nfxnkfj uek n?bhft}b g/fekoh d/ sebheh...
TRANSCRIPT
119
nfXnkfJ u"Ek
N?bhft}B g/Fekoh d/ seBheh sZs
N?bhft}B seBhe (Television Technique)
ni'e/ ;w/_ N?bhft}B iB;zuko wkfXnw dk ;G s'_ FeshFkbh wkfXnw
j?. fJ; dh gj[zu xoK d/ ;"D tkb/ ewfonK sZe j' rJh j?. S'N/ fij/
fJFfsjko s'_ b? e/ chuo fcbw sZe ;ko/ N?bhft}B gq'rokwK dk T[d/F fJZSk
oZyD tkb/ iB;w{j ~ gqGkfts eoBk j[zdk j?. iB;w{j dh gqshfeqfonk iK ;zgoe
s'_ jh gq'qrokw dh r[DtZsk brksko ns/ fB:ws o{g ftZu j[zdh j?. fJ; bJh
N?bhft}B gq'rokw fBowksk$fBod/Fe dk seBheh s"o #s/ fBg[zB j'Dk }o{oh j?.
N?bhft}B fJb?eNq'fBe wkfXnw j'D eoe/ fJ; ftZu seBhe dh wksok
dk tZX j'Dk ;[Gkfte j?. ozrwzu pko/ fejk iKdk j? fe nfGB/sk j't/ s/ doFe
j'D sK ozrwzu j' ;edk j?. N?bhft}B ~ e?wok ns/ Nhth ;?`N d/ fpBK ;'funk
jh Bjh_ ik ;edk feT[_fe e?wo/ s'_ fpBK Nhth gq'rokw pDkfJnk Bjh_ ik ;edk
ns/ N?bhft}B ;?`N s'_ fpBK d/fynk Bjh_ ik ;edk. N?bhft}B ftZu fbyD s'_ b?
e/ N?bhek;N sZe nB/e jh seBheK dk fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. ewoFhnb
j'D eoe/ fJ; ftZu g?;k w`[y X[ok j?. g?;/ dh ;[uZih tos'_ bJh ;kok ezw
:'iBkpZX sohe/ Bkb ehsk iKdk j?. Nhth gq'veFB ~ w[Zy s"o #s/ fszB GkrK
ftZu tzv e/ ezw ehsk iKdk j?.
@@1H gqh-gq'veFB (Pre-production)
2H gq'veFB (Production)
3H g';N gq'veFB (Post-production)##181
1. gqh-gq'veFB (Pre-production)
fJ; ftZu F{fNzr s'_ gfjbK d/ ;ko/ ezwK ~ g{ok eo fbnk iKdk j?. 181 WURTZEL, ALAN, Television Production, p.18
120
;efogN, F{fNzr ;efogN, wk;No ukoN, eo?eNo ukoN, e;fNT{w ukoN,
gq'goNh ukoN, ek;fNzr, nkoN fvgkoNw?_N Bkb ;pzfXs ;ko ezw (fit/_ nkT{N
v'o b'e/FB d/yDk ik ;?`N fsnko eotkT[Dk), gqkgoNh, e;fNT{w, w/e-nZg,
rfjD/, F{fNzr ;wkB dh p[fezr, fi; ftZu e?wok, bkJhN, o" wNhohnb, ;kT{_v
dk ;wkB nkfd.
2H gqq'veFB (Production)
fJ; ftZu F{fNzr ehsh iKdh j? ns/ gqh-gq'veFB ;w/_ ehsh fsnkoh fJ;
w"e/ ezw nkT[_dh j?. fejk iKdk j? fe fi; gq'veFB dk gqh-gq'veFB dk ezw
s;ZbhpyF j't/rk, T[;dh F{fNzr T[BQh jh n;kB j't/rh. fJ; ftu v'g-FhN
fsnko ehsh iKdh j?, i' g';N-gq'veFB ;w/_ ezw nkT[_dh j?.
3H g';N-gq'veFB (Post Production)
fJj g/Fekoh dk nkyoh ns/ wjZstg{oD gVkn j[zdk j?, feT[_fe fJE/ nk
e/ jh fcbw B/ ;jh noEK ftZu fsnko j'Dk j[zdk j?. fJE/ n?vhfNzr j[zdh j?,
fgmtosh ;zrhs fdZsk iKdk j? ns/ i/ b'V gt/ sK vfpzr th ehsh iKdh j?.
ftuko$ejkDh (Idia/Story)
fe;/ th g/Fekoh bJh ;G s'_ gfjbK fJZe ftuko dh }o{os j[zdh j?.
fi; ~ b? e/ g/Fekoh fsnko jzdh j?. @@bVhtko j't/ iK fcbw @ftuko# fJjBK
ftZu gfjbk sZs j?. ftuko ftZu ;ZiokgD, wBw'fjesk ns/ tgkoe fdqFNh j'Dh
pVh }o{oh j?. tgkoe fJ; bJh feT[_fe fJ; ftZu g?;/ dk pj[s tZvk :'rdkB
j?.##182 g?;k b'eK e'b'_ nf;X/ Yzr Bkb fJFfsjkoK okjh_ fBowksk$u?Bb e'b
nkT[_dk j?. fJ; bJh b'eK dh fdbu;gh dk yk; fynkb oZfynk ikdk j?.
ftuko nkofEe gZy dk fynkb oZydk j'fJnk nkgD/ fBFkB/ dk fXnkB th oZy/.
@@fJj phi j?, fi; #s/ p'jV o{gh ftFkb gq'rokw dk do]s yVk j'Dk j?.
fJ; Bkb jh gq'rokw dk skDk-pkDk p[fDnk ikJ/rk, fi; d/ d[nkok n;kXkoD
182
xkSre] #ipan] ehMh;k ys[ku] i`H138
121
wkBth gfjb{ T[ikro j' ;ed/ jB.##183 ftuko fJZe ;so dk th j' ;edk j?
s/ fJZe ;c/ dk th. ftuko fe;/ Bktb, ejkDh, ihtBh iK fe;/ xNBk s/
nXkfos th j' ;edk j?. fJ; dk ;zpzX fe;/ yk; tor iK gF{-gzShnK nkfd
Bkb th j' ;edk j?. ftuko ;gZFN j'Dk ukjhdk j?, sK fe ;gK;o (tgkoh) ~
MZN g;zd nk ikt/. ;wZf;nktK ns/ xNBktK dk b/ye Bkb r{VQk ;zpzX j[zdk j?
feT[_fe b/ye fi; ;wki Bkb ;zpzX oZydk j?, bVhtko ftZu w[Zy o{g #u T[jh
;wki T[ikro j[zdk j?. @@go xNBktK fizBhnK sZE nXkfos j'DrhnK bVhtko
T[BQK jh b'efgqnk j[zdk j?.##184 ftuko ~ fezBk e[ fyZfunk Gkt bzpk ehsk ik
;edk j?, fJj ftuko d/ ;o{g #s/ fBoGo eodk j? fe fJ; ~ fezBQ/ ;w/_ ;hwk
ftZu pzfBnk ik ;edk j?. fJ; #s/ fszB xzfNnK dh f\bw pDkJh ik ;edh j?
iK fszB ;kbK sZe uZbD tkbk ;hohnb. pj[gZyh ftuko dk ft;Eko fJZe bzp/
;hohnb ftZu j' ;edk j? idfe S'N/ ftuko #s/ S'Nh f\bw iK ;hws feFsK
tkbk ;hohnb pD ;edk j?.
;eohB gb/n (Screen Play)
;eohB gb/n dk noE j? fe @@fe;/ th N?bhft}B BkNe ~ god/ T[`s/
;keko eoB dh o{g-o/yk##185 o{g uzd r"sw nB[;ko @@ejkDh ~ fi; soK
fdqFK ftZu tzv e/ ;eohB T[`go g/F ehsk iKdk j?, T[;~ ;eohB gb/n fejk
iKdk j? feT[_fe god/ #s/ fdqF jh ejkDh dh }[pkB j[zd/ jB, Gkt fdqF jh
ejkDh pDd/ jB. fdqFK dk N[NDk ejkDh dk N[NDk jz[dk j?.##186 fJ; ftZu
xNBk-;EkB, ;wK, gkso, tksktoD, fBFfus xNBk-eqw, eEk-eEB ns/ e[dos
dk ;o{g T[Goe/ ;kjwD/ nkT[_dk j?. ;eohB gb/n dh wjZssk pko/ i;gkb
f;zx ozXktk fbyd/ jB @@fe;/ th N?bhft}B BkNe dh gqwkfDe gNeEk T[;
BkNe d/ fBowkD ekoi dk brGr nZXk Gko tzvk b?_dh j?. i/eo fJZe
183 tsy[kkuh] v'kksd @ 'kkg] egkjkt] Vsyhfotu dk;Zdze fuekZ.k izfdz;k] i`-15 184 xkSre] #ipan] ehMh;k ys[ku] i-138 185 ozXktk, i;gkb f;zx, N?bhft}B BkNe, ;hwk s/ ;zGktBktK, gzH38 186 xkSre] #ipan] ehMh;k ys[ku] i`H138
122
nkdoF gNeEk gqkgs j' ikt/ sK ;wM' gzikj gqshFs BkNe j' frnk.##187 go
N?bhft}B iK fcbw d/ wkfXnw ftZu fe;/ th gNeEk ~ ;zg{oB wzB e/ Bjh_
uZfbnk ik ;edk. fJ; bJh fJ;~ jw/Fk ;[Mkth_ gNeEk (suggestive screen
play) fejk iKdk j?, F{fNzr d"okB eJh ekoBK eoe/ fit/_ b'e/FB, e?wok n?_rb
eoe/ iK gksoK w[skpe fJ; ftZu pdbkt dh ;zGktBk pDh ofjzdh j?. eJh
tko sK n?vhfNzr ;w/_ th ;eohB gb/n ~ pdfbnk iKdk j?. @@gNeEk n;b
ftZu fJ; ;co dh o{g-o/yk jh j[zdh j?, T[j th ;[Mkth_ o{g-o/yk :kBh fJj
;theko eo e/ jh gfjbk edw gZ[fNnk iKdk j? fe ebw s'_ e?wo/ sZe
gj[zufdnK pj[s e[M pdbDk gt/rk.##188 ;eohB gb/n fbyD d/ d' o{g jB
@tB bkJhB ;eohB gb/n# ns/ @fdqFK dh tzv s/ ft;Eko#. tB bkJhB ;eohB
gb/n dk ;ko fJj' j? fe ;hB ftZu eh efjDk j?, T[jh fbfynk iKdk j?.
@@;eohB gb/n fbyDk ejkDh fbyD s'_ ;"yk ezw Bjh j?. ejkDh bJh fit/_
GkFk dh }o{os j[zdh j?, T[;/ soK ;eohB gb/n b/ye bJh fdqF frnkB
dh.##189 ;eohB gb/n bJh e[M rZbK pj[s nfjw jB.
1H fcbw dh bzpkJh
2H fdqFK dh ;zfynk
3H fdqFK dk eqw-fBoXkoB
4H fcbw dh F?bh
5H ;hB dk nkozG s/ nzs
;eohB gb/n bJh }o{oh j[zdk j? fe T[;dk @N?wg'# (Tempo) pekfJdk
pfDnk oj/ ns/ T[;dk rqkc ;hB do ;hB tXdk ikt/ sK fe ebkJhw?e; #s/
ik e/ ft;c'Ne ;fEsh pD ;e/. tXhnk ;eohB gb/n T[;/ ~ wzfBnk iKdk j?
fi; d/ ftZu fdqFK ftZu'_ fdqF fBebd/ j'D s/ ejkDh trdh j'Jh Bdh dh soK
nkozG s'_ nzs sZe gj[zu ikt/. fJj sK jh ;zGt j? i/ fdqFK ftZu brkskosk
187 ozXktk, i;gkb f;zx, N?bhft}B BkNe, ;hwk s/ ;zGktBktK, gzH38 188 ozXktk, i;gkb f;zx, N?bhft}B BkNe, ;hwk s/ ;zGktBktK, gzH38 189 xkSre] #ipan] ehMh;k ys[ku] i`H138
123
j't/, Gkt fdqFK ftZu'_ fdqF fBebD. ;eohB gb/n fbyDk fJZe seBhe j? s/
fJ; dk nkgDk fJZe ftnkeoD j[zdk j?, fi; ~ ;wMDk pj[s }o{oh j?. ejkDh
~ fJ; soK y{p;{os sohe/ Bkb doFeK d/ ;kjwD/ g/F eoBk fe doFe pzB/
ikD ns/ T[jBK dh T[s;[esk pDh oj/, fJjh ;eohB gb/n dk w{b wzso
wzfBnk iKdk j?. i' nZi Nhth T[go ;hohnb fdykJ/ ik oj/ jB, fJj ;eohB-
gb/n dk jh ewkb j? fe 400, 500 n?gh;'v s'_ pknd th T[j T[; fFds
Bkb jh d/y/ ik oj/ jB, ukj/ T[j S'Nh fijh ejkDh ~ jh fyZu oj/ j[zd/ jB,
go o"uesk poeoko j?.
;ztkd (Dialogue)
N?bhft}B dh Gkt/_ nkgDh fJZe @fdqFe GkFk# th j[zdh j?, go ;ztkd dh
nfjwhns ~ th M[mbkfJnk Bjh_ ik ;edk. fit/_ fe;/ nDikD GkFk dh fcbw
d/y e/ fdqFk okjh_ Gkt/_ ejkDh dk ;ko-nzF sK ;wfMnk ik ;edk j? go T[;
fcbw dh ;zt/dBk ns/ n;b GktBktK ~ ;wMD bJh ;ztkdK dh th }o{os
j[zdh j?. fJ; bJh nfijhnK fcbwK ~ d{ihnK GkFktK ftZu @vZp# ehsk iKdk
j?. p/FZe fpBK ;ztkd s'_ eJh f\bwK pDhnK jB s/ ;cb th j'JhnK jB, fit/_
chuo f\bw @g[Fge#, fi; ftZu ewb j;B dh p/jsohB ndkekoh dh fw;kb
fwbdh j?. go fJE/ fJj ;wMD tkbh rZb j? fe fJZe sK T[; fcbw dh
ejkDh r[zMbdko Bk j' e/ f;ZXh-;kdh j?, ns/ d{ik ewb j;B tork wjkB
ebkeko jh fpBK ;ztkd s'_ fujo/ okjh_ rZb ;wMk ;edk j?.
N?bhft}B bJh ;ztkd fbyDk th fJZe ebk j?, i' jo e'Jh b/ye Bjh_
fby ;edk. ;ztkd ;eohB-gb/n b/ye th fby ;edk j? s/ e'Jh j'o th. go
T[fus fJjh j[zdk j? fe ;eohB gb/n b/ye jh ;ztkd fby/ feT[_fe T[;~
nkgD/ gksoK dh tZX ;wM j[zdh j?. bVhtko, fcbw ns/ BkNe ftZu ;ztkd dh
nfjw G{fwek j[zdh j? feT[_fe @@seohpB ukbh gqshFs doFe ;ztkd ;[Dd/
124
jB.##190 ;ztkd fbyD bJh b/ye ~ gksoK dh ft;Eko g{ote ikDekoh j'Dh
}o{oh j?. i/ fe;kB gkso j? sK T[;dh GkFk ftZu'_ th T[;d/ feZs/ dh Mbe
}o{o B}o nkt/, Gkt T[;d/ ;ztkdK ftub/ w[jkto/ y/sh ns/ fgzvK Bkb ;zpzfXs
j'D. fJ;/ soK eboe dh GkFk dcsoh GkFk torh j't/rh.
F{fNzr ;efogN (Shooting Script)
g{oh ;efogN fsnko j'D s'_ pkd ;{fNzr ;efogN fsnko ehsh ikdh j?.
i' fBod/Fe s/ T[; d/ ;jkfJe fsnko eod/ jB. fJj fBod/Fe dh ;efogN
j[zdh j?, fi; d/ nXko #s/ F{fNzr ehsh iKdh j?. fJ; dk Bw{Bk j/mK g/F ehsk
ik fojk j?.
S.n. Visual discription Dialogue Audio Remarks
fdqF ~ e?wo/ okjh_ fet/_ e?d eoBk j?. Gkt FkN
(LS,CU, OSS)
;ztkd i' p'fbnk ikt/rk.
tksktoD dhnK ntk}K
e'Jh j? sK
fdqF-ftXkB
N?bhft}B @fdqF# dk wkfXnw j?. fJ; ftZu'_ doFe X[Bh d/ Bkb-Bkb
fdqF dk th nkBzd b?_d/ jB. @@fJ; ftZu FpdK ~ xZN s/ fdqFK ~ tZX p'bD
dk w"ek fdZsk iKdk j?. fJ; ftZu X[Bh d/ Bkb-Bkb fdqFK dk ftF/F wjZst
j[zdk j?. ntk} ns/ fuZsoK dh i[rbpzdh jh N?bhft}B dh n;b gqfeqnk
j?.##191
e?wok (Camera)
N?bhft}B f;;Nw ftZu e?wo/ ~ e/_do wzfBnk iKdk j?, ukj/ T[j tZvh
;eohB j't/ iK S'Nh ;eohB. e?wo/ d/ fwnko ~ jh g/Fekoh dk fwnko wzfBnk
iKdk j?. ;kc-;[Eoh s;tho jo doFe dhnK nZyK ~ uzrh brdh j?. e?wok
190 xkSre] #ipan] ehMh;k ys[ku] i`H139 191 xkSre] #ipan] ehMh;k ys[ku] i`H112
125
fBod/Fe dh nZy j[zdh j?, fBod/Fe i' doFeK ~ fdykT[Dk ukj[zdk j?, e?wo/
okjh_ f;oc T[BQK jh fdykT[_dk j?. @@N?bhft}B ;eohB Gkt S'N/ godk dk fJZe
fBoXkfos nB[gks j[zdk j? i' 3L4 dk j[zdk j?. T[ukJh fszB ns/ u"VkJh
uko.##192 feT[_fe wBZ[yh nZy dh pBktN th fJ; soK j? s/ fJj fJ; nB{gks
ftZu jh d/ydh j?. @@N?bhft}B e?wok fJZe fv}hNb fJb?eNq'fBe fvtkJh; j?.
fJj ftF/F s"o #s/ pDkfJnk frnk j[zdk j?. gfjbK fJ; ftZu p[fBnkdh ozrK
bJh fszB fNT{p bZr/ j[zd/ ;h, j[D fJj ezw @Eqh ebo e?to fvtkJh;# Gkt ;hH
;hH vhH eodh j?.##193 e?wo/ d/ nB/e jh Gkr jB go w[Zy s"o #s/ fJ; ~
fszB GkrK ftZu tzfvnk frnk j?. b?_}, nv"gNo ns/ foekovo. e?wo/ d/ nrb/
fjZ;/ T`[go fszB fozr pD/ j[zd/ jB, gfjbk c'e; fozr j[zdk j?, fJ; d[nkok fe;/
th ;pi?eN ~ c'e; ehsk iKdk j? sK i' ;kc s;tho ~ fdqFwkB ehsk ik
;e/. fit/_ p[Ykg/ ftZu fe;/ ftnesh dh d{o iK B/V/ dh B}o ew}'o j[zdh j?
sK T[; ~ n?Be brkJh iKdh j?, fi; dh wZdd Bkb T[; ~ uh}K ;kc fdyD
brdhnK jB. e?wo/ ftZu fJjh ezw b?_} s'_ fbnk iKdk j? i' ;pi?eN ~ c'e;
eodk j?.
d{ik @}{w fozr# j[zdk j? i' ;pi?eN ~ B/V/ iK d{o eodk j?. B/V/ eoB
~ @}{w-fJB# ns/ d{o eoB ~ @}{w-nkT{N# fejk iKdk j?. fJ; ~ i/ wBZ[yh
nZy d/ ;zdoG ftZu ;wMDk j't/ sK, wB[Zyh nZy e[M d/yd/ j'J/ fe;/ t;s{ tZb
nkeqfFs j[zdh j? s/ T[; ~ r"o Bkb d/yD brdh j? s/ j"bh-j"bh ;kok fXnkB
T[; t;s{ #s/ e/_dfos j' iKdk j?, pkeh nkb/-d[nkb/ dhnK uh}K T[; bJh
wBch j' iKdhnK jB. fit/_ noiB B/ wZSh dh nZy ~ jh }{w-fJB eo fbnk
;h. @@F[o{nksh d"o ftZu wbNh b?_} e?wo/ ;N{vhU F{fNzr ftZu tos/ iKd/ ;B,
fiBQK d/ b?_} pdb-pdb e/ FkN dk ;kJh} pdfbnk iKdk ;h, go j[D fJj
ezw fJZe jh }{w b?_} Bkb j[zdk j?. }{w d/ Bkb eBtoNo brk e/ }{w o/_} ~
192 Ronald J. Compesi & Ronald E. ,Small Format Television Production, p.109 193 tsy[kkuh] v'kksd @ 'kkg] egkjkt] Vsyhfotu dk;Zdze fuekZ.k izfdz;k] i`- 32
126
fJZSk nB[;ko xNkfJnk tXkfJnk ik ;edk j?.##194 shik @gouo fozr# i'
o"FBh ~ fB:zsfos eodk j?. tZX o"FBh ftZu xZN gouo yZ[bdk j? s/ xZN
o"FBh ftZu gouo f}nkdk y[Zbdk j?. fit/_ e'Jh ftnesh id'_ ;{oi dh o"FBh
ftZu'_ jB/o/ ewo/ iK f;B/wk jkb ftZu dkyb j[zdk j? sK fJedw T[;~ e[M th
fdykJh Bjh_ fdzdk feT[_fe nZy dk gouo xZN yZ[fbnk j[zdk j?. j"bh-j"bh T[;~
;G e[M fdykJh d/D brdk j? feT[_fe gouo w?B[nb j'D eoe/ T[; ~ y[ZbD
ftZu E'Vk ;wK brdk j?. fJ; soK jB/o/ ftZu'_ o"FBh ftZu ikD bZfrnK nZyK
nD-;[yktK wfj;{; eodhnK jB, gouo tZX y[fbnk j'D eoe/ nZyK tZX o"FBh
~ podkFs Bjh eo ;ehnK.
fBod/Fe ns/ doFeK d/ ftueko f;oc e?wok jh j[zdk j? i' fBod/Fe
d/ ftuko ns/ ;'u ~ doFeK sZe gj[zukT[dk j?. ;zB 1940 sZe e?wok s/
foekovo tZyo/-tZyo/ ;B. e?wo/ s'_ thvhU foekovo ftZu skoK (Cable) okjh_
s;thoK ~ foekov ehsk iKdk ;h. nkvhU d/ th d' u?Bb j[zd/ ;B. pknd
ftZu e?wo/ s/ foekvo ~ fwbk e/ @e?we"vo# pD frnk, fi; ftZu e?wok s/
foekovo fJeZm/ j' rJ/. j[D e?wo/ ftZu jh N/g gk e/ foekfvzr ehsh iKdh j?.
co/w (Frame)
Nhth ftZu ;G s'_ gfjbK co/w j[zdk j?. co/w fe;/ w[Zy ;pi?eN ~ ;hB-
x/o/ ftZu pzBD ~ fejk iKdk j?. fit/_ fe;/ c'N' ~ ;kJhv s'_ tkX{ eZN e/ T[;
~ co/w ehsk iKdk j?. @@co/w N?bhft}B gq'rokw dk ;G s'_ S'Nk nzF
nytkT[_dk j?. N?bhft}B bJh SkfJnkezD dh rsh 25 co/w gqsh ;?fezv j[zdh
j?. fJ; rsh Bkb fcbwkfJnk fdqF d/yD ftZu ;[Gkfte ns/ nZyK ~ ;[yd
bZrdk j?.##195
FkN (Shot)
FkN ;hB d/ fJZe fj;/ ~ fejk iKdk j?. @@FkN dk noE j? fe;/ ;fEsh
194 T[jh, gzH32 195 Hkkukor] latho bysDV~kWfud ehfM;k] i`- 112
127
dk fpBK fe;/ o[ektN d/ ns/ fpBK e?wo/ dk ;EkB pdb/ brksko ehsk frnk
SkfJnkezD. fJZe FkN fe;/ ;fEsh dk X[Bh ns/ rsh d/ Bkb g/F ehsk frnk
fuZso j?. fJ; d/ okjh_ fcbwkJ/ rJ/ fuZso fpzpK dh fJZe fJekJh T[; soK
g{oh j[zdh j?, fi; sok GkFk ftZu fJZe tke okjh_. fi; soK tke tZv/ S'N/ j'
;ed/ jB, T[; soK FkN th tZv/ S'N/ j' ;ed/ jB ns/ fi; soK fJZe tke
d{i/ tke Bkb i[fVnk j[zdk j?, T[; soK FkN th fJZe d{i/ Bkb i[V/ j[zd/
jB.##196 fcbw ftZu ihtB eEk fJjBK FkN; d/ bzp/ eqw okjh_ g/F j[zdh j?.
fJZe s'_ tZX FkN fwbe/ fJZe ;hB pDkT[_d/ jB. @@e?wo/ d/ uZbD s'_ b? e/ eZN
sZe fJZe FkN pDdk j?.##197 ukj/ T[j ohn?eFB FkN jh feT[_ Bk j't/.
;hB (Scene)
eJh FkN fwb e/ fJZe ;hB pDdk j?.
fdqF-eEkeqw (Sequence)
eJh ;hB fwb e/ fJZe ;he{n?_; pDdk j?. fit/ fe;/ ;hB ftZu fe;/
gkso B/ fJj fejk j? fe T[j fJj eo e/ fdykt/rk sK nrb/ ;hB ftZu T[j
eh eo e/ fdykT[_dk j? iK rZb ~ nrb/ ;hB sZe fyu e/ b? iKdk j?. id'_
sZe T[j rZb g{oh Bjh_ j[zdh T[d'_ sZe ;he{n?_; w[ezwb Bjh_ j't/rk. fit/_ fe;/
fcbw iK ;hohnb ftZu nbZr-nbZr gksoK d/ No?e ubd/ jB.
fcbw$;hohnb (Film/Serial)
eJh fdqF-eEkeqw (Sequence) fwb e/ jh ;zg{oB ;hohnb$fcbw pDdh j?.
fJ; ~ j'o uzrh soK Bkb fJ; soK th ;wfMnk ik ;edk j?. fJZe
co/w ~ i/ nZyo (j) d/ pokpo wzB bJhJ/ sK, fJeZb/ @co/w# dk e'Jh noE
Bjh_ pDdk j?, ns/ Bk jh fJeZbk @nZyo# e'Jh noE f;oi fojk j?. i/ @j#
nZyo d/ Bkb fJZe j'o nZyo @b# i'V d/JhJ/ sK fJj fJZe @Fpd# pD ikt/rk
196 jax izlax& vad&18] i`-11 197 tsy[kkuh] v'kksd @ 'kkg] egkjkt] Vsyhfotu dk;Zdze fuekZ.k izfdz;k] i`-48
128
@jb#. fJ; soK @co/w# Bkb co/w fwb e/ fJZe @FkN# pDdk j?. eJh @Fpd#
fwb e/ fJZe @tke# pDdk j?. fit/_ jb fe;kB dk y/sh bJh tofsnk
ikD tkbk ;zd j?. N?bhft}B ftZu eJh FkN i[V e/ fJZe @;hB# pDkT[_d/
jB. eJh @tke# fwb e/ fJZe @gfjok# (;he{n?_;) pDkT[_d/ jB, s/ T[`Xo eJh
eJh @;hB# fwb e/ fJZe @;he{n?_;#. eJh @gfjo/# fwb e/ fJZe @b/y iK ejkDh#
pDdh j? ns/ N?bhft}B ftZu eJh @;he{n?_;# fwb e/ @fcbw#.
ezg'ihFB (Composition)
co/w ftZu pj[s ;kohnK ubzs iK ;fEo s;thoK ~ :'iBkpZX sohe/ Bkb
mhe ;EkB T[`go oZyD dh ebk ~ ezg'ihFB fejk iKdk j?. fJZe uzr/ ezg'}
ehs/ FkN ftZu uko w[Zy ftF/FsktK j[zdhnK jB. @@(1) fJZe-o{g eoBk iK fJZe
fJekJh ti'_ g/F eoBk. (2) xNBkeqw ~ ;Ekfgs eoBk ns/ ;ko/ nzrK d/
nkg; ftZu wB"ftfrnkBe ;zpzX pDkT[Dk.(3) ;hB ftZu doFeK dk f;ZXk
nkeoFB (4) s;tho ~ ;[jikswe s"o #s/ ;[jktDk s/ fdbu;g pDk e/ g/F
eoBk.##198 nkw f}zdrh ftZu tkgoB tkbh xNBk ~ th N?bhft}B ;eohB
T`[go fdykT[D bJh T[; ~ w[V-fBowkD eoe/ e?wo/ d/ co/w w[skpe ezg'}
eoBk gt/rk, sK i' T[; ftZu'_ p/-b'VhnK uh}K eZY e/ s/ b'V w[skpe BthnK dh
198
WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p. 104
co/w = nZyo fit/_ j
FkN = Fpd fit/_ jb
;hB = tke fit/_ jb fe;kB dk y/sh bJh tofsnk ikD tkbk ;zd j?.
;he{n?_; = gfjok fit/_ jb fe;kB dk y/sh bJh tofsnk ikD tkbk ;zd j?. nZieZb No?eNoK d/ nkT[D Bkb fJ;dk o{g pdb frnk j?.HHHHHHHHHHHHHHHHnkfd
fcbw = b/y$ejkDh w[ezwb b/y$ejkDh
129
f;oiBk eo e/, fJZe ;zd/Fg{ote ;hB f;ofink ik ;e/. N?bhft}B gq'rokw
fBowkD s'_ gfjbK fBod/Fe ns/ e?wokw?B id'_ p?md/ jB sK T[jBK d/ fdwkr
ftZu nB/e jh FkN x[zw oj/ j[zd/ jB. T[jBK B/ ;jh FkN dh u'D eoBh j[zdh
j? fe fejV/ FkN ~ Nhth T[go g/F eoBk j? s/ fejV/ FkN ~ Bjh_ fdykT[Dk,
fejVk FkN T[jBK dh g/Fekoh bJh bkj/tzd j't/rk ns/ fejVk B[e;kBd/j.
T[dkjoD d/ s"o #s/ i/ fszB pzfdnK dh rZbpks ~ bKr FkN ftZu fdykfJnk
iKdk j? sK doFeK ~ nekT{ bZr/rk, feT[_fe o"FBh s/ FkN dh tij Bkb ;ko/
jh pokpo bZrDr/. doFe jw/Fk p'bD tkb/ gkso ~ jh d/yDk ukj[zd/ jB,
feT[_fe T[; t/b/ T[jBK ~ T[j p'bD tkbk gkso wjZstg{oB bZr fojk j[zdk
j?, doFeK dh fJ; gqftosh ~ ;wMd/ j'J/ fBod/Fe B/ ;jh ;w/_ ;jh FkN dh
u'D eoBh j[zdh j?.
tXhnk ezg'ihFB ftZu rfjokJh (Depth) dk j'Dk pj[s }o{oh j?.
N?bhft}B s;tho d' fdFkJh ;eohB x/odh j?, fJ; ~ fszB fdFkJh_ pDkT[D
bJh ;hB ftZu shih fdFk rfjokJh g?dk ehsh iKdh j?. fizBh f}nkdk ;hB
ftZu rfjokJh j't/rh ;hB T[BQK jh ]{p;{os bZr/rk. e?wok n?_rb ~ fXnkB
Bkb tos e/ ;hB d/ FkN ftZu rfjokJh g?dk ehsh ik ;edh j?, ndkekoK dh
pb"fezr ns/ g/Fekoh ftZu tos/ ikD tkb/ seBheh sZs, ;?`N fv}kJhB, o"FBh
nkfd Bkb th rfjokJh g?dk ehsh iKdh j?.
FkN; (Shots)
id'_ e'Jh wB[Zy nkgDhnK nZyK Bkb fe;/ ftnesh, t;s{ iK fdqF ~
d/ydk j?, sK T[;~ fezBk, ns/ yk; eoe/ feE'_ d/ydk j?, fJj T[;dh wo}h,
g;zd iK fJ`Sk #s/ fBoGo eodk j?. go N?bhft}B gq'rokw ftZu wB[Zy e'b
fJj nk}kdh Bjh_ j[zdh. fJZE/ T[j T[jh d/y ;edk j?, iK T[BQK jh d/y ;edk
j?, i' gqq'rokw fBod/Fe B/ fdykfJnk j? iK fdykT[Dk j?. fejV/ co/w ftZu eh
j?< fejV/ FkN ftZu fezB/ co/w jB< fejV/ FkN ftZu eh ns/ fe;~ fezBQk
fdykT[Dk j?, fJj ;G N?bhft}B gq'rokw d/ fBod/Fe okjh_ s?n ehsk iKdk j?.
fBod/Fe d/ fJFko/ #s/ e?wok-w?B b'V nB[;ko fe;/ t;s{, ftnesh iK EK ~
130
xNk-tXk e/ fJZe FkN ftZu Fkfwb eo e/ SkfJnknzeD eodk j?.
fJ; wkfXnw ftZu fJZe yk; fe;w dh seBheh GkFk dk fJ;s/wkb ehsk
iKdk j?. fJj seBheh GkFk fJj wkfXnw Bkb i[V/ jo seBhFhnB bJh }o{oh
j?. FkN; dhnK fe;wK ~ fJ; seBheh GkFk okjh_ jh ;zp'XB ehsk iKdk j?.
eb'i-nZg FkN (Close up shot)
N?bhft}B dh seBheh GkFk ftZu fJ;~ ;hH :{H (C.U) fejk iKdk j?.
@@fJj fJZe pj[s jh FeshFkbh FkN j?, i' doFeK dk f;ZXk fXnkB gkso dh
gqshfefonk, j[zrko/ ns/ GktBktK tZb e/_dfos eotkT[_dk j?.##199 wkfjoK B/
eb'}-nZg FkN ~ ;ztkd dk wkfXnw fejk j? feT[_fe doFe fe;/ ftnesh,
t;s{ iK fdqF ~ pj[s B/V/ ns/ poheh Bkb t/y e/ T[; d/ Bkb yk; brkt
wfj;{; eodk j?. N?bhft}B d/ god/ #s/ fe;/ fJZe gkso dk fujok fJ; bJh
fdykfJnk iKdk j? sK i' gkso d/ fujo/ d/ jkt-Gkt ;gFN o{g ftZu fdykJ/
ik ;eD. fJ; ftZu f;o ns/ rodB ~ fdykfJnk iKdk j?.
fuZso- 12: eb'i-nZg FkN (Close up shot)
199 Gerald Millarson, Television Production, p.103
131
whvhnw eb'}-nZg (Medium Close-Up)
fJ; ~ n?wH ;hH :{H (MCU) fejk iKdk j?. fJ; ftZu f;o ns/ w'fYnK
~ fdykfJnk iKdk j?
fuZso- 13: whvhnw eb'}-nZg (Medium Close-Up)
fpZr eb'} nZg (Big Close-Up)
fJ; ~ BCU fejk iKdk iKdk j?. fJ; ftZu wZE/ ns/ m'vh ~ eZN fdZsk
iKdk j?. fJ; ~ n?e;Nqhw eb'}-nZg FkN (ECU) th fejk iKdk j?. @@fJ;
FkN ftZu ;pi?eN e/_do fpzd{ j[zdk j? i' g{oh ;eohB ~ Go fdzdk j?. eJh
fBod/Fe fJ; FkN ~ ;bkJh; FkN (Slice Shot) th efjzd/ jB, feT[_fe fJj
FkN n;b ftZu ;pi?eN d/ fujo/ d/ fjZ;/ iK Gkr ~ jh fdykT[_dk j?.##200
fJ; ftZu fJeZbhnK nZyK, p[Zb, BZe nkfd ~ th fdykfJnk iKdk j?.
200 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p. 100
132
fuZso- 14: fpZr eb'} nZg (Big Close-Up)
bKr FkN (Long shot)
fJ; ~ LS fejk iKdk j? ns/ fJ; ftZu ;pi?eN ~ g{ok fdykfJnk iKdk
j? fit/_ i/ fe;/ ftnesh dk LS b?Dk j? sK T[; ~ f;o s'_ g?oK sZe fdykT[Dk
}o{oh j?. fJ; ~ tkJhv FkN th efjzd/ jB. fJ; Bkb doFe ~ b"e/FB,
xNBk iK ftnesh dk ;zg{oB fuZso fdykT[Dk n;kB j?. fJ; bJh fJ; ~
;Ekgsh FkN bJh tofsnk iKdk j?. @@nkw s"o #s/ fJ;~ ;hB d/ nozG ftZu
tofsnk iKdk j?, fJ; Bkb MZN gsk bZr iKdk j? fe fJj ;G feZE/ tkgo
fojk j?. fJj ;?`N, xNBk-;Eb ns/ ftFkb tksktoB d/ gqGkt ~ ;Ekfgs
eodk j?.## 201
fuZso- 15: bKr FkN (Long shot)
201 Gerald Millarson, Television Production, p.103
133
whvhnw bKr FkN (Medium Long Shot)
fJ;~ MLS fejk iKdk j? ns/ fJj FkN f;o s'_ r'fvnK sZe j[zdk j?.
fJj FkN fe;/ th n?eFB ~ ;jh sohe/ Bkb doFeK sZe gj[zukT[D bJh
tofsnk iKdk j?. fJ; FkN ftZu nkb/-d[nkb/ ~ ekch jZd sZe B}o-nzdk}
eoe/ ;pi?eN #s/ f}nkdk fXnkB e/_dfos eoB dh e'fFF ehsh iKdh j?. fJj
Nhth ftZu ;G s'_ f}nkdk gquZfbs FkN j?.
fuZso- 16: whvhnw bKr FkN (Medium Long Shot)
n?e;Nqhw bKr FkN (Extreme Long Shot)
Gkt XLS, fJ;dk f;ZXk fijk noE j? fi; ftZu g{ok fuZso j't/. fJj
;G s'_ tZvk FkN wzfBnk iKdk j?. fJ; ftZu xNBk, ;EkB iK ftnesh ~
;zg{oBsk ftZu fdykfJnk ik ;edk j?. @@fJj fdqF iK FkN d/ sZsK dh fJZe
fuZsowkbk gqdkB eodk j?. Gkt/_ fJ; FkN ftZu wjZstg{oB iK fe;/ ]k; d/
ft;Eko ~ Bjh_ fdykfJnk ik ;edk, c/o th XLS FkN fjf;nK ns/ ;w[Zusk
ftZu ;zpzX ;Ekfgs eoB bJh iK y[bhnK EktK okjh_ gqGkt f;oiB bJh ;kofEe
j?.##202 fJ;~ t?oh bKr FkN (Very Long Shot) iK ft;Nk FkN (Vista Shot)
th fejk iKdk j?. fcbwK ftZu fJj FkN f}nkdk fJ;s/wkb ehs/ iKd/ jB
feT[_fe fe;/ irQk dh ]{p;{osh ~ fdykT[D bJh fJ;s'_ fpjso FkN Bjh_ j'
;edk. fJ;~ fe;/ ;hB ~ ;Ekfgs eoB bJh tofsnk iKdk j?, fit/_ fe;/ e'mh
202 Ronald J. Compesi & Ronald E.,Small Format Television Production, p.113
134
dh pkjobh fdZy ~ fdyk e/ e'mh ;Ekfgs ehsh ik ;edh j?, go fJ; FkN dk
i' gqGkt tZv/ god/ T[`go fdykJh fdzdk j?, T[BK S'Nh ;eohB Gkt N?bhft}B
T`[go Bjh_ feT[_fe Nhth dh ;eohB #s/ fJ; FkN Bkb fdqF ~ ;gFNsk Bkb
Bjh_ fdykfJnk ik ;edk, fJ; bJh Nhth #s/ nfij/ FkN pj[s jh xZN
fJ;s/wkb ehs/ iKd/ jB.
fuZso-17: n?e;Nqhw bKr FkN (Extreme Long Shot)
@@id'_ fJZe s'_ tZX pzd/ FkN ftZu j[zd/ jB sK pj[s/ fBod/Fe T[; FkN
~ pzfdnK dh frDsh w[skpe jh p[bkT[_d/ jB. T[dkjoD d/ s"o #s/ N{-FkN
(Two-Shot) ns/ Eqh FkN (Three-Shot). Eqh FkN s'_ tZv/ fe;/ th FkN ~
ne;o tkJhv (Wide) iK bKr FkN (Long Shot) fejk iKdk j?.##203 fJZe j'o
ro[Zg FkN @Uto dk F"bvo FkN# OSS (Over The Shoulder Shot) i' nkw s"o
#s/ tofsnk iKdk j?. @@fJj pj[s jh gqGktFkbh FkN wzfBnk iKdk j? feT[_fe
FkN ftZu gksoK d/ ;zpzXK ~ ;Ekfgs eodk j? ns/ fdqF dh rfjokJh ftZu
tkXk eodk j?.##204
203 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p. 101 204 J. David Beal, CINE CRAFT, p.130
135
fuZso- 18: Uto dk F"bvo FkN# OSS (Over The Shoulder Shot)
e?wok n?_rb (Camera Angle)
thvhUrqkch dh T[;koh ftZu e?wok n?_rb, fe;/ ;pi?eN iK fJZe ;hB d/
s;thoheoB ftZu fJZe nfjw sZs j?. e?wok n?_rb f;oc ftbZyDsk, bkGekoh
iK fdbu;g fdqFNhe'D jh w[jZJhnk Bjh_ eotkT[_dk ;r'_ fBFfus e?wok n?_rb
ftbZyD gfog/y g/F eodk j, i' Nhth ;eohB #s/ tkgo fojk j?, T[j doFeK
dh nB[G{sh dk gqGkt jh j?.
;XkoB n?_rb (Normal Angle)
;XkoB e?wok g[ihFB bZrGr ;pi?eN dhnK nZyK d/ gZXo #s/ j[zdh j?.
;hB ~ nkw s"o #s/ T[;/ soKQ F{N ehsk iKdk j?, fit/_ n;h_ g{o/ ;z;ko ~
nkgDhnK nZyK Bkb d/yd/ jK, go ;XkoB n?_rb F{N ehs/ ikD tkb/ ;pi?`eN
d/ ]/so-x/o/ T`[go th fBoGo eodk j?. S'N/ pZfunK d/ y/vd/ j'J/ ro[Zg ~ F{N
eoBk j? sK ;XkoB nkdwh dhnK nZyK dk n?_rb pZfunK d/ w[ekpb/ tZX T[Zuk
bZr/rk, fJ; bJh e?wo/ dh T[ukJh ~ xNk e/ e?wo/ dk n?_rb pZfunK dhnK
nZyK d/ gZXo @s/ oZyDk gt/rk.
136
fuZso- 19: ;XkoB n?_rb (Normal Angle)
T[Zuk e?wok n?_rb (High Camera Angle)
fJ; n?_rb ftZu e?wo/ dh g"ihFB nZyK d/ gZXo s'_ T[`uh j[zdh j? s/
;pi?eN nZyK d/ gZXo s'_ BhtK. fJj n?_rb doFeK ~ ;?`N dk T[goh-fdqF iK
y/v-w?dkB fdykT[D bJh pVk ;jkJh j[zdk j?. fJ; n?_rb Bkb ;pi?eN nkgD/
neko s'_ S'Nk B}o nkT[_dk j?, fJ; bJh @@T[`uk e?wok n?_rb fJeZb/gB dhnK
GktBktK, FeshjhD ns/ y'Jh j'Jh gqw[Zysk fdykT[D bJh fJ;s/wkb ehsk iKdk
j?.##205
fuZso- 20: T[Zuk e?wok n?_rb (High Camera Angle)
205 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER- TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p. 103
137
BhtK e?wok n?_rb (Low Camera Angle)
nZyK d/ gZXo s'_ BhtK e?wok oZy e/ ;pi?`eN ~ F{N eoB ~ BhtK e?wok
n?_rb fejk iKdk j?. @@BhtK e?wok n?_rb F{fNzr Bkb doFeK dh nB{G{sh
;pi?eN d/ neko ns/ Fesh dh GktBk dk nB{wkB, gqw[Zysk ns/ Feshtkd ~
tXkT[_dk j?.##206 wB[Zyh nZyK Bkb th n;h_ T[Zuh uh} ~ jw/Fk T[go w{zj u[Ze
e/ d/yd/ jK s/ S'Nh uh} ~ w{zj BhtK eo e/, fJ; soQK i/ e?wo/ okjh_ doFeK
~ fJj nfj;k; eotkfJnk ikt/ fe T[j fe;/ T[Zuh iK tZvh uh} d/y oj/ jB
sK doFe T[; tes nkgD/ nkg ~ S'Nk wfj;{; eo/rk s/ T[j ;pi?eN T[;
~ tZvk bZr/rk fJ; bJh fe;/ wjZstg{oB gkso iK |?ph Fesh ~ tZvk iK
FeshFkbh fdykT[D bJh Bht/_ e?wo/ n?_rb dk fJ;s/wkb ehsk iKdk j?.
T[dkjoD d/ s"o #s/ @@id'_ fe;/ Bth_ eko dk wzvheoB ehsk iKdk j? sK jw/Fk
T[; eko d/ FkN Bht/_ e?wok n?_rb s'_ bJ/ iKd/ jB, fi; eoe/ T[j eko
doFeK ~ d/yD ftZu tZvh, uwehbh ns/ FeshFkbh B}o nkT[_dh j?.##207
fuZso- 21: BhtK e?wok n?_rb (Low Camera Angle)
206 T[jh, gzH103 207
ERNEST LINDGREN, THE ART OF THE FILM, p.87
138
N/vk n?_rb (Canted Angle)
fJj n?_rb N/vhnK o/yktK ~ g/F eodk j?. @@fJj s;tho rshnkswe,
GVekT{ ns/ n;fEosk ~ g/F eo/rh. fJj ekbgfBe GktBktK, ;F'gzi iK
n:EkofEe tZb th ;ze/s eodh j?.##208 fJj n?_rb fcbwkT[Dk th pj[s n;kB
j?, e?wo/ ~ ;Zi/ iK yZp/ fNbN vkT{B eoB Bkb fJj FkN fwb iKdk j?.
;ze/se e?wok n?_rb (Suggestive Camera Angle)
fJ; n?_rb ~ g[nKfJN nkc ftT{ (Point of view) th fejk iKdk j?.
fJj FkN gkso tkbh EK #s/ e?wok oZye/ T[; d/ B}ohJ/ s'_ fbnk iKdk j?,
fJ; bJh fJj T[; gkso dk g[nKfJN nkc ftT{ pD iKdk j?. @@fJ;~ i/
vokwkfNe g/Fekoh ftZu gqGktFkbh sohe/ Bkb tofsnk ikt/ sK fJj n?_rb
doFeK d/ wBK #s/ rfjok gqGkt gkT[_dk j?.##209 fjzdh fcbw @oks# (1992)
ftZu fJ; n?_rb dk Gog{o fJ;s/wkb ehsk frnk j?. ;koh fcbw G{s d[nkb/
x[zwdh j?, go ;koh fcbw ftZu G{s fes/ th B}o Bjh_ nkT[_dk. e?wo/ ~ G{s
d/ @g[nKfJN nkc ftT{# d/ s"o #s/ tofsnk frnk j?. fi; soK f;Zy r[o{nK ~
;eohB #s/ fdykT[D dh nkfrnk Bjh j?, fJ; bJh e?wo/ ~ r[o{nK d/ B}ohJ/
s'_ jh g/F ehsk iKdk j?. fe;/ ;hB ftZu id'_ e'Jh pzdk fe;/ ~ wkoB bJh
T[;d/ wro GZidk j? sK e?wo/ ~ jh T[; wkoB tkb/ ns/ woB tkb/ dk
@g[nKfJN nkc ftT{# pDk e/ e?wokw?B d/ bZe #s/ e?wok pzB e/ iK No"bh #s/
e?wok oZy e/ ;ze/se n?_rb fbnk iKdk j?.
e?wok w{tw?_N (Camera Movment)
nZieZb e?wokw?BK dk fJZe o[MkB j? (]k; eoe/ Bt/_ ns/ nD-s}op/eko
e?wokw?B) T[j e?wo/ ~ brksko w{t eod/ ofjzd/ jB. }{w fJB, }{w nkT{N,
g?fBzr b?cN, g?fBzr okJhN, fNbN nZg ns/ fNbN vkT{B nkfd. T[jBK ~
e?wok w{tw?_N d/ T[Zek jh noE Bjh gsk j[zd/. jo w{tw?_N d/ tZyo/-tZyo/ noE
208 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.103 209 T[jh, gzH103
139
j[zd/ jB i' doFeK ~ e[M ;wMD ns/ ;wMkT[D ftZu ;jkJh j[zdh j?. p/s[eh
e?wok w{tw?_N n?vhfNzr ;w/ go/FkBh dk ekoB pDdh j?, feT[_fe w{tw?_N ~ ftZu'_
eZND Bkb otkBrh ~ MNek brdk j?. nro 15 ;?fezv dk }{w-fJB j?, ns/
n;b ftZu T[;dh }o{os 5 ;?fezv dh j?, j[D i/ T[; ~ ftZu'_ (15 ;?fezv s'_
gfjbK) jh eZN fdZsk ikt/ sK MNek nkt/rk, Bk eZND dh ;{os ftZu bNekn.
;' w{tw?_N }o{os nB[;ko jh j'Dh ukjhdh j?.
e?wok w{tw?_N dk gfjbk fB:w fJj j? fe jo w{tw?_N dh F[o{nks ns/
nzs tXhnk ezg'} ehsk ;fEo FkN j'Dk ukjhdk j?. T[; dh ;wk_ ntXh th
}o{os nB[;ko jh Bgh-s[bh j'Dh ukjhdh j? sK fe T[; ~ ftZu'_ eZND dh B"ps
jh Bk nkt/. w{tw?_N tkb/ FkN ~ ftZu'_ eZN e/ ;fEo FkN brkT[Dk gt/ sK
doFeK ~ fJedw MNek brdk j?. fJ; ~ T[jBK jbksK ftZu tosDk
bkj/tzd j' ;edk j?, id'_ GktBktK dh T[s/iBk ns/ n?eFB dh f;oiBk eoBh
j't/, T[d'_ ;fEo FkN ~ w{tw?_N FkN ftZu fv}kbt eoe/ fJj gqGkt f;ofink ik
;edk j?. fJZe ;hB ~ d{i/ ;hB ftZu fwbk e/ tXhnk Bshi/ eZY/ ik ;ed/
jB, go fJj ;G fBod/Fe d/ ;hwk-fBoXkoB #s/ fBoGo eodk j?.
}{w fJB (Zoom-In)
}{w-fJB tkJhv-FkN s'_ eb'i-nZg FkN ftZu nkT[D ~ fejk iKdk j?.
@@}{w-fJB dk wsbp j[zdk j?- ;pi?`eN d/ Bidhe ikDk.##210 doFeK dk f;ZXk
fXnkB fe;/ fpzd{ (fiZE/ e[M fdbu;g ik wjZstg{oB tkgo fojk j't/) #s/
e/_dfos eoB bJh }{w-fJB ehsk iKdk j?.
}{w-nkT{N (Zoom-Out)
@@}{w-nkT{N dk wsbp- ;pi?`eN s'_ d{o ikDk.##211 fJj nkw s"o #s/
BthnK ikDekohnK ftnes eoB bJh tofsnk iKdk j?. eJh tko fJ; dk
fJ;s/wkb xNBk-;Eb dZ;D bJh th ehsk iKdk j?. fJ; Bkb eJh tkoh
210 xkSM] lat;] bysdV~kWfud ehfM;k] i`-101 211 T[jh, gzH101
140
vokw?fNe s/ fdbu;g FkN dh f;oiBk ehsh iKdh j?. fcbw @B;hp# ftZu
nfwskp puB eb'i FkN ftZu fe;/ Bkb o'wKfNe rZbK eod/ fdykJ/ rJ/ jB.
}{w nkT{N s'_ pkd gsk brdk j? fe T[j Fokp dh p'sb Bkb rZbK eo oj/
;B. i;gkb GZNh B/ th nkgD/ ;hohnb @cbkg F'n# ftZu fJ; dk pk]{ph
fJ;s/wkb ehsk ;h. fJZe F[o{nksh ;hB (N{-FkN) ftZu i;gkb GZNh s/ ;ftsk
GZNh fe;/ ubd/ tkjB T[go p?m/ fdykJh fdzd/ jB. i;gkb GZNh efj oj/ jB
fe w/oh pV/ fuo s'_ ohM ;h fe w?_ s?~ nkgD/ Bkb nkgD/ tkjB #s/ x[wktK,
s/ nZi w/oh T[j ohM g{oh j'Jh j?. id'_ }{w nkT{N j[zdk j? sK gsk brdk j?
fe T[j d'B'_ o'V-o{bo #s/ p?m/ jB. T[; ;w/_ fJj @gzu# doFeK d/ fYZvh_ ghVK
gkT[D bJh ekch ;h.
}{w-nkT{N Bkb n?eFB dh brkskosk ftZu ftxB g?D s'_ pfunk ik
;edk j?. wk;No FkN (bKr FkN) ftZu e'Jh ndkeko ;ztkd G[bdk j? iK
e'Jh j'o |bsh j[zdh j? sK g{ok wk;No FkN b?D dh pikJ/ T[; ;ztkd s'_ jh
(ik fJZe d' ;ztkd fgZS/ s'_) fe;/ ndkeko d/ eb'i-nZg FkN s'_ }{w-nkT{N eo
e/ T[; dh Gzr j'Jh brkskosk ~ poeoko oZfynk ik ;edk j? feT[_fe wk;No
FkN s'_ wk;No FkN dofwnkB efNzr ;zGt Bjh_, feT[_fe efNzr eoB dh ;{os
ftZu fdqFe MNek bZrDk bk}wh j?. fJ; }{w-nkT{N ~ g[Zb-p?e d/ BK Bkb th
ikfDnk iKdk j?, fi; dk fJ;s/wkb nkw s"o #s/ ekw/vh gq'rokwK ftZu f}nkdk
ehsk iKdk j?.
g?B (Pan)
@@fJj FkN b?D bJh e?wok fJZe fce; n?ef;; #s/ j"ohi?_Nb fdFk ftZu
;Zi/ s'_ yZp/ iK yZp/ s'_ ;Zi/ x[zwdk j? fJ; bJh T[;~ g?B okJhN iK g?B b?cN
fejk iKdk j?. fJ; w{tw?_N Bkb, fJZe jh ;hB ~ fJZe FkN ftZu fdykT[D dh
e'fFF ehsh iKdh j?.##212 g?B FkN ;EkB dk, d' ;pi?`eNK iK ]/so dk nkg;h
;zpzX ;Ekfgs eodk j?. g?fBzr j[zdh j? sK doFeK d/ wBK ftZu T[jBK dk fJZe
212 T[jh, gzH102
141
nkg;h foFsk pDdk j?, fJj foFsk efNzr Bkb ;zGt Bjh_. fJ; ~ rodB dh
w{tw?_N ti'_ th tofsnk ik ;edk j?, id'_ e'Jh gkso fe;/ w{ftzr ;pi?`eN ~
d/ydk j? sK T[; gkso tkb/ ;EkB #s/ e?wok oZy e/ fbnk frnk FkN, T[;
gkso dk B}ohnk FkN pD ;edk j?. id'_ d' ;pi?`eNK d/ ftueko }o{os s'_
f}nkdk irQk ykbh j't/ sK fJ; FkN s'_ r[o/} eoBk ukjhdk j? feT[_fe
ftuekobh ykbh EK FkN dh ]{p;{osh ~ BFN eo ;edh j?. g?fBzr ;kc ;[Eoh
ns/ ;jh NkJhfwzr Bkb j'Dh ukjhdh j? feT[_fe }ok fizBk th ioe FkN ~
yokp eo ;edh j?. @@g?B eoB s'_ gfjbK ns/ g?B eoB s'_ pkd e?wo/ ~
xZN'-xZN fszB ;?fezv bJh ;fEo oZyDk }o{oh j?, feT[_fe fJZe sK doFeK ~
mfjokn Bkb g?B j'Dk uzrk brdk j?, ns/ d{ik n?vhfNzr ;w/_ th ;[ftXk
ofjzdh j?. n?vhNo ukj/ sK T[; FkN ~ tZyo/ s"o #s/ th tos ;edk j?.##213
fNbN (Tilt)
fJj g?B dk jh fJZe o{g j?. fit/_ g?B FkN ftZu e?wok ;Zi/ s'_ yZp/ ns/
yZp/ s'_ ;Zi/ xz[wkfJnk iKdk j?, T[; soK jh fNbN FkN ftZu e?wok Bhu/ s'_
T[`go ns/ T[go s'_ Bhu/ tZb x[zwkfJnk iKdk j?. @@fNbN FkN b?D bJh e?wo/
~ fJZe fce; n?ef;; s'_ T[`go iK Bhu/ tZb fbnkfJnk iKdk j?. fJ; ~
fNbN-nZg iK fNbN-vkT{B fejk iKdk j?.##214 nkw s"o #s/ fJ; dk fJ;s/wkb
fe;/ uh} ~ brkskosk Bkb ;zg{oB o{g ftZu fdykT[D bJh ehsk iKdk j?, fit/_
fe;/ T[uh fJwkos dh ;w[Zuh T[ukJh ~ fdykT[D bJh @fNbN# dk fJ;s/wkb
ehsk iKdk j?. fe;/ gkso ~ BkNeh nzdk} ftZu g/F eoB bJh e?wok g?oK s'_
fNbN-nZg ehsk iKdk j?, fi; Bkb doFeK dh ifrnk;k tZXdh j? ns/ T[;
gkso dh nfjwhns th dZ[rDh j' iKdh j?.
Nq?fezr FkN (Tracking Short)
fJj FkN b?D bJh e?wok rshFhb ;pi?eN ~ co/w ftZu oZyD bJh
213 ERNEST LINDGREN, THE ART OF THE FILM, p.208 214 xkSM] lat;] bysdV~kWfud ehfM;k] i`-102
142
brksko x[zwdk ofjzdk j?. fJ; ftZu e?wo/ ~ g?B eoB dh EK fe;/ tkjB #s/
oZy fdZsk iKdk j?, sK fe fJj ;pi?`eN d/ nB[;ko jh x[zw ;e/, fit/_ fe;/
g?db ikD tkb/ nkdwh dk FkN b?D bJh e?wo/ ~ fe;/ eko iK j'o tkjB #s/
fJ; soK oZfynk iKdk j? fe T[j ;pi?eN dh rsh Bkb jh x[zw ;e/. fi;
soK g?B FkN rodB dh w{tw?_N tkbk B}ohnk FkN j?, T[; soK jh fJj
;pi?eN dh w{tw?_N tkbk FkN j?, e'Jh ftnesh i/ fe;/ ~ yVQ e/ d/y fojk
j? sK e?wok th ;fEo j't/rk ns/ id'_ d/yD tkbk gkso uZb/rk sK e?wok th
uZb/rk. T[; ;w/_ fJj T[; uZbD tkb/ gkso dk B}ohnk FkN pD ikt/rk.
v"bh FkN (Dolly Short)
@@fJ; FkN ftZu e?wok v"bh T[go oZy e/ ;pi?eN d/ B/V/ fbikfJnk
iKdk j?, ik T[;s'_ d{o. ;pi?eN d/ B/V/ ikD dh ;fEsh ~ @v"bh-fJB# ns/ d{o
ikD dh ;fEsh ~ @v"bh-nT{N# fejk iKdk j?.##215 fJ; FkN ftZu ;pzfXs
rshftXh ~ e?wok fpBK fjbkJ/ F{N eoB d/ we;d Bkb e?wok ns/ NqkJhg"N
~ fJZe @v"bh# (gjhnK tkb/ gZXo/ gb/N ckow) @s/ brkfJnk iKdk j?. eJh
tko }{w FkN ~ fJ; dk pdb ;wM fbnk iKdk j?, go fJj FkN }{w FkN s'_
fpbe[b tZyok ns/ tZX ;[Gkfte j? feT[_fe fJ; Bkb doFe fJj wfj;{; eodk
j? fe T[j g{o/ dk g{ok ;pi?eN e'b gj[zu frnk j?, id fe }{w Bkb fJj
nfj;k; j[zdk j? fe doFe dhnK f;oc nZyK jh fBeb e/ ;pi?`eN e'b gj[zu
rJhnK jB.
J/ohnb FkN (Arial Short)
@@jtk s'_ bJ/ rJ/ FkN ~ J/ohnb FkN fejk iKdk j?.##216 fit/_
jtkJh ijki iK j?bhe'gNo s'_ fbnk frnk FkN. fJj FkN wfjzr/ j'D eoe/
pj[s xZN fJ;s/wkb ehs/ iKd/ jB go jVQK dk d"ok eoB bJh fJ; FkN dh
jh tos'_ ehsh iKdh j?, feT[_fe fJ;s'_ fpBK jVQK dh ;fEsh dk ikfJ}k Bjh
215 J.David Beal, Cine Craft, p.195 216 ERNEST LINDGREN, THE ART OF THE FILM, p.210
143
fbnk ik ;edk.
e?wok w{tw?_N f;oc fdqFK dh fGzBsk bJh jh fJ;s/wkb Bjh_ ehs/ iKd/
;r'_ fJjBK dh nkgDh fJZe }o{os ns/ nfjwhns j[zdh j?. fJj fdqF ~ noE-
Gog{o pDkT[_d/ jB.
ekoi ;hwk o/yk (Action Axes)
fJ; ~ ekbgfBe (Imaginary Line) o/yk iK B'} bkJhB (Nose Line) th
fejk iKdk j?. fJj @@;eohB-fdFk fBod/F d/ FkN soshp eoB dk fB:w
j?.##217 fe;/ fdqF d/ SkfJnkeD bJh fJZe ekoi ;hwk fBoXkfos ehsh iKdh
j?, fdqF dk uko/ gkf;nK s'_ SkfJnkeD eoBk ;zGt Bjh_ j[zdk feT[_fe fJ; Bkb
;eohB #s/ uZb oj/ fdqF dk yZpk-;Zik T[bNk j' ikt/rk i' gkso ;eohB d/
;Zi/ gk;/ fdykJh d/ fojk ;h, ekoi ;hwk dh T[bzxDk Bkb T[j ;eohB d/ yZp/
gk;/ ubk ikt/rk. @@fdqF d/ d[nkb/ g{ok uZeo 360 fvroh pDdk j? s/ e?wok
f;oc 180 fvroh sZe jh ik ;edk j?. fJj @ekoi ;hwk o/yk# i/ fszB gksoK
ftZu fyuDh j't/ sK fe;/ d' gksoK dh B'} bkJhB ~ jh nkXko wzfBnk
ikt/rk.##218 fu`so-22 ftZu do;kJhnK rJhnK fszB bkJhBK ftZu'_ fe;/ fJZe ~
jh ekoi ;hwk o/yk wzfBnk ik ;edk j?. i/ @T# ns/ @n# dh B'} bkJhB ~
ekoi ;hwk o/yk wzB fbnk ikt/ sK e?wok f;oc @T# d/ ;Zi/ w'Y/ ns/ @n# d/
yZp/ w'Y/ sZe jh ik ;edk j?. fJ; s'_ nZr/ ikD Bkb ;eohB d/ gksoK dh
g'ihFB pdb ikt/rh, Gkt ;Zi/ tkbk ;eohB d/ yZp/ ns/ yZp/ tkbk ;eohB d/
;Zi/ gk;/ ubk ikt/rk. @J# d/ FkN th fJ;/ bkJhB s'_ bJ/ ikDr/. @T# Bkb
rZb eoB bJh T[; dh b[Ze (d/yD dh fdFk) e?wo/ d/ yZp/ gk;/ ns/ n#
217 frZb, wBgqhs, ozrwzu ns/ N?bhft:B g/Fekoh dh fBod/Feh gqfeqnk-fJZe s[bBksfwe nfXn?B,(Ehf;;), gzH108 218 Ronald J. Compesi & Ronald E., Small Format Television Production, p.126
144
fuZso 22
fuZso 23
Bkb rZb eoB bJh b[Ze ;Zi/ gk;/ j't/rh. fJ;/ soK i/ @T# ns/ @J# dh B'}
bkJhB ~ ekoi ;hwk o/yk wzfBnK ikt/ sK @T# d/ yZp/ w'Y/ ns/ @J# d/ ;Zi/
J
T n
T n
J
145
w'Y/ sZe e?wok ik ;edk j?. @n# d/ FkN fJ; bkJhB d/ w[skpe bJ/ ikDr/,
Gkt @n# d/ ;Zi/ jZE @J# ns/ yZp/ @T# j?. fJ; bJh @n#, @T# Bkb rZb
eoB bJh ;Zi/ jZE d/y/rk ns/ @J# Bkb rZb eoB bJh e?wo/ d/ yZp/ jZE
d/y/rk. i/ @n# ns/ @J# dh B'} bkJhB ~ ekoi ;hwk o/yk wzB fbnk ikt/ sK
@n# d/ ;Zi/ ns/ @J# d/ yZp/ w'Y/ sZe e?wok fbikfJnk ik ;edk j?. ns/ @T#
dh @n# bJh b[e e?wo/ d/ yZp/ ns/ @J# bJh e?wo/ d/ ;Zi/ gk;/ j't/rh. fJ;
~ j'o uzrh soK ;wMD bJh c[Npkb iK jkeh w?u d/ Nhth N?bhek;N ~
T[dkjoD d/ s"o #s/ fbnk ik ;edk j?. fJjBK w?uK ftZu ekoi ;hwk o/yk ~
fXnkB ftZu oZyd/ j'J/ rokT{_v d/ fJZe gk;/ jh e?wo/ brkJ/ iKd/ jB feT[_fe
i/ d'BK gk;/ e?wo/ brk fdZs/ ikD sK ;eohB d/ ;Zi/ yZp/ d/ pdbD eoe/ eJh
tko doFeK ~ bZr/rk fe fyvkoh nkgD/ jh r'b tZb r'b eoB ik fojk j?.
@@fJ; ekoi ;hwk o/yk ~ T[bzxD bJh No?e FkN dk ;jkok fbnk ik
;edk j?. feT[_fe fJ; FkN Bkb doFeK ~ gksoK d/ ;Zi/-yZp/ g'ihFB pdbdh
j'Jh gqsZy fdykJh d/t/rh. fi; eoe/ doFeK ~ fdqFe MNek Bjh_ bZr/rk.##219
fJ; seBhe ~ ;wMDk pVk n"yk ns/ r[zMbdko j?. go fBod/Fe ns/
e?wokw?B bJh fJ; ~ ;wMDk pj[s }o{oh j?.
X[Bh (Sound)
@@jtk d/ eDK dh jbub dh MoBkjN ~ X[Bh fejk iKdk j?.##220 id'_
fJZe uhi d{ih uhi Bkb Neokt/rh sK nkb/-d[nkb/ d/ eDK ftZu fJZe MoBkjN
g?dk j't/rh ns/ fizBh }'o Bkb T[j NeokJ/rh, T[Bh d{o sZe T[j c?b/rh.
jbeh uhia d/ NeokT[D Bkb nktk} xZN nkt/rh ns/ m'; uh} Bkb NekT[D
Bkb nktk} th m'; nkt/rh. i/eo gkDh ftZu e'Jh tZvh uh} fvZr/rh sK nktk}
th tZvh nkt/rh i/ S'Nh sK S'Nh nktk}. jtk ftZu T[mdhnK sozrK ~ X[Bh
sozrK fejk iKdk j?. fJ; ~ ftfrnkBe gZXo s/ ;wMDk pVk r[zMbdko j?,
219 J.David Beal, Cine Craft, p.203 220 Ronald J. Compesi & Ronald E. Sherriffs, Small Format Television Production, p.214
146
go Nhth X[Bh bJh fJ; ftZu'_ d' bZSD ;wMD/ }o{oh jB. fybko (Amplitude/
Intensity) ns/ tkotosk (Frequency / Pich)
@@N?bhft}B nkvhUft}{nb wkfXnw j?. fJ; bJh fJ; ftZu s;tho ns/
X[Bh d'B'_ jh wjZstg{oB jB.##221 eJh ;kb gfjbK sZe X[Bh N?bhft}B dk
ew}'o gfjb{ fojk j?. gfjbK N?bhft}B g/Fekoh ;N{vhU ftZu jh ;?`N brk e/,
fJZe s'_ tZX e?wfonK Bkb ehsh ikdh ;h go ntk} bJh ]k; wkJheo'c'B Bk
j'D eoe/ g/Fekoh ftZu BkNehnsk nk iKdh ;h. feT[_fe ndkekoK e'b nfdy
wkJhe dh nDj'_d ekoB ndkekoK ~ b'V'_ tZX T[`uk p'bDk g?_dk ;h fi; eoe/
T[; ftu BkNehnsk tZX iKdh ;h.
nZieZb X[Bh dh ;fEsh pj[s fpjso j?. e[M thH n?uH n?;H ns/ phNk
o{g @thH ;hH nko#H j[D jkJh fvchfbNh ;kT{_v Bkb T[gbZpX jB, fiBQK B/
N?bhft}B ftZu X[Bh dk ;[Xko ehsk j?. fJj foekov th eod/ jB ns/ gb/n-
p?e th.
@@N?bhft}B g/Fekoh dk ;zpzX X[Bh ftZu fszB tZyohnK-tZyohnK ;fEshnK
Bkb j?. b'e/FB foekofvzr, gfjbK s'_ jh foekofvv thvhU N/g ftZu X[Bh ~
Fkfwb eoBk ns/ g';N-gq'veFB n?vhfNzr d/ d"okB X[Bh ftZu spdhbh
eoBk.##222 e[ztoih nrotkb th X[Bh ;zpzXh nkgD/ g/go @fcbw wkfXnw ek
ftnkeoD# ftZu X[Bh ~ w'N/ s"o #s/ fszB GkrK ftZu tzvd/ jB. @@nfGB/sk
d[nkok p'b/ rJ/ ;ztkd, ;zrhseko d[nkok fsnko ehsk ;zrhs ns/ tksktoD
dhnK X[BhnK fit/_ e[dosh xNBktK dhnK ntk}K, pZdbK dh rVrVkjN, fuVhnK
dh ufjfujkN, ikBtoK dhnK nktk}K nkfd iK w'No nkfd uZbD dhnK ntk}K
iK fe;/ uh} d/ NeokT[D, fvrD, N[ZND nkfd dhnK ntk}K tr?ok.##223 fJ;~
uko torK ftZu th tzfvnk ik ;edk j?. fit/_ o'Bkbv i/H e'wg?;h (Ronald
J.Compesi) ns/ o'Bkbv JhH F?foc} (Ronald E. Sherriffs) fJ;~ uko torK
221 T[jh, gzH 213 222 T[jh, gzH 214 223 jax izlax] vad&18] i`-13
147
ftZu tzvd/ jB. @@N?bhft}B g/Fekoh ftZu nkw s"o #s/ uko soK dhnK ftF/F
X[BhnK dk fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. ntk} (Voice), ;zrhs (Music), e[dosh
X[BhnK (Natural voice) ns/ X[Bh gqGkt (Sound effects).##224
ntk} (Voice)
X[Bh dhnK fe;wK ftZu'_ N?bhft}B g/FekohnK ftZu ntk} fJZe nkw jh
tosh ikD tkbh fe;w j?. fJBQK dh tos'_ ;ztkd ns/ ftnkfynk eoB
(Narration) ftZu ehsh iKdh j?. ;ztkd Gkt d' iK d' s'_ tZX pzfdnK ftZu ehsh
rZbpks, Gkt/_ T[j ;efogN d/ o{g ftZu fby/ j'J/ j'D iK nDfby/. ;efogN
vkfJbkr s'_ Gkt vokwk$fcbw d/ vkfJbkr ns/ nDfbysh ;efogN Gkt
w[bkeks iK ohnbNh F' nkfd. ftnkfynk (Narration) th ntk} d/ o{g ftZu
tosh ikD tkbh fJZe j'o X[Bh j?. fJj Gkt/_ e?wo/ d/ ;kjwD/ j't/ iK e?wo/ d/
fgZS/, fe;/ th xNBk dh ftnkfynk eoe/ b'eK ~ nkgD/ Bkb i'VB bJh ;jkJh
f;ZX j[zdh j?. @@e?wo/ d/ fgZS/ p'bh ikD tkbh ftnkfynk ~ t'nkfJ; Uto
(Voice-over) VO fejk iKdk j? ns/ id'_ e'Jh Bo/No iK e?wo/ ftZu fdykJh d/D
tkbk ftnesh p'bdk j? sK T[;~ ;KT{_v n"B N/g (Sound on tape) ns/ S'Nk
eoe/ SOT fejk iKdk j?.##225
;zrhs (Music)
g/FekohnK ftZu ;[Gkftesk ns/ gqfeqsh X[Bh d/ :EkoE d/ w[ekpb/, ;zrhs
fJZe' fJZe |?o-e[dosh X[Bh sZs j?. nkw ihtB dhnK xNBktK ftZu fes/ th
fgZm-tosh ;zrhs Bjh_ tZidk, go fcbw iK BkNe ftZu seohpB jo xNBk
fgZS/ fgZm-tosh ;zrhs dh tos'_ ehsh iKdh j?, fJ; eoe/ fJ;~ |?o-e[dosh
sZs fejk ik ;edk j? gqzs{ ;zrhs s'_ fpBK g/FekohnK p/ikB ns/ gqGktjhD
bZrdhnK jB. X[Bh ns/ fuZso dh soQK jh fpibkD{ wkfXnw ftZu th ;zrhs
ftF/F ;EkB oZydk j?. ;zrhs jh fJZe nfijh ftXk j? fi; Bkb wB[Zy jh Bjh_
224 Ronald J. Compesi & Ronald E., Small Format Television Production, p.251 225 T[jh, gzH 251
148
;r'_ ;Zg, fjoB tor/ gF{ th w[rX j' iKd/ jB. @@;zrhs Bkb jh BkNehnsk
T[`Godh j?, o"uesk tXdh j?, doFe d/ wB #s/ rfjok n;o j[zdk j?. gkso
d/ Gkt ~ T[ikro eoB ns/ ;efogN ~ rsh d/D bJh gNeEkeko ~ ;zrhs
dk ;jkok b?Dk g?_dk j?.##226 fgZmtosh ;zrhs ;ztkd ~ j'o ;'jD/ ns/
gqGktFkbh pDkT[D bJh th tofsnk iKdk j? ns/ fdqF d/ o"_nK (moods) ~
gqrNkT[D bJh th, i/eo e'Jh wkBf;e sDkU ftZu ;ztkd T[uko fojk j? sK
T[;~ j'o gqGktFkbh pDkT[D bJh sDkU Gfonk ;zrhs tikfJnk iKdk j? ns/
gkso ][Fh d/ o"_n ftZu rZb eo fojk j? sK ][Fh gqrNkT[_dk ;zrhs tik e/
][Fh ~ j'o rfjoh eoB dh e'fFF ehsh iKdh j?. T[dk; o"_n tkbk fdqF j?
sK T[; fgZS/ tikfJnk ikD tkbk ;zrhs th T[dk; j't/rk. fJ; soQK X[Bh
gqGktK ns/ fgZmtosh ;zrhs Bkb N?bhft}B BkNe ~ tX/o/ gqGktFkbh pDkfJnk
iKdk j?. @@fcbw dhnK X[BhnK dk ;z:'iB th tZy-tZy soK Bkb fcbw dh b?n
~ gqGkfts eo ;edk j?. fgZm-tosh ;zrhs Bkb fJ;dk rfjok ;zpzX j?.
fcbw dh nkgDh b?n ~ s/} ns/ tZX FeshFkbh eoB dk ezw sK @;zrhs#
eodk jh j?, Bkb jh fJj nkgD/ tZb'_ th b?n ~ pdbD dk ezw eodk
j?.##227
;zrhs d/F, gqd/F ns/ fJbke/ dh so}wkBh eodk j?. BkNe$fcbw dk
fgS'eV gjkVh j? sK gjkVh rhsK ns/ okr dh jh u'D ehsh iKdh j? feT[_fe
jo y/so ns/ gqKs d/ nkgD/-nkgD/ ;ki ns/ okr j[zd/ jB, fiBQK Bkb T[;
fJbke/ iK gqKs dh gfjukD i[Vh j[zdh j?, fit/_ Y'b iK s{zph d/ tZiD Bkb
gzikph g/_v{ ;ZfGnkuko dh s;tho nkgD/-nkg nZyK ;kjwD/ nk iKdh j?. ;zrhs
xNBkeqw d/ ;EkJh wj"b ~ f;oiB ftZu ;jkJh j[zdk j?.
;hoFe rhs (Title Song) ns/ ;hoFe ;zrhs (Title Music) BkNe dk
fJZe j'o wjZstg{oB fjZ;k jB. fJjBK dk fJ;s/wkb BkNe d/ F[o{ ftZu iK
nzs ftZu ehsk iKdk j?, eJh tko ]k; ;fEshnK ftZu fJ;dh wZX ftZu th tos'_
226 xkSre] #ipan] ehMh;k ys[ku] i`-112 227 jax izlax] vad&18] i`-18
149
eo bJh iKdh j?. ;hoFe rhs nkw s"o @s/ BkNe iK f\bw d/ f;ob/] ns/
;pi?eN tZb ;ze/s eodk j?. id'_ BkNe dk f;ob/y fdykfJnk iKdk j? ns/
fJ; BkNe ftZu w[Zy o{g ftZu eh j?, T[; d/ fdqFK d/ e[M nzF i'V e/ T[;dh
fgZmG{wh ftZu e'Jh rhs brkfJnk iKdk j? fi; ftZu nkw s"o #s/ f;ob/y dk
f}eo th j[zdk j?. i/eo BkNe bVhtko j? sK fJj w[Zy rhs jo tko ubdk
j? go fJ; T`[go brkJ/ rJ/ fdqFK ~ ;zpzfXs eVh nB[;ko pdb fdZsk iKdk
j?. NkJhNb fwT{fie ftZu rhs s'_ fpBK jh ;zrhs ~ fgZmG{wh ftZu oZy e/
T[Zgo fdqFK ~ i'V e/ w'BNk} pDk fbnk iKdk j?.
e[dosh X[BhnK (Natural voice)
e[dosh nktkiK chbv gq'veFB ftZu pj[s jh wjZstg{oB j[zdhnK jB.
fJj e[dosh nktkiK jh chbv gq'veFB ~ ;N{vhU dh gq'veFB Bkb'_ tZyok
eodhnK jB. ;N{vhU ftZu ;{fNzr ;wkB, ;N{vhU ftZu ezw eod/ ekfwnK ns/
J/H ;hH dhnK X[BhnK s'_ fpBK j'o e'Jh X[Bh Bjh_ j[zdh. go chbv gq'veFB
ftZu pj[s ;kohnK tksktoB X[BhnK j[zdhnK jB. fJjBK ~ b'e/FB ;kT{_v th
fejk iKdk j?. p'bD tkbh EK #s/ i' ekoi j' fojk j?, T[E'_ dh b'e/FB ftZu
Fkfwb X[Bh ~ e[dosh X[BhnK (Natural voice) fejk iKdk j?. T[dkjoD d/ s"o
#s/ ;pih wzvh dk fdqF j? sK T[`E/ ;pih t/uD tkb/ jkeoK dk j'ek, b'eK dh
yohddkoh dk F'o nkfd e[dosh iK tksktoB X[BhnK jB, i' fdqF ~ pb
pyFdhnK jB.
tksktoB X[BhnK tZvhnK g/FekohnK ftZu wjZstg{oB fdqFk d/ ft;Eko
ftZu tkXk eodhnK jB. fJBQK dh nDj'_d fdqF ~ ykbh ns/ p/ikB pDk fdzdh
j?. feqeN d/ w?u dh ew?_Noh ftZu i/ tksktoB ntk}K (b'eK dk F'o-r[b ns/
fyvkohnK dhnk ntk}K) Bk j'D sK fJj gqGktjhD bZr/rh.
X[Bh gqGkt (Sound effects)
@@X[Bh gqGktK s'_ Gkt fdqF d/ nB[e{b gksoK d/ ftuoB t/b/ i' n;b
nktk} nkT[Dh ukjhdh j? T[; ~ ;zgkdBk dh N/pb T[s/ fg`mtosh gqGkt ti'_
150
tos e/ BkNe dh :EkoEe ;fEsh ~ T[ikro eoBk, Gkt e'Jh gkso s[fonk
ik fojk j? sK T[; dh gdukg dh nktk} ~ T[; d/ edwK d/ Bkb-Bkb vp
(dub) eoBk.##228 fit/I e'Jh ykDk yk fojk j? sK w{zj ftZu p[oeh dh ntk} ~
;[DkT[Dk, e'Jh r'bh uZbh j? sK mkj dh ntk} ~ ;[DkT[Dk, gkDh ftZu p/Vh
uZb ojh j? sK SZbK d/, p/Vh d/ NeokT[D ns/ uZg{ dh ntk} ~ ;[DkT[Dk.
fJj nktk}K n;bh th j' ;edhnK jB, go fJjBK dk n;bh j'Dk }o{oh
Bjh. @@nZieZb fJjBK nktk}K ~ pBktNh s"o #s/ th f;oi fbnk iKdk j?.
p/Vh ns/ SZbK dh ntk} bJh fe;/ dfonk Mhb iK ;w[zdo d/ feBko/ ikD dh
b'V Bjh_ g?_dh, fJj sK pkbNh ftZu gkDh gk e/ T[; ftZu jZE Bkb jh jbub
g?dk eoe/ fJZe ;{]w wkJhe Bkb foekov eo fbnk iKdk j? ns/ fdqFK d/
fgZS/ T[; ~ fJ; soK brk fdZsk iKdk j? fe n;bh nktk} ~ th wks gk
fdzdh j?.##229 X[Bh gqGkt ;N{vhU ftZu F{N ehshnK g/FekohnK ftZu tZX }o{oh
j[zdhnK jB, feT[_fe b'e/FB #s/ F{N ehshnK g/FeohnK ftZu sK b'e/FB X[BhnK
nkgD/ nkg jh fwb iKdhnK jB go e[M X[BhnK nfijhnK j[zdhnK jB i' d'B'_
g/FekohnK bJh nfs }o{oh j[zdhnK jB, fit/_ fe;/ fdqF ftZu EZgV iK x;[zB
wkoB dk gqGkt fpBK X[Bh s'_ brGr n;zGt jh j?. X[Bh jh doFeK ~ EZgV
iK x;[zB tZiD dk nfj;k; eotkT[_dh j?. fJ; soK eko po/e dh X[Bh, fe;/
n?e;hv?_N dh X[Bh doFeK ~ n?e;hv?_N j'D dk ftFtk; dtkT[D ftZu ;jkJh
j[zdh j?.
N?bhft}B g/Fekoh ftZu gksoK d/ ;ztkdK ~ b'e/FB T[`go jh foekov
ehsk iKdk j?. gfjbK S'N/ ns/ nfdZy wkJhe Gkt b?gb iK tkfJob?; wkJhe
dh nDj'_d ekoB ndkekoK ~ ozrwzu dh soK jh T[uh-T[uh ;ztkd p'bD/ g?_d/
;B. wkJhe ndkeko d/ B/V/ oZyD Bkb wkJhe co/w ftZu B}o nkT[_dk ;h s/
d{o oZyD Bkb ntk} b'V w[skpe foekov Bjh ;h j[zdh. b?gb wkJhe d/
nkT[D Bkb fJj ezw n;kB j' frnk j?. e[nkfbNh d/ Bkb-Bkb ndkeko th
228 ozXktk, i;gkb f;zx, N?bhft}B BkNe, ;hwk s/ ;zGktBktK, gzH43 229 T[jh, gzH44
151
j[D ndkekoh eoB ftZu tX/o/ ;fji wfj;{; eod/ jB. b?gb wkJhe pj[s
jbe/ t}B dk j[zdk j?, ns/ ndkeko dh g"Fke d/ Bkb fugkekfJnk iKdk j?.
fJ; dh fJZe p?Noh th j[zdh j? i' ndkeko dh g"Fke d/ Bkb jh pzB fdZsh
iKdh j?, fJj wkJhe ewh} d/ nzdo brk e/ T[`go fuZNh N/g (fi;~ @i"B;B
N/g# th fejk iKdk j?) brk fdZsh iKdh j? fi; eoe/ wkJhe co/w ftZu B}o
th Bjh_ nkT[_dk ns/ ntk} th ;kc ;[DkJh fdzdh j?. fJ; ekoi bJh fJZe
ftF/F ftnesh j[zdk j? fi; ~ @;kT{_v foekofv;N# (Sound Recordist) fejk
iKdk j?. b'e/FB T[go g{o/ ;kT{_v dh f}zw/tkoh dh j[zdh j?. f\bw ftZu vfpzr
j'D eo e/ Gkt/_ b'e/FB ;kT{_v dh pj[sh nfjwhns Bjh j[zdh go c/o th
f\bw ftZu ;kT{_v foekofv;N dh }o{os j[zdh j?, feT[_fe f\bw ftZu nkvhU s/
thvhU d'B' nbZr-nbZr foekov j[zd/ jB, fi; eoe/ n?vhfNzr ;w/_ d'BK ~
fwbkT[D bJh ;kT{_v dh }o{os g?_dh j?. eb?g dh ;kT{_v ~ thvhU ftu fdyD
tkb/ eb?g Bkb fwbkT[D eoe/ nZr/ tkbk ;kok ;hB f;ze ftZu nk iKdk j?.
d{ik, vfpzr ;w/_ ndkeko B/ b'e/FB ;w/_ p'b/ vkfJbkr ;[D e/ jh vfpzr eoBh
j[zdh j?, fJ; bJh ;ztkdK dh ;gFNsk }o{oh j?, sK i' ndkeko f;ze d/ Bkb-
Bkb GktBktK ~ th poeoko oZy ;e/.
N?bhft}B g/Fekoh bJh tos/ ikD tkb/ wkJheo'c'B} ~ uko torK ftZu
tzfvnk iKdk j?, fiBQK dh u'D ;hB dh wzr w[skpe ehsh iKdh j?, feT[_fe jo
fJZe wkJhe dh nkgDh ftbZyDsk j[zdh j?, ns/ fe;/ ]k; fjZ;/ s'_ tZX
;zt/dBFhb j[zd/ jB. fJ; bJh fJj fe;/ ]k; fdFk s'_ jh tXhnk foekofvzr
eo ;ed/ jBL-
1H UwBh vkfJo?eFBb wkJheo'c'B (Ominidirectional Microphone)
fJj uko/ fdFktK s'_ ;zt/dBFhb wkJheo'c'B jB, i' jo gk;/ s'_
foekofvzr eo ;ed/ jB.(fuZso Bzpo-24 ns/ 25)
152
fuZso - 24: UwBh vkfJo?eFBb wkJheo'c'B (Ominidirectional Microphone)
fuZso- 25: UwBh vkfJo?eFBb wkJheo'c'B (Ominidirectional Microphone)
wkJheo'c'B
wkJheo'c'B
153
2H ph-vkfJo?eFBb wkJheo'c'B (Bi-directional Microphone)
fuZso- 26: ph-vkfJo?eFBb wkJheo'c'B (Bi-directional Microphone)
fuZso 27: ph-vkfJo?eFBb wkJheo'c'B (Bidirectional Microphone)
fJj wkJhe ;kJhvK s'_ foekov Bjh_ eod/ f;oc wkJhe d/ ;kjwD/ ns/
fgSb/ gk;/ s'_ jh foekov eod/ jB. (fuZso Bzpo-26 ns/ 27)
3H ekovhUnv wkJheo'c'B (Cardioid Microphon)
fJj wkJhe ;kjwD/ s'_ jh ;zt/dBFhb j[zd/ jB, ;kJhv iK fgZS/ s'_ xZN.
(fuZso Bzpo-28 ns/ 29)
wkJheo'c'B
wkJheo'c'B
154
fuZso- 28: ekovhUnv wkJheo'c'B (Cardioid Microphon)
5
fuZso 29: ekovhUnv wkJheo'c'B (Cardioid Microphon)
4H ;[go ekovhUnv wkJheo'c'B (Super Cardioid Microphon)
fJj bzp/ ns/ gsb/ wkJheo'c'B} j[zd/ jB, i' ;kjwD/ s'_ pj[s f}nkdk
;zt/dBFhb j[zd/ jB, fJj F"NrB wkJheo'c'B dh soQK j[zd/ jB. (fuZso-30)
wkJheo'c'B
wkJheo'c'B
155
fuZso- 30 : ;[go ekovhUnv wkJheo'c'B (Super Cardioid Microphon)
fwnkoh X[Bh dh gqkgsh bJh fizBKQ wkJhe'c'B} dk fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. fJj
eJh soKQ d/ j[zd/ jBL-
rB-wkJhe'c'B (Gun Microphone)
@@rB-wkJhe :{Bh vkfJo?eFBb ns/ wbNh vkfJo?eFBb j[zd/ jB.##230
fJBQK dk gq:'r tZv/ ;?`NK ns/ nkT{Nv'o ftZu th ehsk iKdk j?. fJj pj[s
FeshFkbh wkJhe j?. fJ; ~ p{wokv Bkb bNek e/ y[Zbh irQk ftZu yV/ gksoK
dh ntk} ~ foekov eoB bJh tofsnk iKdk j?.
b?gb wkJhe (sko tkbk) (Lepel with Chord)
fJ; dh f}nkdkso tos'_ ;N{vhU ftZu jh ehsh iKdh j?, fJj Gkt/_ S'Nk
ns/ ewh} d/ ekbo e'b bZrD tkbk wkJhe j[zdk j?, go sko j'D eoe/ gkso
fJ; Bkb f}nkdk w{tw?_N Bjh_ eo ;edk, feT[_fe bKr FkN ftZu fJ; dh sko
B}o nkT[D dk ]sok pfDnk ofjzdk j?. fJ; ~ f}nkdkso ;N{vhU ftZu jh
fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. fJ; dh tos'_ ]poK gVQB ns/ fJzNoftT{ nkXkfos
230 tsy[kkuh] v'kksd@'kkg egkjkt] Vsyhfotu dk;Zdze fuekZ.k izfdz;k] i`- 73
wkJheo'c'B
156
gq'rokwK ftZu ehsh iKdh j?.
b?gb (fpBK sko tkbk) (Chordless Lepel)
fJj b?gb wkJhe ;G s'_ tZX tofsnk iKdk j?. fJ; dh sko Bk j'D
eoe/ fJ; ~ tosBk pj[s n;kB j?. fJ; dh fJZe p?Noh jz[dh j? fi; ~
nfGB/sk nkgDh i/p iK fco bZe Bkb pzB ;edk j?.
F"N-rB wkJheo'c'B (Shotgun Microphones)
F"N-rB wkJheo'c'B ftFkb d{otosh g/FekohnK ftZu ;G s'_ tZX
fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. fJj pj[-fdFk foekofvzr fe;w dk wkJheo'c'B j?.
fJj pj[s ;ko/ pzfdnK ftZu'_ fe;/ ]k; ftnesh dh ntk} ~ T[GkoB bJh tofsnk
iKdk j?. w/b/ d/ fdqF ftZu i/ fe;/ ]k; pzfdnK dh rZbpks ~ (w/b/ d/ wj"b ~
poeoko oZyd/ j'J/) T[u/u/ s"o #s/ fdykT[D bJh fJ; dh tos'_ ehsh iKdh j?.
nkT{N v'o F{fNzr d"okB fJ; T[go ftzv ;eohB (wind screen) dk bZrk j'Dk
}o{oh j[zdk j?, fJ; s'_ fpBK jtk fJ; dh X[Bh ftZu ftxB gkT[_dh j?.
X[Bh dk N?bhft}B g/FekohnK ftZu nfjw ;EkB j?. fJj efj fbnk ikt/
fe X[Bh s'_ fpBK Nhth g/Fekoh ;zGt jh Bjh_ sK nfseEBh Bjh_ j't/rh feT[_fe
Nhth wkfXnw nkvhU ft}{nb wkfXnw j?. ukobh u?gfbB dhnK gfjbhnK fcbwK
ftZu p/FZe ;ztkd Bjh_ ;h j[zd/ go T[; ftZu ;zrhs dh tos'_ pk]{ph ehsh j[zdh
;h. i' doFek ~ nkBzfds eoh oZydh ;h. fJ; bJh X[Bh ukj/ T[j fe;/ th o{g
ftZu j't/, Nhth g/Fekoh bJh nfs }o{oh ns/ nfjw sZs j?.
o"FBh (Light)
o"FBh N?bhft}B fBowkD dk fJZe gqw[Zy fjZ;k j?. Nhth #s/ e[M th
fdykT[D bJh o"FBh dh }o{os j[zdh j?, ukj/ T[j o"FBh ;{oi dh j't/ iK
bkJhN dh. :'r o"FBh s'_ fpBK e?wok ;jh s;tho Bjh_ g/F eo ;edk. o"FBh
N?bhft}B fBowkD dk fJZe ouBkswe fj;k th j?.
Nhth bkJhfNzr seBhe fszB fdFkJh j[zdh j?. fszB fdFkJh fJ; bJh
157
fejk iKdk j? feT[_fe fJ; dk ;zpzX fszB nbZr-nbZr o"FBh ;o'sK Bkb j?.
eh bkJhN (Key Light)
gfjb/ o"FBh ;o's ~ eh bkJhN (Key Light) fejk iKdk j? ns/ fJj w[Zy
o"FBh ;o's gkso d/ fujo/ ~ uwekT[_dk j?. fJ; d/ ;EkB pko/ e[M wsG/d
}o{o jB, fit/_ @N"w ;uo'fJfgb# (Tom Sachroeppel) nB[;ko @@fJ; bkJhN dh
EK e?wo/ ns/ ;pi?`eN s'_ fJZe gk;/ 45 fvroh d/ e'D #s/ j'Dh ukjhdh j?.##231
go @nbkB t[os}/b# (Alan Wurtzel) dk wZs j? fe @@fJZe uzrh F[o{nks b?D
bJh @eh bkJhN# dh g'ihFB e?wo/ s'_ nzdk}B 30 s'_ 35 fvroh #s/ j'Dh
ukjhdh j?.##232 fJjBK wsG/dK d/ pkti{d fJZe rZb ;gFN j? fe @eh bkJhN#
nkT[Dh ;kJhv s'_ jh ukjhdh j?. T[_M th F{fNzr ;w/_ e'D fwD e/ bkJhfNzr
Bjh_ ehsh iKdh, nzdk}k iK }o{os jh fJ; dk w[Zy nkXko j[zdk j?.
fcb bkJhN (Fill Light)
fJj bkJhN fujo/ d/ gqSkftnK ~ xNkT[_dh j?. fJ; dk ;EkB ;pi?`eN
d/ d{i/ gk;/, eh bkJhN d/ T[bN fdFk ftZu j[zdh j?.
p?e bkJhN (Back Light)
p?e bkJhN (Back Light) gkso ~ v?gE fdzdh j?, sK i' gkso ;?`N Bkb
fugfenk j'fJnk Bk bZr/. fJ; ~ ;pi?eN d/ fgZS/ oZfynk iKdk j?, s/ fJ; dh
o"FBh ;pi?eN d/ f;o ns/ w'fYnK #s/ g?Dh ukjhdh j?. @@fJ; bkJhN dh
wjZssk T[d'_ j'o th tX iKdh j?, id'_ ;pi?eN d/ tkbK dk ozr iK eZgfVnK
dk ozr p?erokT{_v Bkb w/b yKdk j't/.##233
p?erokT{_v bkJhN (Background-light)
u"Eh p?eokT{_v bkJhN (Background-light) j[zdh j?. fJj ;hB ~ rfjokJh
d/D bJh tosh ikD tkbh bkJhN j?. fizBK f}nkdk p?erokT{v gqekFwkB 231 Tom Schroeppel, The Bare Bones Camera Course For Film And Vidio, 78 232 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.150 233 Tom Schroeppel, The Bare Bones Camera Course For Film And Vidio, 78
158
j't/rk, T[BQh jh ;hB dh rfjokJh B}o nkt/rh. fJ; bkJhN dk T[g:'r Bth_
gzikph fcbw @jho oKMk# ftZu pk]{ph ehsk frnk j?. fJ; d/ jo ;hB ftZu
rfjokJh j'D eo e/, ;hB fJe g/_fNzr dh soK B}o nkT[_dk j?. fJ; bkJhN
~ tosD ;w/ ;ktXkBh fJj j'Dh ukjhdh j? fe fJ; dh o"FBh, ;pi?`eN #s/
g?D tkbh o"FBh s'_ xZN j'Dh ukjhdh j?, sK i' ;pi?eN ~ T[GoB ftZu e'Jh
o[ektN Bk nkt/.
fJj fJZe ;pi?`eN #s/ bkr{ j'D tkbk p[fBnkdh o"FBh gqpzX j?. fJZe s'_
tZX ;pi?eN; T[`go o"FBh gqpzX eoBk j?, sK fJ; dk p[fBnkdh gqpzX T[`go
tkbk jh oj/rk, go ;pi?eN; dh frDsh d/ fj;kp Bkb r[Dk eo fbnk
ikt/rk, i/eo w{ftzr FkN j? sK jo wjZst g{oD fjZ;/ ftZu fszB-fdFkth bkJhN
ns/ p?eroKT{_v bkJhN dh ftt;Ek eoBh gt/rh. ;ko/ ;hB ~ bkJhN d/
nB[;ko fJ; soK ezg'} eoBk gt/rk fe fJZe ;pi?`eN dh eh-bkJhN d{i/
;pi?eN bJh fcb-bkJhN pD ikt/, s/ d{i/ ;pi?`eN dh @eh-bkJhN# gfjb/ bJh
@fcb-bkJhN# pD ikt/. fJ; ftZu ;pi?`eN d/ ;fj:'r dh th b'V j[zdh j?, fe
T[j bkJhN gqpzX d/ nB[;ko jh nkgDh w{tw?_N eo/ s/ i/ bkJhN b?D bJh
E'Vk-pj[s n?vi;N eoBk gt/ sK eo bt/.
dhtko #s/ g?D tkb/ r'b uZeo s/ |?o-;[Gkfte gqSkt/_ bkJhN gqpzX dk
pj[s tZvk d'F wzB/ iKd/ jB. fJjBK ~ ]sw eoB bJh bkJhNK dh T[ukJh
f}nkdk oZyh iKdh j?. pj[s ;ko/ e?wokw?B fJjBK w[;hpsK s'_ puD bJh
fJBv'o ftZu jw/Fk jh pkT{_; bkJhN dk fJ;s/wkb eod/ jB. fJj BkNeh:
ns/ fdbu;g bkJhN Bjh_ j?, go fJj ;wK pukT{, gqGktFkbh ns/ pj[s
;kohnK ;fEshnK ftZu e[dosh th brdh j?.
o"FBh dk ;[Gkn (Nature of Light)
o"FBh fJb?eNo' w?rB/fNe o?vhJ/FB (Electro Magnetic Radiation) j? i' fe
;{oi, e[dosh ns/ pj[s ;ko/ pBktNh ;o'sK s'_ pDh j?.fdyD tkbh o"FBh sK
f;oc, g{oh fJb?eNo' w?rB/fNe o?vhJ/FB dk S'Nk fijk fj;k j?.fJj g{ok ;z;ko
159
i' fdykJh fdzdk j?, fJj o"FBh d/ ;o's ns/ o"FBh ~ gqrN eoB tkb/ gdkoEK
dh nkg; ftZu ;KM eoe/ j?.
@@;G s'_ S'Nh sozr bzpkJh (Wavelength) fijVh fdykJh fdzdh j?, T[j
ikwDh ozr (Violet) s/ Bhb/ ozr (Blue colour) dh j?. ;zsoh (Oraange) ns/
bkb ozr (Red colour), bzph sozr bzpkJh Wavelength Bkb pDkJ/ iKd/ jB,
fijV/ fe wB[Zyh nZy Bkb d/y/ ik ;ed/ jB. i/eo feoBK d/ ozrK dh gZNh
ftZu ;ko/ ozr j'D sK ;c?d (white) gqekF j[zdk j?, s/ i/eo e'Jh ozr Bk j't/
sK ekb/ (black) ozr dk gqekF j[zdk j? Gkt jB/ok j[zdk j?.##234
N?bhftiB o"FBh d/ f;XKs (Principles of TV Lighting)
@@1H gqDkbh dhnK seBheh }o{osK ~ g{ok eoBk
o"FBh gqekF dk T[`fus gZXo }o{o w[jZJhnk eotkJ/, sKfe e?wo/ dh
fgenZg fNT{p s;tho dk w[V-fBowkD s;thoheoD F[ZXsk Bkb eo ;e/.
2H fse'Dh-fdFk fdqFNhe'D g/F eoBk
N?bhft}B ;eohB d'-fdFkJh j? ns/ shih fdFk rfjokJh, e?wok n?_rb,
gksoK dh pb"fezr, ;?`N ftU_sekoh ns/ o"FBh ~ ;ktXkBh Bkb tos e/ g?dk
ehsh ik ;edh j?.
3H fdqF d/ }o{oh sZsK #s/ f;ZXk fXnkB e/_dfos eoBk
o"FBh ns/ gqSkt/_ dh tos'_ Bkb jh fdqF ftub/ wjZstg{oB sZsK ~
S[gkfJnk ns/ T[Gkfonk ik ;edk j?. fBod/Fe o"FBh okjh_ jh doFeK ~ fdqF
ftub/ fe;/ yk; fpzd{ #s/ fXnkB e/_dfos eoB bJh gq/fos eodk j?.
4H fdqF ~ w{v gqdkB eoBk
o"FBh doFeK ~ fdqF d/ GktBkswe o"_ (Mood) ~ ;wMkT[D ftZu wZdd
eodh j?. r{VQ/ gqSkftnK tkbh o"FBh ;kfiF, sDkU iK vokw/ dhnK GktBktK ~
ftnes eodh j?. o"FBh Bkb Go/ fdqF ][Fh, iFB, iK ebgBK dk gqGkt 234 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.116
160
f;oid/ jB.
5H ekoi d/ ;w/_ ~ s?j eoBk
o"FBh dk n?_rb fi; Bkb ;?`N ns/ gksoK d/ gqSkt/_, fJjBK d/ ozr,
o"FBh dk ;w[Zuk gZXo ns/ fdqF ftubh fGzBsk fJj ;ko/ jh ;t/o, d[gfjo, Fkw
ns/ oks dk nfj;k; eotkT[D ftZu ngDk fjZ;k gkT[_d/ jB. o[ZsK ~ th o"FBh
d[nkok g/F ehsk iKdk j?.
6H ;w[Zu/ fdqF dh ;[zdoskwJh ouBk ftZu ;fj:'r d/Dk
o"FBh dk ;jh n?_rb, Y[etK ozr ns/ :'r o"FBh xDsk, gksoK ns/
;?`N ftub/ ;zs[bB ~ T[Gko e/ fdqF dh ;[zdosk ftZu nkgDk :'rdkB gkT[_dh
j?.##235
bkJhN ~ w[Zy s"o #s/ d' fjf;nK ftZu tzfvnk ik ;edk j?.(1) pkjobh
o"FBh i' ;{oi d/ ;o's s'_ bJh iKdh j?.(2) nzdobh o"FBh i' bkJhNK okjh_
f;oih iKdh j?.
pkjobh o"FBh (Outdoor Lighting)
;{oi ;G s'_ FeshFkbh s/ ;KMk ;o's j?. eJh tkoh fJj Nhth ns/
fcbw bJh nD-T[g:"rh th ;kfps j[zdk j?. ;w/_ d/ Bkb-Bkb fJ; dk nk;wkB
ftZu ;EkB jw/Fk pdbdk ofjzdk j?. g{op s'_ gZSw tZb jw/Fk rshFhb ofjD
eoe/ }kfjo j? fe ;pi?eN #s/ g?D tkbh o"FBh d/ e'D th brksko pdbd/
ofjDr/. ;{oi dh o"FBh T[d'_ sZe jh T[g:"rh wzBh iKdh j?, id'_ sZe ;{oi 45
fvroh d/ e'D (Angle) #s/ ofjzdk j? ns/ id'_ ;{oi d[g?jo ;w/_ 90 fvroh
:kBh f;o T[`go nk iKdk j? sK fujo/ T[`go (nZy, BZe, rZbQK ns/ m'vh d/
EZb/) gqSkt/_ pBD/ F[o{ j' iKd/ jB. fJ; eoe/ pkjob/ f}nkdkso FkN
;pi?eN dk ;{oi tZb w{zj eotk e/ bJ/ iKd/ jB, sK fe fujo/ T`[go f;ZXh
o"FBh gkJh ik ;e/, go ;{oi dk e'D pdbD Bkb fJj f}nkdk d/o sZe ;zGt
235 T[jh, gzH116
161
Bjh j' ;edk ns/ fBod/Fe nkgDh fJZSk nB[;ko FkN Bjh_ b? ;edk. FkfJd
b'e/FB fJ; rZb dh nkfrnk Bk d/t/, iK j' ;edk j? ;{oi ;pi?eN dhnK
nZyK ~ go/FkB eo/. fJjBK jbksK ftZu ;{oi ~ ;pi?`eN d/ ;kJhv iK fgZS/
oZy e/ F{N ehsk ik ;edk j?. fJjBK d'B'_ jkbsK ftZu pj[s r{V/Q gqSkt/_
;pi?eN d/ fujo/ T[`go }o{o g?Dr/. @@fJjBK gqSkftnK ~ d{o eoB bJh d'
sohe/ jB. fJZe focb?eNo ns/ d{ik fcb bkJhN;.##236
focb?eNo (Reflector)
@@focb?eNo fe;/ th bkJhN ~ focb?eN eodk j?. nkw s"o #s/ fJj
f;bto g/_N iK f;bto toe #u bg/fNnk p'ov j[zdk j?.##237 fJj ;ys o"FBh
ns/ Bow o"FBh d'B' soKQ d/ j[zd/ jB. fJjBK dk }o{os w[skpe fJ;s/wkb eo
fbnk iKdk j?. fJ; Bkb ;{oi dh o"FBh ~ focb?eN eoe/ ;pi?`eN d/ fujo/
#s/ gkJh iKdh j?, fi; Bkb gqSkftnK ~ fe;/ jZd sZe ysw ehsk ik ;edk j?
go f}nkdk o"FBh c/o th ;pi?`eN dhnK nZyK ~ B[e;kB gj[zukT[_dh j?.
fcb bkJhN (Fill Light)
fe;/ th bkJhN ~ pkjo fcb bkJhN d/ s"o #s/ tofsnk ik ;edk j?.
@@fJj v/-ebov bkJhN tZvh s/ 5400K d/ ebo N?_go/uo dh j'Dh ukjhdh j?.
fi;dk b?_g 5400K dk j't/ iK 3200 N?r;NB (Tungsten) ;w/s fvuo'fJe
(Dichroic) fcbNo iK 5400K d/ ;kjwD/ fJZe Bhb/ ozr dh i?b/fNB FhN
(Gelatin Sheet) bZrh j't/.##238
fcb bkJhN ~ focb?eNo dh EK #s/ tosD bJh ;wZf;nk fJjh nkT[_dh
j? fe fJ;d/ bJh fpibh dh }o{os g?_dh j?ukj/ T[j p?Noh s'_ j't/_, ioB/No iK
fco f;ZXh fpibh s'_ (n?e;N?_FB p'ov okjh_). d{ih ;wZf;nk ;{oi dh o"FBh dh
pokJhNB?; ~ fJefwZe eoB dh nkT[_dh j?. fJ; bJh d' sohe/ jB, fJZe sK
fJj fe bkJhN ~ ;pi?eN d/ B/V/ b? ikU, iK j'o FeshFkbh fcb-bkJhN dk 236 Runstein, Robert, TV Lighting Methods, p.145 237 Tom Schroeppel, The Bare Bones Camera Course For Film And Vidio, 73 238 Bowman Fred, T V Lighting and Equipment, p.187
162
fJ;s/wkb eo'. FeshFkbh bkJhN bJh j'o f}nkdk bkJhN (fpibh) dh }o{os
gt/rh. fcb-bkJhN dk bkG fJjh j? fe fJ; Bkb f;ZXk ;{oi #s/ fBoGo Bjh_
ofjDk g?_dk. fJ; ~ fes/ th oZfynk ik ;edk j?. fBod/Fe nkgDh fJZSk ns/
;pi?eN dh ;[ftXk nB[;ko fe;/ th n?_rb s'_ bkJhN tose/ tXhnk o"FBh
gqGkt f;oi ;edk j?. fcb-bkJhN yk; eoe/ p?e fbN ;fEsh ;w/_ tosD:'r
j[zdh j?, id'_ focb?eNo dh uwe ns/ fbFe'o ;pi?eN dhnK nZyK ftZu g?_dh
j?. d[gfjo t/b/ id'_ ;{oi f;o d/ fpbe[b T[go j[zdk j?, sK fcb-bkJhN
gqSkftnK ~ ]sw eoe/ pokJhNB?; tXkT[_D dk tXhnk sohek j?. ;{oi dh
r?o-jk}oh ftZu id'_ pZdbtkJh j't/, ;pi?`eN d/ fujo/ ~ uwekT[D bJh fcb-
bkJhN todkB ;kfps j[zdh j?.
nzdobh o"FBh (Indoor Lighting)
@@nzdo{Bh o"FBh bJh w[Zy s"o #s/ fszB soQK dhnK bkJhNK dk fJ;s/wkb
ehsk iKdk j?. c'ef;zr e[nkoN} (Focusing Quarts), po"v} (Broads) ns/ ;"cN
bkJhN; (Soft Lights)## 239
c'ef;zr e[nkoN; (Focusing Quarts)
ozrwzu ftZu toshnK ikD tkbhnK ;g"N bkJhNK ~ jh fcbw ns/ Nhth
bJh tos fbnk iKdk j?. @@fJj nkw ns/ pj[-gZyh bkJhN j?. fJ; dh
fjbi[b ehsh ik ;edh j? ns/ fJ; dh sh]Dsk ~ fB:zsfos ehsk ik ;edk
j?. fJ; d/ g?NoB ~ pdfbnk ik ;edk j?, ;g"N bkJhN s'_ cbZv bkJhN
pDkJh ik ;edh j? ns/ i/eo fe;/ ]k; fjZ;/ #s/ bkJhN ~ e/_dfos eoBk j?
sK ;g"N pDkfJnk ik ;edk j?, Bjh_ sK cbZv Bkb finkdk fjZ;/ ~ o"FB ehsk
ik ;edk j??.## 240 fJ; dh ;wZf;nk fJj j? fe fJ; #s/ Go';k Bjh_ ehsk ik
;edk fe jo ;?fNzr ;w/_ fJ;dh bkJhN fJZe;ko fBeb/rh ns/ g?NoB th Bjh_
pdb/rk. fJj bkJhN jkov j'D eoe/ fJ; Bkb fsZy/ r'b x/o/ ns/ r{V/Q gqSkt/_ 239 Tom Schroeppel, The Bare Bones Camera Course For Film And Vidio, 75 240 Runstein, Robert , TV Lighting Methods, p.148
163
g?dk j' iKd/ jB. fe;/ ]k; EhJ/Noheb ;hBK ftZu fJjBK dh wzr j' ;edh j?,
go jo ;hB ftZu Bk sK fJjBK dh wzr j[zdh j? s/ Bk jh fJZSk. fJjBK r'b
x/fonK ns/ r{VQ/ gqSkftnK ~ ]sw eoB bJh d' soK d/ sohe/ jB. fJZe
ft;sfos ;wZroh, fit/_ ;gzB rbk; ~ bkJhN d/ nZr/ brk e/, iK bkJhN ~
pkT{_; eoe/, focb?eNo dh soK, fe;/ fuZNh dhtko iK SZs, iK f;bto ozr/
eZgV/ ~ SZs Bkb fugek e/ T[; T[go pkT{_; eoe/ bkJhN dh Fesh ~ xNk
e/ ;pi?`eN T[go gkfJnk ik ;edk j?. c'ef;zr e[nkoN; (Focusing Quarts)
dhnK j/m fbyhnK fe;wK fwbdhnK jB L-
(T) \o?}Bb ;g"N bkJhN (Fresnel Spotlights)
fJj N?bhft}B bkJhfNzr ftZu nkw tosh ikD tkbh ;g"N bkJhN j?.
@@\o?}Bb b?_} ns/ nzdob/ focb?eNo tkbhnK ;g"N bkJhNK eh-bkJhN;, p?e
bkJhN;, p?eokT{_v$;?`N bkJhN; ns/ gqGktK (;{oi dh o"FBh, tZv/ ;iktNh
g?NoB, vZp-yVZpk) nkfd wzstK bJh toshnK iKdhnK jB.##241 fJ; d/ nzdo
focb?eNo ns/ pZbp fJZe jh Nq?e #s/ bZr/ j[zd/ jB. pZbp, b?_} ns/
focb?eNo d/ ftueko j[zdk j?, i/ pZbp ~ d{o eoBk j? sK focb?eNo nkgD/
nkg fgZS/ ubk ikt/rk. fJ; dk b?_} th gZXok j'D dh pikJ/ XkohnK tkbk
j[zdk j?. fJj nB/eK fe;wK ns/ tZy-tZy ;kJh} dhnK fwbdhnK jB. fwzBh
;g"N 100-150W s'_ b?e/ 5,000-ns/ 10,000W dkBt ;g"N sZe. nkw s"o #s/ S'N/
ns/ dofwnkB/ ;kJh} dhnK cfo}Bb bkJhNK jh ;N{vhU ftZu toshnK iKdhnK
jB. fit/_ 750, 1,000 ns/ 2,000-W. tZv/ ;kJh} tkbhnK bkJhNK f;oc pj[s
tZv/ ;N{vhU iK nkT{N v'o bJh fJ;s/wkb ehshnK iKdhnK jB.
fJj N?bhft}B ftZu ;G s'_ tZX ekoro fJ; eoe/ wzBh iKdh j? feT[_fe
fJ; ~ pj[s ;ko/ wzstK bJh tofsnk ik ;edk j?. fJ; ~ ndkeko, ;?N ns/
p?e-rokT{_v J/ohJ/ iK ;g?;b gqGktK bJh th fJ;s/wkb ehsk ik ;edk j?. 241
Gerald Millerson, Television Production (Twelfth Edition), p.102
164
(n) J/bhg;'nkJhvb ;g"NbkJhN; (Ellipsoidal Spotlights)
fJ; bkJhN ~ fe;/ ;w/_ bhe' (leko) d/ BK Bkb ikfDnk iKdk ;h. fJj
f;ZX/ ns/ jkJh fJzBN?_;Nh ;]s phw pDkT[_dh j? ns/ bkJhN fiE/ g?_dh j?, T[E/
pj[s r{VQ/ r'b x/o/ pDd/ jB. fJ; d/ nzdo FNo bZr/ j[zd/ jB, fiBQK Bkb
fJ; dh o"FBh ns/ phw} ~ tZX-xZN iK SKr e/ fJ; dh pDso ~ pdfbnk
ik ;edk j?. fJ; dh c'ef;zr d{oh ;hws j'D eoe/ fJj ;]s (Hard) j[zdh j?,
fJ; eoe/ fJ; bkJhN dh tos'_ ndkekoK bJh Bjh_ ehsh iKdh.
@@fJ; dk fJZe ftbZyD ekoi fJj j? fe fJ; Bkb e[M Bw{fBnK
(Patterns) dh f;oiBk ehsh iKdh j?. fJjBK Bw{fBnK (Patterns) ~ e[ekb'o[f}}
(Cucaloruses) iK e[eh} (Cookies) fejk iKdk j? ns/ fJj pj[s ;ko/ fv}kJhBK
ftZu fwbd/ jB. fJ; dh w[Zy tos'_ p?e-rokT{_v ftZu ftF/F Bw{B/ (Patterns)
f;oiB bJh ehsh iKdh j?.##242
(J) fpB-b?_} ;g"N (Lensless Spotlights)
pj[s ;ko/ ;g"N; nfij/ fwbd/ jB, fiBQK d/ b?_} jh Bjh_ j[zd/. fJjBK
dhnK fe;wK cfo}Bb bkJhN} fizBhnK Bjh_ go fJj pj[s j"bhnK j[zdhnK jB.
fi; eoe/ fJjBK ~ fes/ th b? e/ ikDk pj[s n;kB j[zdk j?. fJj pr?o b?_}
j'D eoe/ fJ; dh o"FBh ~ fB:zsfos Bjh_ ehsk ik ;edk. fJ; eoe/ fJ; dh
tos'_ nkT{Nv'o iK tZv/ ;N{vhU} ftZu ehsh iKdh j?. fJ; dh tos'_ S'N/ ;N{vhU
ftZu th ehsh ik ;edh j?, fiZE/ fB:zsfos o"FBh dh pj[sh }o{os Bjh_ j[zdh.
(;) n?u n?w nkJh (HMI)
@@n?u n?w nkJh dk g{ok BK j?b'iB w?Nkfbe nkfJUvkJhv (halogen-
metallic iodide) j?. nkw s"o #s/ bkJhN; 3,200*k dhnK j[zdhnK jB go fJj
5,500*k o"FBh g?dk eodh j?. fJ; ~ fdB dh o"FBh Bkb fwbkT[D bJh
tofsnk iKdk j?. feT[_fe fJ; dh o"FBh dk ozr fdB dh o"FBh tork j[zdk
242 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.126
165
j?. fJ; bJh fJ; ~ nkT{Nv'o bJh nkdoF wzfBnk iKdk j?.##243
i/eo fJ; dh EK 3,200*k dh bkJhN ~ gqSkt/_ GoB bJh tofsnk ikt/
sK T[; dh o"FBh dk ozr pj[s fsZyk ns/ bkb j't/rk i' pkjo dh o"FBh Bkb
w/b Bjh ykJ/rk.i/ 3,200*k dh bkJhN ~ tosDk g? jh ikt/ sK fJ; dh o"FBh
d/ ozr ~ ;zs[bB eoB bJh @80A' d/ fcbNo dk fJ;s/wkb ehsk ik ;edk
j?. go fcbNo bkT[D Bkb bkJhN dk tjk 75% xZN ikt/rk. fdB dh o"FBh
d/ ezw bJh 200-w HMI bkJhN 1,000-w quartz-helogen lamp d/ pokpo j?.
fJj pj[s xZN fpibh dh wzr eodh j? ns/ row Bjh_ j[zdh, go fJj d{ihnK
bkJhNK Bkb'_ wfjzrh bkJhN j?.
(j) c"b' ;g"N (Follow-Spots)
fJj ;pi?`eN dk fgZSk eoB tkbh pj[s tZvh ns/ tZX shposk tkbh
EhJ/Noheb bkJhN j?. EhJ/No ftZu doFeK dk f;ZXk fXnkB f;oc ndkeko iK
fe;/ yk; fjZ;/ #s/ e/_dfos eoB bJh c"b' bkJhN ;"yk s/ ekoro sohek j?.
fJ; d/ phw ~ ftob (Aperture) d/ okjh_ xNkfJnk iK tXkfJnk ik ;edk j?,
fi; ~ fJfo; fJB (iris in) s/ fJfo; nkT{N (iris out) fejk iKdk j?. fJ; ~
cb'o ;N?_v #s/ oZy e/ ekoi tkbh EK dk fgZSk eoB bJh g?B ns/ fNbN
ehsk ik ;edk j?.
(e) gko bkJhN; (Par Lights)
gko bkJhN; (Par Lights) s'_ Gkt g?okp'fbe nb{wkJhBkJh}v focb?eNo
(Parabolic Aluminized reflector).fJ; ftZu b?_gK dk ;?`N, b?_} ns/ focb?eNo fJZe
;w[Zuh fJekJh d/ o{g ftZu j[zd/ jB. phw dh d{oh ~ fyvkT[D tkb/ tZyo/ gko
:[fBN fwbd/ jB i' tkJhv s'_ whvhnw ns/ whvhnw s'_ ;g"N ftZu pdb iKd/
jB. fJj nkT{Nv'o ftZu bzph d{oh iK tZv/ ;N{vhU bJh fJ;s/wkb ehshnK
iKdhnK jB. fJ; ~ fdB dh o"FBh ftZu fcb bkJhN d/ s"o #s/ y[Zb e/
tofsnk iKdk j? feT[_fe fJj fdB dh o"FBh ~ fwbk e/ o"FBh d/ ozr ~
;zs[fbs eodh j?. 243 Bowman Fred, T V Lighting and Equipment , 1960, p.189
166
cbZv bkJhN; (Flood Lights)
fJj nD-fB:zsfos bkJhNK j[zdhnK jB.fiBQK dh o"FBh jVQ dh soK
nkT[_dh j?. fJ; bJh fJBQK ~ cbZv bkJhN; dk BK fdZsk frnk j?. @;g"N;#
d/ w[ekpb/ fJBQK dh o"FBh Bow j'D eoe/ fJj phw Bjh_ pDkT[_dhnK ns/
gqSkt/_ th pj[s xZN f;oidhnK jB. fJBQK ~ y[Zb/ J/ohJ/ bJh tofsnk iKdk
j?. @@N?bhft}B ftZu nkws"o #s/ fszB soKQ dhnK cbZv bkJhNK dk fJ;s/wkb
ehsk iKdk j?. (T) ;e{g; (Scoops) (n) ;'cN bkJhN; (Soft Lights) ns/ (J)
po"v} (Broads).##244
;e{g; (Scoops)
fit/_ ;g"N bkJhNK ftZu cfo}Bb ~ w[Zy wzfBnk iKdk j?, T[; soK jh
nkw s"o #s/ cbZv bkJhNK ftZu'_ ;e{g dh tos'_ ehsh iKdh j?. fJ; dk BK
fJ; dh pDso dh fdZy eoe/ j?. fJ; dh pDso xzNh torh j[zdh j? ns/
fJ; d/ pZbp d/ nZr/ b?_} Bjh_ bZfrnk j[zdk. fJj fcb-bkJhN d/ s"o #s/
pj[s tXhnk j?. fJj tyo/ftnK ~ xNke/ ;hB d/ ;w[Zu/ o"FBh gZXo ~ tXkT[_dh
j?. fJj N?bhft}B ftZu nkw tosh ikD tkbh bkJhN j?. fJ; dh ftZE
(aperture) vkfJnkwhNo (diameter) ftZu 18 fJzu ns/ 1,000- iK 1,500-w b?_g.
Bow bkJhN (Soft Light)
fJj fes/ th fbikD tkbh p"I; bkJhN j?. fJj torkeko (Square) iK
;wusoG[i (Rectangular) Feb dhnK j[zdhnK jB ns/ fJ; d/ focb?eNo dh
pDso s;b/ torh j[zdh j?. fJ; d/ nzdo jh fuZNk iK ;[fBjoh ozr ehsk
j[zdk j?. fi; Bkb bkJhN f;ZXh d/ pikJ/ p"____; j' e/ nkT[_dh j?, fJ; bJh
bkJhN Bow j'e/ ;pi?`eN #s/ g?_dh j?. fJ; Bow bkJhN dk ckfJdk fJj' j?
fe fJj p"I; j'Jh j'D eoe/ ;[ftXkiBe j[zdh j?. fJ; ~ fes/ th fbik e/
tofsnk ik ;edk j?, fJ; d/ bJh fe;/ dhtko iK SZs dh }o{os Bjh_ j[zdh,
244 WURTZEL, ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.128
167
fJ; ~ f;ZXk jh ;pi?eN T[`go gkfJnk ik ;edk j?. fJj bkJhN T[jBK S'N/
;N{vhU} ftZu pj[s ekw:kp j? fiZE/ irQk xZN j'D ekoB d{ihnK bkJhNK ezw
Bjh_ eodhnK. @@fJj rb?wo bkJhfNzr bJh gqf;ZX jB.fJjBK dh tos'_ eb'}-
nZg ftZu nZyK d/ EZb/ gqSkt/_ iK fujo/ dhnK M[oVhnK ~ S[gkT[D bJh ehsh
iKdh j?. ;"cN bkJhNK 750 s'_ 5,000 w sZe tZyo/-tZyo/ ;kJh} ns/ o/_} ftZu
fwbdhnK jB.##245
po"v} (Broads)
@@fJjBK ~ po"v} iK g?B bkJhN; th fejk iKdk j?. fJjBK dk fJj
BK th fJjBK dh ;wusoG[i (Rectangular) pDso eoe/ oZfynk frnk j?. fJj
fpB-c'e; bkJhN j[zdh j?. fJ; ~ fB:zsfos Bjh_ oZfynk ik ;edk, fJ; bJh
fJ; ~ tZX y/so x/oB bJh tofsnk iKdk j?.##246 fJj bkJhN th c'ef;zr
e[nkoN; (Focusing Quarts) dh soK jh ;]s (Hard) s/ f;ZXh o"FBh gkT[_dh j?.
fJ; d/ phw ~ ezNo"b w?Nb cb?g; (metal flaps) iK pkoBv'o} (barndoors)
Bkb xNkfJnk ik ;edk j?, iK fJ; dh o"FBh ~ th Bow eoB bJh
ft;sfos ;wZroh dk ;jkok fbnk iKdk j? iK p"__; tkbk sohek fJ;s/wkb ehsk
iKdk j?. fJj cbZv bkJhNK ftZu'_ ;kJh} ftZu S'Nh ns/ o"FBh gZy'_ ;woZE
bkJhN j?. N?bhft}B ftZu po"v} bkJhNK 1,000-, 2,000-, iK 5,000 w sZe
toshnK iKdhnK jB.
ftF/F-wzst cbZv bkJhN;
fJj d' tZyoh fe;w dhnK cbZv bkJhNK jB, i' ftF/F-wzst bkJhfNzr
bJh toshnK iKdhnK jB.
;fNqg bkJhN; (Strip Lights)
@@fJ;~ nkws"o #s/ p?e-rokT{_v, god/ iK ;kJheb'okwk dh bkJhfNzr
245 Millerson, Gerald,The Technique of Lighting for Television, p.65 246 Runstein, Robert, TV Lighting Methods, p.169
168
bJh tofsnk iKdk j?.##247 fJj tZvhnK bkJhNK jB ns/ tZv/ y/soK ~ o"FB
eoB bJh fJjBK dh tos'_ ehsh iKdh j?. fJj eJh fe;wK d/ ;[w/b, ;kJh}
ns/ SZs T[`s/ NzrD s/ ;N{vhU d/ coF #s/ ;?`N d/ fgZS/ oZyD tkbhnK fwbdhnK
jB. fJjBK d/ nZr/ i?`b-fcbNo j'bvo (Gel-filter holder) bZr/ j'D eoe/ e'Jh
th ebo gk e/ ftF/F gqGkt f;oi/ ik ;ed/ jB.
ozrdko bkJhfNzr (Lighting with Color)
@@ozrdko bkJhfNzr ebo whvhnk okjh_ f;oih iKdh j?. ebo whvhnk ~
nkw s"o #s/ i?b} (gels) fejk iKdk j?, i' bkJhN d/ nZr/ brkfJnk iKdk j?.
i?b} BK i?b/fNB (gelatin) s'_ pfDnk j?, i?b/fNB wNhohnb gfjbK ebo
fcbNo bJh tofsnk iKdk ;h. nZieZb fJj wNhohnb Bjh_ tofsnk iKdk,
fJ; dh EK gbk;fNe d/ fcbNo tos/ iKd/ jB, fiBQK ftZu bkJhN dh rowh
~ ;wkT[D dh ;woZEk fes/ tZX j? ns/ ozr th i?b/fNB Bkb'_ tXhnk f;oid/
jB.##248
jo tZyoh ;fEsh bJh tZyo/ ozr dh }o{os j[zdh j?. ozr dh u'D bJh
;?`N d/ ;kjwD/ ;c?d ekov-p'ov ~ oZye/ jh ozr d/ ;jh F/v dk gsk
brkfJnk ik ;edk j? fe ozr dk n;bh gqGkt eh j't/rk.
;G ebo whvhnk fcbNo bkJhN dh xDsk ~ e[M jZd sZe xNk fdzd/
jB. e[M r{VQ/ ozr, fit/_ jok s/ Bhbk, bkJhN dh xDsk ~ 45% sZe xNk
fdzd/ jB. fJ; bJh bkJhN dh tkN/} tZb ftF/F fXnkB d/D dh b'V j[zdh j?,
sK i' ebo fcbNo okjh_ b'Vh_d/ gqGkt f;oi/ ik ;eD. nkw jkbsK ftZu
ebo fcbNo ~ ndkekoK bJh Bjh_ tofsnk iKdk feT[_fe i/ ozrdko bkJhN
ndkeko d/ fujo/ #s/ gt/rh sK T[;dh uwVh dk ozr pdb ikt/rk, i' ;[Gkfte
Bjh_ bZr/rk. eJh jkbsK ftZu fJ; dh tos'_ ehsh ik ;edh j?, fit/_ e[M
;zrhse, c?_N;h (ekbgfBe) ns/ wB"ftfrnkBe vokw/. fJjBK vokfwnK ftZu i/
247 Gerald Millerson, Television Production (Twelfth Edition), p.105 248 G.E. Bulletin, Light and Color, p.162
169
gksoK T[`go ozrdko bkJhN gk th fdZsh ikt/ sK fJ; dk gqGkt xND dh
pikJ/ d[rDk th j' ;edk j?. T[dkjoD d/ s"o #s/ i/ @fFt ih# iK @okw ih#
~ Bhbh bkJhN ftZu fdykfJnk ikt/ sK T[j @oZp# dk o{g jh gqshs j'Dr/.
fi; Bkb g/Fekoh dk gZXo T[uk j't/rk.
o"FBh ftZu ozrK dk wB"ftfrnkfBe gqGktL-
@@bkb L fJj ozr ]so/ bJh, r[Z;/, i';a, spkjh, ]{B, esb iK gquzvsk
nkfd GktK ~ do;akT[D bJh tofsnk iKdk j?.
Bhbk L Xhoi, fBowbsk, fdbrhoh, T[dk;h, o"wK;, ;ukJh nkfd d/ GktK
~ T[GkoB tkbk ozr j?.
ghbak L itkBh, ][;ah, ;aesh, f;js, ns/ s;Zbh d/ Gkt g?dk eodk j?.
jok L jfonkbh, gqfeosh, itkBh, ihtB nkfd Gkt f;oidk j?.
;b/Nh L T[dk;h, fBok;ask ns/ gSsktk tor/ GktK ~ T[GkoB ftZu ;jkJh
j[zdk j?.
ikwDh L ;akjhg[Dk, skes, T[u ;aq?Dh, BkfJest nkfd fdykT[D bJh
tofsnk iKdk j?.
;zsoh L fJ; ozr Bkb fBZx, T[s/iBk, gZeh j'Jh c;b d/ ;ze/s fdZs/ ik
;ed/ jB.
bkyk L fJ; ozr ~ G{ok ozr th fejk iKdk j?. fJj ekb, rohph,
T[dk;h nkfd d/ Gkt T[ikro eodk j?.
fuZNk L fJj ozr ;a[ZXsk, wk;{whns, ;aKsh, ns/ jko d/ GktK ~ T[xkVdk
j?.
ekbk L fJj ozr w"s, ozi, vo, nc;'; ns/ fGnkBesk ~ g/;a eodk
j?.##249
249 Runstein, Robert, TV Lighting Methods, p.133
170
jkov n?Iv ;'cN bkJhN (Hard & Soft Light)
jkov bkJhN (Hard Light)
fJj fdFk tkbh o"FBh j[zdh j? ns/ fJ;dk wip{s gqSktK pDdk j?.
Hard light, shiny 'spector' d[nkok produce ehsh iKdh j?.
;'cN bkJhN (Soft light)
Overcast (;kc ;[Eoh) sky, soft light dh f;oiBk eodh j? feT_fe ;{oi
s'_ nkT[D tkbh o"FBh large sky d/ ;ko/ GkrK ftZu tzfvnk iKdk j?.
e"IBNok;N o/Ii (Contrast range)
e'Jh Nhth ;?`N nfijk Bjh pfDnk i' nZy fizBh uwe d/ T[sok-uVkn
(Brightness Variation) d/ ;e/. Brightness Variation ~ contrast ratios d[nkok
express ehsk iKdk j?, fi; ftZu fe;/ ;hB iK fJw/} dh uwe d/ wjZst ~
jB/o/ d/ wjZst Bkb s'b e/ d/fynk iKdk j?. wB[Zyh nZy 100L1 dh Contrast
range ~ pj[s n;kBh Bkb d/y ;edh j?.
fdqF ftt;Ek (Set Design)
w[Yb/ d"o ftZu N?bhft}B dhnK ;kohnK BkNeh-g/FekohnK ;N{vhU ftZu
jh ;?`N brke/ ehshnK iKdhnK ;B. j[D ;N{vhU s'_ pkjo n;bh b'e/FBK #s/
ik e/ F{fNzr eoB dk o[MkB tfXnk j?, fi; eoe/ j[D ;?`N fv}kJhB dk gfjbK
fizBk wjZst Bjh_ fojk. go n;bh ns/ b'Vh_dh b'e/FB bZGDk th T[BK jh
wjZst oZydk j?. @@fv}kJhBo ~ fuZsoebk, GtB-fBowkD, tk;s{ebk, fJfsjk;
ns/ ;z;feqsh dk ;w[Zuk frnkB j'Dk }o{oh j?.##250 ni'e/ d"o ftZu th pj[s
;ko/ ;hohnbK bJh ;?`N brkJ/ iKd/ jB, ]k; eoe/ fJfsjk;e, fwfEjk;e, v/bh
;'g ns/ ekw/vh ;hohnbK bJh. fJfsjk;e s/ fwfEjk;e ;hohnbK bJh b"e/FBK
Bk fwbD eoe/ iK d{o j'D eoe/ ;?`N brkJ/ iKd/ jB. ekw/vh ;hohnb nD-
:EkoEtkdh j'D eoe/, fJ; ~ n;bh b"e/FB dh pikJ/ ;?`N #s/ F{N eoBk
250 Hkkukor] latho] bysdV~kWfud ehfM;k] ia-288
171
f}nkdk ;"yk s/ ;[ftXkiBe j[zdk j? ns/ v/bh ;'g feT[_fe o'}kBk N?bhek;N j'Dk
j[zdk j? fi; eoe/ fJ; dh wjhB/ ftZu thj fdB F{fNzr bk}wh j[zdh j?. fJ;
bJh ;?`N brke/ F{fNzr ehsh iKdh j? iK fe;/ ykbh xo ~ jh ;?`N ftu
spdhb eo fdZsk iKdk j?.
;?`N dk BkNe d/ ftF/ Bkb rfjok ;zpzX j[zdk j?.@@;?`N ekoi bJh
fgS'eV ns/ tksktoD w[jZJhnk eotkT[_dk j?.##251 ;?`N jh doFeK ~ BkNe dh
w[ZYbh ikDekoh w[jZJhnk eotkT[_dk j? feT[_fe ;?`N BkNe dh ;efogN ~ w[Zy
oZye/ jh fsnko ehsk ikdk j?. ;?`N-ftT[_seko BkNe d/ ftF/ dh ftnkfynk
;?`N okjh_ jh eodk j?. @@gNeEk d/ nB[e{b wzu dh T[;koh iK irQk dh sbkF
BkNe dk fJZe }o{oh ekoi j?. fJ; B/ BkNe d/ gqGkt ~ gqwkfDesk d/Dh
j[zdh j?.##252
fv}kJhfBzr d/ sZs (Elements of Designing)
fv}kJhfBr d/ pj[s ;ko/ sZs jB fiBQK Bkb ;?`N fv}kJhB dk fBowkD
ehsk ikdk j?.
1H ;NkJhb (Style)
fJ; ~ ;[ftXk nB[;ko fszB fjf;nK ftZu tzfvnk iKdk j?A-
(T) fBogZy (Neutral)
(n) :EkoEtkdh (Realistic/Representational)
(J) ;NkJhbkJhf}v$np;Nq?eN (Stylized/Abstract)
(T) fBogZy (Neutral)
fJj ;XkoD ns/ pj[s jh p[fBnkdh ;NkJhb j?.fi; ftZu fgZS/ E'Vh
fijh ykbh EK j[zdh j?. N?bhft}B d/ d' T[sko-uVQkU e?whU (Cameo) ns/ fbzp'
(Limbo) fBogZy ;?`N ftZu w"i{d j[zd/ jB. @@e?whU s'_ Gkt pb?e ykbh EK ns/
;c?d fbzp' dk wsbp nroG{wh d/ fgZS/ jbek ro/n (grays) iK ozrdko
251 WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition). p.448 252 ozXktk, i;gkb f;zx, N?bhft}B BkNe, ;hwk s/ ;zGktBktK, gzH41
172
fgZmG{wh.##253 fJj d'B'_ gqGkt ;ktXkBh Bkb tZv/ fjZ;/ ftZu o"FBh okjh_ f;oi/
ik ;ed/ jB.
;gZFN j? fe fBogZy ;?`N ftZu doFeK dk fXnkB nroG{wh ftZu yV/Q
;pi?eN #s/ jh j't/rk. fgZmG{wh ftZu bZrh S'Nh fijh th uh} fJ; dk fXnkB
Gzr eo ;edh j? fJ; bJh fJ; ftZu e'Jh rfjokJh iK fdqFNhe'D Bjh_ fdZsk
iKdk. f}nkdk d/o sZe d/yD eoe/ fJj fdbu;g Bk j'D eoe/ nZyK ~ o[Zyk
bZr ;edk j?. fJ; eoe/ eJh ftT[_seko fJ;d/ o[Zy/gD ~ ]sw eoB bJh
fgZmG{wh ftZu eJh soK dhnK s;thoK, b'r', SkfJnk fuZso iK nw{os fv}kJhB
Nzr fdzd/ jB.
fJ; ;?N dk ;G s'_ tZvk ckfJdk fJjh j? fe nroG{wh ftZu yVk
;pi?eN jh T[Go e/ ;kjwD/ nkT[_dk j?. fJj pj[s ;"yk ns/ ;;sk j?.
(n) :EkoEtkdh (Realistic/Representational)
@@fJ; ;NkJhb dk wzst :EkoEtkdh ;?`N dk fBowkD eoB iK e?wo/
;kjwD/ ;XkoD ;ZukJh ~ g/F eoBk j[zdk j?. BkNeh ns/ ekw/vh gq'rokwK ftZu
f}nkdkso fJ; dh jh tos'_ ehsh iKdh j?. fJ; dh fv}kJhfBzr jw/Fk fszB-
dhtkoh (Three Walls) iK vZp/ dh soQK (Boxlike) ehsh iKdh j?.##254 fJ; dh
fv}kJhfBzr n;bh b"e/FB dh soK ehsh iKdh j?. fJ; ~ b"e/FB dk pdb
jh ;wfMnk iKdk j?.
(J) ;NkJhbkJhf}v$np;Nq?eN (Stylized/Abstract)
@@;NkJhbkJhf}v iK np;Nq?eN ;?fNzr ftZu ;hBoh, go"goNh okjh_ :EkoE
(iK nD-:EkoE) dh ft;sfos ikDekoh tZb ;ze/s eoB dh e'fFF ehsh iKdh
j?.##255 fJ; ftZu :EkoEtkdh F?bh d/ T[`bN xZN s'_ xZN ;wkB dh tos'_ ehsh
iKdh j?. f;oc T[; ;wkB ~ jh fJ; ftZu Fkfwb ehsk iKdk j? i' d{finK s'_
253 WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.449 254
J.David Beal, Cine Craft, p.87 255 WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.450
173
tZv/ j'D ns/ fi; Bkb ftF/ d/ nB[;ko wj"b f;ofink ik ;e/. fJj ;?`N
jw/Fk y[Zbk j[zdk j?. fJ; ftZu fszB-dhtkoh iK vZpk-;?N torh e'Jh pzfdF Bjh_
j[zdh.
;?`N d/ fJjBK ;NkJhbK ~ nzfsw Bjh_ fejk ik ;edk feT[_fe ebk d/
fe;/ th y/so ftZu d' s/ d' uko Bjh_ j[zd/, fJ; bJh ;w/_, }o{os ns/ p}N
Bkb j'o th s}op/ ehs/ ik ;ed/ jB.
2H ezg'ihFB (Composition)
gqGktFkbh fdqFe ezg'ihFB d/Dk fBod/Fe s'_ tZX fiw/tkoh ;?`N-ftT[_seo
dh j[zdh j?. EhJ/Noheb ;?`N ftZu ;?`N-ftT[_seo bJh bk}wh_ j[zdk j? fe
thvhUrqkch ftZu ;?fNzr ;zs[fbs ns/ fJe;[o bZr/. @@;N/i ;?`N ftZu sK g{oh
;N/i ~ ;zs[bB eoBk j[zdk j?, go N?bhft}B ftZu ftZu S'N/-S'N/ N[efVnK ftZu
;zg{oB ;?N bZfrnk j[zdk j? feT[_fe Nhth fBod/Fe B/ tZy-tZy fdFktK #s/ e?wo/
brkJ/ j[zd/ jB. fIi; eoe/ jo e?wo/ dk tZyok-tZyok co/w j[zdk j?, i' ;zs[fbs
j'Dk }o{oh j?.##256
3H bkJhB (Line)
@@bkJhB pDso, YKuk, F?bh, fdqF dh J/esk s/ ezg'ihFB w[jZJhnk
eokT[D d/ Bkb-Bkb tksktoB iK wj"b doFeK ~ ;zukfos eodh j?.##257
:EkoEtkdh ;?`N ftZu ;XkoB bkJhBK ns/ fdqFNhe'D Bkb ;?`N jw/Fk ;XkoD
fdZy gqdkB eodk j?. ;NkJhbkJhf}v ns/ np;Nq?eN ;?`N ftZu ftefos bkJhBK
ns/ nfs-eEBh fdqFNhe'D nB'yh ebgBk iK nfs-:EkoE dk gqGkt f;oidhnK
jB.
4H N?e;uo (Texture)
;?`N d/ N?e;uo dk doFeK d/ wB #s/ wB'ftfrnkBe gqGkt g?_dk j?.
256 Hkkukor] latho] bysdV~kWfud ehfM;k]i`-230 257
WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.451
174
@@N?e;uo gdkoEh fwnko s/ fJ; dh ;ZsQk ~ do;kT[_dk j?.##258 fcbw$;hohnb
d/ N?e;uo s'_ jh fJ; dh ejkDh d/ fgS'eV dk gsk brdk j?. N?e;uo jh
doFeK d/ wBK #s/ T[dk; iK y[Fh dhnK sozrK S/Vdk j?.
5H ezNok;N (Contrast)
@@N?bhft}B ;?`N ftZu g{o/ fuZN/ ns/ G{o/ ekb/ ozr s'_ gqj/} eoBk ukjhdk
j?.##259 feT[_fe fuZNk ozr focb?eN eodk j? s/ ekbk ozr tZX o"FBh rqfjD
eodk j? i' e?wo/ d/ ezBNok;N ~ ftrkV fdzdk j?. p?erokT{_v #s/ tZX uwe
iK ekby ;pi?`eN ~ fcZek eo fdzdh j?.
6H ebo (Colour)
@@ozr fe;/ th g/Fekoh ftZu nfjw G{fwek fBGkT[_d/ jB, feT[_fe fJj
thvhUrqkch ftZu rfjokJh, fdFk ns/ :EkoEtkd g?dk eod/ jB.##260 fJjBK dh
tos'_ ;ktXkBh ns/ ;wMdkoh Bkb eoBh ukjhdh j?, sK i' tXhnk Bshi/ eZY/
ik ;eD.
nZieb n;bh b"e/FB ~ F{fNzr bJh tosD dk o[MkB tfXnk j?.
feT[_fe :EkoEtkd ;hohnbK$fcbwK T[go g{oh soK SkfJnk j'fJnk j?. go
b"eFBk dh ;jh u'D eoBk th fJZe ebk j?. ;efogN d/ ftF/ ~ w[Zy oZye/
jh n;bh b"e/FBK dh u'D ehsh iKdh j?. fJ; ezw bJh fJZe ftF/F wkfjo
ftnesh j[zdk j?, fi; ~ @nkoN vkfJo?eNo# dk doik fdZsk iKdk j?. fJj
ftnesh ;efogN d/ ftF/ nB[;ko Y[eth_ b"e/FB bZGD ftZu fBod/Fe dh wZdd
eodk j?. wzu-ftT[_seko d/ ;ko/ ezw fJE/ nkoN vkfJo?eNo eodk j?. fJj
jw/Fk b"e/FB ftubhnK ykwhnK ~ d{o eoe/ fJZe nkdoF b"e/FB pDkT[_D ftZu
bZrk ofjzdk j?. ;hB d/ jo FkN ftZu fJ;dh w"i{drh B}o nkT[_dh j?, feT[_fe
jo FkN d/ fdqFe gqpzX ~ ;?`N s/ gq'goNh okjh_ fJZe ;zs[fbs ns/ wBw'je fdqF
258 T[jh, gzH453 259 T[jh, gzH453 260 Andrew Dix, Beginnig Film Studies, p.17
175
pDkT[Dk fJZe uzr/ nkoN vkfJo?eNo dk w[Zy ekoi j[zdk j?.
go"g; (Property) ns/ coBhuo (Furniture)
@@gq'goNh iK go"g; ns/ coBhuo fJj tZyo/ s"o #s/ i[VhnK j'JhnK uh}K
jB i' ;?fNzr ~ ;zg{oB pDkT[_dhnK jB. ndkeko dh wZdd eodhnK jB ns/
p[fBnkdh fgZmG{wh ftZu ft;Eko i'VdhnK jB.##261 gq"goNh N?bhft}B g/Fekoh
bJh nsh }o{oh sZs j?. @@;wZroh (property) wzu dh ;iktN ns/ nb/y
nB[;ko i' t;sK b'Vh_dhnK jB T[jBK ~ fbnkT[Dk ns/ wzu T[`s/ ;w/-;EkB d/
nB[e{b fNekT[Dk fJZe ;cb BkNe tk;s/ p/jZd }o{oh j?.##262
go"g; (Property)
@@;?N ns/ coBhuo s'_ fpBK i' uh}K e?wo/ d/ ;Bw[Zy j[zdhnK jB, T[jBK
~ go"g; fejk iKdk j?.##263 fi; ftZu b?_g, s;thoK, fyVehnK #s/ Nzr/ j'J/
god/, feskpK, ykD/, \b nkfd. fJjBK ~ nkw s"o #s/ d' torK ftZu tzfvnk
iKdk j?A-
(1) ;?`N ;wZroh (Set props)
(2) jZE ;wZroh (Hand props)
1H ;?`N ;wZroh (Set props)
@@;kohnK T[j uh}K i' ;?N d/ tksktoB bJh toshnK iKdhnK jB ns/
i' ;?`N ~ ft;Eko s/ ;[jktDh fgZmG{wh w[jZJhnk eotkT[_dhnK jB, T[j ;?`N
go"g; j[zdhnK jB.##264 fJj ;?N go"g; ;?`N ftZu noE God/ jB. fit/_ ;?`N
ftZu Nzrh pzd{e T[; xo ftZu ofjD tkb/ gksoK dh wkBf;esk tZb fJFkok
eodh j? ns/ dhtko #s/ Nzrh r[o{nK dh s;tho gksoK dh Grsh-GktBk ~
T[ikro eodh j?.
261 J.David Beal, Cine Craft, p.87 262 i;gkb f;zx ozXktk, N?bhft}B BkNe, ;hwk s/ ;zGktBktK, gzH41 263 WURTZEL , ALAN , STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.464 264 T[jh, gzH464
176
2H jZE ;wZroh (Hand props)
@@i' go"g; nfGB/sk d/ jZE ftZu j[zd/ jB, T[; ~ jZE ;wZroh fejk
iKdk j?.##265 fJ; ftZu e'N, Ssoh, feskpK, pzd{e, N?bhc'B, vfoze;, cb,
n]pko, uke{ nkfd. fJj jZE ;wZroh gkso ~ T[GkoB ftZu wZdd eodh j?.
fe;/ gkso d/ jZE ftZu pzd{e cVkT[D Bkb T[j fFekoh iK pdwkF bZrD bZr
ikt/rk, s/ jZE ftZu wkbk cVkT[D Bkb T[j gkso Xkofwe pzdk bZrD bZr
ikt/rk. fJ; bJh jo gkso bJh :'r gq'goNh jh T[; d/ gkso dh F];hns
~ T[GkoB ftZu wZdd eodh j?.
eJh tko fJj go"g; pdbd/ th ofjzd/ jB. gkso d/ jZE ftZu i/
Ssoh j? sK T[j jZE ;wZroh (Hand props) ejkT[_dh j?, i/ fJjh Ssoh ;?`N #s/
Nzr fdZsh ikt/ sK fJj ;?`N ;wZroh (Set props) pD ikt/rh.
nkw tos'_ ftZu nkT[D tkb/ go"g; (Property) seohpB jo ;N{vhU d/
;N"e ftZu'_ fwb iKd/ jB. fit/_ s;thoK, feskpK, b?_g, god/, N?bhc'B, rbk;
ns/ ykD-ghD dk ;wkB nkfd. ;efogN dh wzr nB[;ko ftF/F fe;w dh
gq'goNh p}ko ftZu'_ w[Zb iK feokJ/ #s/ bJh ik ;edh j?.
coBhuo (Furniture)
coBhuo s'_ fpBK ;?`N jw/Fk nX{ok bZr/rk.##fJj ;?`N d/ ykbh-gD ~ sK
]sw eo/rk jh, BkNe d/ nkofEe, ;wkfie, fJfsjk;e, Ffjoh s/ g/_v{ gZXo ~
th fpnkB eoB ftZu th nkgDk nfjw :'rdkB gkt/rk.##266
g"FkeK (Costume)
nkw ihtB ftZu Gkt/_ ndkeko fej' fij/ th eZgV/ gkT[D, go ;eohB
#s/ g/Fekoh bJh eZgfVnK dh g;zd, ;efogN ns/ fBod/Fe dh fJZSk #s/
fBoGo eodh j?. fBod/Fe dh nrtkJh j/m e;fNT{w fv}kJhBo d[nkok
;NkJhb, ebo ns/ \?pfoe ~ fXnkB ftZu oZyd/ j'J/, gkso nB[;ko g"FkeK
265 T[jh, gzH464 266 Ennes, Ken, Costume Design for TV Production, p.29
177
fsnko ehshnK iKdhnK jB. fe;/ th g/Fekoh bJh g"FkeK nfjw o'b ndk
eodhnK jB. fJj ndkeko ~ gkso #u gqt/F eoB ftu wZdd eodhnK jB.
@@g"Fke Bkb gkso dh okFNohnsk, ebk;, ro[Zg Bkb ;zpzX, o[spk, GktBkswe
ns/ wB'ftfrnkfBe ;fEsh nkfd dk gsk brdk j?.##267 g"FkeK fJZe ;zg{oB
fdZy ;Ekfgs eodhnK jB. nkdoF g"Fke ;eohB #s/ g/F nfGB/sk dh fdZy,
fpBK p'b/ jh doFeK ~ ;wMkT[D bJh ekch j[zdh j?. vkeNo j? sK T[; d/
fuZNk e'N (vkeNoK tkbk) gkT[D ns/ rb/ ftZu ;N?E';e'g gkT[D Bkb jh T[j
vkeNo pD ikt/rk.
g"FkeK dh ftU[_spzdh bJh ozr, g?NoB s/ \?pfoe ns/ bkJhB dk yk;
fynkb oZfynk iKdk j?.
ozr (Colour)
fi; soKQ f}zdrh ftZu ozrK dh ]k; nfjwhns j[zdh j?, T[; soQK Nhth
ftZu th fJ; dh ]k; wjZssk j?. ozrdko N?bhft}B nkT[D Bkb fJ; dh
wjZssk j'o th tX rJh j?. ozrK dh nkgDh fJZe GkFk j[zdh j?. fe;/ gkso
dk Xow ftF/F fdykT[D bJh, T[; Xow dk ]k; ozr g"Fke ftZu Fkfwb eoB
Bkb, T[; d/ Xow tZb ;ze/s ehsk ik ;edk j?. w[;fbw gkso bJh jok,
fjzd{ bJh ghbk, f;Zy bJh Bhbk$e/;oh ns/ fJ;kJhnK bJh ;c?d ozr dh tos'_
ehsh iKdh j?. ;wkfie o[spk th ozrK okjh_ do;kfJnk ik ;edk j?. Fkjh s/
ozr-Gog{o eZgV/ nwhoK bJh ns/ ozr-ftj{D/ Gkt wZXw ozrK d/ eZgV/ |ohph
dh gqshfBXsk eod/ jB. gksoK dh wB'-nt;Ek ~ do;kT[D bJh th g"FkeK
dk jh ;jkok fbnk iKdk j?.id'_ gkso ][F$;[yh j? sK T[;dh f}zdrh ozrK Bkb
Goh j' ;edh j? s/ d[yh j'D #s/ p/-ozrh.gkso d/ ;[Gkn ~ th ozrK Bkb jh
fpnkB ehsk ik ;edk j?. uzub gkso bJh r{VQ/ ns/ ;zihdk gkso bJh F']
ozrK dk fJ;s/wkb ehsk iKdk j?.
g"FkeK dh ftU[_s eoB s'_ gfjbK gkso d/ Bkb-Bkb ;?`N d/ ozr ~ th
267 Andrew Dix, Beginnig Film Studies, p.15
178
fXnkB ftZu oZyDk g?_dk j?, sK i' ;?`N ns/ g"FkeK ftZu fJZe :'r ;zs[bB
pDkfJnk ik ;e/. nfGB/sk d/ g{o/ eZgfVnK, g?_N ns/ FoN ftZu th mhe
eBNok;N (contrast) fBoXkfos eoBk j[zdk j?, ns/ eZgfVnK s/ uwVh ftubk
eBNok;N (contrast) th pj[s wjZstg{oB j[zdk j?.@@g{o/ fuZN/ (pure white) ns/
r{VQ/ ekb/ (deep black) ozr s'_ gqj/} eoBk ukjhdk j?, fit/_ fuZNh FoN s/ ekbk
;{N. fJj fgeuo d/ ;XkoD ezNok;N ~ ftrkV ;ed/ jB. e?wo/ ftZu SkfJnk
dh ;wZf;nk nkt/rh, i' ndkeko dh ndkfJrh ~ s'V d/t/rh. bkb (red) ns/
;zsoh ozr (oranges) th N?bhft}B e?wo/ ftZu ;wZf;nk g/F eod/ jB. FoN
ns/ pbkT{} bJh nkw s"o #s/ g/fJ;Nb pb{ (Pastel blues), ghbk (yellows),
ns/ ro/n (grays) ~ fuZN/ d/ w[ekpb/ c'N'rqkch ftZu gfjb fdZsh iKdh j?.##268
eo'wk #s/ F{fNzr eoB ;w/ ozrK dh tos'_ ;ktXkBh Bkb eoBh ukjhdh
j?. eo'wk dk ozr fe;/ g"Fke ftZu Bjh j'Dk ukjhdk, Bjh_ sK eo'wk dh EK
#s/ i' ftF/F gqGkt bZr/rk, T[j T[; EK #s/ th bZr ikt/rk, fiZE/ T[; ebo dh
fe;/ gkso B/ g"Fke gfjBh j'Jh.
g?NoB} ns/ \?pfoe; (Petterns And Fabrics)
;jh g?NoB ns/ \?pfoe dh u'D eoBh g"Fke-ftU[_spzdh dk nfjw gfjb{
j?. @@pohe bkJhBK d/ g?NoB (wZSh ezvk), pohe u?`e ns/ S'Nh vZph d/ ukoykB/
s'_ gqj/} eoBk ukjhdk j? feT[_fe fJj b?johnk gqGkt (Moire effect) g?dk
eo/rk. eZgV/ d/ g?NoB id'_ e?wo/ dh ;e?fBzr fefonk gqDkbh ftZu dyb-nzdk}h
eod/ jB, sK eFNdkfJe pj[-ozrh cb?F g?dk j[zdh j?.##269 pj[s jh S'N/ iK
pj[s jh r[zMbdko ft;Eko tkb/ g?NoB iK \?pfoe s'_ gqj/} eoBk ukjhdk j?.
e?wo/ dhnK ftFb/FD ;hwktK jB i' ;eohB #s/ T[; d/ g{o/ ft;Eko ~ BjhI
fdyk ;edhnK ;r'_ fJ; soK d/ g?NoB iK \?pfoe doFeK d/ fXnkB ~ Gzr
eo ;ed/ jB, fi; eoe/ doFeK sZe gj[zuD tkbk ;zd/F Bjh_ gj[zu ;e/rk.
fJ; bJh ;XkoD g?NoB dh jh u'D eoBh ukjhdh j?. fJ; ftZu j'o tZyok- 268 WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.498 269
Bellman,Willard: Scene Design, Stage Lighting, Cotume and Makeup : A Scenographic Approach, p.265
179
gD g?dk eoB bJh, T[g-;kXBK (Accessories) ~ fJ; ftZu Fkfwb ehsk ik
;edk j? fit/_ NkJh, ;ekoc ns/ rfjD/ (Jewelry).
g"FkeK #s/ bZfrnk wNhohnb ne;o ;wZf;nk g/F eodk j?, fit/_ FoN
#s/ bZr/ f;sko/, fJ; dh uwe fbFe'o g?dk eodh j? i' ;eohB ~ fpbe[b
cb?F eo fdzdh j?.
bkJhB (Line)
bkJhBK jw/Fk jh ndkeko dh fdZy ~ gqGkfts eodhnK jB. fe;/ th
gkso ~ bkJhB dh ;jkfJsk Bkb e[M jZd sZe bzp/ iK S'N/ j'D dk G[b/yk
f;ofink ik ;edk j?. @@yVh fdFk (Vertical) tkbhnK o/yktK tkbk g?NoB iK
\?pfoe gsbh s/ bzph fdZy gqdkB eodk j? ns/ b/Nh o/yk (Horizontal) ;kJh}
ns/ Gko ~ tXk e/ g/F eodh j?.##270 f;bkJh Bkb th fJZe bkJhB f;oih ik
;edh j?. @@p?rh iK fYZbh fcfNzr tkb/ eZgV/ jw/Fk xNhnk fdZy gqdkB eod/
jB feT[_fe fJ; Bkb ebkeko dk t}B tZX brdk j?, i' N?bhft}B wkfXnw
bJh ;theko Bjh_ ehsk iKdk j?.## 271
T[`g-;kXB (Accessories)
T[`g-;kXBK s'_ fpBK g"FkeK ~ ;zg{oD BjhI ;wfMnk ik ;edk. fJj f;oc
;eohB dh ]{p;{osh jh Bjh_ tXkT[_dhnK ;r'_ eJh noE th ;zukfos eodhnK
jB. rfjD/ n"os dh F];hns dk nfBZyVtK nzr jB. fJBQK s'_ fpBK n"os
dh ebgBk th Bjh_ ehsh ik ;edh. fJj nkofEe gZXo d/ fj;kp Bkb tZX iK
xZN j' ;ed/ jB, go fJBQK ~ fpbe[b wB\h Bjh_ ehsk ik ;edk. NkJh,
;ekoc ns/ rfjD/ tkovo' ftZu sK tkXk eod/ jh jB, ns/ ;eohB ;kjwD/
ndkeko dh fdZy ~ th uko uzB bkT[_d/ jB. r[ZN #s/ pzBh xVh th gkso dh
F];hns ~ T[ikro eodh j?. i/p #s/ bZfrnk g?B th gkso d/ gV/Q j'D dk
;p{s pD ;edk j?.
270Hayward John, Cotume for Television, p.100 271
J.David Beal, Cine Craft, p.154
180
T[Zg-;kXB fiZE/ g/Fekoh d/ gZXo ~ T[`go b? e/ iKd/ jB, sK E'Vh fijh
nDrfjbh doFeK bJh gq/FkBh dk ;pZp th pD ;edh j?. fe;/ gkso d/ ezBK
ftZu i/ jho/ d/ M[we/ gkJ/ j'D sK gkso dh fjbi[b Bkb T[j M[we/ th
fjbi[b eoBr/, fJ; soK bkJhN fJ; T[go g? e/ fbFe'o wko/rh ns/ i/ fe;/
d/ rb/ ftZu fbFedk jko gkfJnk j't/ sK fIJj th doFeK dk fXnkB Gzr
eo/rk. fJ; bJh fJBQK T[Zg-;kXBK dh ftT[_spzdh ;w/_ ;[u/s ofjD dh }o{os
j[zdh j?.
o{g-;Zik (Make-up)
jo fJZe fujo/ ~ ;[Xko e/ e?wo/ d/ :'r pDkT[D bJh w/e-nZg pj[s
jh gqGktFkbh sohek j?. ni'e/ ozrdko N?bhft}B d/ d"o ftZu sK fJ; dh
wjZssk j'o th tX iKdh j?. o{g-;Zik fJZe nfijh ftXh j?, fi; dh wZdd Bkb
fe;/ d/ ;o{g ~ T[; gqeko dk o{g d/ fdZsk iKdk j?, fi; dh T[; g/Fekoh
bJh }o{os j[zdh j?. @@;XkoB o{g ftZu ;[zdo fdyD tkbk ftnesh ed/ th
fpBK w/e-nZg s'_ e?wo/ ftZu n?Bk ;[zdo Bjh_ bZr/rk, fizBQK fe T[j n;b ftZu
j?. fJ; dk ekoB fJj j? fe w/e-nZg d/ Bkb i[V e/ o"FBh ;kv/ fujo/ ns/
;oho ftZu w"i{d e[M fdqFe ew}'ohnK ~ YZedh j? ns/ eJh ]{phnK ~ nkeqFe
o{g Bkb T[Gkodh j?. fJ; soK ndkeko dh @b[e# e[b fwbk e/ ]{p;{os s/
;zs[fbs B}o nkT[_dh j?.##272 o{g-;Zik fszB w[Zy sZsK #s/ fBoGo eodh j?. ozrK
dk fwFoD, ;jh F/v ns/ o{g ~ T[GkoBk. o{g-;Zik ;w/ o"FBh dk jw/Fk
fynkb oZfynk iKdk j?. fdB d/ w[ekpb/ oks ~ bkJhNK ftZu w/enZg uwehbk
j[zdk j?. fpibh dh s/} o"FBh ftZu pj[s/ Bhb/ ns/ ekb/ ozrK dk fJ;s/wkb
Bjh_ ehsk iKdk.
N?bhft}B ns/ fcbw dk w/e-nZg ozrwzu d/ w/e-nZg s'_ tZyok j[zdk j?.
fJ; ftZu w/e-nZg dh brkskosk dk j'Dk }o{oh j[zdk j?. feT[_fe ozrwzuh
BkNeh g/Fekoh F[o{ j[zdh j? sK nkgDh ntXh nB[;ko xzN/ d' xzfNnK d/ nzdo
272 Symon Smith, 'The Technique of Makeup', p.76
181
jh ]sw j' iKdk j? idfe N?bhft}B ns/ fcbw eJh S'N/-S'N/ fjf;nK ftZu F{N
j[zdh j?, fi; eo e/ fJ; ~ w[ezwb j'D ftZu eJh wjhB/ iK ;kb brd/ jB.
fJ; eoe/ fJ; d/ w/e-nZg ftZu th brkskosk pDk e/ oZyDh }o{oh j[zdh j?.
i' ozrwzu d/ w/e-nZg ftZu ;zGt BjhI j' ;edh. feT[_fe ozrwzu ftZu w[ZS-dkVQh
eo/g (Bebh tkb) Bkb g/Fekoh s'_ gfjbK w"e/ #s/ fsnko eoe/ brkJh iKdh
j?. N?bhft}B ns/ fcbw ftZu w[ZS-dkVQh o?vhw/v B?`N tkbh j[zdh j?. o/vhw/v
j'D eoe/ T[; dh fdZy ftZu e'Jh pdbkn BjhI nkT[_dk, ns/ eJh wjhfBnK iK
;kb pkd th T[j w[ZS-dkVQh ndkeko ~ T[; gkso dk o{g d/ ;edh j?. fJj
dkVQh f}nkdk e[dosh j[zdh j?, feT[_fe fJj n;bh tkbK dh pDh j'D eoe/
ns/ pohe B?`N T[`go wVQh j'D eoe/ tZX ;[Gkfte brdh j? feT[_fe B?`N
fpbe[b uwVh d/ Bkb fuge iKdk j?, fi; eoe/ fJj e?wo/ ftZu B}o Bjh_
nkT[_dk. E'Vh pj[s e;o ofj ikt/ sK ikbh #s/ p/; brk e/ T[; ~ uwVh
Bkb fwbk fbnk iKdk j?. fJ; d/ w/e-nZg wNhohnb ftZu th pj[s nzso j[zdk
j? i' gkso ~ ;fji ns/ ;[Gkfte fdZy gqdkB eodk j?.
@@w/e-nZg, gkso, ;w/_ ns/ ;zdoG dh wzr d/ nB[;ko j'Dk pj[s }o{oh
j?. fJ; Bkb thj ;kb d/ fJZe B"itkB ~ ;Zso ;kb d/ p[ZY/ dk o{g fdZsk ik
;edk j?. w/e-nZg fujo/ ~ fpbe[b pdb ;edk j?. fJj bhgkg'sh dk ezw
Bjh j?, fJ; dk n;o pj[s n;odko j[zdk j?. fJj fJZe nfGB/sak ~ fe;/ th
ftnesh dk fujok d/ ;edk j?, p/B fezr;b/ ~ wjkswk rKXh pDk ;edk
j?.##273
w/e-nZg ftZu th fv}kJhfBzr d/ sZsK (bkJhB, ozr, N?e;uo, wk; ns/
F/g) ~ fXnkB ftZu oZy e/ jh w/e-nZg fv}kJhB ehsh iKdh j?.
bkJhB (Line)
bkJhB w/e-nZg ftZu pj[s nfjw G{fwek fBGkT[_dh j?. yV/ dkn tkbhnK
o/yktK fujo/ ~ bzpk ns/ b/N/ dkn tkbhnK o/yktK fujo/ ~ u"Vk fdykT[_dhnK
273 tsy[kkuh v'kksd@'kkg egkjkt] Vsyhfotu dk;Zdze fuekZ.k izfdz;k] i-77
182
jB. BZe dh f;ZXh bkJhB BZe ~ fsZyk fdyk ;edh j? s/ N/Yh bkJhB BZe ~
N/Yk eo ;edh j?. p[ZbKQ dh T[Zgo ~ u[Zeh bkJhB i/ fujo/ ~ ][F fdyk ;edh
j? sK j/mK ~ ehsh bkJhB T[; ~ T[dk; pDk ;edh j?. fujo/ #s/ fe;/ th
soK dh fdZsh bkJhB e'Jh Bk e'Jh noE }o{o f;oidh j?.
ozr (Colour)
ftfGzB-ftfGzB ozrK ~ fwbk e/ jh sK r[bd;sk pDdk j?. w/e-nZg th
ozrK dh jh y/v j?. jo gkso dk fJZe nbZr ozr j[zdk j?, ukj/ T[j ;[Gkn
gZy'_ j't/ iK fdZy gZy'_. ;kT{E d/ b'e ekb/ j[zd/ jB ns/ gjkVh b'e (fjwkubh
ns/ eFwhoh) r'o/. w/e-nZg ftZu fJjBK ozrK dk ]k; s"o #s/ f]nkb oZfynk
iKdk j?. w/e-nZg ftZu bkJhN s/ vkoe Gkt jbe/ s/ r{VQ/ ozrK d/ ezNok;N
Bkb jh ]k; gqGkt f;oi/ iKd/ jB.
N?e;uo (Texture)
nkw s"o #s/ BkfJe dh uwVh dk N?e;uo @w[bkfJw# s/ ybBkfJe dh
uwVh dk N?e;uo @y[odok# j[zdk j?. pdwkF iK p[o/ pzd/ d/ fujo/ #s/ eZN dk
fBFkB, dzd GZd/ eoB Bkb T[; gkso dk N?e;uo y[odok bZrD bZr ikt/rk
i' T[;d/ gkso bJh ;jkJh j't/rk. fe;kB d/ gkso ns/ dcso ftZu ezw eoB
tkb/ gkso d/ N?e;uo ftZu nzso j'Dk th ;[Gfte j?. w/e-nZg fv}kJhB eoB
s'_ gfjbK T[; gkso d/ N?e;uo pko/ ;wMDk pj[s }o{oh j?.
wk; (Mass)
wk; Bkb fe;/ th fujo/ ftZu GkokgB g?dk ehsk ik ;edk j?. fBZek
fijk fsb bkT[D Bkb fujo/ T[`go fJj GkokgB fdykfJnk ik ;edk j?.
F/g (Shape)
nzs ftZu fujo/ dk i' fJZe o{g fBeb e/ ;kjwD/ nkT[_dk j?, T[j jh
wjZstg{oD j?, feT[_fe T[; o{g ~ d/y e/ jh doFeK d/ wB T`[go T[; gkso
dk gqGkt g?Dk j?.
183
@@N?bhft}B w/e-nZg ~ w[Zy s"o #s/ fszB fjf;nK ftZu tzfvnk frnk j?.
;No/N (Straight) e'o/efNt (corective) ns/ eo?eNo (charecter) w/e-nZg.##274
;No/N w/e-nZg (Straight make-up)
@@fujo/ dh fpBK e'Jh spdhbh iK ft;sko ehfsnk fujo/ ~ ;eohB d/
:'r pDkT[D ~ ;No/N w/e-nZg fejk iKdk j?.##275 d{i/ FpdK ftZu fJj th
fejk ik ;edk j? fe i/ e'Jh ndkeko gkso tork, gkso fizBh T[; dh T[wo
ns/ ;[Gkn j? sK T[; bJh f;oc ;No/N w/e-nZg jh ehsk iKdk j?. N?bhft}B
ftZu ndkekoK dh u'D eoB bZfrnK jw/Fk jh gksoK ~ fXnkB ftZu oZfynk
iKdk j?.
e'o?efNt w/e-nZg (Corective Make-up)
@@fJ; ftZu fujo/ dhnK ewhnK ~ S[gk e/ ns/ T[jBK ~ jh ]{phnK
pDke/ T[Gkfonk iKdk j?.##276 nro fe;/ gkso dk BZe w'Nk j? sK T[; ~
e'o?efNt w/e-nZg (B'i efNzr) dh wZdd Bkb gsbk s/ fsZyk fdykfJnk ik
;edk j?. w'N/ fujo/ ~ c/; efNzr Bkb gsbk ehsk ik ;edk j?. S'NhnK
nZyK ~ th w'NhnK s/ nkeoFe pDkfJnk ik ;edk j?. Bebh @nkJh b/fF}#
Bkb nZyK ]{p;{os pD iKdhnK jB.
eo?eNo w/e-nZg (Charecter make-up)
@@tZvhnK spdhbhnK eoe/ ndkeko ~ g{oh soK Bkb gkso ftZu
gfotofss eoB ~ eo?eNo w/e-nZg fejk iKdk j?.##277 fJ; ftZu ndkeko dh
gkso w[skpe T[wo th tXkJh iK xNkJh iKdh j?, tkbK T[Zgo tkJhNo brk e/
tkbK ~ ;c?d iK pb?e bkJhBo brk e/ ;c?d tkbK ~ ekbk ehsk ikdk j?.
w[ZS, dkVQh iK tkbK d/ ftZr dk th fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. gkso nB[;ko
j'o spdhbhnK fbnkT[D bJh fujo/ T`[go }]w dk fBFkB, u/ue d/ dkr, B'}-
274 Runstein Allan, Makeup in Media, p.13 275 Gerald Millarson, Television Production, p.260 276 Gerald Millarson, Television Production, p.260 277 Sanjay Gaur-Encyclopaedia of Film Making, Vol.3, p.103
184
g[Nh okjh_ BZe, p[ZbQ iK ezB d/ neko ~ tZvk eoe/ th fdykfJnk ik ;edk j?.
w/e-nZg eoB s'_ gfjbK w/enZg-ebkeko ndkeko d/ fujo/ dk fBohyD
eodk j?, fe T[; d/ fujo/ dk nkeko eh j?. T[; s'_ pkd jh T[j fujo/
nB[;ko w/e-nZg nkozG eodk j?. w/e-nZg ftZu fujo/ ~ w[Zy s"o #s/ uko
torK ftZu tzfvnk iKdk j?L-
1H r'b fujok (Round Face)
r'b{-w'b{ fujo/ ~ N?bhft}B ns/ fcbw bJh uzrk Bjh_ ;wfMnk iKdk.
fJ; bJh ndkeko nkgD/ fujo/ T[Zgo }ok fizBQh uoph ~ th ;okg wzBd/ jB.
r'b fujo/ ~ w/e-nZg dh ;jkfJsk Bkb pdfbnk ik ;edk j?. r'b fujo/ ~
gsbk fdykT[D bJh ipkVQ/ #s/ F/v brk e/ T[; ~ p/; Bkb uzrh soKQ
fwbkT[D Bkb ns/ nZyK ns/ GotZfNnK ~ Bth_ fdZy d/D Bkb fujok gsbk
bZrD bZr iKdk j?. o{} th b/Nh-o/yk (Horizontal) dh pikJ/ yVh-o/yk
(Vertical) dh fdFk ftZu brkfJnk iKdk j?. p[ZbK ~ th ;kJhvK s'_ eZN e/
T[go'_ s/ EZfbT_[ tXkfJnk iKdk j?. tkbK ~ th ;kJhvK s'_ xNk e/ T[Zgo tZb ~
tXkfJnk ikt/ sK fujok j'o th gsbk bZrD bZr ikt/rk.
2H u"o; fujok (Square Face)
u"o; fujo/ ~ th T[go fdZs/ sohe/ Bkb gsbk ns/ gqGktFkbh pDkfJnk
ik ;edk j?.
3H jho/ tork fujok (Diomond Face)
jho/ tor/ fujo/ ~ nzvkeko fujok th fejk ikdk j?. fJ; fujo/ ~
rZbQK tkbh jZvh e'b/ F/v brk e/ s/ fco p/; Bkb uzrh soK fwbk e/ fujo/
~ gsbk ehsk ik ;edk j?. Gko/ tkbK Bkb f;o ~ ;XkoD fdZy gqdkB ehsh
ik ;edh j?.
4H gsbk iK bzpk fujok (Lean or Long Face)
t?;/ sK gsbk fujok N?bhft}B iK fcbw bJh nkdoF wzfBnk ikdk j?.
185
go }o{os s'_ f}nkdk gsbk fujok th fpwkoh dk gqshe wzfBnk iKdk j?. fJ;
bJh gsb/ fujo/ ~ E'Vh u"VkJh ns/ szdo[;sh dh }o{os j[zdh j?, BjhI sK
bzpk fujok ekoN{B bZrdk j?. fJ; soK d/ fujo/ dh w/e-nZg bJh @@fiE'_ sZe
;zGt j' ;e/ nZyK, GotZN/ ns/ w{zj dh pDktN (Shape) b/Nh-o/yk (Horizontal)
tkbh j'Dh ukjhdh j?. o{} th b/Nh-o/yk (Horizontal) ftZu ns/ tkbK dk ;NkJhb
th fJ; o/yk ftZu j'Dk ukjhdk j?, sK i' g{o/ fujo/ dh pDso yVh-o/yk
(Vertical) Bk j'e/ b/Nh-o/yk (Horizontal) bZr/.##278
nZyK dk w/e-nZg (Eyes Make-up)
nZyK fe;/ th nfGB/sk$nfGB/soh bJh nkeqFe j'DhnK pj[s }o{oh
j[zdhnK jB feT[_fe gzikph dh ejkts j? fe @nZy Bkb rZb eorh, s/ gZbk
wko e/ p[Mkrh dhtk#. nfGB/sk$nfGB/soh dhnK nZyK ;eohB T[`go p'bDhnK
ukjhdhnK jB. fJj fe;/ th gkso dh F];hns ~ T[GkoB ftZu wZdd eodhnK
jB. w/e-nZg okjh_ fe;/ th ndkeko dh S'Nh nZy ~ T[Gko e/ tZvh s/ tZvh
nZy ~ S'Nh fdykfJnk ik ;edk j?. jbehnK gbeK ~ th o/vhw/v gbeK brk
e/ nZyK dh fdZy ~ j'o gqGktFkbh pDkfJnk ik ;edk j?. fJ;soh gksoK bJh
sK nZyK d/ w/e-nZg dh wjZssk j'o th tZX j[zdh j?. GotZfNnK ~ th Bth_ fdZy
fdZsh ik ;edh j?.nkJh-F?v' th nZyK ~ gqGktFkbh pDkT[D ftZu nkgDk
:"rdkB gkT[_dh j?. bkJhBo iK eZib Bkb nZyK ~ fsZyhnK Gkt @fwqrB?Dh#
pDkfJnk ik ;edk j?. nZyK dk w/e-nZg pj[s ;ktXkBh tkbk j[zdk j? feT[_fe
}ok fizBh |bs bkJhB g{o/ w/enZg ~ yokp eo ;edh j? ns/ w/e-nZg w[ZY s'_
eoBk g? ;edk j?.
jZEK dk w/e-nZg (Hands Make-up)
eJh tko fujo/ dk w/e-nZg sK g{oh brB Bkb eo fdZsk iKdk j?, go
jZEK ~ B}o-nzdk} eo fdZsk iKdk j?. Nhth T[`go id'_ jZE co/w ftZu nkT[_d/
jB, sK w/e-nZg ftj{D/ jZE T[; gkso d/ Bk j' e/ fe;/ j'o gkso d/ brd/ 278 HERMAN BUCHMAN, FILM AND TELEVISION MAKEUP, P.44
186
jB, jZE T[; gkso Bkb w/b Bjh_ yKd/ s/ fujo/ d/ w[ekpb/ jZE ekb/ B}o
nkT[_d/ jB. fJ; bJh jZEK dk w/e-nZg pj[s }o{oh j[zdk j?.
eJh tko ndkeko dh gkso w[skpe T[wo xNkJh ik tXkJh j[zdh j?.
fi; eoe/ jZEK d/ w/e-nZg dh }o{os j'o th tX iKdh j?. T[wo tXkJh j?,
sK jZEK dhnK M[oVhnK ~ T[Gkfonk ikt/rk s/ i/ xNkJh j? sK T[jBK ~
dpkfJnk ikt/rk.
BZe dk w/e-nZg (Nose Make-up)
fujo/ d/ fpbe[b ftueko j'D eoe/ BZe jw/Fk jh e/_do-fpzd{ ofjzdk
j?. nkw s"o @s/ fsZy/ BZe ~ jh ]{p;{os wzfBnk iKdk j? fJ; bJh @@BZe ~
]{p;{os pDkT[D bJh @B'i-efNzr# dh wZdd Bkb fJ; ~ fsZyk ehsk ik ;edk
j?. BZe dh ;kjwD/ tkbh bkJhB ~ jkJhbkJhN eoe/ s/ ;kJhvK ~ vkoe
pokT{B Bkb dpk e/ BZe ~ ;[zdo, fsZyk ns/ nkeqFe fdykfJnk ik ;edk j?.
fJ; seBhe Bkb jh b'V nB[;ko BZe ~ ftzrk$N/Yk iK N[ZfNnk j'fJnk
fdykfJnk ik ;edk j?.##279
p[ZbQK dk w/e-nZg (Lips Make-up)
p[Zb th fujo/ dk nfjw fjZ;k jB. n"osK bJh p[ZbQK d/ w/e-nZg dh
ftF/F nfjwhns j?. fbg-bkJhBo Bkb p[ZbK ~ tZvk iK S'Nk ehsk ik ;edk
j?. fJ; Bkb p[ZbQK dh pkjo'_ fJZe nkdoFe fdZy fBoXkos eo bJh iKdh j?
ns/ pkeh fjZ;/ ~ nzdo'_ fbg;fNe, ns/ pkjo'_ p/; Bkb Go fbnk iKdk j?.
fJ; Bkb p[ZbQK dh wBukjh F/g pDkJh ik ;edh j?. fbg;fNe dh u'D ;w/_
]k; fXnkB oZyD dh }o{os j[zdh j?. @@e[M ozrK dh fbg;fNe ns/ o{}
N?bhft}B ftZu ndkeko bJh fv}kJhB Bjh_ ehs/ iKd/ fit/_ Bhbk ozr ns/ T[;
dh EK ikwDh ozr c'N'rqkch bJh tZX tofsnk iKdk j?. fJ; soK r{VQ/ bkb
ozr dh fbg;fNe, nkgD/ gqGkt EZb/ f;oc fujo/ ~ dpkT[_dh jh Bjh_ ;r'_
279 Runstein Allan, Makeup in Media, p.119
187
uwehbh th brdh j?.##280
w/e-nZg ftZu tofsnk ikD tkbk ;kwkB (Make-up Material)
p/; (Base)
p/; dk Fpd dk noE jh nkXko j[zdk j?. fJ; bJh fJj w/e-nZg dk
nkXko j?. fJ; ~ ckT{_v/FB th fejk iKdk j?. @@ckT{_v/FB g/_fNzr-e?Bt; dh
soK j?, fi; T[`go nkofN;N nkgDk ezw eodk j?. fJj fszB soQK dk j[zdk
j?L-
(T) sob ckT{_v/FB (Fluid Foundation)
(n) eohw ckT{_v/FB (Cream Foundation)
(J) e/e ckT{_v/FB (Cake Foundation)"281
(T) sob ckT{_v/FB (Fluid Foundation)
fJj sob p/; j[zdk j?, fi; ~ fcbw ns/ N?bhft}B ftZu n"osK ns/
wodK d'BK bJh tofsnk iKdk j?.
(n) eohw ckT{_v/FB (Cream Foundation)
fJj fueBh uwVh (Greasy skin) s'_ fpBK jo n"os bJh nkdoF w/e-nZg
j?. fJj fcbw ns/ N?bhft}B bJh tofsnk iKdk j?. ;N/i bJh fJ; ~ tZX
wksok ftZu fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. fJj tZy-tZy fe;w d/ j[zd/ jBL-
(a) ;fNe; (Sticks: Bob Kelly stick and Kryolon Paint stick)
fJj rkVQ/ N?e;uo tkb/ j[zd/ jB ns/ fujo/ ~ tZX s'_ tZX YeD,
;wsb ns/ w[bkfJw pDkT[_D bJh tos/ iKd/ jB.
(b) ckJhBo N?e;uov N?bhft}B ;fNe (Finer textured Television
stick)
fJj ;N/i bJh nkdoF j?, i/ fJ; ~ N?bhft}B bJh fJ;s/wkb eoBk
280
WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.504 281 Rosemarie Swinfield, Stage Makeup p.9
188
j't/ sK fJ; ftZu sob ckT{_v/FB (Fluid Foundation) ~ fwbkT[Dk g?_dk j?.
(c) g"N; (Pots: Ben Nye, RCMA, etc.)
fJ; dk N?e;uo N?bhft}B ;fNe pokpo jh j[zdk j?, ns/ fJj ;N/i
F'n bJh mhe j[zdk j?.
(d) ewg?`eN eohw (Compact Cream)
fJj sob ckT{_v/FB (Fluid Foundation) s'_ fJZe edw nZr/ j? ns/ fJj
fcbw, N?bhft}B ns/ ;N/i dhnK g/F/to nfGB/sohnK dk wBGkT[_dk ckT{_v/FB j?.
(J) e/e ckT{_v/FB (Cake Foundation)
@@fJ; ~ tkNo w/e-nZg (Water-Based Makeup) th fejk iKdk j?. fJj
wodK, pZfunK ns/ tZvh ek;N bJh pVk ;jkJh j[zdk j?, fJj ;"yk ns/ ibdh
brkfJnk ik ;edk j?. p"vh w/e-nZg bJh th fJ;~ jh fJ;s/wkb ehsk iKdk
j?. fJj d' soK dk fwbdk j?- eohwh e/e (Creamy Cake) ns/ vokJh e/e
(Dry Cake)" 282
gZc (Sponges)
fJj ;gzi ns/ eZgVk d' soK d/ j[zd/ jB. ;gzi gZc p/; ckT{_v/FB
bkT[D bJh ns/ eZgVk gZc gkT{vo bkT[D bJh tos'_ ftZu nkT[_d/ jB.
nkJhto' g?Bf;b (eyebro pencil)
fJ; dk w[Zy ekoi nkJhto'} (GotZfNnK) dh fdZy ~ Bth_ s/ gqGktFkbh
fdZy gqdkB eoBk j[zdk j?. fJ; dh tos'_ nZyK ~ T[GkoB bJh th eo bJh
iKdh j? ns/ fujo/ #s/ fe;/ fsb ~ T[GkoB bJh th fJ; dk fJ;s/wkb eo
fbnk iKdk j?.
nkJh-F?v' (eye-shadow)
fJj nkJh_F?v' eJh ozrK ftZu fwbdh j?. fJ; ~ g"FkeK Bkb fwbk e/
282 Rosemarie Swinfield, Stage Makeup, p.11
189
th tofsnk iKdk j?. fJ; dk ekoi nZyK ~ T[Gko e/ tZX gqGktFkbh pDkT[Dk
j[zdk j?.
nkJh bkJhBo (eye liner)
nkJh bkJhBo nZyK dh bkJhfBzr bJh tofsnk iKdk j?. fJj sob ns/
m'; d'B'_ soK dk jh fwbdk j?. eJh tko nkJhto' g?Bf;b ~ th nkJh
bkJhBo d/ s"o #s/ tos fbnk iKdk j?.
bkJhfBzr ebo (Lining Colors)
@@fJj p/; s'_ pkd fe;/ th BeF ~ T[GkoB ns/ dpkT[D d/ gqGkt bJh
tos/ iKd/ jB. fJj ;ko/ ozrK ftZu fwbd/ jB.##283
Bebh nkJh_b/fF} (False Eyelashes)
@@fJj n"osK dhnK nZyK ~ tZX ]{p;{os s/ gqGktFkbh pDkT[D bJh
toshnK iKdhnK jB.##284 fJj o/vhw/v fwbdhnK jB ns/ fJjBK ~ brkT[D
;w/ fJ; rZb dk fXnkB oZyDk }o{oh j[zdk j? fe fJj fujo/ d/ nB[e{b j'D,
f}nkdk tZvhnK Bk j'D fe d/yD ftZu n;[Gkfte bZrD.
w;ekok (Maskara)
fJj nZyK dhnK gbeK ~ T[GkoB bJh tofsnk iKdk j?. fJj ekb/ ozr
dk sob gdkoE j[zdk j?, fi; Bkb nkgDk poZF th bZfrnk j[zdk j?. fJ; ~
gbeK #s/ brkT[D Bkb gbeK Gkoh ns/ gqGktFkbh bZrD bZr iKdhnK jB.
fbg;fNe (Lipstick)
fJj o'}kBk ihtB ftZu tosh ikD uh} j?. p[ZbQ n"os d/ fujo/ d/
wjZstg{oD ns/ e/_doh BeF jB. i' jo fJB;kB ~ gqGkfts eod/ jB.
fbg;fNe p[ZbQK ~ bkb eoB dk ezw eodh j?. c?FB d/ nB[;ko fJ; d/
nB/e jh ozr nZieZbQ p}koK ftZu fwbd/ jB go @@r{VQ/ bkb ns/ ;zsoh ozr 283 HERMAN BUCHMAN, FILM AND TELEVISION MAKEUP, P.11 284 Rosemarie Swinfield, Stage Makeup, p.11
190
~ tosB s'_ goj/} eoBk ukjhdk j? feT[_fe fJj fujo/ dk ;zs[bB ftrkV
fdzdk j?. jw/Fk fbg ebo pokT{B F/v ftZu u[BD/ ukjhd/ jB, fi; ftZu
r[bkph ns/ ;zsoh ozr dh jbeh ;goF j't/.##285
fbg-bkJhBo (Lip liner)
fbg-bkJhBo p[ZbQK d/ neko dh pDso ~ pDkT[D ftZu wZdd eodk j?.
fJ; Bkb p[ZbQK d/ neko ~ tZvk iK S'Nk ehsk ik ;edk j?. fJ; Bkb fJZe
pkjoh x/ok fsnko eoe/, T[; ftZu fbg;fNe brkJh iKdh j?.
F/vo (Shader)
@@fujo/ d/ fi; th fjZ;/ ~ dpkT[Dk j't/, T[; #s/ vkoe ebo (r{V/
ozr) brk e/ T[; ~ dpkfJnk iKdk j?, T[; ~ F/fvzr fejk iKdk j?.##286
F/fvzr bJh rq/fJF-pokT{B (Grayish-Brown) d/ ebo, r'oh uwVh bJh ns/
vkoe-pokT{B (Dark-Brown) ekbh uwVh d/ ebkekoK bJh fJ;s/wkb ehs/ ikd/
jB.
jkJhbkJhN (Highlight)
fujo/ d/ fe;/ th fjZ;/ ~ T[GkoB bJh jkJhbkJhN dh tos'_ ehsh iKdh
j?. fi; th fjZ;/ ~ T[GkoBk j't/, T[E/ jbek ebo bkT[D Bkb T[j fjZ;k
nkgD/ nkg T[Goe/ ;kjwD/ nk iKdk j?. fJ; dh tos'_ F/v bkT[D s'_ pknd
ftZu ehsh iKdh j?.
o{} (Rouge)
@@o{} fujo/ T[`go pb d/D bJh tofsnk iKdk j?.##287 fJj fujo/ ~
;[Gkftesk gqdkB eodk j? feT[_fe p/;-ckT{_v/FB bkT[D Bkb fujok gZXok bZrD
bZr iKdk j?, T[; ftubh o"uesk ]sw j' iKdh j?. o{} bkT[D Bkb fujo/
T[`go bkbh nk iKdh j?, fi; eoe/ fujok fyV iKdk j?. @@fJj rZbQK dhnK 285 WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p. 502 286 Rosemarie Swinfield, Stage Makeup, p.14 287 T[jh, gzH22
191
jZvhnK d/ j/mK bkT[D Bkb fujo/ ~ neko o/yk ns/ fszB-fdFkJh fdZy d/D
ftZu ;jkfJsk fwbdh j?.##288 fJj r[bkph ozr (Pink color) ns/ bkb ozrK d/
B/V/-s/V/ d/ ozrK ftZu fwbd/ jB. w/e-nZg ;zg{oB j'D s'_ pknd fJ; ~ w'N/
poZF Bkb fujo/ d/ :'r fjf;nK T[go (rZbQK, BZe, wZEk nkfd) brkfJnk iKdk
j?. fi; Bkb fujo/ #s/ sk}rh nk iKdh j?.
gkT{vo (Powder)
gkT{vo jo w/e-nZg ftZu tofsnk iKdk j?.@@gkT{vo roh; p/; ~ ;fEo
eoB ns/ g?Be/e p/; w[ezwb j'D #s/ T[; dh ;KG-;zGkb bJh tofsnk iKdk
j?.gkodoFh, p/-ozrk gkT{vo tXhnk wzfBnk iKdk j?. p/ph gkT{vo, Gkt/_ fuZNk,
gkodoFh w/e-nZg bJh pj[s T[`sw wzfBnk iKdk j?.##289
poZF (Brushes)
w/e-nZg ;wkB ~, i' jZEK dhnK T[_rbK Bkb Bjh_ brkfJnk ik ;edk
T[; ~ poZF dh wZdd Bkb brkfJnk iKdk j?.
;fgoN rw (Spirit gum)
fJj fujo/ T[go fe;/ th soK d/ ;wkB ~ fugekT[D bJh tofsnk
iKdk j?. fit/_ w[ZS-dkVQh, w"eQk, o/vhw/v }]w, B?`N ftZr, Bebh gbeK nkfd.
fJj fujo/ ~ B[e;kB Bjh_ gj[zukT[_dk ns/ n;kBh Bkb T[skfonk ik ;edk j?.
o/vhw/v dkVQh w[ZS (Ready-made beard mustache)
o/vhw/v dkVQh w[ZSK N?bhft}B ftZu nkw toshnK iKdhnK jB. fJj pj[s
pohe B?N #s/ Bebh tkb go' e/ pDkJh iKdh j?. B?N pohe j'D eoe/ uwVh
Bkb fJe-fwe j' iKdk j?, i' ;eohB #s/ fdykJh Bjh_ fdzdk, fi; eoe/ fJj
;[Gkfte brdh j?. fJj ;hohnb$fcbw dh brkskosk th pDkJh oydh j?,
feT[_fe fJ; dh pDso ns/ fdZy ftZu e'Jh nzso BjhI nkT[_dk. fJj jo T[wo,
288 WURTZEL , ALAN, STEPHEN R.ACKER, TELEVISION PRODUCTION (Third Edition), p.502 289 HERMAN BUCHMAN, FILM AND TELEVISION MAKEUP, P.44
192
;NkJhb ns/ pDso d/ nB[e{b fwbdhnK jB.
s/b (Oil)
fJj w/e-nZg ~ T[skoB bJh fJ;s/wkb j[zdk j?.
gkDh, ;kpD ns/ s"bhnk (Water, Soap and Towel)
fJj uhiK pj[s nkw ns/ nfjw jB, feT[_fe fJjBK s'_ fpBK BK jh
w/e-nZg ehsk ik ;edk j? ns/ Bk jh T[skfonk ik ;edk j?.
ftF/F gqGkt (Special Effects)
]{B (Blood)
]{B N?bhft}B ns/ fcbw ftZu nkw fdykJh ikD tkbh uh} j?.fdqF ftZu
fe;/ th o{g ftZu ]{B nkT[D Bkb BkNehnsk tZX iKdh j?. fJj pk}ko ftZu
o/vhw/v th T[gbZGX j? ns/ fsnko th ehsk ik ;edk j?. fJ; ~ fsnko eoB
dh ftXh pko/ @j/ow?B p[uw?B# (Herman Buchman) fbyd/ jB @@fJZe eZg eko'
f;o[g (Karo syrup) iK rfb;foB (glycerin) ~ ;kc gbk;fNe iK rbk;
ezBN/_Bo ftZu gkU. fJ; ftZu fJZe uwu bkb Fkekjkoh ozr ns/ nZXk uwu
ghbk Fkekjkoh ozr gk e/ fJ; ~ fjbkU. j[D fJZe uwu B'B-N"ef;e (Non-
toxic) x[bDFhb gkDh F'-ekov g/_N (Sho-card paint) ezN/Bo ftZu gkU.fJj
fwFoD r{VQ/ ]{B dk ozr j?.##290
g;hBk (Sweat)
g;hB/ dk gqGkt Gkt/_ d/yD s/ ;[BD ftZu ;"yk brdk j't/ go fJ;~
tosDk pVh ;{M-p{M dk ezw j?. }ok fizBk th f}nkdk g;hBk ;eohB T[go
fJT[I fJ; soQK bZr/rk fit/_ ndkeko wh_j #u'_ nk fojk j't/. @@g;hB/ dk gqGkt
f;oiD bJh, g;hBk nkT[D d/ ekoBK pko/ gsk brkT[Dk pj[s }o{oh j? fe
gkso ~ g;hBk feT[_ nk fojk j?< fJ; d/ eJh ekoB j' ;ed/ jB, fit/_
rowh, ;zxoF, vo iK fJjBK ;kfonK dk ;[w/b. fJ; d/ n;bh ekoB dk gsk 290
Runstein Allan, Makeup in Media, p.144
193
brkT[Dk pj[s }o{oh j? fe fBod/Fe fe; gqGkt dh wzr eo fojk j?, sK i'
g;hB/ d/ gqGkt ~ ;jh o{g ftZu g/F ehsk ik ;e/.##291
g;hB/ bJh gkDh jh ;G s'_ ;"yk ;kXB j?. fJ; d/ bJh ;go/ p'sb dh
tos'_ ehsh iKdh j?, fi; Bkb fJ; dh wksok ~ fB:zsfos ehsk ik ;e/ go
N?bhft}B g/Fekoh ftZu ;hB bzpk j' ;edk j?, oh-N/e j' ;ed/ jB s/ gkDh
fujo/ T[`go f}nkdk d/o sZe mfjo BjhI ;edk. fJ; bJh iK sK tko-tko
;go/ eoBh gt/rh iK ;go/ tkb/ gkDh ftZu rfb;foB (glycerin) ~ fwbkT[Dk
gt/rk. fi; Bkb ;go/ tkbk gkDh rkVQk j' ikt/rk s/ fJ; ~ f}nkdk d/o sZe
fujo/ T[go fNekfJnk ik ;edk j?.
@@;oho d/ e[M ]k; fjZ;/ j[zd/ jB, fiZE/ pkeh fjZf;nK d/ w[ekpb/ f}nkdk
g;hBk nkT[_dk j?. w/enZg-ebkeko T[jBK fjf;ZnK ~ bZG/ sK i' g;hB/ d/ gqGkt
~ ;[Gkfte pDkfJnk ik ;e/. fit/_ jw/Fk wZE/ T[`go pkeh fjf;nK d/ w[ekpb/
f}nkdk g;hBk nkT[_dk j?, iK pkjK d/ EZb/ eZSK (under arm) ftZu. go fJZE/
rowh iK ;zxoF d/ ekoB jh fdykfJnk ik ;edk j?, vo iK fe;/ wkBf;e
gq/FkBh eoe/ Bjh.##292
jzM{ (Tears)
jzM{nK dk gqGkt ;XkoD gqshs j[zdk j? go fJ; ~ fdykT[Dk T[BK jh
w[Ffeb ezw j?. jzM{ bKr FkN ftZu mhe soK fdykJh Bjh_ fdzd/, n?e;Nqhw
eb'}-nZg ftZu jh ;kc fdykJh fdzd/ jB feT[_fe Gkt[e fdqFk ftZu jh fJBQK dh
nkwd j[zdh j?, fJ; bJh fJj tZvk gqGkt pD iKd/ jB. eJh g/F/to ebkeko
sK ;hB dh Gkt[esk ftZu bhB j' e/ nkg jh nkgD/ jzM{ tjkn b?_d/ jB. c/o
th Bebh jzM{nK dk fJzs}kw oZyDk g?_dk j?, }o{oh BjhI fe T[; ebkeko dh
fJekrosk ns/ Gkt[e gZXo jo FkN ftZu poeoko oj/.
@@jzM{nK bJh f}nkdkso rfb;foB (glycerin) dk jh fJ;s/wkb ehsk
iKdk j?. fJ; ~ ;hB d/ F[o{ j'D s'_ e[M ;?fezv gfjbK nZyK ftZu gk fbnk 291 HERMAN BUCHMAN, FILM AND TELEVISION MAKEUP, P.144 292 Runstein Allan, Makeup in Media, p.145
194
iKdk j? s/ fBod/Fe d/ n?eFB efjD s'_ gfjbK nZyk ~ Mgek fbnk iKdk j?
s/ e[M ;w/_ pkd fJj ;[Gkfte bZrD bZr iKd/ jB.##293 go nZyK ftZu
rfb;foB gkT[D Bkb eJh ebkekoK ~ pVh n"y wfj;{; j[zdh j?, fJ; d/
gkT[D Bkb nZyK ftZu e[M ;w/_ bJh ibD j[zdh j? go rfb;ohB Bkb nZyK ~
fe;/ fe;w dk B[e;kB Bjh_ j[zdk, ndkeko ~ fJ; dk nfGnk; j'Dk bk}wh
j?, Bjh sK T[j nkgD/ nkg ~ ;hB ftZu ;fji BjhI oZy ;e/rk.
;ZN iK MohN dk fBFkB (Bruises)
@@fBFkB n;b ftZu ;ZN d/ ;w/_ dh ntXh ~ fpnkB eodk j?. fJj
uwVh ~ eZNdk Bjh_, fJj sK fujo/ T[`go bZrh ;ZN ~ fuzB ti'_ do;kT[_dk
j?.##294 fBFkB okjh_ jh doFeK ~ gsk brdk j? fe ;ZN bZrh ~ fezBk ;wK
phs uZ[ek j?.fJj fBFkB i/ g{oh fcbw$;hohnb ftZu j? sK fJ; dh brkskosk
dk fXnkB oZyDk pVk }o{oh j?. fcbw$;hohnb d/ F[o{nksh ;hB ftZu i/ fe;/
gkso ~ ;ZN brdh j?, sK T[j gkso nfjw j?. w/enZg-ebkeko ~ fJZe ;hB
ukoN pDkT[Dk g?_dk j?. fi; ftZu ;hB w[skpe fBFfus ehsk j[zdk j? fe
fejV/ ;hB ftZu fezB/ ;w/_ dk teck j? s/ fezBh ;ZN mhe j'Jh j?. fJ; ~ ;ZN
d/ fBFkB okjh_ do;kfJnk iKdk j?, feT[_fe j' ;edk j? fe gfjb/ ;hB s'_ pkd
nk]oh ;hB iK ftZu'_ e'Jh j'o ;hB fcbwkfJnk ikt/. fJ; bJh ;ZN d/ fBFkB
dh brkskosk w/enZg-ebkeko ~ jh oZyDh g?_dh j?. fi; bJh T[j c'N'rqkc dh
;jkfJsk th b?_dk j?. ozrK d/ fwFoD Bkb ;ZN d/ fBFkB dk gqGkt f;ofink
iKdk j?.
eJh tko gZe/ eZN d/ fBFkB gkso d/ fujo/ T[go j[zd/ jB, fiBQK ftZu
e'Jh spdhbh Bjh_ nkT[_dh. fJj eZN-fuzB (Cut Marks) nkw s"o #s/ ybBkfJe
gksoK bJh, T[jBK d/ fujo/ ~ y[odok fdykT[D bJh tos/ iKd/ jB. fJj
eZN-fuzB jw/Fk o/vhw/v jh tos/ iKd/ jB feT[_fe jo FkN ftZu T[; soQK dk
fBFkB pDkT[Dk ;zGt Bjh_ j[zdk, }ok fizBh th spdhbh gkso dh brkskosk ~ 293 HERMAN BUCHMAN, FILM AND TELEVISION MAKEUP, P.146 294 Symon Smith, The Technique of Makeup, p.49
195
Gzr eo ;edh j?.
;VBk ns/ fsVeDk (Burns and Chapping)
uwVh d/ ;VB ns/ fsVeB d/ gqGkt ~ ;keko eoB bJh gfjbK fJZe
rZb pko/ ;[u/s j'Dk gt/rk fe uwVh fezB/ gqshFs ;Vh j?. fJ; w[skpe jh
gqGkt f;ofink ik ;e/rk. @@fiZE'_ uwVh cNh (p[ZbQ) iK ;Vh (wZEk) fdykT[Dh
j?, T[E/ sob opV (liquid rubber) ~ fugek fdU. fJ; ~ ;[ZeD fdU ns/ c/o
fJ; ~ T[_rbK d/ g'fNnK Bkb orV', sK i' T[`gobh gos cN ikt/ s/ fJj
uwVh Bkb'_ T[yVh bZr/. fJ; Bkb uwVh cND dk gqGkt g?dk j't/rk. ;VB
dk gqGkt d/D bJh fJ; ftZu T[`xV-d[ZxV BkGh bkJhBo (Maroon Liner) fwbkU
sK ;VB dk gqGkt nk ikt/rk. cN/ p[ZbQK bJh th BkGh bkJhBo dk fJ;s/wkb
ehsk ik ;edk j?. j'o tZvk gqGkt f;oiB bJh fJ; ftZu jbek ;c?d roh;
ozr (off-white grease color) fwbkT[D Bkb fJj gqGkt j'o ;[Gkfte ns/
gqGktFkbh bZr/rk.##295
w/e-nZg T[skoBk (Removing Makeup)
fJZe fdB dh F{fNzr ]sw j'D iK fe;/ ndkeko dk g?e-nZg j'D s'_
pknd w/e-nZg T[skfonk iKdk j?. fJ; rZb dk f]nkb oZfynk ikt/ fe
fBod/Fe s'_ fpBK g[ZS/ w/e-nZg Bjh_ T[skoBk ukjhdk. w/e-nZg T[skoBk th
;ktXkBh tkbk ezw j?. @@w/e-nZg ;jh sohe/ Bkb T[skoB bJh fujo/ #s/
ebhBfizr eohw (Cleansing Cream) dk fJ;s/wkb eoBk ukjhdk j?, ns/ T[_rbK
d/ g'fNnK Bkb j"bh-j"bh uwVh dh wkfbF eoe/, ebhBfizr fNF{ (Cleansing
tissues) Bkb ndkeko d/ fujo/ ~ ;kc eoBk ukjhdk j?.##296
n?vhfNzr (Editing)
;zgkdBk (editing) dh gqfefonk n;b ftZu N?bhft}B BkNe dh nzfsw
295 HERMAN BUCHMAN, FILM AND TELEVISION MAKEUP, P.147 296 T[jh, gzH147
196
gqfefonk j?. fJE/ gj[zu e/ jh N?bhft}B BkNe ~ nkgDh fBowkD f;]o rqfjD
eoBh j[zdh j?. @@n?vhfNzr fcbw ebk dh p[fBnkd j?.##297 fJZE/ gj[zu e/ jh
fcbw$;hohnb dk w/e-nZg ehsk iKdk j? Gkt fJ;dh o{g-o/yk ~ ;[Xkfonk iKdk
j?. ntk} ~ T[go-Bhu/ ehsk ik ;edk j? ns/ }o{os nB[;ko ozrK ~ mhe
eoe/ fgeuo d/ fwnko ~ th tXkfJnk ik ;edk j?. F{fNzr d"okB j'JhnK
|bshnK ~ th e[M jZd sZe fJE/ nk e/ ;[Xkfonk ik ;edk j?. i/ fJj efj
fbnk ikt/ fe fcbw pDdh jh n?vhfNzr N/pb #s/ j? sK fJ; ftu nfs-eEBh
Bjh_ j't/rh feT[_fe fJ; s'_ gfjbK sK fJj f;oc eZuk wkb jh j[zdk j?.
fcbw$;hohnb nbZr-nbZr e'DK s'_ f\bwkfJnk j[zdk j? s/ c/o T[j
;zgkdBk t/b/ jh gNeEk nB[;ko ns/ ;w[Zu/ BkNe dh rsh ~ t/y-GKg e/ ;jh
fdqF ns/ ;jh T[uko/ ;ztkdK ~ ;zgkfds ehsk iKdk j?. @@fJj pj[s jh poheh
ns/ ;{M p{M tkbh gqfefonk j? fijVh wFhBK okjh_ fJZe-fJZe ;?fez_v s'_ th nZr'_
u"ph fjf;nK sZe d/ fdqF ns/ ntk} ~ ;zgkfds eo ;edh j? ns/ fJ;dk
Y[etK gqGkt f;oiD bJh fJ; jZd sZe th fJ;dh eKN-SKN eo ;edh j?.##298
@@n?vhfNzr fJZe nfdZy ebk j?. go tXhnk n?vhfNzr jw/Fk jh fXnkB fyudh
j?. N?bhft}B ftZu seohpB jo fdqFNhrs ;zd/F (Visual Messege) ns/ fcbw
~ n?fvN ehsk iKdk j?.##299 n?vhfNzr s'_ Gkt j?, F{N d/ d"okB fcbwkJ/ rJ/
FkN; ftZu'_ p/jsohB FkN; ~ u[D e/ ejkDh bJh fJ;s/wkb eoBk sK fe
T[jBK ftZu noE Go/ ik ;eD. @@fe;/ th N?bhft}B gq'rokw d/ ftF/ dh }o{os
ns/ soshp nB[;ko tZy-tZy gqkgs fdqFK, FkN;, ;zrhsl X[Bh s/ X[Bh gqGktK d/
T[`sw ;zGt ;z:'iB dh ebk ~ jh n?vhfNzr fejk iKdk j?.##300 n?vhfNzr eoB
Bkb jh doFe dh ejkDh ftZu ifrnk;k s/ fdbu;gh tXdh j?. fJj ejkDh
~ wjZst ns/ gqtkj fdzdh j?. n?vhfNzr ~ ;wM/ fpBK ft}{nb wkfXnw d[nkok
;zuko ehsk jh BjhI ik ;edk. @@n?vhfNzr dk ezw w[Zy o{g ftZu fcbw dh
297 ERNEST LINDGREN, THE ART OF THE FILM, p.55 298 ozXktk, i;gkb f;zx, N?bhft}B BkNe, ;hwk s/ ;zGktBktK, gzH43 299 Ronald J. Compesi & Ronald E. Sherriffs, Small Format Television Production, p.287 300 Hkkukor] latho] bysdV~kWfud ehfM;k] i-288
197
bzpkJh ~ ;hws eoB, doFeK dh ebgBk Fesh ~ tZX s'_ tZX rshFhb eoBk
ns/ T[jBK dh Fesh dk tZX fJ;s/wkb eoBk ns/ T[jBK gqGktK dh ouBk
eoBk i' :EkoE d/ fiT[_ d/ fsT_[ fpzp-fBowkD okjh_ Bjh_ ehsk ik ;edk.##301
n?vhfNzr eoB d/ w[Zy o{g ftZu d' ;kXB jB, bhBhno ns/ BkB-
bhBhno.
bhBhno n?vhfNzr (Linear Editing)
T[j ;kohnK n?vhfNzr ftXhnK fiBQK ftZu thvhU N/g dk fJ;s/wkb j[zdk
j?, T[;~ bhBhno n?vhfNzr (Linear Editing) fejk iKdk j?. fJ; ftZu fe;/
N/g ftZu'_ 20tK FkN b?D bJh gfjbK 19tK FkN b?Dk }o{oh j?. fe;/ FkN ~
Bk jh i'fVnk ik ;edk j? s/ Bk jh ftZu'_ eZfYnk ik ;edk j?.
BkB-bhBhno n?vhfNzr (Non-Linear Editing)
fv;e #s/ nXkfos n?vhfNzr ~ BkB-bhBhno n?vhfNzr fejk iKdk j?.
fJj ftXh ezfgT{No Bkb ubdh j? ns/ fJ; ftZu fv}hNb f;rBb Bkb jh
ezw ehsk ik ;edk j?. fJj gqDkbh E.S.S (Electronic Still Store) ftXh dh soK
jh j?, fi; ftZu FkN d/ jo co/w ns/ ;he{n?_; ~ fJZe ;?feZv ftZu d/fynk ik
;edk j?. BkB-bhBhno j'D eoe/ jh ezfgT{No fJZe jh ;eohB #s/ d' iK d'
s'_ f}nkdk co/w n;kBh Bkb d/y e/ n?vhfNzr bJh p/jso FkN; dh u'D eo
;edk j?. nZieZbQ fJ; ftXh dk jh f}nkdk fJ;s/wkb ehsk iKdk j?.
n?vhfNzr ftXh (Editing Method)
n?vhfNzr s'_ gfjbK F{fNzr ;w/_ fsnko ehsh @v'g FhN# (fi; ftZu N/g
Bzpo, eqw, ;hB Bzpo, FkN Bzpo, N/e Bzpo, eKT{No Bzpo, Bshik Gkt Ue/
(Ok) iK n?BH ih (N.G.) ns/ ftF/F eEB nzfes ehs/ j[zd/ jB) nB[;ko fJZe
n?vhfNzr-FhN fsnko ehsh iKdh j? ns/ fJ;~ fsnko eoB dh f}zw/tkoh
;jkfJe fBod/Fe dh j[zdh j?. fJ; ftZu gfjb/ ;hB s'_ FkN do FkN f;oc
301 jax izlax] vad&18] i`-18
198
Ue/ (Ok) FkN; ~ jh ;w/s ekT{_No fby fbnk iKdk j? sK i' n?vhfNzr N/pb
#s/ ;w/_ ns/ g?;/ dh pZus ehsh ik ;e/. c/o n?vhfNzr-FhN w[skpe F{N ehshnK
;kohnK N/g; iK fv;e ftZu'_ f;oc Ue/ (Ok) FkN; ~ n?vhfNzr ckofwN ftZu
e?guo eo fbnk iKdk j?. eJh fBod/Fe tXhnk Bshi/ b?D bJh n?BH ih
(N.G.) FkN; ~ th e?guo eo b?_d/ jB sK i' b'V g?D #s/ T[jBK ftZu'_ th
FkN; ~ tofsnk ik ;e/. fco w'N/ s"o #s/ fcbw ~ soshp nB[;ko i'V
fbnk iKdk j?. fi; ~ oZc eZN fejk iKdk j?. fJ; s'_ pknd fBod/Fe dh
fBrokBh j/m f;oiBkswe n?vhfNzr dh gqfeqnk F[o{ j[zdh j?. fe;/ ;hB ftZu
wkw{bh vZfpzr dh }o{os j? sK n?vhfNzr N/pb #s/ jh eo bJh iKdh j?. go
i/ g{oh fcbw dh vZfpzr eoBh j? sK vZfpzr-ekgh fsnko eoe/ ;N{vhU G/ih
iKdh j?, fiZE/ vZfpzr ehsh iKdh j?. vZfpzr s'_ pknd p?erokT{_v fwT{f}e
brkfJnk iKdk j? ns/ fco X[Bh d/ T[Zu/-Bht/_ gZXo ~ ;zs[fbs ehsk iKdk j?.
ftF/F gqGkt, NkJhNfbzr (Titling) nkfd th n?vhfNzr N/pb #s/ jh ehsh iKdh
j?. fJj fcbw dk nk]oh gVkn j[zdk j? ns/ fJE'_ fcbw g{oh soK fsnko j'
e/ N?bhek;N j'D bJh fBebdh j?.
nkw s"o #s/ n?vhfNzr uko gqw[Zy ekoBK eoe/ ehsh iKdh j?.
1H nkg; ftZu i'VB bJh
n?vhfNzr dk ;G s'_ gfjbk ezw FkN; ~ nkg; ftZu i'VB dk jh j[zdk
j?. F{fNzr ed/ th gfjb/ ;hB s'_ nk]oh ;hB sZe fJZe ;he{n?_; ftZu Bjh_
j[zdh. n]hobk ;hB gfjb/ fdB th F{N ehsk ik ;edk j?, s/ gfjbk n]hob/
fdB. fJ; bJh fJjBK FkN; ~ F[o{ s'_ nzs sZe soshp Bkb i'VBk jh fJ;
dk ezw j?.
2H F{N ~ S'Nk eoB bJh
@@n?vhfNzr dk w[Zy wzst jh foVe e/ wZyD eZYD dh soKQ j?.##302 nkw
s"o #s/ n?vhfNzr ;w/_ FkN; pj[s f}nkdk wksok ftZu T[gbZpX j[zd/ jB. eJh 302 Tom Thomson, Vidio Editing, p.293
199
tko fJZe ;hB d/ eJh-eJh FkN bJ/ j[zd/ jB, go T[jBK ~ ;w/_-;hwk ftZu
fbnkT[D bJh ;ko/ FkN; ~ ejkDh dk fjZ;k Bjh_ pDkfJnk ik ;edk, ns/ Bk
jh jo FkN tos'_ d/ :'r jh j[zdk j?. fJ; bJh fJjBK FkN; ftZu'_ p/jsohB
FkN; dh u'D eoe/ pkeh n?fvN eoBk jh fpjso j[zdk j?.
3H ewhnK S[gkT[D bJh
eJh tko F{fNzr d"okB e[M |bshnK j' iKdhnK jB, fizBQK ~ f;oc
n?vhfNzr N/pb #s/ jh ;[Xkfonk ik ;edk j?, fit/_ fe;/ ;hB ftZu fJZe gkso
d/ w'Y/ T[`go Fkb gkfJnk fdykfJnk frnk j?, ns/ d{i/ ;hB ftZu T[j Fkb
j[zdk jh Bjh_, idfe d{ik ;hB brkskosk tkbk ;hB j?. j[D i/ d'BK ;hBK ~
fJeZm/ i'V fdZsk ikt/ sK brkskosk N[ZN/rh. fi; Bkb doFeK ~ MNek wfj;{;
j't/rk. nfijh ;fEsh ftZu iK T[; ;hB ~ eZYDk gt/rk iK T[jBK d'BK ;hBK
d/ ftueko e'Jh j'o ;hB gkT[Dk gt/rk, fi; Bkb doFeK ~ MNek BjhI
bZr/rk, s/ j' ;edk j? fe ;wK g?D Bkb |bsh th B}o nzdk} j' ikt/.
4H ejkDh dh ]{p;{osh bJh
fJj nkw gquZbs j? fe fcbw n?vhfNzr N/pb #s/ jh pDdh j?. eJh
tko fe;/ fJZe FkN ~ eJh e'DK s'_ F{N ehsk ikdk j? sK fe tXhnk FkN
fbnk ik ;e/. T[jBK FkN; ftZu'_ tXhnk FkN u[De/ ejkDh ftZu fJ;s/wkb eo
fbnk iKdk j?. @@ejkDh ~ ]{p;{os pDkT[D bJh n?vhNo nkgDh f;oiBk dk
fJ;s/wkb eodk j?. T[j ejkDh ~ j'o noE Gog{o pDk ;edk j?, ejkDh
w[skpe fcbw dh rsh fBoXkfos eodk j?.##303
tZyo/-tZyo/ FkNK ~ nkg; ftZu eJh sohfenK Bkb i'fVnk ik ;edk j?.
eZN (Cut)
fJZe FkN d/ ]sw j[zd/ jh d{ik FkN F[o{ eo fdZsk ikt/ sK fJ;~
fcbw dh GkFk ftZu @eZN# fejk iKdk j?. fJ; Bkb doFeK #s/ fJj gqGkt
303 Sanjay Gaur, Encyclopaedia of Film Making, Vol.4, p.246
200
g?_dk j? fe fJZe fdqF ubk frnk s/ T[; dh EK d{ik fdqF nk frnk. fJj
e[dosh j'D eoe/ ;G s'_ gqGktFkbh seBhe j?. @@jo eZN dk fJZe @gq/oDk
;q's# (Motivation) j[zdk j?. fJj gq/oDk ;q's ftFk-tkue iK t;s{-tkue dk
ekoi, ;zrhs dh skb, ;ztkd iK e'Jh j'o fdqFwJh sZs j' ;ed/ jB. gq/oDk-
;q's okjh_ ehsk frnk eZN tZX gqGktFkbh j[zdk j?.##304
c/v (Fade)
FkNK ~ i'VB dk d{ik sohek @c/v fJB# ns/ @c/v nkT{N# ejkT[_dk j?.
@@fJ; ftZu gfjbk FkN j"bh-j"bh X[zdbk j[zdk j'fJnk jB/o/ ftZu spdhb j'
iKdk j? ns/ d{ik FkN T[; jB/o/ ftZu'_ gqrN j[zdk j?. fJj n?eFB dh fBFfus
ikD-gfjukD eotkT[_dk j?.##305 j"bh-j"bh j'fJnk c/v-fJB ;pi?`eN dh o{g-o/yk
tZb ;ze/s eodk j?. s/i c/v-fJB n;b ftZu eZN Bkb'_ xZN ;ihtsk ns/
MNek gqGkt fdzdk j?. ibdh c/v-nkT{N eZN Bkb'_ nzswsk ns/ ;;g?_; ~
xNkT[_dk j?, s/ j"bh-j"bh c/v-nkT{N n?eFB dh FkswJh ;wkgsh j[zdh j?.
fv}kbt (Dissolve)
shik sohek fv}kbt ejkT[_dk j?. @@fJ; ftZu gfjb/ FkN dh ;wZroh
j"bh-j"bh f;wNdh j'Jh gqekF ftZu x[b iKdh j? ns/ T[; dh EK Bt/_ FkN dk
fdqF nkT[_dk j?. fJ; ~ nkw s"o #s/ gq'rokw d/ F[o{ iK nzs ftZu tofsnk
iKdk j?. fJ; ~ gq'rokw d/ ftueko th tos fbnk iKdk j?. fJj fcbw ftZu
brkskosk ~ po/e eoB dk ;ze/s fdzdk j? ns/ ;w/_ d/ tec/ ~ do;kT[_dk
j?.##306
fe;/ bzp/ fdqF ~ S'Nk eoB bJh th fJ; dk jh ;jkok fbnk iKdk j?.
fdqF ~ ftueko'_ eZN e/ ftZu fvikbt dk gqGkt gk fdZsk iKdk j?. fJ; Bkb
d'B'_ wzst f;ZX j' iKd/ jB, fJZe sK FkN S'Nk j' iKdk j? s/ d{ik fdqFe-gqGkt
304 frZb, wBgqhs f;zx, Ehf;;, ozrwzu ns/ N?bhft:B g/Fekoh dh fBod/Feh gqfeqnk- fJZe s[bBksfwe nfXn?B, gzH132 305 Gerald Millerson, Television Production (Twelfth Edition), p.161 306 T[jh, gzH162
201
th ]{p;{os brdk j? s/ doFeK ~ MNek th wfj;{; Bjh_ j[zdk. fvikbt ~
fdqFe MNe/ s'_ puD dk nkyoh ;kXB th fejk iKdk j?.
vh-c'e; fvi"bt (D-Focus Dissolve)
fJZe e?wok j"bh-j"bh X[zdbk j[zdk iKdk j? s/ d{i/ e?wo/ dk FkN T[`go
nkT[_dk iKdk j?. @@fJj nkw s"o #s/ cb?F-p?e bJh tofsnk iKdk j?. go
eJh tko ;wK-gfotosB d/ gqGkt bJh ik ;hBK d/ gfotoB ~ ;ikT[D bJh
th tofsnk iKdk j?.##307
;[gofJzg'ia (Superimpose)
u"Ek sohek @;[gofJzg'ihFB# ejkT[_dk j?. @@fJ; ftZu gfjb/ FkN d/ fdqF
T`[go jh j'o FkN dk fdqF th SkfJnk d/ o{g ftZu doi j' iKdk j?. c/o
gfjbk fdqF nb'g j' iKdk j? ns/ T[;dh EK #s/ d{ik fdqF g{oh soQK T[ikro
j' iKdk j?.##308
tkJhg (The Wipe)
@@tkJhg fJZe fdqFe gqGkt j?, fJ; ~ w[Zy s"o #s/ ;iktNh spdhbh bJh
tofsnk iKdk j?. fJ; dk o[MkB sK F[o{nksh d"o s'_ jh j?, ns/ j[D fJ; dh
tos'_ Nq/bo iK ewoFhnb ftZu ehsh iKdh j?.##309 tkJhg gqGkt s'_ Gkt j? fe
fJZe FkN d{i/ FkN ~ j{zM e/ nkg nk iKdk j?. fJ; gqGkt d/ nbZr-nbZr
Yzr jBL-
1H j"ohi?A_Nb tkJhg (i/ nZX ftueko'_ o'e fdZsk ikt/ sK ;eohB ~ tzv
d/t/rk)
2H T[`go'_ EZb/ tZb tkJhg
3H ;eohB d/ ftueko'_ r'b dkfJo/ #u'_ gorN j'Dk ik nb'g j'Dk.
4H e"oBo tkJhg - T[gobk ;Zik.
307 Gerald Millerson, Television Production (Twelfth Edition), p.163 308 jax izlax] vad&18] i`-18 309 Gerald Millerson, Television Production (Twelfth Edition), p.161
202
5H pkoBv'o}$ bkJhB pko $ j"ohi?_Nb ;gfbN tkJhg (y[ZbDk s/ pzd j'Dk)
6H toNheb ;gfbN tkJhg $ chbv pko (tkJhg; nzdo s/ pkjo)
7H vkfJrBb (T[`gobk ;Zik)
ejkDh dh fdqFNh s'_ fJ; gqeko d/ tZyo/-tZyo/ i'VK dk nbZr-nbZr
wjZst j? ns/ fJj ;w/_ d/ tec/ ns/ eJh gqeko d/ tZyo/-tZyo/ gqGktK dh
f;oiBk eod/ jB. go fcbw dh b?n-fBowkD d/ fdqFNhe'D Bkb th fJ; dk
nkgDk wjZst j? ns/ fJ; d/ tZyo/ ;z:'iB b?n-fBowkD ~ eJh soK Bkb
gqGkfts eod/ jB.
w"BNk:k (Montages)
@@fcbw fBowkD dh gqfeqnk ftZu @w"BNk:# Fpd dh ekY o{; d/
@J/Jhi/_;s/fJB# B/ ehsh T[jBK B/ fJ; gqfeqnk bJh coK;h;h Fpd @w"_sk}# dh
tos'_ ehsh, i' fcbw dh gqGkfFs Fpdktbh ftZu pj[s gquZfbs j' frnk s/
fJ; dhnK eJh fe;w dhnK ftnkfynktK ehshnK ikD bZrhnK.##310
@@w"BNk:k ;pzfXs FkNK dh fJZe eVh j[zdh j?##311 fe;/ ;hB ~ fdqFK d/
wkfXnw okjh_ nZr/ s'oBk s/ T[GkoBk, w"BNk: FkN okjh_ jh ;zGt j[zdk j?. fit/_
fe;/ foFs/ ~ T[GkoBk j't/ sK T[BQK d/ fBZe/-fBZe/ FkN fit/_ T[j x[zw oj/ jB,
Fkfgzr eo oj/ jB, yk-gh oj/ jB, ;co eo oj/ jB nkfd FkN; ~ ]{p;{osh
Bkb i'V e/ fJZe w"BNk: fsnko ehsk iKdk j? fi; Bkb ;w/_ dh pZus d/
Bkb-Bkb ejkDh nZr/ s[odh j? ns/ fcbw dh rsh ~ th e'Jh coe Bjh_ g?_dk
;r'_ j'o p/jso j' iKdh j?.
nzs ftu fejk ik ;edk j? fe N?bhft}B fJb?eNq'fBe whvhnk j'D
eoe/, fJ; ftZu seBhe dh wksok tZX j?. e?wok e/_doh G{fwek ftZu j'D eoe/,
;hB d/ jo FkN ~ fJ; d/ ikthJ/ s'_ jh ;'funk ftukfonk iKdk j? feT[_fe
e?wok i' d/y/rk ns/ fdykJ/rk doFe T[j jh d/y ;e/rk. eb'}-nZg dk
wkfXnw j'D eoe/ fJj ;ko/ seBheh sZsK ftZu ;[Gkftesk dh wzr eodk j?.
310 jax izlax] vad&18] i`-16 311 TOM SCHROEPPEL, THE BARE BONES CAMERA COURSE FILM AND VIDEO, p.71