nga vhusimamilayo ha lushaka kana mulayo wadzitshaka dzothe nga tshifhinga tshe zwa itwa kana zwatutshelwa u itwa,

(m) u sa sengiswa malugana na vhukhakhi ha nyito kana ututshela u ita zwithu zwe uyo muthu a sa vhonwemulandu khazwo tshinwe tshifhinga kana zwe a vhuya agwevhelwa zwone,

(n) u wana khakho ya tshigwevho tshs sa vhaisesiho aralitshigwevho tsha uho vhukhakhi tsho swika he tshashandukiswa vhukati ha tshifhinga tsha u bveledzwa havhukhakhi na tshifhinga tsha u gwe.vhiwa; na

(o) u aphifa kana u ita uri hu vhe na tsedzuluso hafhu yamulandu wawe nga Khothe ya ntha.

(4) Hune lyi khethekanyo ya toda uri nnafhungo a newe muthu,mafhungo ayo a tea u newa nga luambo lune uyo muthu a lupfesesa.

(5) Vhutanzi ho wanalaho nga ndila me ya thithssa pfanelo ihwe nainwe i re kha Bill ya Pfaneio vhu tea u sa shumiswa arafi u tendiwaha uho vhutanzi zwi tshi do ita un tsengo i vhe i songo teahokana zwi tshi nyefula mushumo wa ndaulo ya vhulamukanyi.

U kalwa ha pfanelo (Limitations of Rights)36. (1) Pfanelo dzi re kha Bill ya Pfanelo dzi nga kalwa nga mulayo

kana musi hu tshi khou tevhedzwa mulayo une wa shuma ngau angaredza, hezwi zwi nga itwa fhedzi u swikela afho hunetshskalo rtsho tshi [nga vhonalai tsho tea kha lushaka Iwa

20

Ndima ya 2

demokirasi i re khagala Iwo ditikaho nga maitele a tshirunzitsha ndingano, rnbofholowo, hu tshi dzhielwa ntha zwothe zwiy9lanaho nazwo hu tshi katelwa na -{a) mbumbo ya pfanelo(b) vhuthogwa ha ndivho ya u kaiwa(c) nzulele na hune u ka!wa hu nga kona u wana ndivho yaho;(d) vhushaka vhukati ha u kalwa na ndivho yaho; na(e) ndila i songo tou fhungudzeswaho ya u kona u swikela ndivho

(2) Nga nnda ha zwe zwa sumbedziswa zwone kha khethekanyothukhu ya (1} kana kha mbetshelo inwe na inwe yaMutayot9wa, a hu na mulayo une wa do thivhela pfanelo inwena inwe yo kutelwaho kha Bill ya Pfanelo

Tshiimo tsha Shishi37. (1) Tshnmo tsha shishi tshi nga vheiwa fhedzi nga Mulayo wa

Phalamennde nahone fhedzi musi -(a) shango ii tshi toda u bvelelwa nga nndwa, u dzhenelwa

nga Jmwe shango, hu tshi toda u vha na u dzhnwa hamuvhuso, vilmga, tshiwo shangom, kana musi hu namanwe maitele a shishi a muvhuso; na urt

(b) u vhewa uho zwi tshi todea u itela u vhuisa mulalo na vhudziki.(2) U vhewa huiiwe na hunwe ha tshnmo tsha shishi, khathihi na

mulayo muhwe na munwe wo itiwaho kana nyito iiiwe na inweyo dzhnwaho nga ntham ha u vhewa uho, zwi do shuma fhedzi -(a) u bva nga duvha la u vhewa uho; naib) maduvha asa fhin 21 u bva nga duvhaletsha vheiwa ngalo, nga

nnda ha musi Buthano Ii tshi nga tshea kha u tshi isa phanda.Buthano, nga vhunzhi ha tshivhalo tshi Imganaho kana u fhirambtb tshararu tsha mirado yalo, Ii do tshea kha u isa phanda natshnmo tsha shishi u ya kha tshifhinga tshtne tsha si fhiremihwedzi mtraru u iswa phanda ha tshifhinga tsha shishi Iwa uthoma, hu tea u itwa nga Itkumwedzwa jo dzhiwaho nga tshivhalotsha vhunzhi tsha mirado ya Buthano. Hunwe u iswa phanda hutevhelaho hu do itwa nga Itkumedzwa Ii no do dzhnwa nga

21

Ndima ya 2

tshivhalo tshi si fhasiho ha phesente dza 60 ya mirado ya Buthano.Likumedzwa, u ya nga iyi khethekanyo thukhu, li tea u dzhiiwamusi ho no vha na khanedzano Phalamenndeni.

(3) Khothe khulwane ihwe na inwe, i nga ita tsenguluso maluganana u shuma ha-te) u vh9wa ha tshiimo-tsha shishi;(b) u iswa phanda huhwe na huiiwe ha u vhewa ha tshiimo

tsha shishi;(c) mulayo ufhio na ufhio wo phasiwaho kana nyito yo

dzhiiwaho tshifhingani tsha tshiimo tsha shishi.(4) Mulayo muhwe na muhwe wo itwaho nga nthani ha tshiimo

tsha shishi u nga fhungudza pfanelo dzi re kha Bili ya Pfanelo,u swika fhedzi hune -(a) zwa vha zwi tshi tou todea vhukuma nga tshiimo itsho

tsha shishi; na(b) nga milayo -

(i} zwa vha zwi tshi yelana na mbofho dza Riphabulikinga fhasi ha mulayo wa dzitshaka dzothe;

(ii) zwa vha zwi tshi yelana na khethekanyo thukkhu ya (5);na uri

(iii} wa nga vha wo andadzwa kha Gurannda ya Lushakaya Muvhuso, nga u tavhanya u bva afho musi wo nophasiswa.

(5) A hu na Mulayo une wa tendela u vhewa wa tshiimo tsha shishi,khathihi na mulayo wo itiwaho kana vhuhwe vhukando ho itwahonga nthani ha tshiimo tsha shishi, zwine zwa do tendela -(a) u sa vha na vhudifhinduleli nga muvhuso kana miithu

munwe na muhwe kha vhutshinyi vhunwe na vhunwe.(b) u fhungudzwa hufhio na hufhio kha iyi khethekanyo; kana(c) u fhungudzwa hufhio na hufhio, u bva kha khethekanyo yo

bulwaho kha Muingekano 1 kha Mutevhe wa Pfanelo dzi saFhungudzeiho, u ya nga he zwa sumbedziswa ngaho khaphambano ya khethekanyo iyo i re kha kha Muingekano.

22

Ndtma ya 2

Muingekanyo wa Pfanelo dzi sa fhungudzwi1

Nomboro yakhethekanyo

9

101112

13

28

35

2Thoho ya

Khethekanyo

Ndinganyiso

Tshirunzi tsha vhathu

Vhutshilo

Mbofholowo na

vhupuli, vhushumeli na

Vhana

Vho fariwaho, vhovaleiwaho navhahwelelwa

3Ndila ine pfanelo dzisa fhungudzee ngayo

Zwi tshi kwama u talulwa hu songo

daho hu tshi tevhelwa murafho,

muvhala, lushaka kana vhubvo ha

vhathu, mbeu, vhurereli, kana luambo

Tshothe

Tshothe

U ya nga ha Khethekanyo thukhu

(1 ){d) na (e) na (2){c) tsireledzo ya

muthu

U ya nga ha vhupult na vhushumeli

u shuma nga u kombetshedzwa

U ya nga ha:

- khethekanyo thukhu (1)(d) na (e);

- pfanelo dzi re kha phara thukhu (i)

na (») dza khethekanyo thukhu (1)(g);

- khethekanyo thukhu (1) (i)

malugana na vhana yha mihwaha

ya 15uyafhasi.

U ya nga ha:khethekanyo thukhu (1}(a),{b) na {c) na(2Kd);- pfanelo dzf re kha phara (a) u swika(o) dza khethekanyo thukhu (3), husa katelwi phara (df;

- khethekanyo |hukhu (4); na- khethekanyo thukhu (5) malugana

na u sa dzhenisa vhutanzi vhune utanganedzwa haho zwa tshinyatsengo.

Ndima ya 2

(6) Tshifhinga tshothe musi muthu o valelwa nga nthani ha u vhewaha tshiimo tsha shishi, hu tea u tevhelwa maitele a tevhelaho:(a) Muthu muhulwane wa shaka kana khonani ya muthu o

valelwaho u tea u kwamiwa nga u tavhanya u ya nga hunezwa nga konadzea ngaho, a divhadzwa nga ha u valelwaha uyo muthu.

(b) Hu tea u andadzwa ndivhadzo kha Gurannda ya Muvhusoya lushaka hu sa athu u fhela maduvha matanu u bva musiuyo muthu a tshi valelwa, i tshi sumbedza dzina ja muthuo valelwaho, khathihi na u sumba maitele a shishi e uyomuthu a valelwa nga fhasi hao.

(c) Muvalelwa u tea u tendelwa u nanga, na u daielwatshifhinga tshihwe na tshihwe tsho teaho, nga dokotela.

(d) Muvalelwa u tea u tendelwa u nanga, na u daleliwatshifhinga tshihwe na tshiiiwe tsho teaho, nga ramilayo.

(e) Khothe i tea u sedzulusa u valelwa ha muthu nga uJavhanya u ya nga hune zwa konadzea ngaho, fhedzi hu saathu u fhela maduvha a 10 u bva nga duvha le muthu afariwa ngalo, nahone khothe i tea u vhofholola muvalelwa,nga nndani ha musi u valelwa hawe zwi zwa vhuthogwa uitela uri hu dovhe hu vhe na mulalo na vhudziki.

if) Arali khothe i sa vhofhololi muvalelwa u ya nga phara (e},uyo muvalelwa a nga ita khumbelo kha khothe uri hu vhena tsed2uluso hafhu ya u valelwa hawe musi ho no fhelamaduvha a 10, nahone khothe i tea u sedzulusa hafhu uvalelwa hawehune ya do tea u vhofholola muvalelwa ngannda ha musi u valelwa hawe zwi zwa vhuthogwa u itelauri hu dovhe hu vhe na mulalo na vhudziki.

(g) Muvalelwa u tea u tendelwa uri a ime phanda ha khotheiiiwe na iiiwe ine ya khou sedzulusa u fariwa hawe,khathihi na u imelelwa nga ramilayo kha u thetsheleswahunwe na huhwe, khathihi na u bvisa vhupfiwa hawemalugana na u iswa phanda ha u valelwa hawe.

OA

Ndima ya 2

(h} Muvhuso u tea u bvisa zwiitisi zwo hwalwaho zwa utikedza u vaielwa na u isa phanda na u valelwa hamuvalelwa kha khothe, nahon9 u tea u nea kopi ya zwiitisitzwo kha onoyo muthu o valelwaho hu na maduvha mavhilimusi khothe i sa athu u S9dzulusa u valelwa hawe.

(7) Araii khothe i tshi nga vhofholola muvalelwa, uyo muthu a ngasi tsha valelwa hafhu nga nthani ha zwithu zwithihi, nga nndaha musi muvhuso u tshi nga thoma wa sumbedza khothe urindi zwa vhuthogwa uri uyo muthu a valelwe hafhu.

(8) Khethekanyo thukhu (6} na (7) a dzi shumi kha vhathu vhanevha sa vhe vhadzulapo vha Afurika Tshipembe vho valelwahonga mulandu wa phambano dza nndwa dza dzitshakavhudzuloni ha izwi, muvhuso u tea u tevhedza zwitandadi zwivhofhaho Riphabutiki nga fhasi ha mulayo wa vhuthu wadzitshaka zwi tshi yelana na u vaielwa ha vhathu.

U kombetshedzwa u tevhelwa ha pfanelo38. Muthu muhwe na muhwe o buliwaho kha iyi khethekanyo u na

pfanelo dza u ita khumbelo kha khothe yo teaho, a bula uri pfaneloyo bulwaho kha Bili ya Pfanelo yo thithiswa kana i khomboni ya uthithiswa, nahone khothe i nga mu thusa nga ndila yo teaho zwi tshikatela na u vhewa ha dzipfanelo. Vhathu vhane vha nga ita khumbelodza u newa thuso ndi -

(a) muhwe na muhwe ane a khou ita zwi kha dzangalelo laene mune;

(b) muhwe na muhwe a no khou itela muhwe muthu ane a sakone u zwi ita nga dzina lawe;

(c) Munwe na muhwe a no khou ita ngauralo sa murado, kanao imela tshigwada kana kilasi ya vhathu;

(d) muhwe na muhwe a no khou itela tshitshavha; na(e) dzangano li no khou ita zwi kha dzangalelo la mirado yajo.

Thalutshedzo ya Bili ya Pfanelo39. 11) Musi i tshi khou talutshedza Bili ya Pfanelo, khothe ihwe na ihwe

25

Ndima ya 2

(a) i do tutuwedza ndeme dzine dza tikedza lushaka iu rekhagala Iwa demokirasi Iwo dmkaho nga tshirunzi tshavhuthu, mbofholowo na ndinganyiso;

(b} t do dzhiela ntha mulayo wa dzitshaka dzothe; na urt(c} i nga dzhiela ntha mulayo wa {iriwe shango.

(2} Musi I tshi khou talutshedza mutayo murtwe na munwe, namusi i tsht khou bveledza mulayo wo doweleaho nahone usongo nwalwaho u si wa sialala (common law) kana mulayo wazwa sialala (customary law), khothe iiiwe na ihwe i dotutuwedza muya, thalutshedzo na ndivho dza Bill ya Pfanelo.

(3} Btli ya pfanelo a i hanedzi u vha hone ha zwine pfanelo kanambofhoolowo dzine dza dzhielwa ntha kana u newa u ya ngaha mulayo wa mveleie kana milayo u swika hune zwa yelana naBill.

26