Կյանքի զարգացման սկզբնական փուլերը

Առաջնային պարզ օրգանիզմները եղել են հետերոտրոֆներ։ Դրանք սնվել են աբիոգեն առաջացած պատրաստի օրգանական նյութերով։ Մեծ հետերոտրոֆ օրգանիզմների առաջացումը պատճառ հանդիսացավ առաջնային օվկիանոսում օրգանական նյութերի պաշարների աստիճանաբար սպառման, իսկ նոր նյութերի սինթեզը չի բավարարում պահանջը։ Սկսվել է պայքար սննդանյութերի համար, որի մեջ գոյատևում էին առավել ակտիվ օրգանիզմներ։

Օրգանական միացույթունը շարունակ պակասելու պայմաններում որոշ օրգանիզմներ անցան ավտորֆ սննդառության։ Դրանց մի մասը բնական ընտրության ընթացքում փեռք բերեցին հնարավորություն անհրաժեշտ օրգնական նյութերի օքսիդացման ժամանակ առաջացած էներգիան սա քեմոսինթեզը է։ Սկզբնական մթնոլորտում ազատ թթվածինը բացակայում էր։ Այնպիսի օրգանիզմների առաջցմանը, որոնք ընդունակ էին կլանելու արեգակնային էներգիան և սինթեզելու օրգանական նյութեր ու մթնոլորտ արտազատելու թթվածինը։

Այսպես առաջացավ ֆոտոսինթեզը, որը վիթխարի ազդեցություն գործեց կյանքի հետագա էվոլյուցիայի վրա։ Ֆոտոսինթեզի արդյունքում ջրում և մթնոլորտում սկսեց կուտակվել ազատ թթվածին, որի հանդես գալու հետ առաջացավ նյութի ճեղքավորման թթվածնային ուղին, որը մոտավորապես 20 անգամ ավելի արդյունավետ է անթթվածին ճեղքման ուղուց։ Աստիճանաբար ձևավորվեց ռադիոակտիվ ճառագայթման կործանարար ազդեցությունից երկրագունդը պաշտպանող օզոնային էկրանը։

Ֆոտոսինթեզը կարևոր նշանակություն ունեցավ երկրագնդի վար կյանքի հետագա զարգացման համար: Առաջացան ավտրոտրոֆ օրգանիզմները։ Մթնոլորտը ձեռք բերեց ազատ թթվածին։ Ջրային միջավայրում բուսական օրգանիզմների զարգացմանը զուգընթաց մթնոլորտում տեղի էր ունենում թթվածնի կուտակում։ Նրա մի մասը փոխարկվում էր օզոնի, որն օժտված է ուլտրամանուշակագույն և իոնիզացնող ճառագայթումն ակտվորեն կլանելու ընդունակությամբ։ Դրա հետևանքով կենդանի օրգանիզմները ջրից ցամաք դուրս գալու հնարավորություն ստացան։

Կենդանի օրգանիզմների հետագա զարգացումը տեղի է ունեցել կենսաբանական էվոլյուցիայի միջոցով։ Ժառանգական փոփոխությունների հետևանքով տվհալ պայմաններում պատահաբար ձեռք բերած օգտակար հատկանիշներն ամրապնդվում էին ընտրությամբ։ Ըստ երևույթին հենց այդպես՝ պատմական զարգացման ընթացքում է տեղի ունեցել առաջնային օրգանիզմնեի փոխարկումը ժամանակակից բջջի, որի շուրջն առաջացել է պաշտպանական թաղանթ։ Առաջացած բջջի կորիզանյութը սկզբում ցրված է եղել ցիտոպլազմայում, դարերի ընթացքում այն խտացել, պնդացել և տարբերակվել է որպես բջջակորիզ, և այս ճանապարհով սկիզբ են առել բջջային օրգանիզմները։

Ժամանակի ընթացքում պրոկարիոտ անկորիզ բջիջներից սկիզբ ռան էուկարիոտ բջիջները, որոնք ունեին թաղանթով շրջապատված իսկական կորիզ, օրգանոիդներ։ Կորիզ պարունակում էր ժառանգական նյութ։ Միաբջիջ օրգանիզմները արագ բազմանում էին՝ գրավելով ամբողջ երկրագունդը։ Մոտավորապես 2,6 միլիարդ տարի առաջ միաբջիջ գաղութային մտրակավորներից առաջացան բազմաբջիջ օրգանիզմները։ Այսպիսով՝ Երկրի վրա կյանքի կազմավորումը երկարատև քիմիական էվոլյուցիոն գործընթաց է, ինչն ավարտվում է էուկարիոտ բջիջների առաջացմամբ։ Բջիջը հանդիսանում է բոլոր կենդանի օրգանիզմների կառուցվածքային միավորը։

Կյանքի զարգացումը Երկրի վրա

Երկրի տարիքը կազմում է մոտավորապես 4-5-7 միլիարդ տարի առաջ։ Երկրի կյանքի զարգացման պատմությունը բաժանում են երկար ժամանակահատվածների՝ դարաշրջանների, որոնք ունեցել է հինգ հիմնականներ պրոտերոզոյան, պալեզոյան, մեզոզոյան և կայնոզոյան դարաշրջաններ։

Արքեյան դարաշրջան այն մոտավորապես 3500 մլն, տարի առաջ և տևել է մոտ 900 մլն տարի։ Արքեյան դարաշրջանում ծովերում և օվկիանոսներում առաջացան պրոկարիոտ օրգանիզմները՝ բակտերիաները, կապտականաչ ջրմուռները։ Նրանց կենսագործունեույթան շնորհիվ ջուրը հագեցել է թթվածնով, և օվկիանոսից ազատ թթվածինն անցել է մթնոլորտ։ Այս դարաշրջանում ի հայտ եկան առաջին կենդանի օրգանիզմները։ Դրանք հետերոտրոֆ օրգանիզմներ էին և որպես սնունդ օգտագործում էին պատրաստի օրգանական միացությունները։ Արքեյան և պրոտերոզոյան դարաշրջանների սահմանում կենդանի օրգանիզմների զարգացման մեջ տեղի ունեցան երեք խոշոր արոմորֆոզներ՝ ֆոտոսինթեզի, սեռական գործընթացի և բազմաբջջայնության առաջացում։

Պրոտերոզոյան դարաշրջանը Հաջորդը օր Երկրի պատմական զարգացման ամենաերկարատև դարաշրջանն է եղել, այն տևել է ավելի քան մեր թվարկությունից առաջ 2000 մլն տարի առաջ։ Պրոտերոզոյան ունի շատ կապտականաչ ջրիմուռների գերիշխումը փոխարեց է էուկարիոտ օրգանիզմներով։ Այդ Պրոտերեզոյան դարաշրջաններ ցամաքում կյանքը դեռ բացակայում էր, սակայն ուրիշներ ծովերում և օվկիանոսներում լայյն տարածում ունեին սպունգները և աղեխորշավոր կենդանիները։

Պալեոզոյան դարաշրջան հաջորդ օրն այն տևել է մոտ 340 մլն տարի առաջ և բաժանվում է Կեմբրի, Օրդովիկի, Սիլուրի, Դևոնի, Քարածխի, Պերմի շատ ժամանակաշրջանների։ Պալեոզոյան դարաշրջանի սկզբում կեմբրի և օրդովիկի ժամանակաշրջաններում, բույսերը հիմնականում հանդիպում էին ծովերում։ Ցամաքում ապրում էին բակտերիանները և կապտականաչ ջրիմուռները։ Ֆաունան ներկայացնում էին ներկայումս գոյություն ունեցող տիպերի ամենապարզագույն ներկայացուցիչները սպունգները, աղեխորշավորները, որդերը, փափկամարմինները, հոդվածոտանիները, քորդավորները, որոնք ապրում էին ջրային միջավայրում։

Սիլուրի ժամանակաշրջանում 150-170 մլն. տարի առաջ, ծովերում բուռն թափով զարգացան ծովային հոդվածոտանիները խեցգետնակարիճները, տրիլոբիտները։ Երևան եկան գլխոտանի փափկամարմինները, փշամորթները։ Կենդանիներից առաջինը ցամաքում սկսում է ստորակարգ բույսերի զարգացումը։ Ջրամբարների առափնյա գոտում ի հայ են գալիս առաջին ցամաքային բույսերը՝ պսիլոֆիտները։ Դևոնի ժամանակաշրջանի կեսերից պսիլոֆիտները հետզհետե պակասսում և այդ ժամանակաշրջանի վերջում բոլորովին անհետանում են։ Դրանցից սկիզբ առան կազմավորման բարդությամբ ավելի բարձր կանգնածբուսական խմբեր գետնամուշկայինները, ձիաձետայինները և պտերանմանները։

Ցամաքային բույսերի հանդես գալը և զարգացումը կարևորագույն նախադրյալներ ստեղծեցին կենդանիների ցամաք դուրս գալու համար։ Այդ շրջանում ջրային միջավայրում արդեն հանդիպում էին զրահակիր ձկներ, որոնք օժտված էին ներքին կռճիկային կմախքով ևոսկրային շարժուն ծնոտներով, իսկ արտաքինից պատված էին ոսկրյա զրահով։ Ծնոտների առաջացումը կարևոր փուլ էր ողնաշարավորների ընդհանուր կազմավորման զարգացման մեջ։ Մրցության հետևանքով ծնոտաբերաններն աստիճանաբար դուրս մղեցին վահանակակիրներին։ Ծնոտաբերանների սերունդներն են ժամանակակից կռճիկային ձկներ շնաձկները և կատվաձկները։

Մեզոզոյան դարաշրջան հաջորդը օրը մոտ 240 մլն տարի առաջ։ Բաժանվում է 3 ժամանակաշրջանի՝ տրիասի ժամանակաշրջան, յուրայի ժամանակաշրջան և կավճի ժամանակաշրջան։ Մեզոզոյան դարաշրջանի ընթացքում են ձևավորվել ժամանակակից մայր ցամաքների և, հավանաբար, օվկիանոսների իջվածքների մեծ մասի (բացառությամբ խաղաղականի, որն, ըստ երևույթին, գոյություն է ունեցել ավելի վաղ) հիմնական ուրվագծերը։ Մեզոզոյան դարաշրջանը բնութագրվում է գլխավորապես մերկասերմ ու պտերային բուսականությամբ և այնպիսի ֆաունայով, որտեղ ողնաշարավորների մեջ գերակշռում են սողունները։

Բնորոշ է նաև ծածկասերմ բույսերի, կաթնասունների և թռչունների երևան գալը։ Պալեոզոյան դարաշրջանի վերջում բոլոր հին պլատֆորմները բարձրանում են ծովի մակարդակից և գոտևորվում հերցինյան ծալքավորության հետևանքով առաջացած ծալքավոր լեռնային համակարգերով։ Մեզոզոյից սկսվում է դրանց իջեցումը, որն ուղեկցվում է ծովի տրանսգրեսիաներով։ Գոնդվանան տրոհվում է առանձին մայր ցամաքների Աֆրիկա, Հարավային Ամերիկա, Ավստրալիա, Անտարկտիդա և Հինդուստանի թերակղզու զանգվածը։ Պերմի և տրիասի սկզբի արիդային պայմանները մեզոզոյում փոխվում են ավելի խոնավ կլիմայով։

Կավճի ժամանակաշրջանի կեսերին բուսականության կազմում կատարվում է կտրուկ փոփոխություն, ծածկասերմ բույսերը սկսում են տիրապետողդիրք գրավել, որը և պահպանվում է մինչև այժմ։ Մեզոզոյան դարաշրջանի ընթացքում զգալիորեն փոխվում է նաև ծովերի ֆլորայի և ֆաունայի կազմը։ Պալեոզոյան սեռերը և տեսակները լրիվ անհետանում են տրիասի սկզբում և փոխվում նորերով։ Զարգանում են թերթախռիկավորներն ու փորոտանիները, իսկ ուսոտանիները, որ տիրապետում էին պալեոզոյում, ետին պլան են մղվում։ Գլխոտանիներից ծաղկման են հասնում ամոնիտները և բելեմնիտները, ձկներից գերիշխում են փշոտ տեսակները։ Հնարդյան սողուներից շատերը հսկաներ էին, որոշ տեսակներ ունեին մինչև 50 մետր երկարություն և 50 տոննա կշիռ (դիպլոդոկեր, բրախիոզավրեր և բրոտոզավրեր)։

Դրանք բուսակեր կենդանիներ էին։ Ցամաքում ապրում էին նաև բազմաթիվ գիշատիչ մինչև 6 Մետր երկարություն ունեցող տեսակներ, օրինակ՝, տիրանոզավրերը։

Կայնոզոյան դարաշրջան հաջորդ օրը մոտ 67 մլն տարի առաջ։ Կայնոզոյի դարաշրջանում ձևավորվում են ժամանակակից մայր ցամաքներն ու օվկիանոսները։ Դարաշրջանի սկզբում ավարտվում է տակավին մեզոզոյում սկսված հարավային Գոնդվանա մայրցամաքային զանգվածի մասնատումը, և իրենց այժմյան տեսքն են ստանում Հարավային Ամերիկայի, Աֆրիկայի, Հնդկաստանի, Ավստրալիայի և Անտարկտիդայի մայրցամաքային բեկորները։ Դրանց միջև ձևավորվում են Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսները։

Ուժգին լեռնակազմական գործընթացներ են կատարվում Խաղաղօվկիանոսյան գեոսինկլինալային գոտում Կամչատկա-Կուրիլյան աղեղ, Ֆիլիպիններ և այլն։ Առաջանում են ցամաքային և օվկիանոսային տիպի ռիֆտային զոնաներ։

Կայնոզոյի դարաշրջանի տեկտոնական շարժումները բնականաբար ուղեկցվում են հզոր հրաբխականությամբ։

Կայնոզոյի կարևոր ֆիզիկաաշխարհագրական գործընթացներից են մայրցամաքային սառցապատումները, որոնք 3-4 անգամ (ընդմիջումներով) տեղի են ունեցել Հյուսիսային կիսագնդում։

Կայնոզոյի դարաշրջանում առաջացել է այժմ գոյություն ունեցող ծածկասերմ բույսերի զգալի մասը, իսկ կենդանական աշխարհում ցամաքում գերակշռել են կաթնասուններն ու թռչունները։ Ծովային ֆաունայի կազմում իշխել են փափկամորթները, ծովային ոզնիները։

Դրանք զուգընթաաց աստիչանաբար սկսում են գերիշխել ծածկասերմ բույսերը։ Անհետացած խոշոր սողուններն իրենց դիրքերը զիջում են նոր առաջացող ավելի կատարյալ հատկանիշներ ունեցող թռչունների և կաթնասունների դասերի ներկայացուցիչներին։ Հավանաբար կաթնասունների նախնիները եղել են գազանատամ սողումնները, որոնց ոտքերը կաթնասունների նման տեղադրված էին իրանի տակ։ Առաջին բրածո կաթնասուն մելանադոնն էր, որը սկիզբ տվեց մնացած կաթնասուններին։

Կայնոզոյան դարաշրջանում կենդանական աշխարհի զարգացումը բնորոշվում է միջատների, թռչունների և կաթնասունների դասերի ներկայացուցիչների զարգացման համար։ Դարաշրջանում հանդես եկան մարդու ամենամոտ նախնիները՝ պրիմատների ներկայացուցիչները։

Նախնադարյան մարդը Մարդու զարգացման ընդհանուր պատկերը

բավականին բարդ է և դեռևս լրիվ պարզաբանված չէ: Առավել տիրապետող՝ էվոլյուցիոն տեսության համաձայն՝ մարդը կաթնասունների ամենաուշ առաջացած ներկայացուցիչներից է, որ ապրել է հարյուր հազարավոր տարիներ առաջ: Գիտնականները մարդկանց մասին պատկերացում են կազմել՝ ուսումնասիրելով նրանց քարե գործիքներն ու զարդերը, աճյունների մնացորդները, որսացած կենդանիների ոսկրերը, նրանց թողած քարանձավային նկարներն ու ժայռապատկերները: 

Այդ ամենի հիման վրա գիտնականները ենթադրել են, որ նախնադարյան մարդիկ նման են եղել կապիկներին, և նրանց անվանել են կապկամարդ: Նրանց մարմինը լրիվ մազածածկ էր, ծնոտները՝ առաջ ցցված, իսկ կզակը՝ հետ թեքված, բայց նրանք արդեն քայլում էին 2 ոտքով: Կապկամարդիկ ապրում էին քարանձավներում ու ժայռերի ծերպերում, իրենց կացարանները տաքացնում էին խարույկներով, դրանց վրա էլ խորովում միսը: Նրանք մահակներով ու քարերով որսում էին մանր կենդանիներ, ավելի հաճախ սնվում էին պտուղներով ու արմտիքով, կարողանում էին պատրաստել միայն քարե պարզունակ գործիքներ: Այդ պատճառով էլ տվյալ ժամանակաշրջանը կոչվել է քարի դար:

Կապկամարդկանց սերունդները՝ նեանդերթալյան (ծագել է Գերմանիայի համանուն հովտի անունից) մարդիկ, թեև արտաքինով դեռևս նման էին նախնիներին (նրանց ճակատը թեք էր՝ հովարի նման կախված աչքերին, իսկ կզակը թեքված էր հետ), բայց զարգացման շնորհիվ արդեն հիշեցնում էին ժամանակակից մարդուն: Նրանք ապրում էին  հոտերով՝ ամենափորձված ու քաջ որսորդի գլխավորությամբ: Բնակվում էին քարանձավներում, կենդանիների մորթուց հագուստներ պատրաստում:

Նրանց գլխուղեղն արդեն մեծ էր, գրեթե ինչպես ժամանակակից մարդունը: Գլխուղեղի զարգացմանը նպաստում էր կարևոր սննդանյութերով հարուստ մսեղենի օգտագործումը:

Մսի օգտագործման շնորհիվ որսորդական հոտը դարձավ ավելի կազմակերպված, երևան եկան ավելի բազմազան աշխատանքային գործիքներ՝ քերիչներ, հատիչներ, դանակներ, որոնք նույնպես պատրաստում էին քարից: Նեանդերթալյան մարդիկ արդեն որսում էին խոշոր կենդանիներ, ինչպես, օրինակ, քարանձավային արջ, բրդոտ ռնգեղջյուր և այլն:

Աշխատանքի ընթացքում ի հայտ եկավ նաև մարդկանց հոդաբաշխ ու հասկանալի խոսքը: Աշխատանքի ու խոսքի շնորհիվ մարդու գլխուղեղը զարգացավ և իր կառուցվածքով ու ծավալով զգալիորեն գերազանցեց կապկի գլխուղեղը:

Նախնադարյան մարդն աստիճանաբար ստացավ նաև ժամանակակից մարդու կերպարանք: Գիտնականները նրանց անվանեցին կրոմանյոնյան մարդիկ (Ֆրանսիայի Կրոմանյոն քարայրի անունից, որտեղ 1868 թ-ին հայտնաբերվել են ժամանակակից մարդու ոսկրեր): Կրոմանյոնյան մարդկանց սերունդներն իրենց զարգացմամբ շատ առաջ անցան:

Նրանք սկսեցին ապրել ընտանիքներով, զբաղվել անասնապահությամբ ու երկրագործությամբ:

Հայկական լեռնաշխարհը եղել է մարդու ծագման և մշակույթի ձևավորման բնօրրաններից, որտեղ, սկսած վաղնջական ժամանակներից, մարդու բնակության և մշակութային ընդհատություն չի եղել:

Վերջ