NEY, NASIL OKURUZ ya da OKUMALIYIZ?

0. Genel Gzlemler

Size baz okuma durumlaryla ilgili rnekler verelim.

1. Ali niversiteyi bitirdi, i aryor. Gnlk gazeteleri alp kendine uygun i arar. O gn gazeteyi alnca dorudan ilanlar sayfalarna gitti ve eleman arayanlar ksmn buldu.

2. niversite rencisi Veli, devini hazrlamak iin ktphaneye gitti. Setii konu edebiyatta deniz temasdr. Dergi makaleleri ve kitap katalou blmnde denizle ilgili ok sayda balk var. O zaman her kayna ayrntl olarak inceledi ve kendisine en uygun kitap ya da kitaplar buluncaya kadar bu okuma ve aramay srdrd.

3. Selami bir arkadann telefonunu aryor. Arkadann adn soyadn ve yaklak adresini biliyor. Bilinmeyen numaralara sordu ve bir trl istedii kiiye ulaamad. Evdeki eski telefon rehberinden aramaya karar verdi. Rastgele bir sayfa at ve sayfann stndeki harfe baknca ok uzaklarda olduunu grd. Arkadann soyadnn olduu harfe doru geldi. Bir bakt ki ayn soyad ve hatta ayn adla birka kii var. Bu sefer bildii kadar ile adreslerini okumaya balad ve doru ad, telefon numarasn ve adresi buldu.

4. Birok arkada Niyaziye u lgn Trkler kitabn okumasn nerdi. nerilere uyarak okumaya balad. lk balangta 50 sayfa okudu, yoruldu, ertesi gn devam etmek zere kitab kapatt. Daha sonra kald sayfadan okumay srdrd.

5. Fevzi Fransay ziyaret eder. Bir tek szck franszca bilmemektedir. Araba ile giderken grd maaza ad ile maazann vitrinindeki mal arasnda bir iliki kurar. rnein boulangerie yazan dkkann vitrininde ekmek grr. Daha sonra ayn ad ile ekmek resmini bir arada grr. Bylece nasl teleafuz edildiini bilmese de boulangerie szcnn ekmekle ilgili olduunu renir.

6. lhami kz arkada ile ayrlmtr. Ktphanesindeki tm iir kitaplarn masann zerine yar ve kz arkadana en hznl iiri seip gndermek ve kendisine yeniden bir ans vermesini ister. Okurken bulduu bir iir kendi ruhsal durumunu ok iyi yansttn dnr. Ayun iiri aylar nce okuduunda iinde bir heyecan ve coku olumutu. imdi ise hzn iin ayn iiri setiini fark etti.

Bunlara saysz rnek eklenebilir. Her durumda okumann bilgi edinme, haz almak ya da

belli bir ama iin renme olduunu syleyebiliriz. Okuma bir seme iidir, okuma benzerleri

arasndan ayrt edip onun dilsel ve simgesel kodunu zme iidir.

Okuma ile ilgili verilebilecek ok sayda bilgi vardr. rnein iletiim asndan, okumann

amac asndan ya da yazma ve okuma ilikisi asndan sylenecek birok ey bulunur. Her

okuma bir iletiim srecidir ve her trl iletiim en az iki kii arasnda gereklemek zorundadr.

Okuma ediminden sz etmek iin yazma ediminden de sz etmek gerekiyor. Yazma edimi yoksa

okuma ediminden sz edilemez.

O halde okuma nedir diye sormak gerekiyor. Herkesin bu edim iin verecei bir yant

olacaktr. Hatta verilen yantlar da ok konu d eyler deildir. Ben de bir tanm vereyim.

Okumak: Hangi yapda, biimde ya da durumda olursa olsun, kendi balam ve tutarll

iindeki bir metinde, szcklerin ya da tmcelerin bir arada bulunmasyla oluan anlam

kefetmek ve ortaya koymak iin gstergeler dizgesini gzlemlemek; dizgeleri birbiriyle

ilikilendirerek szck anlamnn tesinde bir anlam bulmak, yani anlamlandrmak demektir1.

Ksaca yazl bir metnin karsnda yaplan anlamlandrma srecini okuma olarak

tanmlayabiliriz.

Okuma denince herkesin aklna, yazl bir metin karsnda yaplan dnsel etkinlik gelir.

Bu tanm daha farkl yorumlayanlar da olmutur. rnein okumay daha nce oluturulmu

anlaml btnler karsnda alcnn yapt dnsel etkinlik ve anlamlandrma sreci2

biimindeki bir tanmda yalnzca yazl metinler sz konusu olmayabilir.

* haritaya bakp yol ve/ya da yn bulan gezginin,

* ormanda hayvann izlerini okuyan hayvanbilimcinin,

* bebeinin gak-guk seslerinden ocuunun ne istediini anlayan annenin,

* doadaki nesnelerden ve olgulardan yola karak sevgilisinin gzelliini ayrntl olarak

betimleyen halk ozannn,

* bri oyununda ortann konumalarndan ortann elinde hangi ktlarn ve ka

saysnn olduunu okuyan oyuncunun,

* bir kompozitrn notalarn okuyan orkestra yelerinin,

* hastalarnn gerekst ryalarnn okunmasna yardm eden ruhbilimcinin,

* fincan iindeki telveden yola kp gelecekle ilgili varsaymlarda bulunan falcnn,

* denize ve gkyzne bakarak yarn havann nasl olacan okuyan balknn

yaptklar da gstergeler btnn deerlendirme ve anlamlandrma olarak grlebilir. Bu

rneklere bal olarak okumay anlamlandrmak ve yorumlamak olarak dnmek gerekir.

Bireysel bir etkinlik olarak okuma, bir imgenin, bir tablonun, bir manzarann ya da anlam

oluturmak iin yaratlm her trl gstergeler btnnn zmlenmesini de ierir. Szl bir

iletiimin, bir konferansn, karikatrn, resimin, heykelin, mziin de okunmasndan sz

edilebilir. rnein gndelik dilde duyduumuz haritay okumak, u grubun verdii mesaj iyi

1 GNAY, V. Doan (2004) Metin Bilgisi, Geniletilmi 2. Bask, stanbul : Multilingual Yaynlar, s.23. 2 BENAMOU, Michel (1979) Pour une Nouvelle Pdagogie du Texte Littraire, Paris : Librairies

Hachette et Larousse, p. 10

2

okumak, adamn azn okumak, ifre okumak, adamn gemiine bir gzel okumak,

yzndeki sevinci / hzn okumak, daha ileri giderek meydan okumak gibi anlatmlar da

duyunca okumann yalnzca yazl metinle snrl olmadn grebiliriz. Dilimizde okuma ile

ilgili baz szck gruplarn anmsarsak ilgili etkinliin tanmnn daha geni olduunu grrz:

Aracn plakasn okumak, mar okumak, mzik okumak (mzik eitimi almak), bir mzik

parasn okumak, sesli okumak, sessiz sedasz okumak, okuyup flemek, kimsenin okumad

bir dilde roman yazmak, okuma yazma bilmek, okumak istemek (eitim yapma istei), bu ocuk

okuyup adam olacak, kitap okuma alkanl, okuma duygusu, okuma gzl, okuma gnleri,

okuma , okumama hastal, vb. Her trden okuma edimini; verici tarafndan aktarlan

anlaml bir yap karsnda, alcnn belirli bir alglama biimiyle, okuduu metne kendisini de

katarak bir anlam yaratma sreci olarak deerlendirilmelidir. O halde zmlenecek (okunacak)

btnce her zaman yazl bir metin olmayabilir. Dilsel olmayan ve yorumlamaya elverili

btnceler de burada szn ettiimiz okuma edimine tabi tutulabilir.

Buradan varlacak sonu, okumann yalnzca yazl metni ilgilendiren bir durum

olmaddr. Ama yine de biz okumann akla ilk gelen ksmyla ilgilenelim. Yazl metnin

okunmas iki biimde olmaktadr. Eer karnzda bir dinleyici kitlesi varsa ve bu metni onlarla

da paylamak istiyorsanz sessli bir okuma yolunu izlemeniz gereklidir. Kiinin bireysel okumas

olarak deerlendirelebilecek bir roman okumas ise sessiz okuma biimidir. Her iki okuma

biiminin farkl kullanm yerleri ve yararlarndan sz edilebilir. rnein Franois Richaudeauya

gre konuan bir kii bir saat iinde en fazla 900 szck syler. Ama ayn kii sessiz okumada

27 000 szck okuyabilir3. O zaman sessiz okuma roman iin gereklidir diyebiliriz. Aksi

durumda 300 sayfalk bir romann sesli okunmas aylar alabilir.

1. Kltrel Yap inde Yazl Belgeler ve Yazl Okuma

Kltr ya da uygarlk denilen bir topluma ve insanla ait deerlerin nesiller boyunca

saklanmas, ilgili bilgi ve belgerlerin yazlmas ile olabilmitir. O halde yazma ve okuma edimi

kltrel deerler asndan nemli bir durumdur. Okuma, genel olarak toplumsal eitim ve

kltrn bir parasdr. Kltrel alkanlklar balamnda yaplr ve eitimle dorudan ilikilidir.

Okumann kltre katksnn nasl olduu konusunda hepimizin baz grleri vardr. Yani

yazl toplum olmak kltrle yakndan ilikildir. Ayn eyi szl anlatm iin syleyemeyiz.

Hibir toplum ne kadar ok konutuu ile vnmez. Ama ayn toplumun yazl belgelerinin

nicelik ve nitelik asndan okluu, o toplumun kltrel ortamn belirleyen nemli bir

3 VIGNER, Grard (1979) Lire : Du Texte au Sens, Paris : CLE International, coll. didactiques des langues etrangeres , ss. 6-7.

3

ipucudur. Bir toplumun yazl belgelerle olan ilikisinin fazlal ile kltrel ortamnn zenginlii

arasnda doru bir orant vardr. rnein bir lkedeki ktphanedeki yazl belgelerin says

nemli bir ipucudur. Yine bir lkede ylda baslan kitap says, okunan gazetenin gnlk bask

says her zaman nemli ltlerdir. Bu konuda farkl almalar yaplmtr ve bu konudaki

almalar genelde toplum her kesimi tarafndan ilgiliyle izlenir.

* lkelerin ktphanelerindeki kitap says ile lkenin gelimilik oran arasnda iliki

kurulabilir. Yine bilgi toplumu denilen kavramn yazl belgelerle ve kltrel birikimle dorudan

ilikisi vardr. ABD'deki ktphanelerde bir buuk milyar kitap, Almanyadakilerde 170 milyon,

sve'tekilerde ise 110 milyon kitap var. 70 milyon nfuslu Trkiyede ise yalnzca 25 milyon

kitap var4. Hemen ardndan Trkiyenin bilgi toplumu dzeyine ulap ulamadna siz karar

verebilirsiniz.

Yz milyonluk Japonyada sadece bir gazetenin (Yomiuri Shimbun) gnlk bask says 10

milyon 77 bindir. Ad geen gazete ciddi bir gzetedir. Siyah beyaz baskdr ve yalnzca yaz

vardr. Yani reklm yzde 20yi gemez. Japonyadaki gnlk gazete basks says 70.4 milyon

adettir5. Trkiyedeki en ok satan gazete Posta Gazetesidir ve iinde pek yaz bulunmaz. Bu

gazetenin de gnl bask says 600 binler civarndadr.

Yine Dnya Gazeteler Birlii'nin (WAN) verilerine gre 2005 yl itibariyle in, "en ok

gazete yaymlanan lke" durumundadr. Gnde 93 milyon be yz bin gazetenin yaymland

in'i, 78.8 milyonla Hindistan izliyor. nc srada ise 70.4 milyonla Japonya yer alyor.

Fransada ortalama her yl 20 bin kitap basldn ve baslan kitaplarn tmnn saysnn

330 milyonu getiini belirtilir. Bu say iinde gnlk, haftalk, on be gnlk ya da aylk gazete

ve dergilerin bask says yoktur.

Milli Eitim Bakanlnn aratrma sonularna gre bir Japon ylda 25, sveli 10,

Fransz 7 kitap okuyor. Trkiyede ise 6 kiiye ylda bir kitap dyor. Toplam nfusu 7 milyon

olan Azerbaycan'da kitaplar yzbin bask says ile baslyor. Trkiye ise 2-3 bin dolaynda.

Maalesef Birlemi Milletler nsani Geliim raporuna gre Trkiye 173 lke arasnda 86nc

srada yer alyor.

lkemizde kltrel ortam zenginletirecek olan dnsel rnler olduka az

tketilmektedir. Yani bir yk kitab iki bin basyorsa, bir iir kitab bin beyz basyorsa, o

lkenin kltrel zenginliinden sz etmek fazla olanakl deildir.

4 ALKILI, Dndar (18 Eyll 2007) Geri kalmln tek nedeni kitap okumamak Hrriyet Gazetesi,

http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=7458935 5 http://tr.wikipedia.org/wiki/Tiraj

4

http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=7458935

2. Okumann Alc zerindeki Kalcl ve Etkisi

Okuma ile lkenin dnsel, sanatsal ve kltrel zenginlii arasnda nemli bir ilikinin

olduunu syledik. Ayn okumann bireyler zerinde de nemli etkileri vardr. Yani yazl

belgeler yalnzca soyut bir kavram olan toplumu ilgilendirmez. Asl olarak o toplumu

oluturan gerek bireyleri de dorudan ilgilendirir.

Metin kavram da yaps gerei iki kart kutubu varsayar. Yani okur kadar bu okur

kavramnn olumasna katk salayan yazar kavram da gereklidir. Yazma edimi bir bakasnn

varln ngrr. Yazdmz ne olursa olsun, yazma edimi her zaman bir okuru var sayar. Her

yapt belli bir alglanma amac ve biimi ile yani alcsnn anlamasna katk salayacak biimde

ve onu belli bir konuya ynlendirmek amacyla okuyucuya sunulur. Her durumda okuma,

anlaml bir yap karsndaki etkinliktir. Anlaml yapy zebilmek iin o yapnn yaratcs

tarafndan daha nceden kurulmas gereklidir. Kurulmam bir yap zmlenemez.

Her metin, okurun tepkisi (alglamas, anlamlandrmas, zmlemesi, beenmesi,

duygulanmas vb.) ile btnleir; metin ya da anlaml yap, bir okur tarafndan

anlamlandrlmaya balad an yaamaya, soluk almaya balar. Bu bakmdan her yapt

okuyucusunun deerlendirmesine ve yorumlama yapabilmesine olanak salayacak biimde

dzenlenmitir.

Her okuma ayn gte ve alc zerinde ayn etkiyi yaratmamaktadr. Bu durumu iki

biimde yorunmlamak olasdr. Bir yandan alcnn bireysel yanndan kaynaklanan durumlar

vardr, dier yandan da her metnin alc zerindeki etkisi farkl olabilir. rnein ok sevinli bir

anda okunan bir iirin anlam ile hznl bir anda okunan ayn iirin anlam yerinme gre farkl

olabilecektir.

Her metin farkl trden alc kitlesine ynelik olarak yazlr. rnein mektup, hukuki bir

belge, bilimsel bir kitap ya da meteoroloji blteni farkl trden metinlerdir. Hepsi metindir ama

hepsinin alcs farkldr.

Edebiyat alannda dnya klasikleri denilmesinin nedeni ilgili metinlerin geerliliinin

uzun sre olmasndandr. 2007 yllk Hristiyanlk bilgileri hala geerliliini korumakta ve

Hristiyanlar dinlerini bu belgelere gre uygulamaktadrlar.

u tabloda metinlerin geerlilik sresi ksaca aklanmaya allmtr6. Bir okuyucu ok okuyucu Gererlilii ksa olan metinler Mektup

Bilet, telgraf

Bilgi notu Gnlk gazete haberi Meteoroloji blteni

6 VIGNER, Grard (1979) Lire : Du Texte au Sens, Paris : CLE International, coll. didactiques des

langues etrangeres , ss. 6-7.

5

Geerlilii orta dzeyde olan metinler

Basndaki makaleler (haftalk, aylk dergiler) Ke ya da dnce yazlar retici metinler

Geerlilii uzun sre olan metinler

Bilimsel sylemler Hukuk metinleri Yaznsal metinler Dini ya da mitolojik metinler

Okur karsna kacak birisi yazd eyin belli bir trde olmasn ister. Nasl toplum

karsna bir birey olarak karak toplumda bir yer adinmek istiyorsa, yazd metnin de daha

nce bilinen bir tre uygun olarak hazrlayp toplumun karsna bu biimde kmak ister. Metni

yazd tre bal olarak toplumsallar ve toplumca kabul edilir.

Yukardaki rneklerde de grld gibi her okumann amac ve ilevi farkldr. Okuyan

kii farkl amalarn gidermek iin bir okuma edimine bavurur. Yine her metnin okuyucu

kitlesi de farkldr. Eer okuma edimi bilinli, istekli ve arzu edilerek yaplan bir etkinlik ise, iki

amatan sz edilebilir:

* Kii bilgilenme iin okuyorsa; yarar salama, belirli bir amaca hizmet etme ve bilgi

arama gibi edimler sz konusudur. Kiinin bir meslek sahibi olmak iin (rnein ders kitabn)

okumas, bilgi edinmek, haber almak ya da yeni bir durumu renmek iin okumas,

bilgilenmeye ynelik olan bir okuma edimidir. Bu trden okumada, okuyucu deiik

stratejilerden yararlanabilir. rnein okur; metni hzla gzden geirip metnin ana fikrini bulur,

metnin tmndeki nemli bilgiye ulamak iin okuma hzn ayarlar, belli bir bilgiyi bulmak iin

metni hzla tarar, not alr, nemli aklamalarn altn izer.

* Haz almak iin okuyan bir kiinin amalar ise ncekinden farkldr: Bu tr okumada

rahatlama, geveme, dinlenme, haz alma, ruhsal doyuma ulama gibi amalardan sz edilebilir.

Kii bir iiri, yky, roman baka bir amala okur. Yani bir yaznsal metni bilgi edinmek,

renmek ya da mesleini gelitirmek iin okumaz. Yaznsal metni bir baka gereksinimini

karlamak iin okur. Bunu ksaca estetik gereksinim olarak tanmlamak olasdr. Yaznsal yapt,

kiilerin bilgilenmek iin okuduu kitaplardan farkldr. Kii, ak kalp ameliyatn renmek ya

da serbest piyasa ekonomisi ile ilgili bilgi edinmek iin yaznsal metin okumaz.

Ancak yaznsal yaptlarn okunmasyla kazanlabilecek pekok durumlar vardr. Bunlardan

bazlar ksaca yle belirtilebilir: Mantkl dnme, aklama biimlerini gelitirme,

zmleme ve sentez yetenei kazanma, bir metni eletirebilme yetisini kazanma, ayn durumu

ya da olay farkl yorumlayabilmek iin akl yrtme yetisini kazanma, okunan ya da dinlenen

bir eyden nemli olan nemsiz olandan ayrabilme, imgeleme ve sezgisel dnebilme

yeteneini kazanma.

6

Sanat yaptnn okunmas, okur asndan, bir dsel doyum aracdr. Nasl ki dler,

arzuyu, dlemleri, doyuma ulatrma ilevini grrlerse; sanat yaptlar da okurlar iin

bastrlm igdlerin, duygularn iddetli basklarna kar bir eit gvenlik supab grevini

stlenir. Okur iin de yapt bir doyum aracdr.

Yaznsal metinler ok anlaml yaplar olduundan, ayn metni deiik bak as ve farkl

yntemlerle okumak, metni anlamlandrmak ya da yorumlamak olasdr. oul okuma ya da

yaznsal metinlerin anlamnn bitmezlii denilen durumu bu biimde aklamak olasdr.

3. Okuma Ediminin Dnsel Yaps

Okuma eylemi, okuyucu asndan grsel bir etkinliktir. Okuma, sadece sesler, szckler

ve tmcelerin dizilii srasnda birbirlerine ulanmasyla olumaz. Yani okuma ve buna bal

olarak gelien metnin anlamlandrlmas, beyinle ve ona bal olarak gzle yaplan alglama ve

birbiriyle ilikilendirme erevesi iinde geliir. Okumak, insan beyninin temel etkinliklerinden

biridir. Bu etkinlik de, temel aamada gerekleir: Alglama, bellee kaydetme (yerletirme)

ve yeniden oluturma ya da yaplandrma.

Alglama: Ruhbilimde kullanlan alglama kavram, duyularn merkezi sinir sistemine

aktardklar iletilerin ayrntl bir biimde anlamlandrlmas olarak tanmlanr. Okuma, ncelikle

her trl gstergenin alglanmas etkinliidir. nsan kendisine ynelik uyarlar seer, belli bir

dzene koyar, yorumlar ve anlaml birimler olarak deerlendirir. Alglama, gz ile beyin

arasndaki ilikiye dayal bir insan etkinliidir. Gz, yazl gstergeleri ya da matbaada baslan

karakterleri ard ardna tek tek hisseder. Fakat bu alglama bir paket halindedir (Hzl okuma

teknii denilen okuma biiminde, gzn bu zelliinden yararlanlr. Paket biimindeki

alglamada, ayn anda birden ok szc bir arada alglama biimindeki bir tutum, bu okuma

biiminin temel zelliidir).

Bylece bir szck alglanrken iindeki sesbirimleri ya da bir tmce alglanrken, iindeki

szckleri fark edemeyiz ya da etmeyiz. Yani tek tek alglama beyin tarafndan ok hzl

yapldndan, sanki biz paketler halinde gstergeleri alglarmz gibi bir durum vardr. rnein

tmevarm yntemi ile, nce harfleri sonra szckleri (harf-hece-szck-tmce sras)

renmeye alan bir rencinin harfleri birbiri ile ilikilendirerek okumaya almasnda bu

paket biimindeki alglamann henz olumadn grebiliriz. Tmdengelim yntemine bal

okumada ise, tmce-szck-hece-harf okuma-zmleme sras izlenir. Tmce retiminde,

rencinin alglamas, tmceyi tek bir gsterge ya da hece gibi dnmesini gerektirir. Yani dil

d gstergelere benzer bir tutumla, tek gsterge-tek anlam yolu ile renir. Daha sonraki

7

aamada, tmcenin szcklere blndnde, ilgili dilsel birimin birden ok gstergelerden

olutuu grlr. Szckleri hecelerle ve/ya da harflere blmede bu durum bir kez daha

yaanacaktr.

Okuma srasnda kii mantksal bilgilerini, dnce biimini, gzlemleme ve imgeleme

yeteneklerini de kullanr. Dardan gelen her trl uyarclar (ses, k, grnt vb.) n uyarmlar

ya da daha nceki deneyimlere bal olarak alcnn belleinde bir anlam kazanr. Dier yandan

metnin ifresini zmeye girien bir okuyucu, belli bir soyutlama ile anlam olgusuna ular.

Alglanan gstergeler, yalnzca, zihinsel olarak yaplan dzenleme ile bir anlam kazanr. Bu

zihinsel dzenleme, kavramlatrma ve imgeleme biiminde olur. Bir nesnenin szlkteki tanm,

o nesnenin grnmesini salamaz, fakat okuyucunun, sz konusu nesneyi bir kavram olarak

dnmesine yardmc olur. Yani gsteren ile gsterilen arasndaki ilikiyi kurmak

kavramlatrmay, dilsel gsterge ile gndergesi arasndaki ilikiyi kurmak da imgeletirmeyi

salar.

Gsteren ile gsterilen arasndaki ilikiyi kurma demek olan kavramlatrma, ilk dzlemde basit anlamsal ve bilisel edinimlerin gelitirilmesiyle olur. Sonra bu sre, gitgide karmaklaan bir yapya dnr. Kavramlatrmann ilerki aamalarnda; anlamlamay dzenlemeyi bilmek ve anlamlamay zmeyi renmek gerekir. Yine, temel olan ayrnt olandan semeyi bilmek, kavramlar aralarnda deiik ulamlara ayrmak, yerine gre bir durumu zetlemek ve gelitirmek gibi ilemlerle srer.

mgeletirme ise, dilsel gsterge ile gndergesi arasnda kurulan ilikiyi belirtir. mgeletirme temel olarak ruhbilimsel bir zmleme srecidir. Ayn kavram, gndergeyi ilgilendiren bilgi ya da bilim ile bilgi kuramyla ilgili banty inceler. Gnderge ile gsteren arasndaki bant anlamlama sorunudur ve anlambilimin yannda ruhbilim ve mant ilgilendirir

Bellee yerletirme: Okuma bir bellee yerletirme etkinliidir. Bir metni okurken,

metindeki dilsel gstergeler birbirinin devam biiminde alglanr. Yani gstergeler birbirini

izler. Her gsterge bir nceki gstergeye yeni anlam katar. Bu durumda okuma, izgisel olarak

aktarlan gstergeleri (en azndan) tmcenin, paragrafn ya da metnin bitimine kadar bellekte

tutarak ve bellekte tutulan bu bilgileri, okuma eylemi boyunca renilen yeni gstergelerle

ilikilendirerek, bir arada alglama ve anlamlandrma srecidir.

Bir eylemin sonuna eklenen kip ve zaman ekleri fiilin mastar ile ilgilidir. Fiil kip ve

zaman eki olmadan kk olarak ok fazla bir ey belirtmeyebilir. Dier yandan kip ve zaman

ekleri de tek balarna anlam tamazlar. Bu eklerin, fiilin kip, zaman, grn gibi zelliklerini

belirtmek gibi bir ilevi vardr. Bu durumda, fiilin kk bellekte tutularak -yeni eklenen

gstergeler olarak- kip ve zaman ekleri ile birlikte, bir anlam yaratlr. Benzer durum okuma

edimi iin de geerlidir. Bataki bir gsterge ya da gsterge grubu, daha sonraki aklama ile

8

anlalr olacaktr. Bu durumda okuma sresince, okunan tm bilgiler bellekte tutulmal ve daha

sonra renilenlerle birlikte deerlendirilmelidir.

Bellekte tutma, dilsel anlatmn her aamasnda vardr. Bir szck iin bataki sesleri, bir

tmce iin szckleri; bir metin iin de bataki blmleri bellekte tutmak, sonradan

renilenlerle ilikilendirmek ve metnin anlamn kavramaya almak gerekir. Bu durumda, en

knden en byne her dilsel birimin -tamam sylendii zaman- bir anlam vardr,

denilebilir (rnein eanl eviri (simltane eviri) yapanlar, bir dilde konuan kiinin

sylediklerinin bitmesi ile eviri iine giriir. Bir dildeki szck sralan dier dilden farkl

olabilir. Eer evirmen, konuan kiinin azndan kanlar annda szc szcne

evirmeye kalkarsa, evirdii dilde (ama dilde) anlaml bir yap oluturamaz. Bu bakmdan

evirmen, konuan kiinin sylediklerini bellekte tutarak tmce bitiminde evirmeye balar).

Okuma srasnda gz deiik hareketler yapar: izgi boyunca ilerler, durur, geri dner,

aa iner, yukar kar. Yani gz btnyle izgisel bir hareket izlemez, sramalar gsterir. Her

sramada da, metnin bir noktasn deil, metnin bir blmn grmektedir. Gzn ileri hareketi

genelde saniyenin krkta biri (1/40 sn) kadar srer, bunu izleyen ve yine genelde saniyenin drtte

biri (1/4 sn) kadar sren duraklama srasnda da, baz bilgiler ksa dnemli bellee aktarlr. te,

gzn beyine bal olarak metin genelinde yapt ve bellekle dorudan ilintili olan bu etkinlikler

her trl anlaml yapy okuma (tanma, tanmlama, anlama, anlamlandrma, alglama,

zmleme, betimleme ve yorumlama) biimini ieren bir sretir.

Yaplandrma: nc aama olarak okuma, yaplandrmadr yani bellekte tutulanlar

sralama iidir. Anlama, bellekte gerekleen bir sretir. Bellee daha nceden yklenmi her

trdeki bilgilerin (kltr, toplumsal bilgi, gsterge-gnderge ilikilendirmesi, bir dile ait kurallar,

kullanm bilgileri vb.) yardm ile okunan metni yaplandrma, btnletirme ve sralama iidir.

Bu sralama gstergeleri birbiriyle ilikilendirme ve bellekte dzenleme biiminde oluur

(Yukarda verilen evirmen rneine dnersek, konuan kiinin kendi dilinde [kaynak dil]

aktard bildiriyi, evirmen belleinde tutar. Sonra bu bilgileri ama dilde, belli bir yap

iinde yeniden oluturur. te okumadaki yaplandrma da buna benzer). Gstergeleri birbiriyle

ilikilendirmek, bir bakma yorumlama iidir. Yorumlama ise bireysel bir edimdir (Ama dilsel

gstergeleri anlamlandrmada (gsteren ile gsterilen ve gsterge ile gnderge arasndaki

ilikileri kurmada) bireyselliin daha snrl olaca aktr. nk dil toplumsal bir olgudur ve

dilsel gstergenin birincil anlamna (dzanlam) toplumdaki deerinin dnda znel bir anlam

yklemek, konuulan dili anlalmaz klacaktr). Kii kurmaca dnyadaki gstergeleri, kendi

bilgi birikimine gre adlandrr ve bu dilsel gstergeleri gerek dnyadaki bildii gndergeleri

9

ile eletirerek anlamlandrr. Bu belirleme, okurun kurmaca dnyadaki metin ile gerek

dnyadaki bilgileri arasndaki ilikiyi belirtir. Metnin anlam ile yaam arasndaki iliki, metinde

kullanlan gstergelerin oluturduu bamsz metin ii dzen ile okurun d gc arasndaki

karlkl alverile belirlenir.

Dier yandan yaplan yorumlama, okunan metindeki bilgilere bal olarak vardr. Yani

bellekte tuttuu bilgileri dizgeletirmek ve anlalr hale getirmek isteyen bir okurun, metinde

olmayan bir eyi de metnin yorumu olarak sunma hakk ve zgrl yoktur.

Ksacas; yaplandrma, sz konusu edilen bilgileri dzenleme iidir. Bu dzenleme

herhangi bir koda gre olur: Dilsel kod, alglama kodu ya da bir baka kod. Ama sz konusu olan

dilsel birimler olduuna gre, dzenleme ve yaplandrma dil kodu iinde gerekletirilir. Yani

alglanan ya da renilen bilgiler bir dilin kurallarna (koduna) gre yaplandrlr.

Btn bunlarn sonunda okuyucu, okuduunu anlamak ve bilgileri bellekte tutmak iin ok

deiik yntemlerden yararlanr. rnein szlk kullanr, bilmedii szcklerin anlamn,

szcn kullanld balamdan karmaya alr, yanl anlad bir blm ayrmada

balamdan yararlanr, konuyu anlamada metnin balndan ve (varsa) kullanlan resimlerden

yararlanr, okuduu metinle ilgili notlar alr, baz yerlerin altn izer. Btn bunlar okuduu

metni daha iyi anlamak iin yapt etkinliklerden birkadr.

4. Sonu

Bir okuma srasnda nelere dikkat ederiz

Bir metnin okunmak iin seiminde nelere dikat ederiz ya da etmeliyiz? Herkesin

grecelilik ieren yantlarnn yannda ortak olabilecek baz yanlar unlar olabilir:

1. Metin d eleri. Her metinde asl metne girmeden nce gzmze arpan ya da dikkat

etmemiz gereken baz yanlar vardr. rnein balk, yazarn ad, kitabn yaynlanma tarihi,

yazarla ilgili baka bilgiler. Hatta kitapla ilgili okuduumuz bir eletiri de bizim bir yazy

okumamza katks olabilir.

rnein kitabn bal, sizin o kitab satn almanza neden olmutur. Yine daha nce bir

raslant sonucu bir kitabn okuduunuz ve ok beendiiniz yazarn ikinci kitabn hemen satn

alrsnz. Burada sylediklerim genelde sanat ierikli kitaplar iin geerlidir. Yoksa urada

ngilizce renen personelin, retmenin nerdii u ngilizce dilbilgisi kitabn ya da bu

szl almas iin d etmenlere gerek yoktur. nk burada kar amal bir okuma ve

renme vardr ve bu okuma iin her trl ara gere satn alnmaldr.

10

rnein metnin (romann, yknn, anlatnn, denemenin, tiyatro metninin vb.) bal,

yazar, metnin yaynlanma tarihi, metni belli bir yaznsal akm iine yerletirme, yazarn yaptlar

arasnda bir sraya koyma gibi etkinlikler metind durumlar belirtir. Romann, yknn ya da

anlatnn bal, yazarn ad, yayn tarihi, okunan metni kendi trleri ya da yazarn yaptlar

arasndaki yerini ve deerini belirlemek gibi birok metin d durumlara yant aramak gerekir.

2. kinci olarak, metnin biimsel dzenleniinin okuyucu zerinde bir etkisi olabilir.

Paragraf says ve paragraflarn bykl kkl, seilen metnin anlat ya da sylem olmas

kitap seiminde bir ipucu olabilmektedir.

3. Metnin trleri de metin seimimizde nemli bir ileve sahiptir. Roman, tiyatro ya da iir

metin seiminde temel metin trleridir. rnein en az satlan bir metin tipi tiyatro metinlerdir.

nk toplumsal bellekte tiyatro izlenir diye bilinir ve bu nedenle tiyatro metni fazlaca satn

alnmaz.

Bir kitab satn aldk. Peki bu kitab nasl okumalyz? Yine syleyeyim, burada sz konusu

olan yaznsal metinler iin gelitirilmi baz ltlerdir. Yoksa Emin laann Kovulduk ey

halkm. Unutma bizi kitabnn nasl okunmas ile ilgili deildir. Bir anlaty, bir roman

anlamak iin temel zellikten ya da en azndan birisini bilmekle ie balamak gerekir.

Kim ne yapyor? Nerede ve ne zaman? Bir anlamsal evreni kurmak sz konusu olduu zaman,

anlatnn ilevi -kii, sre, uzam- ilevleri anlatnn anlalmasnda nemli bir yeri vardr.

Tahsin Ycelin syledii biimiyle Dnya konusunda her trl bilginin en azndan etkenin

ilevi olduu sylenebilir: dnyann kendisi (uzam), onu ele alan zne (belli biri) ve her ikisinin

de yer ald zaman (belli bir an). Bu eden birinde en ufak bir deiiklik oldu mu dnya

ayn dnya deildir artk7. Ayn durum baka tr metinlerde ayn younlukta olmayabilir.

1. Metinle ilgili kltrel gndergeler nelerdir? Bir metnin anlalmas metin ne tr kltrel

bilgilere, art alan bilgisine gereksinim vardr? Bu metni okurken bilmem gereken kltrel

gndergeler nelerdir? Bu gndergeler rtk m yoksa belirtik olarak m sunuluyor? Bir dilin

kullanmndan gelen baz zel durumlar var mdr? Okur kltrel ve toplumsal bilgilere bal

olarak, dilsel bir okuma ve mantksal tamamlama srelerini yerine getirir. rnein, bir metinde

geen nesneleri dilsel olarak adlandrma, alglama, onlar gerek dnyadaki gndergeleriyle

eletirme dilsel dzeyde yaplan okuma aamalardr.

2. Olay nerde geiyor, ne zaman geiyor? Ka kii var, bu anlat kiilerinin ad var m?

Metni ayrntl okuma ya da zmleme denilen bir biimde okumak gerekir. Bu tr okumada bir

bakma satr aralarn okumak doru olacaktr. Ayrntl okumada yalnzca kii, sre ve uzam

7 YCEL, Tahsin (1993) Anlat Yerlemleri, 2. Bask, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, s. 17.

11

yeterli olmayacaktr. u tr sorulara da yant aranr8: Bu kiilerin anlatdaki grevleri nelerdir?

Bu kiiler neler yaparlar, ne sylerler? Kim, kime konuur? Metin ne konusundadr?, kim,

nerede, ne zaman ve kimin iin bu metni yzmtr? Niin ben diye bir zne yazar? Kime

yazlmtr

Bu balamda olayn nerede ve ne zaman gerekletii, olayda ka kiinin olduu, bu

kiilerin adlar, bu kiilerin anlat srasnca neler yapt, neler syledii, kim kime konutuu

gibi sorulara yant vermekle balanan bir okuma biiminde daha salkl sonular alnaca

aktr. Yani ilgili szcenin kim tarafndan, nerede, ne zaman ve kime ynelik olarak retildiini

bilmek okumaya kolaylklar salar.

3. Metnin temel dnceleri nelerdir? Temel dncenin yannda ikinci dzeyde gelien

baka olaylar da var mdr? Yani metindeki izlein bulunmas, konunun anlalmas iin iyi bir

yaklam olacaktr.

Bu konularda daha baka bilgilere de gereksinim olabilir. Ama her durumda okumak ve

okuduunu anlamlandrabilmek nemli bir erdemdir. nk okuyan bireylerden oluan toplum

daha salkl bir toplumdur. Okumayan toplumun gelecei karanlktr. Ksacas u szle

konumamz bitirelim:

Kitap okumayan toplum, komaya giren bir hastadan farkszdr.

KAYNAKA

ADAM, Jean-Michel (1990) Le Texte Narratif, Trait d'Analyse Textuelle des Rcits. Paris : Nathan-Universit

AFL (1986) La lecture : pralables sa pdagogie : manuel l'usage des ducateurs, enseignants et formateurs, Paris: Association Franaise pour la Lecture.

ALKILI, Dndar (18 Eyll 2007) Geri kalmln tek nedeni kitap okumamak Hrriyet Gazetesi, http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=7458935

BEACCO, Jean-Claude, Mireille DAROT (1984) Analyses de discours. Lecture et expression. Paris : Hachette/Larousse.

DUCROT, Oswald; Tzvetan TODOROV (1979) Dictionnaire Encyclopdique des Sciences du Langage. Paris : Editions du Seuil.

GOLDENSTEIN, Jean-Pierre, (1990) Entres en littrature, Paris : Hachette F.L.E. GUIRAUD, Pierre (1984) Anlambilim, eviren: Prof. Dr. Berke Vardar, Ankara: Kuzey

Yaynlar. GNAY, V. Doan (2004) Metin Bilgisi, Geniletilmi 2. Bask, stanbul: Multilingual

Yaynlar. MEYER, Michel (1993) Questions de Rhtorique: Langage, Raison et Sduction, Paris: Livre

de Poche. VIGNER, Grard (1979) Lire : Du Texte au Sens, Paris: CLE International, coll. didactiques

des langues etrangeres .

8 MOIRAND, Sophie (1987) Situations dcrit, Paris : CLE International, Coll. Didactique des langues trangres, p.9.

12

http://arama.hurriyet.com.tr/arsivnews.aspx?id=7458935

Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi ART-E 2008-02 YCEL, Tahsin (1993) Anlat Yerlemleri, 2. Bask, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

13

AFL (1986) La lecture : pralables sa pdagogie : manuel l'usage des ducateurs, enseignants et formateurs, Paris: Association Franaise pour la Lecture.