NHÀ BÁO HIỆN ĐẠINEW REPORTING AND WRITING

THE MISSOURI GROUP

NGƯỜI DỊCH:

Trần Đức Tài

Lê Thanh Nhân

Từ Lê Tâm

Phạm Duy Phúc

Triệu Thanh Lê

Tây hay ở Việt Nam, mọi nhà báo có trách nhiệm đều lấy việc phục vụ cộng đồng, phục vụ nhân dân làm tôn chỉ.

Cuốn sách này không chỉ cần thiết cho các bạn sinh viên đang theo học khoa ngữ văn-báo chí, những phóng viên trẻ mới vào nghề, những người muốn tìm hiểu nghề báo mà còn cần thiết cho cả những người làm quan hệ công chúng ( public relations) vốn luôn có quan hệ mật thiết với báo giới. Những người làm công tác giảng dạy cũng sẽ có một tài liệu tham khảo giá trị vốn rất hiếm hoi trong thực tế ở nước ta. Những nhà báo kỉnh nghiệm hay những người lãnh đạo các cơ quan báo chí cũng sẽ rút tỉa được nhiều bài học thực tiễn quý báu từ cuốn sách này để gợi mở cho những *11 hưởng đổi mới.

Là những người đang làm báo và giảng dạy báo chí, bản thân chứng tôi cũng đã học hỏi được rất nhiều bài học quý báu cho nghề nghiệp trong quá trình biên dịch - những bài học nhiều khi phải trả giá bằng sự tự do hay sinh mệnh. Chúng tôi hy vọng khi đọc cuốn sách này, các sinh viên, đồng nghiệp và độc giả quan tâm đến báo chí, cũng sẽ hứng thú như chúng tôi khi biên dịch trước những điều mới lạ mà các nhà báo lão luyện trong nhóm The Missouri Group đã dốc tâm truyền đạt. Muốn hiện đại thà không thể làm theo cách cũ. Muốn hiện đại thì phải đổi mới. Nhà báo hiện đại là cuốn sách dành cho những nhà báo hiện tại và tương lai có cùng suy nghĩ đó.

Nhà báo TRẦN ĐỨC TÀI

1

MỤC LỤCNHÀ BÁO HIỆN ĐẠI.....................................................................................................1

PHẦN 1 NGHỀ BÁO VÀ NHÀ BÁO.............................................................................2

CHƯƠNG 1: BẢN CHẤT CỦA TIN TỨC...................................................................4

CHƯƠNG 2: NGHỀ BÁO KHÔNG NGỪNG THAY ĐỔI............................................18

PHẦN 2: CÔNG CỤ TƯỜNG THUẬT.......................................................................40

CHƯƠNG 3: PHỎNG VẤN....................................................................................40

CHƯƠNG 4: TRÍCH DẪN ĐỐI TƯỢNG ..............................................................60

CHƯƠNG 5 THU THẬP THÔNG TIN.....................................................................81

CHƯƠNG 6: TƯỜNG THUẬT VỚI CÁC CON SỐ...................................................96

PHÂN 3: NGHỆ THUẬT KỂ CHUYỆN ...................................................................113

CHƯƠNG 7: CẤU TRÚC HÌNH THÁP NGƯỢC.....................................................113

CHƯƠNG 8 VIẾT ĐÊT THU HÚT ĐỘC GIẢ..........................................................133

PHẦN 4 CÁC LOẠI TIN CƠ BẢN............................................................................178

 CHƯƠNG 10 THÔNG CÁO BÁO CHÍ...............................................................178

CHƯƠNG 11 DIỄN THUYẾT, HỌP BÁO VÀ HỘI NGHỊ.........................................193

CHƯƠNG 12 CÁC LOẠI TIN BÀI CƠ BẢN KHÁC.................................................207

PHẦN 5 THEO DÕI CHUYÊN NGÀNH.....................................................................230

CHƯƠNG 14: ĐỀ TÀI KINH TẾ VÀ TIÊU DÙNG...................................................262

CHƯƠNG 15 THỂ THAO....................................................................................278

PHẦN 6 CÁC KĨ THUẬT ĐẶC BIỆT.........................................................................289

CHƯƠNG 16 DÙNG KĨ THUẬT CỦA NGÀNH KHOA HỌC XÃ HỘI........................289

CHƯƠNG 17 PHÓNG SỰ ĐIỀU TRA...................................................................298

PHẦN 7 VIẾT CHO CÁC LOẠI HÌNH TRUYỀN THỐNG ĐẶC BIỆT.............................314

CHƯƠNG 18 VIẾT TIN CHO PHÁT THANH VÀ TRUYỀN HÌNH.............................314

2

PHẦN 1 NGHỀ BÁO VÀ NHÀ BÁO Trong chương này bạn sẽ học:

1. Tin tức là gì?

2. Làm thế nào những nguyên tắc bất biến của sự chính xác và tính công bằng sẽ giúp bạn đối mặt với những thử thách của sự thay đổi thường xuyên?

3. Báo chí và độc giả đang thay đổi như thế nào?

Tin tức trong thế kỷ 2L không còn giống như trước. Ngay cả cách thu thập thông tin cũng khác.

Chúng ta đang tham dự một cuộc họp lúc 10h sáng tại tòa soạn tờ Sarasota Tổng biên tập Janet Weaver chủ trì cuộc họp. Như hầu hết các buổi, họp tòa soạn, cuộc họp này mang tính thân mật - các biên tập viên bỡn cợt hay chế nhạo việc ỉầm của nhau khi họ thảo luận về những công việc nghiêm túc trong ngày. Khi ai đó đề cập đến một rin địa phương quan trọng, người quản trị website phụ trách báo điện tử yêu cầu được cung cấp những tài liệu thiết yếu sẽ được đưa đến với độc giả qua mạng chứ không được xuất bản trên báo in.

Cách đó vài bước trong phòng tòa soạn, phóng viên điều tra Tom Bayles không vui lắm. Anh sắp hoàn tất một dự án kéo dài nhiều năm - điều tra về một vấn đề nghiêm trọng Florida - tình trạng xâm thực bờ biển và những nỗ lực tốn kém để khắc phục. Công việc cho nhật báo của anh coi như xong, nhưng anh vẫn phải tổng hợp phần tư liệu bổ sung cho bài viết trên mạng. Tuy nhiên, vấn đề thật sự của anh là một chuyên mục truyền hình sẽ phát quan hệ thống truyền hình cáp của Herald- Tribune suốt ba ngày loạt bài này được đăng tải. Anh tiếc là đã bỏ lỡ hai ngày tập huấn về những kỹ năng truyền hình cơ bản mà tờ báo thường tổ chức cho khối nhân sự báo in. May sao, cứu tinh đã ở cạnh bên. Phòng tòa soạn của ban truyền hình nằrn ở gian đối điện bàn làm việc của anh.

Trên đường ra khỏi phòng tòa soạn, chúng tôi gặp cô Jill Obrecht Barton, tốt nghiệp trường báo chí được hai năm và bây giờ đang phụ trách mảng giáo dục cho Heraỉd-Tribune. Jill cảm thấy đã chuẩn bị tốt cho công việc mới, nhưng cũng nói thêm: “Nếu được làm lại từ đầu, tôi sẽ học môn Truyền hình Căn bản ở trường”.

Những gì chúng ta bắt gặp ở Sarasota chính là mô hình của một tòa soạn hội tụ (convergence newsroom) hay còn gọi “tòa soạn tích hợp”. Đó là nơi gặp gỡ của các loại hình truyền thông trong cùng một tòa soạn, thậm chí trong cùng một nhà báo, để lợi dụng những sức mạnh khác nhau cúa cả báo in, báo hình lẫn báo mạng. Mô hình tòa soạn hội tụ đã làm thay đổi cách nhà báo tường thuật và cách độc giả tiếp nhận tin tức. Janet Weaver lý giải tầm quan trọng của sự hội tụ một cách đơn giản: chỉ báo in không thôi, Herald-Tribune đến tay 50% số người sống trong và ngoài

3

Sarasota. Cộng thêm báo mạng và kênh truyền hình, và nó vươn ra đến 90%. Khát vọng của bà là đạt đến số lượng độc giả tối đa cho tờ báo của mình.

Dù làm báo bằng niềm đam mê hay chỉ vì lợi nhuận, những tòa soạn riêng rẽ và những tập đoàn truyền thông khổng lồ đang hội tụ lại với nhau. NBC và Microsoft, AOL và Time Warner (bản thân đã là sản phẩm của nhiều loại hình truyền thông sáp nhập thành) đang vượt qua những rào cản truyền thống để cung cấp thông tin trên cả báo in, truyền hình và báo trực tuyến. Những phóng viên mới vào nghề như Jill Barton hay những người kỳ cựu như Tom Bayles đều phải học cách làm tin mới và đối mặt với những sức ép mới trong việc truyền thông đa phương tiện. Nghề báo ở thế kỷ 2i buộc các nhà báo phải liên tục thay đổi chính mình.

Ngay cả bản thân tin tức củng đang thay đổi. Báo chi, phát thanh và truyền hình - đôi khi làm việc cùng nhau - ngày càng trở thành những người tham gia lẫn người quan sát những vấn đề của công chúng. Phong trào có tên gọi “báo chí công dân” (civicjournalism) hay “báo chi cộng đồng” (public journalism) ở Mỹ chính là để hưởng ứng quan điểm thừa nhận rằng báo chí và nền dân chủ phải kết hợp vói nhau thì cả hai mới cùng tồn tại. “Những nhà báo công dân” tìm mọi cách để giúp đỡ cho nền dân chủ được thực thi hơn là ch! đứng đằng sau và tường thuật những thất bại của nó. Không phải tất cả các nhà báo đều đồng tình với triết lý “báo chí công dân", nhưng hầu như tất cả đều đồng ỷ rằng vai trò của nhà báo trong thế kỷ 21 sẽ còn tích cực hơn và thậm chi quan trọng hơn hiện nay.

AI Neuharth, người làm thay đổi diện mạo báo chí khi sáng lập tờ USA Today năm 1980, đã đưa ra rriột viễn cảnh về tin tức kiểu mới như sau: “Tôi tin tưởng và hy vọng rằng báo chí trong tương lai có thể và sẽ mang đến những thông tin hữu dụng - nhưng quan trong hơn, chúng phải đáng tin cỗ - vả có chỗ đứng Trong đời sống hằng ngày của mọi người, cho dù thôn tin nằm ở trong phòng giám đốc hay trong quầy rượu, trong lớp học hay trê cánh cửa cái tủ lạnh”.

Khi được hỏi ông trông đợi tin tức sẽ được cung cấp như thế nào, Neuhart nói: “Tôi nghi tương lai của tin tức là ở trên cả báo in, trên truyền hình truvề thống vachắc chấn là trên báo trực tuyến. Đó là sự kết hợp của tất cả nhữn điều nói trcn”.

Dầu có thay đổi, có những điều vẫn giữ như cũ. Thử nhất là vai trò trun tâm của báo chí trong một xã hội dân chủ. Thứ hai là tầm quan trọng của tín chính xác và sự công bằng khi báo chí giữ vai trò đó. Thứ ba là bạn hay bế cứ ai sẽ trở thành nhà báo phải không ngừng đòi hỏi bản thân phải làm ch đưực những kỹ năng cơ bản của việc tường thuật và viết báo - bất kể bạn S' dụng cõng cụ gi hay bạn đưa tin đến công chúng bằng phương tiện nào.

4

CHƯƠNG 1: BẢN CHẤT CỦA TIN TỨC

TIN TỨC LÀ GÌ? Tiêu chí mà các biên tập viên và phóng viên chuyên nghiệp đừng để xá định tin

tức là gì có thể được tóm gọn lại như sau:

- Có liên quan —Hữu ích

r-Gây được sự quan tâm

Những tiêu chí đó được áp dụng rộng rãi nhưng mỗi nhà báo hay mỗi c< quan báo chí đều sử dụng chúng theo một bối cảnh đặc thù để nhấn mạrứ ý nghĩa theo cách riêng. Cái bối cảnh ấy do chinfrpong tạo ra.

Hãy xét ví dụ sail:

Con số thống kê mới nhất cho thấy Hạt Boone là một trong nhũng khu vực gia tãng dân số nhanh nhất của bang. Một diễn đàn công cộng vào tối thứ Ba sẽ cho bạn cơ hội được bày tỏ quan điểm về cách định hướng tình trạng gia tăng đó.

Diễn đàn này, buổi đầu tiên trong một loạt do ủy ban Hạt bảo trợ, sẽ phát ị động một tiến trình “nhìn về tương lai” ; nhằm chia sẻ những quan điểm đối VÓI Ị tương lai của Hạt. Đó là ỷ tưởng của bà ủy viên Hội đồng Karen Miller, người đã giải thích ý tưởng của mình như sau: “Chúng ta hoặc là để cho dân sô gia tăng rồi sau đó mới có phản ứng, I hoặc là nói lên quan điểm về một tương lai mong muốn cho Hạt của chúng ta và sau đó nỗ lực để đạt được điều đó”

Những quan chức khác của Hạt không tin ý tưởng này là cách sử dụng thời gian và tiền bạc thật khôn ngoan. “Tôi chưa từng nghe một ý kiến nào lập dị như vậy,” - Thư kỷ Hạt Biff Barner, người đối lập với Miller trong cuộc tái bầu cử nói mỉa - “Karen chắc là đi trước thòi đại".

Bị Miller thuyết phục, bất chấp những chi trích từ phía Barner và những

Hãy xem xét giá trị của bài báo này đối với độc giả. Tính liên quan là hiển nhiên. Tương lai cho cộng đồng là việc cần phải làm. Công chúng được một cơ hội để góp phần định hướng tương lai đó. Bài báo này hữu ích bởi vì nó thảo luận những vấn đề quan trọng và bởi vì nó xuất hiện trước khi có những diễn đàn công khai. Loại bài báo này mang đến cho độc giả thông tin cần thiết và kịp thời để họ có thể tham gia vào quá trình quyết nghị nếu họ muốn. Bài báo gây được quan tâm nhờ sự liên quan và hữu ích của nó.

Bạn đang đọc một bài báo đăng trên báo in. Trên truyền hình, một bài viết như thế sẽ có ít' chì tiết hơn, nhưng bạn sẽ nhìn thấy đoạn băng quay cảnh những nhân vật chính đang tranh luận. Còn ờ báo trực tuyến, một bài báo như thế sẽ bao gồm

5

cả chi tiết và đoạn phim - cộng thêm sự kết nối dễ dàng đến những bảị báo hênJiuan và những tư liêu đằng sau vụ việc. Cách trình bày sẽ khác nhau ở mỗi .loại hình, nhưng những giá tri của tin tức đã làm cho nó trở nên quan trong và kỹ năng tưởng thuật sự việc cũng như những yêu càu kể lại câu chuyện sẽ có sự giống nhau. Những chương sau sẽ giúp bạn học được những kỹ năng đó. Còn bây giờ, hãy xem xét những giá trị của tin tức ở tầm sâu hơn chút nữa, về những tiêu chí nhà báo dùng để xác định câu chuyên nào xứng đống được thuật lại.

Sự liên quan, hữu ích và gây được quan tâm là những định hướng khái quát để thẩm định giá trị thông tin của bất kỳ sự kiện, vấn đề hay nhân vật nào. Cùng với những tiêu chí rõ ràng 'đó, nhà báo còn tìm kiếm những yếu tố đặc trưng hơn tiềm tàng trong mỗi câu chuyện. Quan trọng nhất là những yếu tố sau: 

Tàcũông-'1 Đảy ià một cách khác để đo mức độ liên quan và hữu ích. cỏ bao nhiêu người bị ánh hưởng bởi một sự kiện hav mô.t V tưónư? Nó ảnh hưởng đến họ nghiêm trọng như thế nào?

Xung đột)-Đây là một dê tài muôn thuở trong mọi câu chuyện, dù dược "thuật lại bởi báo chí, văn chương hay kịch nghệ. Những cuộc đấu tranh giữa người với người, giữa các quốc gia hay với sức mạnh thiên nhiên đều lôi cuốn người ta đọc. Xung đột chính là một yếu tố cơ bản của đời sống, các nhà báo phải tĩnh táo trước cám dỗ muốn làm cho câu chuyện tăng thêm kịch tính hoặc đơn giản hóa thái quá.

Mới lạ)-Đây là một yếu tố khác phổ biến cả trong báo chí lẫn các loại hình khác. Con người hay sự kiện có thể gây được hấp dẫn và do đó có giá trị thông tin chỉ vì yếu tố đặc biệt hay kỳ quái.

Danh tiếng JTên tuổi tạo nên tin tức. Tên tuổi càng lớn chừng nào thì bài báo càng quan trọng chừng đó. Những người dân thường luôn bị kích thích tò mò bởi việc làm của những người giàu có và nổi tiếng.

Gần gũi TThông thường, người ta thích thú và quan tâm đến những gì diễn ra gần nơi họ ở. Khi họ đọc hay nghe một tin trong nước hay tin thế giới. họ- t hường muốn biết nó có liên can gì đến cộng đồng của chính họ.

Câp thời)rin đòi hỏi phải mới. Nêu tin thích đáng và hữu ích, nó hãn phải đủng lúc. Ví dụ như khi viết về một vấn đề mà hội đồng thành phố phải đối mặt trước khi nó được quyết định thì sẽ có ích hơn là sau đấy. Những bài báo kịp thời cho người ta cơ hội được tham dự vào các vụ việc chung hơn ỉà chỉ làm một khán giả.

Lưu ý rằng những yếu tố trên gợi ra hai điều quan trọng về tin. Thứ nhắt, không phải mọi tin tức đều ngỉạiêm túc, đều là chuyên sống chết. Nghề báo được miêu tả như “cuộc đối thoại của vãn hóa với chính nó”. Cuộc đối thoại ổó gắn kết thành nền văn hóa từ những chuyện kể về tội ác, chính trị cho tới các sự kiện trên thế giói, tất

6

nhiên rồi; nhưng nó cũng bao gồm những câu chuyện của đời sống hằng ngày. Nó bao gồm cả những chuyện khôi hài và chuyện tầm phào.

Tất cả những điều đó đều có thể là tin tức. Thứ hai, tin .tức không chỉ là việc góp nhật lại sự kiện.

Thuật lại-một tin thường cũng có nghĩa là kể lại một câu chuyện. Tính tường thuật, tính nhân văn, kịch tính của câu chuyện là nghệ thuật của báo chí. Để tập hợp những sự kiện trong bài viết của mình, nhà báo sử dụng nhiều kỹ thuật giống như những kỹ thuật mà nhà xã hội học, nhà khoa học chính trị và nhà sử học sử dụng. Để viết bài báo cho ai cũng hiểu được sự kiện trong đó, nhà báo thường sử dụng kỹ thuật của những người cầm bút khác như nhà vãn hay nhà biên kịch.

CÔNG CHÚNG THAY ĐỔL, BÁO CHÍ THAY ĐỔINgười phán quvết tối hận rái gì Iậ quan trọng và câu chuyện nào dáng được

thuật lại chính là những người tiêu thụ báo chí, là công chúng. Công chúng đang thay đổi, và điều đó đòi hỏi những nhà báo cũng phải thay đổi.

Một trong những điểm mới quan trọng mà báo trực tuyến dành cho bạn - độc giả - là khả năng cho nhép ban chon lưa thông tin ở dâu và khi nào bạn muốn. Với một máy tính và một cổng vào Internet, bạn không phải chờ đợi bản tin buổi tối trên tivi hay khi phát hành tờ tin buổi sáng. Bạn có thể truy cập các nguồn tin trên mạng bất kể giờ nào dù ngày hay đêm. Bạn có thể tìm hiểu cặn kẽ các chi tiết và đi sâu vào vấn đề chừng nào bạn muốn, hoặc bạn có thể chọn cách bỏ qua tất thảy ngoài những chủ đề khái quát. Loại hình truyền thông dựa vào máy tính, nói cách khác, đã để cho người đọc tự đảm trách thông tin. Bạn sẽ hiểu rõ hơn vấn đề này ở chương 2. Còn bây giờ hãy chú ý đến độc giả và những gì họ cần và họ muốn.

Hội Chủ bút nhật báo Mỹ ( American Society of Newspaper Editors) đã bảo trợ cho một đề án nghiên cứu với ý định thiết lập một tờ báo của thế kỷ 21. Đây là bản tóm tắt những gì các nhà nghiên cứu kết luận về những đòi hỏi và nhu cầu của độc giả:

* Độc giả muốn có nhiều thông tin trong tờ báo của họ.

* Độc giả muốn tin tức phải có liên quan và tập trưng vào ho vànông đồng quanh họ.

* Độc giả không muốn báo của ho phớt lở những gì đang diễn ra ó nơi khác trongjiưácjỵầ_ixêỉi.lhế_giớl.

* Độc giả không bi lửa phỉnh bởi những mánh lởi quảng, cáo hay cách trình bày bay bướm. Họ chỉ chấp nhận chúng khi nào chúng có vẻ liên quan đến bài viết, làm cho bài báo dễ “nuốt” hay làm cho thông tin dễ hiểu hơn. Nếu những mánh lới câu

7

khách đó quá lộ liễu hay cách trình bày quá khác lạ, người đọc sẽ vứt bỏ chúng vì đã làm họ không được thoải mái khỉ đọc báo.

* Dộc giá muốn nliửng tin tức thiết ứiực và hửu jch để giúp họ hoàn thiện cuộc sốnơ Họ cần những mọo vặt va .nhưng lơi khuy tin. \1 loi song CU3. độc giả thay đổi, các chủ bút phái tạo ra nhưng tơ bao đi sau vao đơi song.

Chỉ cần thay đổi từ ngữ một tí, danh sách những đòi hỏi và nhu cầu này cũng có thể áp dụng cho khán thính giả của phát thanh - truyền hình. Chính sự cạnh tranh ngày càng khốc liệt để tăng thời lượng phát sóng và lôi kéo sự chú ý của khán giả mà nghiệp vu phát ..thanh - truyền hình cũng buộc phải không ngừng-thay đổi cho phù hợp với nhu cầu ldipng ngùng thaỵ đpị của những đối tượng công_ chúng cũng không ngừng thay đổi. Hãy thử xem trong một khoảnh khắc CÓ bao nhiêu là nguồn thông tin và giải trí đến với bạn. Độ là báo in, dĩ nhiên rồi. Đó là tạp chí và sách. Đó là hàng tá kênh truyền hình cáp. Và trên Internet, có biết bao trang web đan cài vào nhau trên khắp thế giới để ta khám phá.

Những người làm báo theo lối cũ là những người gác cửa thông tin, lựa chọn từ nhiều nguồn tin phức tạp, vứt bỏ nhiều và chỉ cho một số được xuất hiện trẽn trang báo và màn ảnh. Những nhà báo của thế kỷ 21 là những hoa tiêu ião luyện. Họ sẽ tiếp tục tổ chức và lý giải thông tỉn, nhưng công chúng của họ sẽ trông đợi và đòi hỏi nhiều hơn ỉà những gì chi để cho vừa trang báo hay màn ảnh nhỏ. Người ta bị áp lực về mặt thởi gian nên không thể lãng phí cho những thông tin không liên quan hay không hữu ích. Và khi họ cần biết

“(Trên truyền hình) Tính nông cạn không chỉ được gắn với sự thiếu hụt về thời gian mà còn do chúng ta tiêu phí rất nhiều thời gian, không phải qua ổiện thoại, không phải ở trong thư viện, để cố gắng thể hiện bằng hình ảnh cối mả chúng ta muốn nói tới.”

Sam Donaldson, Đặc phái viên

họ cần. 

Công chúng mớiCông chúng đó là ai? New Directions for News -- một nhóm chuyên gia về nhật

báo - đã làm một cuộc điều tra mới mẻ và khám phá ra cái gọi là “nước Mỹ mới”. Dân số của nước Mỹ mới sẽ gồm có:

❖ 51% là phụ nữ

* 30% là những người trẻ tuổi, từ 18 đến 34 tuổi

♦ 25% người dân tộc thiểu số và các nhóm dân nhập cư

* 21% người trên 50 tuổi8

V 13% ìigủỏl iu 5 utííi 1/ luỏi

Công ty Gannett, nơi đã xuất bản hơn 100 tờ báo, thiết lập một nhóm chuyên trách để tạo ra một tờ báo kiểu mẫu sẽ hấp dẫn những độc giả thế kỷ 21. Tin tức viết cho lớp độc giả mới, theo báo cáo của nhóm này, phải có những tính chất sau:

Hình thức bắt mắt: Tờ báo phải nhiều màu sắc, hấp dẫn, sinh động, thỏa mãn mắt người xem cũng như thách thức trí óc họ hoạt động.

Thông thì dày đặc nhiều tầng nhiều lớp: Những cột vãn bản không đủ. Đồ thị, hình ảnh, biểu đồ, danh sách và phần tham khảo từ nhiều nguồn khác nhau sẽ thỏa mãn được những bạn đọc đói tin tức bổ ích mà lại bị áp lực về thời gian.

Tính tương tác: Cho bạn đọc biết cách cùng tham dự vào tờ báo, cách phẫn hồi tin tức, cách liên hệ với chuyên gia, với độc giả khác hay với chính tờ báo.

Tính liên quan: Cho những độc giả hoài nghi thấy tin tức thiết thực với họ như thế nào. Đưa những con người gần gũi với độc giả vào bài báo của bạn. Thuật lại tác động và tầm quan trọng của tín tức.

Tính đa dạng: Xã hội có nhiều mặt hơn là những gì tin tức phản ánh. Hãy chắc rằng bạn bao quát được toàn bộ cộng đồng.

Ngoài những nội dung chuẩn mực của tin tức địa phương và thế giới, nhóm chuyên trách này đã đề xuất những chủ đề có thể giúp người đọc trong đời sống hằng ngày - bao gồm tin tức về mua sắm và tiêu dùng, về Internet và kỹ thuật, sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống gia đình, sự hòa hợp giữa tâm hồn và cơ thể, và tạo ra được những cộng đồng.

Richard Saul Wurman viết một cuốn sách mà mọi nhà báo nên đọc đi đọc lại - cuốn Information Anxiety (Mối ỉo thông tin). Trong đó, Wurman nói rằng hầu hết tin tức cỏ thể chia ra thành ba ỉoại: tin mang lại hy vọng, tin về những chuyện lạ lủng tới mức vô lý và tin về các thảm họa. Nhà báo nói chung hay nhấn mạnh đến những chuyện lạ lùng và thảm họa, còn người đọc thì lại đói niềm hy vọng. Bạn sẽ thấy rằng tờ báo kiểu mẫu nói trên sẽ mang đến nhiều tin tức lạc quan hơn so với những gì mà bảo chí hay những chương trình thời sự truyền thống thường cung cấp. Làm báo theo kiểu này còn được gọi là “báo chí giải pháp" ( solution journalism). Thay vi chỉ vạch rõ những vấn đề của dạứng ta - điều có thể sẽ làm tăng thêm cảm giác cách biệt và tuyệt vọng - các nhà báo cỏ thể xác đinh những giải Pháp khả dì giải quvếĩ những vấn đề đó, cung cấp những ví dụ về những giải pháp và nói cho độc giả biết có thể tìm hiểu thêm thông tin ở đâu hay làm thế nào để tham dự vào.

Wurman còn nêu ra một điều khác mà các nhà báo bây giờ mới bắt đầu hiểu ra: Thông tin không thôi chưa phải là sản phẩm jcỏ -giá.nhất. Sự cảm thông lả điều thiết yếu để truyền thõng có hiệu quả. Khi nhà báo tập trung tường thuật những vấn đề có liên quan và hữu ích thì rất có thể họ đã chuyển tải được sự cảm thông. Không

9

có điều đó, độc giả sẽ bị trôi dạt và có khi bị chết đuối giữa biển thông tin ngày càng thăm thẳm.

Nghề báo mớitín ngưỡng và hội họp vào Hiếĩi pháp nước này. Hai trăm năm sau, một số nhà

báo sâu sắc nhất của nước này lại nhận ra rằng một nền dân chủ lành mạnh là điều tối cần thiết cho báo chí. Nhận thức đó đã tạo nên một trong những bước phát triển quan trọng nhất và gây nhiều tranh cãi nhất để định hình nền báo chí Mỹ trong thời khắc chuyển giao sang thế kỷ mói. •,* Được gọi là “báo chí cộng đồng” hay ỉà “báo

chí công dân”, trào lưu làm báo mới này dựa trên hai ý tưởng: Thứ nhất, nền dân chủ không được thực thi tốt như lẽ ra nó phải thế. Thứ hai, những nhà báo có trách nhiệm phải cố gắng làm gì đó ổể cải thiện tình trạng này. ít có nhà quan sát chính trị nào sẽ phản bác quan điểm đầu tiên. Một số học giả thậm chí đưa rả kết luận rằng chúng ta đang mất dần ý thức cộng đồng TO' bản. Tuy 

nhiên, quan điểm thứ hai đánh thẳng vào kiểu làm báo trung lập truyền thống, với thái độ cách biệt của phóng viên với những sự kiện mà họ tường thuật. Jay Rosen, một lý thuyết gia hàng đầu về nền báo chí công dân, đã đưa ra một loạt so sánh về những niềm tin trái ngược nhau của các nhà báo truyền thống và nhà báo cộng đồng. Đây là hai điều minh họa cho sự cách biệt đó:

Nhà báo cộng đồng tin rằng: Đởi sống công chúng sẽ tạo ra tác động, và báo chí có vai trò tác động công chúng để tạo ra tác động.

Nhà báo truyền thống tin rằng: Nếu đời sống công chúng sẽ tạo ra tác động thì cũng tốt, nhưng vai trò của chúne ta khôncr nhải là tịr dộng công chúng và thật nguy hiểm khỉ nghĩ rằng chứng ta có thể làm điều đó.

Nhà báo cộng đồng tin rằng: Nhiều thứ cơ bản phải thay đổi, bởi vì nền báo chi bây giờ không có hiệu quả.

Nhà báo truyền thống tin rằng: Các truyền thống báo chí đã tốt lắm rồi, nếu có điều gì cần phải cải thiện thì đó chính là cách hành nghề.

Một nhà báo, người được đa số tôn vinh - hay buộc tội - vì đã đưa những nguyên tắc trên ra thực hiện, là Davis “Buzz” Merritt, sau này trở thành chủ bứt tờ The Wichita Eagle ở Kansas. Merritt ngán ngẩm chất lượng nghiệp vụ lộ rõ trên tờ báo của mình cũng như những tờ khốc trong suốt cuộc bầu cử năm 1988. ổng lo lắng khi thấy báo chí ở Wichita và khắp đất nước thiếu hẳn sự quan tâm và can dự vào đời sống công chứng. Vì thế, ông bắt đầu một loạt thử nghiệm báo chí mà sau này thành nền móng cho cả một trào lưu.

Bắt đầu từ năm 1989, những nhà báo ở Wichita - và không lâu sau đó là hàng chục thành phố khác trên khắp nước Mỹ - đã làm những cuộc thăm dò để xem đâu

10

là những vấn đề mà công dân cho rằng các cuộc vận động tranh cử nên đề ra, chứ không cho phép các ứng cử viên áp đặt ý kiến trong những cuộc tranh luận công khai nữa. Họ đã tài trợ tổ chức rthững diễn đàn công cộng để thảo luận nhiều vấn đề từ chính trị cho đến chủng tộc. Thậm chí có nhiều trường hợp họ còn phân công hoặc tuyển thêm phóng viên để giúp các công dân công kích đủ loại vấn đề ở địa phương. Các tổ chức phi lợi nhuận như Pew, Kettering và Knight đã đóng góp tiền bạc và trợ giúp về mặt chuyên môn. Nghiên cứu đã cho thấy nhiều dự án báo chí công dân dường như đã làm thay đổi thái độ của mọi người đối với đời sống cộng đồng và đối với các tổ chức báo chí.

Phái chi trích, trong đó có chủ bút của các tờ báo hàng đầu như The Washington Post và The New York Times, lo ngại rằng những nhà báo cộng đồng sẽ giành được sự ủng hộ nhưng có thể lại mất đi một điều còn quan trọng hơn - sự độc ỉập. Theo họ, cơ quan báo chí không thể vừa đá bóng vừa thổi còi. Nhà báo chỉ nên đóng vai trò trọng tài. Khi một tờ báo tổ chức một cuộc thảo luận công khai, thay vì chỉ tường thuật lại một cuộc thảo luận được tổ chức bởi các cơ quan khác, thì báo chí đã trở thành cầu thủ trong trận bóng trong khi chỉ nên ìàm người cầm còi ouan sát tử xa. Khi nhữnp nhà bá.0 hỏi xem công dân muốn biết điều gì, thay vi cho họ biết những gì mà nhà báo nghi rằng họ cần biết, báo chí đã đánh mất chức nãng giáo dục và ưở thành kẻ phục tùng.

Những tranh cãi và những thử nghiệm dường như vẫn đang tiếp diễn. Sự bất đồng đó bản thân nó cũng đã minh họa cho giá trị của sự tự do.

Dĩ nhiên không có gì mới về chuyện các nhà báo xem xét lại việc làm của mình. Chẳng hạn như trong những năm 1960, các nhà báo bắt đầu phải học theo dõi tin tức từ những phorig trào xã hộl và chính trị đang làm biến đổi đời sống ở Mỹ. Có lẽ đầu tiên là phong trào đòi quyền công dân. Sau đó lại xuất hiện nhiều ĩực lượng mạnh mẽ của phụ nữ, thanh niên, người tiêu dùng, người bảo vệ môi trường, người đồng tính và nhiều thành phần khác. Chủ trương và cách làm của mỗi phong trào không giống nhau, nhưng nhìn chung chúng đã bắt các nhà báo phải từ bỏ niềm tin cậy cố hữu vào những nguồn tin chính thống từ các quan chức đắc cử, giới quan liêu trong chính quyền và những nhà lãnh đạo kinh tế. Martin Luther King Jr., Gloria Steinem, Ralph Nader, Cesar Chavez, Barry Commoner - không ai trong số họ làm chính trị hay giữ một vị trí quyền lực kinh tế nào, nhưng họ và hàng chục người như họ đã thu hút được sự chú ý và những dòng tít lớn của báo chí Mỹ. Những nhà báo phải học cách tìm kiếm, đối phó và đánh giá những nhân vật tạo thời cuộc, những người không hề có cải mác “quan chức" truyền thống và những người nhiều khi hết sức ngở vực các nhà báo chính thống.

Rồi bạn sẽ phải làm những việc giống như vậy. Bẹn không thể theo dõi hết những mối quan hệ chỉ bằng việc phỏng vắn ông thị trưởng (dĩ nhiên, trừ phi bạn viết về mối quan hệ của chinh nhân vật đó, nhưng đó lại là chuyện khác). Bạn sẽ không thể hình dung được cốc trung tâm mua sắm nếu chi nói chuyện với người phụ

11

trách báo chí của Bộ Thương mại. Để đò được những cách làm mới tin tức, phóng viên phải rút tia từ những mốỉ quan tâm rộng rãi và từ nền tảng kiến thức bao quát.

Những nhà báo của thế kỷ 21 cần phải hiểu biết nhiều hơn thế hệ trước về nhiều vấn đề ngày càng gia tăng, bao gồm sinh vật học (AIDS chưa thể chữa được), xã hội học (những tộc người thiểu số đang trở thành đa số), thống kê học (thế giới quanh ta là thế giới định lượng) và những kiến thức khác giúp lý giải được cái thế giới ngày càng phức tạp và tương quan chặt chẽ. Bạn mới chỉ bắt đầu một tiến trình học hỏi thôi, nếu bạn thật sự xem nghề báo là sự nghiệp, thi bạn phải đeo đuổi việc học đỏ không ngửng.

TÍNH CHÍNH XÁC, CÔNG BẰNG VÀ KHÁCH QUÁNDầu CÓ đổi thay gì thì có hai truyền thống vẫn luôn là cốt lõi. Thứ nhất đó là

đạo đức nghề nghiệp đòi hỏi mọi nhà báo phải chính xác và công bằng. Thứ hai, điều khó giải thích nhưng lại dễ bị công kích, là truyền thống về tính khách quan. Tổng hòa được hai truyền thống này .chính là điều mà các phóng viên và biên tập viên luôn cố gắng thực hiện trong công việc của mình.

Tính chính xác và công bằngƯ ơ

Bob Woodward - phóng viên, tác giả và biên tập viên của tờ The Washington Post - đã bào chữa tại tòa cho một bài điều tra đăng trên tờ báo của ông. Bài báo này, theo lời ông, là “một phiên bản tốt nhất của sự thật có thể đạt được”.

Một mục tiêu nghe còn to tát hơn nữa chính là cái "sự thật” không cần thêm thắt. Dủ bày tỏ sự ngưỡng mộ đối với lý tưởng, Bob Woodward đã nhận ra thực tế cuộc sống và sự hạn chế của nghề báo. Cho dù hàng thế kỷ tranh luận, các nhà triết học và thần học vẫn chưa thống nhất được “sự thật” là gì. Dẩu cho có sự nhất trí về câu hỏi cơ bản đó đi nữa thì làm sao Giáo hội Công giáo Roma và tổ chức sinh đẻ có kế hoạch lại cùng nhất trí với “sự thật” về việc nạo phá thai, hay một vị tổng thống và đối thủ của ông ta lại cùng nhất trí về “sự thật” của tình trạng kinh tế nước Mỹ?

Trong chuyện làm báo hàng ngày ở Mỹ, những tranh cãi như thế thường nảy sinh ưong các phe phái ở tất cả các khía cạnh, trên các bài xã luận và các bài phê bình. Vai trò của các phóng viên chỉ đơn giản là phát hiện và viết lại sự thật. Vấn đề là chuyện đó hóa ra lại không đơn giản như vậy.

Đôi khi thu thập sự thật lại rất khó khăn. Một hội đồng tuyển chọn hiệu trưởng mới cho một trường đại học thông báo rằng danh sách ứng viên đã được rát lại còn năm người, nhưng tên của năm vị đó thì không được nêu ra. Các thành viên hội đồng đã hứa là phải giữ bí mật. Bạn làm thế nào để biết được tên năm ứng viên đó? Bạn có nên thử không?

12

Nhiều khi cũng khó mà biết sự thật có ý nghĩa gì. Một tòa án tối cao tiểu bang từ chối xử vụ các nhà lập pháp nghi ngờ tính hợp hiến của việc giới hạn chỉ tiêu của bang này. Tòa chi nói rằng không hề có “tranh cãi đáng phân xử”. Điều này có ý nghĩa gì? Ai thắng? Phán quyết này là tin tốt hay tin xấu, và giành cho ai?

Nhiều khi củng chẳng biết đâu là sự thật. Sau cả năm trời nghiên cứu, một ủy ban của tổng thống cho rằng không có nạn đói hoành hành ở nước Mỹ.

kết luận này có phải là sự thật không? Hay sự thật chỉ là những gì mà ủy ban r,ày đã nói? Và làm thế nào bạn có thể xác định là ủy ban này có đúng hay

• %m A'no'?

Nghề báo hàng ngày vẫn tồn tại nhiều rắc rối. Thông thường, khi làm phóng viên thì bạn chỉ có vài giờ, nhiều thì vài ngày, để nghiên cứu càng nhiều sự jện càng lốt. Dủ thời gian rất hạn hẹp, bạn vẫn .có thể tích lũy thông tin thành 0iột câu chuyên khoảng 2.000 chữ để rồi nghe thông báo là chỉ có đủ chỗ dáng hay thời lượng phát sóng cho khoảng 1.000 chữ hoặc ít hơn. Báo trực niyến - loại hình truyền thông mới - cung cấp thêm nhiều diện tích đãng bài phưng không cỏ thêm thời gian cho việc tường thuật.

Khi bạn quan tâm đến những thực tế và hạn chế này, bạn có thể nhận thấy rằng việc đạt được “một phiên bản tốt nhất của sự thật” thôi quả là thử thách dối vởi bất kỳ nhà báo nào.

Lồm sao bạn biết là đạt được mục đích? Hiếm khi có một câu trả lời cụ thể. Tuy nhiên, có hai câu hỏi mà những nhà báo có trách nhiệm nên đặt ra cho mọi bài viết trước khi tự hài lòng, đó là: có chính xác kkỏng? Nó có

công bằng không?

Sự chính xác là yếu tố quan trọng nhất áổi với bất kỳ bài báo nào, lớn hay nhỏ, dài hay ngắn. Phải chính xác trong từng chi tiết. Moi cái tẽn phải đươc phát âm thật chuẩn xác, mọi câu trích dẫn phải đúng- với những gi đã dược nói, mọi dãy số phẩi aược cộng lại. Và chừng đó vẫn còn chưa đủ. Bạn có thể lấy các chi tiết đúng và vẫn gây ngộ nhận nếu bạn không đặt đúng bối cảnh. Cùng một câu nói có thể có nhiều ý nghĩa khác nhau phụ thuộc vào tình huống nó được phát ngôn và lối diễn đạt trong khi nói. Hoàn cảnh và mục đích củng ảnh hưởng đến hành động. Bạn sẽ không bao giờ có “phiên bản tốt nhất của sự thật" nếu không tưởng thuật chinh xác các chi tiết vả bổi cảnh.

Bạn cũng không tiếp cận được sự thật nếu thiếu sự công bằng. Chính xác và cỗỉĩg bằng liên quan đến nhau, nhưng chúng không là một. Đối với tin tức, có nhiều quan điểm khác nhau để nhìn nhận một sự kiện hay vấn đề. Mỗi quan điểm sẽ có thể lý giải khác nhau về cái gì đang diễn ra và nó có ý nghĩa gì. Nghề báo cũng

13

như .thể thao, ngay cả với phóng viên cẩn thận nhất hay vận động viên giỏi nhất cũng có khi phạm sai lầm.

Sự công bằng trong nghề báo đòỉ hỏi bạn phải tường thuật sự kiện dưới nhiều góc nhìn khác nhau. Hiếm khi chi có một, thường là hai hoặc hơn. Sự công bằng đòi hỏi bạn phải đành cho kẻ đang bị công kích hoặc nghi vấn tính chính 'trực trong bài báo của mành thật nhiều cơ hội để họ có thể phản hồi. Trên hết, sự công bằng đòi hỏi bạn phải nỗ lực để tránh thành kiến trong cách tường thuật và bài viết của minh. 

Đinh góc độ cho tin tường thuậtQuan điểm hay góc nhìn mà bạn sử dụng để tường thuật sẽ định ra góc độ cho

tin được tường thuật. Chẳng hạn, những bài báo về những thay đổi xã hội sâu rộng tràn đầy các trang báo và màn hình những năm 1960 có thể được tường thuật theo góc độ của những trật tự được thiết lập hoặc theo các mục tiêu và cá nhân ủng hộ sự thay đổi. Tùy thuộc vào góc nhìn, hai bài viết về phong trào quyền cêng dân sẽ khác nhau về giọng điệu và thậm chí cả nội dung.

Do ảnh hưởng của trào lưu báo chỉ công dân. viêc chon góc nhìn vấn đp đã trở thành trung tâm thảo luận của nghề báo. Quan điểm chung của báo chí công dân là phải xem xét chính trị và đời sống công chúng một cách rộng rãi hơn, từ quan điểm của một công dân hơn là của một nhà lãnh đạo. Những bài báo dựa trên quan điểm công dân như thế sẽ thay đổi không chi các bài viết về chiến dịch vận động chinh trị mà còn là các bài về sự phát triển kinh tế, tranh chấp quy hoạch đất đai, hay hầu như mọi vấn đề. Những bài báo viết từ góc nhìn của một cử tri sẽ khác hẳn những bài viết theo góc nhìn của ứng cử viên.

Mỗi câu chuyện đều có thể nhìn từ nhiều góc độ. Không có góc độ nào là hoàn hảo. Mỗi phqng viên nên chọn góc độ nào có thể phản ánh câu chuyện đầy đủ và trung thực nhất.

Tính khách quanNhững quy tắc mà các nhà báo chinh thống tuân thủ nhằm đạt được “một

phiên bản tốt nhất của sự thật” thưởng được đúc kết thành tính khách quan. Tính khách quan được các nhà báo, sinh viên, giảng viên ngành báo chí ở Mỹ xem như một nguyên tắc nghề nghiệp. Nó được các nhà báo hàng đầu đề cao như là một lý tưởng cốt yếu, dù không dễ đạt được. Ngược lại, những người phê phán như nhà xã hội học Gaye Tuchman đã xem tính khách quan chỉ là “một nghỉ thức chiến lược" nhằm che giấu vô số tội lỗi nghề nghiệp trong khi đưa tin không kỹ lưỡng và gây ngộ nhận.

Michael Schuđson, trong tác phẩm kinh điển Discovering the News (Khám phá Tin tức), đã dò theo sự phát triển của nhu cầu báo chí khách quan từ thời kỳ hậu Thế chiến I, khi các học giả và các nhà báo đều dựa vào các phương pháp và ngôn

14

ngữ của khoa học để tìm hiểu cái thế giới đang bị đảo lộn* bởi ảnh hưởng của Freud và Marx, bởi sự xuất hiện những thế lực kinh tế mới và sự suy thoái những giá trị truyền thống. Tinh khách quan trông cậy vào nhữ: sự kiện có thể quan sát được, nhưng nó cũng lả phương pháp giúp các b tường thuật bám sát hiện thực vả không bị tác động bời các định kiến CI nguồn tín, tác giả hay độc giả. Bản thân tính khách quan là một giá trị, m lý tưởng.

Schudson viết: “Các nhà báo đặt niềm tin vào tính khách quan, tới m họ tin bờl vì họ muốn tin, cần phải tin, do bị thúc bách bởi khao khát c một con người bình thưởng muốn tìm kiếm lối thoát cho lòng hoài nghi thái độ thụ động đã hằn sâu trong nhận thức”.

Schudson và Robert Karl Manoff - hai người đã tuyển chọn các bài ti luận quan trọng về nghề báo thành cuốn Reading the News - đã mô tả sự m thuẫn lý tưởng báo chí khách quan và cách thực thi nghề báo:

Phóng viên không chi thuật lại câu chuyện mà còn tạo ra nó.

Dĩ nhiên, điều này là tối ky trong nghề báo. Bạn chỉ tường thuật, chứ b không tạo dựng. Bạn đưa ra các câu hỏi AI?, CÁI Gỉ?, KHI NÀO?, ở ĐÂƯ?, T SAO? và NHƯ THÊ NÀO?, lắng nghe câu trả lời, và trở về nhà. Tuy nhiên, là sao phóng viên biết được khi nào cần nêu những câu hỏi cơ bản của b chí ấy, và hỏi ai? Làm sao để phóng viên biết được khi nào câu hỏỉ sẽ đu trả lời. Ai được coi là cái “ai” cỏ giá trị thông tin? Sự việc hay dữ kiện n sẽ là câu ưả lời thích đáng cho câu hỏi “cái gì”? Ngay cả VÓI nhũng c: hỏi đơn giản nhất, “khi nào", “ở đâu”, làm sao phóng viên biết được li câu trả lởi có đầy đủ không?

Tóm Ịại, những điều răn dạy trông có vẻ đơn giản cúá nghề báo đã đị; sẵn cách thức truy vấn, phương pháp diễn dịch những câu ưả lời, một thống các quy tắc chọn lựa đối tựợng và vấn đề cần hỏi...

Những nhà báo giỏi nhất luôn ghi nhớ những điểm hạn chế này, cho í điều đó hiếm khi được nêu ra trong tòa soạn. Điều mà một xã hội tự do c ở các nhà báo chỉnh là “sự giải thích trung thực, toàn diện, thong minh c sự kiện của thời đại trong một bối cảnh làm cho các sự kiện nghĩ

Mục đích của chương này là giúp bạn biết các nhà báo hôm nay và tương hiểu rõ nhu cầu đó như thế nào, lăm sab họ đáp ứng được điều đó, và sự phức tạp của nhiệm vụ “Bạn theo đuổi nghiệp b này. Phần còn lại cuốn sách sẽ giúp bạn phát triển chí vỉ bạn biết bạn cộ t các kỹ năng cần trang bị để đương đầu với thừ tot' vưi và có t thách. Jrĩiếm có thử thách nào lại quan trọng hay kọc ^01’

. ‘ , . Molly Ivins, phỏng V

đem lại nhiêu khích lệ như nghê báo. ... V .

15

° kiêm phụ ỉrách chuyên n 

Tampa, tờ Tampa cùng với đài truyền hình VVFLA cỏ chung một lòa soạn. Tại sao? Gil Thelen, Tổng biên tập tờ Tribune,viết: “Mục đích của chúng tôi lũ phục vụ nhu cầu đang ngày cáng thay đổi của độc giả và khán giả. Họ đi trước chúng tôi trong việc sử dụng kết hợp cả báo in, truyền, hình và lên mạng suốt ngày. Tôn chi của chúng tôi: “Luôn đi cúng thời sự và thông tin mọi lúc và mọi cách mà khách háng của chúng tôi mong muốn”, ông Theỉen nói them: “Với tin nóng, chứng tôi cố gắng đưa tin sớm nhất, thường là truyền hình nhưng thỉnh thoảng là trực tuyến".

Các nhân vật điều hành Media General, công ty sở hữu Tribune và VVFLA mong muốn tạo được sự cộng tác với nhau để làm cho các hoạt động thông tin của mình đạt được hiệu quả cao nhất trên thị trường Tampa. Để làm điều đó, các cơ quan truyền thông của nó không chỉ chia sẻ phỏng tòa soạn mà còn cộng tác trong việc đưa tin. Như đã nói ở chương 1, các loại hình truyền thông dan xen lẫn nhau như thế được gọi là sự và đó là trào lưu hiện nay trong công nghệ truyền thông. Điều đang diễn ra ở Tampa hầu như là một vi dụ sinh động nhất của sự hội tụ đang nổi lên ở Mỹ. Thật vậy, những CƯ quan báo chí khác quan tâm đến cuộc thử nghiệm ở Tampa đến nỗi Ban biên ' tập của Media General bắt buộc đlỉ cho người ngoài tham quan một ngày mỗi tháng.

Nhiều người cho rằng chúng ta đang chứng kiến đỉnh cao của một sự thay đổi lớn trong toàn cảnh truyền thông. Nicholas Negroponte, người sáng lập ' cũng là giám đốc Viện Công nghệ Massachusetts, miêu tả tính ưu việt của phương thức truyền thông mới như một hệ thống máy vi tính tại gia cho phép truy cập những ngân hàng dữ liệu rộng lớn và hiển thị kết quả ở dạng hình ảnh, âm thanh hay văn bản. Vì vậy, những thế mạnh chủ yếu của truyền hình - màu sắc, sự thu hút thị giác, tính trực tiếp, chi phí phân phối thấp - có thể kết hợp với ưu điểm của báo in - chiều sâu thông tin, sự giải thích rõ ràng và dễ mang theo người. Các hệ thống như thế phụ íhưụ<_ vờu iùiững dịch vụ Ket nối Internet cao tốc, dịch vụ truyền hình cáp đến mỗi gia đình mà các công ty viễn thông đang đổ xô cung cấp.

Một vài thử nghiệm giồng như thử nghiệm ở Tampa ngày nay có thể được thực hiện xuyên quốc gia vì những luật lệ của Hội đồng Truyền thông Liên bang (Federal Communications Commission - FCC) hạn chế sự sở hữu chồng chéo giữa báo in - báo hình trong một thị trường đơn lẻ. ở Tampa, tờ Tribune và đài WFLA có thể làm điều đó vì cả hai đều phụ thuộc vào Media General trước khi luật của FCC có hiệu lực. Hạn chế nói trên đã không làm giảm sự hào hứng với những gì đang diễn ra ở Tampa, và nhiều người mong FCC nới lỏng những trói buộc đối với sự sở hữu chồng chéo đó. Nếu điều này xảy ra, hãy coi chừng một cơn lũ thử nghiêm kiểu Tampa.

Kinh nghiêm Tampa cho thấy, ngày nay việc chuẩn bị bước vào kinh doanh tin tức là một thừ thách. Đó là vì công nghệ đang thay đổi nhanh chưa từng thấy trong lịch sử. Báo, tạp chi, máy thu thanh, máy thu hình - những phương tiện truyền thông

16

truyền thống - đang đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng mới từ những trang Web dựa trên mạng vi tính và truyền hình cáp. Tất cả những ai sở hữu chúng, như Media General, đang cố gắng tính toán chiến .lược tốt nhất cho tương lai.

Và là một nhà báo đầy nhiệt huyết, đương nhiên bạn phải hỏi: Tôi phải chuẩn bị như thế nào cho nghề nghiệp trong ngành công nghiệp truyền thông? Rất có thể, câu trả lời là phải làm quen với cái gọi là phương tiện truyền thông đại chúng mới, dựa vào Internet củng như phương tiện truyền thông hiện tại.

Tương lai thật khó đoán trước bởi vì ở một mức độ nào đỏ các phương tiện truyền thông hiện tại dường như bị đe dọa bởi một phương thức truyền thông mới hay còn gọi là phương tiện truyền thông trực tuyến, một thuật ngữ chỉ những hệ thống phát tin dựa vào máy vi tính. Cũng như Negropónte, nhiều người mong đợi rốt cuộc một sự hội tụ .của báo, tạp chí, phát thanh, truyền hình thành một phương thức truyền thông mới trong tương ỉai. Dù điều đó có xảy ra hay không, xảy ra nhanh hay chậm, và khi nào thì cũng chỉ là phỏng 

đoán của mõi người. Và đù sao bạn cũng phải đối đầu với thử thách khi bạn lập kế hoạch cho nghề làm báo của minh. Bạn không chi phải chuẩn bị làm việc cho mộr rrong những Loại hình truyền thông hôm nay mà còn phải sẵn sàng làm việc cho các loại hình truyền thông của tương lai. Bạn có thổ Làm những việc mà sau này sẽ biến mất, nhưng bạn cũng có thể làm rihững việc đang còn được phát minh. Dù sao đi nữa, vẫn có một yêu cầu hiển nhiên được duy trì cho những người đang hành nghề báo, bất chấp ở loại hình truyền thông nào, là phải tựởng thuật tốt, viết tốt, biên tập tốt và giao tiếp tốt.

Để rõ thêm về sự thay đổi nhanh chóng trong thế giới thương mại truyền thông, hãy-xem xét một vài thống kê về báo ỉn. Những thông tin này được xuất bản bởi Hội Liên hiệp Báo chí Mỹ, tổ chức thương mại đang dẫn đầu trong ngành công nghiệp báo chi:

❖ Công nghiệp báo chí đang thu hẹp lại. Có 1.483 tờ báo ngày ở Mỹ vào cuối năm 1999, so với 1.745 tờ vào năm 1980. ít hơn 262 tờ.

❖ Vào năm 1970, có 78% người lớn của nước này hằng ngày đọc một tờ báo, nhưng năm 1999, tỉ lệ này giảm xuống, cỏn 61% nam và 53% phụ nữ. Tệ hại hơn, các cuộc điều tra cho thấy sự sụt giảm nhiều nhất là trong số các độc giả ở độ tuổi 34 trở xuống. Nghe có vẻ đó là điều đáng ngại cho tương lai, khi những độc giả lớn tuổi mất đi, sẽ không còn ai thay thế cho họ. Các nghiên cứu cho rằng người nạo không sớm phát huy thói quen đọc báo thì cũng không làm được điều đó trong cuộc sống sau này.

Nếu ngành công nghiệp báo chí đang đi xuống, như một số tranh luận đưa ra, thì sự thực nó còn lâu mới chết. Hãy xem:

17

❖ Báo chí vẫn là một trong những ngành công nghiệp có lời nhất, được hỗ trợ phần lớn bởi vị trí gần như độc quyền ở hầu hết các thành phố.

❖ Báo ngày tiếp tục nắm giữ phần lợi nhuận lớn nhất từ quảng cáo, chi phối tin tức địa phương và các thị trường quảng cáo.

Những thống kê mâu thuẫn đó minh họa cho vấn đề mà các tờ báo phải đối mặt: có lợi thế trong một lúc nào đó, nhưng bị thách thức vè lâu dài.

Không chỉ một mình báo in bị đe dọa. Những đốl thủ truyền thống cũng gặp phải khó khăn nghiêm trọng. Mạng lưới truyền hình, đối thủ chính của báo in cả về lợi nhuận qưảng cáo lẫn khán giả, đã trải qua những lúc tài chính lao đao. Việc sáng lập ra những mạng lưới truyền hình Mỹ lớn hơn (của Fox và Warner Brothers) đã phân chia khán giả, và sự phát triển của các kênh truyền hình cáp đã phân khán giả thành những thị phần nhỏ hơn. Các kênh truyền hình cáp gây khó khăn thật sự cho công nghệ truyền hình; không giống mạng lưới truyền hình, nó được xác định vị trí thật lý tưởng để hướng khán giả về phía các nhà quảng cáo bởi vì nó tập trung vào những mảng thông tin nổi bật (thể thao, sức khỏe và làm đẹp, trẻ em...). Cũng như báo in, mạng lưới truyền hình có thể cung cấp thông tin đến một lượng lớn khán giả, nhưng không phải là lượng khán giả liên kết mà các nhà quảng cáo thèm muốn. Đài phát thanh dễ hướng tới nhiều khán giả hơn nhưng ảnh hưởng của nó đối với công nghệ truyền thông, nếu tính về doanh thu quảng cáo, thì rất nhỏ.

Tạp chí, giống đài phát thanh và truyền hình cáp, cung cấn rnnơ chúng cho các nhà quảng cáo, nhưng với chi phí ngày càng tăng cao. về lâu dài, giống như báo, tạp chí bị đe dọa bởi việc tăng chi phí sản xuất, và việc phát hành hoàn toàn phụ thuộc vào bưu phí đang leo thang. Cho nên, không có một phương tiện truyền thông hiện tại nào xác định được vị trí lý tưởng cho tương lai, và tất cả đều đối đầu với những thử thách rất lớn. Có lẽ điều này lý giải tại sao những người điều hành phương tiện truyền thông đang đổ xô kết hợp và hội tụ.

CHƯƠNG 2: NGHỀ BÁO KHÔNG NGỪNG THAY ĐỔIỞ Tampa, tờ Tampa cùng với đài truyền hình VVFLA cỏ chung một lòa soạn. Tại sao? Gil Thelen, Tổng biên tập tờ Tribune,viết: “Mục đích của chúng tôi lũ phục vụ nhu cầu đang ngày cáng thay đổi của độc giả và khán giả. Họ đi trước chúng tôi trong việc sử dụng kết hợp cả báo in, truyền, hình và lên mạng suốt ngày. Tôn chi của chúng tôi: “Luôn đi cúng thời sự và thông tin mọi lúc và mọi cách mà khách háng của chúng tôi mong muốn”, ông Theỉen nói them: “Với tin nóng, chứng tôi cố gắng đưa tin sớm nhất, thường là truyền hình nhưng thỉnh thoảng là trực tuyến".

Các nhân vật điều hành Media General, công ty sở hữu Tribune và VVFLA mong muốn tạo được sự cộng tác với nhau để làm cho các hoạt động thông tin của mình đạt được hiệu quả cao nhất trên thị trường Tampa. Để làm điều đó, các cơ quan truyền thông của nó không chỉ chia sẻ phỏng tòa soạn mà còn cộng tác trong việc

18

đưa tin. Như đã nói ở chương 1, các loại hình truyền thông dan xen lẫn nhau như thế được gọi là sự và đó là trào lưu hiện nay trong công nghệ truyền thông. Điều đang diễn ra ở Tampa hầu như là một vi dụ sinh động nhất của sự hội tụ đang nổi lên ở Mỹ. Thật vậy, những CƯ quan báo chí khác quan tâm đến cuộc thử nghiệm ở Tampa đến nỗi Ban biên ' tập của Media General bắt buộc đlỉ cho người ngoài tham quan một ngày mỗi tháng.

Nhiều người cho rằng chúng ta đang chứng kiến đỉnh cao của một sự thay đổi lớn trong toàn cảnh truyền thông. Nicholas Negroponte, người sáng lập ' cũng là giám đốc Viện Công nghệ Massachusetts, miêu tả tính ưu việt của phương thức truyền thông mới như một hệ thống máy vi tính tại gia cho phép truy cập những ngân hàng dữ liệu rộng lớn và hiển thị kết quả ở dạng hình ảnh, âm thanh hay văn bản. Vì vậy, những thế mạnh chủ yếu của truyền hình - màu sắc, sự thu hút thị giác, tính trực tiếp, chi phí phân phối thấp - có thể kết hợp với ưu điểm của báo in - chiều sâu thông tin, sự giải thích rõ ràng và dễ mang theo người. Các hệ thống như thế phụ íhưụ<_ vờu iùiững dịch vụ Ket nối Internet cao tốc, dịch vụ truyền hình cáp đến mỗi gia đình mà các công ty viễn thông đang đổ xô cung cấp.

Một vài thử nghiệm giồng như thử nghiệm ở Tampa ngày nay có thể được thực hiện xuyên quốc gia vì những luật lệ của Hội đồng Truyền thông Liên bang (Federal Communications Commission - FCC) hạn chế sự sở hữu chồng chéo giữa báo in - báo hình trong một thị trường đơn lẻ. ở Tampa, tờ Tribune và đài WFLA có thể làm điều đó vì cả hai đều phụ thuộc vào Media General trước khi luật của FCC có hiệu lực. Hạn chế nói trên đã không làm giảm sự hào hứng với những gì đang diễn ra ở Tampa, và nhiều người mong FCC nới lỏng những trói buộc đối với sự sở hữu chồng chéo đó. Nếu điều này xảy ra, hãy coi chừng một cơn lũ thử nghiêm kiểu Tampa.

Kinh nghiêm Tampa cho thấy, ngày nay việc chuẩn bị bước vào kinh doanh tin tức là một thừ thách. Đó là vì công nghệ đang thay đổi nhanh chưa từng thấy trong lịch sử. Báo, tạp chi, máy thu thanh, máy thu hình - những phương tiện truyền thông truyền thống - đang đối mặt với nhiều thách thức nghiêm trọng mới từ những trang Web dựa trên mạng vi tính và truyền hình cáp. Tất cả những ai sở hữu chúng, như Media General, đang cố gắng tính toán chiến .lược tốt nhất cho tương lai.

Và là một nhà báo đầy nhiệt huyết, đương nhiên bạn phải hỏi: Tôi phải chuẩn bị như thế nào cho nghề nghiệp trong ngành công nghiệp truyền thông? Rất có thể, câu trả lời là phải làm quen với cái gọi là phương tiện truyền thông đại chúng mới, dựa vào Internet củng như phương tiện truyền thông hiện tại.

Tương lai thật khó đoán trước bởi vì ở một mức độ nào đỏ các phương tiện truyền thông hiện tại dường như bị đe dọa bởi một phương thức truyền thông mới hay còn gọi là phương tiện truyền thông trực tuyến, một thuật ngữ chỉ những hệ thống phát tin dựa vào máy vi tính. Cũng như Negropónte, nhiều người mong đợi rốt cuộc một sự hội tụ .của báo, tạp chí, phát thanh, truyền hình thành một phương thức truyền

19

thông mới trong tương ỉai. Dù điều đó có xảy ra hay không, xảy ra nhanh hay chậm, và khi nào thì cũng chỉ là phỏng 

đoán của mõi người. Và đù sao bạn cũng phải đối đầu với thử thách khi bạn lập kế hoạch cho nghề làm báo của minh. Bạn không chi phải chuẩn bị làm việc cho mộr rrong những Loại hình truyền thông hôm nay mà còn phải sẵn sàng làm việc cho các loại hình truyền thông của tương lai. Bạn có thổ Làm những việc mà sau này sẽ biến mất, nhưng bạn cũng có thể làm rihững việc đang còn được phát minh. Dù sao đi nữa, vẫn có một yêu cầu hiển nhiên được duy trì cho những người đang hành nghề báo, bất chấp ở loại hình truyền thông nào, là phải tựởng thuật tốt, viết tốt, biên tập tốt và giao tiếp tốt.

Để rõ thêm về sự thay đổi nhanh chóng trong thế giới thương mại truyền thông, hãy-xem xét một vài thống kê về báo ỉn. Những thông tin này được xuất bản bởi Hội Liên hiệp Báo chí Mỹ, tổ chức thương mại đang dẫn đầu trong ngành công nghiệp báo chi:

❖ Công nghiệp báo chí đang thu hẹp lại. Có 1.483 tờ báo ngày ở Mỹ vào cuối năm 1999, so với 1.745 tờ vào năm 1980. ít hơn 262 tờ.

❖ Vào năm 1970, có 78% người lớn của nước này hằng ngày đọc một tờ báo, nhưng năm 1999, tỉ lệ này giảm xuống, cỏn 61% nam và 53% phụ nữ. Tệ hại hơn, các cuộc điều tra cho thấy sự sụt giảm nhiều nhất là trong số các độc giả ở độ tuổi 34 trở xuống. Nghe có vẻ đó là điều đáng ngại cho tương lai, khi những độc giả lớn tuổi mất đi, sẽ không còn ai thay thế cho họ. Các nghiên cứu cho rằng người nạo không sớm phát huy thói quen đọc báo thì cũng không làm được điều đó trong cuộc sống sau này.

Nếu ngành công nghiệp báo chí đang đi xuống, như một số tranh luận đưa ra, thì sự thực nó còn lâu mới chết. Hãy xem:

❖ Báo chí vẫn là một trong những ngành công nghiệp có lời nhất, được hỗ trợ phần lớn bởi vị trí gần như độc quyền ở hầu hết các thành phố.

❖ Báo ngày tiếp tục nắm giữ phần lợi nhuận lớn nhất từ quảng cáo, chi phối tin tức địa phương và các thị trường quảng cáo.

Những thống kê mâu thuẫn đó minh họa cho vấn đề mà các tờ báo phải đối mặt: có lợi thế trong một lúc nào đó, nhưng bị thách thức vè lâu dài.

Không chỉ một mình báo in bị đe dọa. Những đốl thủ truyền thống cũng gặp phải khó khăn nghiêm trọng. Mạng lưới truyền hình, đối thủ chính của báo in cả về lợi nhuận qưảng cáo lẫn khán giả, đã trải qua những lúc tài chính lao đao. Việc sáng lập ra những mạng lưới truyền hình Mỹ lớn hơn (của Fox và Warner Brothers) đã phân chia khán giả, và sự phát triển của các kênh truyền hình cáp đã phân khán giả thành những thị phần nhỏ hơn. Các kênh truyền hình cáp gây khó khăn thật sự cho

20

công nghệ truyền hình; không giống mạng lưới truyền hình, nó được xác định vị trí thật lý tưởng để hướng khán giả về phía các nhà quảng cáo bởi vì nó tập trung vào những mảng thông tin nổi bật (thể thao, sức khỏe và làm đẹp, trẻ em...). Cũng như báo in, mạng lưới truyền hình có thể cung cấp thông tin đến một lượng lớn khán giả, nhưng không phải là lượng khán giả liên kết mà các nhà quảng cáo thèm muốn. Đài phát thanh dễ hướng tới nhiều khán giả hơn nhưng ảnh hưởng của nó đối với công nghệ truyền thông, nếu tính về doanh thu quảng cáo, thì rất nhỏ.

Tạp chí, giống đài phát thanh và truyền hình cáp, cung cấn rnnơ chúng cho các nhà quảng cáo, nhưng với chi phí ngày càng tăng cao. về lâu dài, giống như báo, tạp chí bị đe dọa bởi việc tăng chi phí sản xuất, và việc phát hành hoàn toàn phụ thuộc vào bưu phí đang leo thang. Cho nên, không có một phương tiện truyền thông hiện tại nào xác định được vị trí lý tưởng cho tương lai, và tất cả đều đối đầu với những thử thách rất lớn. Có lẽ điều này lý giải tại sao những người điều hành phương tiện truyền thông đang đổ xô kết hợp và hội tụ.

SỰ PHÁT TRÌỂN CỦA CÁC TỔ CHỨC TRUYỀN THÔNG ĐA PHƯƠNG TIỆN

Các công ty truyền thông như viễn thông, truyền hình cáp và các khối giải trí đang tranh giành nhau để có chân trong “thị trường” tích hợp các phương

tiện truyền thông mới. Một vài ví dụ:

❖ Henry Luce đã giành đựợc sự kiểm soát hoàn toàn tạp chi

(www.time.com). Người kế nghiệp của ông thêm vào đó những tạp chí thành công khác, bao gồm tờ Fortune và tờ Sports Illustrated. Hiện tại mảng tạp chí là một phần nhỏ của công ty khổng lồ AOL Time Warner (www.timewarner.com), chuyên về chương trình giải trí, xuất bản sách, tạp chí và chường trình truyền hình cáp đặc sắc. Nó bao gồm những đơn vị khác nhau như Cable News Network (www.cnn.com), Warner Brothers (www.timewarner.com), và đội bóng chày Atlanta Braves. Gần đây hơn, nó trở thành một bộ phận của American Online (www.aol.com) trong sự liên doanh truyền thông lớn nhất trong lịch sử. Sự liên doanh đó minh họa sinh động cho sự kết hợp các phương tiện truyền thông cũ và mới.

V..'/ IL Jl to NGUJS’C I'HA V

* Cox Enterprises ỉm., (wvvw.coxnews.eom) bất đầu chi với một tở báo vào nám ỉ 898. Cox ỉ ả một irong những cống I) tru vén thòng lớn nhái quóc gia, và \é mặt lịch sứ, nó bao gồm cả những phương tiện truyền thòng hiện..đại: đài phát thanh, đãi truyền hình và truyền hình cáp. Vào tháng 4/1996, Cox Interactive Media được thành lập để cho ra đời những tở báo trực tuyến ở các thánh phố mà cỏ sự hiện diện cùa các phương tiện truyền thông của Cox. Vá Access - Atlanta (vvww.accessarlanta.com) là trang thông tin quan trọng hàng đầu.

21

* Knight bidder (vwwv.kri.com), một trong những công ty truyền thông được chú trọng nhất ờ Mỹ, từ lâu đã nhận thấy giá trị của việc truyền tải tin điện tử. Thử nghiệm vào những năm 1940, những bản tin đầu tiên đưực fax, vào những năm 1970, bản tin được truyền hình và vào những năm 1990 báo được điện toán hóa và phát lên mạng. Bạn có thể tìm tất cả các báo' trực tuyến của Knight - Ridder trên mạng Real Cities Network (www.realcities.com) và tờ San Jose Mercury News đi đầu trong việc phát tin qua Internet với trang web Mercury Center (www.mercurycenter.com) của nỏ.

* Những cõng ty phát hành báo lớn khác; bao gồm New York Times Co. (www.nyt.com) và Tribune Co., nhà xuất bản của tờ (www.tribune.com), chuyển tin chủ yếu qua mạng Internet.

* Thậm chí các công ty báo chí nhỏ cũng vào cuộc. Tờ Lawrence

- World (vwvw.ljworld.com) mỏ một công ty truyền hình cáp và một trang vveb và là người sử dụng đầu tiên công nghê “đẩy”, đưa thông tin đến cho người dùng dựa vào sự thu hút được xác định trước.

* Các công ty truyền hình cũng không thoát khỏi sự-liên kết. NBC (www.home.nbci.com) có một trong nhiều trang đầy tham vọng trên Internet, và có những dự án chung về truyền hình và Internet với hãng máy tính khổng lồ Microsoft (www.msnbc.com). Các hãng khác như CBS, ESPN, FOX va CNN đều có những trang chính trên Internet.

Việc các hãng như Microsoft nhảy vào địa hạt truyền thông làm những ai xưa nay đang kiếm sống trong ngành này phải lo lắng. Nhiều người đặt câu hỏi liệu một công ty như Microsoft, nổi tiếng đã không từ chuyện gì để cải thiện lợi nhuận, có thể đáp ứng được những tiêu chuẩn cao được đặt ra bởi các nguyên tấc truyền thông cho việc quản lý các hoạt động tin tức hay không. Nhưng kể từ lúc Microsoft trình làng mạng Microsoft chứa đầy tin tức, nó đã tiếp thu rất nhiều từ các báo, các đài truyền hình, báo cáo của các công ty trong việc đảm bảo những tiêu chuẩn khắt khe cho các hoạt động truyền thông tử lâu đã được đè cao. 

Những hãng như Microsoft sẽ không đặt chân vào công việc kinh doanh nếu tiềm năng về lợi nhuận không đáng kể. Rõ ràng, Microsoft, AOL Time Warner, và MTI’s Negroponte có chung một tầm nhìn về tương lai - kết hợp các phương tiện truyền thông và giải trí vào một phương thức truyền thông mới có khả năng cung cấp sự lựa chọn tin tức bằng vãn bản hay bằng cốc đoạn phim và những bộ phim mới nhất bất kì khi nào được yêu cầu. Tầm nhìn đó là nền tảng cho sự mua bán ồ ạt tài sản củá các hãng truyền thông diễn ra trong suốt những năm 1990 và những sự liên kết các phương tiện truyền thông là có thể vi sự bãi bỏ quy định xảy ra sau khi Luật Viễn Thông được thông qua năm 1996. Bức tranh các phương tiện truyền thông đang thay đổi nạnh mẽ khi cấc công 'ty tự đặt cho minh một vai trò trong thương trường truyền thông của tương lai. Và trong khi chưa ai biết chính xác dạng phương

22

tiện truyền thông tương lai sẽ là gì, hay dạng thức đó được phát đi như thế nào, thì mọi người đã muốn chia sẻ lợi nhuận. Thị trường triển vọng trong tương lai vô cùng lớn.

Bởi vi những cấu trúc liên kết đang thay đổi, nên những tòa soạn báo cũng thay đổi. Ví dụ, ở trụ sở chính của NBC tại New York, một thế hệ nhà báo mới đã lấy những bài báo từ mạng lưới các tòa soạn và số hóa chúng để lưu vào máy tính. Những bài báo này tạo cơ sở cho NBC Desktop News, một hệ thống thông tin bằng hình ảnh theo yêu cầu được bán rộng rãi cho các công ty trên toàn quốc. Nó đã được hợp nhất thành MSNBC.

Gộp chung vào các phương tiện truyền thông mới là những tiện ích của dịch vụ thông tin công cộng qua mạng, bao gồm CompuServe, Prodigy, American Online, Microsoft Network và các công ty khác. Càng ngày chúng càng đầy quảng cáo. Thậm chí Internet - trước kia thì những hoạt động bí mật của máy vi tính chỉ có một vài người uyên bác và các chuyên gia máy tính hiểu được - đang ngày càng trở thành phương tiện chuyển tải quảng cáo thương mại nhắm đến những bộ phận công chúng riêng biệt.

Điều đó giúp chúng ta nhận ra .cái mà không mấy người làm báo muốn nghe: Chính quảng cáo chứ không phải tin tức đã là động lực phát triển của thị trường truyền thông. Để hiểu những sự thay đổi trong ngành truyền thông, phải theo sau đồng tiền quảng cáo. Có nhiều xu hướng cho thấy ngày càng có nhiều tiền quảng cáo đổ vào các phương tiện truyền thông hiện đai - thư điện tử gửi trực tiếp, truyền hình cáp, các mạng thông tin, và xa dần các phương tiện truyền thông truyền thống như truyền hình và báo chí. Cho đến bây giờ, thay đôì đó còn chậm, các chuyên gia quảng cáo mong muốn nó thay đổi nhanh hơn để tiếp tục tìm kiếm cách tốt nhất nhắm vào những khán giả mà mình mong muốn. Có thể một vài năm tới đây sẽ có những thay đổi nhanh chóng trong sự tích hợp các phương tiện truyền thông.

Vì sư lích hợp các phương tiện truyền thông thay đổi, nõn định nghĩa vế tin tức cũng thay đổi. Như chúng ta đã đẽ câp ở chương 1, những dinh nghĩa tin tức truyền thống nay không còn phủ hợp nửa. Và hưn thẻ, định nghĩa tin tức đang thay đổi theo cách mà nhiều nhà báo chưa hề tưởng tượng được. Sự phát triển nhanh chóng của các dịch vụ thòng tin qua mạng và thư điện tử có thê làm cho con người trên khắp thế giới gặp gỡ nhau qua mạng, ở đó họ chia sẻ cùng nhau kiến thức, thuật lại cho nhau những chuyển biến mới nhắt với hàng ngàn chủ đề. Những bộ phận được dừng nhiều nhất trong hệ thống đó là các diễn đàn và những trang tin điện tử Những người sử dụng chọn thông tin theo những đề tài mà họ thích thú.

Điều đó đặt ra một câu hỏi là liệu chúng ta dang bước vào một kỷ nguyên mà vai trò lập chương trình của các phương tiện truyền thông sẽ thu hẹp lại? Theo truyền thống, các phương tiện truyền thông quyết định cái mà công chúng cần phải biết về inộl sự kiện nào đỏ. Hơn thế nữa, các phương tiện truýền thông đặt ra

23

chương trinh chung bằng cách sắp xếp sự quan trọng tương đối của các chuyên mục - theo sự trinh bày và kích cỡ của chuyên mục hay trinh tự trình chiếu trong chương trình truyền hình. Đảm đương nhiệm vụ như người gác cổng thông tin, các phương tiện truyền thông quyết định các sự kiện được bộc lộ đến mức độ nào. Với việc xuất hiện của phương tiện truyền thông qua mạng, tất cả nil ùng điều đó đang thay đổi. Càng ngày công chúng càng có khả năng lựa chọn từ núi thông tin khổng lồ và tự quyết định cái nào quan trọng, cái nào không. Không giống như bảo, truyền hình, tạp chí, các phương tiện truyền thông qua mạng có không tdan gần như vô hạn đế truyền tải thông tin. Vì vậy, vai trò của những người làm nghề truyền tải tin tức như người gác cổng đang thu hẹp lại.

Những sự thay đổi đó sẽ yêu cầu một sự điều chỉnh trong vai trò của các nhà báo. Sự điều chỉnh đó tác động đến xã hội chúng ta như thế nào thì còn chưa rõ. Những người theo thuyết vị lai tin rằng các phương tiện truyền thông tiếp tục giữ vai trò quan trọng trong việc lên chương trình nếu như chúng không ở trong vai trò người gác cổng thông tin nữa. Các nhà báo sẽ phải giúp công chúng chọn lọc qua lượng thông tin khổng lồ và nói cho họ biết cái nào là quan trọng. Một vài nhà báo phải dành thời gian làm điều đó cho chính bản thân họ.

Sẽ có rất nhiều việc làm cho các nhà báo. Rốt cuộc, vẫn phải có một ai đó thu thập tin lức và tổ chức nó thành một chương trình dễ tiếp thu, hữu dụng. Nhưng những dịch vụ truyền thông mới sề đỏi hỏi cốc nhà báo trình độ kỹ năng rộng hơn. Trong khi một số nhả báo có thể tập trung vào viết, như bây giờ, thì họ sẽ phải thể hiện sự đánh giá phong phú hơn qua hình ảnh,

biểu đồ, đồ thị, bản đồ - và thậm chí cốc thiết bị nghe nhìn - có thể bổ sung cho bài báo của họ. Đó là bởi vì các nhà báo tương lai sẽ phải am hiểu các dạng truyền thông, bằng thị giác cũng như bằng ngôn từ. Nhiều cơ quan báo chi đang ủng hộ thực tế đó vi họ cố gắng làm cho các phóng viên tư duy bằng hình ảnh nhiều hơn và các nhà nhiếp ảnh, nhà quay phim tư duy bằng ngôn từ nhiều hơn. Để cung cấp những kỹ năng này, các trường báo chí truyền thông đang thay đổi chương trình giảng dạy để giúp sinh viên cảm thấy dễ dàng hơn trong việc tiếp nhận những điểm cần thiết của tất cả các loại hình truyền thông. Bất kể những thay đổi đó, hầu hết các nhà báo trẻ trong một vài năm tới sẽ bước vào nghề ở những vị trí truyền thống.

Do vậy, đây quả là thách thức khi bạn lên kế hoạch cho sự nghiệp báo chí truyền thông của mình. Bạn không chi lập kế hoạch cho một nghề nghiệp cụ thể trong mạng lưới truyền thông hiện nay mà còn phải chuẩn bị cho một thời kỳ thay đổi bước ngoặt. Mặc dù sự thay đổi gây ra nhiều phiền toái, nhưng nó cũng đem đến những hi vọng. Đây là cơ hội để bạn tham gia vào giai đoạn chuyển tiếp của truyền thông đại chúng, một giai đoạn chắc chắn mở ra nhiều cánh cửa thành công.

24

BÁO INQuan niệm khá phổ biến hiện nay cho là báo in sẽ chết hoàn toàn trái ngược

với thực tế. Theo khảo sát của chính phủ Mỹ, báo in tiếp tục được xếp vào một trong những ngành công nghiệp sản xuất sử dụng nhiều lao động nhất. Nền công nghiệp báo in có vẻ như đang co lại nhưng còn lâu mới có thể tàn lụi. Sự hiện diện của gần 1.500 nhật báo và 8.200 tuần báo tại Mỹ chứng minh cho ý kiến này.

Những tờ báo này có sức hút đối với lượng độc giả đa dạng. Chỉ riêng khu vực New York, ngoài những tờ như The New York Times, New York Post, New York Daily News và Newsday còn cỏ những tờ nhật báo của các nhóm chủng

tộc khác nhau như Amsterdam News, Eỉ Diario và Jewish Daily Forward. Dành cho những đối tượng độc giả đa dạng khác có tờ Wall Street Journal, American Banker và Variety, ở những nơi khác, quy mô báo in không lớn bằng ở New York nhưng cũng rất phong phú đa dạng.

Tổ chức cơ quan báo in

Do ngành công nghiệp báo chí quá lớn nên rắt khó khái quát hóa tổ chức nội bộ của các tờ báo. Hiện nay mô hình tổ chửc của các tòa soạn đang được thay đổi dần. Biên tập viên của các tờ báo muốn tim kiếm những cách thức nâng cao cách trình bày và đưa tin, do đó họ đang thực hiện việc tổ chức lại tòa soạn. Tập trung vào thiết kế đồ họa và trang web của báo in là những hướng có tác động lớn đến việc tái cơ cấu tòa soạn.

Trước đây, thông thường phóng viên phải hoàn thành bài báo của mình rồi các phóng viên ảnh và họa sĩ trình bày mới minh họa cho bài báo. Cách làm này có hạn chế là các chuyên gia trình bày và thiết kế không có nhiều thời gian để thực hiện công việc một cách tốt nhất. Hiện nay, đối với các bài bảo chính, các nhóm phóng viên, phóng viên ảnh, họa sĩ trình bày và biên tập viên được giao công việc ngay từ khi bắt đầu. Kết quả cho thấy, cách rốt nhất để trình bày những phần khác nhau của một bài báo được quyết định bởi một nhóm. Người trưởng nhóm được gọi là nhạc trưởng (maestro). Anh ta sẽ chỉ huy cả nhóm phóng viên như một nhạc trưởng chỉ huy dàn nhạc để đạt được kết quả tốt nhất.

Vài tờ báo xcm khái niệm làm việc nhóm không chỉ giới hạn trong phạm vi các bài báo chính mà còn tổ chức tòa soạn thành các nhóm, mỗi nhóm là một đơn vị tổ chức cơ bản của tờ báo. Điển hỉnh là tờ Star Tribune, tờ báo của Twin Cities, đặt trụ sở tại Mineapolis. Tại đó, mỗi phóng viên, biên tập viên, phóng viên ảnh và họa sĩ thiết kế là thành viên của một nhóm và chịu trách nhiệm tin, bài cho những mục cụ thể. Những tin, bài này cũng có nét giống với như những tin, bài nổi bật như trên hầu hết các báo, nhưng nó được mở rộng hơn và phản ánh ý muốn dành nhiều “đất” hơn chọ những thể loại nội dung trước đây bị thờ ơ hoặc ít được chú ý đến của tờ báo.

25

Các trang web của báo in thường đưa những tin nóng và quan trọng trước khi báo ra lò. Trong những trường hợp khác, bài trên những trang web này lại bổ sung hoặc mở rộng thêm những tin tức đã có trên phiên bản in. Những trang web vốn có diện tích “đất” gần như không giới hạn.

Sảo xuất báo in

Khi đã chọn lựa công việc trong lĩnh vực báo in, bạn hãy tham quan một vòng tòa soạn báo. Phòng biên tập chỉ là một trong những phòng ban cần phải làm việc trong sự họp tác chật chẽ để tờ báo thành công. Nếu phòng

craảng cáo không thu hút được nhiều hợp đồng quảng cáo, tin tức ít đi thì khả năng cung cấp những bài báo hay của phòng biên tập cũng sẽ bị ảnh hưởng theo chiều hướng bất lợi. Nếu phòng của bạn nộp bài trễ hạn, phòng sản xuất và phát hành hẳn sẽ phải trả hàng ngàn đôla cho việc lố thời gian, mà những người đặt báo vẫn có thể không nhận được báo đúng thời hạn. Việc hiểu được vai trò của từng bộ phận trong bức tranh toàn cảnh rất quan trọng. Để làm được điều đó, chúng ta cần phải hiểu đầy đủ về vai trò của những phòng ban khác như quảng cáo, phát hành, sản xuất và có lẽ còn những bộ phận khác nữa. Mỗi tờ báo là một sản phẩm, và chúng ta cần phải biết vai trò của từng bộ phẫn ti Giig lịuci Liìiilỉ belli xuâi ra lừ báo ay.

Sơ đồ 2.4 - Tổ chức điển hình của một tòa soạn nhật báo cỡ nhỏ

Mô tả sơ đồ:

- Cấp cao nhất là Thư kí tòa soạn

- 3 cấp tiếp theo là Biên tập viên thời sự, biên tập viên địa phương và biên tập viên thể thao.

- Dưới biên tập viên thời sự là biên tập bản thảo

- Dưới biên tập địa phương có phóng viên ảnh và phóng viên

- Dưới biên viên thể thao là phóng viên thể thao

Sơ đồ 2.5 - Tổ chức tòa soạn điển hình của một nhật báo trung bình

- Cao nhất là Trưởng ban biên tập hay thư kí tòa soạn

26

- Dưới trưởng ban biên tập tòa soạn là phó thư kí tòa soạn( về đồ họa) và Phó thư kí tòa soạn ( về tin tức), Biên tập viên thể thao, biên tập viên văn hóa – xã hội.

- Dưới Phó thư kí tòa soạn (về tin tức) có biên tập viên địa phương và Biên tập viên tin tức

- Dưới biên tập viên địa phương có trợ lí biên tập viên địa phương, và cấp dưới trợ lí biên tậ địa phương là phóng viên.

- Dưới biên tập tin tức có trưởng ban biên tập bản thảo, cấp dưới của trưởng ban này là biên tập viên bản thảo.

- Phía dưới biên tập viên thể thao là phóng viên thể thao và dưới biên tập viên văn hóa xã hội là phóng viên văn hóa – xã hội.

Sơ đồ 2.6 – Tổ chức tòa soàn điển hình của một nhật báo trung ương.

Sơ đồ 2.7 - Mầu tổ chức tòa soạn theo cách làm việc nhóm (Dựa vào mẫu do tờ Star Tribune ở Minneapolis cung cấp)

Làm việc với biên íập viên nội dung

Khi bài vở đã có, những biên tập viên sẽ chỉnh sửa và hoàn thiện chúng để xuất bản. Thoạt nhìn, quy trình biên tập có vẻ khá đơn giản. Phóng viên

Quảng cáo Đăng quảng cáo địa phương toàn quốcNghệ thuật quảng cáoNghiên cứu quảng cáoXúc tiến quảng cáoGiao tế công chúngQuan hệ cộng đồng

Kinh doanh Kế toán

Tài vụ

Tín dụng

Tiền lương

Hỗ trợ tín dụng

Quan hệ lao động

27

Phát hành Phòng thư tín

Phát hành

Nông thôn

Thành phố

…

Hãng vẫn chuyển (thuê ngoài)

Người bán lẻ (thuê ngoài)

Biên tập Biên tập trang mục

Biên tập bản thảo

Hình ảnh

Thiết kế đồ họa

Thư viện

Thể thao

Văn hóa – xã hội

Nhưng bộ phận khác

Sản xuất Soạn thảo

Làm bản kèm

Quay phim

Xử lý dữ liệu

Bảo trì

Xuất bản

Sơ đồ 2.8 - Các phòng ban chính của một tờ nhật báo điển hình.

Chức danh Công việc

Phóng viên Thu thập thông tin, viết bài, kiểm trả tính chính xác sự kiện,

28

chuyền cho biên tập viên phụ trách mảng thành phố

Biên tập viên địa phương hay chuyên

mục

Biên tập bài, trả lại cho phóng viên sửa chữa và bổ sung nếu cần, sau đó chuyển cho biên tập viên tin tức

Biên tập viên thời sự Quyết định vị trí bài báo trên trang báo, chuyển cho biên tập viên bản thảo để thực hiện những chỉ dẫn

Thư ký xuất bản Làm trang nháp để quyết định độ dài bài báo, vị trí, kích cỡ tựa đề rồi chuyển cho biên tập viên bản thảo

Biên tập viên bản thảo

Biên tập câu chữ, kịểm tra lại các thiếu sóí hoặc tính chính xác, trả lại cho Thư kỷ xuất bản để kiểm ừa lần cuối

Thư kí xuất bản Kiểm ứa bài báo xem đã thật sự ổn chưa, tựa đề đúng chưa rồi chuyển đến bộ phận in ấn

Lưu ý: tại bất kì bước nào trong cả quá trình, bài báo cũng có thể bị trả về cho biên tập viên trước đó để làm rõ, mở rộng, hoặc viết lại. viết bài rồi chuyển cho biên tập viên qua mạng vi tính nội bộ (tòa soạn điện tử) hoặc đặt trên bàn (tòa soạn giấy). Biên tập viên nội dung sẽ đọc và sửa những chỗ cần thiết. Sau đó bài được đưa đến bàn biên tập viên ngôn ngữ để biên tập lại. Khi đó bài báo mới được xếp một vị trí ưên trang và đặt tựa. Cuối củng, trưởng ban biên tập sẽ nhấn phím để chuyển bài hoặc nguyên trang báo đến bộ phận in ấn. Quy trình mẫu đơn giản này tồn tại ở hầu hết các tòa soạn, cho dù tòa soạn đó sử dụng máy vi tính và chương trình thiết kế trang tự động hay vẫn theo cách cũ là làm ma-ket bằng tay. Thực sự, quy trình sửa chữa và biên tập trên máy cũng tương tự như quy trình truyền thống khi chưa có máy vi tính. Tuy nhiên, cho dù theo cách nào. quy trình hipn tập cũng không thật sự đơn giản như vẻ bề ngoài mà ta thấy. Những quyết định phải đưa ra trong lúc biên tập khiến quá trình này trở nên phức tạp hơn nhiều.

Khỉ biên tập viên nội dung nhận bản thảo, anh ta sẽ phải đọc và đưa ra các nhận định cơ bản như: Thông tin có thiếu không? Có cần phải phát triển bài báo không? Có cần thêm thông tin nền không? Trích dẫn đủ chưa? Những trích đẫn đó có giá trị sử dụng không? Có cần sửa lại phần dẫn nhập hay phần mở đầu cho hay hơn không? Dẩn nhập được sử dụng như vậy đã ổn chưa, hay cần nhấn mạnh vào khía cạnh khác? Bài báo có quan trọng không? Bài báo mang tính hữu dụng, thú vị hay để giải trí? Bài viết có đủ quan trọng để đăng không? Nếu có, có nên đề nghị trưởng ban biên tập đăng trang nhất không? Mỗi khi biên tập viên nội dung đọc bài báo lần đầu, họ phải suy nghĩ về những câu hỏi này và cả những vấn đề nảy sinh khác. Họ phải nhanh chóng đưa ra các quyết định đúng đắn. Không có nhiều thời gian để trì hoãn trong nhịp độ làm việc gấp gáp tại tòa soạn một tờ báo ngày.

29

Sau khi xem xét và quyết đỊnh, biên tập viên sẽ hội ý với phỏng viên và đưa ra những chỉ dẫn để sửa cbữa. Với những thay đổi nhỏ, phóng viên chi cần viết lại một phần của bài báo hoặc bổ sung thông tin. Với những sửa chữa mang tính nghiêm trọng hơn, hên quan đến những phỏng vấn bổ sung vớỉ những nguồn khác hoặc viết lại phần lớn bài báo, công việc của bạn - một phóng viên - sẽ vất vả hơn nhiều.

Sửa chữa xong, bạn nộp lại bài cho biên tập viên để anh ta đọc bản đã sửa và biên tập lại cẩn thận hơn. Công việc của bạn sẽ hoàn thành sau khi trả lời thêm một vài câu hỏi nhỏ nữa. Nếu biên tập viên vẫn chưa hài lòng thì bạn phải chịu khó đi làm lại thôi.

Bạn cần chuẩn bị tâm lý là sẽ bị phàn nàn. Thường thì trợ lý biên tập nội dung sẽ đọc bài viết của bạn trước tiên vã đưa ra những chỉ dẫn để bạn xem lại bài. Khi bản thảo đã sửa chữa của bạn được trình lên, biên tập viên nội dung và trợ lý khác có thể biên tập lại, bổ sung thêm những điểm cần thiết

và bạn phải viết lại lằn nữa. Điều này có thổ khiến bẹn nản chí, nhưng cách làm này có những ưu điểm của nó. Nhìn chung, bài báo sẽ hoàn chỉnh hớn khi được nhiều biên tập viên xem xét. Mỗi người sẽ nhìn ra những điểm cần bổ sung, sửa chữa và do đó bài báo sê hay hẳn ra.

Làm việc với biên tập viên ngôn ngữ

Biên tập viên ngôn ngữ cũng đặt ra rất nhiều câu hỏi như biên tập viên nội dung về bài báo của bạn. Phần dẫn nhập như vậy đã được chưa? Cách viết có cần trau chuốt lại không? Từ ngữ được sử dụng có thích hợp không? Mặc dù vậy, công việc chính của biên tập viên ngôn ngữ là kiểm tra lỗi chính tả, sự chặt chẽ và thống nhất trong giọng văn, lỗi ngữ pháp, những từ không rõ nghĩa và những sai sót khác về mặt ngôn ngữ. Biên tập viên ngôn ngữ sẽ làm việc lại với các câu chữ để làm cho bài viết của bạn rõ ràng hơn nhưng cố gắng để không sửa chữa và thay đổi nhiều. Nếu bắt buộc phải sửa nhiều, biên tập viên ngôn ngữ sẽ nhắc trưởng ban biên tập chú ý. Nếu trưởng ban biên tập đồng ý, bài báo sẽ được trả lại cho biên tập viên nội dung và phóng viên để xem xét lại thêm một lần nữa.

Khi biên tập viên nội dung hài lòng với bài báo, việc đặt tít (tựa) sẽ được thực hiện. Tít bài sẽ được trưởng ban biên tập quyết định về số chữ, độ dài. Đặt tít là cả một nghệ thuật. Những người có khả năng chuyển tải nội dung của một bài báo chỉ trong một vài từ thật sự là những tài năng trong ban biên tập. Chất lượng làm việc của ban biên tập góp phần quyết định số lượng độc giả quan tâm đến bài báo. Nếu tít bài mờ nhạt và tối nghĩa, rất ít người sẽ quan tâm đến bài báo; và tất nhiên điều ngược lại sẽ xảy ra nếu bài báo cỏ một cái tít thật hấp dẫn.

Biên tập viên ngôn ngữ cũng phải viết chú thích kèm với hình ảnh. Tuy nhiên, ở một số tờ báo, phần này được thực hiện bởi phóng viên ảnh hay phóng viên viết bài,

30

hoặc được viết tại ban tin địa phương. Những tờ báo lớn có thể dành hẳn một ban biên tập ảnh để xử lý các chú thích cũng như cắt sửa kích cỡ hình ảnh cho phủ hợp.

Khi hoàn thành, biên tập viên ngôn ngữ chuyển bài báo cho trưởng ban biên tập. Trưởng ban quyết định tít bài và kiểm tra những thay đổi do biên tập viên thực hiện. Nếu trưởng ban hài lòng, bài báo cùng với tít của nó sẽ được đưa đến bộ phận thiết kế trình bày hoặc phòng sắp chữ để đánh máy.

Trên thực tế, quy trình làm việc này cỏ thể thay đổi tùy theo quy mô tòa soạn. Tại một tờ báo nhỏ, công việc của biên tập viên thời sự, trưởng trang và biên tập trang có thể do một người đảm nhận. Một số nhật báo nhỏ yêu cầu biên tập viên tin địa phương hoặc một trợ lý thực hiện những công việc của người biên tập trang.

Quy trình lên trang và số lượng các phòng ban có vẻ như rườm rà nhưng cách làm việc có hệ thống là phải có một số biên tập viên để kiểm tra công việc chứ không phải chỉ một người. Thông qua việc rà soát nhiều lần, các biên tập viên sẽ phát hiện và sửa chữa tất cả những sai sót so với thực tế và những lỗi trong phong cách viết để bài báo được hoàn hảo.

Theo nghĩa này, biên tập viên cũng giống như những người gác cổng. Họ quyết định xem sản phẩm của bạn có đạt chuẩn họ đặt ra không. Chỉ khi nào bài viết của bạn đạt yêu cầu, họ mới mở cổng để tiếp nhận bài báo của bạn và đưa nó đến bước tiếp theo trong quá trình sản xuất báo.

Có rất nhiều công việc trong những tòa soạn cho những người có thể biên tập lẫn những người có thể viết báo.

TẠP CHÍ VÀ BÁO CHUYÊN NGÀNHNgành công nghiệp xuất bản tạp chí rất lớn, và do đó không dễ gì có thể khái

quát về tất cả các nhà xuất bản tạp chí. Nhà sản xuất có thể được kể từ những tập đoản như AOL Time Warner một tập đoàn sở hữu các tạp chí có số lượng độc giả rất đông đảo như Time, People và Sports ; đến những tập đoàn có mặt trong nhiều lĩnh vực như Monsanto và Hewlett-Packard. Nhiều tạp chí được xuất bản bởi các tổ chức phỉ lợi nhuận như Scouts (Những nữ hướng dạo sinh) và cốc hiệp hội thương mại.

Hầu hết các tạp chi, ngay cả những tạp chí được xuất bản với mục đích thương mại, thường không hướng đến độc giả đại chúng như tờ Time, mà hướng đến một lượng độc giả nhỏ hơn có quan tâm về một lĩnh vực hoặc một vấn đề nào đó. Trong số này có những tờ như: Popular Mechanics, Boating, PC Magazine và Skiing. Phổ biến hơn là tạp chí của các công ty. Những tờ này thường do bộ phận truyền thông hoặc ban đối ngoại của công ty viết và biên tập. Những tạp chi nhỏ hơn của các tập đoàn hoặc các tổ chức phi lợi nhuận thường được thực hiện bổi một bộ phận nhỏ trong công ty. Những biên tập viên thường viết bài, dàn trang và sắp xếp cả việc đưa ra ngoài in ấn. 

31

Tổ chức tạp chí

Cách thức tổ chức của tạp chí khá giống với báo in - họ hàng của nó. Hầu hết các phòng ban đều như nhau, chỉ trừ phòng phát hành do phương pháp phát hành tạp chí rất khác cách phát hành báo. Hầu hết các tạp chí được phán phối qua đường thư tín hoặc bán ở các quầy sách bảo; trong khi báo được phát hành thông qua những hãng vận chuyển. Đối với hầu hết các tờ báo, dịch vụ phát hành qua thư tín và quầy báo chỉ là phụ.

Hầu hết các chức danh và chức năng làm việc của những phòng ban tại tòa soạn báo và tạp chí đều tương tự nhau. Tuy nhiên vẫn có một vài chức danh chỉ có ở tòa soạn tạp chí. Những tạp chi lớn thường có trưởng ban chuyên mục và phóng viên trưởng. Trưởng ban chuyên mục chịu trách nhiệm biên tập một phần đặc biệt của tạp chí. Ví dụ như ở Time, những biên tập viên chính quản lý phần Quốc tế, Văn hóa Nghệ thuật và những mảng khác. Phóng viên trưởng là những cây bút giỏi nhất và giàu kinh nghiệm nhất của tạp chí đó. Tại tờ Time, hiếm khỉ họ rời văn phòng mà chỉ lấy thông tin từ vô số các phóng viên trong lĩnh vực đó để biến thông tin thành một bài viết hài hòa và hấp dẫn.

Một số tạp chí còn có cả những cộng tác viên. Đây là những người viết bài cho chuyên mục hoặc những phóng viên có bài viết được mua để xuất bản. Họ không được tạp chi trả lương. Thỉnh thoảng bài viết của họ xuất hiện trên một vài tạp chí trong lĩnh vực công nghiệp hàng tháng.

Đối với những người đã quen với nhịp độ làm việc của một tờ báo ngày, chu trình sản xuất tạp chí có vẻ chẳng hấp dẫn chùt nào. Nhưng bề ngoài có thể lừa chúng ta. Áp lực “hạn chót” lên những biên tập viên và phóng viên tạp chi cũng rất căng thẳng, chỉ có điều “hạn chót” ấy kéo dài lâu hơn. Phóng viên và biên tập viên tạp chí có nhiều thời gian hơn để chăm chút cho tác phẩm của họ nhưng họ phải chịu áp lực rất lớn trong việc phải tạo ra một tờ tạp chi gần như hoàn hảo.

Hạn nộp bài gấp gáp của báo ngày thường dẫn đến một hậu quả là cách viết của báo ngày chưa được hoàn chính cho lắm, ví dụ như vẫn có những lỗi in ấn hoặc những lỗi tương tự khác. Những sài sót này là không thể chấp nhận ‘ được ở những tờ tạp chí hàng đầu, nơi mà hạn nộp bài được nới rộng hơn đồng nghía với việc có nhiều thời gian hơn để đạt đến sự hoàn chỉnh. Thời gian thêm vào buộc những biên tập viên tạp chí phải nỗ lực nhiều hơn để kiểm chứng trên thực tế, sửa chữa những sai sót và chăm chút bài báo về mọi mặt.

Những biên tập viên tạp chí cũng bỏ ra nhiều thời gian hơn để tìm cách viết phù hợp. Những bài báo thường được biên tập rất kỹ lưỡng để “đổ” đầy một cách chính xác số dòng đánh máy sẽ được trình bày trên tạp chí. Tương tự như vậy, chú thích ảnh cũng được “cắt gọt” để vừa vặn trong số chữ cho phép. Những sự chính xác này thường bị nhật báo bỏ qua vì họ không có đủ thời gian. Kết quả là tạp chí được trình bày đẹp đẽ hơn hẳn báo. Làm được điều này không phải chỉ vì tạp chí

32

được in trên giấy đẹp hơn mà còn vì tạp chí được biên tập kỹ ìíciii Ìiỉũều. Vúi Ìihũiig iạp dú có ngán quy tnáp, thặt không may mắn là họ không có điều kiện để thực hiện điều này.

Có vô số công việc cho những người làm việc trong các tập đoàn truyền thông và quan hệ công chúng. Những kỹ năng cần thiết để thành công trong lĩnh vực này cũng tương tự như trong lĩnh vực báo chí, đó là khả năng viết và biên tập tốt. Biên tập tạp chí là một trong những công việc gần như không thể tránh khỏi của nhân viên các tập đoàn truyền thông.

BẢN TINMột trong những lĩnh vực phát triển nhanh chóng nhất của báo chí là công

nghiệp bản tin. Bản tin phát triển nhanh chóng và cỏ tác động kinh tế đến hàng tỉ đôla. Công việc cho những người tốt nghiệp báo chí đa dạng hơn. Oxbridge Communications xuất bản một thư mục về các loại bản tin liệt kê được khoảng 21.000 loại. Hudson’s Subscription Newsletter Directory liệt kê được hơn 5.000 loại bản tin phải trả phí đăng ký.

Những người tham gia lĩnh vực kinh doanh này sẽ thích thú với cơ hội được viết cho số độc giả có định hướng hoặc có những mối quan tâm sâu sắc về các lĩnh vực riêng. Điều này được thực hiện do đặc trưng của bản tin là cung cấp nhiều chi tiết và đi sâu phân tích vào từng lĩnh vực hơn là báo chí nói chung.

Tổ chức tòa soạn bản tin

Hầu hết những tòa soạn bản tin là những tổ chức nhỏ với vài người làm việc. Có khỉ chỉ một người mà làm tất cả mọi việc. Rất ít các công ty cung cấp bản tin có quy mô lớn. Những nhà báo viết bản tin phải là những chuyên gia có bằng cấp cao trong lĩnh vực họ phụ trách, và đương nhiên là việc tim người thay thế họ không dễ dàng. Những người viết bài cho bản tin rất thích làm việc trong môi trường của mình.

Thông thường, những sinh viên tốt nghiệp ngành báo chí ít quan tâm đến công việc tại một công ty chuyên về cung cấp bản tin hoặc những lĩnh vực khác trong báo chí mang tính chất chuyên ngành. Hàng ngàn công việc thuộc -if những lĩnh vực này đang tồn tại.

American Business Media (ABM), thành lập năm 1907, là một tổ chức phi lợi nhuận toàn cầu của các nhà kinh doanh trong lĩnh vực cung cấp thông tin, Ệ bao gồm những công ty xuất bản tạp chí, những nhà cung cấp nội dung và dịch vụ trang Web, những công ty tổ chức biểu diễn, những nhà cung cấp bản tin, cơ sở dử liệu và những công ty chuyên xuất bản theo yêu cầu của khách hàng. Thành viên ABM còn tổ chức hội nghị, hội thảo và những sự kiện tương tự khác dựa trêh phương tiện truyền thông in ấn. Những công ty thành viên của ABIvI có số lượng công chúng tới hơn 47 triệu người trong nhiều lĩnh vực chuyên môn và thu vào khoảng 16 tỉ đôla

33

mỗi năm. Những kỹ năng của nghề báo cần cho rất nhiều công việc thuộc ngành công nghiệp thường ít được chú ý này.

Hầu hết bản tin được phát hành hàng tuần hoậc hàng tháng, do đó thời gian biểu và kỹ thuật thực hiện bản tin cũng tương tự như tạp chí. Đường bưu điện là cách phát hành chủ yếu của bản tin.

Đài truyền hình là một trong những phương tiện chính cung cấp tin tức cho công chứng. Những kênh truyền hình cáp như CNN, C-SPAN và CNBC ngày càng phát triển mạnh hơn cũng được đề cập đến trong phần này mặc dù chủng không “phát sóng” theo đúng nghĩa của từ này. Phát thanh, một trong những phương tiện cung cấp tin tức chủ yếu hiện dang tạm lui xuống hàng thứ hai trừ một vài đài phát tin tức 24/24 ở các thành phố lớn và Đài Phát thanh Quốc gia (National Public Radio). Công chúng chủ yếu của các đài phát thanh là những người lái xe đi làm. Chi một phần nhỏ trong số những bài báo được phát trên đài mang tính độc quyền. Hầu hết các đài phát thanh tin tức phụ thuộc rất nhiều vào những dịch vụ mua tin thông tấn.

TRUYỀN HÌNHTổ chức phòng Thời sự truyền hình

Những người điều hành cao nhất trong việc thực hiện chương trình thời sự của các đài truyền hình địa phương là những giám đốc tin tức (trưởng ban thời sự - VN), hoặc, tại một số đài truyền hình thuộc sở hữu nhóm, chức danh này dược gọi lá phó chủ tịch tin tức. Giám đốc tin tức chịu trách nhiệm về việc quản lý nhân sự phòng Thời sự và các nguồn tin cũng như những quy chế của phòng Thời sự. Thông thường giám đốc tin tức không giải quyết từng chi tiết cụ thể của các bản tin hàng ngày. Trách nhiệm này được giao cho trợ lý giám đốc tin tức (người chịu trách nhiệm nội dung - VN) hoặc trưởng ban biên tập.

Một vị trí quản lý quan trọng khác trong phòng Thời sự là trưởng ban điều một khả năng nhìn thấu suốt bức tranh tổng thể dưới áp lực cực lớn trước hạn chót của bản tin. Đó là một công việc rất căng thẳng và dễ bị thay thế. Phòng Thời sự của các đài địa phương luôn cần người cho vị trí này.

Để làm bản tin thời sự truyền hình tất nhiên phải cần đến những phóng viên. Ngoài việc thu thập tin tức và viết bài, phóng viên truyền hình phải biết trình bày bản tin một cách sinh động và hấp dẫn. Để thành công thong thị trường rộng lớn hơn hoặc trên hệ thống mạng, những phóng viên phải có phong cách riêng và để lại ấn tượng. Trên thực tế, những phóng viên truyền hình ít khi làm phóng sự một minh. Một tác phẩm truyền liình thường là sản phẩm của một tập thể.

Những người dán chương trình đóng vai trò quyết định đền thành công hay thất bại của chương trình thời sự. Ho lã nhân vặt đại diện của đài trong các bản tin thời

34

sự. Người xem thường nhớ và đưa ra những nhận xét khá kỹ về người dẫn chương trình, ngay cả khi họ không nhớ cả những chứ viết tất hoặc tên kênh truyền hình mà người dẫn chương trình làm việc.

Kỹ thuật viên dựng phim cũng có vai trò rất quan trọng trong phòng Thời sự. Những bản tin bắt buộc phải có hình ảnh. Những kỹ thuật viên đựng phim sáng tạo sẽ khiến cho bản tin của các đài truyền hình hàng đầu có “đẳng cấp” hơn hẳn so với những đối thủ cạnh tranh.

Trong những thị trường lớn hơn, trự lý giám đốc tin tức phụ trách phần đầu vào của một phòng thời sự. Họ quản lý những tư liệu được gửi đến qua đường điện tín, thực hiện những cuộc gọi hàng ngày, quản lý thông tin về những đám cháy, thông tin từ phía cảnh sát và những thông tin qua vệ tinh do những đài truyền hình khác hoặc những nhà hợp tác trong khu vực cung cấp.

Những người xem tivi sử dụng tin tức họ có được từ truyền hình theo cách hoàn toàn khác VỚI thông tin từ báo in hay tạp chí. Khán giả kỳ vọng và yêu cầu tính cấp thời, do đỏ những đài truyền hình địa phương thường phát vài bẳn tin mỗi ngày và đánh giá rất cao những phóng sự trực tiếp về những sự kiện quan trọng.

Hạn chót thường kỳ của việc phát tin trên truyền hình buộc những phóng viên, nhà quay phim và nhà sản xuất phải suy nghĩ rất nhanh chóng, phải thực hiện những phóng sự dựa trên những yếu tố dễ hiểu nhất để càng sớm chuyển sang công việc tiếp theo thì càng tốt. Thường thì những phóng viên truyền hình phải làm việc không có mạng lưới hỗ trợ. Họ phải đưa ra những quyết định chinh xác mà không hề được biên tập viên kiểm tra lại hoặc có thời gian để suy nghĩ lâu.

Phóng sự truyền hình đòi hỏi nỗ lực làm việc của cả tập thể. Một phóng viên đi lấy tin cần có một người quay phim. Họ cùng thu thập thông tin và ghi hình cho bản tin. Sau khi hoàn thành bước này, họ quay về đài làm hậu kì và biên tập để phát. Họ cũng có thể biên tập bản tin trong một xe truyền hình lưu động có khả năng truyền hình ảnh về đài qua vệ tinh hoặc qua sóng ngắn. Những biên tập viên và nhà sản xuất tại đài sẽ kết hợp những tin tức của các nhóm phóng viên khác nhau để làm thành một chương trình thời sự hoàn chỉnh. (Để biết nhiều hơn về tin tức truyền hình, chương 

TRUYỀN THÔNG TRỰC TUYẾNVài năm trước đây, không ai nghĩ đến việc đưa phần truyền thông trực tuyến

vào giáo trình dành cho ngành báo chí. Thế nhưng, sự phát triển mạnh mẽ của những dịch vụ truyền thông trực tuyến khiến cho việc đưa vấn đề này vào giáo trình trở nên cần thiết. Hiện nay, nhân loại tiếp nhận tin tức và những dạng khác của

35

thông tin không theo những cách truyền thống, mà hầu hết đều hên quan đến máy vỉ tính. Những dịch vụ thông tin mới hơn còn được cung cấp qua cả điện thoại di động và những thiết bị hỗ trợ kỹ thuật số cá

Bên cạnh những dịch vụ tin tức truyền thông là những hãng thông tin công cộng như CompuServe, America Online, Prodigy, The Microsoft Network... Tất cả những hãng thông tin công cộng đều đăng tải tin tức hoặc những dạng khác của thông tin, bao gồm cả những bài báo lấy từ AP (Associated Press) và những dịch vụ tin thông tấn khác. Họ cung cấp đường vào Internet với những trang web phục vụ khách hàng như những cổng vào Internet. Nước Mỹ đang thay . đổi. Ai cần tin tức củng có thể nhận được thông tin ngay khi chúng vừa xảy ra mà không cần chờ đến khi báo được in ra. Họ cũng không phải chờ đến bản tin buổi tối trên tivi. Những dịch vụ thông tin công cộng cung cấp tin tức liên tục suốt 24 giờ/ngày.

Trong những năm 1990 Internet nhanh chóng trở thành phương tiện truyền thông quan trọng nhất sau thời kỳ “làm mưa làm gió” của truyền hình. Hiện nay, hầu như tất cả những nhật báo, những tạp chí lớn, những hệ thống mạng truyền hình cũng như các đài truyền hình riêng lẻ đều có trang web đáng chú ý trên Internet. Một số tờ báo đưa lên trang web gần như tất cả những tin, bài của phiên bản truyền thống; những tờ khác phân tích hoặc bổ sung thêm.

Sự tham gia của những tập đoàn báo chí lớn như New York Times Co., Tribune Cọ. vào dịch vụ báo chí trực tuyến, cũng như sự hiện diện của những mạng lưới truyền hình như NBCvằ ABC góp phần giúp Internet trở thành nguồn thông tin đáng tin cậy.

Nhiều nhà nghiên cứu truyền thông cho rằng Internet là giai đoạn khởi đầu của phương tiện truyền thông tương lai (Negropone và những nhà nghiên cứu khác của MỈT dự báo). Có lẽ khi đường truyền Internet mở rộng và người ta có thể truyền hẳn một bộ phim lên mạng thì có nghĩa lả một phương tiện truyền thông hoàn toàn mới sẽ trỗi dậy.

Tổ Chức Truyền Thông Trực Tuyến

Thật sai lầm nếu nghĩ rằng Internet chỉ đơn giản là một phương tiện mới để truyền tải thông tin. Mỗi tổ chức cung cấp dịch vụ thông tin có hẳn một tòa soạn, tại đó ít nhắt có vài rư iiệu nguyên bản được tạo ra. Ngoài ra, mỗi tòa soạn còn mua thêm bài vở, tin tức, thông tin về lịch trình các chuyến bay, giới thiệu về các nhà hàng, giá cả thị trường chứng khoán... rồi sắp xếp lại và đưa lên trang web. -Hầu hết các trang web còn cho phép người sử dụng tải về miễn phí những ảnh màu và các trích đoạn (clip) âm thanh.

Không nghi ngờ gì, các dịch vụ thông tin trực tuyến đóng vai trò những bản tin công cộng, tại đó nếu người sử dụng quan tâm đến một vấn đề nào đó có thể trao đổi ý kiến và thông tin với những người khác. Bạn hứng thú trong việc tìm hiểu về tổ

36

tiên của minh? Bạn có thể tìm được rất nhiều sự giúp đỡ từ những người có cùng mối quan tâm ấy trên những trang web hoặc từ những diễn đàn thông tin. Bạn muốn biết nhiều thông tin hơn về mẫu máy vi tính mới ra của IBM thay vì chỉ đọc trên báo địa phương? Hãy đến những trang web thông tin công cộng trên Internet, nơi bạn có thể tìm thấy những thông tin được đãng bởi chính công ty như toàn bộ thông cáo báo chí, những diễn giải về công nghệ đỉnh cao và những tranh luận có cơ sở về những điểm mạnh và yếu của mẫu mới. Những bài trao đổi trẽn mạng có thể chỉ là vài dòng ngắn ngủi không cho thấy chuyên môn của người viết, hoặc ỉà những chuyên -Uận rất mạch lạc về những vấn đề của một hệ điều hành đa năng.

Chắc chắn rằng, Internet và những dịch vụ thông tin công cộng rất khác với những phương tiện thông tin truyền thống. Chúng rất đa dạng và được vận hành theo nhiều cách khác nhau nên hầu như không thể lập một sơ đồ về cách thức tổ chức điển hình. Những sản phẩm của phương tiện truyền thông này bao gồm vô sổ tin tức và được coi là nguồn cung cấp thông tin lý tưởng. Hiện nay khoảng hơn 40% hộ gia đình tại Mỹ có máy vi tính và tỉ ỉệ phần trăm này vẫn tăng lên hàng tháng. Các nhà báo không thể trả giá nôì cho việc coi 'hường việc cung cấp thông tin qua hệ thống máy vi tính.

Phương tiện truyền thông này còn cho phép cung cấp những dịch vụ mạng vả thông tin điện tử đa dạng khác. Trong nhiều năm, Associated , United Press International, Reuters và nhiều hãng khác được xem như hãng bán thông ũn lớn cho báo chi và đài truyền hình. Nhờ vào những dịch vụ trực tuyến, sản phẩm của họ được chuyển trực tiếp đến khách hàng. Những nhánh con mang ũnh chuyên môn cao hơn như những dịch vụ phong phú cửa Dow Jones và Bloomberg Business News được mở rộng một cách nhanh chóng. Tất cả đều

đại điện cho những phương thức mới trong việc cung cấp thông tin đến từng hộ gia đình thông qua máy vi tính.

Sản xuất báo chí trực tuyến

Rất ít người mới vào nghề được thuê làm phóng viên báo trực tuyến; thay vào đó, báo chí trực tuyến cần những biên tập viên. Sức mạnh của báo chí trực tuyến không nằm ở chỗ đưa ra nội dung mới mà là sắp xếp lại những nội dung có liên quan đã được tâD hơp trên những phượnnr tiện thông tin truyền thống. Sự khác biệt này cũng có thể giúp chúng ta hiểu được cách tổ chức tòa soạn của một tờ báo trực tuyến. Những tòa soạn này, theo nhiều cách hiểu, cũng giống như khu vực biên tập bản thảo với những biên tập viên đa năng. Họ phải có kỹ năng vi tính, kỹ năng viết lách và xử lý hình ảnh. Những biên tập viên này cũng giống như những nhà báo truyền thông đa phương tiện.

Mặc dù cách nhìn nhận về tòa soạn báo trực tuyến như vậy tương đối đúng, nhưng nó cũng đang thay đổi. Ngày càng nhiều báo trực tuyến nhận ra rằng những nội dung do chính mình viết cũng cần có trên trang web. Kết quả là các bài báo tự

37

viết xuất hiện trên mạng nhiều hơn. Các báo trực tuyến hẳn sẽ cần nhiều phóng viên viết bài hơn trong thời gian tới.

Thế nhưng vào thời điểm này, tại hầu hết các tòa soạn của báo trưc tuyến chỉ có những biên tập viên với những chức danh không giống như ở báo in. Những biên tập viên phụ trách các lĩnh vực trên như tin tức, thể thao, phóng sự và những lĩnh vực khác. Nội dung thông tin được lấy từ những nguồn truyền thống và phi truyền thống. Phần hình ảnh đồ họa phải được thiết kế sao cho thật bắt mất khi nhìn trên màn hình máy vi tính. Tính cấp thời được đưa lên hàng đầu.

Không giống như những biên tập viên báo và tạp chí, những biên tập viên báo trực tuyến phải có những kỹ năng tương tự như phóng viên truyền hình. Ngoài khả năng biên tập ngôn ngữ, biên tập viên báo trực tuyến còn phải có sự nhạy cảm về hình ảnh. Đó là bởi vì báo chí trực tuyến, cũng như truyền hình, phụ thuộc rất nhiều vào sự hấp dẫn do hinh ảnh ,đem lại. Những nhà báo viết cho báo trực tuyến phải thành thạo cả việc viết lách, biên tập lẫn thiết kế. Càng ngày, họ sẽ càng cần phải biết nhiều hơn về những kỹ năng âm thanh và hình ảnh, bởi vì hầu hết các tờ báo trực tuyến sẽ cung cấp những clip âm thanh và hình ảnh trên trang web của mình.

Mặc dù còn khá ít nhưng đâ có một vài công ty đi tiên phong trong việc thừa nhận mộr thực ré, đó là báo rrực tuyên cân nhiêu nội dung hưn là chi sắp xếp lại những nội dung đã có sẵn trên báo khác. Khi những thử nghiệm ban đầu thành công, những tở báo trực tuyến khác sẽ học theo. Trong những năm sắp tới, chắc chấn báo chí trực tuyển sẽ cần nhiều phóng viên hơn.

Cũng như nhà báo truyền hình, nhà báo trực tuyến luôn phải đối mặt với hạn nộp bài. Trong suốt 24 giờ mỗi ngày, độc giả lúc nào cũng có thể kết nối vào mạng Internet để xem những thông tin mới nhất. Do đó, việc làm tin tức cho báo trực tuyến yêu cầu nhà báo luôn phải đối mặt với áp lực của hạn nộp bài, đồng thời phải giỏi về vi tính, giỏi về biên tập ngôn ngữ và hình ảnh. Họ cũng cần có hứng thú trong việc khám phá phương tiện truyền thông mới này. Người nào đáp ứng những yêu cầu này có lẽ sẽ tìm được một công việc trong lĩnh vực báo chí trực tuyến một cách khá dễ dàng.

NHỮNG CƠ HỘI NGHỀ NGHIỆP KHÁCĐào tạo báo chí, theo nhiều cách hiểu, có thể xem như quá trinh rèn luyện

những kỹ năng cần thiết cho hầu hết các nghề. Trên thế giới hiện nay, nhu cầụ tuyển dụng những người có kỹ năng về viết, biên tập và kỹ năng về lĩnh vực truyền thông nghe nhìn rất cao. Nhiều sinh viên báo chí sau khi tốt nghiệp tìm được việc làm trong những lĩnh vực khác xa so với những gì họ nghĩ lúc đầu, đó là nhờ chương trình đào tạo khá rộng của báo chí.

Trong chương này, chúng tôi chỉ nêu lên con đường chung của những sinh viên báo chí được đào tạo để trở thành phóng viên hoặc biên tập viên tin tức. Ngoài ra

38

cỏn có rất nhiều công việc khác, bao gồm quan hệ công chúng, làm việc cho các tập đoàn truyền thông, quảng cáo, làm ở những tờ báo dành cho những nhóm dân tộc thiểu số, tạp chí chuyên ngành, những tạp chí xuất bản cho công đoàn và thương mại cũng như tất cả những ngành đòi hỏi những kỹ năng viết lách, biên tập và truyền thông hình ảnh. Trên cả nước, công việc phổ biến nhắt cho sinh viên báo chí và truyền thông là quảng cáo và giao tế công chúng. Rất nhiều, người tốt nghiệp chương trình đào tạo về biên tập tin tức lại làm những công việc khác như quan hệ công chúng, truyền thông trong tập đoàn và truyền thông trên mạng. Nhiều người tốt nghiệp báo chi hửng thú với việc làm việc với máy vi tính và báo chi. Họ trở thành nhà quản trị hệ thống báo chí. Những người khác làm công việc huấn luyện các nhà báo sử dụng hệ thống máy vi tính mới.

Những người khác làm công việc xuất bản cho những tổ chức phi lợi nhuận như Gữl Scouts (Hội Nữ hướng đạo sinh) và American Heart Association. Bên cạnh đó cũng có những người khởi đầu sự nghiệp tại những tòa soạn rồi chuyển sang lĩnh vực truyền hình và ngược lại. Do chương trình đào tạo báo chí và truyền thông đại chúng coi trọng việc giảng dạy một khối lượng kiến thức rộng và mang tính tự do nên sinh viên được cung cấp một nền tảng khá tốt, trong đó có cả hiểu biết thực tế và khả năng suy luận. Những điều này quan trọng hơn bất cứ kỹ năng cụ thể nào và là dấu hiệu để nhận biết một nhà báo được đào tạo tốt.

PHẦN 2: CÔNG CỤ TƯỜNG THUẬT

CHƯƠNG 3: PHỎNG VẤNTrong chương này bạn sẽ học:

1. Cách chuẩn bị cho một cuộc phỏng vấn

2. Cách diễn đạt câu hỏi

3. Cách thiết lập mối quan hệ với nguồn tin

4. Cách đảm bảo tính chính xác

KhI tường thuật cho tờ báo của trường đại học, jus tin Heckert đã nỗ lực lain sảng tỏ lý do vi sao một cầu thủ bị đội tuyến nhà trường treo giò và mất tích. Huấn luyện viên đội bóng từ chối binh luận, nhưng có một vài tin đồn từ phía những cầu thủ khác cho. rằng chuyện này có dinh dáng đến ma túy. Heckerí và một phóng viên khác không thể tìm thấy hô sơ bắt giam tại cơ quan hành pháp hay từ phía địa phương của cậu sinh viên đó.

Heckert quyết định gọi cho huấn luyện viên ngày trước của cầu thủ này khi còn ở trung học. Cuộc điện thoại lằn đầu của Heckert chỉ nhằm thiết lập quan hệ. Sau đó anh cho người huấn luyện viên biết việc cậu cầu thủ bị treo giò và họ trò chuyện với

39

nhau về quá trinh chơi bóng của cậu cầu thủ ở trưởng trung học. Hôm sau, Heckert gọi ìại cho người huấn luyện viên.

“Ông có cỏn gập gỡ học trò của mình kể từ khi câu ấy bị đuổi không?”

Người huấn luyện viên thừa nhận là có nhưng các huấn luyện viên khác ở trường đại học không cho ông Tiết ỉộ vời báo chí'về cầu thú này.

“Tôi hiểu,” - Heckert đáp. “Khỉ tiếp xúc với cậu :a mùa thu trước thì tôi thấy đó là một thanh niên khiêm tốn, được nhiều người khen ngợi”. Sau đó deckert hỏi người huấn luyện viên: “Chắc ông không thể trả lời câu hỏi này, nhưng ông thực set có biết chuyện gi dã xảy ra vói cầu thú nảy không? -âu ta bị gài bẫy phải không?”

Sau một hồi do dự, người huấn luyện viên chỉ trả ỉời đó là một thanh niên tốt nhưng rồi ông lại suy đoán là cậu này túng tiền.

“Quỷ thần ơi, thật không thể tin nổi,” Heckert cảm thán. “Thôi được, nếu tìm được thông tin gì khác, tôi sẽ gọi báo cho ông”.

Huấn luyện viên cảm ơn Heckert và tỏ vẻ áy náy vì không thể cho anh biết thêm thông tin. Tới lúc này, Heckert hiểu minh đã thiết lập được một mối quan hệ với người huấn luyện viên. Hai ngày sau đỏ, khi Heckert gọi lại lần nữa, họ đã cùng bàn luận về xuất thân của cậu cầu thủ và người huấn luyện viên phỏng đoán có thể bạn gái của cầu thủ ấy là nguyên nhân rắc rối. Cuối cuộc nói chuyện, Heckert cám ơn người huấn luyện viên: “Rất cảm ơn sự thẳng thắn của ông”.

Trong thời gian đó, Heckert và những đồng nghiệp của mình cuối cùng cũng lần ra các hồ sơ bắt giam. Cuộc điều tra của Heckert bây giờ tập trung vào việc xác định nơi ở của cậu cầu thủ. Cuộc gọi lần thứ tư và cuối cùng được thực hiện một ngày sau đó.

“Thưa huấn luyện viên, tôi đã biết chuyện gì xảy ra. Cậu ta bị bắt khi đang lái xe xuyên bang với 50 cân cần sa và 4.000 đôla tiền mặt. Tôi thật không ngờ”.

Ngạc nhiên, huấn luyện viên cho biết ông ta có nói chuyên với cầu thủ ấy sau lần ữao đổi vừa ròi với Heckert. Theo người huấn luyện viên, cậu ấy mong ông đừng bao giờ nghĩ xấu về cậu và đề nghị đừng cho bất kỳ ai số điện thoại của mình bởi vì cậu hiện đang sống với mẹ và em gái. Bây giờ thì Heckert đã biết tại sao không nhà báo nào tìm được cậu ta kể từ khi quyết định treo giò được thông báo. Heckert vẫn tỏ ra thản nhiên:

“Chà, hay quá. Tôi chỉ muốn cho ông biết chuyện gì thật sự đã xảy ra, và tôi chân thành cám ơn ông vì đã thẳng thắn nói thật. Lẽ ra ông đâu cần nói, và ông có thể nói khác, vậy mà... Tôi chỉ muốn cám ơn ông về điều đó và...”

Huấn luyện viên cắt ngang và đọc cho Heckert số điện thoại của cậu cầu thủ.

40

Kết thúc cuộc ữò chuyên Herkert nói: “Có gì mới tôi sẽ gọi lại kể ông nghe, thưa huấn luyện viên!”

PHỎNG VẤN là một cuộc trò chuyện mang tính iìghệ thuật nhiều hơn là khoa học. Dù chỉ là sinh viên của một trường đại học và không có nhiều kính nghiêm nhưng Heckert đã thể hiện những kỹ năng chuyên nghiệp trong việc tìm ra cách tốt nhất để lấy thông tin từ người huấn luyện viên. Anh không thúc ép, không đe dọa, không tranh cãi. Anh cho thấy anh qủan tâm đến cậu cầu thủ và có thể hiểu được .tại sao người huấn luyện viên không thể cung cấp cho anh những thông tin nhất định nào đó. Quan trọng hơn cả là việc anh

CÓ thể duy trì được cuộc nói chuyện với người huấn luyện viên. Theo Hèckert, sự khác biệt giữa một bài viết xoàng và một bài viết hay là ờ chỗ khả năng biết tạo ra nguồn tin có lợi cho mình.

Dù bạn đã từng có kinh nghiệm khi phỏng vấn một ai đó, cỗ lẽ bạn không quan tâm mấy đến việc bạn đã làm điều đó như thế nào và tại sao. Và chắc chắn bạn cũng không có nhiều kỉnh nghiệm trong việc cố gẳng lầy thông tin từ những người không muốn tiết lộ. Cứ vài lần thử kiểu này, ắt hẳn bạn sẽ nản chí:

"Thưa thầy, tại sao em ìại bị điểm B môn của "Bởi vì em không đáng được điềmA

“Tại sao ỉại không?”

“Bởi vì lả thế”.

Scớm hay muộn bạn cũng phải giậm chân giậm cẳng bỏ đi. Bây giờ, bạn là một phóng viên đang đương đầu với một tình huống tương tự:

“Thưa ông thị trưởng, sao ông lại sa thải ồng Irưởng?"

“Tôi không muốn bàn đến chuyện này vì đó là vấn đề

Vi các nhà báo không được giậm chân giậm cẳng bỏ đi khi bị tử chối cung cấp thông tin, họ phải có những nguồn tin khác, ông thị trưởng có thể không muốn bàn về vụ sa thải đó, và cũng có lẽ sẽ không bao giờ nói gì. Tuy vậy, một người phỏng vấn tài giỏi vẫn thường thu được thông tin mà các nguồn tin không muốn tiết lộ, hay thậm chí các nguồn tin đó củng không nhận ra là mình đang cung cấp thông tin. Chẳng hạn, phóng viên có thể hỏỉ ông thị trưởng sẽ mong đợi những phẩm chất gì ở người cảnh sát trưởng sắp tới. Câu trả lời có thể cung cấp những manh mối lý giải nguyên nhân vì sao ông ta đã sa thải vị cảnh sát trưởng tiền nhiệm.

Thông tin chính là vốn liếng của nhà báo. Một số thông tin được thu thập từ các hồ sơ và số khác từ việc quan sát, nhưng hầu hết được thu thập từ những cuộc trò

41

chuyện trực tiếp. Vì lý do đó, mọi phỏng viên đều cần phải nâng cao kỹ nãng phỏng vấn của minh.

Phỏng vấn là một tiến trình không hoàn chỉnh Giống như trong một hệ thống cung cấp nước cho thành phố, nó cũng có nhiều chỗ rò rỉ. Khi hệ thống này cung cấp hàng triệu lít nước cho cư dân, không'phải toàn bộ lượng nước đều đến với khách hàng. Một số nước bị bốc hơi, một số thì rò rì qua những đường ống xuống cấp, một số thi chảy qua tay những người rút nước bất hợp pháp.

Thông tin cũng rò rỉ như vậy, khi di chuyển từ nguồn tin đến người phỏng vấn, qua biên tập viên và đến độc giả, thông tin cũng bị rò ri. Có thể nguồn tin không muốn bạn biết mọi điều. Có thể họ nói cho bạn biết tất cả nhưng bạn lại không đủ khả năng lĩnh hội được chủ đề. Những khác biệt vô hình giữa nền tảng văn hóa và sắc tộc có thể ảnh hưởng đến nội dung thông tin. Khi ai đó nói với bạn “màu xanh", trong trí bạn lóe lên một màu sắc. Tuy nhiên, nó có thể không giống màu xanh theo ý của người nói. sắc thái ý nghĩa khác nhau cũng thường làm cho dòng chảy thông tin bị thất thoát ít nhiều.

Trong hệ thống thu thập và chuyển tiếp thông tin không hoàn hảo như thế, chúng ta có thể giảm thiểu - chứ không thể loại trừ - những mối rò rỉ thông tin. Do đó bạn phải nỗ lực để củng cố kỹ năng của mình. Bạn cùng một lúc vừa đặt câu hỏi, vừa nghiền ngẫm các phản hồi, vừa ghi nhận các câu trả lời, vừa lấy lòng nguồn tin, vừa đo lường các phản ứng, và vừa tìm kiếm các chi tiết. Phỏng vấn không phải là công việc dành cho những phóng viên không chuẩn bị chu đáo.

CHUẨN BỊ CHO CUỘC PHỎNG VẤNKhi Julie Sullivan tình cờ đọc được một mẩu tin của AP về việc nhà lãnh đạo

người Nam Phi, Desmond Tutu sắp sửa ghé thăm Helena, bang Montana, cô tự hỏi tại sao. Đây sẽ là điểm đến duy nhất của ông ta trên nước Mỹ. Vì vậy, cô và các biên tập-viên của tờ Spokesma Chronicle quyết định tim hiểu xem ai đã mời ông ta. Trong bài phỏng vắn được in trong cuốn Best Newspaper Writing 1991 (Những bài báo hay nhất năm 1991), cô cho biết cô đã xoay xở cách nào để bốn nhân vật có trách nhiệm chịu nói chuyện thẳng thắn với cô trong khi họ có rất ít thời gian dành cho cô.

“Họ không muốn mất nhiều thời gian để nói chuyện bạn. Tôi biết trước tình huống này. Tôi đã gọi cho từng người trong số họ trước đó một tuần. Thoạt đầu nghe có vẻ đơn giản, nhưng trong tuần trước khi tôi rời khỏi Spokane, đã tìm đủ những thông tin về tiểu sử bản thân của họ đề khỏi phải lãng phí thời gian phỏng vấn bằng những câu hỏi đại loại như họ học trường nào... Đến ỉúc họ đích thân gập tôi,không khí lạnh nhạt rịhư lúc nói qua điện thoại đã không còn và tôi có thể tập trung để triển khai sang giai đoạn tiếp theo của cuộc phỏng vấn”. 

42

Phóng viên bắt đầu mộr cuộc phỏng vấn mà không chuẩn bị đây đủ thi cũng giống như sinh viên đi thi cuối khóa ma không học bài. Cả hai có thể đạt được mục đích, nhung trong trường hơp này thì thành công của họ phụ thuộc vào yếu lố may rủi chứ không phải tài năng.

Sự thành công của nhiều cuộc phỏng vấn phụ thuộc rất nhiều vào những gi bạn chuẩn bị trước khi bạn đặt câu hỏi đầu tiên chẳng kcm những gì bạn được nghe trả lời và ghi chép lại. Bạn phải nghiên cứu cả chủ đề lẫn bản thân nguồn tin. Sarah Christian, một phóng viên sinh viên của Đại học Missouri, đã biến kiến thức của mình thành một bài phỏng vấn hay. Khi viết một bài về hiện tượng trái đất nóng dần lên, cô đã tiếp chuyện với tiến sĩ Richard Lindzen, một trong những nhà nghiên cứu hàng đầu nước Mỹ về khí quyến và khí tượng. Cô chỉ vừa mới giải thích mục đích của cuộc gọi thì ỏng tiến sĩ hỏi ngay thành phần quan trọng nhất của hiệu ứng nhà kính là gì? Cô trả lòi “hoi nước”. Thế là Lindzen cho phép Christian đặt câu hỏi.

Kiến thức về môn leo núi của Lisa Kremer đã giúp có làm được những bài phỏng vấn độc quyền cho tờ The News Tribune ở Tacoma, bang Washington. Khi trò chuyên với các nhân viên cứa hộ cho những người ìeo núi bị mắc kẹt trong cơn tuyết lở, Kremer đã thể hiện vốn thuật ngữ chuyên môn của mình trong những câu hỏi về kỹ thuật buộc dây thừng. Chính sự hiểu bỉết của cô đã khiến các nhân viên cứu hộ vui vẻ tiết lộ nhiều thông tin hấp dẫn mà người không ở trong nghề khó lòng biết được.

Giống như các hướng đạo sinh giỏi, các phóng viên phải luôn sẵn sàng.

Cân nhắc thể loại

Việc chuẩn bị cho cuộc phỏng vấn như thế nào phụ thuộc một phần vào thể loại bài viết mà bạn có ỷ định tiến hành. Bạn có thể viết một mẩu tin thời sự, một chân dung nhân vật hay một bài điều tra. Trong mỗi trường hợp, bạn nên kiểm tra trong thư viện tòa soạn và tìm kiếm trong các cơ sỏ' dữ liệu trực tuyến, trao đổi với những phóng viên khác, và nếu có đủ thời gian thì tham khảo thêm sách báo và tạp chí.

Để chuẩn bị viết một tin thời sự bạn nên ciìú ý nhiều hơn đến những mẩu báo cũ liên quan đến chủ đề định viết hơn là quan tâm đến tinh cách cá nhân của người được phỏng vấn. Đẽ’ chuẩn bị viết một bài chân dung, bạn nên tìm hiễu những tính cách đặc trưng, những đam mê, gia đình, bạn bè, du lịch và thói quen của đối tượng. Đê’ chuẩn bị cho bài điều tra, bạn cần biết những chi tiết thuộc chủ đề và cả bản thân đối tượng mà bạn đang phỏng vấn. Trong tất cả các thể loại đỏ, đừng bỏ qua những biên tập viên và phớng viên khác là những người có thể biết đôi điều về đối tượng và vấn đề bạn đang muốn phỏng vấn.

Bây giờ chúng ta hãy cùng xem xét ba thể loại này một cách thấu đáo hơn.

43

Tin thời sự

Peter St. Onge, thời còn giữ chuyên mục cho tờ The Huntsville Times ở Alabama, đã ngạc nhiên khi được phân công bám theo vụ án hai thanh niên trẻ ở Jonesboro, bang Arkansas, bị buộc tội sát hại một giáo viên củng bốn sinh viên và làm bị thương chín người khác. Giống như mọi tin nóng khác, ông không có nhiều thời gian chuẩn bị. Bên cạnh việc đọc những bài báo đã đăng tải trên tờ báo của mình, ông cũng đã đến hiện trường để tiếp tục quá trình chuẩn bị. Trong cuốn Best Newspaper Writing 1ông kể lại:

“Vì công tác này, tôi đã lái xe đến Jonesboro rất sớm, đọc những bài báo cũ của tờ Jonesboro Sun, trò chuyện với các nhà báo tốt bụng vá nhẫn nại ở đó, gọi điện tới các quan chức nhà trường, gọi cho những giáo viên, các vị mục sư và cả cha mẹ của những tên giết người, cũng như cha mẹ của những cô gái bị giết. Dĩ nhiên không phải ai cũng muốn nói,nhưng những ai chịu tiếp chuyện đều cung cấp nhiều chi tiết lớn nhỏ khác nhau - từ chuyện các nhân viên công tố chuẩn bị gì cho các phụ huynh trước phiên tòa cho đến thông tin về loại giày ốna mà một tên giết người đang mang”.

Sự chuẩn bị này đã góp phần giúp ông viết được một bài báo được vào vòng chung kết cuộc thi những bài báo xuất sắc nhất 1999 ASNE Distinguished Writing Awards.

Một ngày nọ, Paul Leavitt gọi một cuộc điện thoại thông lệ cho nguồn tin là một cơ quan hành pháp. Leavitt, nguyên là phó ban đìa phương của tờ The Des Moines Register ở Iowa, đang chuẩn bị viết một bài báo. ông quen biết nguồn tin này từ thời còn làm phóng viên tòa án và hành chính địa phương cho tờ Register, ông chờ đợi một bản tin, và một cuộc phỏng vấn, không có gì đặc biệt. Quận Poỉk đang xây dựng một nhà tù mới. Leavitt muốn tìm hiểu về tiến trình xây dựng nhà tù này. Nhưng nguồn tin viện lý do là không biết.

Anh fa nói: “Ố, Leavitt, Lòi không biết gì đâu. Tôi không có đủ thời gian để theo dõi chuyện đó trong khi phải họp hành ỉu bù chuẩn bị cho chuyến viếng thám của Đức Giáo hoàng".

Leavitt không nói một lời nào. Một phóng viên kém sắc sảo có thể để lộ cho nguồn tin biết rằng anh ta ngạc nhiên. Đức Giáo hoàng tới Des Moines u? Ông nói giỡn chơi? Thay vào đó Leavitt nhớ đến bài báo ông đã đọc về một người ở bang Iowa đã đưa ra lời mời Đức Giáo hoàng John Paul II ghé bang Iowa trong chuyến viếng thăm nước Mỹ. Leavitt đã không nghĩ người Iowa này sẽ có bất kỳ cơ hội nào. Vì khi Tòa thánh Vatican thông báo về chuyến viếng thăm của Đức Giáo hoàng, người dân của mọi bang đều tranh giành một cơ hội để nhận được sự chú ý của toàn thế giới.

44

Tuy nhiên, sự lỡ lời của nguồn tin lại có giọng điệu rất thật. Cuối cùng Leavitt trả lời “ô, vâng, đúng rồi. Vậy khi nào Đức Giáo hóàng sẽ đến?”

“Ngày 4 tháng 10” nguồn tin đáp.

Trước khi cuộc nói chuyện kết thúc, Leavitt đã biết được trước đó đã có một cuộc gặp gỡ giữa Mật vụ, Tòa thánh Vatican, Bộ Ngoại giao Mỹ và các quan chức hành pháp của bang Iovva để bàn bạc về chuyến đi của Đức Giáo hoàng. Ông cũng biết trước khi nào Đức Giáo hoàng sẽ đến nơi, sẽ ghé đâu, nơi nào Đửc Giáo hoàng sẽ tổ chức buổi Thánh Lễ và khi. nào thì rời khỏi.

Kết quả là vào buổi sáng hôm sau tờ Register đã làm những độc giả của mình phải sửng sốt về bài báo độc quyền nói về việc Đức C-ỉáo hoàng sẽ phát biểu ở Des Moines. Bài viết được in ba tuần trước khỉ Tòa thánh Vatican công bố lịch trình chuyến viếng thăm chính thức của Đức Giáo hoàng. Nhiều phóng viên khác trong khu vực đã nhạo báng bài viết này. Thậm chí có tờ báo còn in cả một bài chẳm biếm cái ý tưởng Đức Giáo hoàng John Paul II mà lại hạ cố bướcxuống những cánh đồng ngô Iowa. Nhưng Leavitt và tờ Register đã nói đúng.

Đúng như lịch trình, Đức Giáo hoàng đã đến vào ngày 4/10... và đã tổ chức lễ Misa trên một cánh đồng ngô ở Iowa.

Khi nhớ lại cuộc nói chuyện với nguồn tin, và làm sao một câu hỏi mang tính thủ tục lại biến thành một bản tin giật gân nhưng chính xác,

Leavit nói: “Thậm chí tôi còn không nhớ mình đã hỏi gì”. 

Leavitt ắt sẽ không có được tin này nếu không nhớ ra câu chuyên về lời mời và biết một vài điều khác nữa về cuộc phỏng vấn: Khi một nguồn tin vô tình cung cấp cho bạn một tin tức sốt dẻo, đôi khi tốt nhất là hãy giả vờ như bạn đã biết trước rồi. Điều đó có thể khuyến khích nguồn tin cưng cấp cho bạn nhiều thông tin hơn.

Bài chân dung

Một nữ phóng viên khi quyết định viết bài chân dung một nhà văn tự do ở địa phương đã phải chuẩn bi theo môt cách khác. Rnri vì đã tiVnơ ơặp nỹ nhà văn này để lấy thông tin cho một bài viết trước đó nên cô có biết đôi điều về nhà văn. Nhưng cô cần biết nhiều hơn, vì thế cô tra cứu các thông tin tiểu sử trong quyển Contemporary Authors (Những tác gia đương đại). Cô cũng đề nghị tác giả này gửi những bản sao một số bài viết. Trước khi đến gặp nhà văn, cô còn đọc thêm một số bài báo khác có liên quan. Cô củng phỏng vấn biên tập viên của một trong những tạp chí có đặt hàng các bài viết của nhà văn.

Cô phóng viên đã sẵn sàng. Hay ít ra cô nghĩ thế. Nhưng còn một thử thách nữa. Nhà văn tự do này là một người yêu động vật, vì vậy khi cô phóng viên đến nhà, điều đầu tiên cô phải làm là kết bạn với một đàn chó. May mắn thay, cô cũng

45

rất thích chó. Và thế là ngay lập tức cô tạo được mối quan hệ thân mật với nhà văn. Kết quả là một bài báo đầy ắp những chi tiết sống động:

Walt Harrington khi còn làm việc cho Washington Post Magazine chuyên viết những bài chân dung có chiều sâu. Trong sách củạ minh, ông kể rằng ông thường dành từ một đến ba tháng cho một bài chân dung. Để viết những bài chân dung về George Bush và Carl Bernstein, ông đã tiến hành khoảng 80 cuộc phỏng vấn cho mỗi bài. ông cũng đồng hành với những nhân vật của mình. Một số nhà báo cho rằng bỏ thời gian ba tháng cho một bài chân dung là quá xa xỉ. Nhưng dù bạn thực hiện 8 hay 80 cuộc phỏng vấn thỉ những bài học là một: Phải sẵn sàng. Phải có mặt. 

Bài điều tra

Không khi thoải mái như kiếu phỏng vân nhã văn Joan Gilbert nói trẽn không phải lúc nào cũng thực hiện được đối với phóng viên điều tra. Một mỏi quan hệ đôi đâu sẽ xác định cả việc chuẩn bị cần thiết cho bái điều tra lẫn không khí của bản thân cuộc phỏng vấn. Một phóng viên điều tra cũng giống như một luật sư trong phiên tòa. Những luật sư khôn ngoan luôn biết trước những câu trả lời cho những câu hỏi của họ sẽ lặ gì. Phóng viên điều tra cũng như vậy. Sự chuẩn bị là tối cằn thiết.

“ Trong những giai đoạn bước đâu của cuộc điêu tra, bạn sẽ tiên hành vài cuộc phỏng vấn thăm dò. Bởi vì bạn không thể biết nguồn tin biết được tới đâu nên bạn phải thả mồi theo nhiều hướng. Bắt đầu với những nhân vật ở ngoài rìa. Hãy thu thập đến mức tối đa tin tức có thể có từ họ. Nghiên cứu các hồ sơ. Chỉ khi nào bạn có được hầu hết bằng chứng thì mới đương đầu với nhân vật trung tâm. Bạn bắt đầu bằng một vòng tròn lớn và dần dần siết nó nhỏ lại.

Khỉ đang làm cho tờ San Jore Mercury News ở California, Glenn Bunting nghe được những lời phàn nàn về chất lượng thấp của những công nhân được ổào tạo từ một dự án huân luyện do chính phủ tài trợ. Ong lặng lẽ làm một cuộc kiểm tra nhỏ. Trước khi vượt qua giới hạn cho phép, ông tiến hành một .cuộc phỏng vấn thân mật với nhà quản lý dự án, ngưài không hề biết mục đích thực sự trong những cuộc điều tra của Bunting.

Và rồi Bunting bắt tay vào việc, ông lần theo dấu vết của đồng tiền, ông kiểm tra các chứng tử ngân hàng và những chi phiếu đã thanh toán, các bản báo cáo kiểm toán của chính phủ, các đơn đặt mua hàng vàocác phiếu chấm công hàng tuần - tất cả hồ sơ này đều công khai vi đây là cơ quan được nhận tiền từ chính phủ. ông củng phỏng vấn những người cố vấn và những người thầy dạy nghề, các văn phòng luật sư và tất cả những ai đã từng có quan hệ công việc với cơ quan này. Đến khi đã thẩm định hầu hết những thông tin trong bài báo của minh thi đó là thời điểm Bungting sẵn sàng dể nói chuyện lại với nhà quản lý. Bài báo viết về cuộc phỏng vấn này mở đầu như sau:

46

Robert Bernal càng ìúc càng giận dữ. Đối với bằng chứng của việc làm sai trái trong Dự án DARE, mặt của ông ta đỏ bừng lên và càng to tiếng hơn..

“Tại sao ông lại tấn công tôi?”ông ta hỏi. “ông không tin tôi, nhưng mọi điều tôi nói với ông là đúng sự thật. Tôi không nói bất kỳ một lời gian dối nào”.

Nhưng ông ta đã nói dối.

Trong những bằng chửng khác, Bunting còn chỉ ra rằng Bernal đã kiếm một “học vị” không phải từ Đại học Stanford như ông ta đã từng tuyên bố mà là [ử nhà tủ ban Quentin. Trước chứng cớ này, Bernal đã nói với Bungting, “Anh không bao giờ rửa sạch vết nhơ là từng bị ở tù. Anh sẽ có khuynh hướng phải tạo ra một bề ngoài, một mức độ giả tạo nào đó - thậm chí còn phải nói rằng anh đã có bằng đại học”.

Sở dĩ Bungtỉng có khả năng vạch trần những sự giả dối đó là vì ông đã bủa vây xung quanh Bernal và càng lúc càng siết chặt lại trước khi tiến hành phỏng vấn.

Để có được cuộc hẹn phỏng vấn thi đôi khi cũng khó khăn như việc thực hiện cuộc phỏng vấn. Những đối tượng được phỏng vấn mà tin rằng bạn đang viết một bài báo phê phán họ hoặc bạn bè của họ thì thường cố né tránh bạn. Steve Weinberg, tác giả của một bài tiểụ sử không được ủy quyền về nhà tư bản công nghiệp Armand Hammer, phải vượt qua sự nghỉ ngờ của rất nhiều những người đồng sự cũ của Hammer, ông chủ cũ đã bảo với tất cả bọn họ không nói chuyện với Weinberg. Thay vì gọi điện, Weinberg tiếp cận họ bằng thư.

Weinberg nói: “Tôi gửi thư, gửi các bài viết ưước đây của tôi làm mẫu, giải thích cho họ biết tôi muốn biết cái gi và tại sao tôi đang thực hiện nó mà không có sự đồng tình của Hammer”.

Ông khuyên bạn nên dùng một lá thư để chia sẽ vài chuyện bạn biết mà có thể gây ngạc nhiên hoặc là gây ấn tượng cho người bạn muốn phỏng vấn. Ví dụ, một lời ám chỉ là “ vài tuần vừa rồi, khi tôi đang kiểm tra tất cả những hồ sợ dịa chính …” se cho thấy bạn đã nghiên cứ rất sau.

Trong lá thư gửi cho nhưng phụ tá của Hammer, Weinberg đã cho biết làm sao Hammer lại trờ thành một trong nhưng nhân vật quan trọng nhất trong lịch sử kinh doanh. Những lá thư đó đã mở những cánh cửa cho Weinberg tiếp xúc với tất cả bảy phụ tá cũ có liên i I quan đến việc quán lý và thực hiện những kế hoạch của Hammer.

Weinberg, nguyên là giám đốc Investigating Reporters & Editors (Hiệp hội Biên tập viên và Phóng viên Điều tra), cũng đề nghị các nguồn tin xem qua những phần có liên quan trong bản thảo bài viết của ông để thẩm định độ chính xác. Và ông đã nòi rõ bằng vãn bản rằng ông có toàn quyền kiểm soát về nội dung bài báo.

47

Dùng văn bản đề yêu cầu một cuộc phỏng vấn có khả năng là cách tốt nhất để đạt được mục đích. Và một đê nghị cho các nguôn tin đọc trước nội dung sẽ giúp họ an tâm là bạn rất nghiêm túc với tính chính xác của bài báo.

Những bước chuẩn bi khác

Tất cả những chuẩn bị như đã nêu trên đều quan trọng, nhưng có những điều vụn vặt như là ngoại hình của bạn lại có thể quyết định sự thành công hay thất bại của cuộc phỏng vấn. Bạn sẽ không thể mặc quần soọc ngắn vào văn phòng hiệu trưởng trường đại học, và bạn cũng sẽ không thể mặc veston đeo cà vạt để nói chuyện vói các nhà cách mạng đang hoạt động bí mật. Tất nhiên bạn có quyền để kiểu tóc bạn thích, xỏ lỗ tai hay khoen lỗ rốn, và mặc bất cứ trang phụ.c nào bạn muốn nhưng như vậy nguồn tin cũng có quyền từ chối tiếp bạn.

Rick Bragg, khi còn là phóng viên của tờ Petersburg Times ờ Florida, đã cho các biên tập viên của cuốn Best Newspaper Writing 1991 biết rằng sự lựa chọn trang phục của ông đóng vai trò quan trọng trong việc thiết lập mối quan hệ với một người có bà mẹ đã chết vì những thương tật gánh chịu từ 17 nãm trước, cảnh sát tiến hành điều tra cái chết theo hướng một vụ giết người. Khi đề cập đến người con trai, Bragg nói: “Tôi nghĩ người con trai đã quá chán ngán với cách đối xử lỗ mãng của một số phóng viên khác, và tôi xuất hiện trong trang phục quần jeans với áo thun bởi tôi biết tôi sẽ làm gì; và tôi thấy không có lý do gì để đóng bộ cho sang trọng”.

Bragg chọn y phục phù hợp với môi trường. Chính môi trường tiếp xúc cũng hết sức quan trọng. Hầu hết những cuộc phỏng vấn được tiến hành trong phòng làm việc của nguồn tin. Nhưng đặc biệt nếu như đó là một bài chân dung hay chuyên mục thì tốt hơn hết là đưa họ ra khỏi công việc đang làm. Nếu bạn đang viết một bài về sở thích sưu tầm bươm bứớm của một người giáo sĩ Do Thái thì nên tìm một khung cảnh thích hợp cho chủ đề đó. Bạn nên đề nghị cuộc gặp ờ chính nơi vị giáo sĩ này cất giữ bộ sưu tập đỏ.

Trong một số cuộc phỏng vấn, bạn sẽ thuận lợi hơn khi tiếp xúc nguồn tin ở những nơi mà họ không thể chứng tỏ quyền lực. Ví dụ nếu bạn muốn phỏng vấn ông thị trưởng hay một quan chức, có thể hẹn gặp ở một tiệm cà phê vào một khoảng thời gian yên tĩnh. Một người sẽ có nhiều quyền uy hơn trong nơi làm việc của mình.

Cũng quan trọng không kém là việc cho nguồn tin biết bạn cần bao nhiêu thời gian và bạn có mong muốn gặp lại để lẩy thông tin thêm hay không. Và nếu bạn không biết nguồn tin có dị ứng với máy ghi âm không, hãy hỏi trước khi bạn hẹn phỏng vấn họ.

Bây giờ thì bạn đã chuẩn bị đầy đủ chuẩn bị dầy dủ lồi. Bạn uã ăn mặc Thích nợp. Bạn đã hẹn gặp và cho nguồn tin biết bạn cần bao nhiêu thời gian. Trước khi lên đường, có thể bạn nên viết ra một danh sách những câu cần hỏi. Chúng sẽ dẫn

48

dắt bạn suốt cuộc phỏng vấn và không bỏ sót những chủ đề quan trọng. Cách tốt nhất để khơi gợi một cuộc trò chuyện tự nhiên là có những câu hỏi đã được chuẩn bị trước. Bạn sẽ cảm thấy thoải mái hơn. Barbara Walters có lần đã nói với một phóng viên rằng cô ta đã viết ra tới 500 câu hỏi trên các phiếu chỉ mục, sau đó chọn những câu hay nhất để sử dụng trong suốt cuộc phỏng vấn. Việc bạn phải suy nghi để đặt câu hỏi sẽ giúp bạn chuẩn bị tốt cho cuộc phỏng vấn. Có câu hỏi đã được chuẩn bị sẵn, bạn sẽ yên tâm không cần suy nghĩ cho câu hỏi tiếp theo trong khi nguồn tin đang trả lời câu hỏi cuối cùng. Nếu bạn phải cố gắng để suy nghĩ cho câu hỏi tiếp theo bạn sẽ không tập trung vào những điều đang được nói và bạn có thể bỏ lỡ những phần quan trọng nhất của cuộc phỏng vấn.

Chuẩn bị câu hỏi cho cuộc phỏng vấn là một công việc khó khăn, ngay cả với những phóng viên kỳ cựu. Nếu bạn đang viết cho tờ báo của trường đại học của mình, bạn nên thu thập ý kiến từ các đồng nghiệp. Bạn sẽ tìm ý kiến từ cơ sở dử liệu điện tử của tờ báo. Nếu bạn thấy trước một vài khó khãn trong một cuộc phỏng vấn với ông hiệu trưởng, bạn cỏ thể lấy lời khuyên từ những Thành viên trong khoa. Câu hỏi nào họ sẽ hỏi nếu họ là bạn? Thông thường họ có vốn kiến thức sâu rộng hơn, hoặc có thể họ nghe được vài cuộc ưò chuyện xung quanh trường. Các nhân viên văn phòng cũng là nguôn cung cấp thông tin có giá trị.

Mặc dù trong một số cuộc phỏng vấn bạn có thể hỏi tất cả những câu hỏi đã chuẩn bị, nhưng đa phần khi phỏng vấn bạn chỉ sử dụng một vài câu trong số chúng mà thôi. Tuy nhiên, có hai lý do quan trọng giúp bạn đằng nào cũng có lợi trong việc chuẩn bị trước câu hỏi: Thứ nhất, ngay cả khi bạn không sử dụng nhiều câu hỏi, việc bạn suy nghĩ về câu hỏi giúp bạn chuân bị tốt cho

CUỘC phóng vân. Thử hai, những nguồn tin thấy bạn cỏ chuẩn bị danh sách những câu hỏi trước thường cỏ ấn tượng với sự nghiêm rúc của bạn.

Trên nền tảng những kiến thức lĩnh hội được trong phần này, bạn đã biết bạn muốn hỏi cái gì.Bây giờ bạn hãy quan tâm đến việc diễn đạt câu hỏi thế nào.

ĐẶT CẢU HỎIMột tu sĩ trẻ đã bị khiển trách nặng nề khi hỏi bề trên rằng liệu anh ta có thể

hút thuốc trong lúc cầu nguyện không. Một người bạn khuyên anh ta đặt lại câu hỏi theo cách khác, “Hãy hỏi rằng liệu cậu có thể cầu nguyện khi đang hút thuốc không?”. Vị tu sĩ khám phá ra rằng cách đặt câu hỏi thường quyết định câu trả lời. Những nhà báo cũng đối mặt với vấn đề tương tự. Các phóng viên đã bỏ lỡ nhiều bài báo bởi vì họ không biết làm thế nào để đặt câu hỏi. Những nghiên cứu đã cho thấy chỉ một thay đổi từ ngữ nhỏ sẽ ảnh hưởng đến kết quả của một cuộc điều tra như thế nào. Nếu bạn muốn biết những công dân có thích một dự án đô thị làm đẹp khu vực trung tâm hay không, bạn có thể đặt câu hỏi với nhiều cách khác nhau:

49

* Bạn có thích kế hoạch của Hội đồng thành phố để lảm đẹp khu '/ực trung tâm không?

♦ Hội đồng thành phố có kế hoạch sử dụng 3 triệu đốla Mỹ để làm đẹp khu trung tâm thành phố, bạn có thích kế hoạch này không?

* Bạn có nghĩ rằng khu trung tâm của thành phố cần có những thay đổi vật chất khpng?

♦ Bạn thích hoạt động nào trong số những hoạt động sau đây:

+ Cấm mọi phương tiện giao thổng đi vào khu vực được giới hạn bởi đường Providence, đường Ash, đại lộ College và đường Elm?

+ Tu sửa lại tất cả cửa hàng mặt tiền trong khu trung tâm để thể hiện một chủ đề riêng biệt nào đó và lát gach những con phố, làm sạch bụi cây và đặt những chiểc ghế dài.

+ Cả hai hoạt động trên đều không.

Cách bạn đặt câu hỏi có thể gây ảnh hưởng đến kết quả cuộc điều tra một ■>:_ phần trăm. Tương tự, cách bạn hỏi trong một cuộc phỏng vấn có thể ảnh cường đến cấu trả lời. 

Bằng, cách xây dựng câu hỏi, nhiều phóng viên dự đoán trước câu trả lời mà họ mong đợi hoặc chi phối câu trả lời. Ví dụ, khi một phóng viên hỏi: “Bạn không nghĩ rằng hội đồng thành phố nên chi thêm tiền xây dựng các công viên và những khu nhà nghỉ?” là họ không chỉ hỏi mà còn tác động đến nguồn tin hoặc chi phối một ý kiến. Một câu hỏi trung lập sẽ là: “Bạn có nghĩ hội đồng thành phố nên chi thêm tiền vào việc xây dựng công viên và nhà nghỉ không?”. Một cách thông thường khác để hỏi đồng thời định hướng câu trả lời là: “Bạn sẽ bỏ phiếu chống lại sự sửa đổi này như những nhà lập pháp khác mà tôi đã nói chuyện chứ?”.

Nếu ban đã từng xem các nhà báo nhỏna vấn trựr ripn trpn ti vi, bẹn có thể thấy có những câu hỏi rất dở. Rất nhiều câu không phải là câu hỏi. Người phỏng vắn đưa ra nhận xét và sau đó đưa micro đến trước người trả lời: “ông đã có một cuộc tranh cử rất tuyệt, Bill”, “giành chiến thắng trong cuộc bầu cử hẳn là rất tuyệt vời”. Người được phóng vấn sẽ phải nói một điều gì đó. Bạn muốn biết chính xác điều gì?

Thỉnh thoảng một phóng viên không cố ý ngăn cản một câu trả lời bằng cách đặt câu hỏi như vậy. Một phóng viên, người đang nghiên cứu về sự phân biệt đối xử trong công việc đối với phụ nữ, đã thực hiện một số cuộc phỏng vấn trước khi nói với người biên tập rằng cô không nghĩ những phụ nữ mà cô đã nói chuyện đã tỏ ra thẳng thắn hết với cô: “Khi tôi hỏi rằng họ có bao giờ bị phân biệt đối xử, họ luôn trả lời không. Nhưng ba lần trong cuộc phỏng vấn, họ đã nói một số điều cho thấy họ đã bị phân biệt đối xử. Làm sao tôi có thể làm cho họ nói với tôi về những điều đó?"

50

Người biên tập trả lời: “Có lẽ nguyên nhân là do cách cô hỏi họ. Khỉ cô hỏi những người phụ nữ rằng họ có bị phân biệt đối xử hay không, cô đang buộc họ phải trả lời có hay không. Đừng nên hỏi thẳng như thế. Hãy hỏi họ rằng có những người khác với điều kiện làm việc tương tự có thể làm nhanh hơn họ được không? Hỏi rằng họ có được trả công ngang bằng với nam giới không? Rằng nếu họ là nam giới thì họ sẽ làm gì hôm nay? Hỏi xem họ có biết một phụ nữ nào khác bị từ chối công việc hay không?”

Người biên tập đã đưa ra những vi dụ cho người phóng, viên về cả hai loại câu hỏi đóng và câu hỏi mở. Mỗi loại có những công đụng riêng của nó.

Cây hỏi mớ

Câu hỏi mở cho phép người được hỏi linh động hơn trong câu trả lời. Phụ nữ cỏ thể không trả lời thẳng thắn khi được hỏi rằng họ có bi phân biệt đối xử hay không. Đó là câu hỏi đòi hỏi trả lời có hoặc không. Nhưng một câu hỏi mở như “Bạn sẽ làm gi hôm nay nếu bạn là nam giới?” thì không quá riêng tư. Nó không có vẻ gì là đang gây áp lực cho người trả lời. Khi trả lời một câu hỏi mở, người được hỏi thường tiết lộ nhiều hơn những gì họ định nói.

Một phóng viên thể thao phỏng vấn một người tuyển mộ chuyên nghiệp tại một giải bóng đá trung học rằng ông ta đang tìm kiếm ai ở đó. Khi người tuyển mộ khéo léo trả lời để giữ bí mật, người phóng viên liền thử cách khác. Anh ta đặt một loạt câu hỏi như:

Những phẩm chất nào mà một nhà tuyển mộ tìm kiếm một vận động viên?

Ông có nghĩ có cầu thủ nào ở đây hôm nay có những năng khiếu như vậy?

Ổng sẽ ghì tên ai vào danh sách đó?

Phóng viên đi từ cái chung đến cái riêng cho đến khi anh ta có được thông tin mong muốn. Câu hỏi mở ít đề cập vấn đề trực tiếp và ít gây e ngại hơn. Chúng có tính thăm dò và dễ thuyết phục hơn. Tất nhiên, nếu muốn biết tiểu sử một ai đó, đừng hồi “Bạn có thể nóỉ với tôi về bản thân mình được không?"

Câu hỏi đóng

Tuy nhiên, người phóng viên cũng cần phải, kết thúc một vấn đề, để đi vào chi tiết, và làm cho câu trả lời được cụ thể. Câu hỏi đóng được đặt ra để gợi ra những vấn đề riêng tư.

Thay vì hỏi ngài thị trường “ông nghĩ gì về cuộc họp tại Washington D.c?”, bạn nên hỏi “ông đằ\ biết thêm được gì trong phiên họp về Những công 'nái có giá trị,mà bạn có thề không biết?'. Thay vì hỏi một công nhân trước đó về việc anh ta đánh giá về những khả năng quản ỉý của vị giám đốc được chi định, hãy hỏi "Bà ấy lắng nghe

51

những người làm việc cho mình như thế nào?”, “Những người làm việc cho bà ấy có chịu trách nhiệm công việc cụ thể không?”, “Bà ấy có giải thích về quyết định của mình không?”.

Một câu hỏi mơ hồ sẽ dẫn đến một câu trả lời mơ hồ. Bằng việc hỏi những câu hỏi rõ ràng, bạn sẽ có nhiều cơ hội nhận được những câu trả lời cụ thể hơn. Bạn cũng nên trao đôì với nguồn tin rằng bạn đã hoàn thành mọi thứ rồi và rằng bạn đang tìm những chi tiết chính xác.

Biết chính xác lúc nào nên đặt một câu hỏl đóng hnặr khi nào nên hỏi ít cụ thể hơn, là những điều mà bạn có thể dự tính trước. Loại thông tin mà bạn đang tìm kiếm và phản ứng giữa người phỏng vấn và người trả lời là những yếu tố quyết định. Bạn nên quyết định ngay lập tức. Điều quan trọng là đặt lại những câu hỏi cho rõ ràng hơn cho đến khi người được hỏi trả lời một cách thỏa đáng. Nhà văn Gary Smith đã viết trong cuốn Intimate Journalism, “Rất nhiều bài báo của tôi đến từ việc đặt một câu hỏi theo ba cách khác nhau. Đôi khi câu hỏi thứ ba lại chính là câu mang lại thông tin quý giá nhất, nhưng cho dù câu trả lời không được hay cho lắm hoặc lời trích dẫn khó có thể sử dụng được, chúng vẫn có thể xác định hoặc điều chỉnh lại ấn tượng của tôi”.

Mọi phóng viên đều muốn tìm những câu chuyên vặt, những giai thoại của đối tượng, và câu hỏi đóng có thể giúp gợi ra chúng. “Điều khôi hài nhất mà bạn từng làm là gì?”, “Còn điều kỳ lạ nhất?”, “Chuyện buồn nhất đã từng xảy đến với bạn?”. Khi đối tượng trậ lời chung chung, hãy đặt một câu hỏi đóng để làm rõ vấn đề. “Bạn nói rằng Mary hay chơi khăm người khác, bạn có ví dụ nào chứng minh không?”. Câu trả lời của loại câu hỏi này có thể mang lại những thông tin ngoài lề quý giá làm cho bài báo của bạn thêm thú vị.

TẠO MỐI QUAN HỆTad Bartimus, cựu phóng viên của hãng AP, đã từng phỏng vấn hàng trăm

nhân vật, bắt đầu sự nghiệp của mình với cuộc phỏng vấn cựu tổng thống Harry s. Truman trong khi làm việc cho tuần báo địa phương ở tuổi 14. Cô. tiếp cận vị cựu tổng thống và nói “Xin lỗi, thưa ông, tôi làm việc cho tờ báo địa phương, ông có thể nói chuyện với tôi được không' ạ?”

“Vâng, cô gál trẻ, cô muốn biết gì nào?”, Truman đáp.

Nhiều nắm sau, Barũmu.s kể lại, “Lần đầu tiên trong đời, tôi thấy mình thật ngớ ngẩn. Tôi muốn biết điều gì ư? Tôi định hỏi ông ấy điều gi? Làm sao bạn có thể thực hiên cuộc phóng vấn như vậy?"

Bây giờ thì Bartimus đã biết đáp án của những câu hỏi đó. Một lời khuyên nhỏ mà cô nói với những đồng nghiệp trong một bài viết cho hãng AP có Lẻn World là Hãy chia sẻ và cẩn thận. Bartimus khuyến khích những phóng viên biểu lộ như

52

người bình thường. Cô nói: “Một chút cảm thông có thể làm xoa dịu sự lo lắng và thái độ thủ địch thường thấy đối với các nhà báo”.

GIAO LƯU - mối quan hệ giữa phóng viên và đối tượng - là điều chủ chốt đem lại thành công cho cuộc phỏng vấn. Mối quan hệ này khi thoải mái, khi lại căng thẳng. Nhưng thường thì nó ở giữa hai trạng thái này. Loại quan hộ mà bạn tạo nên với đối tưqmg của mình sẽ được quyết định bởi thể loại bài mà bạn muốn viết. Sau đây là một số phương pháp khả quan.

Cách tiếp cận phỏng vấn

Đối với hầu hết tin bài và hồ sơ cá nhân, phóng viên sẽ có được nhiều thông tín nếu đề tài dễ. Thường thì nó có thể thực hiện bằng cách bắt đầu với buổi nói chuyên nhỏ. Hỏi về một thành tích, những kế hoạch hoặc một cây bút có chạm khắc. Nêu lên những điều hài hước mà bạn tìm thấy trong cuộc phỏng vấn. Hỏi về những điều mà bạn biết rằng đối tượng muốn nói tới. Trong những cuộc phỏng vấn khác, nếu bạn nghĩ đối tượng có vẻ hoài nghi về kiến thức của bạn trong lĩnh vực đó, hãy mở đầu với một câu hỏi chứng tỏ sự hiểu biết của bạn.

Những phóng viên có thể cho đối tượng của mình thấy họ có gì đó chung với nguồn tin thì đồng nghĩa với việc họ sẽ thành công hơn trong việc lấy thông tin. Khi Janet Chusmir còn là một phóng viên của báo The Miami Herald, cô ờ trong nhóm những phóng viên được chứng kiến những tên bắt cóc trả lại đứa trẻ cho người mẹ. Những tên bắt cóc không bao giờ xuất đầu lộ diện, cảnh sát cho người mẹ ngồi vào ghế sau của xe cảnh sát và lách qua đám đông. Khi xe cảnh sát đi ngang qua, Chusmir gõ vào cửa kính xe. Người mẹ hạ cửa •inh xuống. “Tôi hy vọng rằng bà có thề tìm lại cháu bé", Chusmir nói. Người phụ nữ bảo cô hãy gọi điện cho bà. Chusmir đã làm như vậy và cô có một bài báo độc quyền.

Một trong những sai lầm mà các phóng viên thường mấc phải là không có sự đồng cảm, Chusmir nói: “Tôi thực sự cảm thông với nỗi đau khổ của đối tượng phỏng vấn, và tôi nghĩhọ cũng nhận thấy điều này”. 

Sự giao lưu cũng phụ thuộc vào nơi mà bạn thực hiện cuộc phỏng vấn. Nhiều cá nhân, đặc biệt là những người dị ứng với các buổi phỏng vấn, cảm thấy thoải mái hơn ở nơi làm việc của họ. Vậy hãy đến đó. Nói chuyện với người làm kinh doanh trong văn phòng của họ, với vận động viên trong phòng thay quần áo, với người chỉ huy dàn nhạc trong phòng hòa nhạc. Trong một số trường hợp, có thể bạn sẽ có một bài phỏng vấn tốt hơn ở một nơi khác nếu nguồn tin không thoải mái tại nơi làm việc của họ, hoặc thường bị gián đoạn bởi công việc. Nhiều phóng viên từng nói chuyện với các chính trị gia trong xe hơi trên đường đến những buổi vận động bầu cử. Họ đi du thuyền cùng các doanh nhân và săn bắn với các vận động viên. Một sinh viên báo chí vẽ biếm hoa môr vị cảnh sát trưởng cần nghi cuối tuần với ông ấy, quan sát khi ông ấy đang quét sơn ngôi nhà của mình. Để làm một bài chân dung, đòi hỏi

53

nhiều hơn một cuộc phỏng vấn, thay đổi nhiều địa điểm. Những bối cảnh mới có thể tạo sự khác biệt.

Lisa Kremer, một trong những phóng viên có mặt trong vụ tuyết lở gần Tacoma, nhận ra rằng nơi cô phỏng vấn những người cứu hộ rất quan trọng. Cô viết rằng cô đã tiếp cận những người leo núi tại một nhà hàng và nói rằng cô muốn trò chuyện cùng họ. Họ không chắc rằng sẽ muốn nói chuyện với cô. Cô nói “Các bạn có thoải mái hơn khi ở nhà hàng không? Tôi có thể ngồi xuống ngay bây giờ. Hay các bạn muốn trở về khách sạn?”

Họ nói rằng họ sẽ gặp cô ấy tại khách sạn. Họ đã giữ lời và cô có một cuộc phỏng vấn.

Rất nhiều lần các phóng viên làm đối tượng bực mình, lo lắng hoặc thậm chí sợ hãi. Khi bạn đang thực hiện một cuộc điều tra, bạn có thể muốn những .nhân vật chính cảm thấy không thoải mái. Bạn có thể làm ra vẻ bạn biết nhiều hơn những gì bạn thực sự có. Bạn muốn họ biết rằng những tư liệu mà bạn có là quan trọng và nghiêm túc. Seymour Hersh, một phóng viên điều tra từng nhận giải Pulitzer, sử dụng phương thức này. Tạp chí Time từng trích dẫn mọt nhận định của một quan chức chính phủ về Hersh: “Anh ta nịnh bợ, lừa phỉnh, cãi lại, đe dọa, đặt những câu hỏi dẫn dắt, sử dụng những tin tức nhỏ như thể anh ta biết toàn bộ câu chuyện. Khi anh ta kết thúc, bạn cảm thấy mình như một miếng giẻ ướt”.

Tuy nhiên, trong một số trường hợp, thậm chí trong một cuộc điều tra, tốt hơn chúng ta nén chọn cách tiếp cận khống quả gây xúc động. Hãy để cho (Ịối tượng được thoải mái. Nói những chuyện bên lề nhưng từ từ đi vào thảo luận vấn đề chính. Yếu tố ngạc nhiên có thể hợp với sở thích của bạn.

Vì thế có thể là một cách tiếp cận đầy cảm thông. Khỉ đối tượng đang nói, bạn có thể gật gù tán đồng hoặc nhấn mạnh câu trả lời của đối tượng bằng những lời bình luận như “điều đó thật thủ vị”. Những đối tượng cho rằng bạn cảm thông với họ thì dễ tự minh cung cấp thông tin hơn. Chẳng hạn những nhà nghiên cứu đã nhận thấy rằng một tiếng “mm-hmmm” đơn giản cũng có thể tạo ảnh hưởng đến thời gian dài hay ngắn của cuộc phỏng vấn.

Những điều cần lưu ý khác

Vị trí bạn ngồi trong khi phỏng vấn có thể rất quan trọng. Trừ khi bạn đang chủ động cố gắng làm cho người được phỏng vấn cảm thấy không thoải mái, nếu không đừng ngồi ngay trước mặt họ. Hãy tạo cho đối tượng của bạn cơ hội giao lưu bằng mắt nếu họ muốn hoặc khi nào họ thích.

Một số người thì dị ứng với cách ghi chú của phóng viên. Một máy ghi âm đảm bảo cho sự trích dẫn chính xác, nhưng nó làm nhiều người nói cảnh giác và không an tâm. Nếu bạn đã xin phép được sử dụng ghi âm, hãy để máy ghi tại vị trí ít ai để

54

ý và lơ nó đi sau khi đã chắc chắn rằng nó đang hoạt động tốt. Cách ghi chú bằng chữ thông thường sẽ gây khó khàn cho bạn khi muốn tóm tắt nội dung phỏng vấn. Nhưng nếu không ghi chép gì cũng cực kỳ nguy hiểm. Rất hiếm phóng viên nào kết thúc buổi phỏng vấn có thể viết chính xác những gì đã trao đổi với nhân vật. Chẳng có ai chỉ ngồi nghe không và cũng không ai ghi chép lại nội dung phỏng vấn đúng nguyên văn từng từ một. Bạn nên học cách viết tắt hoặc hình thành một hệ thống ghi chú của riêng mình.

ĐẢM BẢO SỰ CHÍNH XÁCSự chính xác là một vấn đề lớn trong một cuộc phỏng vấn. cả câu hỏi và câu

trả lời đều có thể hiểu theo nhiều nghĩa. Bạn có thể không hiểu những gì được nói ra. Bạn có thể ghi lại nó không chính xác. Có thể bạn không hiểu ngữ cảnh của lời nói. Những định kiến của bạn có thể gây trở ngại trong việc truyền đặt. Hiểu được hoàn cảnh của đối tượng, có một mối quan hệ thoải mái với họ và ghi chép tốt là những yếu tố quan trọng của sự chính xác. Tất cả những điều đó đã bị quên đi khi một sinh viên báo chí, trong hai tuần thực tập tại một tờ nhật báo lớn, đã phỏng vấn một viên chức thông tin công cộng của ủy ban quận trưởng về hoạt động phạm pháp xung quanh và trong một nhà tình thương dành cho những phụ nữ bị ngược đãi. Cô sinh viên không hề ghi lại giờ, ngày thậm clú cả ten người được phỏng vấn. Không có ghi chú nào cho thấy ngữ cảnh phỏng vấn, chỉ là những đoạn trích dẫn rời rạc, nguệch ngoac những dòng chữ viết tay.

Sau khi bàl báo được đăng, người sáng lập nhà tình thương nói trên đã kiện ra tòa. Khi luật sư hỏi, người đại diện nhà tĩnh thương đã thề rằng tác giả bài báo đã hiểu lầm anh ta và sử dụng một số câu nói không có trong bối cảnh đó. Trong một số trường hợp anh ta chắc chắn rằng cô phóng viên đã hoàn chỉnh những đoạn ghi chú rời rạc bằng ngôn ngữ riêng của minh. Anh ta cho biết rằng hầu hết các phóng viên đã đến gặp anh ta để làm quen. Rất nhiều người đã gọi điện lại để kiểm tra những gì anh ta nói là chuyện nhạy cảm hay phức tạp. Cô phóng viên nọ thì không làm như vậy.

Khi quan tòa yêu cầu cô phóng viên cung cấp và giải thích ghi chú của mình, cô đã gặp rắc tối trong việc sắp xếp lại chúng. Cô phải thừa nhận rằng ở một vài chỗ cô không chắc những đoạn rờỉ rạc có nghĩa gì.

Tính chính xác trong bài báo của bạn là do bạn có ghi chép lại tốt hay không. David Finkel, người đã lọt vào vòng chung khảo giải Pulitzer nhờ bài báo về thói quen xem tivi của một gia đình đã tiến hành rất nhiều bước để chắc chắn những dữ liệu của minh là chính xác. Quan sát những gì mà đối tượng của ông đang xem, ông thu thập bản sao của chương trình đó, vì thế ông có thể ghi lại chính xác từ chúng. Nếu ông biết không lấy được những bản sao, ông đặt máy ghi âm gần tivi để ghi lại.

55

Bạn không thể kiểm soát một số điều có thể ảnh hưởng đến sự xác thực của câu trả lời mà bạn nhận được trong một cuộc phỏng vấn. Năm 1946, hai nhà nghiên cứu hướng dẫn một cuộc thử 

pơhiệm rrong một nhóm người được hỏi “Bạn có nghi rằng cỏ quá nhiều người Do Thái giữ những trọng trách và lam Việc tại vãn phòng chính phú không?" Những người đi phỏng vấn được chia làm bốn nhóm: những người có diện mạo như người Do Thái với cái tên Do Thái, những người có diện mạo giống người Do Thái, những người không có diện mạo giống người Do Thái, những người Ịchông có diện mạo giống người Do Thái nhưng có tên Do Thái. Một số người thay đổi câu trả lời theo những gì họ tin là những người phỏng vấn muốn nghe.

Một số trường hợp có thể tạo sai sót hoặc tạo ra những thông tin định kiến là không thể tránh khỏi, nhưng số khác thì không. Đê’ chắc chắn thông tin hoàn chỉnh và chính xác nhất, bạn nên sử dụng mọi kỹ nàng có thể để có một cuộc phỏng vấn tốt, bao gồm sự quan sát, hiểu những gì bạn nghe và đặt những câu hỏi tiếp theo.

Quan sát

Một số phóng viên nhìn nhưng không thấy. Chi tiết mà họ bỏ qua có thể tạo sự khác biệt giữa một bài báo bình thường và một bài báo đáng để đọc. Khả năng quan sát tốt có thể cho phép bạn khám phá một câu chuyện còn hơn cả những lời nói của nhân vật. Vậy đối tượng có lo sợ không? Những loại câu hỏi nào gây ấn tượng? Ngài thị trưởng có thể phủ nhận rằng ông ta sắp sa thải người cảnh sát trướng, nhưng nếu bạn để ý thấy hồ sơ người thay thế đang nằm ở gần đó có thể khai thác được, bạn có thể có lý do để tiếp tục cuộc điều tra.

Mọi người có thể giao tiếp không bằng lời nói. Những nhà nghiên cứu đã tìm thấy mối tương quan giữa những điệu bộ và ý nghĩa. Chẳng hạn như, tư thế khoanh tay thường biểu hiện sự khó gần, chân bắt chéo biểu hiện sự căng thằng. Tuy nhiên, nhiều thông điệp không lời có thể không giống nhau với mọi nhóm văn hóa và dân tộc. Các phóng viên nên hiểu nhiều hơn về đối tượng.

Tìm hiểu

Hiểu những gì bạn thấy là điều chủ chốt trong quá trình thu thập thông tin. Cũng như .vậy, bạn phải hiểu những gì bạn nghe. Chỉ đơn thuần ghi âm lại những gì đang nói là chưa đủ, bạn còn phải hiểu rõ những điều đó. Cô phóng viên đang điều tra sự phân biệt đối xử trong công việc chi đang lắng nghe nhưng chưa thấu hiểu. Những đối tượng của cô đang nói với cô những gì liên quan đến sự phân biệt đối xử, nhưng những gì cô nghe thấy chỉ là sự phủ nhận của họ.

Đôi khi, những gì bạn không nghe thấy lại nói lẽn nhiều diều. Anh phóng viên đang cố gắng tìm ra rằng ngài thị trưởng sắp sa thải người cảnh sát trưởng, đã hỏi một số câu hỏi về biểu hiện của người cảnh sát đó. Những gì làm phóng viên này

56

chú ý trong suốt cuộc phỏng vấn là sự thiếu nhiệt tình của ngài thị trưởng đối với viên cảnh sát. Những chi tiết không chủ ý đó giúp phóng viên tiếp tục câu chuyện cho đến khl xác nhận được nó.

Một lần trong một cuộc phỏng vấn Joan Fontaine - một nữ diễn viên, một phóng viên nói rằng cô củng có một đứa con trạc tuổi con gái của Fontaine. Fontaine liền hỏi: “Thế cô bé có ghen tị với cô không?” Lắng nghe một cách thân mật, cô phóng viên suy ra rằng Fontaine đang lộ ra rằng có sự ganh tị trong gia đình, và cuộc phỏng vấn chuyển sang một hướng không ngờ tới.

Đặt những câu hỏi đào sâu vấn đề

Nếu. bạn hiểu những gì mà đối tượng đang nói, bạn có thể hỏi những câu hỏi tiếp theo đầy ý nghĩa. Không có gì tệ hơn việc trình bày với biên tập viên của bạn về cuộc phỏng vấn và người biên tập hỏi lại bạn: “Thế anh có hỏi người ấy...?” Phải trả lờỉ là không thì thật là xấu hổ.

Cho dù bạn đi đến cuộc phỏng vấn với một danh sách các câu hỏi chuẩn bị sẵn trong tay, thì điều quan trọng nhất lại có thể là những câu hỏi phát sinh bạn đặt ra để cơi nới, đào sâu vấn đề trong câu trả lời. Một phóng viên muốn viết bài về thủ tục đấu thầu nên phỏng vấn ông thị trưởng. Phóng viên hỏi phải ghi rõ giá cả như thế nào. Trong câu trả lời, ông thị trưởng cho biết rằng chủ tịch một công ty xây dựng đã đảm bảo với ông rằng giá thầu rất thỏa đáng. Phóng viên này liền nắm lấy cơ hội, hỏi tiếp:

- Ông đã nói chuyện với anh ta khi nào?

- Khoảng ba tuần trước. •

- Đó là trước khi bảng giá được công bố, đúng không?

- Phải, chúng tôi đã bảo anh ta kiểm tra cho chúng tôi.

- Anh ta có phát hiện sai sót nào ơong cách viết các bảng giá không?

- Ồ, anh ta đã thay đổi một vài điếm nhỏ. Không có gi quan trọng đâu.

- Có viên chức của công ty xây dựng nào thấy bảng chi tiết giá thầu trước khi chúng được quảng cáo không?

- Không, anh ta là người duy nhất.

Cuối cùng, trên cơ sở từ một câu nói vô tinh của ngài thị trưởng, phóng viên này đã có thể xâu chuỗi những chi tiết thành một câu chuyện hoàn chỉnh về mối quan hệ đáng ngờ giữa thành phố và công ty xây dựng nọ. Bạn nên kết thúc hầu hết các cuộc phỏng vấn bằng câu hỏi: “Còn điều gì nên hỏi mà tôi lại chưa hỏi hay không?”.

57

Những kỹ thuật khác

Mặc dù hầu hết các câu hỏi được đặt ra để lấy thông tin, nhưng một số được hỏi như một chiến ỉược trì hoãn. Một phóng 'viên khi đang ghi chép có thể không theo kịp diễn tiến. Emily Yoffe, một biên tập cấp cao của tờ Monthly, sẽ nói: “Xin dừng lại một chút để tôi ghi lại” hoặc “Xin làm ơn nói lại”. Những câu hỏi khác lại được dùng để khuyến khích đối tượng nói nhiều hơn. “Hãy cứ tiếp tục” hay “Cho tôi biết thêm thông tin đi” có thể động viên người nói bổ sung thêm nhiều chi tiết.

Bạn không phải trì hoãn thời gian để nói rằng bạn không hiểư. Đừng bối rối khi nói rằng bạn không hiểu điều gi đó. Tốt hơn là bạn nên bày tỏ rằng bạn không hiểu lúc đó hơn ỉà sau đó phơi bày sự thiếu hiểu biết của bạn trên mặt báo hoặc trên sóng phát thanh truyền hình trước hàng ngàn khán giả.

Một phương pháp khác làm đối tượng nói ra là không phải bằng những câu hỏi; mà bằng một sự im lặng có ý chờ đợi. Như vậy bạn đang báo hiệu cho đối tượng rằng bạn mong muốn nhiều hơn thế. Đôi khi thà rằng bạn không đáp lòl còn hơn là nói những câu mơ hồ như “hãy nói với tôi thêm về điều đó”. Điều đó có thể thể hiện rằng bạn đang ngờ vực những gì vừa được nói ra, rằng bạn không hiểu gì cả, rằng câu trả lời không thỏa đáng hoặc có một vài khả năng khác. Đối tượng bị buộc phải nói lại. Theo cố vấn đặc biệt của hãng thông tấn AP, Saul Pett, vấn đề duy nhất trong chuyên này là “nó làm cho sự mơ hồ này càng kéo dài hơn”.

Nhiều cuộc phỏng vấn buồn tẻ trở nên thú vị sau khi kết thúc. Có hai điều mà bạn luôn nên làm khi kết thúc các câu hỏi: kiểm tra lại các ý chính, chỉ tiết và những lời trích dẫn, và sau dó có thể cất bút đi nhưng phải dỏng tai tục hỏi sau khi đã cất giấy viết đi hoặc tắt máy ghi âm. Đó chính là lúc mà một số đối tượng thư giãn.

Nhanh chóng điểm lại những ghi chép và kiểm ưa lại, đặc biệt là ngày tháng, số liệu, lời trích dẫn, chính tả và những tiêu đề. Ngoài việc nó giúp cho bạn có thông tin chính xác, nó còn cho đối tượng thấy rằng bạn rất cẩn thận. Nếu cần thiết, hãy sắp xếp thời gian để gọi điện kiểm ữa lại những phần khác trong câu chuyên hoặc làm rõ những nghi vấn có thể có trong khi viết bài. Những nhà nghiên cứu nhận thấy rằng hơn một nửa số câu hỏi trực tiếp là không chính xác, cho dù cuộc phỏng vấn đã được ghi âm. Điều đó phản ánh một sự tùy tiện không thể chấp nhận được. Hãy chắc chắn rằng bạn là một ngoại lệ.

Một cử chì lịch sự là thông báo cho đối tượng khi nào bài viết được đãng. Thậm chí bạn có thể gửi kèm theo một bản sao của bài báo khi đã viết xong.

Hãy nhớ rằng dừ cuộc phỏng vấn đã kết thúc, nhưng mối liên hệ với đối tượng thì chưa. Khi bạn viết xong bài báo, hãy gọi cho đối tượng và xác nhận lại thông tin. Tốt nhất là nhận ra những điều thiếu chính xác trước khi bài báo in ra.

58

CHƯƠNG 4: TRÍCH DẪN ĐỐI TƯỢNG Trong chương này ban sẽ học:

1. Cái gì đáng trính đãn trực tiếp

2. Làm thế nào và khi nào vận dụng nhưng lời trích dẫn trực tiếp và gián tiếp.

3. Cách xử lý những thông tin có và không có ghi âm.

Bạn có thể trích dẫn lời tôi”. Nhiều người khi nói những lời này không phải có muốn được nêu tên trên mặt báo. Ỷ của họ chỉ là dám đảm bảo những gỉ họ nói và họ không sợ, không xấu hổ khi nói ra điều đó. Nhưng dù có ý gì đi nữa, đo ià những lời nói ngọt ngào mà phóng viên não cũng thích nghe.

Những cáu trích dẫn trực tiếp mang thêm màu sắc và độ tin cậy cho bài viết của bạn. Bằng việc sử dụng những câu trích dẫn trực tiếp, bạn sẽ làm cho độc giả cảm thấy như đang gặp gỡ trực tiếp với nhân vật. Như một bức thư, những trích dẫn trực tiếp mang tính cá nhân. Những đoạn trích dẫn báo hiệu cho người đọc rằng sẽ có mội điều gì đó thú vị tiếp theo. Những trích dẫn trực tiếp giúp cho bài viết có nhịp độ đa dạng, một hơi thở mới. Chúng làm mất đi sự nặng nề của ìoạí bài viết dày đặc chữ.

Tất nhiên, không phải mọi điều người ta nói đèu nên trích dẫn. Bạn cần phải học để biết điều gì có thể trích dẫn trực tiếp, khi nào nên dùng những trích dẫn từng phần và khi nào nên diễn đạt thành đoạn văn. Bạn cũng phải học như thế nào và bao lâu để tổng kết những trích dẫn và những thông tin khác. Như một nhà nghiên cứu, bạn phải biết khi nào thông rin nên sử dụng cho đối tượng. Tuy nhiên, việc tổng kết một lời nhận xét hay một*số thông tin không chứng tỏ rằng bạn có thế miễn cho mình khỏi một việc có khả năng bị bô! nhọ, và tất nhiên/ bạn muốn được công bằng.

Đôi lúc muốn công bằng thật là khó khi đối tượng không muốn bị trích dẫn. Với lý do đó, bạn cũng phải học cách xử lý những trích dẫn không được ghi âm và những thông tin tư liệu.

ĐIỂU GÌ NÊN TRÍCH DÂN TRỰC TIẾPNhững trích dẫn chính xác, ngắn gọn và nhiều ý nghĩa làm bài viết thêm đặc

săc. Nhưng bạn có thế làm nhiều hơn thế nữa. Bạn cần những trích dẫn trực tiếp trong bài báo, nhưng cũng cần nâng cao kỹ năng trong việc nhận biết trích dẫn nào đáng giá. Chúng ta hãy xem những chỉ dẫn cán bản.

Nội dung (tư liệu) độc đáo

Khi bạn nói: “A, trước đây tôi chưa từng nghe việc nậy bao giờ” - bạn có thể chắc chắn rằng độc giả cũng sẽ muốn biết chính xác những gi mà người phát ngôn

59

đã nói. Thay vì trích dẫn quá dài, hãy tìm phần cốt lõi. Đôi khi đó là những điều rất bất ngờ, những điều mà cả bạn lẫn độc giả không thể ngờ đối tượng nói ra. Ví dụ như khi Pat Williams, quản lỷ chính của Orlando Magic, nói về thành tích nghèo nàn của đội bóng rổ, đã phát biểu rằng: “Chúng tôi không thể thắng trên sân nhà. Chúng tôi cũng thua trên sân khách. Là quản lý chính, thú thật tôi chẳng biết đội bóng của mình có thể chơi tốt ở đâu nữa”.

Những câu nói hấp dẫn như .thế nên được trích dẫn, nhưng không có iý do gì để đặt những dẫn chứng quá rõ ràng, đơn giản trong dấu ngoặc kép. Đây là trích đoạn của một bài báo viết về sự giống nhau nghề nghiệp của cha và con mà tất cả trích dẫn đều không cần thiết.

"Con trai tôí được sinh ra trong khuôn viên một trường đại học", ông Denney ở 208 Westridge Drive, một giáo sư chuyên về những vấn đề tôn giáo và cộng đồng nói.

"Thật sự, nó được sinh ở tại bệnh viện mà tôi đã gặp vạ tôi," và ông giải thích rằng ông đã ở bệnh viện Noyes đê điều trị chấn thương cột sồng khi vạ ông dang ìả V tá thực tập tại đó.

Rồi sau này, cậu con trai đã lấy bằng đại học "kỹ thuật nông nghiệp chuyên ngành nghiên cứu và bảo tôn sinh vật"

Mặc dù dẫn chứng được trích dẫn có nhiều thông tin, nhưng vấn đề là nò không có gì hấp dần, ngạc nhiên, mâu thuẫn, mới lạ và thậm chí là khác biệt cả. Nó nên được viết như sau:

Ông Denney sống ở 208 Westridge Drive là một giác sư chuyên về những vấn đề tôn giáo và cộng đồng. Trong khi điều trị chấn thưomg cột sống tại bệnh viện Noyes, ông đã gặp một y tá thục tập và cô ây sau nảy thành vạ của ông. Tám năm sau, con trai ông được sinh ra ả chinh bệnh viện đó.

Cậu con trai đã lấy bằng đại học nông nghiệp chuyên ngành nghiên cứu và bảo tồn sinh vật.

Bài tường thuật trước có 102 chữ. Bài sau gồm 79 chữ, chặt chẽ hơn và hay hơn.

Một trích dẫn trực tiếp dùng để nói vấn đề nào đó một cách đầy đủ. Do vậy, một trích dẫn trực tiếp không nên lặp lại một cách cứng nhắc những gì được nói gián tiếp. Và như thế, nó có tác dụng đẩy câu chuyên đi xá. Đây là một đoạn trích từ một bài báo trên tờ us Today nói về điều luật được đưa ■ ra để cấm những công ty bảo hiểm y tế, những người chủ và những dự án chăm sóc sức khỏe có sự phân biệt đối xử với những người có khả năng mang bệnh di truyền.

60

Sự e ngại về chuyện phân biệt bảo hiểm dựa trên kết quả kiểm tra nguồn gốc di truyền đã có từ nhiều năm nay. Và theo Karen Clarke, cố vấn khoa Di truyền học của trưởng đại học Johns

Hopkins - Baltimore, “Điều đó khiến cho những Ịigười bị cúm không muốn đi khám bộnh”. Đó là một trích dẫn tốt, chứa nhiều thông tin và có tác dụng thúc đẩy vấn đề tiến xa hơn.

Đôi khi, trong một bài báo chỉ thấy toàn trích dẫn không có nghĩa là tác giả muốn nhấn mạnh cá tính người nói để tạo sự mới mẻ, gây ngạc nhiên mà •là vì những đoạn đối thoại được trích dẫn đó có khả năng biểu đạt hiệu quả hơn nhiều việc người viết diễn đạt lại. Tác giả của bài báo sau đây đã trích dẫn những câu đối thoại một cách xuất sắc:

Lou Provancha đẩy gọng kính thép trên mũi lên và nghiêng mình về phía người đàn ông ngồi trên xe lăn.

“Hôm nay là thứ mấy vậy Jake?”

Jake chỉ cựa mình rất nhẹ và nhìn chăm chăm xuống nền nhà.

“Jake," Provancha nói, “Jake, nhìn lên đây này".

Một không khí im lặng kéo dài bao trùm căn phòng nhỏ bé, bề bộn trên tầng sáu của Trung tâm Đại học Y khoa.

Người y tá giàu kinh nghiệm Provancha giải thích với phóng viên. “Cách đây một tuần Jake vẫn còn hôn mê. Anh ấy không nói được gì cả.”

Còn đây là một ví dụ khác về việc câu chuyện đi xa hơn và mang tính d về công việc trùng tu những chiếc xe con trai.

Khi chì hàn đã trơn tru và những chỗ lồi lôm đã phẳng,.cậu con trai VÓI chiếc dũa của mình...

“Cha làm công việc này được bao lâu rồi?” - cậu hỏi

“ít ra cũng hơn hai chục năm rồi”.

“Cha hàn làm sao để chì không bị tan và chảy ra ngoài?"

“Chỉ một cách là phải cực kỳ cẩn thận”.

Trước khi bài học kết thúc, một khách hàng và hai nhân viên trong tiệm nhập

Provancha chỉ vào tấm bảng gỗ dựng trên cái bàn gần ông.

61

“Jake, hôm nay là thứ mấy? ở đây nói cái gì? Cái từ này nghĩa là gì? Chỗ ngón tay tôi chỉ ầy”.

Jake nhìn vào từ Provancha đã chỉ. Và với một nỗ lực bất ngờ, như thể một người lấy sức hất bao xi măng lên xe, Jake thốt ra “Thứ Ba”.

Provancha mỉm cười hiu hắt. Một chiến thắng nhỏ nhoi với cả hai.

Người y tá đầu tóc bờm xờm đang dìu dắt người bệnh từng bước từng bước trở lại với cuộc sống như trước khi vụ tai nạn xe hơi đẩy người bệnh rơi vào tình trạng hôn mê suốt hai tháng trời, mất hết trí nhớ và phương hướng.

Còn đây là một ví dụ trích dẫn đối thoại như thế nào thì đẩy ỉt “trình bày” hơn là “kể”. Bài báo viết ỉi củ. Người cha đang truyền nghề cho bạn cùng quan sát công việc của Larry. Đó ỉà một kỹ năng ít ai biết đến.

“Cha không hài lòng khỉ chì bị tan như vậy”.

“Nó như vậy’ .vì thiếu thiếc phải không cha?” - cậu hỏi lại.

“Thiếc sẽ giữ nó không chảy ra”.

“Sao cha giũa ngược mà không giũa xuôi?”

“Vì như thế sẽ nhin rõ hơn”.

Hãy chú y đến những chi dần cẩn thận và lời khuyên chân Ihành từ người thầy và cũng là người cha.

Diễn đạt độc đáo

Khi bạn nói “A, trước đây tôi chưa từng nghe nói như thế bao giở” nghĩa là bạn biết bạn phải trích dẫn một thứ gì đó, trông đợi ở đó một sự khéo léo, hoa mỹ hay thông tục. Ví dụ, một ông già nói về vườn cây ăn quả của mình: “Thật khó để chỉ cho mọi người biết tôi chăm sóc cây cói như thế nào. Bạn tự biết là bạn phải ăn gì vì sức khỏe của chính bạn chứ”.

Một giáo sư dạy thiết kế đồ họa nói “Khi bạn nghĩ nó sai, thì nó sai”. Và ông cũng giải thích như vậy về những yếu tố trong bản thiết kế không nên gây sự chú ỷ đến chính nó. “Bạn không thể đến xem bức tranh đẹp trong nhà một ai đó rồi khen: Cái khung đẹp quá!”.

Một chuyên viên máy tính nói với nhà báo rằng: “Dạy cho trẻ con dùng máy tính giống như hướng dẫn cho vịt xuống nước. Nhưng dạy cho người lớn dùng máy tính thì chẳng khác việc cố dạy cho gà con biết bơi”.

62

Đôi khi những lời phát ngôn lại là những khẩu ngữ địa phương. Lối nói mang tính địa phương đặc thù có thể tô điểm sắc màu và mang hơi thở cuộc sống vào trong những bài báo của bạn.

Trích dẫn lời nói hay của những nhân vật quan trọng

Nếu công dân Joe Smith nói “Phải làm cái gì đó cho cuộc đình công của giáo viên” thì có lẽ với phóng viên, nó không có gì đặc biệt lắm để trích dẫn. Nhưng nếu ông thị trưởng phát biểu “Phải làm cái gì đó cho cuộc đình công của giáo viên”, nhiều tờ báo sẽ trích đăng ngay. Nhìn chung là các phóng viên hay trích dẫn lời của các quan chức hoặc của những nhân vật nôì tiếng trong các bài báo của minh (dù rằng không phải những gì mà họ nói ra đều đáng trích dẫn). Hãy nhớ rằng sự nổi tiếng chính là một yếu tố quan trọng của tin tức.

Trích dẫn những nguồn tin nổi tiếng được nhiều độc giả biết đến sẽ tạo ra tính chính thống, sự tin tưởng và hứng thú trong các bải báo của bạn. Một giáo sư nghiên cứu khí tượng thủy văn nói về thời tiết, bác sĩ bàn về sức khỏe, giáo sư hóa học nói chuyện hóa chất. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là một ngôi sạo truyền hình sẽ hiểu biết về máy ghi hình, thậm chí anh hay chị ta có quảng cáo cho nó đi chãng nữa.

Sự chính xác

Sự chính xác luôn là yêu cầu hàng đầu với mỗi phóng viên. Trước khi suy „ nghĩ về việc liệu có nên trích dẫn lời của nguồn tin hay không, hay trích dẫn thế nào, bạn hãy cứ học cách có được chính xác những phát biểu của nguồn tin trước đã. Nhưng điều đó không dễ dàng tí nào.

Những bản ghi chú viết tay trong các buổi phỏng vấn, họp báo hay hội nghị rất khó giải mã và dịch lại. Một nghiên cứu của giáo sư ngôn ngữ học đại học Arizona Adrienne Leher cho thấy chi có 13 trong số 98 lời trích dẫn lấy trên các báo ở Arizona là đúng nguyên văn so với ghi âm. Tuy nhiên, trong số đó có hai trích dẫn không chính xác vì không đúng như ý nghĩa nguồn tin đã nói.

Kiểm chứng

Những người quan trọng thì nói những chuyện quan trọng, nhưng đôi lúc cũng bị sai. Vì vậy, dùng những câu trích dẫn sẽ giúp giảm bớt trách nhiệm của bạn nếu thông tin không chính xác. Các thị dân, nhân viên văn phòng hoặc người xin việc trong văn phòng thường nói những điều chi chứa phần nào sự thật hoặc hoàn toàn ưái sự thật, và thậm chí mang tính bôi nhọ cố tình. Những câu trích dẫn cũng như những thông tin khác mà bạn săn lùng được đều cần phải chứng minh.

Trong suốt quá trình đăng tải những bài điều ưa về thượng nghị sĩ Joseph McCarthy, nhiều tờ báo với mong muốn thể hiện tính khách quan tuyệt đối ngày nào cũng trích dẫn những lời cáo buộc hoặc phản lại cáo buộc của thượng nghị sĩ

63

Wisconsios (cũng cần thấy rằng một số tờ báo làm điều này vì tán đồng với lập trường của ông ta và vì những bình luận của ông ta giúp báo bán chạy). Một số tờ báo cho rằng họ có trách nhiệm trích dẫn những người đã chỉ ra những lỗi hiển nhiên và những mâu thuẫn trong những lời phát biểu mị dân.

Tuy nhiên ngày nay, trong xu thế chung thích sự cân đối, công bằng và khách quan, nhiều tờ báo đã từ bỏ việc chỉnh sửa hoặc chỉ ra những lỗi trong trích dẫn. Việc đó sẽ được những bài báo đăng kèm.

Nếu ứng cử viên Toe Harkness nói rằng Jim McGovvn, đối thủ tranh cử của ông là .thành viên của Đảng Ku Klux KI an, bạn nên kiểm tra lại trước khi cho in nhưng lời buộc tội đó. Những phóng viên giỏi không ngừng xem xét và kiểm tra những gì mà nguồn tin cung cấp. Tự mình kiểm tra. Các tủ nhân có thể có một lời giải cho cuộc bạo động hoàn toàn khác với những gi mà nhân viên quản ngục thông tin cho bạn. Bài báo của bạn sẽ không thể hoàn chỉnh nếu không đưa được tiếng nói từ nhiều phía.

NHỮNG VẤN ĐỀ TRONG TRÍCH DAN TRỰC TIẾPBây giờ, bạn đã nhận ra rằng mặc dù nên dùng trích dẫn trực tiếp, việc này

cũng có nhiều thách thức và tồn tại. Chúng ta cùng tham khảo một số vấn đề sau:

Viết lai các trích dẫn

Trong khi một vài trích dẫn cần được chứng minh, một số khác lại cần được làm cho dễ hiểu hơn. Nếu bạn không chắc chắn một người đang muốn nói gì thi đừng trích dẫn. Cái lý do {hay cái cớ) “dù sao thì đó cũng là những gi người ta nói” hoàn toàn chưa đủ để bạn phải trích dẫn trong trường hợp này. Thà là bỏ hết các trích dẫn chứ đừng khiến độc giả hoang mang.

Cách tốt nhất để tránh những trích dẫn không rõ ràng và rối rắm hay những trích dẫn nhiều lời và dài dòng không cần thiết là hãy viết lại chúng. Bạn phải chuyển tải hết ý nghĩa của người nói tới ỉdlỉ là dẫn lại lời nói của độc giả. Là một phóng viên, bạn phải tự tin rằng anh ta.” Bạn có đủ khả năng chuyển tải được hết ý nghĩa với ít lởi hơn, với cách sử dụng ngôn ngữ hiệu quả hơn nhiều so với người nói. Bạn cỗ thể giúp cho các biên tập viên bớt nhọc công khi bạn đã rút ngắn được những câu trích dẫn. Những trích dẫn được diễn đạt cô đọng, súc tích và đễ hiểu gây được hiệu quả tốt hơn là chúng được sao chép nguyên văn từng từ một.

Bạn sẽ chẳng gây được ấn tượng được cho bất cứ ai với những trích dẫn dài dòng. Ngược lại, có thể bạn còn bị buộc tội là lười viết.

Đây là một trích dẫn cần được biên tập triệt để:

"Khi băt đâu ê a những bài học đâu tiên, tôi đã cám giác rằng tương lai mình sẽ trở thành một ông giáo trường công và có lỗ, nếu tôi đủ giỏi, sẽ trả thành một giảng

64

viên thực thụ," anh ây nói. "Khi tôi tôt nghiệp đại học, tôi vẫn nghĩ rằng tôi sẽ là một giáo viên, và tôi muốn đi dạy học."

Ý nghĩa trên có thể chuyển tải một cách súc tích hơn nhiều:

Từ những ngày đầu tiên đến trường cho đến lúc tét nghiệp đại học, anh ấy đã muốn trở thành giảng viên chuyên nghiệp của một truồng công.

Trích dẫn không trọn câu

Diễn đạt lại hoặc dùng những trích dẫn đầy đủ sẽ tốt hơn nhiều so với việc sử dụng những trích dẫn vụn vặt, từng phần. Có những biên tập viên sẽ bắt bạn lánh xa “những trích dẫn mồ côi” một cách triệt để.

Một ví dụ cho việc lạm dụng trích dẫn vụn vặt:

Ông thị trưởng khuyên dân chúng của mình nên "tắt" những bóng đèn không cần thiết và "chỉnh hạ" các máy điều hòa xuống 65 độ.

Câu trên chẳng việc gì phải dùng đến các dấu ngoặc kép.

Nếu một nhóm từ ngữ cá biệt nào đó có ý nghĩa đặc biệt hoặc chứa đựng hàm ý thì trong trường hợp này trích dẫn bộ phận hoàn toàn hợp lý. Đôi lúc bạn muốn đặt một từ hoặc một nhóm từ trong dấu ngoặc kép để chi ra rằng đó chính xác là những gì của người nói. Hãy xem một ví dụ như vậy trong đoạn đẫn nhập đăng tải trên tờ The Kansas City Star.

Bob Knights muốn quay trở lại công việc huấn luyện viên bóng rổ “nong hoàn cảnh tồi tệ nhắt”. Anh ta chỉ chưa chắc chắn là ở đâu. Knight, người đã bị nường Indiana sa thải vì đã nêu gương xấu cho lối cư xử “không thể chấp nhận nổi”, đã nói vào tối thứ Ba rằng anh ta hết sức ngạc nhiên vì quyết định của trường nhưng có lẽ cũng đã đến lúc phải có thay đổi.

Đó là một ví dụ về việc sử dụng hợp lý những trích dẫn không trọn câu. Bạn cũng có thể đặt một từ hay một nhóm từ trong dấu ngoặc kệp trích dẫn nếu nghĩa quá mạnh hay quá bất thường đến mức không thể diễn giải được.

Khi bạn thật sự muốn sử dụng lối ữích dẫn này, đừng cho vào dấu ngoặc kép những gì nguồn tin đã không nói. Giả sử một diễn giả nói với các sinh

viên của một trường đại học rằng “Tôi rất MŨ sướng và cảm đọng bải sư hiện điện của các bạn trong buổi tối nay”. Nếu ta tường thuật rằng diễn giả nói bà thật sự “Mii sướng và cảm động với sự hiện diện của sinh viên” thì quả là không chính xác.

Những trích dẫn không trọn câu hay sử dụng hình thức rỉnh lược (dấu ba chẩm) để ngầm ý với độc giả là có một số từ ngữ nào đó còn thiếu trong câu trích dẫn. Ví

65

dụ “Tối nay tôi đến đây... và tôi đã đi xuyên bang... đc lẽn kế hoạch chống chính phủ”.

Cách làm này ở mội số thời điểm có lẽ h(Ịỉp lý, nhưng bạn không nên bắt độc giả phải mất công ngồi suy đoán những chỗ ba chấm ấy là gì. Đôi khi nghĩa thật sự của người nói bị bóp méo bởi những tử ngữ rơi rụng đó. Nếu một bài viết có tên “Một thành công lớn - ngoại trừ ba chương đầu’' phê bình về một yở kịch ba chương thi một bài quảng cáo nếu chỉ trích dẫn phần thứ nhất thành công lớn) thì đã thể hiện sai nội dung. Nhưng VỚI nhà báo thì khó có thể chấp nhận cách sử dụng kỹ thuật để làm thay đổi thông điệp.

Thể hiện phương ngữ và giọng điệu

Sử dụng những thành ngữ địa phương nhiều màu sắc giúp tác giả mô tả được nhân vật trong những tỉnh huống đặc biệt, ví dụ như khi bạn viết lại cách người ta nói chuyện với nhau:

"Đi hông?" - anh chàng hỏi

"Hông đi đâu," - nàng trả lòi.

Trong cuộc sống hàng ngày, ít ai phát ngôn một cách hoàn hảo đầy đủ câu cú cả. Nếu bạn viết lại các phát ngôn hoàn hảo quá thì nó sẽ có vẻ giả tạo. Viết tiểu thuyết thì có thể sử dụng cách viết chính tả phù hợp vớl phát ngôn. Nhưng khi viết lại những lời đối thoại cho một bài báo, người đọc lại trông đìờ những câu viết chuẩn, đúng chính tả, đúng ngữ pháp. Việc viết đứng chính tả không chỉ giúp độc giả dễ đọc mà còn giúp người viết dễ viết. Truyền tải lại được tiếng địa phương là rất khó, bạn có thể đọc đoạn văn sau viết về một cô diễn viên để thấy rõ hơn:

"ở ngoài nóng đã man" - cô ấy mở lời, "Chắc tôi phải kêu một ly bia lạnh. Anh thấy thế nào? Kêu mấy ly bia nhé?"

Nếu cô ấy đã nói là “ở ngoải", thì tại sao lại không nói là hoặc “kĩu”?

Trong một đoạn khác, tác giả lại để cho nhân vật nói giọng rất chuẩn:

"Anh có tin là tôi đã từng ăn mặc như vậy suốt không? Những anh chàng tình nhân không muén bị chú ý khi đi với tôi. Tôi luôn phải thay quần áo khác khi ra ngoài."

Sau đó, trong một đoạn văn tiếp theo, tác giả lại sử dụng cách nói bình dân hơn:

66

"Tui mệt mỏi với việc trả mấy cái hóa đơn. Tui chưa từng đi học nên giờ tui thích học vài lóp gì đó. Tui muốn đi học luật để coi ai đang cướp bóc nước mình, và tui cũng muốn học cả địa lý..."

Tác giả bài viết này cố gắng cho độc giả thấy vài điều gì đó trong tính cách cô diễn viên. Nhưng nếu anh ta muốn truyền tải lại y nguyên lời nhân vật, anh ấy nên nhất quán trong suốt bài viết và chỉ cần viết lại những gì cô ấy nói.

Thỉnh thoảng khi một tờ báo cố trích dẫn lại lời độc đáo của ai đó thì lại bộc lộ tính thiên vị. Trong suốt chiến dịch tranh cử tổng thống năm 1980, vài tờ báo miền Bắc trích dẫn lời ứng cử viên George Wallace một cách chính xác đến cả cái giọng miền Nam ề à của ông. Trong khi đó, nhiều tờ báo lại không đưa giọng vùng Boston của John F. Kenedy hoặc anh em nhà ông.

Tuy nhiên, bạn không nên viết lại lời phát ngôn của ai cũng như ai. Barbara King, hiện nay là giám đốc bộ phận đào 'tạo biên tập viên của AP than thở rằng: “chúng ta chẳng viết được cái gì hay ho hơn những lời phát biểu chán phèo”, và “chúng ta viết về những nhân vật khác thường mà lại cứ thích đồng nhất hóa những phát ngôn của họ”. Cô ấy thừa nhận rằng có nhiều phóng viên lo lắng trong việc trích dẫn nguyên cái ngắc ngứ trong cách phát âm của người nhập cư hoặc những lời nói có chỗ vấp váp của người môi giới.

King bảo những lời tranh luận này chi được vẻ bề ngoài. Tất nhiên, không ai muốn cách nói của mình bị đem ra làm trò cười cho người khác. Cô nói: “Mấu chốt là khi phóng viên có chủ ý trích các phương ngữ, các kiểu nói lạ, sử dụng ngữ pháp không chuẩn, hoặc những câu nói màu mè phô trương, hoặc nói theo cách phổ thông, họ muốn làm cho nhân vật ấy thật hơn. Chủ ý này không phải chỉ chấp nhận được mà còn là điều cần phải làm”.

J.R. Moehringer phóng viên tờ Los Angeles Times đã thế hiện điêu đó trong bài báo đoạt giải Pulitzer năm 2000:

Lucy hất cằm: "Không một ngườị da trắng nào bảo tôi không được biểu tình. Họ chỉ khiến tôi phải biểu tình mạnh hơn."

Cách duy nhắt ià bạn hãy lắng nghe họ. Theo King, các phóng viên thường chỉ biết nghe ngóng mà hiếm khi chịu lắng nghe. Cô đưa ra lời khuyên như sau: “Hãy lắng nghe những thành ngữ, những cụm từ, cách diễn đạt riêng của nhân vật” và hãy đưa những thứ đó vào trong cáu chuyện của họ.

Trộn lẫn các câu hỏi đáp

Các tác giả còn gặp phải những vấn đề khác về việc trích dẫn. Họ thường băn khoăn có nên sử dụng những câu trả lời cho câu hỏi này để trả lời cho một câu hỏi khác hay không. Hoặc giả, trong một cuộc phỏng vấn hoặc trong một phiên tòa, một người có thể nói một điều gì đó nhằm đưa ra câu trả lời tốt hơn hoặc trả lời đầy

67

đủ hơn cho câu hỏi được nêu ra trước đó. Câu hỏi duy nhất bạn phải tự đặt ra cho mình trong những tình huống này là: Mình có cóng bằng không? Mình có bóp méo ý nghĩa không? Việc đặt những câu trích dẫn gần nhau có làm thay đổi điều mà người ta muốn nói hay không? ; Các câu nói đi liền với nhau theo một trật tự hợp lý, tôn thêm giá trị cho những câu tiếp theo, thường là liên tục và nên được đặt cạnh nhau.

Sửa chữa những cây trích dẫn

Trích dẫn nghĩa là bạn đã đảm bảo sự chính xác về ngôn ngữ của nhân vật nhưng một số tờ báo cũng cho phéo phóng viên sửa lỗi ngữ pháp và truyền : tải lại lời nói của nhân vật bằng một câu hoàn chỉnh. Không phải lúc nào chúng ta cũng nói đúng ngữ pháp cả. Những nếu viết thì tất nhiên, chúng ta nên viết đúng ngữ pháp.

Phóng viên vềrbiên tập viên rất khác nhau ở chỗ khi nào hoặc thậm chí có nên sửa câu trích dẫn hay không. Một phóng viên của tờ Rocky I News trích dẫn lời nói của một luật sư và cho rằng đó là lời trích dẫn chính xác, nhưng theo cách suy nghĩ của biên tập viên, đáng lẽ câu đó sẽ hay hơn nếu được sửa lỗi ngữ pháp.

Đa số các tờ báo không chủ trương sửa lỗi ngữ pháp trong các câu trích dẫn. Bởi vì còn có nhiều vấn đề liên quan khác, và những vấn đề này sẽ được xử lý trong từng trường hợp cụ thề. Một vài ý kiến cho rằng bạn nên hy sinh sự chính xác một chút nhằm đảm bảo một câu-ỵiểt đúng ngữ pháp.

Tuy nhiên, cũng có ỷ kiến cho rằng cứ để cho những nhân vật ấy phải bổi tôi vì những câu phát biểu sai ngữ pháp của họ. James Kilpatrick hỏi: “Khi trích dẫn câu nói của một nhân vật, có cần phải chinh xác từng câu từng chữ hay không? Câu trả lời của tôi là có. về căn bản, đối với bất kì vấn đề nào, chúng ta cũng không nên thay đổi dù chỉ một từ”.

Nhưng trong một vấn đề khác, Kilpatrick viết: “Cũng tốt'nếu sắp xếp lại cú pháp của câu nói và bỏ bớt những từ đệm vô nghĩa, nhưng những câu trích dẫn trực tiếp chính là tấm khiên của nhà báo, một đòi hỏi về đạo đức nhằm đảm bảo những điều nhân vật nói ra đã được tường thuật trung thực”.

Cũng có thể việc thể hiện những nhược điểm về ngôn ngữ của nhân vật là cần thiết. Trong một vài trường hợp, bạn có thể ghi chú về những lỗi sai, cứ dụng cai hoặc những câu trích dẫìĩ lạ. Việc glủ chú Iiày cho người ta Diét là câu nói đã được trích dẫn lại một cách chính xác, trung thực. Ghi chú còn đặc biệt quan trọng trong trường hợp bạn trích dẫn từ một nguồn văn bản nào đó những câu sai hoặc có cấu trúc ngữ pháp không bình thường.

Về việc này, bạn có thể tìm thấy một quan điểm khác nữa, trong cuốn Associated Press Stylebook and Libel Manual:

68

“Đừng bao giờ thay đổi câu trích dẫn dù chỉ là sửa một ngữ pháp hoặc lỗi dùng từ nhỏ nhất. Những câu nói lỡ dù nhỏ nhất có thể được tỉnh lược, nhưng ngay cả đối với việc ấy, bạn củng phải hết sức cẩn trọng. Nếu có bất kỳ nghi vấn nào về câu trích dẫn thì tốt hơn hết là đừng đưa vào bài viết hoặc bạn hãy hỏi lại nhân vật để làm rõ câu nói đó nghĩa là gì.”

Đối với phóng viên phát thanh và truyền hình, việc sửa các câu trích dẫn còn khó hơn nữa. Chính vì vậy, họ không quá quan tâm về việc này. Nhưng phóng viên và biên tập viên báo viết nên nhớ rằng có thể hàng triệu người đã nghe câu nói đó trên đài hoặc trên tivi. Thay đổi câu trích dẫn dù chỉ một chút xíu thôi cũng có thể khiến khán thính giả đặt câu hỏi về độ tin cậy của bài viết. Họ có thể thắc mắc tại sao phóng viên báo viết lại muốn hành động như một rihân viên quảng cáo, bao giờ cũng muốn người ta nhìn nhận sản phẩm của minh là tốt nhất.

Điều đó áp dụng được đối với các nhân vật nổi tiếng (diễn viên, các nhân vật nổi tiếng trong làng thể thao) nhưng nó cũng có thể áp dụng cho các ứng cử viên trong các cuộc tranh cử, bầu cử chính trị. Theo một vài ý kiến thì ít ra, các hãng thông tấn nên có sự nhất quán về điều này. Nếu phóng viên trích lời của một nông dân nói sai ngữ pháp thì cũng nên làm như thế đối với một thị trưởng hoặc một giáo viên trung học.

Tờ The Washington Post đã nhận được một lá thư phê bình việc báo này đã trích nguyên văn lời một bà mẹ của 14 đứa con bực bội vì lời khuyên của thị trưởng Marrỉon Barry rằng bà la không nên tiếp tục sinh con nữa. Tác giả bức thư kết luận: “Tỏi không quan tàm liệu báo có gọt giũa lại những câu trích dẫn hay không. Tôi chỉ nghĩ đơn giản là tất cả mọi người - dù da đen hay da trắng, giàu hay nghèo, tổng thống hay chỉ là một bà mẹ - đều đáng được đối xử như nhau”.

Và đó là một lời khuyên bổ ích.

Cắt bỏ các thứ rưởm rà

Một câu hỏi mà phỏng viên hay đặt ra là có nên bỏ hết những chữ rườm rà và những trích dẫn không hợp lý khác bằng cách sử dụng những dấu ba chấm hay không. Một lần nữa không có sự nhất tri. Có ý kiến nói việc bỏ đi những trích dẫn là sai, bất kể là những trích dẫn được bỏ đi đó được thay bằng dấu ba chấm hay được diễn đạt lại đi chăng nữa. Một số tở báo không bao giờ dùng dấu ba chấm vì họ cho rằng chúng sẽ làm độc giả hoang mang bởi không biết những cái bị bỏ đi ấy là gì, và như một biên tập viên có nói “vi chúng làm cho tờ báo khi in ra xuất hiện những dấu lốm đốm như là bệnh rạ vậy”.

Đa số phóng viên và biên tập viên sửa lại những lời trích dẫn bằng cách bỏ dấu ngoặc kép và diễn đạt lại thành câu văn. Tuy nhiên, khi diễn đạt lại, ta rất dễ làm mất đi ý nghĩa nguyên bản. Giá trị của những lời được trích dẫn chính ở sự phong phú và tính độc nhất.

69

Dù không quan tâm đến việc nên hay không nên cắt bỏ những trích dẫn rườm rà thi bạn củng nên biết cách trình bày những bài báo có sử dụng trích dẫn. Hơn nữa, nếu đã không quan tâm đến vấn đề đó thì bạn cũng nên đặt bong dấu ngoặc kép những lời trích dẫn chính xác của người nói. Và như thế bạn sẽ không the mắc lỗi.

Loại bỏ những từ ngữ bậy bạ, tục tĩu, thô thiển

Nhiều cơ quan báo chí không cho phép đăng tải những từ ngữ loại này, cho đù nó mang tính độc nhất đi chăng nữa. Những từ ngữ “không sạch sẽ” ấy thường bị cắt bỏ nếu như nó không quá quan trọng với bài báo. Thậm chí trên một số tờ báo lớn, chính thống, một từ ngữ thỡíhiển chỉ được phép đăng khi có sự chấp thuận của chính tổng biên tập.

Tất nhiên, các bài báo viết về sức khỏe hay viết về tội phạm có những do chính đáng để sử dụng các thuật ngữ hên quan đến tình dục. Không như trước đây, báo chí ngày nay đã sử dụng thường xuyên hơn các từ như “giao cấu”, “quan hệ tình dục bằng miệng”, “khoái cảm” và "dương vật”.

Tờ The Washington Post sử dụng các tử ngữ đó trong một bài báo đăng năm 1998 viết về bản báo cáo của Kenneth Starr buộc tội Tổng thống BUI Cỉinton. Bài báo đã trình bày tỉ mỉ sự mô tả tình dục một cách chi tiết được nêu trong báo cáo. Chính tờ The Washington Post sử dụng trong bài báo các thuật ngữ như “quan hệ tình dục bằng miệng”, “các đặc ân tình dục” và “tình dục qua điện thoại”.

Rõ ràng trong thảo luận về tôn giác, việc sử dụng cấc rà' "Chúa" và “Đức chúa Gỉêsu” luôn được hầu hết mọi người chấp nhận. Tuy nhiên quy tắc đó không đúng chút nào với việc trong những trích dẫn ưực tiếp sử dụng các từ ngữ mà chúng ta hay gọi là “chửi thề”. Một số tờ báo theo quy tắc AP Stylebook là “nếu một trích dẫn trọn vẹn có chứa các từ tục tĩu, bậy bạ hoặc thô tục mà không thể bỏ được và cũng không có lý do hấp dẫn để sử dụng chúng thì nên thay thế các chữ ấy bằng một dấu gạch ngang”.

Đối với các từ ngữ tục tĩu, thô thiển, AP Stylebook cho rằng “không sử dụng các từ này trong các bài báo trừ khi chúng là một phần không thể thiếu của bài báo và việc sử dụng chúng mang lại sự hấp dẫn cho bài báo đó”. Và AP Styỉebookcũng khuyến nghị trên đầu những bài báo nên thông báo trước trong bài có sử dụng những từ ngữ có khả năng gây phản cảm cho một số người. Tuy nhiên trong những năm gần đây, theo bài viết của Rita Cỉolli trên tờ Newsday thì hoạt động báo chí ngày càng “có tính chất riêng biệt và lịch lãm hơn”. Cô trích lời của Don Fry (học viện Poynter tại St. Peterburg, bang Florida) là “báo chí ít hợm hĩnh hơn”. Fry là người đã góp phần thay đổi cách xây dựng các chương trình giải trí, nhất là trên truyền hình cốp.

70

Tin tức báo chí ngày càng phản ánh nhiều hơn cảm xúc của công chúng. Cho dù có thích hay không thì những từ ngữ từng bị coi là thô tục trong một xã hội lịch thiệp thì ngày nay đã được sử dụng rộng rãi hơn nhiều.

Trong ngành phát thanh, tất nhiên, ủy ban Truyền thông Liên bang Mỹ (FCC) vẫn có thể phạt một phát thanh viên hoặc đình chỉ công tác bởi sự khiếm nhã của họ. Mặc dù có thể không xảy ra, nhưng khán giả nljanh chóng cho nhà đài biết rằng nhà đài đã đi quá giới hạn cho phép. Khi Đài phát thanh quốc gia cho phép sử dụng các tiếng chửi tục mười lần trong bài phát Những điều cần phải xem xét nói về tội phạm John Gotti, những lời phàn nàn nhiều đến mức mà Đài phát thanh quốc gia đã phải ấp dụng các nguyên tắc nghiêm khắc hơn. Kiện nay ngày càng có nhiều tiếng bíp và các dòng cảnh báo sử dụng ngôn ngữ thiếu trong sáng.

Đòi khi bạn muốn sử dụng các từ thô tục để biểu thị mức độ tức giận, nỗi khiếp sợ, sự thất vọng hoặc đau khổ của ai đỏ. Có rất ít phương tiện truyền thông đại chúng bỏ qua lỗi sử dụng các từ thô tục một cách không chủ định và vu vơ. Dộc giả và thính giả cũng vậy.

Tránh trích dẫn gán ghép

Gán ghép vào một câu trích dẫn trực tiếp, dù là gán ghép từ những gì chung chung mà nguồn tin đã nói hoặc có thể nói nếu có dịp, thi chưa bao giờ Ịà cách làm hay ho. Có những nhà báo dày dạn kinh nghiệm đôi khi củng liều lĩnh đánh dấu ngoặc kép vào các từ mà nguồn tin “ý muốn nói” để làm rõ hoặc đơn giản hóa một câu trích dẫn. Nhà báo hay quan niệm rằng cần phải có một câu trích dẫn rõ ràng và chính xác cho độc giả chứ không nên phụ thuộc vào các từ ngữ phát biểu không rõ ràng và dài dòng của nguồn tin. Quan niệm đó rất dở. Tốt hơn là nên diễn giải nó rã.

Một quan niệm còn tệ hơn nữa là gán ghép vào câu trích dẫn làm cho nguồn tin bị hiểu xấu đi, hoặc để mang tính bôi nhọ hay phi báng. Làm thế có thể sẽ bị kiện ra tòa.

Năm 1991, trong bài báo viết về vụ kiện của Masson chống lại tờ New Yorker Magazine, tòa án tối cao đã qui định rằng có thể đưa ra tòa đối với các câu trích dẫn bị gán ghép “làm thay đổi về ngữ nghĩa của lời phát biểu”.

Dừ phi báng hay không phỉ báng thì uy tín của một phóng viên luôn đòi hỏi bạn phải chính xác tuyệt đối khi đặt từ ngữ được phát biểu của một người vào trong dấu ngoặc kép. Và khi có nghi ngờ về nội dung trích dẫn thì tốt nhất hãy diễn đạt lại.

Xem lại trước khi xuất bản

Cách đây mười năm, bạn sẽ không có một trưởng ban địa phương để nhắc nhở bạn kiểm tra tính chính xác của những lời trích dẫn trực tiếp từ nguồn tin. Nhưng ngày nay, điều đó trở thành một tiêu chuẩn thiết yếu của nhiều tờ báo. Giáo sư

71

Steve Weinberg của Đại học báo chí Missouri và nguyên là trưởng phòng giám sát biên tập viên và phóng viên gọi đó là “Practicing Prepubllc Review” hay PPR - việc xem lại trước khi xuất bản, và ông cho biết “Tôi làm công việc PPR vừa như một nhân viên hành chính của tờ báo, vừa như một người viết tự do, vừa như một nhà văn viết sách. Chưa bao giờ tôi ân hận về những việc mình làm. Tôi chỉ hối hận là đã không làm việc đó sớm hơn từ 10 năm trước vì đã tin mù quáng vào cách làm báo truyền thống”.

Nhà báo Philip Weiss đưa ra một lý do khác để giải thích tại sao nhiều nhà " báo thực hiện việc xem lại trước khi xuất bản. “Báo chí dễ dàng chấp nhận những câu trích dẫn rõ ràng là bởi trên thực tế nhà báo cũng là một thực thể ảnh hưởhg đến câu chuyện và chính họ thường là đối tượng tham gia trực tiếp trong các cuộc phỏng vấn”, ông viết “Họ phải lấy gậy ông đập lưng ông và họ không thích điều đó”.

Một lý do khác cho công việc PPR là nó được dùng như là một biện pháp

rhnncr lai fni nhỉ hánơ Thành yịỘỊn fPno Kjn Uộị thẩm ít khi tìm thấy “việc CGỈ

nhẹ sự thật" trong một bài báo mà thông tin đã được kiểm duyệt trước.

Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu chính nguồn tin muốn thay đổi những lời trích dẫn? Weinberg cho biết tính chính xác là ưu tiên hàng đầu để kiểm tra nguồn tin. Ông cũng tiếp, thu các nhận xét về cách giải thích, lối diễn đạt lại trích dẫn nhưng thay đổi hay không là quyền của ông.

Và điều gì sẽ xảy ra nếu ai đó phủ định những điều đã nói trong câu trích dẫn trực tiếp? Và như Weinberg nói, đó là lý do tại sao khi phỏng vấn viết tin bài bạn cần phải ghi chép rõ ràng, kể cổ tốc ký. Tuy nhiên nếu phỏng vấn được ghi âm thì càng tốt.

Bạn cần phải biết rõ cơ quan báo chí của mình có quỉ định chính sách gì, và một ngày nào đỏ bạn sẽ muốn phát triển chính sách đó vì nó không những cho phép bạn viết lách mà còn yêu cầu bạn phải cân nhắc kỹ bài báo của mình trước khi ỉn phát ra.

SỬ DỤNG TRÍCH DẪN TRỰC TIẾP VÀ GIÁN TIẾPBây giờ bạn đã biết được những rắc rối trong việc sử dụng những trích dẫn trực

tiếp, chúng ta sẽ xem xét khi nào và làm cách nào để trích dẫn nguồn tin trong bài viết.

Khi nào nêu rõ nguồn?

Bạn nên nêu rõ nguồn trích dẫn trực tiếp - với một số ngoại lệ. Ví dụ, bạn không thể trích dẫn trực tiếp lời của một em bé 7 tuôì đã chứng kiến cảnh bắn nhau.

72

Bạn không thể nêu ra al đó đã nhìn thấy kẻ tình nghi giết người từng đi cùng nạn nhân.

Bạn cũng nén có một cái cớ tốt đẹp để sử dụng một đoạn trích dần trực tiếp mà không nêu nguồn tin. Tuy nhiên, nếu bạn trích dẫn từ một bài phát biểu, một cuốc phỗng vấn hay một buổi họp báo và không ai khác được đò cập trong bài, thì chúng ta không cần phải nêu nguồn tin trong mỗi đoạn trích.

Thông thường bạn nên nêu nguồn tin trong các ưích dẫn trực tiếp. Bạn nên nêu rõ nguồn của thông tin mà bạn viết. Nguồn tin có thể là một người hoặc là một văn bản. Tuy nhiên vẫn có ngoại lệ.

Nếu bạn là nhân chứng của những hành động phá hoại hay sự tổn thương, đừng đưa tên bạn như một nguồn tin trong bài viết. Hãy quy thông tin này cho cảnh, sát hoặc các quan chức khác. Nhưng nếu bạn biết một tai nạn và có thể thấy có ba người liên quan, bạn không cần phải viết: “có ba người trong vụ tai nạn”. Nếu bạn không chắc chắn về thông tin hoặc nếu có những kết luận hay đánh giá chung nào đó, thi biên tập viên có thể muốn bạn quy thông tin đó cho một quan chức hay nhân chứng. Mặc dù vậy, hãy tránh quy những tuyên bố sự thật cho “các quan chức”, “các nguồn tin”. Nhà báo Jack Hart viết: “Những kiểu viết như vậy cho thấy chúng ta bị lệ thuộc vào khuôn mẫu và chúng ta đã quên đi trách nhiệm của mình”.

Hart yêu cầu người viết báo phải có ý thức chung đối với những quyền hạn được giao. “Hãy tránh cho họ những trích dẫn trực tiếp hay những trích dẫn diễn giải quan điểm,” ông viết. “Hoặc là những sự xác nhận có thể đặc biệt nhạy cảm. Hoặc gây tranh cãi”.

Điều đó cũng áp dụng cho những nguồn ẩn danh. Mặc dù ít khi nên dùng chứng, bạn vẫn phải dẫn nguồn. Hãy cố bảo tồn sự tín nhiệm của bạn với nguồn tin bằng cách đưa ra nhiều nhất trong khả năng những thông tin mà không tiết lộ tên tuổi của họ. Ví dụ, bạn có thể tường thuật “một nguồn tin gần gũi với ngài thủ tướng cho biết...” Trong lần đề cập thứ hai của cùng một nguồn, hãy dùng “nguồn tin ẩn danh cho biết...”.

Trong suốt vụ việc Clxnton/Lewinsky, cả hai tờ New York Times và The Washington Post đều đã sử dụng những riguồn tin ẩn danh trong những bài báo của mình làm nổi bật những chi tiết của bản báo cáo về nhân vật chính trước khi phát hành. Tở Times trích dẫn giấu tên “những luật sư quen thuộc với bản báo cáo“, và tờ Post gán các chi tiết cho “những nguồn tin am hiểu”.

Đôi khi, như trong những bài báo về các nạn nhân của tội ác, bạn có thể thay đổi tên họ của một vài người và kèm theo chú thích “không phải là tên thật của nhân vật”.

Bằng cách nào?

73

Trong những lớp học viết văn, có thể bạn được dạy tránh lặp lại những từ giống nhau. Chắc chắn bạn đã mở cuốn từ điển đồng nghĩa để tìm kiếm một từ tương đương thay thế. Không cần nghiên cứu nhiều bạn vẫn có thể tìm được một trăm sự thay thế hoặc hơn nữa. Không có từ nào sai cả. Thật ra, những người viết phải tìm kiếm lâu là vì họ muốn tìm một từ thay thế chính xác có khả năng truyền đạt một sắc thái ngữ nghĩa đặc biệt.

Ví dụ:

Một ứng cử viên tổng thống tuyên bố việc lựa chọn cho chức vụ phó tổng thống.

Một kẻ bị bắt đã tiết lộ tên tuổi những đồng phạm của hắn.

Một thẩm phán đã tuyên án.

Những lúc khác, nếu thích văn phong rõ ràng và sinh động, bạn có thể viết:

“la sẽ khiến mi trả giá cho điều đó,” ả thì thầm.

“Tôi phản đối,” anh ta la lên.

Tuy nhiên có những phóng viên và biên tập viên cứ thích dùng tử “nói” trong hầu hết các trường hợp, ngay cả khi từ này cứ lặp lại trong suốt bài báo. Và có những lý do tốt cho sự chọn lựa từ này. “Đã nói” là một ngữ kín đáo. Thay vì làm xuất hiện sự buồn chán và lặp lại, nó ẩn giấu trong những cột tin tức và không gợi sự chú ý. “Đã nói” cũng là từ trung tính. Nó không cỏ nghĩa rộng. Dùng từ “đã nói” là khách quan.

Một số từ đồng nghĩa với “nói” có vẻ vô hại - nhưng hãy cẩn thận. Nếu bạn tường thuật một công chức thành phố “tuyên bổ” hoặc “xác nhận” hoặc “cho rằng”, tức là bạn đang ngụ ý không thật tin tưởng vào điều mà viên công chức nói. Từ “nói" là cách giải quyết vấn đề của bạn. Nếu bạn có bằng chứng rằng điều mà viên cóng chức đang nói là không chinh xác, bạn nên đưa luôn cả thông tin chính xác hay bằng chửng vào trong bài báo của mình.

Trong những bài báo về điều đình lao động, viên chức các công ty luôn “yêu cầu’’ và các lãnh đạo công đoản luôn “đòi hỏi". “Đòi hỏi” có vẻ lỗ mãng và không hợp lý, nhưng “yêu cầu” lại nghe điềm tĩnh và hợp lý. Một phóng viên sử dụng những từ ngữ này trong văn cảnh này đang đứng ở vị trí biên tập - có ý thức hoặc vô thức.

Bạn có ý muốn dủng những tử khác thay thế cho từ “nói” nhưng đơn giản không thể chấp nhận được vì chúng không thích hựp. Ví dụ:

"Cô không thật sự có ý như thế," anh ta nháy mắt.

74

"Dĩ nhiên là tói có," cô ấy cười.

"Nhưng điều gì xảy ra nếu ai đó nghe cô nói vậy?" anh nhíu trán.

"ồ, anh thật ngốc," cô cười lán.

Bạn không thể “nháy mất” thành lời. Điều này rất khó khăn, nếu không muốn nói lả không thể với những từ “cười”, “nhíu trán” hay “cười lớn”. Nhưng có thể bạn muốn nói:

"Lại không xong," anh ta vừa nói vừa rên rỉ.

"Tôi e lả thế," cô ấy đáp với một nụ cười.

Cách sử dụng này là chính xác, nhưng thông thường thì nó không cần thiết hay thậm chí vô ích nếu thêm những từ như “rên rỉ” hay những ngữ “với một nụ cười”. Chỉ thỉnh thoảng những từ ngữ như vậy là cần thiết để truyền đạt ý nghĩa của người nói.

Học những từ chịnh xác để quy kết là bước đầu tiên. Ở đây là một số nguyên tắc cần tuân theo khi quy kết thông tin:

❖ Nếu một trích dẫn trực tiếp dài hơn một câu, hãy đặt dẫn nguồn ở cuối câu đằu tiên. Ví dụ:

"Chiếc xe đã lật nhào it nhất ba vòng," viên sĩ ơuan cảnh sát nói. "Không ai trong bốn hành khách bị thương. May mắn là chiếc xe đã không phát nể".

Trích dẫn như vậy là đầy đủ. Sẽ là thừa nếu viết:

"Chiếc xe đã lật nhào it nhất ba vòng," viên sĩ quan cảnh '-sát nói. "Không ai trong bốn hành khách bị thương, anh ta nói thêm. "May mắn là chiếc xe đã không phát nổ " anh ta nói tiếp.

Bạn cũng không nên viết:

"Chiếc xe lật nhào ít nhất ba vòng. Không aỉ trong bốn hành khách bị thưong. May mắn là chiếc xe đã không phát no," viên sĩ quan cảnh sát nói.

Mặc dù bạn biết không nên để người đọc thắc mắc muốn biết ai đang được trích dẫn, trong hầu hết các trường hợp, bạn nên tránh đặt quy kết ở đầu câu trích dẫn. Đừng viết:

viên sĩ quan cảnh sát nói: "Chiếc xe lật nhào ít nhất ba vòng. Không ai trong bổn hành khách bị thưong May mắn là chiếc xe đã không phát nổ".

Tuy nhiên, nếu những câu trích dẫn trực tiếp từ ba người nói khác nhau sau một người khác, bạn nên bắt đầu người thứ hai với quy kết để tránh lộn xộn:

75

"Người tài xế hẳn đã không thấy khúc cong " môt nhân chứng nói. "Khi chiếc xe rời khỏi đưòng, tất cả những gi tôi thấy là một đám mây bụi".

Viên sĩ quah cảnh sát cho biết: "Chiếc xe lât nhào … phát nổ".

Lưu ý khi một quy kế^đứng trước sự trích dẫn trực tiếp dài hơn một câu

cần có một dấu hai chấm theo sau quy kết.

Không nối sau một đoạn trích dẫn với một câu trích dẫn hoàn chinh tục. Tránh cấu trúc kiểu:

Ông thị trưởng dã nói rằng đây là lúc "tắt bớt vài ngon đèn. Tất cả chúng ta phải làm gì đó để bảo tèn điên năng.

Kiểu câu đúng là tách biệt những trích dẫn không hoàn chỉnh và trích dẫn hoân chinh:

Đến lúc "tắt bớt vài ngọn đèn," ông thị trưởng đã nói "Tất cả chúng'ta phải làm gì đó để bảo tồn điên năng"

❖ Lần đầu tiên hạn quy kết một trích dẫn trực tiếp hoặc gián tiếp hãy nhậndạng người nói đầy đủ. Đầy đủ như thế nào phụ thuộc vào việc người nói được ngươi viết biết rõ đốn đáu. ỏ Springfield, bang Illinois, nhận dạng viên thị trường một cách dơn giản ìà thị trưởng Karen Hasara là đầy đủ. Nhưng nếu một bài báo đăng trên tờ trích dẫn viên thị trưởng của Springfield, thì sự nhắc đến đầu tiên sẽ phải là “Karen Hasara, thị trưởng của Springfield”.

Không quy kết trích dẫn trực tiếp cho hơn người, như ở

"Lửa bắn ra khắp nơi," các nhân chứng đã nói. "Hồi các dây điện bắt đầu rơi xuống, và tiếng la hét nổi lên".

Tất cả những gì bạn phải làm là loại trừ những dấu ngoặc kép, nếu thật sự các nhân chứng nào đó phát biểu như vậy.

❖ Không bịa đặt nguồn tin.Không bao qiờ quy kết phát cho nhân chứng” trừ khi nguồn tin của bạn thật sự là nhản chứng đó. Những lúc đó bạn có thể hỏi một nhân chứng để xác nhận điều mà bạn đã thấy, nhưng đừng bao giờ bịa đặt trích dẫn cho những nhân chứng vô danh. Những nhân chứng và trích dẫn bịa đặt thể hiện sự không trung thực, không chính xác và không thể tha thứ được. Vào năm 1998, nhà báo từng đoạt giải thưởng báo chí Patricia Smith của tờ The Boston Globe, do thêm thắt một trích dẫn quy kết cho những người không tồn tại đã bị buộc thôi việc.

❖ Trong những bài báo về các sự kiện, tin quá khứ, hãy dùng thì quá khứ trong quy kết, và dùng trong suốt cả bài báo. Tuy nhiên, những mấu chốt và các câu chuyên khác không tường thuật trong các sự kiện tin tức có thể hiệu quả hơn nếu

76

được dẫn nguồn cho phù hợp trong thi hiện tại. Trong một bài báo đặc trưng như viết về chân dung nhân vật, khi đã hoàn toàn yên tâm về điều mà một người đã nói và anh ta hoặc cô ta chắc chắn sẽ Vấn nói, bạn có thể dùng thi hiện tại. Ví dụ, khi bạn viết: ‘“Tôi thích làm thị trưởng,’ cô ta nói,” bạn đang ngụ ý rằng cô ấy vẫn còn thích điều đó.

XỬ LÝ NHỮNG THÔNG TIN CÓ VÀ KHÔNG GHI ÂMCho đến lúc bạn trở thành một nguồn tin trong một bài báo thu hút dư luận,

bạn vẫn có thể không hiểu tại*sao đôi khi ngưởi ta không muốn nói với các phóng viên hay tại sao họ không muốn tên tuổi họ xuất hiện trên mặt báo. Công việc của bạn sẽ dễ dàng nếu tất cả nguồn tin của bạn muốn được ghi âm.

Một số nguồn tin không muốn ghi âm là do họ không muốn bị nêu tên. Bạn phải học cách phán đoán chuyên nghiệp trong sử dụng tài liệu mà họ cho bạn. Nếu bạn đồng ý chấp nhận thông tin của họ, bạn phải tôn trọng yêu cầu của họ là tắt máy ghi âm. Vi phạm những chuyện nói riêng sẽ phá hỏng niềm tin và sự tin nhiệm và có thể khiến bạn gặp rắc rối với pháp luật. Nhưng nghĩa vụ của bạn là phải lấy thông tin ở những nơi khác để xác minh và thu âm lại.

Bob Woodward và Carl Bernstein, phóng viên của tờ Washington Post, đã giúp khám phá vụ bê bối Watergate (vụ việc đã dẫn đến sự từ chức của tổng thống Richard M. Nixon), đã bị phê bình vì viện dẫn “những nguồn tin cấp cao” mà không xác định rõ là ai. Mặc dù Woodward và Bernstein nói rằng họ đã không sử dụng kỹ thuật này trừ khi hai nguồn tin độc lập cho họ thông tin giống nhau, những nguồn tin ẩn danh nên hạn chế dùng.

Sử dụng những nguồn tin không tiết lộ tên rất nguy hiểm vì ba lý do. Đầu tiên, những thông tin như vậy rất thiếu tin tưởng và khiến cho phóng viên và tờ báo nghi ngại.

Thứ hai, nguồn tin có thể là nói dối. Anh ta hoặc cô ta có thể định làm mất thể diện ai đó hoặc có thể tung một tin lửng lơ để kiểm tra phản ứng cộng đồng về một kết quả hoặc sự kiện nào đó. Những nhà ngoại giao khôn khéo và các chính khách luôn biết cách lợi dụng những phòng viên để nắm bắt nhiệt độ của quan điểm cộng đồng. Nếu cộng đồng phản ứng tiêu cực, nguồn tin sẽ không tiến hành với bất cứ kế hoạch nào họ rò rỉ cho báo chí. Trong những trường hợp như vậy, báo chí đấ bị lợi dụng - và nó đã làm suy giảm niềm tin.

Lý do thứ ba là một khỉ bạn đã hứa ẩn danh một nguồn tin, bạn khó có thể đôì ý mà không bị kiện ra tòa vì vi phạm thỏa thuận. Đó là lý do tại sao các tờ báo như The Miami Heraỉd có chính sách rằng chỉ một biên tập viên cấp cao mới có quyền đem tờ báo ra để bảo đảm bí mật nguồn tin.

77

Bạn hãy biết chắc chính sách của tờ báo của mình trong những vấn đề này. Ví dụ, nhiều tờ báo không cho phép phóng viên sử dụng các nguồn tin không được xác nhận trừ khi một biên tập 'viên biết nguồn tin đó và chấp thuận cho sử dụng. Các cơ quan báo chí khác như Liên hiệp báo chí sẽ không đăng những quan điểm, tích cực hoặc tiêu cực được phát biểu bởi một nguồn tin không được xác định rõ. Tờ The New York Times có một chinh sácb khùng chắp nhận những trích dẫn rrực tiếp là lời phê bình miệt thị của một nguồn tin không được xác định.

Hãy cẩn thận đừng vội đồng ý khỉ người nói đột nhiên đòi hỏi không thu âm. Đôi khi giữa môt cuộc phỏng vấn, nguồn tin sẽ thấy rằng bạn đang ghi chú và đột nhiên cô thay đổi nguyên tắc. “ô, tôi định nói với anh rằng ví dụ cuối cùng không được đảng báo”. Với tất cả sự tế nhị bạn có, hãy cô gắng, không để mất nguồn tin hoàn toàn, cố gắng thay đổi ý định của người đó. ít nhất, hãy nói anh ta cố tránh điều đó cho đến hết cuộc phỏng vấn.

Tuy nhiên, nếu một nhà quản lý đô thị hay một sếp cảnh sát muốn có một buổi thảo luận riêng tư mà nó không chống lại chính sách của tòa báo, bạn không nên từ chối. Những viên chức này thường là đang cố CỞI mở đến mức có thể trong hoàn cảnh hiện tại. Không có những thảo luận riêng tư như vậy, nhiệm vụ tường thuật các vấn đề phức tạp gần như là không thể. Nhưng bạn cũng phải nhận thức rằng mình đang nghe một quan điểm duy nhất và thông tin đó có thể chỉ phục vụ cho cá nhân nguồn tin.

Một số nguồn tin có thói quen không cho ghi âm tất cả mọi chuyện và. cho phép ghi sổ táy trong các cuộc thảo luận riêng tư. Mặc dù bạn không nên trích dân một nguồn tin yêu cầu không thu âm, bạn có thể sử dụng thông tin nếu một hay nhiều hơn các điều dưới này là đúng:

Thông tin đó có trong những hồ sơ công khai

Thông tin được nhiều người biết rồi

Thông tin có từ nhiều nguồn tỉn khác nhau

Bạn là nhân chứng

Nếu như thế không làm mất tín nhiệm với nguồn tin của bạn, bạn nên. làm rõ ràng rằng bạn định sử dụng thông tin bởi vì một hay nhiều hơn các lý do trước. Biết khi nào và cách nào để dẫn nguồn các thông tin riêng tư là một “ựhệ thuật, một phóng viên sẽ phải thể hiện không ngừng sự quan tâm và chú Ỷ đặc biệt của minh

CHƯƠNG 5 THU THẬP THÔNG TINTrong chương này bạn sẽ học:

1. Cách sử dụng các nguồn thông tin truyền thống đề kiểm tra cứ liệu.

78

2. Cách sử dụng các nguồn tin trên máy tính để kiểm tra cứ liệu

3. Tìm thông tin trên internet như thế nào?

4. Máy tính được sử dụng trong phóng sự điề tra như thế nào?

Viết hay ỉà điếu quan trọng đối với một nhả báo, điều này chúng ta sẽ khám phá trong chương sau, nhưng chất lượng bài viết phụ thuộc phần lớn vào kỹ năng tường thuật tốt. Để thu thập thông tin cho một bài viết đỏi hỏi kỹ năng phỏng vấn (như đã bàn trong chương 3). Nó cũng đòi hỏi người viết biết cách sử dạng các nguồn tin khác nhau đã có sẵn.

Một phóng viên giỏi biết rằng viết báo mà chỉ dựa trên một nguồn thông tin đơn thuần sẽ cho ra'một bàl viết không có chất lượng. Thường thì những bải báo như vậy không đáng đăng. Ngay cả khi muốn khắc họa chân dung một nhân vật cũng phải đựa trẽn nhiều nguồn tin, chứ không nên chỉ khai thác duy nhất một nhân vật đó. Để có cái nhìn toàn diện và đầy đủ, việc tiếp cận với những cá nhân có liên quan hoặc có biết đến nhân ật ìà một công Việc quan trọng. Thu thập thông Ún từ nhiều nguồn khác nhau lầ chìa khóa đế cho đời một bài viết hay và truyền thông có hiệu :-íả. Đó ỉà cách tốt nhất đảm bảo sự chính xác rìa bài viết. Khi càng nhiều nguồn tin được phối hem và so sánh, độ chinh xác sẽ càng cao.

Hãy xem bài viết sau của George Dohrman, tờ ữ. Paul Pioneer Press,để ý người viết đã.kiểm tra so nhiêu nguồn tỉn. Bài viết đoạt giải St. Paul Pioneer Press, để ý người viết đã kiểm tra bao nhiêu nguồn tin. Bài viết đoạt giải Pulitzer, nói về gian lận thi cử trong một đội thi đấu bóng huyền ở Đại học Minnesota.

Ít nhất hai mươi vận động viên (VĐV) bóng chuỵền nam của Đại học Minnesota trong suốt 5 năm đã nhờ người khác làm bài nghiên cứu, bài kiểm tra đem về nhà, hoặc vài dạng bài khác (thuật lởi một cựu quản lý văn phòng thuộc bộ phận tư vấn trong trường, người cũng đã từng làm việc đó).

Bốn cựu VĐV, Courtney James, Russ Archambault. Kevin T.ncrn và narrpìl Whaley, thừa nhận rằng những bài thi kiểm tra của họ đã được sắp xếp sẵn để lọt qua an toàn cơ chế kiểm tra mã số sinh viên, và quy chế thi NCAA. Trevor Winter, một cựu VĐV khác nói anh có biết sự việc trên.

James, Archambault và nhân viên quản lý văn phòng Jan Gangelhoff nói rằng chuyện gian lận trong trường được mọi người biết khá rộng rãi. Theo hiệu trưởng trường Đại học Minnesota, ông Mark Yudof thì: “Đó là những cáo buộc. Chúng tôi đã gọi bên pháp lý can thiệp. Tôi muốn nhanh chóng điều tra cho ra vấn đề. Những lời trên chỉ là những lời cáo buộc vô căn cứ”.

Bà Gangelhoff, 50 tuổi, nói từ nàm 1993 đến 1998 bà ước chừng đã làm hơn 400 bài cho các VĐV, ưong đó có cả một số cầu thủ xuất phát trong đội Final Four năm 1996, 1997. Gangelhoff nói bà đã dằn vặt rất lâu về việr ró nín vạch trần

79

chứng minh những cáo buộc trên không. Khi được yêu cầu chứng minh, Gangelhoff cung cấp cho Pioneer Press dử liệu máy tính có hơn 225 mẫu bài tập làm cho 19 cầu thủ vào năm 1994, bà làm thay và các cầu thủ này chỉ có Việc nộp. Gangelhoff nói bà chỉ giữ phân nửa số tài liệu.

Gangelhoff cũng cung cấp bản in sao năm bài do sinh viên đem nộp. Một số bài có điểm và phê bình của giáo sư. Tất cả năm bài này đều lưu trong máy tính của Gangelhoff.

Mặc dù Gangelhoff là nguồn tin chính của tác giả bài viết, phần đầu bài có hàng loạt chỗ cho thấy người viết lấy nhiều nguồn thông tin khác nhau: bốn cựu VĐV khẳng định vụ việc. Người thứ năm biết vụ việc, ĐH Minnesota được yêu cầu giải thích vụ việc. Gangelhoff cung cấp cho tờ báo các dữ liệu về bài kiểm tra mà bà làm cho các VĐV. Bà cũng đưa ra những bản sao các bài viết đã được giáo viên sửa.

Trong bài viết, Dohrman đưa ra chứng cứ qua hàng tá nguồn tin được sử dụng. Trong điều tra, tất nhiên, nguồn tin là cần thiết. Nhưng một phóng viên giỏi biết là trong bất kỳ bài viết nào, dù ngắn hay dài, đưa ra được thông tin đa chiều là cực kỳ quan trọng. Hơn nữa, thông tin nhiều chiều tạo sự tin cậy cho người đọc. Báo chí phải lấy nền tảng là sự tín nhiệm. Nếu thiếu nó, thì bất kỳ báo, tạp chí, truyền hình, hay báo trực tuyến cũng khó mà sống nổi với bạn đọc. số lượng nguồn tin tiềm năng có thể khai thác theo cách thức truyền thống và dễ nhận thấy như: từ điển bách khoa, trên mạng, dử liệu máy tính. Trong chương này, chủng ta cùng nhau tìm hiểu cốc nguồn thông tin tiềm năng. Phóng viên giỏi tìm cách sử dụng chúng thường xuyên. 

NGUỒN TIN TRUYỀN THÔNGThư viện tòa soạn

Mỗi phóng viên ngay từ khi mới vào nghề đều được biên lập viên của mình khuyên làm một việc: tra cứu phòng tư liệu. Phòng tư liệu, tức là thư viện tòa soạn, là điểm dừng đầu tiên của một phóng viên khi anh ta được trao nhiệm vụ viết bài. Thông thường, phóng viên không có nhiều thời gian làm việc này. Khi có hỏa hoạn hay một tai nạn bất chợt nào đó xảy ra, phóng viên phải lập tức có mặt ở hiện trường, không kịp chuẩn bị thông tin cơ bản cần thiết. Ngoại trừ những bài viết về sự kiện mang tính cấp bách, điểm tham khảo đầu tiên của người phóng viên trên là phòng tư liệu.

Tường thuật một bài diễn văn? Thế thì hãy tra thông tin cần thiết về người nói. Tường thuật sự kiện thể thao? Phóng viên nên tìm đến phòng tư liệu để trả lời trước những câu hỏi như: Thành tích của đội tham gia trước đáy là gì? Ai là huấn luyện viên, lịch sử thi đẩu của các đội ra sao? Ngày nay, hầu hết các dữ liệu trong thư viện đều được lưu trữ bằng máy tính, chúng ta sẽ bàn chi tiết them về vấn đề này sau.

80

Tóm lại, hãy nhớ một điều: Phòng tư liệu phải luôn là điểm dừng đầu tiên trước khi muốn thực hiện một bài viết.

Có thể thấy một điều đáng chú ý khác về phòng tư liệu báo hình hoặc báo in: ở đây, phóng viên có thể tìm thấy ảnh của một huấn luyện viên hoặc người phát biểu nào đó mà mình chưa gặp mặt bao giờ. Nó sẽ giúp bạn nhận dạng nhân vật khi bạn muốn phỏng vấn riêng nhân vật đó trước khi bài diễn văn, hoặc trận đấu bắt đầu.

Các nguồn tin truyền thống khác

Các nguồn tin truyền thống như sách, từ điển bách khoa, đanh bạ, niên giám... vẫn luôn đóng vai trò quan trọng cho sản phẩm tin ra hàng ngày. Phóng viên và biên tập giỏi luôn có thói quen kiểm chứng mọi cứ liệu. Các nguồn tin tham khảo có ích trên (và nhiều nguồn khác nữa) cho phép phóng viên xác định dữ liệu và tránh lúng túng bởi lỗi in ấn. Nguồn tin truyền thống (ngoài nguồn tin do phỏng vấn) được in dưới dạng hồ sơ hành chính, hồ sơ của các doanh nghiệp, tập sách mỏng do các tổ chức chính phủ và phi chính phủ phát hành, sách, báo, và một số loại khác.

Nhưng cũng cẩn thận khi sử dụng các loại tài liệu mà minh chưa quen. Một số tài liệu phát hành có nội dung mang thành kiến do mục tiêu, lợi ích cá nhân

của đơn vị đó. Phóng viên chính là người phải xác nhận xem thông tin nào mang tính một chiều, thông tin nào là đáng tin cậy. Một lời khuyên để giải quyết vấn đề này là tìm cách cân bằng thông tin nguồn này với thông tin nguồn khác có quan hệ đối lập. Không phải lủc nào ta cũng xác minh được đâu là đúng. Do vậy, cân bằng các quan điểm đối lập nhau là lựa chọn tốt nhất.

THÔNG TIN TRÊN MÁY TÍNHNgày nay, phóng viên và biên tập có thể tiếp cận nguồn thông tin dồi dào từ

những đầu ngón tay. Để tiếp cận được thông tin như vậy yêu cầu trang thiết bị và dữ liệu thích hợp, đồng thời người làm báo phải biết sử dụng máy vi tính. Hơn nữa, để tổ chức nguồn dữ liệu ban đầu, máy tính giúp phóng viên phân tích và sắp xếp thông tin.

Từ phòng tư liệu sách báo ở văn phòng đến cơ sở dữ liệu quốc gia tìm thấy ở các báo, tạp chí, truyền hình, lượng thông tin trên mạng vô cùng đa dạng và nhiều đến chóng mặt. Nguồn tin cơ bản trên máy tính bao gồm:

❖ Phòng tư liệu lưu trữ của chính tòa soạn hoặc đài của bạn

❖ Tiện ích thông tin công cộng (CompuServe, America Online, Prodigy, Microsoft Network...)

❖ Mạng Internet

❖ Dịch vụ cơ sở dữ liệu* trả tiền như Lexis, Dialog...81

❖ Cơ sở dữ liệu quan tâm đặc biệt (của các tổ chức tạo ra có mục đích)

❖ CD-ROMs

❖ Cơ sở dữ liệu tự tạo

Chúng ta hãy tìm hiểu lợi ích của từng loại trên.

Thư viện thông tin: nơi bắt đầy

Dữ liệu được vi tính hóa là một kỳ công của thế kỷ 20 mà bất kỳ một phóng viên, biên tập nào cũng phải biết ơn. Trước đó, thực hiện nghiên cứu thông tin cho một bài viết rất mất công, iỊhư. phải đến trực tiếp tòa soạn, báo đài để lấy hàng xấp tài liệu. Chuyện thất lạc hay mất hồ sơ, tài liệu khiến việc điều tra, nghiên cứu thất bại, hoặc sai sót dễ xảy ra. Tuy có những mặt bất lợi, nhưng thư viện thông Tin tuôn đưực xem tà mộr địa chỉ vàng mà phóng xiên nên ưu tiên đến đế rà soát thông tin.

Bạn vần se cỏn nghe những lừi khuyên trẽn khi ỉàm việc lạị các Tỏa soạn, nhưng đa số cư quan báo chi ngày nay đã được vi tính hóa đế dễ bảo quản và sắp xếp dữ liệu. Thông thường bạn có thể dùng máy tính cá nhân để kiểm tra thông tin thuộc phòng thư viện báo chi. Một công việc rất dễ dàng giúp khai thác các thông tin cơ bản cho một bài viết. Cái hạn chế khả nâng tra cứu thông tin chỉ là kỹ thuật tra cứu của bạn mà thôi.

Chuyên gia vi tính gọi thư viện thông tin là “cơ sở dữ liệu toàn văn”, tức là toàn bộ câu chữ trong dử liệu được lập chuyên mục và dễ tìm kiếm. Chức năng trên giúp bạn linh hoạt khi tiến hành tra cứu, chỉ sử dụng các thuật toán lôgic để tìm ra thông tin cần thiết. Máy sẽ báo cáo kết quả tra cứu, hỏi bạn muốn bao nhiêu bài khớp với tiêu chí đưa ra, màn hình hiện dòng chữ, chẳng hạn: “Tìm thấy 27 bài viết. Muốn xem hết hay giới hạn kết quả tra cứu?”.

Khi đó, bạn tự quyết định hoặc giới hạn kết quả tìm kiếm (giới hạn bằng ngày, tháng...) hoặc xem hết. Tuy nhiên, cũng phải nhớ là máy tính không phải lúc nào cũng thông minh. Do đó, phải hiểu mặt giới hạn lẫn mật mạnh trong tra cứu dữ liệu với sự hỗ trợ của máy tính. Phóng viên giỏi cần nhanh nhạy để biết chuyển hướng tra cứu trong những trường hợp như thế.

Vài hạn chế khác: nhiều thư viện lưu trữ dữ liệu không cho phép bạn xem hình ảnh hoặc cách thể hiện bài viết đó trên báo in. Nhiều hệ thống hiện nay cũng không cho phép bạn được nghe âm thanh phát trên truyền hình hoặc phát thanh, bạn chỉ được đọc bài dạng vãn bản. Do những hạn chế trên, bạn không biết bài viết đó được trình bày trên báo, tạp chí như thế nào, hoặc được tường thuật ra sao trên tivi, radio. Nếu muốn tìm, bạn phải tra chúng ở các cuốn tập đóng, hoặc vi phim. Các tờ báo hầu hết có lưu ấn phẩm củ dưới một hoặc cả hai dạng này. Nhiều đài phát thanh và truyền hình có phòng lưu trữ các băng ghi hình (tiếng) cũ đã phát. Tuy

82

hình thức sử dụng có phần khá bất lợi, nhưng cũng đáng để ta bỏ thời gian tìm kiếm nó.

Nhiều hệ thống thư viện máy tính mới ngày nay giải quyết các bất lợi của phương pháp tra cứu bằng máy tính bằng cách cho phép quét hình ảnh của trang báo in lên màn hỉnh. Do vậy, bạn thấy được hình ảnh, biểu đồ, bản đồ trên máy. Trong phát thanh, truyền hình, nhiều thư viện lưu hình ảnh, âm thanh bằng phương pháp kỹ thuật số. Tuy có vài bất lợi nói trên, nhưng chẳng phóng viên, biên tập nào muốn quay lại thời ôm đống xấp tài liệu cồng kềnh như trước.

Nói gì đi nữa, ngày nay, người phóng viên giỏi cũng biết đầu tiên gõ cửa một nơi trước khi làm bài viết là: phòng tư liệu. Với máy tính, công việc trở nên đơn giản hơn nhiều.

Dịch vụ thông tín công cộng

Chuyện vao mạng CompuServe, America Online, Prodigy, Microsoft Network... để lấy thông tin xem ra còn xa lạ với một số người. Nhưng với phóng viên thì không được phép như vậy.

Loại hĩnh dịch vụ này rất dễ tiếp cận, chi cần một máy tính và modem. Được thiết kế dành cho rộng rãi công chúng, loại dịch vụ này bao gồm cả những diễn đàn để trao đổi về mọi đề tài, từ chuyện giải trí, chơi tem, đến thể thao, văn hóa. Mọi người trao đổi ý kiến bằng tin nhắn. Nhiều người viết cả phần mềm vi tính mình yêu thích, rồi tung lên cho người khác tham gia.

Loại diễn đàn này tạo nguồn thông tin phong phú dành cho phóng viên. Nếu đụng đến vấn đề hên quan đến sinh học nào đó chẳng hạn mà phóng viên mù tịt về đề tài thì không có cách gì hay bằng tham gia diễn đàn.

Hoặc nếu bạn đang kiếm người từng tham gia Thế chiến thứ hai để phỏng vấn. Hãy đưa yêu cầu của mình lên diễn đàn, không chừng sẽ có người nào đó nhiệt tình cung cấp thông tin quí giá cho bạn.

Khó nói mức độ phổ biến của loại dịch vụ dành cho những người có máy vi tính. Những người sử dụng dịch vụ trên cảm thấy thích thú vi họ muốn tham gia vào một diễn đàn để trao đổi ý kiến với những người khác có cùng mối quan tâm. Các phương tiện truyền thông truyền thống cùng các ấn phẩm trực tuyến tạo cơ hội cho mọi người đến với nhau, như chương trình trò chuyện giao lưu trên đài. Qua thời gian, báo, tạp chí và đài phát thanh, truyền hình nỗ lực để tiếp cận với người xem và người nghe bằng những cuộc phỏng vấn người trên đường. Phỏng vấn bất chợt một người ít khi hiệu quả vì thường hay bắt trúng những người không biết nói gì về đề tài, hoặc họ không quan tâm. Bằng cách tham gia diễn đàn qua các dịch vụ thông tín công cộng, và trên Internet, đảm bảo bạn sẽ tìm được người “tâm đầu ỷ hợp với mình”.

83

Không chỉ là nơi tìm kiếm người phỏng vấn, từ các dịch vụ thông tin công cộng*trên, bạn biết thêm những thông tin 'hữu ích trên các lĩnh vực khác nhau: du lịch, học tập... Hầu hết loại dịch vụ này cung cấp từ điển bách khoa trực tuyến, và có cả hình ảnh kèm theo. Các dịch vụ nói trên cho thấy nỗ lực của các báo đài để tìm cách gần công chúng hơn. Với công cụ hỗ trợ truy cập, các dịch vụ nãy sẽ là nguồn thông tin có ích cho phỏng viên và biên tập.

Internet: Siêu xa lộ thông tin

Có một giáo phái nhỏ ít ai biết ở California tên Heaven Gate đã tổ chức cuộc tự sát hàng loạt năm 1997. Các báo đài dễ dàng nấm bắt được thông tin cơ bản về nhóm phái này. Chinh trang web của Heaven Gate đã cung cấp cho phóng viên vô số thông tin về giáo phái và giáo chủ.

Internet chính là nguồn thông tin khổng lồ. VỚI Tổng thống Bill Clinton và Phó Tổng thống Al Gore, Internet chính là phương tiện truyền thông lớn, dẫn đầu về tốc độ truyền tin. Sau khi tổng thống Clinton nhậm chức nhiệm kỳ đầu, cấu trúc xa lộ thông tin liền được xây dựng bằng đường truyền Internet, vốn là sáng tạo của Chính phủ Liên bang và các trường đại học ở Mỹ.

Internet không phải là mạng kết nối nội bộ trong máy tính, mà là mạng lưới kết nối toàn cầu. Có thể xem nó thực sự là phương tiện truyền thông mang tính quốc tế đầu tiên. Mặc dù nội dung mang tính thương mại thoạt đầu bị cắm đem lên mạng, có hơn phân nửa số người sử dụng internet là nhân viên của các công ty làm việc trên khắp thế giới. Mới đầu việc xuất hiện các quảng cáo trên Internet bị người ta tranh cãi gay gắt, nhưng cuối cùng ai cũng phải chấp nhận. Đối với nhà bảo, Internet phục vụ cho hai mục đích:

❖ Là nguồn tin cực kỳ phong phú, đa dạng, từ những dữ liệu cơ quan chính phủ nhà nước, đến thông tin các công ty, doanh nghiệp... đều có trên Internet. TìmJjiểu loại thuốc mới? Internet cung cấp thông tin chi tiết hơn cả. Muốn biết về Estonia? Hàng loạt website sẵn sàng cung cấp cho bạn thông tin nóng hổi nhất từ thủ đô Tallin, và tất cả những gì bạn muốn biết. Hơn nữa, hiện nay nhiều tờ báo, đài phát thanh, truyền hình ở Bấc nước Mỹ có hệ thống Internet đồ sộ, có nơi làm hoàn chỉnh cả một thư viện chứa tất cả ấn phẩm đã xuất bản bằng công nghệ Internet. Các chuyên gia xem Internet là một thư viện thông tin lớn nhất thế giới. Đó quả là công cụ đắc lực cho phóng viên và biên tập viên.

❖ Internet là phương tiện truyền thông hiện đại, tạo cơ hội cho các nhà báo làm việc trong lĩnh vực mới, có t.hêm công việc cho người mới tốt nghiệp ngành truyền thông và báo chí. Những năm gần đây, các cơ quan truyền thông tử nhỏ đến lớn đều đua nhau thành lập trang web cho riêng mình, hy vọng thu hút công chúng nhờ hình thức truyền thông mới mẻ, và cũng nhờ đó thúc đẩy tiềm năng thông mại rất lớn.

84

Cũng giống như dịch vụ thông tin công cộng, diễn đàn trao đôì thông tin là mục tiêu phổ biến nhất trên internet. Đề tài diễn đàn trên Internet thỉ nhiều vô kể. Từ đề tài báo chí ở Balkan, đến chuyên làm phim ở Pháp.

Internet là nguồn tin tuyệt vời cho phóng viên, nhưng vấn đề là làm sao xác minh độ tin cậy của những thông tin thu thập được. Nếu nguồn tin là cơ quan truyền thông uy tín như New York Times, The Washington Post thì thông tin có cơ sở vững chắc hơn. Nhưng những thông tin do các tổ chức đưa lên nhắm mục tiêu quảng bá thì phải cảnh giác.

Theo nhà báo Stan Ketterer, các phóng viên đánh giá thông tin trên Web theo tiêu chuẩn báo chí chung nhằm kiểm tra độ chính xác và tin cậy của thông tín:

- Trước khi sử dụng thông tin từ một bài viết trên Website, hãy thẩm tra nguồn tin. Có vài ngoại lệ như nguồn tin là các trang web lớn của chính phủ có độ tin cậy cao (không nhất thiết phải kiểm nguồn), hay với những tin nhanh, người viết không thể liên lạc được với nguồn tin do bó buộc thời gian. Biên tập viên phải loại trừ những trường hợp ngoại lệ này.

- Đa số các trường hợp, những thông tin lấy trực tiếp từ Web rồi đem sử dụng trong bài phải trích dẫn nguồn. Nếu bạn đã xác minh thông tin tại một trang chủ có ghi rõ nguồn tin, thì bạn có thể trích dẫn tên cơ quan, tổ chức trong bài viết, như “theo EPA...” hay “như số liệu của EPA cho thấy...”. Nếu không thể xác định được nguồn tin, hãy quy thông tin đó theo trang web... Ví dụ “theo trang web VOA”. Hãy bàn thêm với biên tập viên trước khi dùng những thông tin không được xác minh rõ ràng.

- Nếu nghi ngờ độ chinh xác của thông tin, mà bạn lại không thể tiếp cận được với nguồn tin, thì hãy lấy thông tin đó từ những nguồn khác, như sách, hoặc cá nhân nào đó.'Nếu vẫn còn ngờ xực, hãy mạnh dạn loại thông tín đó ra.

- Kiểm tra đuôi tên miền của trang web để có chút manh mối về cơ quan, tổ chức đó, xem khả năng lệch lạc thông tin. Đuôi 'thường dùng:.gov (cơ quan chính phủ),.edu (cơ quan giáo dục),.com (thương mại),.mil (tổ chức quân sự),.org (tổ chức phỉ chính phủ)... đa số các trang web chính phủ và cơ quan quân sự cung cấp thông tin đáng tin cậy và chinh xác cao. Do vậy, trong đa số trường hợp có -thể lấy trực tiếp thông tin từ trang web và trích dẫn tên tổ chức đó, và củng nên bàn bạc với biên tập viên của bạn. 

- Thông tin từ trang web của trường trung học, đại học... thuộc loại tin cậy. Nếu tại các trang web đỏ cỏ các nguồn dữ liệu, hãy quy thông tin vào các nguồn dữ liệu đó. Cũng phải cẩn thận, nhiều trang web cá nhân có tên miền mang đuôi.edu, nên thông tin không phải lúc nào cũng đúng.

85

- Trong các trường hợp, không nên sử dụng thông tin trực tiếp từ trang web chủ của tổ chức thương mại, tổ chức phi chính phủ mà không phối kiểm.

- Kiểm tra xem trang web đó được cập nhật ngày nào. Ngày' cập nhật thường hiện ở góc trên hoặc góc dưới của trang đầu. Ngày cập nhật gần nhất không đảm bảo thông tin mang tính thời sự, nhưng nó cho thấy tổ chức đó chăm sóc tốt trang web của mình. Nếu không thấy ngày cập nhật, hoặc trang web đó cập nhật đã lâu, thi không nên sử dụng thông tin trên đó trừ khi bạn xác minh rõ được nguồn tin.

Trước kia, việc tiếp cận Internet phần lớn còn bị giới hạn trong các trường đại học, cơ quan nhà nước, và một số tập đoàn công ty lớn. Nhưng hiện nay, hầu hết các nơi đều có nhà cung cấp dịch vụ Internet với giá rẻ, nhiều công ty xuyên quốc gia lồm công việc này. Báo, tạp chí và phát thanh, truyền hình đều trang bị Internet trong tòa soạn cho phóng viên của họ, người sử dụng có thể tiếp cận dễ dàng với nguồn thông tin quý giá đó.

Internet hiện nay cũng đã đóng vai trò là một phương tiện truyền thông xuất sắc truyền được âm thanh và hình ảnh động có màu sắc. Với Internet, quyền lựa chọn phương thức xem, nghe, nhìn... Bạn cũng có thể sử dụng máy tính và Internet để xem phim và mua hàng hóa.

Có thể nói, trên xa lộ thông tin, Internet vượt xa các phương tiện truyền thông khác, đặc biệt ở phương diện tốc độ. Nhà báo giỏi luôn biết tiếp cận những công nghệ hiện có trước mắt, và tìm cách phát triển tiềm năng mới của truyền thông trong tương lai.

Dịch vụ kinh doanh cơ sở dữ liệu

Khi báo, tạp chí bước vào kỷ nguyên máy tính những năm đầu thập kỷ 70, các nhà xuất bản nhanh chóng nhận ra giá trị tiềm năng của thông tin đã đăng trước kia, họ lưu trữ chúng và bán lại. Báo, tạp chí liền đem bán quyền sử .dụng các ấn phẩm của mình bằng cách liên kết với các công ty chuyên làm công việc đó.

Có nhiều đề tài ta muốn nghiên cứu nhưng thông tin ở phòng thư viện báo chí chưa đủ đáp ứng. Bạn được giao trách nhiệm tường thuật chuyến viếng thăm của nghị sĩ Mỹ Barney Frank. Trước khi viết, UCU1 phải tim kiém thõng tin, sự kiện về ông nghị sĩ, nhưng nhân vật này lại ít khi xuất hiện trên báo chí trong nước. Phòng tư liệu lúc này có vẻ không đáp ứng được nhu cầu thông tin. Bạn phải tìm đọc các báo đã phát hành ở Massachusetts, quê hương của ông Frank. Nguồn dữ liệu tổng hợp quốc gia trở thành cõng cụ đắc lực cho bạn.

Một hãng Ịớn chuyên cung cấp dịch vụ dữ liệu là Nexis - Lexis, cung cấp quyền sử dụng ấn phẩm cho hàng trăm thư viện báo và tạp chí. Đây là nguồn thông tin

86

phong phú đối với phóng viên nào cần tìm kiếm thông tin qua những bài viết liên quan đến đề tài.

Cơ sở dữ liệu Nhà nước

Qua nhiều năm, các cơ quan chính phủ lưu trữ một khối lượng dữ liệu thông tin rất lớn như một cách thức quản lý công việc chung của người dân. Các cơ quan này theo dõi từng dịch vụ hoạt động của Nhà nước, từ hồ sơ đăng ký và bảo trì máy bay, đến con số thống kê phiên tòa xét xử ở địa phương. Đữ liệu không chỉ được lưu trữ bởi cơ quan cấp Liên bang, mà cả cơ quan nhỏ cấp địa phương cũng CQ thể tham gia.

Do hầu hết các dử liệu này được lưu trữ qua nhiều năm nên nó nằm trong các 'máy tính chuyên dụng. Dữ liệu được lưu dưới nhiều dạng file khác nhau, thường khó mở. Không thể tự phân tích dữ liệu ngay bởi chúng đã được nhả nước kiểm soát. Rất ít tờ báo có máy tính hay nguồn chuyên phân tích độc lập các dữ iiệu. K_hi may tính cá nhím xuát hiện năm 1980, các phóng viên bắt đầu tim cách giải naã các số liệu trong mảy chuyên dụng.

Penny Loeb là một trong những phóng viên của tờ US News & World Report từng sử dụng công nghệ này. Khi cô làm cho tờ York cô dùng máy tính phân tích dữ liệu thống kê thuế và tài sản, và đã phanh phui ra một vấn đề gây sửng sốt: Chính phủ ở New York nợ người đóng thuế 275 triệu đôla do đánh thuế quá mức quy định trong các khoản thuế nhà đất, điện nước, và thuế xây dựng hệ thống cống rãnh. Để viết được bài báo đỏ, cô đã phải phân tích tổng hợp từ hàng triệu con số. Và nhờ máy vi tính, cô đã hoàn thành được sớm công việc mà lẽ ra sẽ lấy của cô rất nhiều thời gian.

Phân tích loại dữ liệu này được thực hiện nhờ các chương trinh có liên quan. Chương trình này cho phép so sánh các dữ kiện với nhau. Chẳng hạn như khi so sánh hai dữ liệu: dữ liệu về các tài xế lái xe đưa rước học sịnh với dữ liệu về các tài xế phạm tội lái xe trong tinh trạng say rượu.

Và kết quả sau khi so sánh là nhóm tài xế lái xe đưa rước học sinh vi phạm tội trên.

Ngay sau khi công nghệ trên được giới thiệu, phóng viên điều tra là người đầu tiên áp dụng chúng. Nhưng nếu các dử liệu này không phải thuộc loại khó dùng trên máy, thì bạn có thể dừng chúng trong công việc hàng ngày rất dễ dàng. Ví dụ, bạn muốn phân tích dữ kiện liên quan đến việc bảo tri máy bay để viết một bài nói về độ an toàn của một hãng hàng không. Nếu dữ kiện được lưu dưới dạng đơn giản dễ sử dụng, mà giả sử trong tương lai có tai nạn máy bay của hãng hàng không trên, bạn có thể truy cập số đăng ký’ của máy bay đó để ghi lại số liệu liên quan đến chế độ bảo dưỡng máy bay. Thông tin như vậy rất có ích ngay cả trong tinh huống cấp thiết nhất.

87

Sử dụng máy tính phân tích, so sánh dữ kiện của một ngân hàng về vấn đề thế chấp nhà cửa. Theo dõi có bao nhiêu trường hợp ngân hàng cho vay có thế chấp dành cho chủ nhà nằm trong khu người da màu và dân nhập cư.

Như thế, phóng viên có đủ tài liệu chứng minh tình trạng ngân hàng loại tên những nhóm người thiểu số này bằng cách gây khó dễ cho họ khi đi vay.

Loại dữ liệu này vẫn có ích sau khi cuộc điều tra hoàn tất. Dùng những dữ liệu ngân hàng, số lượng thống kê, số lượng tài xế có bằng... để áp dụng cho các bài viết khác, hay cho các biểu đồ, sơ đồ... Những con số, biểu đồ nhiều khi tâng sức thuyết phục cho bài viết.

Dữ liệu chuyên biệt

Các .nhóm, tổ chức chuyên biệt thấy ích lợi khi đưa thông tin vào cơ sở dữ liệu vi tính, họ sẵn sàng thu hút sự quan tâm nhà báo vào các thông tin của mình, cỏ một số thông tin rất hữu ích mà nhiều nguồn khác không có. Nhà báo thận trọng đối với những thông cáo báo chi có mục đích quảng cáo của các công ty, thì cũng phải thận trọng với những thông tin trên các dữ liệu. Nhiều tổ chức đưa thông tin mang tính một chiều, không cân nhắc các quan điểm đối lập khác.

Nguồn tin từ đĩa CD - ROM

Đĩa CD lưu trữ thông tin khối lượng lớn đang trở thành nguồn tham khảo quý giá. Từ điển bách khoa, từ điển, danh bạ điện thoại và hàng ngàn loại dữ liệu khác đều có thể kiếm được trên các đĩa CD. Đĩa CD là kho cất giữ số lượng lớn rất nhẹ nhàng và rẻ. Cuốn sách CIA World Fact Book hệt kê thông tin chi tiết về mỗi quốc gia nằm trọn trong một đĩa CD. CD-ROM là nguồn tham khảo hiệu quả, nhanh chóng cho phóng viên viết bài dưới áp lực của thời hạn chót.

Cơ sở dữ liệu tự tạo

Khi Elliot Grossman của tờ The Allentown Morning tìm cách chứng minh các nhân viên vãn phòng cảnh sát địa phương lạm dụng quyền để giành kiểm soát bãi xe, ông lọc ra trong hàng ngàn dữ liệu trước khi thực hiện bài viết. Grossman khám phá một can phạm nhiều năm “cho phép” hằng trăm nhân viên cảnh sát đậu xe vô tội vạ. Các cảnh sát chỉ việc ký tên sau' tấm thẻ rồi đưa nó cho cơ quan phụ trách bãi xe thành phố Allenton.

Vài dữ liệu liên quan đến biên bản phạt do đậu xe trái quy định được lưu trên máy tính, nhưng cơ quan thẩm quyền phụ trách việc này lại íừ chối cung cấp Ổ đĩa lưu irữ đổ giúp phân tích số liệu nhanh hơn. Grossman xoay xử nhờ một thư ký tòa soạn và các phóng tiên thực tập giúp đờ, quyết định còng lưng ra thực hiện xử lý hồ sơ. ồng xây dựng một cơ sở dữ liệu nhằm làm sàng tỏ vấn đề.

88

Suốt hai tuần, Grossrnan và các cộng sự giúp đỡ ông ngồi lì bên chiếc máy tính xách tay trong văn phòng CƯ quan phụ trách bãi xe, và ghi chép tất cả các trường hợp vi phạm, địa điểm, thời gian vi phạm và mã thẻ. ông nhận thấy một số trường hợp trên số thẻ đeo của nhân viên cảnh sát được đánh dấu các ký hiệu riêng hay lý do đậu xe tại một vị trí nào đó. Kết quá sau quá trình thu thập toàn bộ thông rin đã khảng định mối nghi ngờ của Grossman VC vụ việc: có nhiều biên lai phạt bị bỏ lơ mà không có lý do chính đáng. “Lệ” hủy bỏ biên bản phạt của nhân viên văn phòng cảnh sát biến thành vụ tai tiếng trong vùng. Grossman đã đưa ra ánh sáng hành vi phạm pháp đó.

Kinh nghiệm trên của Grossman là một minh họa cho thấy rặng: một phóng viên nhanh nhạy phải bỉết nắm bắt và tận dụng công nghệ của thiết bị máy tính. Một khi kỹ nãng vi tính cần thiết với các phóng viên điều tra thì nó cũng rất cần thiết cho tất cả các lĩnh vực của hoạt động truyền thông. Ngày nay, một phóng viên không thể hy vọng thành công với nghề nếu không chịu nâng cao khả năng khai thác thông tin qua các dữ liệu máy tính, và biết cách tự tạo cợ sở dữ liệu bảng tinh. Các kỹ Răng này, cộng với kỹ năng khai thốc nguồn tin truyền thống ở trong thư viện chính là công cụ đắc lực hỗ trợ việc viết lách của phóng viên. Giống như người thợ mộc phải biết sử dụng cái búa, cái cưa, người lấm báo nhất thiết phải biết sử dụng ngôn ngữ và máy vi tính.

Grossman và các phóng viên nhận thấy rằng thường có nhiều dữ liệu họ cần nhung không thể thu thập được từ các cơ quan nhà nước và các công ty tư nhân. Tuy có luật quy định bắt công khai dữ liệu thuộc cấp quốc gia hay liên bang, các quan chức hay tìm cách lảng tránh cung cấp thông tin theo yêu cầu của phóng viên. Hơn nửa, có nhiều thông tin không có trong dữ liệu.

Phóng viên đụng phải tình huống rắc rối trên buộc phải tự nhập dữ liệu bằng tay rồi đem về phân tích. Công việc khá mất thời gian, nhưng có thể mang lại hiệu quả. Nếu kiến thức về vi tính của bận hạn chế thì hãy tìm đến chuyên gia trong tòa soạn để được giúp đỡ.

Trong các trưởng hợp quản lý thông tin chứa nhiều công cụ thuộc văn bản, bạn cần dùng tới cơ sở dữ liệu dạng văn bản do. AskSam là một chương trình thuộc loại đó được các phóng viên sử dụng phổ biến, và được nhiều phóng viên điều tra tầm cỡ hàng đầu chọn dùng. AskSam đơn giản hóa quá trĩnh xây " dựng các loại dữ liệu chứa dấu ngoặc kép, chú thích... mà nhiều chương trình cơ sở dữ liệu không giải quyết được.

Rất nhiều phóng viên chuyển sang sử dụng chương trĩnh bảng tỉnh để giúp phân loại đống số liệu của Nhà nước, số liệu tài chính phức tạp. Phóng viên kỉnh tế có thể sử dụng chương trình bảng tính để phát hiện xu hướng trong việc phân bố tài nguyên hay những biến động của nguồn lợi tức.

89

Người ta dang nõ lực pnat triển nhưng ứng dụng mơi của máy vỉ tinh trong truyền thông. Đó là lý do mà mỗi phóng viên muốn giỏi phải luôn theo kịp công nghệ.

NGUỒN TIN TỪ DỮ LIỆU MÁY TÍNHTrong phần trước, ta đã mô tả cách các phóng viên sử dụng máy tính để cho ra

bài viết hay. Hãy thử đọc một bài báo dưới đây đãng trên Detroit Free Press:

ĐÁNH GIÁ CHẤT LƯỢNG GIÁO DỤC, một mình Chương trình thẩm định giáo dục bang Michigan (Michigan Educational Assessment Program - MEAP) chưa đủ để nói lên tất cả.

Những năm gần đây học sinh luôn căng thẳng với việc chạy đua thành tích trong bài kiểm tra MEAP, học sinh lớp 4 và lớp 7 thì thi toán và tập đọc, còn lớp 5 và lớp 8 thi khoa học và viết. Các trường học dùng điểm để khoe thành tích, còn các nhà kinh doanh bắt động sản dựa vào đó mà bán hợp đồng.

Bài kiểm ưa bắt đầu được áp dụng năm 1969 nhằm đánh giá mức tiếp thu các kỹ năng căn bản của học sinh.

Nếu chỉ nhìn từ các con số của MEAP, những trường học ở nơi giàu có như Bloomfeiid Hills là nơi có đầy thành tích giảng dạy, còn những nơi nghèo khó như Detroit thì thành tích cứ nghèo nàn dần.

Nhưng hãy nhìn con điểm MEAP dưới phương diện tác động bởi những yếu tố khác ngoài yếu tố nhà trường, như: nghèo, thất nghiệp, số gia đình chỉ còn cha / hoặc mẹ, hoặc gia đình mà cha mẹ có trình độ học vấn dưới trung học.

Free Press đã thực hiện cuộc nghiên cứu bằng phân tích các số liệu ưên máy vi tính, và kết quậ cho ra rất đáng ngạc nhiên. Các trường học ở Detroit có thành tích vượt hơn sự mong đợi, tốt hơn dự đoán bất kể yếu tố hoàn cảnh. Việc phân tích cũng cho thấy học sinh vùng Bloomfeild Hills và các vùng phong lưu, giàu có khác có thể đạt thành tích còn tốt hơn thế nữa.

Nghiên cứu trên muốn nói cách sứ dụng điếm MEAP đế .so sánh xếp loại sê không tránh khói thiếu SÓT. Xét 49% học sinh lớp 4 ở Detroit till đậu kỳ thi toán MEAP so với 89% học sinh lớp 4 thi đậu ở Bloomfcild Hills. Có học •sinh ở Detroit xuất thân từ những gia đình nghèo, chi ăn những suất cơm trưa giảm giá hay miễn phí, còn với học sinh Bloomfeild Hills thi hoàn cảnh đó chi chiếm 2%.

Tuy nhiên bài kiểm tra được tính điểm mà không lưu tâm đến vấn đề hoàn cảnh học tập, khó khăn, cơ hội khác nhau cùa học sinh. Các nhà giáo dục cho rằng

90

điểm MEAP quy chụp một sổ trường học vả nhóm cộng đồng vào hàng yếu kém, tạo cái vòng luẩn quẩn khó dứt ra được.

Mary Anne Bunda, giáo sư dạy môn Lãnh đạo giáo dục của trường đại học Michigan, nói rằng: việc so sánh điểm số MEAP giống như ngồi xếp hạng các bệnh viện dựa trên tỷ lệ người chết: bệnh viện nào có lượng bệnh nhân chết nhiều hơn thì bị đánh giá thấp hơn. Thế còn những bệnh viện chuyên trị các căn bệnh chết người, hay bệnh viện dành cho ngưàúhấp hối?

Tương tự như vậy, các trường học phải lo đương đầu với vấn đề thiếu thốn đang làm một công việc rất đáng khen là giáo dục những học sinh mà khoảng cách vật chất cách xa với đồng lứa của chúng. Cha mẹ nghèo không mua nổi sách vở, máy tính riêng cho con, hay những cha (mẹ) đơn thân không có thời gian chỉ bài giúp con vĩ phải làm việc quần quật cả ngày. Các bậc cha mẹ mà lúc trước đã bỏ dở trung học nửa chừng thi có lẽ quá ngần ngại đến hói Ihầy cô ve việc hoc của con cái mình.

Hệ thống điểm MEAP tuy có phần méo mó nhung nó lại là khuôn duy nhất định dạng thành tích các trường. Người bán nhà căn cứ vào đó mà bán hợp đồng. Luật sư dựa vào đó mà giải quyết phicn tỏa giành quyền nuôi con. Nhà nước dựa vào đó mà đánh giá loại trường. Còn báo chí, kể cả Press, dựa vào đó đăng bảng phân loại trường theo thứ tự.

Nhưng từ bây giờ, Free phải biết nhìn sâu hơn bề mặt những con điểm MEAP, biết sàng lọc những yếu tố đằng sau nhà trường nhưng lại có vai trò đáng kể trong giáo dục.

Các nhà nghiên cứu và chuyên gia nhận xét rằng cuộc phân tích đó là bước tiến trong nhận thức của chúng ta về MEAP.

Giáo sư Tâm lý giáo dục trường đại học Washington ở bang Seattle, bà Catherine Taylor nói, “Những kết quả có được từ cuộc nghiên cứu là rất tuyệt vời”. Bà nói mức độ chênh lệch cao trong mối tương quan giữa những con điểm và hoàn cảnh thiếu thốn, giữa những vùng ngoại ô và thành phố làm nổi lên những thách thức cho các nhà giáo dục khu vực thành phố.

Nhưng các chuyên gia cũng đưa ra nhiều điểm đáng chú ý sau:

❖ Nghèo đói và con điểm thấp không mấy liên quan nhau. “Như lý lẽ của một kẻ cực đoan, nó rất nguy hiểm” - dẫn lời Harvey Czerwinski, giám sát Chương trình thuộc phòng nghiên cứu, đánh giá và kiểm tra các trường ờ Detroit.

Những trường nghèo không nên viện cớ hoàn cảnh để giải thích những con điểm thấp. “Chứng ta không được đặt ở vị trí mình muốn. Chúng ta không nên hài lòng với thành tích của mình, ngay cả lúc vượt chỉ tiêu" - trích lời của Aaron Hedgepeth, giám sát chương trình ở ban kiểm tra các trường Detroit.

91

❖ Cuối cùng, các nhà giáo dục lưu ý việc lạm dụng phan tích quá mức về điểm MEAP, dẫn đến cùng một cái bẫy chúng ta đã làm khi so sánh con số đơn thuần. Bài kiểm tra MEAP đánh giá thành tích của phần nhỏ học sinh trong một ngày, trong một môn học nào đó thôi.

Nhận xét về cách phân tích của Press, người quản lý giám sát các trường ở Bloomfield Hills nói: “Loại phân tích như vậy có phần tiến bộ hơn kiểu chúng ta chỉ nhìn vào các con số đơn thuần, nhưng đừng bao giờ xem nó là cách đann giá chuẩn mực cả”, õng nói tiếp: “Cách đánh giá rất bị hạn chế và không tiến bộ nhiều cho lắm".

Free Press hoàn tất bài viết này sau một quá trình phức tạp bao gồm việc: lấy các con điểm bài thi MEAP từ dữ liệu của phòng Giáo dục Michigan, rồi đem kết quả so sánh với các yếu tố ảnh hưởng đến thành tích của trường. Phần dưới đây, giải thích cách thực hiện của tờ báo:

Để có thể tính các điểm MEAP xét ở các phương diện liên quan đến những yếu tố cản trở khác đối với nhà trường, Free Press sử dụng phương pháp phân tích thống kê gọi là Hồi quy bội (Multiple Linear Regression MfcR):

So điểm MEAP với một yếu tố, chẳng hạn, nghèo đói trong vùng. Trên biểu đồ có thể thấy rõ khi đường chỉ độ nghèo đi lên, điểm MEAP đi xuống. Phương pháp phân tích MLR nhìn vấn đề này trong tương quan với những yểu tố khác, chứ không chỉ một yếu tố. Free Press thấy có sáu yếu tố liên quan đến những con điểm:

❖ Tỷ lệ phần trăm cha mẹ đơn thân trong quận

❖ Phần trăm gia đình không ai có trình độ văn hóa trên trung học

❖ Tỉ lệ thất nghiệp trong vùng

❖ Quỹ ưường học dành cho mỗi học sinh

❖ Phần trăm số học sinh nói tiếng Anh là ngôn ngữ thứ hai

❖ Vị trí - đặc điểm, nhất là giữa thành phố với ngoại ô, thành phố cỡ trung và vùng quẽ

Trong số những trường thuộc khu vực thành phố và ngoại ô, hơn 62% trường hợp cách biệt về điểm có nguyên do bắt nguồn từ các yếu tố ngoài trường học. Tương tự, 33% đối với các vùng thành phố cỡ trung, và, 16% đối với vùng quê. Sử dụng hồi quy bội để dự phóng điểm thi trắc nghiệm dựa trên các thành tố của một cộng đồng, chúng ta thấy những người thuộc nhiều \ừng khó khàn, thiếu thốn lại làm tốt hơn mong đợi.

Bài báo trên chỉ ra ràng một số vùng nội thành lại làm việc tốt hơn những khu vực giàu có thuộc ngoại 5 thành phố. Với cách tường thuật sự việc như vậy, người

92

đọc phần nào thấy được đáu là lời hoa mỹ tử miệng của những nhà chinh trị V'à đâu là thực tế. Viết được một bài như thế nhất thiết người phóng viên phải thông thạo kỹ năng phân tích, thống kê toán học cơ bản. Trong trường hợp này, Free Press thực hiện với sự trợ giúp của một giáo sư. Phóng viên không chỉ hiếu kết quả điều tra mà còn phải biết cách làm sáng tỏ vấn đề cho người đọc đễ hiểu.

Kiểu tường thuật trên gọi là tường thuật có sự trợ giúp của máy tính (Computer-Assisted Reporting), đang trở thành tâm điểm của loại phóng sự điều tra tại Mỹ. Hầu hết các giải thưởng báo chí dành cho thể loại phóng sự điều tra đều có áp dụng công nghệ này. Tổ chức như Hiệp hội Biên tập viên Phóng sự điều tra (Investigative Reporting Editors - IRE) và Học viện quốc gia Tường thuật có trợ giúp của máy tính (National Institute for Computer-Assisted Reporting) đã tổ chức các hội nghị chuyên đề về phân tích dữ liệu trên máy tính. Những phóng viên giỏi phải biết cách lợi dụng chức năng này của máy tính phục vụ cho công việc của mình.

CHƯƠNG 6: TƯỜNG THUẬT VỚI CÁC CON SỐ Trong chương này bạn sẽ học:

1. Cachs dùng các con số để độc giải dễ hiểu

2. Cách tính toán tỉ lệ phần trăm và bình quân để so sánh chính xác và công bằng

3. Các nguyên tắc toán học cơ bản đằng sau những chủ đề như lãi suất, lạm phát và thuế.

Nhiều phóng viên thường đùa giỡn vồ khá năng tinh toán cùa mình. Họ báo rằng việc sợ tính toán là lý do chính lãm họ đi vào nghề báo. Nhưng cho dù người ta C'ó sọ' hãi các phép tính thi trong báo chí không tránh khỏi các con số. Các số liệu là trung tâm của các bản báo cáo chinh phủ, hoạt động kinh doanh. Thể thao, đầu tư, và chúng còn có thể nổi lẽn trong những lĩnh vực khác nhau như cáo phó, thực phẩm, tôn giáo, và giải trí.

Thời nay, phóng viên nào sợ những con sô till tốt hơn là phải học cách vượt qua nó. Điều đỏ có nghĩa là phải học tính toán. Trước khỉ sử dụng những con số trong bài viết của bạn, hãy chắc chắn là bạn hiểu chúng có nghĩa gì. Giả sử bạn muốn diễn tả tiếng thét của một đứa trẻ lớn như thế nào, bạn có thể nói đứa trẻ đó hét to đền ':25 decibel”? (Không, âm lượng đó còn nhỏ hơn cả tiếng thi thầm). Vậy bạn 'có biết 1 foot bằng bao nhiêu cm? (30.5). Lơi’ khuyên cho bạn là kiểm tra lại trong sách khi gặp những câu hỏi như vậy.

Tuy nhiên, hầu hết các phóng viên kỳ cựu co thể xử lý các số liệu. Khi tường thuật lại một trường hợp tại Tòa án Tối cao vào năm 1987, tở New York Times và

93

các hãng truyền thông khác đều đưa tin rằng ở bang Geogia khả năng bị cáo lãnh án tử hình với tội giết người da trắng gấp 4 lần tội giết người da đen. Song, các phỏng viên - và chinh Tòa án tối cao - đã lẫn lộn giữa “xac suất" với “tỉ lệ”?

“Xác suất” nghĩa là khả năng một điều gì đó có thể xảy ra. Ví dụ khả năng đồng xu lật mặt hình người là Vi. (một trong hai kết quả có thể) hay 0,5. “Tỉ lệ” có nghĩa là khả năng một điều gì đỏ có thể xảy ra hơn là một điều khác. Như với ví dụ trên thì khả năng đồng xu lật mặt hình người và lật mặt có chữ là 0,5:0,5 hay là 1.

Nghiên cứu Geogia kết luận rằng tỉ lệ án tử hình khi một người da trắng bị giết là 4,3 lần nhiều hơn so với khi một người da đen bị giết. Điều đó không có nghĩa là “khả năng xảy ra gấp 4 lần”. Bài học từ ví dụ trên cho thấy “xác suất” và “tỉ lệ” không đồng nghĩa với nhau; và những sai sót mán họr có thể lèn vào bài tường thuật của bạn ngay cả khi bạn lấy tin từ nguồn Tòa án tối cao.

Dòng tít một bài báo trên một nhật báo vừng Trung tây nước Mỹ nêu; “Tổng phí cứu tế chỉ trên mức trung bĩnh”. “Trên mức” trung bình nghĩa là gì? Các độc giả phát hiện ra rằng chi phí quản lý vùng United Way của họ chiếm hết 18% của mỗi đồng đôla thu được. Biết rõ nếu không có bối cảnh thì không thể nào hiểu được con số này nói gì, phóng viên bèn cho độc giả biết tổng chi phí trung bình cho các cơ quan địa phương vùng United Way là 12,9% và tổng chi phí tmng bình cho các cơ quan vùng United Way có nguồn thu từ 2 đến 4 triệu đôla là 14,6%. Vậy tức là các chi phi công của vùng United Way cao hơn mức trung bĩnh quốc gia là 3,4%. Đó có phải là “trên mức” trung bình?

Điều mà phóng viên không chỉ ra được là chi phí công của vùng United Way thực tế còn cao hơn con số đó rất nhiều lần vì bản thân phóng viên không nắm vững các khái niệm cơ bản về những phép tính tỉ lệ. Kết quả là độc giả không biết được tác động của những con số sai lệch thực tế ấy. Nhà báo có trách nhiệm hiểu biết vễ*những con số để có thể tường thuật rõ ràng và chính xác mọi thứ từ ngân sách chính phủ đến các kết quả bầu cử. Chương này sẽ giúp bạn giúp cho độc giả phân loại được các con số.

TỈ LỆMột trong những điều quan trọng nhất mà các nhằ báo đem đến cho độc giả là

mối tương quan của những số liệu trong các tin tức - giải thích những điều có liên quan đến độ lớn hoặc tầm quan trọng của toàn bộ sự việc. Nếu nói ngân sách của một thành phố có thể lên đến khoảng 500.000 đốỊa Mỹ, thi đó là một con số lớn đối với một thị trấn nhỏ ở New Hampshire nhưng chẳng đáng là bao đối với những đô thị lớn New York, Chicago hay Minneapolis.

Những số liệu có ý nghĩa lón hay nhỏ phụ thuộc vào hoàn cảnh cụ thể. Nếu bạn không biết gì hoặc chỉ biết đôi chút về môn bóng chày, bạn có thể nghĩ rằng thành tích đánh bóng trung bình 342 của Babe Ruth - tức là cứ 100 lần thì anh đánh trúng

94

bóng 34,2 lần - cho thấy Ruth không phải là một người đánh bóng tốt. Như vậy, anh đã thất bại gần 2 lần trong mỗi 3 lần đánh bóng. Nhưng nếu bạn xem xét bối cảnh chung - về mức trung bình của các vận động viên khác - bạn nhận ra rằng Ruth thật sự là ngoại hạng.

Tỉ lệ phần trăm và thay đổi tỉ lệ

Tỉ lệ phần trăm là nền tảng cơ bản để giải thích cho mối tương quan giữa các số lượng. Tỉ lệ đánh bóng trung bình giải thích tỉ lệ giữa số lần đánh trúng bóng so với số lần đánh bóng. Sức mạnh chính trị của một tổ chức xã hội phần nào được phản ánh qua tỉ lệ phần trăm phiếu bầu mà họ giành được trong các cuộc bâu cử. Các bài báo về ngân sách, thuế, lương, thương mại, trường học, y tế và môi trường tất cả đều được làm rõ bằng tỉ lệ phần trăm.

Đê’ tính tỉ lệ phần trăm, lấy phần muốn tính chia cho tổng số, sau đó dời dấu thập phân về bên phải hai đơn vị. Ví dụ, bạn muốn bỉết ngân sách của thành phố trả cho ngành cảnh sát là bao nhiêu. Lấy ngân sách dành cho cảnh sát chia cho ngân sách thành phố, rồi dời dấu thập phân về bên phải hai số. Kết quả là tỉ lệ phần trăm ngân sách chi trả cho ngành cảnh sát.

Tỉ lệ phần trăm đôi khi được dùng để kiểm tra xem những người viết tin có tường thuật sự việc chinh xác hay không. Frank Gallagher, một phóng viên của tờ San Francisco Independent, có những trích dẫn tương tự như mọi phóng viên khác ở San Francisco khi đưa tin về việc Chủ tịch đoàn giám sát Barbara Kaufman cách chức một giám sát viên khác như thế nào. Kaufman cho biết các quan chức hội đồng thản phiền về việc giám sát viên Leland Yee ít tham dự các buổi họp. Yee nói với các phóng viên rằng sở dĩ xảy ra vụ việc này là do ông ta thường xuyên bỏ phiếu chống lại nhũng đề nghị của giám đốc. Tất cả các phương tiện truyền thông ở San Francisco phát nhiều tin về những lời tuyên bố mâu thuẫn của các chính trị gia. Gallagher đã dẫn câu chuyên đi xa hơn.

Gallagher xuống phòng thư ký và kiểm tra sổ điểm danh dự họp của các thanh tra viên từ đầu năm. Gallagher phát hiện ra rằng tỉ lệ tham dự các cuộc họp của giám sát viên Yee cao hơn so với nhiều giám sát viên khác và Yee có số lần tham dự ngang bằng với người được bọ nhiệm thay thế ông ta.

Gallagher nói: “Đây là San Francisco, nên hầu' hết mọi người cho rằng lí do chính của sự thay đổi trong hội đồng này là chính trị. Nhưng khi bạn đưa những con số dó lên giấy trắng mực đen, thì không còn gi để bàn cãi nữa”.

Sự chính xác trong việc dùng các con số cũng yêu cầu bạn đặt ra một số câu hỏi cơ bản. Phóng viên phải cẩn thận với các tỉ lệ phần trăm có thể được dùng lẫn lộn hoặc tỉ lệ phần trăm chỉ nói lên một phần của sự kiện.

95

Nếu một ai đó đưa cho bạn các tỉ ỉệ phần trăm, bạn phải hỏi những con số đó dựa vào dữ liệu nào. Chẳng hạn, một sĩ quan chuyên trách tội phạm vị thành niên nói với một phóng viên rằng 70% thanh thiếu niên phạm pháp được cải tạo từ chương trình của anh ta đã không phải tái cải tạo lần nào nữa. Câu hỏi đầu tiên của phóng viên này nên là “Dựa trên số liệu nào mà anh đưa ra tỉ lệ đó?” Có phải nó được tính trên tổng số các thanh thiếu niên đã tham gia chương trình trong suốt một năm aua? Nếu vây. có lẽ tỉ lê thành rông SP cao bởi vì khoảng thời gian dùng để tính không dài. Và những thanh thiếu niên nay đã đủ tuổi trưởng thành được tính như thế nào? Nguồn tài liệu của bạn giải thích như thế nào cho trường hợp những thanh thiếu niên có thể phạm tội trong một trường hợp xét xử khác?

Câu trả lời có thể là số liệu dựa trên những dữ liệu của một chương trĩnh trong 10 năm. Mầu điều tra là một nhóm người nhỏ được chọn ngẫu nhiên để đại diện cho toàn bộ dân số. Dùng những bảng thống kê chung, các nhà nghiên cứu đã lấy mẫu ngẫu nhiên tên tuổi của các thanh thiếu niên đã tham gia chương trình qua 10 năm và liên hệ với họ. Từ đó, họ có thể xác định tỉ lệ thành công. Nếu con số dựa vào mẫu khoa học như ví dụ trên, thì sai số sẽ rất nhỏ, mà chúng ta có thể ghi chú thêm là “ hay trừ X điểm”. Nếu sai số là 4 thì tỉ lệ thành công sẽ ở trong khoảng 66 đến 74%.

Nếu bạn vẫn không cho rằng một cơ sở tính toán khác có thể ảnh hưởng đến những con số, hãy thử làm bài toán sau đây. Giả sử lương một đồng nghiệp của bạn là 40.000 đôla, va của bạn là 30.000 đôla. Mức lương là cơ sở. ông chủ quyết định tăng lương cho người đồng nghiệp của bạn lên 4%, và bạn là 5%. Trước khi sướng rơn vì điều này, hãy nghĩ xem, đồng nghiệp của bạn được tăng thêm 1.600 đôla, còn bạn chỉ 1.500 đôla. Lương của đồng nghiệp bạn được tăng nhiều hơn, và sự chênh lệch tiền lương giữa hai người càng lớn thêm. Bạn nên nhìn vào số tiền cụ thể chứ không nên nhìn vào tỉ lệ phần trăm.

Bạn thấy đấy, nếu bạn dựa vào những cơ sở khác nhau để tính toán tỉ lệ phần trăm thi sự so sánh là không thể. Đây là một ví dụ khác. Nếu bạn so sánh lượng năng lượng nguyên tử được sản xuất ở các nước theo tỉ lẹ phần trăm thì nước Mỹ sẽ đứng gần chót bảng. Nhưng nếu bạn so sánh số lượng năng lượng nguyên tử thực sự được sản xuất nhờ sức mạnh nguyên tử thì nước Mỹ sản xuất nhiều năng lượng nguyên tử hơn bất cứ quốc giẩ nào khác. Lý do mà bạn không thể so sánh lượng năng lượng nguyên tử dựa trên cơ sở tỉ lệ phần trăm là vi tổng sản lượng năng lượng nguyên tử của các nước khác nhau.

Khiêu rác rỏi hơn thưởng nả> sinh khi người ta nói về sự khác nhau giữa hai con số chỉ tỉ !ệ phần trăm. Ví dụ, giả sử ông thi trưởng chiến thắng trong cuộc bầu cử vời 55% số phiếu và đối thủ duy nhất của ông ta nhận được 45%. Ông thị trưởng giành chiến thắng nhờ hơn 10% phiếu bầu. Trong trường hợp này, tỉ ỉệ phần trăm có thể so sánh được vi 11Ó dựa vào một con sổ chung - đó là tổng số cử tri đi bầu. Nhưng nếu bạn so sánh tỉ lộ phần trảm của ngân sách thành phố dành cho việc thực

96

thi pháp luật trong nhiều năm liền, bạn sẽ cần phải tính cả tống số tiền trên thực tế với những tỉ lệ phần trảm bởi vì tổng chi phí có thể thay đổi từ năm này qua năm khác.

Một khía cạnh quan trọng khác của tỉ lệ phần trăm là khái niệm sự đổi tì lệ phần trăm. Con số này lý giải việc tăng hay giảm. Nếu ngân sách của một thành phố tảng nửa triệu đôla mỗl nãm, bạn nhận thấy tỉ lệ phần trăm thay đổi khi làm những tính toán sau: số tăng (hay số giảm) được tách ra khỏi số ngân sách cũ. Vậy là, nếu ngân sách tăng từ 1.785.500 đôla lên 2.285.500 đôla, bạn làm phép tính sau: 500.000 đõla /1.785.500 đôla. Kết quả là 0,28. Di chuyển dấu thập phân về bên phải hai đơn vị, và kết quả là 28%.

Chú ý rằng nếu trong năm tới ngân sách lại tiếp tục tăng thêm nửa triệu đôla nữa, bạn cần phải làm một phép tính khác. Giả sử ngân sách tăng từ 2.285.500 đôla lên 2.785.500 đôla. Lúc này phương trình là 500.000 đô la 2.285.500 đôla, tâng thêm 21,9% so với năm trước. Như vậy, tỉ lệ phần tràm đã thay đổi (năm sau nhỏ hơn năm trước).

Nếu sự thay đổi lớn thi tốt hơn là nên diễn dịch những con số thành những lời lẽ đơn giản chứ đừng sử dụng số chỉ tỉ lệ phần trảm. Ví đụ, giả sử thành phố bạn đang dự trù chi ra 220.000 đôla để mua đất làm công viên từ ngân sách mới, và năm ngoái thành phố đã sử dụng 100.000 đôla vào việc này. Sự biến đổi tỉ lệ phần trăm là 120.000 đôla /100.000 đôỉa, hay số tầng là 120%. Nhưng người đọc sẽ' dễ hiểu hơn nếu bạn viết: “Năm sau thành phố sẽ tăng hơn gấp đôi số tiền đã sử dụng để mua đất làm công viên”, và sau đó đưa ra số tiền thực tế.

ĐỂ TÍNH TOÁN TỈ LỆ PHẦN TRĂM

- Phần muốn tính / Tổng = XXX

- Di chuyển dấu thập phân hai đơn vị: ,xxx = xx,x%

ĐỀ TÍNH TOÁN SỰ BIẾN ĐỔI TỈ LỆ:

- (Số mới) - (Số cũ) = Số biến đổi

- (Số biến đổi) / Số cũ = ,xxx

- Di chuyển dấu thập phân hai đơn vị: ,xxx = xx,x%

- Biến đổi tỉ lệ phần trăm có thể cho ra một số dương hoặc một số âm.

Bình quân và trị số trung bình

Bình quân và trị số trung bình là những con số có thể được sử dụng để diễn tả khuynh hướng chung. Bình quân và trị số trung bình có thể khá gần nhau, hoặc có

97

thề rất khác nhau. Phụ thuộc vào cái mà bạn đang cố gắng giải thích, nó có thể quan trọng khi sử dụng số này hay số kia hoặc cả hai.

Bình quân - còn gọi là ý nghĩa số học - là con số bạn có khi cộng n số với nhau rồi chia cho n. Trị số trung bình là con số nằm giữa dãy số - nửa trên nhỏ hơn nó còn nửa dưới lớn hơn nó.

Như một quy luật chung, sẽ an toàn hơn nếu bạn sử dụng tỉ lệ bình quân khi không có khoảng cách lớn giữa các con số. Ví dụ bạn có các con số 1, 4, 12, 22, 31, 89 và 104. Tỉ lệ bình quân sẽ là 37,6. Tỉ lệ bình quân có thể bóp méo các con số vĩ nó cạo hơn từ 5 đến 7 con số trong dãy số. Trị số trung bình lúc này chỉ là 22. Nói cách khác, nếu bạn có những con số từ 1 đến 104, và các số này phân bố đều nhau thì tỉ lệ bình quân sẽ chính xác hơn.

ĐỂ TÍNH BÌNH QUÂN

- Bước 1: cộng các con số

- Bước 2: chia tổng số cho số các con số tổng số / số các con số kết quả là tỉ lệ trung bình.

ĐỂ TÌM RA TRỊ số TRUNG BÌNH

- Bước 1: sắp xếp các con số theo dãy thứ tự.

- Bước 2: nhận diệnxon số nằm ở giữa những số cao nhất và những số thấp nhất. Con số đó là trị số trung bình.

Lưu ý. Khi số lượng các con số trong tọàn bộ dãy số là số chẵn, trị số trung binh chinh là số tính bình quân của hai con số đứng giữa.

Tỉ suất

Tỉ suất là một thuật ngữ được sử dụng để tạo so sánh công bằng giữa các dữ liệu khác nhau. Một ví dụ của tỉ suất so sánh là ìệ bình quăn trên đầu người. Dù ngân quỹ của một trường trong một thành phố lớn có vẻ rất lớn đối với một người trong một cộng đồng nhỏ, số tiền này phải dùng cho nhiều sinh viên hơn trong một quận nhỏ. Hệ quả là chi tiêu “trên đầu người cho thấy một sự so sánh tốt hơn giữa các quận với những sự kết nạp khác nhau. Giả sử trường bạn có 1.000 sinh viên và sử dụng 2 triệu đôla, và bạn muốn so sánh chi tiêu của trường với một trường khác có 1.500 sinh viên và một ngân sách 3 triệu đôla. Tính tỉ lệ bình quân theo đầu người thì hai trường ngang nhau. Bạn phải dùng công thức tính chi phí theo đầu người: NGÂN SÁCH chia cho SỐ NGƯỜI:

Quận A: 2.000.000 đôla / 1000 = 2000 đôla

Quận B: 3.000.000 đôla / 1500 = 2000 đôla98

Trường ở quận B chi phí hơn trường ở quận A 1 triệu đôla / năm, nhưng cả hai đều chi cho mỗi người 2000 đôla.

Trong lĩnh vực y tế, thống kẽ bệnh dịch, tội phạm, những so sánh binh quân được dùng với tỉ lệ theo 100.000 người.

Tại tập đoàn báo chí Portland Newspapers ở Maine, các phóng viên Shoshana Hoose và Kay Lazar phát hiện ra rằng thanh niên khu vực này đang tự tử ở mức đáng báo động. Đầu năm 1995, trên tờ Maine Sunday Telegram và Porỉand Press Herald, phóng viên cho biết rằng suốt từ năm 1987 đến năxnl993 Maine có tỉ lệ tự tử trung bình 11,94% trên 100.000 người trong độ tuổi từ io đến 24, so với tỉ lệ trung-bình của quốc gia là 9,48% trên 100.000 người. Tỉ lệ của Maine trong suốt những năm đó cũng cao hơn nhiều so vớỉ 7 năm trước đó.

Con số thanh niên tự tử trên thực tế - 219 người từ 1987 đến 1993 - dường như thấp ở những bang có dân số cao hơn như New York, Texas hay California. Nhưng Hoose và Lazar đã có thể chứng minh rằng những cái chết đó đã tạo thành một cú sốc lan truyền ở những vùng nông thôn ở Maine, nơi mà dân số chỉ hơn 1 triệu người.

Ba tháng trước khi loạt bài được đăng tải, nhà chức trách đã đưa ra ý kiến làm thế nào để chống lại xu hướng bạo hành trong giới trẻ đang tăng cao, gồm cả vấn đề tự tử. Hồose và một phóng viên chuyên tường thuật các cuộc họp Nghị viện của bang tên là Paul Carrier đã chỉ ra trong một bài báo của chuỗi bài này rằng nhiều năm qua, báo chí nói và viết nhiều về việc tự tử của thanh niên nhưng không ai có hành động gì. Tuy nhiên một thời gian ngắn sau khi loạt báo được ấn hành, chính quyền Maine đã bổ nhiệm một nhóm nghiên cứu mới về tự tử ở thanh niên, và trong năm sau yêu cầu các cơ quan của các tiểu bang đưa ra nhửng bước phối hợp mới để giúp đỡ những thanh niên có xu hướng đó.

ĐỂ TÍNH CHI PHÍ THEO ĐẦU NGƯỜỈ:

Chia ngân sách cho số người:

Ngân sách / dân cư = chi phí theo đầu người

LÃI SUẤT VÀ LÃI SUẤT KÉPLãi suất là một yếu tố tài chính trong cuộc sống mỗi người. Hầu hết mọi người

phải trả lãi khi họ vay mượn tiền, và rất nhiều người thu được tiền lãi" khi gửi tiết kiệm ở ngân hàng. Các khách hàng trả lãi suất qua vãn tự thế chấp nhà, giấy tờ xe, và thẻ tín dụng. Các cá nhân và doanh nghiệp thu tiền lãi khi họ gửi tiền vào một cơ quan tài chính hoặc cho vay. Các quy định liên bang đòi hỏi mức lãi suất được trả bởi hầu hết các cơ quan phải được tính theo tỉ lệ phần trăm / năm, vì thế tỉ lệ lãi suất có thể so sánh với nhau.

99

Có hai loại lãi suất: đơn và kép. Lui uuri ùưựL urả meo uèn vón, số tiền đã mượn. Nó được tính bằng cách nhân số tiền vay theo tỉ lệ phần trăm.

Giả sử một nữ sinh viên mượn ông của mình 1.000 đôla với tiền lời 5% mỗi năm để trang trải chi phí học tập. Cô ấy chĩ cần một khoản nợ trong vòng 1 năm, vì vậy tiền được tính ở đây là theo lãi suất đơn. Để tính lãi suất đơn, nhân tiền vốn cho tỉ lệ tiền lời: 1.000 đôla X ,05 = 50 đôla. Để tìm số tiền mà người sinh viên sẽ trả cho ông cô ta vào cuối năm, công tiền vốn với lãi suất. Sinh viên đó sẽ nợ 1.050 đôla.

Nếu tiền được vay với thời gian hơn một năm, người vay tiền phải trả lãi suất kép. Lãi suất kép là lãi suất được trả trên tổng số tiền vốn và tiền lời đã được tích lũy.

Giả sử người sinh viên mượn 1.000 đôla với mức lãi hằng năm là 5% và cô ta trả lại cho ông của mình 4 năm sau đó, sau khi cô ta tốt nghiệp. Cô ta nợ với tiền lãi hằng năm 5% cho mỗi năm vay tiền. Nhưng vì cô ta nợ 4 năm, mỗi năm cô ta không chỉ nợ lãi đơn của tiền vốn mà còn nợ tiền lãi tính dồn cho mỗi năm.

Cuối năm thứ nhất, cô ta nợ 1.050 đôla. Xem thử cô ta sẽ nợ bao nhiêu vào cuối năm thứ 2, cô ta phải tính 5% tiền lời trong 1.050 đôla: 1050 đôla X ,05 = 52,5 đôla.

Dưới đây là công thức tính lãi suất trong 4 năm:

1.000 đôla X (1,05) X (1,05) X (1,05) X (1,05) = 1.215.51 đôla.

Một loạt các chương trình máy tính đưa cho khách hàng những công thức tính lãi và kế hoạch trả thanh toán tiền. Bởi vì hầu hết khách hàng thanh toán tiền vay học tập, thuê xe, cầm cố tài sản, nợ tín dụng qua một khoảng thời gian, và bởi vì tiền lãì thường được tính lũy kế một năm một lần, nên công thức tính toán phức tạp hơn nhiều so với,ví dụ. Nhiều trang web về tài chính đưa ra những công thức như thế. Chẳng hạii, chọn phần Calculator trong website USA Today (www.usatoday.com) ở mục Money.

Tiền cho sinh viên vay được cấp qua các chương trình lien bang được thực jỹSn qua các ngân hàng, liên kết tín dụng và các trưởng đại học là ví dụ đầu Qên của các sự giao dịch phức tạp hơn. Giả sử một sinh viên vay tiền học được Jjy cam kết là 5.000 đôla với lãi suất 8 mỗi năm. Sau khi hoàn tất chương trình học, người này thanh toán tiền trong 10 năm vả mỗi nảm cô ta trả 8% tiền lãi cho số tiền vốn vẫn chưa thanh toán. Nếu cô la đúng mỗi tháng thanh toán tối thiểu 65 đôla cho khoản nợ 10 năm, thì cô la sẽ trả cho ngân hàng tổng cộng là 7.800 đôla. Cô ta trả tiền lãi là 2.800 đôla cho số vốn 5.000 đôla.

Khách hàng được lợi từ lãi kệp khi họ gửi tiền vào tài khoản có sinh lãi, vì tiền lãi đó được tính lũy kế. Có được hiệu quả tương tự khi người ta đầu tư vào thị trường chứng khoán, nơi mà lãi suất được tính lũy kế khỉ được tái dầu tư hợp lý.

100

ĐỀ TÍNH LÃI SUẤT ĐƠN VÀ TỔNG SỐ TIỀN NỢ:

- Biểu diễn tỉ lệ lãi suất bằng số thập phân bằng cách di chuyển dấu thập phân về phía trái hai đơn vị.

- Nhân tiền vốn với tỉ lệ lãi suất: 1000 đôla X ,05 = 50 đôla

- Cộng tiền vốn với tiền lời: 1000 đôla + 50 đôla = 1.050 đôla

- Kết quả tương tự cũng có thể được tính bằng cách khác. Nhân tiền vốn với 1 cộng với tỉ lệ lãi suất được biểu thị là một số thập phân:

1000 đôla X 1,05 = 1050 đôla.

ĐẾ TÍNH LÃI SUẤT KÉP:

- Cộng I với tỉ lệ lãi sụắt được biểu thị là một số thập phân:

1 + ,05 = 1,05

- Dùng máy tính, nhân tiền vốn với (l.xx)n ( số mũ n là số năm vay nợ). Kết quả là tổng số tiền nợ.

LẠM PHÁT Lạm phát là sự gia tăng chi phi cuộc sống theo thời gian. Vì mức giá tăng, tiền

lương và ngân sách củng phải tăng để theo kịp lạm phát. Một công nhân được tăng 2% lương mỗi năm sẽ có sức mua tương ứng mỗi năm nếu tạm phát tăng lên 2%.Vì lạm phát, các phóng viên phải sử dụng một vài tính toán để có sự so sánh công bằng giữa lượng đôla từ ồhửng năm khác nhau.

Ví dụ các giáo viên ở trường học của địa phương bạn đang thương lượng cho một hợp đồng mới. Họ cho rằng họ đang tụt hậu. Bạn biết đấy, lương khởi

điểm của giáo viên vào năm 1975 là 12.000 đôỉa và lương khởi điểm vào năm 2000 là 34.000 đôla. Để biết được các giáo viên nói đúng hay không, bạn đổi đồng đôla của năm 1975 sang đồng đôla của năm 2000, và bạn sẽ nhận ra rằng lương khởi điểm vào năm 2000 sẽ là 38.186 đôla nếu quận của bạn theo kịp lạm phát. Hay nói cách khác, “số thực” hay “số tiền thực sự” mà các giáo viên kiếm được vào năm 2000 ít hơn năm 1975 là 4.000 đôla. Những con số được điều chỉnh theo lạm phát được gọi là sổ thực, hay đòng tiền thực tế.

Những con số không được điều chỉnh theo lạm phát được gọi là" nghĩa”, “đồng tiền hiện hành”.

Phương tiên duy nhất để điều rhỉnh lạm nhật là Phỉ cẤ gió Tifiv. thụ (CPI) được Cục Thống kê Lao động thuộc Bộ Lao động Mỹ báo cáo mỗi tháng. Bạn có thể tìm

101

những số CPI hiện hành tại trang web www.bls.gov/cpihome.htm. Để tính nhanh lạm phát, sang trang web www.newsengin.com chọn Free Tools.

VÀI HƯỚNG DẪN ĐỀ ĐƯA TIN VỀ CÁC CON SỐ:

- Trích dẫn nguồn của tất cả các thông tin về thống kê.

- Sử dụng các con số một cách thận trọng vì sẽ có những tác động rất lớn.

- Những dãy số dài sẽ khó đọc trong cốc đoạn văn. Thể hiện chúng bằng đồ thị hoặc biểu đồ khi thích hợp.

- Làm tròn các số lớn trong hầu hết các trường hợp - 1,5 triệu đôla thì tốt hơn là 1.489.789 đôla.

- Luôn luôn kiểm tra hai lần sự tính toán của bạn và bất kỳ nguồn thống kê nào cung cấp cho bạn.

- Đặc biệt cẩn thận với những chữ viết tay. Các con số rất dễ dàng bị viết sót hay bị đảo lộn trong ghi chú của bạn.

- Nếu bạn không hiểu những con số, hãy yêu cầu được giải thích.

THUẾở Mỹ, bạn không chỉ phải đóng thuế mà còn phải báo cáo thuế. Chính phủ thu

thuế theo nhiều cách, nhưng có ba loại thuế chinh là-ựiuế doanh thu, thuế thu nhập và thuế bất động sản.

Thuế doanh thu

Chính quyền quận, hạt và bang ở Mỹ có thể thu thuế doanh thu dựa vào các hỉnh thức dịch vụ và các loại hàng hỏa khác nhau. Thuế doanh thu (sales tax) - còn được gọi là thuế đánh vào các mặt hàng được sản xuất hay mua bán trong nội địa được tính rất đơn giản.

Bê tính thuế doanh thu, nhân giá của sản phẩm với phần trãm thuế. Cộng kết quả này với giá gốc để được giá tổng cộng.

Lấy một ví dụ, một sinh viên mua một máy vi tính với giá 1800 đôla trước khi vào trường đại học ở Florida. Nếu anh ta mua hàng ở bang Iowa, nơi anh ta sinh sống với tiền thuế doanh thu là 5%, thì anh ta sẽ trả tiền thuế 90 đôla, và anh ta trả tiền mua máy vi tính tổng cộng là 1.890 đôla. Nếu anh ta mua máy sau khi đến Florida, nơi mà thuế mua bán sẽ là 6%, thì anh ta sẽ trả tiền thuế là 108 đôla, và anh ta trả tiền cho chiếc máy vi tính là 1.908 đôla.

ĐỀ TÍNH THUẾ DOANH THU:

102

- Nhân giá của sản phẩm với phần trăm thuế

- Cộng kết quả này với giá gốc để được tổng giá

Thuế thu nhập

Chính phủ thường đánh thuế phần trăm trên thu nhập của công dân đl lấy tiền chi cho các dịch vụ như làm đường, điều hành trường học, khuyến khích kinh, doanh, tổ chức bầu cử... Thuế thu nhập (income tax) được trả cho chính phủ liên bang, cho hầu hết các chính quyền cấp bang và cho chính quyền thành phố tự trị.

Việc tính thuế thu nhập dễ bị nhầm lẫn vì có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến phần thu nhập bị đánh thuế. Do vậy, cách duy nhất để tính được thuế thu nhập của một người nào đó là tham khảo những con số thực tế và các bảng thuế do cơ quan tài chính và thuế xuất bản.

Chính phủ sử dụng các chính sách ưu đãi thuế để khuyến khích công dân tham gia các hoạt động kinh tế như mua nhà, tiết kiệm cho lúc về hưu, đầu tư vào kinh doanh... Bằng các hình thức ưu đãi giảm thuế, nguồn thu từ thuế của chính phủ cũng sẽ giảm đi.

Số tiền thuế được ưu đãi được tính bằng mức thuế nhân với số tiền thuế được giảm. Điều đó lý giải tại sao việc giảm thuế khiến gia đình thu nhập cao có lợi hơn so với gia đình thu nhập thấp. Lấy ví dụ hai gia đình có nhà riêng. Cả hai nhà trả 2.500 đôla lãi suất cho phần cầm cố hàng năm. Chỉ phí có thể được khấu trừ tuỳ thuộc hoàn cảnh mỗi nhà. Gia đình có thu nhập thấp chịu mức thuế thu nhập 15% (thấp nhất liên bang), do vậy họ tiết kiệm được 375 đôla trong hóa đơn thuế: 2.500x0,15 = 375 đôla. Những gia đình có thu nhập cao hơn sẽ có mức thuế là 28%. do vây ho ró thể tiết kiệm 700 rtôla trong hóa đơn thuế: 2.500 X 0,28 = 700 đôla.

Nếu sống ở Mỹ, chúng ta phải trả thuế giống như nhau cho những đồng đôla đầu tiên kiếm được. Gia đình có thu nhập 35.000 đôla sẽ trả một mức thuế cho 20.000 đôla đầu tiên của họ giống như gia đình có thu nhập 20.000 đôla, nhưng họ sẽ phải trả một mức thuế cao hơn cho 15.000 đôla còn lại.

Thuế bất động sản

Chính quyền thành phố và các cấp địa phương ở Mỹ sẽ thu thuế bất động sản (property tax). Khi nói về vấn đề th bất động sản, người ta thường đề cập đển những loại thuế đánh vào giầ trị nhà cửa, cao ốc và đất đai. Tại một số nơi, người ta cũng phải đóng thuế hàng năm cho xe hơi, thuyền và những tài sản khác mà họ sở hữu.

Thuế bất động sản gồm hai yếu tố chính là giá trị được định thuế (assessed value) và tỉ giá thuế (millage rate) tính theo 1/1.000 đôla. Giá trị được định thuế là giá trị mà nhân viên định giá xác định là một phần tài sản có giá trị. Tỉ giá thuế tính theo 1/1.000 đôla là do chính phủ ấn định. Thuế bất động sản sẽ bằng giá trị định

103

thuế nhân với tỉ giá thuế. Ví dụ, chủ nhân của một căn nhà trị giá 100 ngàn đôla với một tỉ giá thuế là 2,25 sẽ phải trả 225 đôla tiền thuế (100.000:1.000 X 2,25).

Chính quyền các cấp địa phương và thành phố đọng sản thuê những chuyên gia để địrìh giá tài sản những vùng đất đai và cao ốc. Nếu đặc thù trong việc định giá tài sản là giá trị tài sản thường được định giá thấp hơn rất nhiều lần so với giá trị thực tế bên ngoài thị trường. Do những lạm dụng và rắc rối của vấn đề này, hầu hết các bang đã đề nghị đánh giá lại tài sản theo giá cả của thị trường, và do vậy hụ cũng phải điều chỉnh tỉ giá thuế cho phủ hựp, mặc dù kết quả định giá có thể rất khác nhau giữa các chuyên viên định giá.

Công việc định giá dựa trên những công thức phức tạp có liên quan tới vị trí, khuôn viên và điều kiện của bất động sản. Thế nhưng chinh phủ vẫn định giá căn nhà của bạn có giá trị là 60.000 đôìa, trong khi bạn có thể bán nó VỚI giá 80.000 đôla.

HIỂU VỀ NGẦN SÁCHNgán sách là một bản thiết kế chỉ ra sự hoạt động của bất kỳ tổ chức nào, và

một phóng viên phải học cách đọc một ngân sách giống như một thợ xây phải học cách đọc một bản thiết kế của kiến trúc sư. Nhưng việc này cũng không đến nỗi quá khó.

ở Mỹ ngày nay, trong nhiều trường hợp, bạn sẽ có thể lấy được số liệu ngân sách (cũng như những thông tin tài chính khác) của thành phố hay trường học qua máy vi tính, sau đó có thể thống kê và phân tích lại để sử dụng.

Tất cả các loại ngân sách, ngân sách của riêng cá nhân bạn hay ngân sách của chính phủ Mỹ, có hai phần cơ bản: Thu (lợi nhuận), Chi (chi phi). Các công ty thương mại có được lợi nhuận bằng việc bán hàng; các tổ chức phi chính phủ thì phụ thuộc vào sự đỏng góp từ những nguồn tài chính công hoặc từ những mạnh thường quân. Nguồn thu của chính phủ có từ những nguồn khác nhau như: thu thuế, thu phí và tiền dịch vụ, những nguồn thanh toán từ các cd quan khác. Ngân sách luôn thể hiện nguồn tiền của tổ chức tính theo đơn vị đôỉa và phần trăm. Chi phí dùng vào những việc như trả lương cho nhân viên, mua sắm-thiết bị, chi trả hóa đơn tiêu dùng, xây dựng, bảo trì thiết bị và bảo hiểm. Chi phí thường được thống kê theo cả hai dạng chi tiết và tổng hợp. Điểm khác nhau ở chỗ: Ngân sách chi sẽ trình bày từng loại chi phí một cách riêng biệt, chẳng hạn “Lương cho cảnh sát trưởng - 50.000 đôla”; trong khi ngân sách tổng hợp trình bày ít chi tiết hơn nhưng rõ hơn về những chi phí cho từng hoạt động - ví dụ: “Chi phí cho chương trình phòng chống tội phạm - 250.000 đôla”.

Những điểm quan trọng nhất của ngân sách thường là việc xử lí những thay đổi, những khuynh hướng và những so sánh. Ngân sách vốn thay đổi hàng năm. Nếu chi phí tăng, ngân sách cũng sẽ tăng. khi ngân sách tụt giảm là do chính các uỷ viên

104

hội đồng thành phố tạm ngưng cung cấp tài chinh đối với một chương trinh công ích nào đó.

Với những thông tin ngân sách từ những năm trước, bạn có thể thấy được sự thay đổi diễn ra như thế nào. Bạn cũng có thể có được từ những văn phòng thông tin cá nhân các thống kê về tội phạm và các vụ cháy. Câu hỏi đặt ra ở đây là liệu những người lập ra ngân sách pó thể giải thích minh bạch cho sự cần thiết tăng cường công tác bảo vệ, hay có một vấn đề chi tiêu, nào khác phía sau ngân sách.

Tổng quát hơn, bạn có thể tìm ra thông tin về những gia tăng trong chỉ phí dịch vụ công và thu thuế của thành phố. Bạn cũng có thể so sánh nó VỚI việc gia tăng dân số. Tỉ lệ thay đổi có cân bằng hay không? Gia tăng dân số có theo kịp gia tăng chỉ phí dịch vu công công? Chính nhn rtậ chi trả dịch vụ công tính theo đầu người nhiều hơn đã từng chi trả trong 5 hay 10 năm trước đây?

Có một sự so sánh nữa cũng rất hữu dụng đối với người đọc, đó là làm thế nào để lãnh đạo thành phố bạn có thể so sánh chi phi và dịch vụ với thành phố khác? Một vài cuộc gọi điện thoại có thể giúp bạn làm sáng tỏ những số liệu của ngân sách. Một vài tổ chức chuyên nghiệp đề nghị những cấp độ của dịch vụ, chẳng hạn số lượng cảnh sát và lính cửu hỏa cho 1.000 người dân, điều này có thể giúp bạn cung cấp cho độc giả những thông tin về việc chính phủ hoạt động có tốt hay không.

Những chú giải tương tự có thể áp dụng để phân tích bất kỳ một ngân sách nào. Thông số khác nhau, tên gọi khác nhau, nhưng cấu trúc giống nhau. Cho dù bạn đang tim hiểu ngân sách của trường học hay văn phòng bang, hãy nhìn vào những thay đổi, xu hướng và những so sánh.

Một tài liệu khác rất quan trọng trong việc tìm hiểu tình hình tài chính của địa phương. Đó là bản báo cáo tài chinh hàng năm. Tài liệu này có thể ngắn vài trang hay có thể dày như một cuốn sách. Trong mọi trường hợp, mục đích của nó tương đối đơn giản. Giống như tên gọi của nó, báo cáo là một sự giải thích tình hình tài chính của tổ chức vào cuối mỗi năm tài chính. Với bản báo cáo này, bạn có thể tìm thấy các hoạt động thu vào trong năm của tổ chức từ thuế, phí, trợ cấp và từ những nguồn khác. Bạn củng có thể tìm thấy những thông tin về nguồn tài chính hoạt động của tổ chức như là quỹ phát triển, quỹ thường niên và quỹ dịch vụ vay nợ.

Hiểu được một báo cáo tài chính, giống như hiểu được cách chi tiêu ngân sách, giống như hiểu được cách chi tiêu ngân sách, không quá khó như mới thoáng nhìn qua. Đó là nhờ các chuyen gia tài chính thường viết sẵn một bài tường thuật trong đó nhấn mạnh những điểm quan trọng nhất, ít ra là theo quan điểm của họ. Việc của bạn là phải đào sâu hơn bản cáo và kiểm tra những con số. Phần quan trọng nhất của một báo cáo là phần giải thích thu và chi, cũng như những thay đổi trong cán cân ngân sách. Điều này là thước đo quan trọng nhất về tình hình tài chính

105

doanh nghiệp. Tùy thuộc vào mức độ hiểu rõ về các giải trình, bạn củng có thể tham khảo các tài liệu khác về vấn đề ngân sách. Bạn cỏ thê kiêm tra;

- Phần thu trên thực tế so với mức thu dự kiến

- Phần chi tiêu thực tế so với mức chi tiêu ngân sách dự kiến

- Phần chi thực tế so với phần thu thực tế

- Những thay đổi trong cân đối ngân sách để chi tiêu trong những năm tới

Ngân sách thành phố là là loại ngân sách lớn nhất, do vậy bội chi là điều cần phải lưu ý. Tất cả những con số ấy có thể giúp bạn có một phóng sự hay. Sẽ tốt hơn nếu bạn biết cách phân tích bản báo cáo một cách kỹ lưỡng. Những chứng cứ khác có thể dẫn đến những bài báo khác với yêu cầu phóng viên phải viết rõ ràng và giải thích nhiều hơn là việc chỉ lấy các con số. Mặc dù đã có tài liệu trong tay, bạn vẫn phải phỏng vấn ủy ban ngân sách. Những hướng dẫn có thể giúp bạn định hình câu hỏi và hiểu câu trả lời. VỚI các báo cáo tài chính, cũng như với vấn đề ngân sách, hãy tìm kiếm những sự thay đổi, những xu hướng và các so sánh. Hãy nhớ ìà luôn chú ý đến những con số trong ngoặc đơn.

HIỂU CÁC SỐ LIỆU TRƯNG CẦU Ý KIẾNKết quả các cuộc thăm dò ý kiến mỗi ngày cho biết công chúng nghĩ gì về

những chủ đề đa dạng của tin tức. Tuy nhiên, nhà báo thường làm cho người đọc thấy rắc rối khi giải thích các kết quả thăm dò.

Điều quan trọng nhất cần phải hiểu về kết quả những cuộc trưng cầu dân ý và những cuộc khảo sát là mọi kết quả đều dựa trên các mẫu khảo sát lấy từ một phần nhỏ dân chúng. Do vậy, mỗi cuộc khảo sát đều có biên độ sai số. Cần phải hiểu kết quả khảo sát là một mẫu nghiên cứu mang tính khoa học chứ không thể dự báo trước một cách hoàn toàn chính xác ý kiến của toàn thể cộng đồng.

Ví dụ, tổ chức của bạn thuê dịch vụ thăm dộ ý kiến và biết rằng ứng cử viên Smith được 58% số người được thăm dò ủng hộ, ứng cử viên Jones cỏ 32% ủng hộ và 10% còn lại không có ý kiến. Dịch vụ thăm dò ý Mến cho biết biên độ sai số'dao động trong khoảng 5% điểm. Khoảng cách giữa hai ứng cử viên lớn hơn nhiều so với biên độ sai số, do vậy bạn có thể viết là ứng cử viên Smith dẫn đầu cuộc tranh cử.

Bây giờ hãy hình dung Smith có 50% phiếu'và Jones có 45%. Khoảng cách giữa họ ở trong khoảng biên sai số, do vậy trong bài viết, bạn cần nói rằng kết quả bầu cử rất sát nhau. Nếu khoảng cách giữa Smith và Jones nằm trong khoảng cộng trừ 5%, bạn chỉ nên nói rằng một ứng cử viên có vẻ nhỉnh hơn.

Những nhà báo đã gặp vấn đề tương tự vào cuộc tranh cử tổng thống giữa Geogre w. Bush và AI Gore. Khoảng cách giữa hai ông này khá gần nhau trong gần

106

2.000 cuộc vận động tranh cử. Tuy nhiên báo in và báo điện tử đều tường thuật hàng ngày rằng người này hoặc người kia dẫn đầu. Nếu xem xét kết quả một cách kỹ lưỡng hơn bạn sẽ thấy khoảng cách giữa hai ứng cử viên không vượt qua biên độ sai số. Trong số các báo chỉ có một vài trường hợp ngoại lệ đăng tin chính xác. Tờ St. Louis Post - Dispatch chạy dòng tít tường thuật khá chính xác khỉ chỉ còn hai ngày nữa là đến ngày bầu cử chính thức: "Chỉ còn hai ngày nữa, khoảng cách quá gằn chưa nói lên điều gì”.

Độ lớn của biên sai số được rút ra bằng những tính toán toán học căn cứ vào số lượng người dân được khảo sát ý kiến. Các khảo sát có uy tín đều cung cấp biên độ sai số. Có thể nêu lên một ví dụ: trong một bài báo viết về kết quả bầu cử ở bang Missouri và Illinois, tờ Pót-Dispatch nhận xét: “ cách biệt giữa các ứng viên rất sát sao”. Cụ thể họ viết như sau:

“Ứng cử viên George W.Bush, đại diện cho đảng Cộng hòa, đến từ bang Texas, chiếm 46,7% phiếu bầu trong số 602 số cử tri được thăm dò ý kiến. Phó tổng thống AI Gore của đảng Dẵh chủ nhận được 45,2% ủng hộ.

Ở bang Illinois, Gore chiếm nhiều số phiếu ủng hộ hơn Bush. Trong một cuộc thăm dò ý kiến của 599 cử tri, 49,4% ủng hộ Gore còn 39,5% ủng hộ Bush.

Trong cuộc thâm dò ý kiến ở cả hai bang, biên độ sai sổ là 4%điếm, cỏ nghĩa ỉá mọi con số đưa ra đều có [hể táng hoặc giảm 4% nữa. ở bang Missouri, biên dộ sai số này cho ứng viên nào cũng có thể chiến thắng hay thất bại.

Bốn ngày trước cuộc bâu cử, tờ The tương thuật sư đeo bám sát sao của hai ứng cử viên như sau:

“Theo một cuộc thăm dò ý kiến của ABC News với 1036 cử tri, 49% bỏ phiếu cho Mr. Bush, Mr. Gore chỉ nhận được 45%, Mr. Nader được 3% và Mr Buchanan I %. Biên độ sai số là cộng trừ 3% điểm.

Cuộc thăm dò của CBS News với 70S cử tri cho kết quả: 44% ủng hộ Bush, 43% ủng hộ Gore, 4% ủng hộ Nader và 2% cho Buchanan. Biên độ sai số là cộng trừ 4% điểm.

Theo một khảo sát khác do CNN / USA Today / Gallup thực hiện, ông Bush được 48%, ông Gore 43%, Nader 3% vá Buchanan 1%. Có 2,167 người tham gia cuộc thăm dò ý kiến và biên độ sai số là cộng trừ 2% điểm”.

Từ kết quả của ba cuộc thăm dò ý kiến trên, bạn cỏ thể thấy sổ người dược khảo sát càng lởn thì biên độ sai số càng nhỏ. Nếu nhớ lại, bạn cũng có thổ thấy

107

rằng những cuộc thăm dò này ở trong vòng biên độ sai sổ của két quả thật sự, mặc dù trên thực tế Gore chứ không phải Bush đã thắng trong cuộc bỏ phiếu phổ thông.

Tuy nhiên, trong một bài báo, phóng viên thưởng hai khi tường thuật kết quả các cuộc thăm dò ý kiến: những nhóm thiểu số trong một mẫu khảo sát là chủ thể của một biên độ sai số lớn hơn vi các nhóm thiểu số thường ít người hơn. ít người trả lời thăm dò nghĩa là kết quả khảo sát ít chính xác hơn. Nếu bạn muốn viết bao nhiêu phụ nữ ủng hộ Gore hay Bush, bạn cần phải tính lại biên độ sai số dựa trên số những người phụ nữ được khảo sát. Giả sử bạn muốn biết phụ nữ trong cuộc thãm đò của ABC News sẽ đi bầu cử như thế nào. Nếu nữ giới chiếm một nửa hoặc 5 ỉ 8 người trả lời, biên ổộ sai số sẽ gấp đôi (cộng trừ 6% điểm). Thành thật với các con số không có độ tin cậy cao là mộ-Ị việc rất khó, nhưng đó là cách duy nhất giúp cho bài báo của bạn chính xác và công bằng. 

Hiệp hội biên tập viên hãng thông tấn AP đề nghị bạn nên cung cấp cho độc giả các thông tin sau khi viết về kết quả một cuộc thăm dò ý kiến:

❖ Xác định nhà tài trợ của cuộc thăm ý kiến: điều này rất quan trọng vì nó có thể là chứng cứ cho việc thiên vị.

❖ Diễn đạt câu hỏi chính xác diễn đạt câu hỏi rất quan trọng vì câu trả lời thường dựa trên ít nhất là một phần của câu hỏi.

❖ Số lượng tham gia. cuộc thăm dò ý kiến, đối với một cuộc khảo sát ý kiến, đối tượng tham gia khảo sát có thể là các cử tri trong một bang, đàn ông da đen dưới 25 tuổi hoặc phụ nữ hút thuốc...

❖ Kích thước của mẫu và tỉ lệ tương ứng: kích thước của mẫu khảo sát quan trọng vì số lượng người tham gia càng nhiều, độ tin cậy của kết quả khảo sát càng cao.

❖ Biên sai số:sai số của mẫu khảo sát là sự cho phép khả năng ý kiến của mẫu khảo sát có thể không phản ánh chính xác ý kiến của toàn thể dân chúng. Nhìn chung, mẫu càng lớn thì sai số càng nhỏ.

❖ Kết quả nào chi dựa vào một phần của mẫu: vấn đề của sai số khiến chúng ta phải lưu ý đến việc liệu có kết quả nào chỉ dựa vào một phần của mẫu khảo sát. Phần của mẫu càng nhỏ thì biên sai số càng lớn.

❖ Cuộc phỏng vấn diễn ra khi nàơ. điều này đặc biệt cần phải chú ý đến khi giải thích kết quả của một cuộc thăm dò ý kiến, đặc biệt là trong những cuộc bầu cử khi tự các ứng cử viên hoặc các sự kiện khác có thể gây ra những thay đổi lớn chỉ trong vài ngày.

❖ Những cuộc phỏng vấn được tiến hành như thế nàơ. ngay cả khi tờ báo của bạn thực hiện cuộc thăm dò ý kiến, bạn vẫn bắt buộc phải cho độc giả của bạn biết

108

cuộc khảo sát này được tiến hành như thế nào. Đó củng là phận sự của tờ báo để cho thấy độ tin cậy của cuộc khảo sát.

KẾT HỢP SỐ LIỆU VÀ NGÔN TỪCho dù bạn viết bất cứ bài báo hay đề tài gì, bạn cũng co thể sử dụng những

con số để làm rõ vấn đề cho người đọc và người xem truyền hình. Tuy nhiên nhiều nhà báo không biết cách đưa con số thế nào cho dễ hiểu và họ làm cho người đọc bị rối.

Trong cuốn sách Mathsemantics: Making numbers talk sense (tạm dịch: Toán - Ngữ học: Làm cho những con số có nghĩa), Edward MacNeal cho rằng những nhà báo và biên tap viên cần phải cẩn trọng hưn trong việc sử dụng các con số khi đưa tin bằng cách kiểm tra dọ chính xác \ã ý nuhĩa của những con số họ thu thập được.

Ví dụ như, hãy đoc đoạn đề dẫn sau: Hằng năm có 65.000 người đi xe đạp phải vào phòng cấp cứu vì bị thương. Trong số 70-80% tử vong 2 đội mủ bảo hiểm".

Theo tính toán, điều này có nghĩa là hơn 45.000 - 52.000 người đi xe đạp tử vong hàng năm, hoặc từ 125-140 người tử vong mỗi ngày. Thế thi quá nhiều! Có vẻ hợp lý hơn nếu giải thích như sau: Trong số những ca tử vong sau khi vào bệnh viện do bị thương thi có 70-80% là do không đội mũ bảo hiểm. Tuy nhiên, với những con số đưa ra trong bài báo, người đọc cũng không thể biết chính xác bao nhiêu người đi xe đạp tử vong và bao nhiêu trong số đó chết do không đội mũ bảo hiểm.

Nhà báo cũng hay làm cho người đọc khó hiểu bằng cách mô tả những sự gia tăng bằng cách sử dụng con số %. Ví dụ như một bài báo cho biết những tài xế ở Nigeria không lái xe nữa vi “giá xăng tăng hơn 300%”. Tựa bài báo nói rằng “Giá xăng tăng gấp ba khiến cho những con đường tại Nigeria trở nên vắng vẻ”. Tựa bài và 'nội dung bài không giống nhau. Nếu giá xăng tăng 300% có nghĩa là nó phải tăng gần gấp 4.

Một vấn đề khác khi đưa các con số vào bài báo xuất hiện khi phóng viên tính xem một thứ gì đó quan trọng hoặc đắt đỏ như thế nào. Chẳng hạn, một lớp học tăng sĩ số từ 25 lên 100 sinh viên có nghĩa là sĩ số mới nhiều gấp 5 lần so với sĩ số cũ, nhưng số học sinh mới nhiều gấp 4 lần số học sinh củ.

Bài học rút ra từ những ví dụ này không phải là tránh sử dụng những con số, nhưng cần phải cẩn trọng về độ chính xác của chúng. Lấy ra con số đúng để sử dụng và sử dụng chúng một cách khôn ngoan sẽ giúp cho bài báo của bạn có một tác động lớn nhất.

109

PHÂN 3: NGHỆ THUẬT KỂ CHUYỆN 

CHƯƠNG 7: CẤU TRÚC HÌNH THÁP NGƯỢCTrong chương này bạn sẽ học:

1. Cách chuyển giá trị tin tức vào lời dân nhập

2. Cách tổ chức bài báo theo câu trúc hình tháp ngược

Những tin rửc chuyên ngành được chuyển giao đến máy tính của khách hàng - một trong những dịch vụ mới, nóng sốt nhất trong thế kỷ nảy - dựa trên cẩu trúc tháp ngược - một trong những khuôn mẫu viết báo kinh điển nhất. Củng như vậy với báo in, bất chấp chủ trương khuyến khích tim tòi cách viết mới của những người biên tập. Cũng như vậy với phát thanh, truyền hình và các bản tin: Các tổ chức kinh doanh củng thường dùng cấu trúc hình tháp ngược trong các bản tin của công ty để cho các sếp không cạn phải đọc từ đầu đến cuối mới tìm được điểm then chốt.

Mặc dù thường xuyên bị dự đoán ngày tận số, cấu trúc hình tháp ngược vẫn sống dai hơn người ta tưởng - có lẽ bởi càng nhiều người cố gắng tăng tốc độ phổ biến thông tin thì cấu trúc hình tháp ngược càng trở nên giá trị. Trong cấu trúc hình tháp ngược, thông tin được sắp xếp theo thứ tự mức độ quan trọng - ni nhiều đến ít. VỊ vua trong Alice ở xứ sở thần tiên sẽ không bao giờ thành công với việc kinh doanh dịch vụ tin tức điện tử. Khi được hỏi nên-Mt đầu câu chuyên từ đâu, ngài trả lời “Hãy xuất phát từ điểm đầu và cứ đi tiếp cho đến điểm cuối, rồi dưng lại”. Tuy nhiên, các phóng viên thường bắt đầu câu chuyện từ điểm kết thức. Những người thuê bao sử dụng dịch vụ :ủa Dow Jones News . Retrieval, Reuters và Bloomberg chẳng hạn, họ cần phản ứng tức thời rước các biến động của thị trường tài chính để giành lấy lợi thế. Họ không cần bài tưởng thuậk - ông dài. Họ cần tin nóng.

Với nhiều bạn đọc cũng vậy, trung bình họ đành 15-25 phút một ngày để đọc báo. Những bạn đọc của báo trực tuyến thậm chí còn dành ít thời gian hơn cho việc đọc so với bạn đọc của báo ỉn. Nếu phóng viên định viết bài miêu tả một vụ tai nạn ô tô kể từ lúc người lái xe rời nhà, thì phần đa bạn đọc sẽ., không bao giờ theo dõi cho tới khi biết được người lái xe tử nạn. Nhũng câu chuyện như vậy phải được bắt đầu với những cao trào:

Hai người chết trong một tai nạn xảy ra hôm thứ năm gần căn cứ không quân Fairchild do một tấm sắt văng ra từ móc của một chiếc xe tải và cắm phập vào mui chiếc xe con vừa đi tới.

Cấu trúc hình tháp ngược đã thịnh hành từ thế kỷ 20. Trước đó, các phóng viên ít trực tiếp hơn. Vào năm 1869, tờ New York Heraỉd pháỉ phóng viên Henry Morton Stanley đến châu Phi để tìm nhà thám hiểm đồng thời là nhà truyền giáo nổi tiếng

110

David Livingstone. Bài miêu tả lừng danh của Stanley về cuộc hội ngộ đó được bắt đầu như sau:

Mới hai tháng trôi qua, mà cảm xúc của tôi đã thay đổi biết nhường nào! Hai tháng trước đây, bao nhiêu cáu kỉnh, bực bội đè nặng hồn tôi! Nỗi tuyệt vọng bao trùm trước khi có hồi âm của bạn!

Sau một loạt những câu tương tự, người viết tuyên bố “Và đáp duy nhất cho tất cả chính là Livingstone, một lữ khách quả cảm, đang ở bên Stanley đã tường thuật những thông tin quan trọng nhất một cách ngẫu hứng mà người đọc thời nay có thể không biết được rằng Livingstone vừa được tìm thấy. Phóng viên ngày nay có lẽ sẽ bắt đầu câu chuyện như thế này:

David Livingstone, nhà truyền giáo và là nhà thám hiểm bị mất tích sáu năm nay đã được tìm thấy, ông đang làm việc ở một làng quê châu Phi, bên hồ Tanganyika.

Cấu trúc hình tháp ngược tiết kiệm thời gian cho người đọc và không gian cho người biên tập. Nó giúp ngứời đọc nắm bắt ngay từ đầu phần quan trọng nhất của câu chuyện - cao trào của sự kiện, chù đề của bài viêt, những điểm mấu chốt trong mô ĩ hài điều tra. Nó cho phép người biên tập rút gọn các tin bài bằng cách cất bỏ phần cuối. Nhưng trong bài viết trên của Stanley, nếu biên tập viên cắt bỏ đoạn sau thì chúng ta đã không bao giờ có được những dỏng bất hủ kết thúc câu chuyện này:

“Bác sĩ Livingstone, ông đấy ư?”

Và ông đáp, “Vâng".

Hầu hết các cuốn lịch sử báo chí đều cho là cấu trúc hình tháp ngược được đưa vào sử dụng trong điện báo tử thời nội chiến (Mỹ). Vì buộc phải trả tiền cho từng từ, các tờ báo đã chỉ thị cho các thông tín viên của mình đưa các thông tin quan trọng nhất lên hàng đầu. Các nhà nghiên cứu ở trường Đại học Tổng hợp Nam California thì khẳng định rằng, cấu trúc hình tháp ngược đã được sử dụng từ trước đó nữa.

Bất kể nguồn gốc của nó như thế nào, lời dẫn nhập theo cấu trúc hình tháp ngược được trình bày một cách đơn giản nhất và rõ ràng nhất. Nó ấn định nhịp điệu của bài viết. Nó quảng cáo điều gi sắp đến trong phần còn lại của câu chuyện, và tiết lộ những thông tin quan trọng nhất.

Lời dẫn nhập ở phần đầu bài báo được sắp xếp theo thứ tự giảm dần về mức độ quan trọng của thông tin. Những đoạn sau giải thích và bồi thêm dẫn chứng hỗ trợ cho phần dẫn nhập. Đó là lý do tại sao các biên tập viên có thể mau lẹ rút ngắn tin bài: các đoạn càng về cuối càng ít quan trọng hơn. Một sự kiện xảy ra có the cùng được đăng tải trong nhiều ấn phẩm báo chí nhưng độ dài thi khác nhau trong mỗi ấn phẩm. Tùy theo cách đánh giá tầm quan trọng của nó mà các tin bài có thể được rút ngắn một cách nhanh chóng, cấu trúc hình tháp ngược đáp ứng nhu cầu này một

111

cách đắc lực. ở trên mạng, không gian thi vô hạn nhưng thời gian của người đọc thì hữu hạn. Đó là nguyên nhân tại sao cấu trúc hình tháp ngược quen thuộc trong báo in củng là cấu trúc thông dụng nhất thường thấy trên các mạng thông tin trực tuyến như~CNN, MSNBC, CBSnews và ABCNEWS.

Cấu trúc hình tháp ngược cũng “vô thập toàn”. Chính vì nó tung ra trước tiên các thông tin quan trọng nhất nên nó không khuyến khích được người ta đọc trọn bài báo. Các bài viết chấm hết, nhưng câu chuyện chưa hẳn đã kết thúc. Ở đây không còn tâm trạng hồi hộp đón đợi. Các nhà nghiên cứu của Học viện Truyền thông Poynter tổng kết rằng, một nửa trong số 25% người đọc bỏ dở bài. Sự chú tâm vào cấu trúc hình tháp ngược thường làm người ta sao nhãng sự tiền triển của câu chuyên. Nhưng cái cách người ta sử dụng nó chứng thực cho giá trị của nó như một phương pháp chuyển tải tin nhanh chóng nhất. Người đọc có thể dừng lại bất cứ khi nào họ muốn, chứ không phải chờ tới khi người viết đặt dấu chấm kết thúc bài viết. Trong thời đại mà thời gian là vàng, cấu trúc hình tháp ngược càng phát huy giá trị của nó.

Ngày mà cấu trúc hình tháp ngược bị xếp vào “bảo tàng lịch sử” báo chí vẫn chưa đến và có lẽ sẽ không bao giờ đến. Khoảng 80% tin bài trong các tờ nhật báo và 100% tin bài tròng dịch vụ thông tin dành cho rác đối rượnp chuyên biệt như hiệp hội tài chính được viết theo cấu trúc hình tháp ngược. Xu hướng này đang thay đổi - ít ra cũng phải vậy - nhưng sự thay đổi đó rất chậm chạp. Một số loại hình truyền thông mới sẽ đòi hỏi cả những cách viết khác. Ví dụ như những bài viết theo đơn đặt hàng cho dịch vụ thông tin theo yêu cầu sẽ dành được một bộ phận bạn đọc mà không cần sử dụng cấu trúc hình tháp ngược. Tuy vậy, chừng nào các phóng viên báo viết, báo điện tử, và báo nói, báo hình còn tiếp tục chú trọng đến tính tức thời, trực tiếp và đơn giản trong giao tiếp với người đọc / nghe / xem của mình thì cấu trúc hình tháp ngược và các biến thể của nó sẽ còn đóng vai trò quan trọng.

Mỗi nhà báo nên nắm vững cách thức của nó. Dân làm báo chuyên nghiệp sẽ đạt tới trình độ nghệ thuật trong việc đánh giá, chọn lọc tin tức. cấu trúc hình tháp ngược đòi hỏi bạn phải “đánh hơi” được và chọn ra, xếp loại những yếu tố nào có giá trị tin tức nhất trong mỗi câu chuyện. Đấy là một việc thiết yếu. Loại bài nào bạn viết không quan trọng - đó có thể là cáo phó, tai nạn, diễn vãn, họp báo, hỏa hoạn, hay hội nghị - bạn đều phải vận dụng các kỹ năng mà bạn sẽ học ở đây.

VIẾT LỜI DẪN NHẬP NHƯ THẾ NÀO?Để viết dẫn nhập - lời vào đề đơn giản, rõ ràng trong, phần đầu của tin bài -

việc đầu tiên bạn phải xác định được cái gì cần nói ở đây. Như bạn đã đọc trong chương thứ nhất, bạn bắt đầu bằng việc xác định quan, tính hữu ích của câu chuyên và sự quan tâm của người đọc. Một cách đo lường những tiêu chuẩn này là hãy hỏi “vấn đề gì?” “ai-quan tâm?” vấn đề gì đáng lưu tâm đằng sau một tai nạn xe hơi ở khu thương mại sầm uất nhất trong thành phố?

112

Nếu đó chỉ là một trong hàng trăm tai nạn xảy ra trong một tháng, thi' cỏ lẽ chẳng đáng là tin. Còn bất kể vụ cướp nào xảy ra trong một cộng đồng khoảng năm nghìn người đều có thể là tin, bởi vì vấn đề là các vụ cướp à đây không phổ biến. Cư dân ở đây có lẽ chẳng có ai mà không biết nhau.

Chẳng riêng gì báo in mà các đài phát thanh truyền hình cũng có thể không đưa tin về vụ cướp trong khu vực nội đô vì các vụ cướp xảy ra ở đây như cơm bữa. Nhưng nếu xem ra đây là một mắt xích của một kiểu cướp hoặc nếu có người nào đó bị giết, thì câu chuyện sẽ trở nên đáng được chú ỷ. Một vụ cướp đơn lẻ có thể không được coi là tin, nhưng nếu đó là vụ cướp mà các nhà chức trách cho rằng nó là một trong hàng chuỗi tội phạm do chính một kẻ gây ra thì lại là tin. Vấn đề ở đây là nếu cảnh sát bắt được tên cướp này tức là đã chặn đứng được cả một tội ác. Dể moi ra được vấn đề đằng sau câu chuyện, bạn phải trả lời 6 câu hỏi cơ bản: ai? cái gì? khi nào? ở đâu? tại sao và như thế nào?

William Caldwell, người được giải thưởng Pulitzer năm 1971 nhớ lại một đoạn dẫn nhập hay nhất mà õng từng nghe, ông bảo đoạn văn này trong một báo cáo của Hiệp hội các chủ bút của hãng thông tấn AP về “Nghệ thuật viết báo”:

Một chiều mùa hè nãm 1922, tôi đang trên đường từ trường về nhà và công việc hàng ngày của tôi là một biên tập viên của tuần báo làng, không được trọng vọng và không được hưởng lương. Cũng như cha tôi và hai người chú, tôi làm báo.

Đứa em trai nhỏ của tôi chạy đến đón tôi ở đầu đường. Mật nó trắng bệch và đang khóc. “Cha đã chết đuối sáng nay ở hồ George”, nó hổn hển. Và tôi thực sự cảm thấy tội lỗi mỗi khi nhớ lại tâm trạng của tôi lúc đó.

Trước khi tôi bắt đầu cảm nhận được nỗi tiếc thương, tuyệt vọng, nỗi kinh hoàng, cô độc và-giận dữ - trựớc khi nỗi đau đớn của đứa con bị mất cha trào dâng trong tôi, tôi đã phát hiện ra rằng, câu nói mà em trai tôi vừa thốt ra là một lời dẫn nhập hoàn hảo. Danh từ, động từ, vị ngữ, dấu chấm câu, và ai-cái gì- khi nào-ở đâu - cùng khởi động”.

Thông tin tử mỗi sự kiện mà bạn chứng kiến hay mỗi câu chuyện mà bạn nghe được có thể tóm lược để trả lời cho sáự câu hỏi này. Nếu nó nêu ra được một vấn đề đằng sau sự kiện nữa, thì bạn đã có một bài báọ. Hãy xem ví dụ này qua một cú điện thoại gọi tới sở cứu hỏa. 

Cuộc đối thoại trên không có tính chất cấp báo hoặc thiếu sức thuyết phục. Có lý hơn nếu vị khán giả ngủ quên khỉ xem tivi của chúng ta tĩnh dậy trong căn phòng mịt mủ khói, anh ta chồm đến chiếc máy điện thoại và quay số một cách điên cuồng. Và cuộc đối thoại ở phòng trực của sở cứu hỏa phải diễn ra thế này:

“Cứu hỏa đây.”

“Cháy!” - một giọng hét thất thanh.113

“ở đâu?” ; người điều vận hỏi.

“1705 phố West Haven.”

Khi lửa liếm đến gót chân, ngay cả những người không phải là nhà báo cũng biết vào đề. Ngọn lửa bén như thế nào không quan trọng với người điều vận, nhưng căn nhà đang cháy, và căn nhà đó ở khu vực nào thì quan trọng.

Về cơ bản, phóng viên cũng phải đi qua quá trình tương tự để xác định lời đẫn nhập. Trong khi người gọi điện đáp ứng yêu cầu của mình và của sở cứu hỏa, phóng viên phải đáp ứng nhu cầu của người đọc. Cái gì là quan trọng nhất đối với họ?

Sau khi đám cháy bị dập tắt, có ngổn ngang các thông tin mà phóng viên phải đào bới. Các câu hỏi phóng viên thường đặt ra là:

- Khi nào vụ cháy xảy ra?

- Khi nào nó được thông báo?

- Ai thông báo?

- Nó được thông báo như thế nào?

- Sau bao lâu thì đội cứu hỏa có mặt tại hiện trường?

- Sau bao lâu thì đám cháy bị dập tắt?

- Cộ ai bị thương hoặc thiệt mạng trong vụ này?

- Tình hình thiệt hạl như thế nào?

- Ai là chủ ngôi nhà này?

- Người ở hoặc ngữờl chủ ngôi nhà có đóng bảo hiểm tài sản không?

- Có bao nhiêu vụ chá)' đã xảy ra do sự bất cẩn của người hút thuốc trong năm nay?

So sánh với số liệu của năm trước thì thế nào?

❖ Người hút thuốc liệu có bị buộc tội?

❖ Có điều gì bất thường trong vụ này không?

❖ Ai quan tâm?

Với tất cả những thông tin đó trong tay, bạn cỏ thể bắt đầu viết bài.

Viết dẫn nhập

114

Hãy rà soát lại một lượt những ghi chép của bạn.

AI? Chủ ngôi nhà, một người hút thuốc, Henry Smith, 29 tuổi. Tuổi tác cũng là một yếu tố quan trọng. Cùng với các thông tin cá nhân khác, như địa chỉ và nghề nghiệp, nó giúp phân biệt người này với những người khác cũng mang tên Henry Smith trong vùng.

CÁI GÌ? Vụ cháy gây ra thiệt hại tài sản khoảng 2.500 đôla - theo ước tính của đội trưởng cứu hỏa.

Ở ĐÂU? 1705 phố W. Haven.

KHI NÀO? Cuộc gọi đến lúc 10:55 tối, thứ Ba. Đội cứu hỏa từ trạm số 19 có mặt tại hiện trường ỉúc 11:04. Đám cháy bị dập tắt lúc 11:30.

TẠI SAO? Vụ cháy xảy ra do sự bất cẩn của ông Smith - theo lời ông trưởng đội cứu hỏa Bill Malone.

NHƯ THÊ NÀO? ông Smith khai báo với những người cứu hỏa là đã ngủ quên khi đang hút thuốc trên giường.

Nếu bạn đưa thêm những câu hỏi khác, bạn sẽ moi được nhiều thông tin hơn từ sở cứu hỏa. Đây là vụ cháy thứ tám xảy ra trong năm nay do hút thuốc Ưên giường. Năm ngoái có tất cả bốn vụ như vậy. Smith bảo là anh ta có đóng bảo hiểm. Đội trưởng cứu hỏa loại trừ khả nãng Smith sẽ bị buộc tội. Đây là vụ cháy đầu tiên trong ngôi nhà này. Smith không bị thương. Bạn đã luận ra vấn đề gì từ câu chuyện này chưa?

Giả sử trưởng ban địa phương yêu cầu bạn gói gọn câu chuyện chỉ trong bốn đoạn. Bước đầu tiên bạn phải làm là xếp loại thông tin theo thứ tự giảm đần của mức độ quan trọng. Các đám cháy xảy ra thường xuyên trong thành phố, nhưng đây là vụ thứ tám trong nẳm xảy ra ầo việc hut thuốc trên giựờng. Đây có thể là điểm then chốt trong câu chuyện này. Bạn bắt đầu viết:

Một đám cháy xảy ra do người hút thuốc không cẩn trọng, gây thiệt hại về của khoảng 2.500 đôla.

Chỉ 20 chữ. Bạn nên cố gắng giữ cho mỗi dòng không quá 25 chữ, trừ khi bạn ngắt ra nhiều câu hơn. Có thể như thế là quá súc tích. Bạn có bỏ sót điều gì không? Có thể bạn nên đưa cả yếu tố thời gian vào để “đốt nóng” thêm cho câu chuyện. Bạn viết lại:

Một đám cháy xảy ra vào tối thứ Ba do người hút thuốc bất cẩn, gây thiệt hại khoảng 2.500 đôla cho nhà sé 1705 phố w. Haven.

Người đọc CÓ thế cũng muốn biết “ở đâu”. Có ở gần nhà mình không? Có phải người quen cùa mình không? vả lại, câu của bạn cũng mới có 26 chữ.

115

Vừa lúc trưởng ban địa phương bước tới và liếc qua vai bạn "Ai bảo rằng đó là do người hút thuốc không cẩn trọng?” - trưởng ban hỏi. “Hãy đứng trung lập.”

Bạn nhận ra rằng bạn vừa phạm một lỗi căn bản khi tường thuật tin tức: Bạn vừa cho phép mình thả một kết luận không có cơ sở vào trong bài viết. Bạn đứng giữa hai sự lựa chọn. Bạn có thể nêu thông tin “người hút thuốc bất cẩn” từ đội trưởng cứu hỏa vào lời dẫn, hoặc bạn có thể viết lại. Bạn chọn cách viết lại bằng việc bê nguyên xi lời nói của ông đội trưởng. Bạn cũng nhận thấy rằng, những dòng bạn viết nhấn mạnh vào vấn đề thiệt hại thay vì nguyên nhân. Bạn viết:

Đám cháy gây thiệt hại khoảng 2.500 đôla cho nhà 1705 phố w. Haven tối thứ Ba là do hút thuốc trên giường ngủ, đội trưởng cứu HÍ)a Bill Malone cho biết.

Bây giờ, khoảng 30 chữ đã trả lời các câu hỏi “cái gì” (đám cháy), “ở đâu” (1705 W.Haven St), “khi nào” (thứ ba), và “tại sao” (hút thuốc trên giường ngủ). Nhưng bạn chưa trả lời câu hỏi “ai” và “như thế nào”. Bạn tiếp tục câu chuyện, vẫn sắp xếp thông tin theo thứ tự giảm dần của mức độ quan trọng.

Chủ nhà, Henry Smith, 29 tuổi, kể rằng anh ta thiếp đi trên giường khi đang hút thuốc lá. Chừng 30 phút sau, khi anh ta choàng tỉnh, căn phòng đã nát mù khói.

Cứu hỏa tói hiện trường 9 phút sau khi nhận được điện thoại. Phải 2 6 phút sau họ mới khống chế đưọc ngọn lửa và dập tất đám cháy trong phòng ngủ của ngôi nhà trệt. Theo đội trưởng Malone, những người hút thuéc không cẩn trọng đã gây ra 8 vụ cháy trong năm nay.

Smith không bị thưong, và cho biết ngôi nhà có bảo hiểm.

Bạn trình bài viềr cho trưởng ban địa phương. Bà ta đọc lướt nhanh bản thảo của bạn. Rồi bà ta vớ lấy cuốn danh bạ điện thoại và niên giám địa phương. Bạn thấy đấy. bà ta đang xoay lời dẫn nhập sang hướng nhấn mạnh vấn đề mà câu chuyện mang đến. Lời dẫn nhập bây giờ đọc lên nghe thế này:

Một người hút thuốc ngủ quên trên giường và gâv ra đá.m cháy với thiệt hại nhỏ cho căn nhà của mình trên pho W. Haven tối thứ Ba, đội trưởng cứu hỏa Bill Malone cho biết. Đây là vụ cháy thứ tám trong vùng do những người hút thuốc gây ra, nhiều gếp đôi so với năm ngoái.

Đoạn mở đầu này có 59 chữ, ngắt ra hai câu, làm cho dễ đọc hơn. Tầm quan trọng của vấn đề đằng sau đám' cháy làm xoay chuyển hướng đi của bài viết. Đám cháy là thứ yếu, ở đây không có thiệt hại về nhân mạng. Tuy nhiên, tình trạng gia tăng các vụ cháy do người hút thuốc gây nên có thể thúc đẩy sở cứu hỏa tiến hành một cuộc vận động phản đối tình trạng hút thuốc bừa bãi, vì sự an toàn công cộng. Trường ban địa phương tiếp tục:

116

Chủ nhân căn nhà số 17 05 trên phố w. Haven, Henry Smith, 29 tuổi, kể rằng anh ta đã thiếp đi trên giường khi đang hút thuốc. Chừng 3 0 nhút sau, khi anh ta choàng tỉnh, căn phòng đã mịt mù khói.

Bây giờ, bạn vấp phải một vấn đề có phần rắc rối hơn. cả danh bạ điện thoại lẫn niên giám địa phương đều đăng ký người sống ở địa chỉ 1705 phố w. Haven dưới tên Henry Smyth (chứ không phải Smith). Niên giám địa phương củng như danh bạ điện thoại hay các nguồn khác đều có thể sai sót. Nhưng ít ra nó cỏ thể cảnh báo cho bạn những lỗi có thể mắc. 'Hãy xác định bằng cách tìm hiểu tận gốc, trong trường hợp này là ông Smyth.

Đừng bao giờ đưa một cái tên vào câu chuyện mà không kiểm tra cách phát âm, ngay cả khi người ta nói VỚI bạn tên anh ta là Smith.

Một ví dụ nữa:

Một vụ va dụng giữa bốn chiếc xe chạy và hưống đông trên đoạn đường 1-70 gần sân vận động Boưlevard làm hai người chết xảy ra hôm thứ Bảy.

Barbara Jones, 41 tuổi, từ St.Louis, chết ngay tại chỗ, và Juanita Doolan, 73 tuổi, từ St.Joseph, chết tại bệnh viện trương Tong họp, theo thông báo của cánh sát tử Springfield. Hai người khác, William Doolan, 73 tuôi, từ St.Joseph và Theodore Amelung, 43 tuổi, từ Manchester, Mo., bị thưong trong vụ tai nạn này. 

Cả hai làn đường đều bị ngưng giao thông về hưcrnơ đông và hạn chế một làn đường về hướng tây tronơ khi các nhân viên cứu hộ dọn dẹp hiện trường.

Nhà chức trách nói rằng chiếc xe Ford Taurus đời mới đi về hưóng tây do Lan Wang lái từ Springfield đang chạy bên làn phải, bị nổ lốp và chệch hướng lạng qua làn vượt. Chiếc xe tải Toyota đang trong làn vượt, do Jones lái, bị tống qua dải cỏ phân cách à giữa cùng với chiếc Taurus. cả hai chiếc xe cùng lao qua làn đường đối diện đi về phía đông và đâm thẳng vào chiếc Oldsmobile Delta 88 do Juanita cầm lái.

Wang và một hành khách khác trong xe, Kenneth Kuo, 58 tuổi, từ Springfield, không bị gì.

John Paul, người lái chiếc xe kéo moóc trên đường đi Tennessee, kể rằng anh ta phải bẻ quặt tay lái để tránh vụ va đụng.

"Tôi nhìn thấy chiếc xe màu đỏ lao thẳng qua làn giữa và đâm vào chiếc xe màu xanh," Paul nói. "Tôi liền tạt xe vào bò cỏ và gọi điện cho 911".

Jones, người có thắt dây bảo hiểm chết ngay tại chỗ, cảnh sát giao thông Stan Williams nói. Ameỉung, một hành khách khác cùng đi trên xe, đã thoát ra ngoài khi

117

nhà chức trách đến, nhưng ông ta không biết là mình bị vãng ra do va chạm, hay là đã được ai đó kéo ra.

Hiện tại chưa có kết luận gì được ghi nhận, nhưng cuộc điều tra đang tiếp tục.

Hãy lưu ý bài báo trên, tiêu biểu cho cấụ trúc hỉnh tháp ngược, trình bày những thông tin quan trọng nhất trong đoạn dẫn nhập và cung cấp nhũng chỉ tiết ít thiết yếu hơn về sau.

Viết cho báo mạng

Ở chương 20, bạn sẽ học kỹ hơn về cách viết tin trực tuyến. Tuy nhiên, bạn sẽ nhận thấy rằng đa số các trang Web tin tức đều dựa vào cấu trúc hình tháp ngược để đưa tin cho nhanh. Ví dụ, khi một kẻ có trang bị vũ khi bắt con tin, bắn chết hai người, làm bị thương ba người khác, CNN, Reuters, MSNBC và AP đều dùng cấu trúc hình tháp ngược. Độ dài

Hai mạng tin này nhấn mạnh hai góc độ khác nhau, song cả hai đều dùng cấu trúc hình tháp ngược truyền thống. Những ý tưởng mới trong cách truyền tin chưa tác động đến cấu trúc cơ bản của bài báo.

Chọn cách dẫn nhập phù hợp

Trong lời mở đầu bài tường thuật vụ cháy, “cái gì” (đám cháy) không quan trọng bằng “như thế nào” (lửa bén từ đâu). Chỉ cần sắp xếp thông tin khác nhau đôi chút cũng đã có thể ảnh hưởng đến giá trị tin tức của từng yếu tố, và như thế, cả lời dẫn nhập của bạn. Chẳng hạn như, nếu ông Smyth bị kết tội cố ý gây ra hỏa hoạn, bạn có thể nhấn mạnh điểm ngoắt ngoéo ly kỳ trong bài viết:

Một người bị kết tội cố ý gây cháy thức giấc tối thử Ba và thấy phòng ngủ. của mình mù mịt khói. Ẳnh ta thoát ra được và sau đó kể lại rằng anh ta đã ngủ quên khi đang hút thuốc.

Henry Smyth, 29 tuôi, bị án tù ba năm đó...

Lời dẫn nhập nhấn mạnh giá trị của cái mới lạ, cái khác thường. Nếu Smyth là ông thị trưởng, bạn có thể nhấn mạnh sự nổi tiếng:

Ông thị trưởng thoát nạn tối thứ Ba khi chợt thức giấc và thấy phòng ngủ của mình mù mịt khói. Smyth kế rằng ông ngủ quên khi đang hút thuốc trên giường.

Những ví dụ ở phần trước cũng minh họa ch© việc nêu ra vấn đề trong tin cài. Vụ cháy' với thiệt hại 2.500 đôla chẳng có gi lạ đối với nhiều người trong một cộng đồng lớn, nơi mà hỏa hoạn xảy ra như cơm bửa. Thậm chí kể cả khi bạn viết một cách khéo léo và súc tích thì biên tập viên của bạn cũng có thể không muốn đăng hay phát sóng câu chuyên đó.

118

Trong một cộng đồng nhỏ câu chuyện đó có thể gây tác động lớn hơn bởi vì phần đông dân chúng sẽ tò mò muốn biết nạn nhân là ai vì ở đấy hiếm khi có hỏa hoạn.

Vấn đề nêu ra trở nên quan trọng hơn khi bạn bổ sung thêm các thông tin khác. Nếu đám cháy xảy ra giữa lúc đang có đợt vận động an toàn với lửa, vấn đề nêu ra có thể là sự cần thiết cẩn trọng với lửa ngay cả trong cộng đồng mà nguy cơ này vừa mới manh nha. Nếu vụ chảy dính líu đến kẻ cố tình gây họa hoặc ông thị trưởng, vấn đề đằng sau nó sẽ càng hấp dẫn hơn. Sự lập dị của những người nổi tiếng cũng sẽ làm tăng giá trị của câu chuyện. Nếu ai đó bị thương hoặc thiệt hại về của lên tới 250000 đôla chứ không phải 2.500 đôla, vắn đề nó mang đến thậm chí có thể đẩy câu chuyện lên đến tầm báo chí trung ương. Khi bạn trả lời 6 câu hỏi cơ bản trên, đừng quên tự hỏi mình những câu trả lời đó có ý nghĩa như thế nào đối với bạn đọc. Trả lời được câu hỏi đó nghĩa là bạn đã nêu ra được vấn đề trong bài báo của mình.

Không có phóng viên nào cứ nhất nhất bám vào các công thức máy móc để viết cho bằng được lời dẫn nhập theo cấu trúc hình tháp ngược, nhưng bạn có thể tìm thấy đôi điều hữu ích, đặc biệt là trong đoạn mở đầu của một số ví dụ, để biết thêm vài cách dẫn tiêu biểu. Bất kể là áp dụng cách dẫn gì, các phóng viên đều cố gắng nhấn mạnh mối liên quan của sự việc đối với người đọc. Một cách để làm bật nổi mối liên quan đó là nórirực tiếp với bạn đọc qua việc sử dụng đại từ nhân xưng ở ngôi thứ hai - “bạn”. Cách vào đề thân mật ở ngôi thứ hai này - "bạn” dẫn - tạo cơ hội cho người viết nói với bạn đọc tại sao họ nên quan tâm đến vấn đề. Ví dụ:

Bạn sẽ kiếm được bộn tiền nếu mua sổ tiết kiệm ngay ngày mai. 

Bộ Tài chinh đã nâng lãi suất tiết kiệm nửa năm trona sê-ri EE tù 4,7% lên 5,92%, cruyêt định này có hiệu lực từ thứ Ba.

Người đọc muốn biết có cái gì trong đó dành cho họ. Cách viết truyền thống ít trực tiếp hơn:

Bộ Tài chính hôm thứ Ba đã nâng lãi suất gửi tiết kiệm lên mức cao nhất trong vòng ba năm qua.

Giống như các cách dẫn khác, hạn dễ lạm dụng cách này. Chẳng việc gì phải viết “Bạn có chọn lựa khác trong cuộc chạy đua tranh chức chủ tịch hội sinh viên” mà chỉ cần nói với người đọc ai là ứng cử viên sáng giá của họ.

Mở đầu đích danh (mở đầu trực khởi)

Trong cách mở đầu ẩích danh, một trong những thông tin quan trọng nhất là “ai”, hoặc tiếng tăm của nhân vật chính. Các phóng viên thường dừng cách vào đề này khi có nhân vật quan trọng hoặc ai đó mà tên tuổi được mọi người biết đến để giật tin. Hãy xem ví dụ sau:

119

Betty Shabazz, qua đời tháng trước, vừa được vinh danh hôm thứ Ba trong hội nghị NAACP ố-Pittsburgh. Coretta Scott King và Chủ tịch NAACP Myrlie Evers-Williams chủ trì diễn đàn này.

Shabazz, vợ góa của Malcolm X, trở nên nổi tiếng sau khi đứa cháu trai nghịch lửa làm bà bị thương và gây nên cái chết cho bà sau đó. Tên của bà được đưa vào lời dẫn nhập bởi vì nhiều người biết bà. Nhưng ngược lại, khi một quan chức nào đó qua đời, sẽ thích hợp hơn khi sử dụng lối mở đầu đích danh chỉ trong địa phương mà ông ta sống bởi vì ông ta không nổi tiếng trong cả nước. Ví dụ:

CEDAR RAPIĐS, IOWA (AP) - Juan Cortez, nhà hoạt động xã hội kỳ cựu của NAACP, qua đời hôm thứ Ba do viêm lá lách và suy thận, hưởng thọ 83 tuổi.

Cortez .vừa được nhận giải thưởng Martin Luther King hàng năm của NAACP vi sự cống hiến lâu dài cho tổ chức này...

MẸO: Những kiểu dẫn nhập hữu ích một khi bạn đã xác định được cái gì quan trọng nhất

❖ Những dẫn nhập có thể nhận biết ngay tức thời, sử dụng tới tên nhân vật khỉ hầu hết công chúng đã biết

❖ Những dẫn nhập hoãn nhân hiết thường được dùng khi tựa đề dài dòng và kềnh càng.

❖ Những dẫn nhập theo kiều tóm tắt được sử dụng khi tổng thể quan trọng hơn tửng phần nhỏ.

❖ Những dẫn nhập chứa nhiều yếu tố, được sử dụng khi có hai hoặc nhiều hơn những hành động có tầm quan trọng như nhau.

❖ Những dẫn nhập hoa mỹ, được sử dụng khi bạn có thể gán ghép một cách thích sự sáng tạo của bạn và vấn đề được đưa ra.

Khi viết cho nội san của trường hoặc cơ quan bạn, hay báo địa phương, bạn có thể đưa tên vào lời dẫn nếu cái tên đó quen thuộc trong vùng, không nhất thiết phải trên toàn quốc. Tên của chủ tịch hội sinh viên, hiệu trưởng danh dự của trường đại học, thị trưởng thành phố hoặc người nào đó được yêu thích trong lĩnh vực giải trí đều có thể xuất hiện trong đoạn mở đầu. Nhưng không ai trong số họ có thể được đưa lên một tờ báo cách đó trên 50 dặm.

Trong mọi trường hợp, ai đó có thể quan trọng nhờ tiếng tăm hoặc địa vị của họ. Nếu thế, cái tên đó có thể ở trong lời dẫn.

Trong một cộng đồng nhỏ ai đó có thể tình cờ xuất hiện thường xuyên trên báo. ở cộng đồng lớn hơn những cái tên thường không được nhận biết. Như một nguyên tắc, nếu là một cái tên nổi tiếng, có thể đưa nó vào phần dẫn nhập.

120

Mở đầu ẩn danh (mở đầu lung khởi)

Thông thường, phóng viên sử dụng cách mở đầu ẩn danh khi tên tuổi của một cá nhân, tập thể hay tổ chức có liên quan đến câu chuyên '-không được quen biết nhiều trong giới bạn đọc. Như vậy, ở một thành phố lớn, một vụ tai nạn thường được tường thuật như thế này:

MADISON, Wis. - Một người thợ mộc bị thiệt mạng hôm nay trong một vụ đụng xe chỉ cách nhà ông ta hai dãy.

Nạn nhân là William Domonske ở số 205 W.Oak St. Những người bị thương khác trong vụ tai nạn đã được đưa đến bệnh viện Mercy, gồm Mary Craig, 21 tuổi, ngụ tại 204 Maple Ave., và Rebecca Roets, 12 tuổi, ngụ tại 207 Maple A ve.

Tuy nhiên, trong một ưộng đồng nhỏ, hầu như mọi cái tên đều làm thành tin. Nếu Domonske sống ở một thị trấn có 10.000 dân, tên anh ta có thể được đưa trong lời dẫn nhập. Vì lẽ ấy, phần lớn mọi người Mỹ đều biết rằng IRS nghĩa là “Internal Revenue Service” - Dịch vụ thuế nội địa. Nhưng nhiều người lại không biẽt AAKP nghĩa là "Hiệp hội hưu trí Mỹ". Một phóng viên của hãng AJ? đã dùng cách mở đầu án danh trong một bài viếi vê AARP:

Tổ chức những người cao tuổi lớn nhất trong nước (Mỹ) đã phải móc hầu bao chi ra 135 triộu đôla để dàn xếp mối bất hòa với IRS về những khoản thu nhập riêng của họ.

Tuy nhiên, việc dàn xốp này vạn còn' để ngỏ một câu hỏi là liệu trong tương lai những khoản thu nhập của Hiệp hội hưu trí Mỹ có bị đánh thuế hay không - phát ngôn viên của hội, Pctcr Ashkenaz cho biết.

Vì thành viên của tổ chức AARP đa phần là những người quá ngủ tuần, phóng viên có thể viết lời vào đề bằng cách sử dụng đại từ “quý vị”:

Nếu quý vị là một trong số 33 triệu thành viên của hiệp hội những công dân cao tuổi lớn nhất trong nước, quý vị vừa thanh toán ngân phiếu với IRS (Dịch vụ thuế nội địa).

Hiệp hội Hưu trí Mỹ vừa chấp nhận trả 135 triệu đôla để dàn xếp mâu thuẫn với IRS vè những khoản thu nhập riêng của họ.

ở thời điểm hiện tại, AARP có 19,6 triệu đôla trong ngân sách dự trử và tuyên bố rằng thỏa thuận này sẽ không ảnh hưởng gì đến bất cứ quyền lợi nào của quý vị.

Ở đây có hai lý do để phóng viên có thể trì hoãn việc nhận diện nhân vật liên quan trong câu chuyện sang đoạn văn thứ hai. Một khi nhân vật đps không nổi tiếng nhưng vai trò, công việc, thành tích hoạc đóng góp của người đó rất đáng trân trọng hoặc là rất đặc biệt. Hai là khi đoạn dẫn nhập đã trở nên quá dài dòng.

121

Như Andy Warhol từng nói, người ta có 15 phút danh tiếng, nhưng danh tiếng chỉ là thứ phù du. Khi Terry Anderson của hãng AP bị tổ chức Islamic Jihad bắt giữ ở Libãng từ năm 1985 đến 1992, ngay cả những người thờ ơ với thời sự cũng biết đến tên ông. Tới tận năm 2000, tòa án mới quyết định rằng Anderson được quyền đòi bồi thường. Cách mở đầu ẩn danh dùng trong trường hợp này là phù hợp:

WASHINGTON - Nguyên phóng viên thời sự của hãng AP đã đòi phía Iran bồi thường 340 triệu đôla hôm 24/3 sau khi tòa án liên bang phán quyết rằng sự ngược đãi của phía Iran đối với nhà báo này trong gần bảy năm ông bị giam cầm ở Beirut là “man rợ và tàn bạo, không giống với bấr cử một chuẩn mực văn minh nào”.

Thẩm phán Thomas Penfield Jakson yêu cầu phía Iran bồi thưởng 24,5 triệu đôla cho Terry Anderson, 10 triệu đôla , cho vợ Anderson là Madeleine Bassil, và 6,7 triệu đôla cho con gái hq, Sulome. Thẩm phán cũng yêu cầu Bộ Tình báo và An ninh Iran trả 300 triệu đôla tiền phạt.

Một cái tên có thể xuất hiện trong lời dẫn nhập của một bài ở tờ báo địa phương này nhưng cũng có thể xuất hiện ở đoạn sau của bài báo trong một tờ khác. Thị trưởng Birmingham, Ala., có thể được nhận biết bởi tên tuổi và chức danh ở Birmingham nhưng có thể chỉ được nhận biết bởi chức danh ở Bridgewater, Conn.

Một số chức danh nghe rất oách: “Chủ tịch Hội đồng Truyền thông Liên bang” - đủ để gây ồn ào trước khi bạn gắn tên người ta vào. “Đại sứ đặc mệnh toàn quyền Liên hợp quốc” đủ để xua tan những phân vân của người viết.

Đối với các kiểu chức vụ như vậy, người viết thường chọn nêu chức danh trước và để việc giới thiệu tên tuổi sang đoạn thứ hai hoặc thứ ba. Khi chức danh có tiếng vang hơn tên tuổi, người viết thường đưa chức danh lên trước và nêu tên tuổi ở phần sau.

Mở đầu tóm tắt

Các phóng viên có khi xoay quanh một số nội dung quan trọng để có thể tóm tắt, tổng kết lại toàn bộ sự việc ở trong phần dẫn nhập hơn là chỉ chú ý vào một yếu tố nổi bật và đặc biệt nào đó. Đây là một trong những trường hợp hãn hữu, khi một sự trình bày tóm tắt hay báo cáo tổng quát lại được ưa chuộng hơn một hành động đặc biệt.

Khỉ Quốc hội phê chuẩn dự luật cho phép những người gặp hoàn cảnh gia đình khó khăn quyền được nghi không lương, phóng viên phải quyết định: dồn trọng tâm vào điều khoản chính hay là viết một dẫn nhập tóm tắt. Phóng viên này chọn cái thứ hai:

Dự luật yêu cầu cốc chủ sử dụng lao động cho phép ngươi lao động nghỉ ba tháng không lương trong trường hợp gia đình gặp khó khăn đã được Thượng nghị viện phê chuẩn chiều thứ Ba.

122

Một số điều khoản khác trong dự luật được giải thích tiếp theo trong bài: Việc nghỉ không lương có thể vì lý dơ sức khỏe hoặc chăm sóc con nhỏ, và các chủ sử dụng lao động phải tiếp tục đóng bảo hiểm và phục hồi công việc trước đó hay là chức vị tương đương cho người lao động.

Bạn cũng có thể nêu ra vấn đề cho người đọc quan tâm với phương thức “bạn” dẫn:

Thượng nghị viện đã biểu quyết chiều thứ Ba, cho phép bạn nghi không lương ba thống trong trường họp gia đình gặp hoàn cảnh khó khàn mà vẫn được hưởng những phúc lợi y tế.

Cũng như vảy. nếu Hội đống thành phô sửa đổi một sô qui định thì trong đó ít nhất cũng có một sự thay đổi quan trọng hơn cả, nhưng phần lớn các phóng xiên chọn cách dẫn nhập tóm tắt:

MOLINE, III. - Hội đồng thành phố đã thành phố bằng bản sửa đối vào chiều thay the bộ luật đã tồn tại 75 năm của thứ Ba.

Những lởi dẫn nhập tóm tắt không chỉ xuất hiện trong các bài tường thuật hội nghị. Với vụ Spokane, Wash., phóng viên đã dùng cách mở đầu tóm tắt để tường thuật một sự kiện đang gây xôn xao ở vừng lân cận:

Hàng rào của một chủ trang trại Idaho bị chặt nát tuần vừa qua. Việc này tiếp theo một loạt sự việc xảy ra đêm thứ Sáu làm ba người phải nhập viện, một con bò cái bị giết và một chiếc ô tô bị phá tan tành ở miền Đông Spokane Valley.

Câu hỏi cơ bản mà bạn phải trả lời là liệu toàn bộ sự kiện có quan trọng hơn một phần nào đó của nó. Nếu câu trả lời là có, cách mở đầu tóm tắt lên ngôi.

Mở đầu phức hợp

Với một số câu chuyện, việc chọn một chủ đề đệ dẫn nhập là khá bó buộc. Trong những trường hợp đó, phóng viên có thể chọn cách dẫn đa chủ đề để có thể xử lý nhiều thông tin trong đoạn đầu tiên. Nhưng bạn nên viết lời dẫn chỉ trong vòng một câu hoặc vài ba câu sáng rõ và đơn giản. Hãy xem ví dụ này:

PORTLAND, Wash. - Hội đồng thành. phố hôm thứ Ba vừa đề nghị sa thải ba trưởng phòng, thiết lập việc tái cấu trúc bộ máy hành chính và tuyên bố rằng sẽ bất đầu kiểm na, giám sát lề thói làm việc của các nhà quản lý.

Lưu ý rằng không chỉ có các hành động mà cấu trúc của các ngữ động từ trong câu đều song song với nhau, cấu trúc song song củng là đặc trưng của đoạn trích sau, trong đỏ phơi bày ra trước mắt người đọc cảnh tượng của một thảm họa:

123

BAY CITY, Mích. - Một tỉa sét đánh vào một khách sạn giáp ranh khu thương mại hôm thứ Bảy, giết chết ít nhất 12 người, hơn 60 người bị thương buộc phải nhảy từ cửa sổ và sân thượng xuống trong thời tiết lạnh gần 0°c.

Chúng ta vừa được nghe chuyện gì đã xảy ra, ở đâu, và có bao nhiêu người chết và bị thương.

Không ít mở đầu đa chủ đề bao gồm hai đoạn. Điều này nảy ra khi phóng viên quyết định rằng một số yếu tố cần phải được phô bày cho nổi bật. Ví dụ:

Chiều thứ Ba, Bộ Giáo dục đã biểu quyết hạ mức thuế 12 cent cho mỗi giá trị 100 đôla. Các nghị sĩ sau đó đã thông qua ngân sách ít hơn 150.000 đôla so với năm ngoái và chỉ thị cho bộ phận giám sát giảm nhân sự đi 25 người.

Bộ còn phê chuẩn các qui tắc đánh giá hạnh kiểm của sinh viên, trong đó bao gồm cả qui định những sinh viên có ba buổi vắng mặt thiếu lý do trở lên trong một năm sẽ bị phạt một tuần.

Bài này cũng vậy, có thể nhấn mạnh vấn đề nêu ra trong khi vẫn duy trì nhiều yếu tố:

Bộ giáo dục đã giảm thuế tài sản cho bạn chiều thứ Ba. Các nghị sĩ cũng đã phê chuẩn ngân sách ít hơn 150.000 đô la so với năm ngoái và chỉ thị cho bộ phận giám sát giảm nhân sự đi 25 người.

Dần nhập đơn giảĩi thì được ưa chuông hơn. Nhưng mở đầu phức hợp cũng là một trong những lựa chọn của bạn. Hãy sử dụng nó có cân nhắc.

Nhiều tờ báo đang sử dụng đồ họa thay thế cho cách dẫn nhập đa chủ đề. Họ dùng các ô đóng khung (box) để liệt kê tóm tắt các nội dung khác. Do ô này xuất hiện dưới tiêu đề với phông chữ lớn hơn so với bài, nó như một tổng kết bằng đồ họa phục vụ cho người nào chỉ lướt mắt qua trang báo. ô đóng khung này củng nhằm giải thoát cho người đọc khỏi bị nhồi nhét quá nhiều thông tin trong những đoạn mở đầu.

Một cách khác là đưa xen diễn biến mới nhất của một sự việc đơn lẻ vào câụ chuyện chính, và một hoặc nhiều mẩu tin ngắn này được gọi là thông tin phụ Cách thức này tạo ra lợi thế cho việc trình bày thông tin dưới từng phần ngắn, dễ “tiêu hóa” hơn. Nó cũng cho phép người viết đưa thêm nhiêu hanh động vào đoạn mở đầu. Những nhà nghiên cứu rút ra rằng các bài báo được chia thành các đoạn nơắn sẽ giúp cho người đọc lĩnh hội và ghi nhớ câu chuyện tốt hơn.

Cá hai phương pháp I.riuh bay này đểu cỏ ưu điỏrn hcm cách mở đâu đa chủ đề.

Mở đầu gay cấn

124

Mặc dù cấu trúc hình tháp ngược nhanh nhảu mang đến ngay cho người đọc những thông tin mới, không phải tất cả các tin bài đều mở màn với thông tin quan trọng nhất. Khi giá trị tin tức mà bạn muốn nhấn mạnh lã tính mới lạ, khác thường thì lời dẫn nhập cũng phải đặc sắc - độc đáo.

Khi một nhóm nghi can buôn lậu ma túy bị tóm trong một đám cưới, tin của AP nhấn vào tính ly kỳ:

NARRAGANSETT, R.I. (AP) - Khách mời của đám cưới gồm những nghi can buôn lậu ma túy, người điều phối là một nhân viên đặc vụ chống ma túy, người giữ an ninh ià sếp cảnh sát, và 52 nhân viên nữa là những khách không mời mà đến.

Với cô dâu chú rế không mảy may nghi ngờ thi lễ cưới rối Ihứ Sáu Thật không thổ nào quên được - cuộc tiêm kích bất ngờ của cành sát liên bang và cảnh sát khu vực đã bắt đi 30 người.

Không biết đây là một đám cưới kinh điển hay là một lời mào đầu kinh điển. Những thông tin cốt yếu chứa đựng trong hai khổ đầu. Một người viết với trí tưởng tượng nghèo nàn có thể viết tin đó thế này:

Ba mươi nghi can buôn lậu ma túy, kể cả cô dâu chú rể đã bị bắt giữ trong một đám cưới hôm thứ Sáu.

Cách viết này giống như một cái nhãn hiệu to tướng trên một chiếc Mercedes- Benz. Cấu trúc hình tháp ngược không khô cứng như thế mà nó vẫn khuyến khích sự hóm hỉnh, hài hước và độc đáo.

Đâu là sự khác nhau giữa hai dẫn chứng trên - lời dẫn phức hợp trong bài viết về giáo dục và lời dẫn hai đoạn trong câu chuyên vê đám cưới? ơ. trường hợp thứ nhắt, phóng viên đã đồng thời đưa ra một số hành động quan trọng, ở trường hợp thứ hai, phóng viên chi xoay quanh một chủ đề duy nhất, nhưng cô ta sử dụng đoạn văn thứ nhất để lách hoạt điều bất ngờ ở đoạn thứ hai.

CẤU TRÚC CÂU CHUYỆNGiống như áp phích quảng cáo trước cửa nhà hát, lời dẫn nhập giống như nam

châm thu hút sự chú ý. Lắm khỉ buổi biểu diễn không thỏa mãn lời hứa hẹn trên bảng quảng cáo; lắm khi câu chuyên không làm thỏa mãn lời hứa hẹn trong phần mở đầu. Trong cả hai trường hq/p người xem đều bị cụt hứng.

Cấu trúc hình tháp ngược giúp bạn sắp xếp câu chuyện theo một trật tự logic. Nó tác động đến bạn trong việc xếp hạng thông tin mà bạn sẽ trinh bày theo thứ tự của mức độ quan trọng. Hãy xem nhà báo chuyên nghiệp làm điều đó như thế nào.

Bài báo một chủ đề

Nêu ra vụ thu hồi sản phẩm, nêu ra vấn đề.125

Đoạn đầu nói trực tiếp với các bậc cha mẹ - những người có thể dang dùng các sọi dây kéo cửa sổ trong nhà. Điều này chứng minh tằm quan trọng của vấn đề đối với người đọc.

Người viết dùng nhà chức trách để chứng minh sự nghiêm trọng của vấn đề.

Washington (AP) - Trong vụ thu hồi sản phẩm lớn nhất từ trước đến nay, nhà chức trách nói rằng khoảng 500 triệu bộ mành cửa sổ đã được bán ra trong vòng mười năm trở lại cần phải sửa dây kéo bởi vì tính từ năm 1991 đã có 130 trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ bị thít nghẹt thở. Đây là đợt thu hồi thứ hai trong vòng năm năm lại đây.

Trẻ em có thể xoắn sợi dây kéo bằng thừng bên trong các thanh mành mỏng thành thòng lọng quấn quanh cổ chúng, ủy ban bảo vệ người tiêu dùng và nhóm ngành công nghiệp, Hội đồng thanh tra an toàn cửa sổ sổ đã thông báo hôm thứ tư. Khoảng 55 triệu bộ mành cửa được bán ra mỗi năm.

“Đây là một trò đùa đáng sợ với mạng sống mà thậm chí các ông bố bà mẹ chu toàn nhất cũng không hề ngờ tới”, bà Ann Brown, chủ tĩch Hội đồng an toàn, nói trong cuộc phỏng vấn. “Đó là cái chết oan ức - đứa trẻ không thể kêu cứu - và khi bố mẹ chúng đến thì đã thấy con mình treo ngược trên tấm mành”.

Lịch sử vấn đề

Các đại lý lần đầu đánh động vấn đề này vào năm 1995 bằng việc đề xuất đợt thu hồi tương tự, cung cấp đồ nghề sửa chữa cho người tiêu dùng và nhầ sản xuất thu hổi lại các sản phẩm của minh để sửa chữa. Chừng nào các dây kéo mành cửa đã bán ra không còn có thể thắt lại thành thòng lọng nữa thì cậ'c mẫu hàng bị thu hồi mới được hoàn trả cho các gia đình. 

Năm ngoái, một cuộc điều tra khác đã kết luận rằng những dãy kéo bên trong để điều khiển các thanh mành mỏng có thể gây nguy hiếm cho trỏ em.

Bổ sung cho phần mở đầu.

Trong 130 cái chết kể trên, những dây kéo mành cửa phía trong đã xiết nghẹt thở 16 trẻ em, tất cả ở độ tuổi từ 9 đến 17 tháng và trong những cái cũi đặt gần cửa sổ. Trong nhiều trường hợp, dây kéo phía ngoài lôi ngược lên và hạ những tấm mành xuống ngoài tầm với, nhưng những đứa trẻ bị dây phía trong kéo vào thòng lọng và tlút cổ.

Thêm lịch sử vấn đề để tăng thêm mối quan tâm của công chúng.

Cơ quan chức năng đã mở cuộc điều tra sau cẩi chết của bố Hannah Beller ờ Ashburn, Va., 16 tháng tuổi, trong một ngôi nhà trổng cho thuê, vào tháng tám 1998. Bố mẹ của em bé, Eric và Elizabeth Beller, đã đặt cũi của em bé trong một

126

căn phòng mà họ đã kiểm tra an toàn, thậm chi còn chắc chắn là những dây kéo của mành cửa sổ gằn nhất ở ngoài tầm tay với.

“Khả năng duy nhất có thể là con bé đã với tới hai thanh mành dưới cùng từ cái cũi của mình", bà Beller nói. “Chúng tôi tìm thấy con bé bị xiết trong cái dây kéo phía trong, có lẽ nó đã với được bởi vì những ngón tay bé xíu của nó mắc giữa cái mành cửa đang buông”.

Các nhà cung cấp rèm cửa mới đây đã thiết kế lại sản phẩm của họ một lần nữa nhằm tháo bỏ sợi dây kéo nguy hiểm phía trong. Những tấm mành cửa mới được bán ra từ tháng chín đã được cải tiến và những cái cũ còn tồn kho được liệt vào loại cần phải sửa chữa, chủ tịch Hội đồng thanh, tra an toàn cửa sổ, ông Peter Rush nói như vậy.

Tóm lại: Hãng AP và nhiều tở báo khác thường xuyên mách bảo cho người đọc lên mạng để tim thêm thông tin.

Chỉ dẫn của bài bảo giúp bạn đọc giải quyết vấn đề.

Ông Rush còn lưu ý rằng người tiêu dùng có thể lên trang web của hội đồng này (WWW.windowcoverings.org) để tìm hiểu cách kiểm tra các mành cửa cho an toàn.

Ủy ban an toàn khuyên những người đang sử dụng mành cửa gọi miễn phí cho hội đồng theo số 1-800-506-4636 để yêu cầu được phát một bộ dụng cụ sửa mành cửa. Bộ đồ nghề bao gồm các phụ tùng nhỏ bằng nhựa, được dùng cho loại mành cửa sản xuất từ 1995 về trước với kiểu dây kéo thắt vòng.

Việc sửa chữa này chi mất ít phút và không đòi hỏi phải tháo cả bức mành xuống.

Bài báo nhiều chủ đề

MẸO: Giải quyết phần còn lại của kim tự tháp ngược

❖ Giới thiệu những thông tin bổ sung quan trọng mà bạn không thể đưa và phần dẫn nhập.

❖ Nếu có thể, hãy chỉ ra sự quan trọng họăc một nhân tố nào đó.

❖ Trau chuốt lại những thông tin được trình bày trong phần dẫn nhập.

❖ Tiếp tục giới thiệu thêm thông tin theo thứ tự mà bạn đã xếp hạng tầm quan trọng.

❖ Phát triển ý tưởng cũng theo trình tự mà bạn đã giới thiệu chúng

❖ Nói chung, mỗi đoạn chỉ sử dụng một ý tưởng mới.127

Lời dẫn nhập có nhiều chủ đề phần lớn được dùng khi bạn tường thuật tiến trình hội họp của các hội đồng, ban bộ, các cơ quan lập pháp và tòa án. Các hội đồng này thường đề cập và giải quyết nhiều vấn đề trong một cuộc họp. Thông thường, các hành động này không liên quan đến nhau, và nhiều trong số đó đủ quan trọng để đưa vào phần dẫn nhập. Bạn có ba khả năng lựa chọn:

1. Bạn có thể viết thành nhiều bài. Tất nhiên, điều này phụ thuộc vào quyết định của người biên tập. Có thể họ không có đủ chỗ.

2. Bạn có thể làm bảng tóm lược: Nó có thể được gắn kèm theo bài viết. Trong đó bạn có thể liệt kê một cách ngắn gọn các hoạt động chính của hội đồng hoặc các quyết định được tòa án đưa ra.

3. Bạn có thể viết lời dẫn cũng như bài báo nhiều chủ ăề. Hãy trở lại với một ví dụ ở phần trước:

Bộ Giáo dục đã biểu quyết hạ mức thuế 12 cent cho mỗi giá trị 100 đôla chiều thứ Ba. Các nghị sĩ sau đó đã thông qua ngân sách ít hơn 150.000 đôla so với năm ngoái và chỉ thị cho bộ phận giám sát giảm nhân sự đi 25 người.

Bộ còn phê chuẩn các qui tắc đánh giá hạnh kiểm của sinh viên, trong đó bao gôm cả qui định những sinh viên có ba buổi vắng mặt thiếu lý do trở lẽn trong một năm sẽ bị phạt một tuần.

Bốn quyết định có giá trị tin tức được nói đến trong hai đoạn văn trên: 1) thay đổi mức thuế, 2) thông qua ngân sách, 3) cắt giảm nhân sự, 4) phê chuẩn các qui tắc đạo đức. Trong bài viết này cũng như tất cả bác bài viết xoay quanh một số chủ đề quan trọng, người viết làm bật nổi những chủ đề quan trọng nhất. Đôi khi các chủ đề quan trọng ngang nhau, như trong ví dụ trên chẳng hạn. Nhưng nhiều khi một hành động trội-hơn nhũng cái còn lại. Như vậy, trong trường hợp này cần nêu tóm tắt những hành động khác “nhẹ cân” hơn ngay sau lời dẫn. 

Nếu bạn và biên tập viên của bạn thống nhất rằng việc giảm mức thuế là quan trọng hơn tất cả những quyết định khác trong cuộc họp của Bộ Giáo dục, bạn cỏ thể trình bày câu chuyện này như sau:

Dẫn nhập: Bộ Giáo dục đã biểu quyết hạ mức thuế xuống 12 cent cho mỗi 100 đôla giá trị tài sản chiều thứ Ba.

Bổ sung cho lời dẫn: Mức thuế mới là 1,18 đôla cho mỗi 100 đôla giá trị tài sản. Tóm tắt các hành động khác: Điều đó có nghĩa là nếu tài sản của bạn ước tính lả 30.000 đôla, thuế bạn sẽ phải đóng là 354 đôla trong năm tới. Bộ còn thông qua ngân sách ít hơn so với năm ngoái 150.000 đôla, ra chi thị cắt giảm nhân sự đi 25 người và phê chuẩn qui tắc đánh giá hạnh kiểm sinh viên.

128

Cần lưu ỷ rằng lời dẫn nhập được tiếp nối bởi một đoạn bổ sung và bàn sâu thêm về thông tin đã nêu trong đó trước khi đoạn tóm tắt các thông tin khác xuất hiện. Việc bạn cần một đoạn bổ sưng trước khi tóm tắt các hành động khác phụ thuộc hoàn toàn vào khả năng bạn viết lòi dẫn như thế nào.

Trong mỗi bài báo có nhiều chủ đề, hai hoặc ba đoạn đầu tiên quyết định trật tự còn lại của cả bài. Để đảm bảo tinh chặt chẽ, mạch lạc của bài viết, bạn phải trình bày các hành động theo trật tự mà bạn đã giới thiệu chúng.

MẸO: Các cách xử ìý đề tài phức tạp

❖ Viết thành nhiều bài

❖ Sử dụng các box thông tin bổ sung

❖ Sử dụng phần đẫn nhập chứa nhiều yếu tố và viết bài theo trình tự các yếu tố

CHƯƠNG 8 VIẾT ĐÊT THU HÚT ĐỘC GIẢTrong chương này bạn sẽ học:

1. Những kĩ năng tường thuật có thể viết hay

2. Năm đặc điểm của một bài viết hay

Dù bạn đang viết một mẩu chuyện cho báo in, một kịch bản truyền hình, một thông cáo báo chi hay một bài cbo báo điện tử, quan trọng ià nó phải nói lên được đó là một câu chuyện hay. Nhiều nhà báo ỷ thức được điều đó. Đấy là lý do tại sao chúng ta thấy các bài báo thường được viết như thế này:

Trong những cơn ác mộng của minh, Steve Ị Cabrera thường đứng sững giữa lối đi trên Chuyến bay 1763. Không ai nhúc nhích ngoại trừ Jonathan : Burton, một gã thiếu niên vừa đá vào cánh cửa ị buồng lái làm thủng một lỗ lớn.

Burton bước nhanh đến trước dãy ghế gần cửa thoát hiểm. Từ phía sau khoang máy bay, vợ và I con trai Cabrera thét lên.

“Mình sấp cản được hắn la. Hắn ta đang cố phá tan cái máy bay”, Cabrera nghĩ ‘bụng, “nhưng hắn Ị còn chưa đến tuổi thành niên”. Sau đó, khi chiếc Ị máy bay còn cách mặt đất hàng ngàn feet ỏ' sân : bay Utah, Burton chặn một lối ra khẩn cấp và đóng nó lại.”

Một giây sau, Cabrera, 42 tuổi, nhảy ra khỏi I giường và lao đến phòng ngủ con trai mình, ở đây, ngồi trong bóng đêm bên giường Wyatt, anh cố lắng nghe hơi thờ của đứa con trai qua mỗi nhịp tim.

129

“Điều ấy tất phải xảy ra như thế”, anh nghĩ hàng trăm lần kể từ khi nhĩaig cơn ác mộng bắt đầu xuất hiện. “Dôi khi, tỏi không cản được hắn ta", Cabrera kể về những giấc mơ của mình, “Đôi khi, Jonathan thắng tôi".

Vào ngày 11 tháng Tám, Jonathan Burton trở thành hành khách đầu tiên bị giết bởi những hành khách cùng đi trên chiếc máy bay thương mại Mỹ. Giữa đường đi của chúyến bay một giờ đồng hồ từ Las Vegas đến thành phổ Salt Lake, gã thiếu niên 19 tuổi ấy bắt đầu đi đi lại lại dọc lối đi giữa những hàng ghế, nói lầm bầm trong miệng. Sau đó, hắn ta xô dạt một tiếp viên, chạy đến đầu máy bay và đá văng tấm bảng treo ở cánh cửa buồng lái. Chui đầu vào bên trong, hắn hét lên: “Tao có thể lái chiếc máy bay này!”

Không còn nghi ngờ gì về những chi tiết này. Nhưng mặt khác, nhiều câu hỏi vẫn còn để ngỏ rằng điều gì đã xảy ra sau đó trên chuyến bay 1763.

Theo những báo cáo của cảnh sát sân bay mà tờ USA TODAY tiết lộ và trong hàng tá những bài phỏng vấn do tờ báo này thực hiện - bao gồm bài đầu tiên phỏng vấn Cabrera cùng một hành khách khác đã giúp kìm giữ Burton - những người có mặt trên chiếc Boeing 737 đó đã mô tả nỗi khiếp đảm và thường những lời kể mâu thuẫn nhau

về những gì đã xảy ra suốt chuyến bay. ít nhất ba trong số 121 hành khách nhắc đến việc vài người đã nhảy bổ vào tấn công Burton khi hắn ta đã nằm gục giữa lối đi. Một người nói rằng anh ta tin chắc chính Cabrera là người đã đánh gã thiếu niên cho đến chết. Tất cả đều kể lại những tiếng gào thét, tiếng kêu khóc và sự hỗn loạn trong khoang máy bay khi những hành khách xỏ Ìihctu chạy để thoát khỏi cuộc ẩu đả. Nhiều người trả lời phỏng vấn nói rằng họ lo sợ cho sinh mạng của mình.

Những bản tường thuật của họ và những báo cáo khác hy vọng sẽ được công khai vào cuối mần này, khi FBI công bố hơn 500 trang tài liệu điều ưa. Nhưng việc khám nghiệm tử thi dường như không cho thấy ma túy như một nguyên do dẫn đến sự bộc phát của Burton, các nhà điều tra thừa nhận hành vi của người thiếu niên này là không thể lý giải được”.

Blake Morrison

USA TODAY

Phần mở đầu bài viết này đặt lên vị trí đầu tiên một cuộc điều tra chi tiết về cái chết của một hành khách. Người viết đã sử dụng một lối kể nhằm đặt bạn vào trong chính chiếc máy bay đó. Tại đây, bạn có thể chứng kiến từng sự kiện được phơi bày. Khả năng là cách viết này sẽ thu hút độc giả ngay từ mối quan tâm không chủ đích đối với sự kiện.

Độc giả không gặp kiểu viết này thường xuyên như đáng ra phải thế. Một số người tự chọn hướng đi cho minh, họ đang rời bỏ báo in và tạp chí. Các chủ bút thì

130

xem xét những chỗ cắt xén .bài viết kỹ lưỡng hớn để đạt tới sự rõ ràng và tính sáng tạo trong những mẩu tin. “Không phải những câu chuyện dài cúa chúng ta quá đài", một giáo viên nguyên là một chủ bút, ông Carl Sessions Stepp nói. “Những câu chuyện ngắn của chúng ta quá dài”.

Thậm chí có vài cuộc nghiên cứu ủng hộ cho ý rường rằng báo chí không hề dễ đọc như người ta tưởng. Theo công thức dễ đọc của Flesch, những nhà nghiên cứu tại trường đại học Texas đã khảo sát cách viết tiểu thuyết và báo chí qua một thế kỷ. Họ kết luận rằng tiểu thuyết ngày càng trở nên dễ đọc và báo chí thì ngày càng khó đọc.

Khả năng đọc là một phép đo những thứ như số chữ trong một câu, số âm tiết trong một từ và số ý trong một câu. Thông thường, chúng có mặt càng nhiều thi câu càng khó hiểu. Có thể nào chúng ta trách cứ người đọc vì họ bị chóng mặt khi đụng phải lối viết đặc trưng này?

WASHINGTON - Một nghiên cứu trong vòng 10 năm về kỹ thuật mổ phổ biến ngày càng được tăng cường sử dụng để chỉnh thị lực cho người nghèo cho thấy rằng phương pháp này an toàn hợp lý và có hiệu quả nhưng điều đó có thể dẫn đến sự suy yếu nhanh chóng hơn trong lchả năng nhìn mọi thứ ở gần, những nhà nghiên cứu cho biết hôm thứ Tư.

Câu đó có 72 chữ. Ỷ chính bị che đậy đâu đó trong một cái “bụi rậm”. Nếu người đọc vẫn còn sức chịu đựng, người viết bồi tiếp một câu thứ hai với 47 chữ.

Nếu bạn nghĩ rằng khoa học là một vấn đề phức tạp đòi hỏi một lối viết tương ứng, bạn sẽ lý giải như thế nào với những lời dẫn nhập trọng một bài viết về chính quyền sau đây?

Với hy vọng ngăn ngừa sự lặp lại của những sai lầm không che giấu được trong suốt'cuộc điều ưa bí mật 9 tháng gân đây tại một ưong những mạng lưới chính của mình, ủy ban phụ trách hệ thống thoát nước và cấp nước New Orleans dự định thuê một đội trưởng an ninh và lên kế hoạch ngăn chặn sự phạm tội từ phía nhân công.

Viết để thông tin và để giải trí quan trọng đối với những nhà báo củng như ỉối với những nhà văn. Chẳng phải vì báo chí và những bản tin phát thanh truyền hình được làm ra và qua đi chỉ trong một ngày mà chúng ta dễ dãi chấp thận một kỹ năng viết cắp thấp hơn. So sánh thời gian tồn tại tự nhiên của - báo với một bãi biển, nhà bình luận báo chí James Kilpatrick đã thách thức rửng người cầm bút: “... nếu chúng ta viết văn lên cát thì hãy cố viết cho hay hết mức trước khi những con sóng ào đến”.

131

Nếu thách thức của Kilpatrick đối với sự kiêu hanh cua bạn chưa đu, thi còn đây những đòi hỏi của người đọc, người nghe va cua nhưng bien tạp vien, các trưởng ban thời sự, những người đang trả công cho bạn. Các chủ bút đang •* săn lùng một số hiếm hoi những người vừa có tài tương thuạt vưa co khieu viết. Hội những chủ bút Mỹ đã đặt việc cải thiện cách viết như một trong những nguyên tắc mục tiêu lâu dài của minh. Hằng năm, hợp tác với Học viện Poynter ở St. Petersburg, Fla., Hội trao giải thưởng 1.000 đôla cho những người thắng cuộc ở nhiều thể loại khác nhau trong các cuộc thi viet do Hội tài trợ. Danh sách những người thắng cuộc được học viện này xuat ban hang nam trong một loạt sách có tựa đề Những bài báo haỵ nhat.

Nhiều nhà văn nổi tiếng - trong số đó có Daniel Defoe, Mark Twain, Stephen Crane và Ernest Hemingway - khởi nghiệp là những nhà báo. Danh sách gân đây có thêm John Hersey, Tom Wolfe và Gay Talese. Danh sach nhưng ngươi có tác phẩm bán chạy nhất cũng được noi dài thêm bơi ten cac nha bao: Bob Woodward, Russell Baker, Ellen Goodman, Anna Quindlen, Richard Ben Cramer, Ron Rosenbaum và Edna Buchanan, ỡ một sô tờ báo trong nươc (My) hiẹn nay, ngày càng nhiều các nhà báo sáng tác đeu đặn cũng như họ đe cạp đẹn mọi việc, từ những vụ tai nạn cho đến những van đe cua bang. Neu bạn biet tran trọng ngôn ngữ, có trí tưởng tượng của một nghẹ SI va khat khao học được cách kết hợp chúng, bạn cũng có thể theo nghiệp văn chương vạy.

Chúng ta nên cố gắng mang đến những bài viết có chât lượng, hóm hỉnh và có kiến thức trong nghề nghiệp của minh. Neu thanh cong, cong viẹc cua chung ta sẽ không chi mang lại thông tin mà còn hap dân nưa, khong chi co tinh giao dục mà còn dành để giải trí và không chỉ đe được mua ma con được đọc.

VIẾT HAY BẮT ĐẦU TỪ TƯỜNG THUẬT TỐTMuốn viết háy trước hết hãy tường thuật cho tot. Neu khong biet sư dựng một

cách khéo léo các nguồn tin, khả năng quan sat cua ban than va cac chi tiết bài viết của những người viêt giỏi nhât củng đo be. Bai Viet hay bat đau từ việc tường thuật tốt. Cách tường thuật đã cho phép Blake Morrison của tờ USA Today mở đầu bài viết của mình bằng việc làm sống lại cái chết trên khoang máy bay củng với kể chuyện. Lôi viêt này đoi hoi nhưng chi tiet chinh xac đe tái hiện lại bối cảnh. Để có được những chi tiet đo đoi hoi hang giơ thu thạp thông tin. Câu chuyện đó mất một so thời gian đe viet, nhưng cac phong vien cần có thật nhiều chi tiết và việc đào bới chung co the keo dai đen hạn chot nộp bài. Trong chương 7 chúng tôi đã giới thiệu lơi dẫn nay:

Hai người chét trong một tai nạn xáy Ị ra hôm thứ Năm gân cán cử không quân Fairchild do mội cấm sắt vãng ra từ rứ-moỏc cúa một chiếc xe lải và cấm phập vào mui chiếc xe con vừa đi tới.

Bây giờ chúng ta cùng xem xét một vài chi tiết mà nhà báo Alison Boggs = của tờ The Spokesman-Review tổng hợp sau đây:

132

Phần đầu chiếc Suburban, từ mui trở xuống bị tấm sắt cắt lìa. Mấy chiếc ghế trước bị bật ngược về phía sau, bảng đồng hồ, trần xe và vô lăng văng hết ra ngoài.

Những gì còn lại của chiếc xe con là một đống kim loại bẹp dúm và những mảnh kinh vỡ vụn. Chiếc Suburban bạc chi còn có thể nhận dạng nhờ cuốn hướng dẫn sử dụng năm 1983 của chủ xe nằm lấm láp gần đó.

Cả hai nạn nhân đều rhốr cỉây an toàn, nhưng trong trường hợp này, điều dó không nghĩa lý gi cà, Jef f Sale nói. Hai cái đầu bị tổn thương nghiêm trọng.

Những cái cúi ngủ, một thùng lạnh hiệu Coleman và những dụng cụ câu cá văng vãi trên đường cũng như ở plúa sau chiếc Suburban khiến ta hỉnh dung một chuyến đi cấm trại. Những lon Pepsi chưa khui bị mắc kẹt dưới dãy ghế trước của chiếc xe.

Người viết đã xây dựng từng câu ván trên các chi tiết thật cụ thể. Tường thuật tốt có thể tạo nên bài viết hay.

Khi bạn đọc một bài viết đầy ắp chi tiết, bạn có thể tin chắc rằng cuốn sổ ghi chép của người viết cũng đầy nhóc những chi tiết đó. Các phóng viên ngửi thấy một cái gi đó - và viết ra - họ đang tác nghiệp. Các phóng viên sờ thấy một cái gì đó - và viết ra - họ đang tác nghiệp. Còn có những người để ý thấy ai đó đang lấy tay quệt nước mất - và viết ra điều đó.

Những cuốn sổ tay không chỉ chứa đựng chi tiết mà còn có cả những lời trích dẫn; chúng cũng nên chứa đựng cả hậu quả của việc tường thuật với tất cả ý thức và khả năng phán đoán của bạn.

Với chi tiết đặc biệt được phát hiện bởi con mắt tinh nhạy và thói quen tò mò, các phóng viên luôn vượt trội lên sự miêu tả thông thường. Điều đó xây nên lòng tin và tạo ra mối quan tâm. Một phóng viên trẻ đã nghiệm ra làm báo là một con đường đầy chông gai. Nhiệm vụ của anh ta bắt đầu khi tòa soạn được tin một nạn nhân lớn tuổi của một tội ác xảy ra tuần trước đã chết trong bệnh viện hồi chiều. Anh ta được phân công đến phỏng vấn hàng xóm của nạn nhân, một trong những người õỊã trông thấy gã đàn ông ôm chiếc tlvi đi ra từ ngôi nhà nạn nhân vào cái đêm bà ta bị hại. Thấy khả nghỉ, người láng giềng liền báo với cảnh sát và họ đã kịp đến tóm tên tội phạm. Họ tìm thấy nạn nhân bị đánh gục trong nhà. 

Bản phác thảo ban đầu của phóng viên chỉ là một sự ghi chép khô khan, đơn điệu về phản ứng của người hàng xóm đối với cái chết của người đàn bà và vụ trộm. Câu chuyện rõ ràng đáng được tìm hiểu nhiều hơn thế.

Nạn nhân chỉ sống một mình? Quan hệ với láng giềng như thế nào? Đã có nhiều vụ tấn công xảy ra trong khu vực này hay chưa? Những người hàng xóm có thân thiện với nạn nhân không? Ngôi nhà của nạn nhân trông thế nào? Gần như mỗi

133

câu hỏi đặt ra cho phóng viên đòi hỏi anh ta phải quay lại hiên trường. Anh ta đã thất bại trong bài tường thuật của minh.

Anh ta viết bản thảo lần hai mà trưởng ban địa phương thoạt tiên đã chấp thuận. “Nhưng mà”, phóng viên chợt nghĩ, “bạn có biết cái tì vi mà tên trộm cuỗm đi đã không còn xem được nữa không?” Đãy là lần thứ ba anh ta viết lại:

Khi cô bé Tracy Britt 11 tuổi qua chơi với bà hàng xóm Rose Shock, người sống trong một căn nhà ưệt có hai cửa nhìn ra đại lộ Providence, họ ch! nói hết chuyện này qua chuyện khác, bởi vĩ cái ti vi đã bị hỏng không xem được.

Một tuần trước đêm hôm đó, một láng giềng khác, ông AI Zacher ở số nhà 300 đại lộ Wilkes, đã nghe thấy những tiếng động khả nghi. Nhìn ra ngoài, ông thấy một người đàn ông bê cái tivi hỏng đi ra từ nhà bà Shock. Khi người đàn ông đặt tivi xuống và hướng về phía chiếc xe điện màu xanh, Zasher liền gọi cảnh sát. Trong nhà, bà Shock nằm sóng soài trên sàn với khuôn mặt bị đánh bầm dập.

Chủ nhật này, trong bệnh viện Springfield County, nơi bà từng là một chuyên gia về dinh dưỡng trước khi về hưu năm 1955, cụ bà Rose Shock 85 tuổi đã qua đời.

Nếu họ hàng bà Shock kiên quyết hơn, bà đã không phải sống trong căn nhà với ván nhôm và những khung cửa sổ tróc sơn nham nhở ở số 302 đại ỉộ Wilkes. Sau khỉ ngôi nhà của bà bị trộm hè vừa rồi, gia đình bà dã thử thuyết phục bà dọn đi nơi khác.

“Dường như bà ấy không sợ hãi khi sống một mình”, em gái bà Shock, Ruth Tremaine ở số 306 đường Harley Court, kể lại hôm thứ Hai. Bà ấy đã sống ở đây 18 hay 19 năm rồi, và bà thích ở đây hơn bất cứ nơi nào khác. Chúng tôi đã đề nghị bà chuyển đi, nhưng bà lại chỉ muốn sống trong căn nhà của mình”.

... David Herron, 45 tuổi, sống ở số nhà 207 đường Providence, đang bị giam giữ thay thế cho phiếu nợ 100.000 đôla, liên quan đến vụ án này. Hắn ta bị buộc tội giết người có chủ ý, mang vũ khí cấm và tội trộm cướp ở mức thứ nhất.

Luật sư bên kiện Milt Harper nói hôm thứ Hai rằng ông ta sẽ có trong tay bản giám định pháp y vào thứ Năm trước khi quyết định có đưa thêm lời buộc tội hay không, ông ta đang chờ kết quả khám nghiệm tử thi.

Vào đêm thứ Hai, đèn đỏ nhấp nháy trên đầu những chiếc xe cảnh sát một lần nữa lại chiếu sáng choang khu vực gần đại lộ Wilkes, cảnh sát đang tiến hành điều tra một vụ trộm ở nhà Zacher.

134

Trong bài viết này, chúng ta nỉiin tháy những con đường dơ bẩn, nghe thấy tiếng ồn ào của đám sinh viên đi bộ dọc theo lối đi trước nhà Rose Shock, nhìn thấy ván sàn bằng nhôm và sờ thấy những mảng sơn tróc nham nhở. Chúng ta biết rằng bà Shock chết trong chỉnh bệnh viện nơi bà ta đã từng làm việc nhiều nãm. Chúng ta cũng biết được sự trớ trêu bi thảm là bà bị giết chết chỉ vì một cái tivi hỏng.

NHỮNG YẾU TỐ CỦA MỘT BÀI VlẾT HAYMột bài viết hay phải chính xác, dễ hiểu và cụ thể. Nó chỉ ra cho chúng ta thấy

hơn là kể lại sự việc và ngôn ngữ phải giàu hình ảnh. Hãy xem xét từng đặc điểm một.

Chính xác

Nên dùng từ ngữ chính xác để diễn tả điều bạn muốn nói. Nếu bạn viết lửa đã thiêu rụi một căn nhà, ý bạn muốn nói cân nhà cần phải được xây cất lại, chứ không phải là sửa chửa lại. Nếu bạn nói những người lính cứu hỏa mang mặt nạ oxy để vào tòa nhà bị cháy là bạn đang hoài nghi không chỉ trí thông minh của họ mà còn của chinh bạn nữa. Khí oxy rất nguy hiểm khi gặp lửa, lính cứu hỏa dùng những bình dưỡng khí. Bạn có thể viết thị trưởng “nói”, “tuyên bố”, “khẳng định”, hay “càu nhàu” - nhưng trong đó chỉ có một từ chính xác.

Tránh những từ ngữ mang tính kỳ thị

Ngay cả khi dàng những từ có vẻ vô hại, những tử mang tính kỷ thị giới tính hay chủng tộc ngoài ý xúc phạm và phân biệt đối xử cồn không chính xác nữa. Những bác sĩ không phải lúc nào cũng là “anh ấy”, cũng như các y tá không phải lúc nào củng là “cô ấy”. Nhiều từ ngữ của chúng ta thường qui cho mọi người là nam giới trừ phi nó chỉ ra hẳn đó là nữ giới. Những người viết một cách chinh xác không dùng “anh cảnh sát” mà dùng “nhân viên cảnh sát”, không dùng “ngài ủy viên hội đồng lập pháp” (của bang - Mỹ), mà dùng “thành viên của hội đồng lập pháp” và không dùng từ “anh đưa thư” mà dùng “nhân viên bưu điện”. Trong vài trường hợp, bạn có thể dùng từ số nhiều để lờ đi việc xác định giới tính: Khi những bác sĩ gặp bệnh nhân, trước hết họ thường gắng giúp cho người bệnh được thoải mái.

Ngôn ngữ Mỹ đang đầy rẫy những thuật ngữ kỳ thị chủng tộc. Bạn nên tránh dừng những từ ngữ hàm ý khinh bỉ người Trung Quốc, người Nhật, người da đen, người da đỏ - không chi vì chúng xúc phạm họ mà còn vì chúng không chính xác. Chúng đè lên đầu một tầng lớp người nào đó trong xã hội những ấn tượng sai lệch đã ăn sâu vào đầu óc.

Một vài từ, chính xác một cách hoàn hảo khi được dùng đúng chỗ, và không chinh xác khỉ được dùng trong một ngữ cấnh không thích hợp. Tờ Los Angeles Times dùng “đồng dục nữ” (lesbian) trừ phi nguồn tin cho biết đó là một người đàn ông biến đổi giới tính (gay woman). Hãng thông tấn AP dùng “người đồng tính luyến ái”

135

(homosexual) và đồng dục nam (gay) mà không cho phép dùng “pêđê”, “bóng” (dyke, fruit, fairy... - đều có nghĩa đồng tính luyến ái theo tiếng lóng).

Một số tờ báo Mỹ đã bỏ qua mối liên hệ ngôn ngữ này vì một “quan điểm chinh trị đúng đắn” thái quá. Thái độ ấy làm cho chúng ta e ngại nói lên sự thật. Có sự thật nào ở trong những từ lóng về chủng tộc? Sự thật chính là có nhiều từ ngữ ám chỉ một số nhóm người đã được người ta dùng từ lâu trong lịch sử, nó được tạo nên từ sự thiếu hiểu biết, sự thù ghét hay sợ hãi. Trong suốt chiến tranh thế giới, người ta gọi những công dân Mỹ gốc Đức là “những tên Đức” (Krauts) để cô lập họ. Những người Mỹ gốc Nhật thì bị nhốt trong các trại giam. Hầu hết nhóm dân tộc nào nhập cư vào nước Mỹ và bắt đầu cuộc sống từ bậc dưới cùng của nấc thang xã hội đều bị xem như những người dốt nát hoặc là mối đe dọa cho phúc lợi kinh tế của những người dân bản xứ. Trải qua nhiều năm, những thuật ngữ hàm ý kỳ thị đó đã ám chi dân nhập cư từ Ireland, Ba Lan, Trung Quốc, và châu Phi. Chúng ta thấy điều tương tự cũng xảy ra với lớp dân nhập cư gần đây từ Mêhicô, Haiti và Cuba. Danh từ “người Hồi giáo" (Muslim) hiếm khi được nhìn thấy hay nghe thấy trong những bài báo trừ cái từ thay thế cho nó là “những tên khủng bố” hay “những kẻ Hồi giáo cực đoan”. Như những người viết lưu tâm đến tính chính xác của ngôn ngữ, chúng ta nên công bằng VỚI mọi người chứ không định kiến.

Từ ngữ là loại vũ khí đầy uy lực. Chứng định ra những nền văn hóa, tạo nên tầng lớp công dân loại hai và bộc lộ những lối nghĩ rập khuôn. Chúng cũng làm thay đổi cách người ta nghĩ về nhau và đối xử với nhau. Nhà báo được tự do trong việc lựa chọn chính xác những từ ngữ đúng. Tự do lựa chọn từ ngữ là điều tuyệt vời nếu nó đem lại sự diễn đạt sáng tạo.

Tránh hất cẩn trong việc lựa chọn từ ngữ

Tự do trong việc lựa chọn từ ngữ sẽ mở lối cho những cách diễn đạt hay.

Mhư cách viết của Rick Bragg ở tờ Sr. Pe “Bà ìà người đã gánh lấy gánh nặng cuộc sống của chúng ta mà dường như không để tâm đến cuộc sống riêng tư của mình đang trôi qua kẽ tay như nước”.

Còn đây là Julie Sullivan của tờ The Spokane “Cho anh ta cái bục, anh ra sẽ cho bạn một bài thuyết pháp”.

Tuy nhiên sự chính xác không chỉ là hiểu đúng từ nguyên của từ, mà còn phải biểu đạt một cách chính xác những gì bạn muốn nói. Thay vì nói: “Hội đồng thành phố muốn chọn vị trí tại ba lô đất trống ở trung tâm thành phố”, để chinh xác hơn, bạn nói: “Vài thành viên trong hội đồng thành phố...”, hoặc tốt hơn nữa là: “Năm thành viên của hội đồng thành phố...”

Sự chính xác còn thể hiện ở việc sử dụng những từ điều kiện (nên, có thể, có thể sẽ...) khi thảo luận về một đề nghị nào đó:

136

Câu sai: Dự luật này sẽ làm cho nó trở nên bất hợp pháp.

Câu đúng: Dự luật có thể sẽ làm cho nó trở nên bất hợp pháp.

Sử dụng “sẽ làm" không chính xác bởi vì dự luật còn chưa được ban hành. Sử dụng “có thể sẽ làm” là bạn đang muốn nói “Nếu pháp luật thõng qua dự luật này, thi nó sẽ...”

Sự chính xác còn có nghĩa là sử dụng những cấu trúc câu đúng đắn để truyền đạt một cách rõ ràng những gì bạn muốn nói. Câu s.au đây đúng về mặt “kỹ thuật” nhưng không chính xác:

Hội đồng thành phố thông qua sắc lệnh, 250 người ủng hộ đã vô tay hoan hô.

Câu này không chính xác vì đây là một câu kết hợp nhưng đã chia tầm quan trọng cho hai vế câu đều như nhau. Đê’ nói lên được mối quan hệ nhân quả, người viết nên sử dụng một câu phức:

Bởi vì (hoặc là "khi") hội đồng thành phố thông qua sắc lệnh, 250 người ủng hộ đã vô tay hoan hô.

Khi bạn viết một cách có ẩn ý, bạn đã buộc người đọc phải suy luận. Hãy nói ra những gì bạn đang nghĩ.

Đạt đến sự chính xác trong việc sử dụng những con số

Đối với nhiều nhà báo và độc giả, những con số là một thứ ngoại ngữ. Công việc của chúng ta là phải học được thứ ngôn ngữ đó và nói làm sao cho những người đọc của chúng ta cũng hiểu được.

Cách quan trọng nhất để làm tăng khả năng lĩnh hội là so sánh những con số và kích thước. Những nhà chức trách có thể công bố rằng vụ cháy rừng đã thiêu hủy cây cối trong vòng 500 dặm vuông. Điều này có ý nghĩa gì với bạn? Với người đọc của bạn? Một cách làm cho nó trở nên có nghĩa là so sánh những con số, cái chưa biết, với cái gì đó đã biết. Thậm chi nếu bạn không biết kích thước của vùng bạn đang ở chính xác là bao nhiêu dặm vuông, bạn vẫn hình dung được độ lớn của nó. Bạn đọc ở California có thể hiểu được vùng đó rộng như thế nào nếu họ được biết vụ cháy rừng thiêu hủy một vùng rộng gấp bốn lần thành phố San Francisco. Vùng đó cũng rộng gấp tám lần thành phố St. Louis và gấp 15 lần thành phố Springfield, Mass. Hãy tra trong danh bạ điện thoại thành phố về diện tích và dân số của vùng bạn ở.

Bạn chuyển đổi những con số lớn ưong ngân sách bằng cách biểu đạt chúng như là chi phí cho mỗi sinh viên. Bạn chuyển đổi sự gia tăng tiền thuế bằng cách cụ thể hóa mỗi người đóng thuế phải trả bao nhiêu. Bạn chuyển đổi tỉ lệ tội phạm bằng

137

cách nêu ra số lượng cốc vự phạm tội trong từng phút, từng giờ hay từng ngày trong thành phố của bạn.

Nếu mỗi nhà báo viết những con số ra bằng thứ ngôn ngữ đơn giản thì bạn đọc sẽ hiểu được chúng ta.

Rõ ràng, dễ hiểu

Những yêu cầu của việc viết rõ ràng, dễ hiểu bao gồm sự đơn giản, đúng ngữ pháp và tính mạch lạc. Những phần sau đây sẽ đưa ra những ví dụ tiêu biểu về cách tạo nên sự rõ ràng trong bài viết.

Giữ cho hài viết đơn giản

Độc giả của tờ báo nọ có lần phải đối diện với đoạn văn chỉ độc một câu. như sau:

“Thật ngược đời, các biến đôì gây ra bệnh ung thư thường bắt nguồn từ việc sửa chữa tế bào của những enzim hoạt động dễ sai sót chứ không phải từ việc những “chất gây ung thư” làm thương tổn tế bào”, Abe Eisenstark, Chủ nhiệm Khoa Sinh vật học tại trường đại học, đã phát biểu tại cuộc họp của Hội đồng Nghiên cứu về nguyên nhân do môi trường diễn ra tối thứ Tư tại Trung tâm nghiên cứu ung thư.

Nếu đây là một cái tin VỚI /9 chữ như thế, nó sẽ cần được một chủ bút, một nhà từ vựng học và một nhà khoa học được giải Nobel giải mã nó. Ví dụ : nói trên đơn gián lủ không thổ hiếu nổi. Mặc dù câu này không phải là một điển hình cúu í ách viết báo, nhưng nó cũng không hẳn là hiếm. Có quá nhiều những gì được viết ra là một mớ bùi nhùi. Chẳng hạn như ví dụ sau đây:

Xấp xỉ hai tỉ tấn cặn bẩn từ sự xói mòn đất đã đi vào nguồn nước của quốc gia hằng năm. Trong khi chất thải công nghiệp và những thiết bị xử lý chất thải nhận được rất nhiều sự quan tâm, theo lời Khoa Nông nghiệp thì sự ô nhiễm nguồn nước của chúng ta là sự ô nhiễm số một không thể cứu vãn.

Người viết bài này đã gây nên sự ô nhiễm trong chính ngôn ngữ của bản thân anh ta. Thông điệp có thể sáng sủa trong suy nghĩ của người viết, nhưng nó không hề dễ hiểu khi được in ra.

Để viết dễ hiểu chúng ta nên dùng những câu ngắn. Những ví dụ sau đây cùng nói về một vấn đề:

NEW YORK - Từ việc đo những tia laze cỏ độ chính xác cao dội lại từ ba gương phản xạ do các phi hành gia cửa tàu Apollo đặt ở ba vị trí khác nhau trên mặt trăng và một gương đặt trên xe nguyệt hành không người lái của Liên Xô, các nhà khoa học tin rằng mặt trăng vẫn còn bị rung tử sau một vụ va chạm với một thiên thạch khổng lồ 800 năm trước.

138

NEW YORK - Mặt trăng vẫn còn rung từ sau vụ va chạm với một thiên thạch khổng lồ 800 năm trước.

Tác giả của ví dụ đầu tiên đã lôi độc giả đl qua những bụi rậm đầy gai với rất nhiều những mệnh đề chứa giới từ. Ở ví dụ thứ hai, người viết đã dọn quang bụi rậm để phô bày ra những đóa hoa.

Dùng ngữ pháp và cách chấm câu đúng

Tuy không phổ biến lắm, nhưng những lỗi về ngữ pháp và chấm câu củng có thể làm câu tối nghĩa. Không ai khát khao trở thành nhà báo sẽ thành công mà không nắm những quy tắc ngữy pháp. Nếu không, chúng sẽ tấn công và phá hủy hết ý nghĩa của các câu.

Đi theo trật tự thời gian là cách dễ hiểu nhất trong các loạt kết cấu của bài viết. Chẳng có gì dễ hơn là bạn bắt đầu ở sự kiện đầu tiên và cứ thế đi đến cái cuối cùng. Tuy nhiên, các nhà báo không được phung phí thời gian của độc giả cũng như diện tích trang báo thường không cho phép các nhà báo sử dụng kết cấu này. Đó là lý do vì sao việc phác thảo bài viết là rất quan trọng, thậm chí nếu bản phác thảo của bạn chỉ là sự liệt kê ba hay bốn điểm nào đó, bạn cũng đã có hy vọng hoàn thành bài viết.

Với phác thảo đơn giản này bạn có thể viết được một bài về cuộc họp của Hội đồng thành phố:

1. Phê chuẩn đường một chiều

2. Tăng tiền nộp phạt cho lỗi đậu xe

3. Mua máy ủi tuyết

4. Nghiên cứu về chỗ đậu xe trong trung tâm thành phố

5. Thuê công ty kiểm toán

Bạn sắp xếp những hành động theo trật tự tầm quan trọng giảm dần. Sa - đó bạn quyết định có nên tập trung vào một chủ đề hay viết một mở đầu tórr. tắt hoặc một mở đầu phức hợp (đa chủ đề). Một khi bạn làm được điều na bài phác thảo của bạn sẽ có được nhiều chi tiết:

1. Dần nhập với chủ đề quan trọng nhất (phê chuẩn đường một chiều).

2. Tóm tắt các hành động khác:

a. Tiền phạt đậu xe, máy ủi tuyết,, tiện nghi đậu xe, kiểm toán than: phố

3. Bổ trợ cho dẫn nhập:

139

a. Cuộc bỏ phiếu, lởi trích dẫn của Jones, phe đối lập.

4. Bổ trợ cho những hành đông khác theo trật tự đã giới thiệu trong đoan hai:

a. Tăng tiền nộp phạt đậu xe Số tiền, lý do, không có ai phản đối

b. Mua máy ủi tuyết

Giá tiền, thời gian giao hàng

c. Chỗ đậu xe khu trung tâm:

Xác định rõ vấn đề, khi nào việc nghiên cứu được thực hiện, ai sẽ làm điều đó, lời trích dẫn của Dehaven, đề nghị của Phòng thương mại.

d. Công ty kiểm toán

Ai sẽ làm điều đó, giá tiền, khi nào thực hiện.

Mặc dù việc phác thảo mất dăm phút, nhưng nó sẽ tiết kiệm cho bạn được nhiều thời gian hơn. Bản phác thảo cũng tạo nên một cấu trúc hợp logic từ ý tưởng này đến ý tưởng tiếp theo. Đây là cách bạn có thể bắt đầu bài viết:

Hội đồng thành phé Springfield đã bỏ phiếu hôm thứ Ba để quyết định bốn con đưòng ở khu trung tâm là đường một chiều. Hội đồng cũng tăng tiền phạt đậu xe lên năm đôla, duyệt mua hai máy ủi tuyết, nghiên cứu về chỗ đậu xe trong khu trung tâm và thuê một công ty kiểm tra sổ sách của thành phố.

Có hiệu lực kể từ ngày 1 tháng Ba, bốn con đường sẽ trỏ thành đường một chiều là...

Trong mỗi câu, bạn phải biểu thị rõ ràng mối liên hệ chinh xác giữa các ý tưởng. Một cách để thực hiện điều này là dùng các cấu trúc câu. Câu đơn nói lên một ý tưởng. Câu ghép nói đến hai hay nhiều ý tưởng có tầm quan trọng ngang nhau. Câu phức biểu đạt ý tưởng này phụ thuộc ý tưởng kia. Sau đây là một vài ví dụ:

Câu đơn:Thị trưởng gắt gỏng với hộỉ đong.

Câu ghép:Thị trường gắt gỏng với hội đồng, và bà ta khăng khăng đòi bỏ phiếu.

Câu phức: Sau khi thị trưởng gắt gỏng với hội đong, bà ta khăng khăng đòi bỏ phiếu.

Những câu ghép làm cân bằng hai hay nhiềứxỷ mà không bình luận chúng. Những câu phức có thể chỉ ra nguyên nhân và kết quả.

140

Câu ghép: Những thành viên trong hội đồng giận dữ, và họ không chấp thuận lời đề nghị.

Câu phức: Bởi vì những thành viên trong hội đồng giận dữ,

nên họ đã không chấp thuận lời đề nghị.

Trong ví dụ đầu tiên có nghĩa hàm ẩn, người đọc phải suy ra mối liên hệ. Nghĩa trong ví dụ thứ hai rất rõ ràng. Câu nào cũng đúng, nhưng nghĩa ở mỗi câu thi có khác nhau chút ít. Câu phức cũng chỉ ra những dạng khác nhau của mối liên hệ. Những liên từ phụ thuộc như “nếu”, “kể từ khi”, “trong khi”, “sau khỉ”, và “cho đến khi”, mỗi từ có sự khác nhau và mang một nghĩa chính xác.

Bạn cũng giữ được tính mạch lạc bằng cách lựa chọn thật cẩn thận những liên từ kết hợp. Hãy theo dõi ý nghĩa thay đổi như thế nào với liên từ:

Thị trưởng khăng khăng đòi hội đồng bỏ phiếu, và những thành viên đã lờ bà ta đi.

Thị trưỏng khăng khặng đòi hội đồng bỏ phiếu, nhưng những thành viên đã lờ bà ta đi.

Ví dụ thứ hai mạch lạc hơn vi nó nói rõ phản ứng của những thành viên trong hội đồng một cách hợp lý hơn.

Chuyển tiếp là những từ, mệnh đề, câu hay đoạn chỉ ra sự tiến triển có logic của kết cấu câu chuyên và các ý trong kết cấu đó. Những phần chuyển tiếp là những bảng báo trên đường hướng dẫn cho sự lưu thông trên xa lộ thông tin.

Mối liên hệ với “ký ức” trong ví dụ sau đây dẫn chúng ta đi từ đoạn văn thứ nhất sang đoạn thứ hai.

Ông bà Lester Einbenđer đang lục lọi ký ức của họ để hình dung một cuộc sông mà họ mong mỏi.

Những tâm điểm của ký ức đó xoay quanh đứa con trai tên Michael, một căn bệnh thấp khớp gọi là lupus và một niềm khát khao được tôn thờ một ai đó trong khi muốn chế ngự một người khác.

Những phần chuyển tiếp giúp bạn giữ sự mạch lạc, mối liên hệ logic giữa các ý. Chúng dẫn dắt bạn đi từ câu này đến câu tiếp theo, từ đoạn văn này đến đoạn tiếp theo. Những ai không quen dùng những phần chuyển tiếp ít khi kết dính các đoạn vãn lại với nhau, giống như những thanh gỗ, cái này xếp chồng lên cái kia. Phần chuyển tiếp giữ cho bài viết khỏi bị rời rạc.

141

Quan hệ song song là một cách khác đổ dál người đoc theo suôr cáu chuyện. Dó là sự lặp lại của một tử hay một hình thái ngữ pháp. Những nhà báo thường xuyên dùng cách này để báo đảm cho sự mạch lạc.

Viết về một vấn đề phức tạp như việc xử lý bừa bãi chất thải hạt nhân ở Mỹ, nhà báo Donald Barìett và James Steele của tờ The Philadelphia Inquirer đã dựa vào mối quan hệ song song để

Đánh giá này tỏ ra lạc quan quá mức. Có lẽ do không một lĩnh vực kỹ thuật hiện đại nào cỏ nhiều chuyên gia như thế trong chính phủ, nền công nghiệp và khoa học đã lặp lại vô số sai sót qua nhiều năm như các vấn đề lien quan đến việc xử lý chất thải phóng xạ.

Họ cứ nhắc đi nhắc lại rằng chắt thải phóng xạ có thể xử lý như bắt cứ chắt thải công nghiệp nào khác. Diều đó không thể được.

Họ nói rằng khoa học đã tim ra hầu hết những lý giải, và đã đạt đến một số điều mà trước đây hoàn toàn bó tay, liên quan lâu dài đến chất thải phóng xạ. Điều này không đúng, trước đây củng thế mà bây giờ cũng thế.

Họ nói rằng một số chất thải phóng xạ có thể dã được chôn dưới đất, giống như rác ở những bãi đất hoang, và rằng nó sẽ không mang lại một hiểm họa nào cho sức khỏe bởi vi nó sẽ không bao giờ di chuyển. Nó đã di chuyển.

Họ nói rằng nước thải phóng xạ có thể được cất trong những thủng chứa ưong kho, và rằng các hê thống an toàn nghiêm ngặt ngay lập tức phát hiện ra bất cứ sự rò rỉ nào. Những thùng chứa đã bị rò rỉ tuần này qua tuần khác mà không ai lưu tâm đến.

Sự sắp xếp theo trật tự thời gian và những mối liên hệ về thời gian cho ta nhiều cách khác nhau để xâu kết bài viết lại. Những từ và mệnh đề như “bây giờ”, “kể từ sau khi”, hay “hai ngày sau” rất hữu ích trong việc giúp cho bạn đọc theo dõi câu chuyện biết được họ đang ở đâu và họ sẽ đi đến đâu. Việc sắp xếp theo trật tự thời gian rất quan trọng đối với một bài báo về vụ tai nạn ô tô (chiếc xe nào đi vào ngã tư trước tiên?) cho đến những bài tóm lược về các sự kiện xảy ra qua nhiều tháng, thậm chí nhiều năm. Ví dụ như câu :huyện của Barlett và Steele đã bao quát 35 năm về nỗ lực tìm ra giải pháp chôn hủy chất thải hạt nhân.

Bạn cũng có thể làm bài viết mạch lạc thêm khi bạn hiểu được những gì bạn muốn nói và sau đó biểu đạt chúng một cách tích cực. Vướng víu vào sự á ải dòng là bạn đang mạo hiểm với chính mình.

142

Ban quản lý kinh doanh cờ bạc ở Missori có 30 ngày để phản bác quyết ánh tạm thời của quan tòa đi ngược 1- quyết định của tổ chức này là không cấp giấy phép kinh doanh cho một công*ty muốn xây dựng sòng bạc nổi ở thành phố Jefferson.

Người viêt bị lạc trong một mê cung của sự đảo lộn những phát hiện tiêu cực. Lời dẫn ôm đồm quá nhiều khu vực. Hãy biểu đạt nó một cách tích cực, và bứt đi hết sự dài dòng, chỉ để lại những thông tin thiết yếu nhất.

Bang có 30 ngày để thuyết phục quan tòa rằng không nên cho phép một công ty mỏ sòng bạc nổi ở thành phố Jefferson.

Tác giả của câu văn sau đây cũng thất bại với việc suy nghĩ mạch lạc:

Amtrak, công ty liên doanh vận tải úũùíig sắi quóc gla, dược thảnh lập năm 1970 để duy trì dịch vụ cho hành khách đi tàu đang xuống cấp.

Bạn có chấp nhận việc Amtrak được thành lập để duy trì “dịch vụ cho hành khách đang xuống cấp”?

Dùng những ví dụ cụ thể

Đối với các luật sư, mưu ma chước quỷ thường ở trong những tình tiết, còn đối với nhà báo, mỗi chi tiết đều phải rõ ràng. Nghe theo một cách mù quáng những nguồn tin quan liêu, bạn chi có thể viết về các vấn đề hạ tầng, ở những điều kiện dễ dàng hay chỉ bóc được lớp vỏ bên ngoài của sự kiện. Nhưng hãy thử sờ vào từng chi tiết một. Để kiểm chứng, bạn hãy phóng xe trên đường, ngồi trong một đấu trườngrìiay trực tiếp lắng nghe những nhóm độc giả.

Phải thật cụ thể. Người diễn thuyết này to con (so sánh với cái gì?). Người diễn thuyết kia nói to (to như thế nào?). Những khái niệm trừu tượng thường mơ hồ. Đối với một người cao l,7m, một người to con ít nhất phải cao l,8m. Còn đối với người cao l,5m, thì người được l,6m đã thuộc loại cao rồi.

Chúng ta có thể mô tả mọi thứ bằng màu sắc, hay ta có thể tô vẽ nó lên. Chúng ta có thể nói rác rưởi bốc mùi hôi thối, hay ta có thể ngửi thấy thịt bò bị rữa nát. Cách mô tả động cơ thúc đẩy của một đạo diễn kiêm diễn viên, Richard Dodds của tờ The Times-Picayune đã dựa vào những chi tiết .cụ thể (được in nghiêng):

“Anh đã là vua của phát thanh AM ở New Orleans khi Đài AM đang thống lĩnh. Nhưng C.C. Courtney mong muốn nhiều hơn là sự nghiệp của một DJ, và vào năm 1967 anh từ bỏ một hợp đồng béo bở là biên soạn một đĩa gồm những bài đinh cho

143

WiNOl: vatản công \'ao New York,nơi anh bat dầu sự nghiệp của một diễn viên đầy triển vọng. Nhưng Courtney còn muốn nhiều hơn thế, và sau những thành công của ca “Sự cứu rỏi ì inh hòn"anil quyết định trỏ thành một người chuyên nghiệp. Nhưng tham vọng cùa anh vẫn chưa dừng lại, và đê đạt được nó, anh dã học cả hai chương trình thạc sĩ vù nghệ thuật dàn dựng sân khấu đại học.

Cỏ thể nói rằng điều Courtney muốn là làm được tất cả.

Một cây bút sinh viên ở đại học ỉr bị thất lạc trong cãn phòng. Thay vào đó cô sử dụng những chi tiết cụ thể:

Khi cô thức dậy vào sáng hôm sau, cửa sổ đã bị mở tung. Nhĩmg vật dụng vốn để bừa bãi, bao gồm một lò nướng bánh, một máy thu video xài 15 năm bị hỏng, một túi xách rỗng và một bộ điều khiển từ xa của máy stereo, đã biến mất.

Để có được sự cụ thể, bạn phải có đưực những sự kiện. Những thử mà bạn sờ thấy và lý giải được. Những nhà báo lười biếng thường tạo nên những trái banh xốp. Để chọc thủng được câu chuyện của họ, bạn chỉ cần xỉa một ngón tay vào là có thể đi xuyên qua chúng. Thay vì nói “những thành viên của hội đồng”, hãy nói “năm thành viên hội đồng". Thay vì viết rằng cồng việc kinh doanh đang thua lỗ, hãy nói rằng 150 công nhân sẽ bị mất việc làm. Đừng huyên thuyên với những khái niệm trừu tượng, mà hãy chiếm hữu những chi tiết cụ thể.

Hãy cho thấy chứ đừng kể

Khi bạn dắt người đọc đi qua từng cảnh một trong câu chuyện của mình, bạn có thể dẫnlaọ men theo những con đường nhỏ hay băng qua những ngọn đồi trùng điệp như những dải băng xanh ở Kentucky. Bạn có thể tường thuật lại một chiếc xe đã đâm phải con chồn hôi, hay bạn có thể diễn tả một thứ mùi ghê tởm. Một từ đặt ở chỗ này, một mệnh đề đặt ở chỗ kia, và bạn có thể nghe thấy tiếng máy bay đâm toạc mái nhà bằng tôn, ngửi thấy mùi khét lẹt của chiếc xe đang bốc cháy, cảm thấy chiếc găng đấm bốc bằng da thô ráp cọ xát vào làn da. Bài viết hay gợi lên trong chúng ta sự cảm nhận của một hay một vài giác quan: nhìn thấy, nghe thấy, ngửi thấy, nếm được, và sờ thấy.

Thêm vào những kinh nghiệm được lira trừyền qua nhiều năm, có những lời khuyên đã được thống kê khuyến khích nên cho thấy hơn là kể lại. Ví dụ như, những chuyên gia đặt ra 10 câu kể lại sự việc và 10 câu chỉ ra sự việc.

Các sinh viên đã chia chúng thành hai nhóm và được yêu câu đọc lên từng câu ở mỗi nhóm. Sau đó họ chia tỉ lệ số câu theo phép đo giữa thích thú / chán ngắt, dễ hiểu / rối rắm, hấp dẫn / tẻ nhạt. Tác giả nói thêm: “Thi nghiệm này là một bằng chứng mạnh mẽ cho thấy, như nhiều nhà nghiên cứu đã chỉ ra - những câu gợi tả lôi cuốn và hấp dẫn hơn những câu kể”.

144

Không chi khi viết báo mà cả khi viết tiểu thuyết, Ernest Hemingway đều gợi lên được những cảm xúc cho người đọc. sống ở Madrid, làm cho tờ New York Times trong suốt cuộc nội chiến ở Tây Ban Nha, ông đã viết:

Nơi đây có cái nòng súng khẹt lửa suốt đêm dài. Nòng súng kêu “tacrong, carong, craang, tacrong”, và sau đó tiếng một khẩu đại bác mở màn. Nó có cỡ nồng súng lướn hơn và nó kêu to hơn – “rong, cararibg, rong rong”.

Chuyển qua một cuộc chiến khác với một tác giả khác, ta cũng nhận được những chi tiết mang cảm xúc tương tự. Viết cho tờ Chicago Daily News, Keyes Beech đã mô tả chuyến bay của ông từ Sài Gòn trong suốt cuộc di tản hồn loạn của người Mỹ từ thành phố này năm 1975.

“Chúng ta chỉ là những kẻ đang giành giật cuộc sống cho bản thân mình, cào xé nhau, bấu víu nhau, xô đẩy nhau chi để đến gần hơn bức tường chắn. Chúng ta giống như loài thú...

Tôi nằm trên một cái mái bằng tôn, thở hổn hển như một con cá bị mắc cạn, sau đó rơi độp xuống đất. ơn Chúa phù hộ cho binh chủng lính thủy đánh bộ; tôi còn lại một mình trong giờ phút vừa kết thúc chiến tranh”.

Bằng những gì Hemingway đã nghe, chứng ta không chi nghe thấy tiếng súng khạc lửa mà ta còn nghe được những tiếng “rong, cararibg, rong, rong”. Bằng những ngón tay của Beech, chúng ta không chi cảm giác được mái nhà mà còn biết đó ỉà cái mái nhà bằng tôn.

Biết được khi nào một chi tiết có thể làm bật nổi lên câu chuyện thay vì kéo rê nó ra lẽ thê là kỹ năng của một người viết điêu luyện. Một vài chỉ tiết được đặt không thích hợp sẽ giống như một đôi giày thể thao màu trắng đi chung với bộ com-plê đen. Nếu Beech viết: “Mặc chiếc quần bò may bằng vải bông màu xanh, đôi giày trắng và chiếc áo xanh thủng lỗ, tôi nằm trên mái nhà bằng tôn, thở hổn hển như con cá bị mắc cạn”, chúng ta sẽ bật cười thay vì bị kinh ngạc trước lối miêu tả của ông. ông ta đang mặc cái gì lúc đó không quan trọng.

Nhưng ca sĩ nhạc đồng quê Tammy Wynette đang mặc gì lại quan trọng với chân dung của cô ta, và nhà báo Leola Floren đã vẽ nên cảnh tượng sau:

Trên sàn khấu, cô bị vây quanh bời những nhạc công trong rrang phục màu xanh vả những đôi giày cao bồi. Lọt thỏm ở giữa, Tammy giống như viên ngợc trai tròn trịa lẫn giữa những hạt đậu xanh. Mái tóc vàng gỢn sóng buông qua bờ vai trần xuống đcn tận lưng. Chiếc áo choàng không có cầu vai màu đcn của cô là kiểu các cô gái mảnh mai linh nghịch thường mặc trong các buổi hoa nhạc ngoài trởi của những người lớn tuổi. Nó xẻ một đường nhỏ dài đến đầu gối ờ phía sau còn phía trước xẻ thắp hơn một chút và không gi tao nhã hơn một đóa hoa nhỏ được cài lên

145

đó. Khi cô cầm cây đàn lên, bạn có cảm giác như cô đang cầm một ly sâm banh, trông cô thật là duyên dáng.

Hãy xem khả năng quan sát mạnh mẽ của Julie Sullivan trong bài viết của cô ấy về một cư dán ở Spokane:

Nụ cười của Joe Peak không còn chiếc răng nào.

Hàm răng giả của ông đã bị mất trộm tại khách sạn Norman, nơi cuối cùng ông đã sống ở trung tâm Spokane trước khi chuyển đến Merlin 2 năm trước đây.

Trêu trạo thức ãn bằng lợi và chống chọi với bệnh tiểu đường đã làm teo tóp thân hình của người đàn ông 54 tuổi chỉ còn 40 ký lô. ông gầy trơ xương còn cái miệng thì đau nhức.

Từ ngữ tạo nên được những hình ảnh. Đây là bức ảnh của Johnny Cash: “Anh ta bước với bộ dạng của một thằng bé khi phải vào phòng tắm”. Một cây bút sinh viên cho chúng ta nghe được những gì cô ta đã nghe:

Giọng nói của anh. ta như chứa hàng ngàn nhân vật bên trong. Khi anh ta cố thuyết phục bạn một điều gì, giọng nói ấy hạ thấp xuống đến nỗi bạn phải rướn về phía trước để nghe cho rõ. Khi nổi điên lên, anh ta phun ra những lời nói xen lẫn tiếng gầm gừ. Khi vui, giọng nói ấy trở nên hoan hỉ, đôi lúc giọng cao vút lên đến mức bạn phải ngoái ra sau xem có người đàn bà nào vừa bước vào phòng hay không.

Một sinh viên khác dungfbanf tay của mình để thu thập thông tin: “ Sau 40 năm lao động ngoài trời, da của anh không khác gì da cá sấu”. Cô có thật sự sowd vào anh ta không? “Có”, cô nói. “Tôi cứ nhìn mãi vào da anh ấy. Cuối cùng mặc dù hơi ngượng ngập, nhưng tôi vẫn xin sờ vào khuôn mặt của anh. Anh cười: “ Cô sẽ không bảo tôi nên xài một thứ kem dưỡng da đồng bóng nào đó chứ?”

Bài viết hay hơn bởi lẽ nhà báo không chỉ đặt. câu hỏi mà còn ghi chép lại mọi câu trả lời. Họ quan sát, họ sờ mó, họ lắng nghe. Bạn đọc có thể nhìn thấy và cảm thấy theo cách những nhà báo đã cảm thấy.

Sử dụng ngôn ngữ giàu hình ảnh

Những người viết tốt cũng biết cách làm thế nào để sử dụng các thủ pháp văn học như dùng ngôn ngữ giàu hĩnh ảnh cùng với những hình thức so sánh khác. Những hinh thức so sánh cho phép người viết chi ra được những điểm tương đòng và khác biệt. Phép so sánh và phép ẩn dụ là hai cách sử dụng ngôn ngữ giàu hình ảnh thông dụng nhất.

Phép so sánh chỉ ra những gì tương tự nhau bằng cách sử dụng những từ “như” hay “giống như”: “Jerry Quarry đấm thùm thụp vào cái bụng rắn chắc của

146

mình bằng cả hai nắm đấm. Cười như không có gì xảy ra. Giống như những hòn đá ném vào thân cây”. Mô tả một người chạy đường dài, một người viết khác đã sử dụng lối so sánh sau: “Hai chân cô đơ ra như cao su, Jảo đảo, rồi khuyu xuống”.

Phép ẩn dụ củng gần với so sánh. Phép so sánh đem so cái này với một cái khác, còn phép ẩn dụ lấy vật này để chỉ một vật khác: “Michael là một con sư tử với những cẳng chân của loài lỉnh dương”. Phép ẩn dụ cũng tương tự nhưng mạnh hơn so sánh.

Với phép so sánh và phép ẩn dụ, người viết đã vẽ lên một bức tranh bằng ngôn ngữ. Kỹ thuật đó đã đưa những hình ảnh từ trang giấy đi vào trí tưởng tượng của bạn đọc.

Kỹ thuật so sánh cũng rất quan trọng đối với các nhà báo nhằm làm cho kích thước và các con số trở nên có nghĩa. Nó thật sự quan trọng đối VỚI bạn khi viết về những khoản nợ của nhà nước cũng như sự hùng hậu của một đoàn quân đang tấn công. Bạn làm cho những con số trở nên có nghĩa bằng cách diễn giải chúng ra. Viết vềlĩhững khoản nợ của quốc gia, một nhà báo ở trường cao đẳng đã chỉ ra nó đủ nhiều để chi cho các hoạt động của trường đại học trong nhiều thập kỷ. Con số càng có nghĩa khi so sánh chúng với một thứ khác.

Thay vì viết “75% dân sống ở Mỹ không hiểu rằng người ta không bị kết tội cho đến khi có bằng chứng phạm tội”, hãy nói rằng, “Ba phần tư số người không biết điều đó”. Khi hãng AP đưa tin về ban hội thẩm đã quyết định McDonald’s phải bồi thường 2,9 triệu đôla cho một phụ nữ đã bị bỏng khi uống cà phê của hãng này, số tiền bồi thường được dịch lại là bằng “số tiền cà phê bán ra trong hai ngày liền ở một loạt cửa hàng thức ăn nhanh”.

Viết để thu hút độc giả không hề dễ dàng. Các nhà báo trở thành nhà vãn bởi giọt mồ hôi trên trán họ. John Kenneth Galbraith, một tác giả có tác phẩm bán chạy nhất, người có khả năng truyền đạt những kiến thức kinh tế cho những người “ngoại đạo”, nói về sự vất vả để có được một bài viết hay: "Có nhũng hại đến nỗi bài viêt phải sứa đi sứa lai không dưới năm lần. Ngược tôi có cảm hứng, bãi viít chỉ rần sửa bốn lần”, thử những kỹ thuật viết ctưực trình bảy 'trong chương này từ bước đầu m chủ được chủng sè là két quả của việc thử áp dụng chúng nhiều lần.

CHƯƠNG 9 VƯỢT KHỎI CẤU TRÚC HÌNH THÁP NGƯỢC

Trong chương này bạn sẽ học:

1. Các kỹ thuật dẫn chuyện

2. Biến đổi cấu trức hình tháp ngược khi tường thuật thông tin

147

3. Vận dụng cách tường thuật thời sự và cấu trúc trọng tâm để viết các thể loại tin bài khác.

Barney Calame, pho tổng thư ký lòa soạn của The Wall Street tán gầu với một nhóm phóng vicn về một người sống thọ trong gia đình ông. Caìame. kể:

Bà nội tôi chỉ cỏn một chân, cai chân kia bị mắt khi bả tìm cách trốn khỏi nhà điều dưỡng trên chiếc xe lăn hồi bả 96 tuổi.

Ông ta dừng lại. Mọi người nhìn ỏng chở đợi.

“Rồi sao nữa?” một người hỏi.

“Sao là sao?” Calame hỏi lại.

“Bà nội ông đã đánh mất cái chân kia như thè nào? Sao bà ấy lại trốn khỏi nhà điểu dưỡng?"

“Bà nội tôi quyết định là không thích sống ớ nhà điều dưỡng nữa,” Calsme trả lời. “Bà ấy đứng lẽn chiếc xe lăn, kiềng lẽn để trèo qua bở tưởng và bị ngã xuống đường. Cái chân bị thương nhiễm trùng nên sau đó người ta phải cưa đi".

Đó là cách Calame kể chuyên cho bạn bè. Khi chúng ta kể chuyện, chúng ta xuất phát từ điểm đầu, hoặc ít nhất hé mở đôi chút ngay phần đầu từ để làm cho câu chuyện có sức hút. Cách này t.-.o phép người kể tĩen dần đến cao trào.

Theo cấu trúc hình tháp ngược, chúng ta đạt I . đỉnh điểm bằng cách nhanh nhất 'CÓ thể. Cách r. - ■ tiết kiệm thời gian cho người đọc và người ' i ne, nhưng không phải là cách hay nhất 'để kể : - chuyện. Nếu chúng ta muốn chinh phục người : cả về lý trí lẫn tình cảm, nếu chúng ta muốn - thông tin vừa giải trí, chúng ta phải dùng kỹ te - -" hứa hẹn những điều kỳ thú sẽ đến vá dần -ắp đầy lời hứa đó. Sau cùng, chúng ta nén sử dụng các thủ pháp kể chuyên: tái hiện bối cảnh, đan xen các giai thoại, thuật dẫn dắt và các mẩu đối thoại. Với các thủ pháp đó, chúng ta sẽ làm thỏa mãn bạn đọc.

Cách kể chuyện đòi hỏi những cấu trúc khác với hình tháp ngược. Một số trong đó kết hợp cấu trúc hình tháp ngược với cấu trúc theo trình tự thời gian. Một số khác lặỉ là những biến tấu của cách tường thuật theo trình tự. Những kiểu cấu trúc riày thích hợp với việc tường thuật tin nóng đang xảy ra nếu bạn có khả năng thu thập đủ thông tin để tái hiện bối cảnh, để bổ sung các chỉ tiết đắt, nếu bạn có khả năng đeo bám diễn biến, nếu bạn có khả năng ghi được cấc cuộc đối uiuại. Nhũng kiểu cấu trúc nảy cung pùu nợp với các phóng sự điều tra, chân dung, những câu chuyện lạ hay những vấn đề đang gây tranh cãi - nói chung là tất cả các thể loại cho phép bạn có dư dả thời gian để thu thập thông tin và viết.

148

Nếu thời gian, chi tiết và không gian cho phép, hãy tận dụng lợi thế của các thủ pháp và cấu trúc này. Dù bạn đang viết về một vụ tai nạn xe hơi, về hướng đạo sinh, hệ thống bảo hiểm y tế, tệ tham nhũng trong chính phủ hay là vụ chống buôn lậu đầu cơ nước ngọt cách đây 8 năm, việc viết bài sẽ dễ dàng hơn nếu bạn biết vận dụng một số biến thể của cấu trúc hình tháp ngược.

NHỮNG KỸ THUẬT DẪN CHUYỆNTrình bày là sự sắp-xếp các cứ liệu. Tường thuật là kể lại câu chuyện. Khi chúng

ta sắp xếp thông tin từ quan trọng nhất đến ít quan trọng nhất, chúng ta đang dùng kỹ thuật trình bày, và cấu trúc tất yếu là hỉnh tháp ngược. Khi chúng ta sử dụng bối cảnh, các giai thoại và các mẩu đối thoại theo trình tự diễn tiến để tạo nên cao trào, chúng ta đang sử dụng cách thuật chuyên, và kết quả là bài tường thuật hay là câu chuyện, cấu trúc hình tháp ngược củng có sức mạnh riêng, nó làm cho bài viết có cá tính.

Những người biết kể chuyện không nói một cách đơn điệu. Họ thêm thắt biến tấu, chuyển đổi nhịp điệu để duy trì sự chú ý của người nghe. Để tránh sự tẻ nhạt nhàm chán, người viết tái hiện lại bối cảnh với các chi tiết và các mẩu đối thoại, báo hiệu những món hấp dẫn đang được mang tới và dẫn dự người đọc tỉềp tuc theo dõi bằng lời mời mọc hụ một bữa tiệc dưới hình thức các mẩu chuyện.

Trong bài viết theo kiếu trinh bay, người viêt tỉnh táo đứng giữa người đọc và thông tin. Ngược lại, các nhân vật trong câu chuyện rỉ tai với người viết, người Viet lại nói'với người đọc. Trong bài tường thuật, người kể chuyện né sang mội bèn để cho người đọc dưực mục kích hành động.

Tái hiện bối cảnh

Gene Roberts, nguyên phó tổng thư ký tòa soạn The New York kể về công việc đầu tiên của ông ở một tờ nhật báo. Chủ báo của ông là một người khiếm thị, luôn có người đọc báo cho nghe mỗi sáng. Một hôm, người chủ báo gọi Roberts vào phòng làm việc của ông ta và phàn nàn “Roberts, tôi không thể nhìn thấy những câu chuyện của ông. Hãy giúp tôi nhìn thấy chúng”.

Tất cả chúng ta nên cố gắng làm cho người đọc nhìn thấy, ngửi thấy, cảm thấy, nếm được và nghe thấy. Một cách để làm được điều đó là lại bối cảnh.Đê tái hiện lại bổi cảnh, bạn phải có mặt tại nơi xảy ra sự việc. Bạn cần phải cảm nhận được hình ảnh, âm thanh và mùi vị của nó.

Một cây bút sinh viên ở trường Đại học Tổng hợp Nam Dakota đã có mặt tại chỗ để có được một mở đầu thế này:

Hai bàn tay chai sạn, nứt nẻ của ông Don Sheber như được tạc nên bởi bao nhiêu năm trời lăn lộn kiếm sống từ công việc đồng áng.

149

Nhưng năm nay, mặc dù công việc vẫn đầu tắt mặt tối, mảnh ruộng cằn cỗi 1 chỉ mang lại cho Sheber và gia đình ông chút ít hoa lợi.

Hai tay Sheber giật mạnh cái cần điều khiển trên chiếc máy gặt đập John Deere của ông giống như cái lưỡi hái nhịp nhàng gặt đám lúa mì thưa thớt cao không đến một foot.

Người viết đã tránh ra một bên để nhường lối cho người đọc vào thăm ông ẽneber trong trang trại. Chúng ta có thể nhìn thấy và sờ được bàn tay sần sùi của lão nông. Chúng ta có thể đụng vào John Deere và những cây lúa mì còi

Để tái hiện lại khung cảnh như thế, bạn phải vận dụng tất cả các giác quan thu thập thông tin, và cuốn sổ tay của bạn cũng phải sẵn sàng tường thuật, -tg với việc ghi lại các cuộc đối thoại, cuốn sổ tay của bạn phải căng phồng những chi tiết về cảnh vật và mủi vị, những âm thanh và cảm giác. Hãy đào bới càng nhiều chi tiết càng tốt. Sau đó, bạn mới loại bỏ những gì không cần thiết. Bởi vì bạn đang ở trong cuộc, bạn có thể tái hiện lại khung cảnh giống như bạn đang viết kịch bản.

Còn bây giờ hãy xem cách xử lý theo lối tường thuật của New York Times với một sự kiện thể thao:

Dana Quigley vừa được tôn vinh là người chiến thắng tuyệt đối chưa từng có trong lịch sử của giải golf, và thật xứng đáng, sau bao ngày kỳ công tập luyện, cả đời anh chi chờ đợi giây phút này.

Quigley vừa tạt cú đánh sang trái, ấn định chiến thắng trong trận đấu quyết định đầy kịch tính của giải truyền thống Northville Long Island tại câu lạc bộ Meadow Brook. Nhưng sau khi tung chiếc mũ của mình vào đám đông, ôm chầm lấy vợ và giơ cao chiếc cúp, niềm hân hoan chiến thắng của anh vụt tắt khi anh đi vào câu lạc bộ và cầm lấy ống nghe điện thoại.

Quigley nhận cuộc gọi và sau đó quy xuống bãi cỏ trong nước mắt giữa lúc những người hâm mộ vẫn không ngừng hò reo chúc mừng anh.

ở đầu dây bên kia, em trai anh là Paul vừa gọi đên từ bệnh viện R.I ở Providence, báo tin cha anh, ông Wallace, vừa qua đời lúc trưa ở tuổi 82. ông mắc bệnh ung thư đã 10 năm nay.

“Trời ơi, tôi đã không kịp làm được điều này sớm hơn”, Qiugley thổn thức nong lúc bước vào phòng họp báo. Anh dừng lại và nghẹn ngào cất lời trong tiếng nấc, “Thượng đế chứng giám, chiến thắng này tôi dành cho cha”.

Người viết đan xen các chi tiết vào trong câu chuyện. Người đọc nhìn thấy và nghe các sự việc dần dần lộ ra, chứ không phải nghe nhà báo-người kể chuyện nói trước điều gì đang xảy ra. Để học cách viết đó, bạn hãy đọc tiếp.

150

Đối thoại

Sử dụng đối thoại - lời giao tiếp giữa hai hay nhiều người - cho phép người kể chuyện nhường vị trí trung tâm cho các nhân vật. Khi bạn dùng trích dẫn, bạn - người viết - nhắc lại với người đọc những gì nguồn tin nói, và người đọc nghe bạn kể lại điều đó được nói như thế nào. Còn khi bạn sử dụng đối thoại, người viết ẩn minh để cho người đọc nghe trực tiếp nhân vật nói.

Hãy so sánh hai ví dụ sau:

Trong quá trình tiếp xúc cử tri, Henry Lathrop buộc tội Hội đồng về việc lãng phi tiền đóng thuế của dân. “Nếu các ông không ngừng ngay cách chi tiêu đó, tôi sẽ vận động thu góp chữ ký và đá phăng tất cả các ông ra khỏi hội đồng”, ông nói.

Thị trướng Margorif Gold bảo Lathrop cứ lự do làm những gi òng ta muốn. “Về phía chúng tôi.” bà ta nói “chúng tôi sẽ biểu quyết vì lợi ích tốt nhất của thành phố”.

Đó là cách trích dẫn kinh điển nhất. Phóng viên đang kể với người đọc điều gì đã được nói thay vì đưa người đọc nghe. Sau đây là cách để bài viết nghe:

Khi Henry Lathrop phát biểu trước hội đồng thành phố trong buổi tiếp xúc cử tri, ông ta đấm tay xuống bực “Các người đang phung phí tiền đóng thuế của dân. Nếu các người không chấm dứt ngay cách chi tiêu ấy, tôi sẽ vận động thu góp chữ ký và đá phăng tắt cả các người ra khỏi hội đồng”.

Thị trưởng Margorie Gold dằn mạnh cái búa của bà ta xuống bàn.

“Ông Lathrop,” bà ta gằn từng tiếng và cố kìm nén cơn giận dữ đang bốc lên trong giọng nói của mình. Bà nhìn thẳng vào mặt ông ta. “ông cứ việc làm những gi ông muốn, về phía chúng tôi, chúng tôi sẽ biểu quyết vì lợi ích tốt nhất của thành phố”.

Chúng ta đang nghe Lathrop và Gold đối đáp với nhau. Bài viết thứ hai này thâu tóm được cuộc đấu khẩu gay gắt mà không có sự can thiệp của người viết.

Nếu bạn không chửng kiến cuộc đối thoại, bạn nên đặt thật nhiều câu hỏi để có được nó: “Cô đã nói gi với chồng mình? Anh ta đáp lại thế nào? Diều gì xảy ra sau đó? Cô đang ở đâu khi chuyện đó xảy ra? Sau đó cô đã làm gì?” Lặp lại những câu hỏi giống nhau với những người tham dự khác nhau cho đến khi bạn chắc chắn rằng bạn hiểu chuyện gì đã xảy ra.

Cuộc đối thoại là sự giao tiếp giữa hai hay nhiều người, thường không ai trong số họ là phóng viên - người viết. Sau đây là cuộc đối thoại giữa Cindy Martling, y tá hồi sữc, và Mary Jo, vợ một bệnh nhân, sau khi Martling quát mắng bệnh nhân vì anh ta cứ rầu rĩ than thân trách phận:

151

Cô tha thẩn loanh quanh giây lát, rồi chợt thấy Mary Jo đứng ở hành lang. Hai người đàn bà tiến lại và ôm chầm Ị lấy nhau. “Tôi ân hận quá," Martling nói trong nước mắt. “Tôi không hiểu I tại sao mình nóng thế. Mong rằng tôi đã không làm anh chị bị tổn thương”.

“Những gi chị đã làm thật là kỳ diệu,” Mary Jo nói. “Anh ấy cần được nghe điều đó. Dan đang bình phục chính vì thế, và rồi mọi sự sẽ ổn cả thôi”. 

Đối thoại là yếu tố then chốt trong việc tái hiện bối cảnh. Người viết để cho các nhân vạt nói chuyện với nhau.

Thuật dẫn dắt

Đây là một kỹ thuật đẫn dụ độc giả đọc tiếp để biết những thông tin sẽ xuất hiện ở phần sau của bài báo. Những nhà làm phim khiêu khích bạn bằng những màn hớp hồn mà họ cho là sẽ kích thích bạn móc hầu bao mua vé đi xem. Các nhà truyền hình “nhử mồi” để giữ bạn lại trong thời gian quảng cáo: “Ngay sau đây, là một tên trộm đang rình mò hàng xóm của bạn”. Mỗi lời dẫn nhập đều khêu gợi, dẫn dắt câu chuyện. Lời dẫn nhập hào không chỉ nói mà còn hứa hẹn nhiều món hấp dẫn đang được mang tới là lời dẫn nhập thành công nhất. Tom Koetting đã trải qua chín tháng để theo dõi sự bình phục của một bác sĩ, người suýt thiệt mạng trong một tai nạn ở trang trại. Anh đã viết ra một câu chuyện dài khoảng một trăm ngàn chữ. Lời dẫn đơn giản này đủ để hứa hẹn những điều lý thú đang đến: “Daniel Calliendo Jr. đã không nằm chờ để gặp một cái chết lặng lẽ”.

Và một sinh viên trường Tổng hợp A&M Florida đã sử dụng kỹ thuật tương tự để mời người đọc tiếp tục theo dõi câu chuyện:

Điều tồi tệ nhất vẫn còn chưa tới. Đấy là một cách khác để nói “Hãy đọc tiếp đi, sẽ còn nhiều chuyện ly kỳ nữa”.

Trong ví dụ tiếp theo, bạn sẽ thấy một mở đầu dài hơn được gói ghém bằng những lời hứa hẹn rằng những điều lý thú đang đến. Tác giả bài này cũng là một sinh viên đại học ở Missouri.

Tình bạn giữa Deena Borman với cô bạn cũng phòng Teresa trong năm học thứ nhất ở trường trung học đã tan vỡ từ lâu, trước cả chai rượu vang.

Tuần lại tuần trôi qua kéo Teresa xa dần, xa dần với Deena. Cuối cùng, sau khi nghe đến phát chán chuyện Teresa muốn tự tử, Dẹena nói “Tôi muốn nói với cô ta rằng thật là ngu xuẩn'khi cô ta muốn chết”.

152

Điều đó làm Teresa đùng đùng nổi giận, cô ta ném cả chai rượu vang đầy vào mặt Deena. Chai rượu trúng tường, vỡ tan và như đổ thêm dầu vào lửa cho mối bất đồng đang sôi giữa hai người. Đó là khi Deena cố gắng tìm hiểu chuyện gì không hay đã xảy ra cuộc sống của Teresa, và đó là khi Teresa rằng cô ta muốn bằng mọi giá tổng khứ Deena đi.

Và đó cũng là khi Deena dám ra ị •Sơ hãi cô ban củng phòng của mình.

Người viết đang hứa hẹn một câu chuyện hấp dần. Điều gi không hay đang xảy ra với Teresa? Có thật là Teresa muốn làm hại Deena không? Có điều gi làm Deena phải sợ hãi? ở đây hứa hẹn nhiều chuyện hay đang tới. Bạn muốn đọc tiếp chứ?

Các giai thoại

Là những mẩu chuyện thú vị và chứa đựng nhiều thông tin nằm trong một bài báo. Chúng có thể vui hay buồn, hài hước hay nghiêm túc. Cho dù cung bậc nảo, chúng củng nên minh họa cho điểm chính. Bạn có thể tâm đắc với những tình tiết này hơn bất cứ điều gì khác trong bài báo. Bạn có thể ghi nhớ những câu chuyện thầy giáo kể mà không chú ý tới phần còn lại của bài giảng. Một thời gian sau khi bạn quên chương này, bạn có thể vẫn nhớ mẩu chuyện của Barney Calame và một số dẫn chứng khác. Các cứ liệu chỉ làm nhiệm vụ thông tin. Những mẩu chuyện thì vừa thông tin vừa giải trí.

Những giai thoại thích hợp và có giá trị thường khó kiếm. Bạn không thể có được nó bằng cách hỏi nguồn tin của bạn “Có giaỉ thoại rào hay không?” Nhưng bạn cớ thể có nó bằng cách hỏi các nguồn tin củạ bạn cụ thể thêm để bạn có thể tái hiện lại bối cảnh. Đó là điều Kelly Whiteside của tờ USA Today đã làm sau khi Michelle Snow của đội Lady Vols Tennessee cướp được bóng, chạy băng băng suốt chiều dài sân và nhảy lên dập bóng bằng hai tay vào rổ. Đồng đội của cô nhảy lên và hò reo; thậm chí đối thủ và các fan của họ củng • ỗ tay tung hô. Năm ngày sau, Whiteside muốn biết điều gì đã xảy ra trong phòng thay đồ giữa hai hiệp sau sự kiện lịch sử này trong môn bóng rổ nữ. - ãy mới là lần thứ ba trong lịch sử NCAA một phụ nữ thực hiện được cú dập : :ng trong hiệp đấu.

Sau đó, đội Lady Vols đợi huấn luyện ẽn Pat Summitt bước vào phòng thay đồ. Họ đang hồi hộp chờ xem bà ta sẽ phản ứng thế nào. Sau vụ ấy, Summitt, một ngôi sao trong làng bóng nữ, đã nhiều lần phát biểu rằng chẳng có gì . ■ ả. phát rồ lên với cú dập bóng đó.

Giữa hai hiệp, cánh cửa phòng thay đồ cót két mở, và Summitt bước vào. Đôi mắt xanh sắc lẻm của bà nhìn chòng chọc, và vẻ nghiêm nghị lạnh tanh trên gương mặt bầ. Summitt tiến thẳng đến trước Snow.

“Một mánh lới cao cường, Snow,” Summitt nói. Và tất cả mọi người trong phòng thay đồ phá ra cười khi Summitt và Snow giơ cao tay chập bốp vào nhau.

153

Nếu Whiteside xử lý câu chuyện theo kiểu trình bày thường thấy, cô ta có thể trích dẫn lời Snow hoặc những người khác trong phòng thay đồ như thế này:

Snow bảo rằng cô và đồng đội của cô đã ngạc nhiên khi huấn luyện viên Bat Summit tán thưởng cú đập bóng. "Tất cả chúng tôi ngồi im thin thỉt trong phòng thay đồ giữa haỉ hiệp," Snow nói...

Thay vào đó, Whiteside gọi cho Snow và hỏi cô một số câu đặc biệt, như “Cò đã làm gì khi ở trong phòng thay đồ?” và “Pat Summitt đã nói gì?”

“Cô ấy cần phải trở thành tai mắt của tôi,” Whiteside nói về Snow.

Whiteside cũng cần nól chuyện VỚI nhiều người khác để biết thêm chi tiết và kiểm chứng thông tin mà Snow đã cung cấp cho cô. Summitt kể với Whiteside rằng bà ta đi vào phòng thay đồ với sắc mặt lạnh lùng và giơ tay cho Snow làm động tác chúc mừng, hai chi tiết mà Snow không đả động đến. Whiteside còn nói chuyện với Debby Jennings, giám đốc thông tin thể thao, người cũng có mặt trong phòng thay đồ lúc đó.

“Mỗi người thêm thắt một tí,” Whiteside nói. Và kết quả là cô đã có thể tái hiện lại bối cảnh chứ không chỉ đơn thuần tường thuật một cách khô khốc chuyện gì đã xảy ra.”

Hãy phát ra các câu hỏi để thu về những giai thoại. Ví dụ, khi ai đó nói với bạn rằng người nào đó là một tay pha trò có hạng, bạn đề nghị liền: “Cho tôi một dẫn chứng xem nào?” Một số những mẩu chuyện lý thú nhất được khơi nguồn từ các- câu hỏi ở cấp so sánh tuyệt đối: “Kỷ niệm vui nhất- chuyên tức cười nhất từng xảy ra với bạn khi bạn đứng trước công chúng là gì?” “Trường hợp kinh khủng nhất mà ông từng thấy trong phòng cấp cứu này?” “Ai cũng bảo tôi Rodney luôn luôn là người đầu tiên họ gọi đến khi họ cần giúp đỡ với dự án. Anh ấy đã bao giờ giúp bạn chưa?” “Anh cỏ thể đơn cử một trường hợp?r

Tất cả các yếu tố trên - tái hiện lại bối cảnh, đối thoại, dẫn dắt và những giai thoại - là các kỹ thuật tường thuật. Nhiều bài báo chuyển từ phân tích, bình luận sang tường thuật nhiều lần trỢng một bài. Bây giờ chúng ta hãy xem những cấu trúc trong đó bạn có thể sử dụng những kỹ thuật này. 

BIẾN THỂ CẤU TRÚC HÌNH THÁP NGƯỢC

Cấu trúc bài thay đổi theo thông tin. Khi bạn nhảy từ tường thuật sang tin nóng giờ chót, bạn cũng có thể phải nhảy ra khỏi cắu trúc hình tháp ngược. Như thế đòi hỏi bạn phải tường thuật theo cách khác và sử dụng những cấu trúc khác.

Báo chí hữu ích

154

ở chương I, bạn đọc thấy một trong những tiêu chi của tin tức là tính hữu ích. Nhiều, nếu không nói là phần lớn các tờ tạp chí bạn thấy đang cố sức lôi kéo độc giả bằng việc trình bày thông tin mà họ cho là hữu ích. Hơn thế nữa, họ nỗ lực trình bày thông tin hữu ích này theo cách tiện dụng nhất. Cách thức trình bày thông tin này được gọi là báo chí hữu Bạn thường gặp nó dưới cái mác “Thông tin bạn có thể sử dụng”.

Báo in cũng thế, rất lưu tâm đến việc làm báo chí hữu ích. Một số mảng như du lịch, ẩm thực hay giải trí, sử dụng rất nhiều kỹ thuật của báo chí hữu ích. Các tin bài trên trang nhất cũng thường xuyên chứa đựng các yếu tố của báo chí hữu ích, cho dù đó chỉ là một ô đóng khung liệt kê cả chuỗi sự kiện hoặc chi dẫn cho người đọc tiếp cận được nhiều thông tin hơn.

Trong cuốn sách này, bạn sẽ thấy nhiều dẫn chứng của báo chí hữu ích trong phần in rời để nêu mục tiêu học tập của từng chương hoặc là những điểm nhấn quan trọng nhất. Kỹ thuật của báo chí hữu ích đòi hỏị bạn phải cân nhắc kỹ nội dung và cách thể hiện ngay cả khi bạn đang tường thuật. Hãy tự hỏi mình, “Người đọc cần không, hoặc có thể hành động như thế nào trước thông tin này?”Câu trả lời có thể đi từ số điện thoại hoặc số fax cho đến bảng hướng dẫĩi cách chữa cái máy xén cỏ hay cách làm cái hộp gỗ đựng bánh mi. Nó có thề chứa đựng chi dẫn để đi tham dự một lễ hội hoặc có thể mua vé ở đâu và bao giờ. Như các dẫn chứng minh họa này, bạn chuyển từ việc chỉ đơn thuần nói về một chuyện gì đó sang việc cung cấp thông tin tác động đến hành vi của ngươi đọc trong bài của bạn.

Phần lớn cầfthônỗ tin then chốt của báo chí Vân giúp cho người đọc hửu ích có thê bô trí như thông tin bổ trợ hoặc biết đến nững chông tin theo một danh mục hay trong một ô tư liệu.

Tường thuật tin tức

Khi tường thuật tin người ta thường kết hợp cấu trúc hình tháp ngược với cấu trúc tuân thủ trình tự thời gian. Đoạn mở đầu cho ta biết thông tin chính yếu nhất, sau đó bài viết được nhanh chóng chuyển sang trật tự thời gian. Cách viết này đảm bảo tính mạch lạc, chặt chẽ của câu chuyện trong khi vẫn thỏa mãn nhu cầú nhanh chóng nắm bắt thông tin của người đọc.

Trong các dẫn chứng ở chương 7 bạn đã thấy nhiều bài viết theo cấu trúc hình tháp ngược không đưa tin trong đoạn văn đầu tiên. Nhưng ngay khi người viết nêu ra vấn đề then chốt, lời dẫn nhập đã tạo ra sức hút và người viết sắp xép pnàn con lại cùa cău chuyện theo cách kinh điển - theo thứ tự giảm dân của mức độ quan trọng. Hơi khác một chút là các biến thể, tuy nhiên, như thế người viết có nhiều lựa chọn hơn. Chẳng hạn, khi Jane Meỉnhardt của tờ St.Petersburg Times viết về một băng cướp đặc biệt, cô bắt đầu bằng lời dẫn nhập “không tin”, cô đi thẳng vào bài và sau đó lội ngược lại theo trật tự thời gian. Hãy xem bài báo được viết thế nào:

155

Dựng cảnh:

PALM HARBOR - Chúng mang ba lô và những chiếc túi để khuân đồ cướp bóc. Chúng dùng tua vít để cạy cửa chính và cửa sổ. Chúng đeo găng tay cao su.

Chúng hoạt động như những tội phạm chuyên nghiệp, nhưng các nhà chức trách nói rằng chúng là những tên trộm vị thành niên được huấn luyện và điều khiển bởi một người đàn bà ở Palm Harbor mà con trai và con gái của bà ta cũng tham gia băng đảng này.

Dẫn nhập kinh điển

Phát ngồn viên của cảnh sát hạt Pinellas cho biết đã bắt được Rovahà Sipe, hai đứa con của bà ta và hai thiếu niên khác hôm thứ Tư sau một loạt vụ trộm ở các gia đinh.

“Bà ta là kẻ cầm đầu," nhân viên cảnh sát Greg Tita nói. “Bà ta chi đạo từ bên ngoài. Bà ta là người duy nhất ra lệnh “hãy làm cái này”.

Bổ trợ cho dẫn nhập

Sipe, 38 tuổi, ngụ tại 2333 State Road 584, bị kết án hai lần vì tội tổ chức và tham gia trộm cướp. Bà ta đã nộp 20.000 đôla để được tại ngoại.

Con gái bà ta, Jackie Shifflet, 16 tuổi, bị kết án với tội móc túi. Con trai bà ta, Ryan Shifflet, 15 tuổi, bị kết án hai lần vi tội trộm cướp.

Charles Ruhe, 17 tuổi, ngụ tại 1600 đường Ensley, ở Safety Harbor, và Charles Taylor, 16 tuổi, ngụ tại* 348 đại lộ Jeru ở Tarpon Springs, cũng bị giữ và bốn lần trộm cướp.

“chung đà chuẩn bị hối sức kỹ lưỡng cho các MI trộm, đậc bỉOt la chủng hoạt đọng có tổ chức," Tita nói. “Chúng tỏi phát hiện hàng ngan đôla tiền ăn trộm. Bất cứ vật gì có thể mang di được cũng có ở đây".

Chuyển sang trật tự thời gian

Bàng trộm bị phanh phui hôm thứ Ba, Ti ta cho biết. Một phụ nữ ở Palm Harbor nhìn thấy một chiếc ô tô lớn màu vàng, một người đàn bà cầm lái và thả ba nam thanh niên xuống. Ba người này lèn ra phía sau ngôi nhà.

Chúng đeo găng tay và bắt đầu dùng tua vít cạy cửa sổ, người phụ nữ kể. Khi chị mở tung cửa sổ, chúng bỏ chạy.

Chị gọi 911. Trong khi chị đang chờ cảnh sát đến, những người hàng xóm khác nhìn thấy mấy tay thanh niên vác túi chạy qua đó.

156

Cảnh sát rượt theo chúng và bắt được hai tên. Tên thứ ba kịp nhảy vào chiếc xe lớn màu vàng do người đận bà lái.

Những chiếc túi chứa nữ trang, một khẩu súng ngắn và nhiều thứ khác mà cảnh sát nói rằng chúng đã trộm được ở nhà hàng xóm khác. Tita cho biết những tay thanh niên này, sau được xác nhận là Taylor và Ruhe, khai báo với điều tra viên về các vụ trộm khác ở Dunedin và Clearwater và những kẻ liên quan.

Tại nhà của Sipe, các nhân viên điều tra tìm thấy những chiếc đầu video, tivi, máy ghi hình và nhiều đồ vật giá trị khác. Họ bắt giữ hai thiếu nicn khác cùng với Sipe.

“Chúng tôi biết rõ về băng cướp gia đình này và tiền án tiền sự của chúng,” Tira nói. “Trước đây chúng tôi đã phát hiện thấy những đồ mất trộm trong ngôi nhà nảy và bắt giữ các tội phạm vị thành niên".

Đây là tin, nhưng nó được thể hiện như là một câu chuyện hơn là bản liệt kê các sự việc đượcsắp xếp theo thứ tự quan trọng từ nhiều đến ít. Cách dẫn nhập truyền thống không có trong đoạn đầu bài viết của Meinhardt, nhưng mặt khác nó cũng không hề xa rời câu chuyện. Và khi tác giả quay lại với trật tự thời gian, cô dùng một chuyển tiếp báo hiệu rằng câu chuyện đang mở ra “Băng trộm bị phanh phui hôm thứ Ba, Tita cho biết”. Sự chuyển tiếp này như mời gọi “Hãy để tôi kể bạn nghe chuyên gì đã xảy ra”.

Các nhà báo không nên ngần ngại thử nghiệm với các cách viết khác nhau. 

Cấu trúc trọng tâm

Trong nhiều thế kỷ, câu chuyện của các nhà văn thường tập trung vào một cá nhân hoặc một nhóm người đại diện cho cả một tầng lớp công chứng. Không phải ai trong chúng ta cũng hiểu được hệ thống tiếp thị cho lúa mi nhưng chứng ta có thể nếu chúng ta dõi theo giạ lúa mì từ lúc nó được gieo xuống đất cho tới khi người tiêu dùng chọn một ổ bánh mì giòn rụm trong siêu thị.

Tờ The Wall Street Journal biết rằng không mấy ai trong chúng ta có thể bị lôi cuốn bởi câu chuyện về phản ứng giữa hai hay nhiều loại thuốc trừ sâu. Đấy là lý do tại sao một phóng viên kể câu chuyện của một nhân vật để nói về chuyện tnuóc trư sau đọc hại:

Thomas Latimer vốn là một người đàn ông cường tráng, khỏe mạnh, một kỹ sư dầu khi với một tương lại tươi sáng.

Bạn muốn đọc tiếp chứ?

Cho dù Joseph Stalin đã đúc kết về tác động của việc chú trọng vào một bộ phận của cái tổng thể bằng một câu “mười triệu cái chết chỉ là con số thống kê; một

157

cái chết là một thảm kịch”. Theo suy nghĩ đó, sau này khi bạn nghe rằng một chiếc máy bay rơi làm thiệt mạng 300 người, bạn có thể không bị xúc động trừ phi bạn quen biết ai đó trên chuyến bay. Nếu bạn có khả năng viết về vụ rơi máy bay bằng cách tập trung vào vài nạn nhân, bạn mới có cơ may khơi gợi được cảm xúc của người đọc.

Các bài viết về chăm sóc sức khỏe, thâm hụt ngân sách hay quấy rối tình dục khó có thể gây được cảm hứng. Bạn làm cho nó trở nên quan trọng nếu bạn phân tích vấn đề bằng cách tập trung vào ai đó chịu ảnh hưởng của chính vấn đề đó. Một nhà báo nghiên cứu tình trạng quấy rối tình dục trong Hải quân đã tìm ra một nhân vật đặc biệt mà nhờ người đó cô có thể kể lại câu chuyện này:

Một hôm, khi đại úy hải quân Sally Fountain gọi điện cho phòng bảo trì trên tàu sân bay, một nam thủy thủ ưả lời và gọi cho sếp, “Ê, có một em đại úy bé bỏng đang muốn nói chuyên với sếp đây".

Mấy phút sau, viên sĩ quan lôi cổ anh chàng thủy thủ trẻ đến. trước mặt đại úy Fountain, và viên sĩ quan 31 tuổi phụ trách về kỹ thuật chiến tranh điện tử trên các máy bay EA-6B chuyên làm nhiễu sóng rada này phải chính thức xin lỗi vù sự cợt nhả của anh ta. “Điều này cho tôi thấy những người đàn ông trên tàu đang cố gắng bóp chết từ nong trúng nước cách cư xử thiếu đứng đắn đó," đại úy Fountain nói.

Những thoi báo thủ cố lìữù trong hải quân vai năm lại đấy đang bãr đâu lung lay du vụ bé bối ĩ ailhook và cuộc điều tra qua quit trong vụ các phi công cường hiếp phụ nữ cũng dính líu đến xi căng dan này. Nhưng cánh đàn ông vả phụ nữ ờ đáy đều thừa nhặn ràng phản ứng của viên sĩ quan cho thây rằng Hải quán đang rút ra bài học tử vụ việc này và đó là lời tuyên chiến đối với những hành vi đã tự hủy hoại thanh danh của quân chủng.

Fountain là con ngươi cụ thể. Vấn đề quấy rối tình dục thì chung chung. Người đọc có thể hiểu được với sự hiện hữu của Fountain.

Các phóng viên báo địa phương cũng có nhiều cơ hội để áp dụng phương pháp này như những người làm báo trung ương và quốc tế. Ví dụ, thay vì cứ bám lấy kết quả của cuộc vận động gây quỹ của hiệp hội giao thông, bạn hãy tập trung vào một người nào đó được hưởng lợi hay không được lợi lộc gì từ cuộc vận động này. Nếu đường sá trong thành phố bạn tồi tệ, hãy viết về vấn đề đó từ góc nhìn của một người tài xế. Nếu sâu bệnh làm chết cây cối trong thành phố bạn, hãy tập trung vào nhà nào bị mất nhiều cây nhất, cấu trúc trọng tâm cung cấp cho người viết một phương pháp hữu hiệu để giảm thiểu sự nặng nề của ngôn ngữ hành chính, số liệu và các vấn đề to tát cho người đọc dễ hiểu. .

Cốc hãng quảng cáo cũng sử dụng kỹ thuật này. Đấy là lý do tại sao thay vì kêu gọi đóng góp tiền để cứu giúp người nghèo, bạn đề nghị ủng hộ một xu cho một

158

đứa trẻ mỗi ngày. Kỹ thuật này khắc họa một gương mặt bần cùng và đói khát. Hàng triệu người bị đói là một con số mơ hồ; một đứa trẻ đói khát là một thảm kịch.

VIẾT NHẬP ĐỀBạn vừa hoàn thành việc tường thuật của mình.

Bạn vừa tìm được một nhân vật mà nhờ đó bạn có thể kể câu chuyện. Bạn có đủ thông tin về vấn đề. Bạn biết bạn đang gợi mở ra một bối cảnh hay một mẩu chuyên, hay bất cứ một cách nào khác để nói với người đọc rằng “Tôi có một câu chuyện thú vị để kể với bạn”. Bây giờ bạn phải hoàn thanh phần mở bài. Phần mở của bạn bao gồm đoạn văn dẫn dắt đến chủ đề, chủ đề, đoạn cốt lõi, câu dẫn đắt, vấn đề nêu ra, và nhận định. Hãy xem xét từng cái một. 

Thêm phân chuyên mạch và đoạn cốt lõi

Khi bạn mở ra một bối cảnh hay một mẩu chuyện, bạn phải dệt một lời chuyển tiếp để móc nối một cách chặt chẽ với chủ đề của đoạn văn, thường được biết như là đoạn cốt lõi Bí quyết là “rõ ràng-chặt chẽ”. Nếu bạn để vuột mất khả năng giúp người đọc hiểu trọng tâm của phần mở đầu, cho dù nó hấp dẫn đi chăng nữa, bạn cũng mạo hiểm đánh mất họ. Lời chuyên trong ví dụ sau là câu được in nghiêng đậm:

Anita Poore vấp phải mặt đường gồ ghề của bãi đậu xe và ngã vật xuống. Cô chưa bao giờ ngã mạnh như thế, đau điếng và gắng gượng lắm mới nhấc nổi cái đầu nặng trịch của mình lên. Khi cô với tới được cửa xe, một viên cảnh sát nhìn chòng chọc vào cô và hỏi chồng cô, “Cô ta say à?” Đúng lúc đó cơn buồn nôn trào lên, và cô nôn thốc nôn tháo.

“Còn gì nữa. Đưa cô ta đi khỏi đây ngay!” viên cảnh sát yêu cầu.

Poore đâu có uống. Cô không bị giam giữ, nhưng cô đang phải đối mặt với cái án chung thân của sự đau đớn.

Bây giờ, khi đã 25 tuổi, cô đạng phải I chịu đựiig cỉiúug đau nửa dầu lử hồi cô còn học lớp bảy.

Đây chẳng phải là một nguồn an ủi, nhưng cô không đơn độc. Các chuyên gia ngành y tế ước đoán người Mỹ nghỉ 157 triệu ngày làm việc ưong một năm vì chứng đau nửa đầu và tiêu tốn hơn 2 triệu đôla một năm cho các loại thuốc giảm đau chống chứng đau nửa đâu, chống căng thẳng và các cơn đau đâu. Các nhà nghiên cứu chưa tìm ra thuốc đặc trị, nhưng họ tìm ra các biện pháp giảm thiểu đau đớn.

Lời chuyển đã khéo léo đặt Anita Poore giữa những người phải nghỉ ốm, những người chuyên mua thuốc giảm đau và vẫn đang hy vọng được chữa khỏi. Cối tiếp theo chính là chủ đề.

159

Ở đầu chương này, bạn đã được làm quen với người trồng lứa mì Don Sheber. Câu văn in chữ nghiêng đậm là nơi người viết kết nối Sheber với đoạn vãn cốt lõi:

Với một năm bình thường, 6 hecta ruộng của Sheber ờ Hạt Kay trĩu hạt với những cây lúa mì tốt đến tận thắt lưng, và tới mùa thu hoạch, những thùng chứa đầy có ngọn với 20.000 giạ lúa mì vàng ruộm.

Nhưng đây không phải là một năm bình thường. Khi Sheber thu hoạch xong tuần trước, qng tính cả thảy chỉ được vỏn vẹn 6.500 giạ sau khi phơi khô, ít hơn một phần ba sản lượng bình thường.

Đoạn vãn cốt lõi, theo Jacqui Banaszynski, người được giải Pulitzer, “giống như một tiếng chuông giải mã thầm kín - nó để cho người đọc tình cờ biết được cảu chuyên cua bạn nói vế cải gi va tại sau người ta nén dọc no”. Khi bạn đã rbu hủi dưúc người đọc và viét thánh còng lởi chuyến khéo iéo vào đoạn vãn cót lõi, bạn đã sẵn sàng để hoán thanh not phần con lại của bài viết.

Thêm câu dẫn dắt

Dẩn dắt có thổ được gói gọn chỉ trong một dòng: “Cuộc tàn sát bắt đầu sớm và chấm dứt muộn”. Hoặc câu dẫn dắt cỏ thể phát triển như từng phần của một số đoạn. Mục đích là quả quyết với người đọc rằng họ sẽ được thỏa mãn nếu đọc tiếp.

Đây là cách Erik Larson của tờ The Journal lôi kéo độc giả vào bài điều tra vụ cháy của anh:

Và thế là bắt đầu một cuộc điều tra khoa học chuyên sáu nhất trong lịch sử để tìm ra thủ phạm, nói đúng hơn là tác nhân gây ra các vụ cháy. Cho đến nay việc điều tra đã hé mở cho các điều tra viên Scatle thấy các vụ cháy xảy ra ở những nơi không bình thưởng, thậm chi cả ở khu vực thử vũ khi ở hồ China, bang California. Đốn nay, cuộc điều tra

Nêu ra vấn đề

Mục đích làm cho người đọc thấy một cách rõ ràng vì sao họ nên quan tâm đến cáu chuyện. Thomas Latimer bị nhiễm độc khi anh ta cất cỏ. vấn đề gì ở đây? Vụ thu hoạch của Sheber giảm sản lượng đi hai phần ba. vấn đề gì ở đây? Anita Poore suýt nữa bị bắt giữ vì lên cơn đau đầu. Khá thú vị, nhưng vấn đề gì ở đây?

Các phóng viên và biên tập viên nếu không đánh hơi thấy có vấn đề gì đằng sau câu chuyện thì họ sẽ không phí thời gian cho nó. Tuy vậy, họ thường xuyên quên nói điều đó với người đọc. Câu chuyện về Latimer rất hay, nhưng quan trọng hơn nhiều là bạn phải nói được tại sao bạn cần chú ý đến nó. Câu trong dấu ngoặc có chứa vấn đề:

160

Những nhà sản xuất thuốc trừ sâu có chứa chất diazinon ở Tagamet kiên quyết chối cãi rằng sản phẩm của họ đã có ảnh hưởng gì đó với tình trạng của anh Latimer. Một nhà sản xuất còn nói rằng ông ta thậm chi không tin là anh Latimer đã tiếp xúc với sản phẩm này. Trên thực tế, Latimer đã thua ương vụ kiện chống lại các công ty trên. [Tuy nhiên, vụ này lại thu hút sự chú ý của các nhà khoa học và các nhà quản lý bởi vì nỏ minh chứng cho sự cần thiết hiểu biết nhiều hơn về toàn bộ phản ứng giữa các hóa chất thông thường như thuốc trừ sâu và việc quản lý thuốc.

Cả ủy ban Dược phẩm và Thực phẩm cũng như ủy ban Bảo vệ môi trường không ai cho tiến hành các thử nghiệm thông lệ về các phản ứng đó. Thật vậy, EPA thậm chí còn không đánh giá được phản ứng giữa hai hay nhiều loại thuốc trừ sâu thông thường được sử dụng kết hợp với nhau. “Chúng tôi không có cách nào để thử chúng,” người phát ngôn của EPA nói. “Chúng tôi chẳng biết làm thế nào cả”. Và môr bán rán mơi rủa quốc hội cho rằng FDA thiếu cả sáng kiến lẫn quyết tâm để bảo vệ người Mỹ trước tất cả các loại thuốc độc hại.

Vấn đề nêu ra ở đây chính là sự tác động - sự hên quan đến những người không được cảnh báo rằng hai hay nhiều loại thuốc trừ sâu có thể gây phản ứng độc hại làm họ bị nhiễm độc.

Trong một sổ trường hợp khác, vấn đề nệu ra có thể chứa đựng trong cách thể hiện đề tài. Hãy xem lại một lần nữa câu chuyện về chứng đau nửa đầu:

[1] Đây chẳng phải là một nguồn an ủi, nhưng cô không đơn độc. [2] Các chuyên gia ngành y tế ướcj}oán người Mỹ nghỉ 157 ưiệu ngày làm việc trong một năm vì chứng đau nửa đầu và tiêu tốn hơn 2 triệu đôla một nãm cho các loại thuốc giảm đau chống chứng đau nửa đầu, chống căng thẳng và hội chứng đau đầu. [3] Các nhà nghiên cứu chưa tìm ra thuốc đặc trị, nhưng họ tìm ra các biện pháp giảm thiểu đau đớn.

Câu đầu là lời chuyển để dẫn dắt vấn đề, câu thứ hai nêu ra vấn đề, cậu thứ ba là chủ đề, trong đó có hàm ý “nhử mồi”, vấn đề được nêu đưa ra các góc cạnh của vấn đề. Khi bạn xác định được vấn đề nêu ra, bạn đang đưa đến tác động của câu chuyện.

Xem xét thấu đáo các mặt của vấn đề

Để đảm bảo tính khách quan, công bằng của bài báo, người viết phải thấu hiểu rằng ở đây luôn có hai hay nhiều mặt của vấn đề. Chúng ta gọi đó là “đe

thấy trong câu chuyện vê thuốc trừ sâu những nhà sản xuất thuốc và thuốc trừ sâu “kiên quyết chối cãi ráng sán phẩm của họ đã cỏ ảnh hướng gì đó với tình trạng của anh Latimer”.

Chúng ta lại gặp kỹ thuật ấy lần nữa trong bài báo về ảnh hưởng của cờ bạc ở Tunica. Nhà vãn nữ Jenny Deam mở đầu với một cảnh tượng trong sòng bạc của ông

161

thị trưởng, ông thị trưởng đang thao thao bất tuyệt rằng cờ bạc là điều may mắn nhất từng đến với thành phố này. ở quầy thu ngân phía trước, một người đàn bà đang đòi lại 85 đôla mà bà ta đâ chuộc đồ gỗ tuần trước. Bà ta đã cầm cố cả tiệm tạp hóa của mình để lấy liền đánh bạc. Dần chứng tiếp theo đây là sự phối hợp giữa chủ đề và cách thể hiện tính chân thực - khách quan, lưu ý những dòng in nghiêng đậm:

Và đó chính là nghịch lý của hạt Mississippi Delta xinh đẹp này, khi mà các sòng bạc đã trở nên đáng báo động.

Một mặt, nạn thất nghiệp ở địa phương mà Jesse Jackson đã có lần gọi là “Ethiopia của Mỹ” đã giảm đáng kể từ gần 24% xuống dưới 5%. Bất kể ai muốn đều có thể tìm được một việc gì đó trong các sòng bạc. Công ăn việc làm ờ đây nhiều hơn là người ta có thể đáp ứng. ở một thành- phố với 8.100 dân, số người nhận viện ượ thực phẩm đã giảm từ 4.218 từ trước khi xuất hiện các sòng bạc xuống 2^907 hiện nay.

Nhưng cái gì cũng có một của nó. Những vấn đề Yìúá phát sinh không bao giờ Ịộ diện ra trước.

Kể từ lúc sòng bạc đầu tiên được mở ra năm 1992, nạn tội phạm tăng vọt lên 400%. Xa lộ liên bang số 61 dẫn đến Memphis tắc nghẽn liên miên. Mỗi kỳ nghỉ cuối tuần có tới trên 28.000 chiếc xe tấp nập đổ về chín sòng bạc ở đây. Hệ thống tòa án hình sự trở ncn quá tải. Năm 1992, ở đây có 1.500 vụ bị xét xử. Và một năm sau, con số đó là 2.400. Tính đến tháng cuối cùng của năm nay, có đến 6.800 trường họp bị thụ án.

“Vâng,” ông thị trưởng nói “Cuộc sống là vậy - điều này cũng giống như mọi chuyên trong cuộc sống - bạn phải chấp nhận cả cái hay cũng như cái dở của nó”.

Bây giờ, khi câu chuyện đã lộ rõ, người viết đã sẵn sàng để kiểm tra cả hai mặt phải trái của vấn đề.

Và bây giờ khi bạn đã xây dựng được phần mở bài, bạn đã sẵn sàng để nhảy vào thân bài.

VIẾT THÂN BÀIĐể hiểu bạn đọc như hiểu con người, chúng ta còn phải làm một điều gì hơn

thế nửa. Để củng cố mối quan tâm của họ, bạn phải thường xuyên đưa ra các ví dụ để hỗ trợ cho các luận điểm của bạn. Trong khi tường thuật, bạn dùng các giai thoại, các cảnh tượng và những mẩu đối thoại để biến hóa một cách linh hoạt dòng chảy của câu chuyên. Bạn đan xen các ví dụ (sự việc) vào trình tự (mạch chuyện). Cứ mỗi đoạn, Erik Larson lại mời mọc bạn đọc một mẩu chuyên khác để giữ họ lại theo dõi cho hết vụ điều tra hỏa hoạn. Đây là môt trong số dó:

162

Hai người lính cứu hỏa, William Meredith và trung úy Matthew Johnson, nhảy vào được mé bên kia của tòa nhà tách biệt với phần chính của nó đang cháy rừng rực trong biển lửa. Phía bên này, không khi nóng rát mặt nhưng hãy còn chịu đựng được, ở trong bức tường lửa kia, chắc họ không thể biết được rằng, nhiệt độ lên đến hơn 5.000°.

Trung úy Johnson đứng ở dưới với những cái vòi phun nước, trong khi Meredith trèo lên cầu thang để tìm chỗ thoát lửa. Anh chết lặng khi cảm thấy một điều gì đó không bình thường.

Mấy giây sau, một phần của mái nhà kho sụp xuống, kéo theo một mảng lớn phía ngoài, với một sức mạnh ghê gớm nó táp vào bức tường lửa ở độ cao chừng 8 bộ. Một nguồn nhiệt lượng khủng khiếp tràn qua lỗ hổng.

“Thật kinh khủng", Meredith lặp đi lặp lại. “Nó giống như hàng ngàn mũi kim nhọn đâm xuyên qua người tôi. Những mũi kim trắng bạc và bỏng rát”.

Meredith tìm cách trèo xuống, nhưng anh không thể tìm ra bạn mình. Anh lần theo vòi nước tới miệng của nó, mò ra ngoài, rồi lại lộn ngược trở vào, nơi đây anh chợt nghe tiếng kêu từ bộ phận báo động của đó tới chỗ trung úy Johnson. Johnson còn sống nhưng bị mất phương hướng.

Khi hai người đàn ông tìm cách thoát ra ngoài bằng cách lội ngược lại con đường Meredith đã đi, họ bắt đầu bị lạc mà không có sơ đồ chỉ dẫn. Họ cấp tập gọi bộ đàm cầu cứu, nhưng không có hồi đáp. Nguồn dưỡng khí của trung úy Johnson đang cạn dần một cách nguy hiềm, anh bò trên nền nhà, nơi còn mát nhất và an toàn nhất trong đám cháy. Meredith vẫn ráng sức kêu cứu.

Dưới sức nóng quay cuồng, anh cũng bắt đầu mất phương hướng. Bất chợt anh nhìn thấy một kẽ nứt trên bức tường, và một chiếc xe cứu hỏa đậu ở ngay phía ngoài. Anh ép minh lách qua kẽ nứt và dựa được vào lớp vỏ lạnh ngắt của chiếc xe, rồi cảm thấy người nhẹ bỗng. “Quả là một điều kỳ diệu", anh thốt lên.

Một lát sau, anh mới nhận ra mình vẫn đang ở trong nhà kho.

Anh đã thoát ra được, nhưng không nhớ là bằng cách nâo. Các bác sĩ phát hiện ra rằng, thân nhiệt của anh, do sự tích tụ độ nóng sâu trong cơ thể, đã đạt đến độ chết. “Anh ta đã bị nướng”, ông Fowler, nói. “Giống như ta bỏ anh ấy vào lò trong nhiệt độ 2.000°c suốt năm phút”.

Tình tiết này chứng minh cho luận điểm là ngọn lửa đã đạt đến nhiệt độ quá sức tưởng tượng.

Bán phác thảo cho rhân bái cứa bạn có thố như thủ nay:

I. Luận điểm A

163

Chứng minh: mẩu chuyện / bối cảnh trích dẫn / tái liệu

II. Luận điểm B

Chứng minh: mẩu chuyện / bối cảnh / trích dẫn / tài liệu

Thế là xong. Dê chứng minh cho mỗi luận điểm, bạn nên có những mẩu chuyện và bối cảnh, trong đó có cả lời đối thoại, như là bằng chứng. Đôi khi bạn cũng đưa ra những trích dẫn hay hoặc những cứ liệu minh chứng. Những câu chuyện phức tạp sẽ có những phác thảo phức tạp hơn. Nếu bạn kể câu chuyện theo trình tự thời gian, bạn có I hể đan vào những đoạn hồi tưởng để trình bày các sự kiện một cách lỉnh hoạt hơn.

Hãy xem cấu trúc hạ tàng của bài viết của bạn giống như đường cao tốc giữa các tiểu bang. Con đường đỏ chính là mạch văn của bạn. Trong bài viết này, nó có thể đi theo trình tự thời gian. Trong bài khác, nó có thổ di chuyển từ vùng nọ sang vùng kia. Thỉnh thoáng, bạn cần thoát khỏi con đường đó và mang về những dẫn chứng hoặc những ỷ tưởng. Những lỏi thoát đó phải trơn tru - dễ ra, dễ vào.

VIẾT ĐOẠN KẾT

Các câu chuyện có thể kết thúc, nhưng chưa hẳn đã hết. Một kỹ thuật hay, gọi là “móc ngược” (“tie-back”) là một trong những sự khác biệt có ý nghĩa giữa cấu trúc hĩnh tháp ngược và cấu trúc trọng tâm. Nội dung của bài viết theo cấu trúc hình tháp ngược giảm dần về mức độ quan trọng cũng như sự quan tâm của người đọc, vì thế bài viết có thể cắt bỏ đi phần cuối. Ngược lại, cấu trục trọng tâm có phần kết luận. Như vậy, nếu bài viết cần được rút ngắn, tác giả hoặc người biên tập sẽ bỏ bớt đi một phần nào khác chứ không phải là đoạn kết.

Trong bài chân dung về ông hiệu trường trường đại học sắp về hưu, một câ bút sinh viên đã mở đầu theo cách này:

Từ hồi 12 tuổi, Don Ruthenburg đã bắt đầu mày mò sửa lắp một cái xe ô tô cũ trong khi vẫn chưa có bằng lái. Lên 16, ông đã phóng trên một chiếc xe đẹp nhất và tốc độ nhất trong thành phố.

Suốt cả sự nghiệp của mình, Ruthenburg là hiện thân của sự bền chí đó.

Khi ông mới về trường Đại học Colum- bia năm 1984, ngôi trường này đang phải đối mặt với thử thách về chất lượng đầo tạo và một món nợ 3,8 triệu đôla. Đến nay, là năm thứ mười trường này khẳng định được tên tuổi của mình, có 2,6 triệu đôla trong ngân hàng, số lượng sinh viên tuyển vào tăng gấp đôi, lên tới 1.900 người, và tài sản của trường tăng vọt từ 360.000 đôla lên hơn 1,8 triệu đôla.

Bài viết được gút bằng cách móc ngược trở lại với lời dẫn:

164

Ruthenburg sẽ có nhiều thì giờ rỗi hơn chủ trại ở Ohio bảy năm trước đây với sau khi về hưu vào ngày 30-6. Nhưng ông không bao giờ ngừng làm việc. Ông dự định sẽ sửa sang lại chiếc xe tải Pepsỉ-Cola mà ông mua lại của một hả. giá 1.400 đôla.“Mọi nỗi mệt mỏi và trì trệ đều tan biến hết khỉ tôi kéo nó về đây”, ông hỉ

Một cách khác để kết thúc là tóm tắt lại, không phải luận điểm cuối cùng của bài viết mà là toàn bộ vấn đề - chủ đề của nó. Đây là Erik Larson đang gói ghém câu chuyên cháy của anh ta:

Một điều đã rõ là, ông Fowler cho biết “Kẻ đốt phá là một tay chuyên nghiệp chứ không phải là một kẻ mắc chứng cuồng phóng hỏa khoái nhịn mọi thứ cháy”. “Nếu đó là một gã điên thì lẽ ra chúng ta tóm được hắn từ lâu rồi,” ông nói thêm. “Đằng này, hắn là một kẻ lọc lõi”.

Những mẩu chuyện, những mẩu đối thoại, những cảnh tượng và những trích dẫn đắt đều có thể dùng để kết thúc bài viết. Điều bạn phải tránh là chỉ kết thúc .một phần cuối của bài thay vì đúc kết lại vấn đề xuyên suốt toàn bộ câu chuyện.

KẾT NỐI CẤC PHẦN LẠI VỚI NHAU Chứng ta vừa xem xét từng phần của tách tường thuật - kể chuyện trong cấu

trúc trọng tâm. Bây giờ chúng ta hãy xem một nhà văn đã dùng cách đó

để kể lại câu chuyện về một người đàn ông bị ruồng bỏ ngay trên quê hương

cùa mmh, nơi ùng tu .sòng gan trọn cuộc dơi ma không hề co liên hệ gi với gia đình thản thuộc. Cai hạn đọc sau đây hà ví dụ về cách sứ dụng kỹ thuật kể chuyện theo trinh tự thời gian xen lẩn các hồi tưởng.

Ken Fuson cĩã viết câu chuyện này cho tờ Des Register:

Lenox, ía._ 67 năm vè trước, một bằng chứng đuỹ nhắt chứng lò có ai đó trong gia đình đã quan ròm den Harvey Quillin lả một tấm bưu ảnh mừng sinh nhật đã nhạt nhòa đưực lưu trong hồ sơ của ông tại trung tâm bào dường Hạt Taylor.

Con trai yêu quý,

Ba chúc con một ngày hạnh thật là hạnh phúc và gử tình vẽu thương của bố. Ba thư xếp đến thăm con, nhưng chưa bao có thế đi được. Ba mong con khỏe.

Ba yêu con.

Tấm bưu ảnh được gửi đến nãm 1951. Từ đó, Harvey không bao glờ được tin tức gì về ba, mẹ minh hay bất cứ một người thân nào nữa.

165

Nếu điều đó làm Harvey tủi buồn, nếu ông cảm thấy đơn côi, mặc cảm hay đau khổ, đắng cay, ông đã nén giữ những cảm xúc đó trong lòng mình. Harvey bị thiểu năng tri não. Đó có thể là lý do ông hoàn toàn không có ỷ niệm gì về gia đình. Nhưng ngày sinh nhật bị lãng quên, những kỳ nghỉ, những bữa ăn chiều ngày lễ Tạ ơn - có lẽ ông cũng không biết làm gì hơn.

Harvey 77 tuổi, ông không biết đọc và cũng chưa bao giờ có nghề nghiệp gì. Ông sống dưới sự bảo trợ của nhà nước, hay trung tâm bảo dưỡng hạt Taylor từ nãm lên mười.

Trong suốt chửng ấy năm, Harvey tồn Ị tại, như một nhánh cây bị lãng quên trên cây phả hệ. Việc tìm kiếm ông bắt đầu từ một mảnh giấy nhảu nát xé ra từ cuốn sổ tay, một mẩu cáo phó trên báo đã ố vàng và sự kiên trì, bền bỉ'của một bà em họ, người đã mong mỏi gom gia đình vè một mối.

Đôi điều ít ỏi về cuộc đời Harvey Quillin chứa đựng trong rập hồ sơ, cùng với tắm bưu thiếp sinh nhật, tại trung râm bảo dưỡng Taylor Ridge Estates ở Lenox, nơi ông hiện sống, ông ra đời tháng 9 năm 1925 tại Hạt Montgomery trong gia đình Vascoe và Claudie Quiỉlin. Cha mẹ ông bỏ nhau năm 1934, khi ông mười tuổi. Cùng năm đó họ gửi đứa con duy nhất của mình vào trường công Glenwood. Cậu bé được chẩn đoán là thiểu năng trí não ở mức độ nhẹ.

Nếu như Harvey sinh ra trong thời nay, ông sẽ được đến trường, và tất nhiên có thể học được những kỹ năng cơ bản để làm được một nghề gì đó. Xã hội và luật pháp bây giờ khác trước. Có nhiều cơ hội sống cho những người khuyết tật.

Ngày trước, “Người ta cho rằng họ bị quỷ ám,” Sandy Helm, trợ lý hành chính của trung tâm Taylor Ridge Estates kể. “Người ta xa lánh họ. Người ta khiếp đảm họ đến chết”.

Các bậc cha mẹ thường hổ thẹn vì những đứa con bất hạnh của mình, cô tíếp tục. Ho đã bỏ nhĩmg đứa trẻ ấy vào các viện công. Một số người già ở Taylor Ridge, như Harvey, đã không bao giờ

được nghe gì về gia đình của họ nữa. Họ bị bỏ rơi hoàn toàn.

“Thật đáng buồn”, Helm than.

Không ai biết vì sao cha mẹ Harvey lại bỏ nhau, hoặc sau đó mẹ ông đi đâu. Cha của Harvey rốt cuộc chuyển đến Kansas và lấy một người vợ khác tên là Alice. Đấy chính là nét chữ của bà ta trên tấm bưu ảnh sinh nhật Harvey nhận được năm 1951, mối liên hệ cuối cùng của ông với một thành viên trong gia đmn.

Cũng trong năm đó, Harvey được chuyển từ Glenwood đến trại bảo dưỡng của hạt Taylor, một tòa nhà hai tầng to tướng nằm giữa Bedford và Lenox. Nhiều địa

166

phương ở Iowa có những ngôi nhà như thế - dân địa phương gọi là “trại tế bần” làm nơi nương náu cuối cùng của những người bần cùng, bệnh tật hay bị ruồng rẫy.

Một nhân viên của trại bảo dưỡng đã mô tả Harvey như thể này vào năm 1976: “Đó là một người đàn ông gầy gò với mái tóc sẫm và đôi mắt nâu thầm ánh lên những tia tinh quái. Gương mặt và nụ cười của anh toát lên rpột sức sống kỳ lạ. Anh cứ giơ cánh tay phải của mình lên và giật giặt liên hồi”.

Người viết cồn ghi nhận đôi điều nữa. “Theo những người làm việc ở trại bảo dưỡng hạt, Harvey hay tự nói chuyện với mình. Khi bị cắt ngang anh lập tức im bặt và ghi nhận sự hiện diện của bạn. Tôi tình cờ nghe được một đoạn đối thoại của anh ta và nó rất mê hoặc. Giọng nói của anh ta có cái gi đó thật riêng biệt. Anh phát ra những âm thanh dường như anh vô cùng vui sướng với nhũng người bạn mà anh tưởng tượng ra trong đầu mình.

Helm củng đã từng nghe được những cuộc đối thoại tưởng tượng của Harvey.

“Thề có Chúa là anh ta đang nói chuyện với một người đàn bà”, cô quả quyết.

Cô không chịu tin rằng Harvey bị rối loạn đa chức năng... Chỉ đơn giản là anh ta có biệt tài bắt chước giọng người khác.

Sau những sự kiện xảy ra trong sáu tháng cuối cùng, Helm bầo bây giờ cô cho răng những cuộc đôi thoại của Harvey có lẽ là để tự giải khuây”. Tôi tự hỏi đó liệu có phải là sự thay thế cho một gia đình mà anh ta đã không có được”.

Vào năm 1951, cùng năm Harvey chuyển đến trại bảo dưỡng hạt Taylor, một người họ hàng tên là Doris Russell rời quê Missouri đi theo chồng là phi công trong quân chủng không quân Mỹ, đi vùng quanh đất nước.

Sau này, bà tâm sự: “Quả thực tôi chẳng bụng dạ đâu mà nghĩ nhiều đến anh em họ hàng. Tôi đã tất bật cả ngày với việc thay tã lót và lau mũi dãi cho bốn đứa trẻ con tôi”.

Rusell bất đầu quan tâm đến phả hệ học từ năm 1990, và chính thức đam mê nó. bốn năm sau đó, khi chồng bà nghỉ hưu và họ quay trở về Mỉsourri. Họ sống ở ngoại ô phía nam của thành phố Kansas.

“Việc này giống như trò chơi ghép hình,” bà nói. “Bạn lắp một ô vào, hông i nó đã ra dáng một bức tranh, và điều đó thúc giục bạn đi tìm cho được ô tiếp theo. Sau đó bạn thức đến nửa đêm để Ị thử ghép tắt cả các ô đó lại với nhau”. Ru sell, 67 tuổi, đã bắt tay vào tìm hiểu

gia pho của gia đinh bẽn ngtidi Lữ nám ngoái!, khi bá phat hiọn ra mô! mánh giấy nhau nál \é ra rử cuốn số. Trẽn đó, bà ngoại cùa bà dã ghi tên của cả bảy anh em ruột - ngáy sinh, ngày mat và số con cái của họ.

167

Trong số anh chị em ruột của bà ngoại có một cặp song sinh - Virgin và Vascoc Qụillin. Danh sách còn cho biết Vascoe có một đứa con, nhung ngoài ra không có thêm một thông tin nào khác. Một nhánh trơ trọi trên cây phả hệ.

“Điều đó không để tôi yên,” Russell tâm sự. “Tôi cũng không hiểu tại sao. Diều đó thường xảy ra khi bạn dấn thân vào phả hệ học. Bạn hoàn toàn bị nó ám ảnh. Bức tranh không thể hoàn thành cho lới khi bạn ghép được hết các mảng lại”.

Đứa trẻ bí ẩn ấy là ai?

Bà đã hỏi khắp họ hàng. Một số ngưởi bảo rằng hình như Vascoe có một đứa con trai bị thiểu năng trí não, hay là mắc bệnh gì đó. Họ không nhớ rõ. Một người già trong họ cho rằng thằng bé đó tên là Harvey, nhưng ông cụ cũng không chắc lắm. Một vài người nữa, trong đó có mẹ của Russell thì khuyên nên quẽn chuyện đó

bới nó

Ị ra, “đi tim kiếm những người đã chết ị làm gì”.

Russell nghe theo. Bậ đoán rằng‘đứa trẻ bí ẩn đã chết. Tất cả những gì bà đã muốn là lấp đầy chỗ trống - ngày ị sinh và ngày mất - trong gla phả.

Bà biết được Vascoe Quillin, cha của đứa trẻ đã chết năm 1955 tại Chetopa, Ran., một thị trấn ở vùng giáp ranh lf-ữa Kansas vả Oklahoma. Trong kỳ nghỉ thu năm ngoái, Russell đã thuyết phiu, chỏng ghe thãi 11 nưi dây. Dỏ chi là mỏt sư câu may, nhưng biết đâu bà cỏ the tim được giả) khai tử cùa ỏng Vascoe ờ nhà tang lễ địa phương.

“Vâng”, người trông coi nhà tang lễ nói, sau khi lục lọi trong đống hồ sơ của ông, “nó đây”.

Ổng trinh bày với bà Russell về lịch sử xã hội của địa phường. Và đây, Russell đã tìm được trên một tờ báo cũ cách đó 45 năm cáo phó về ông Vascoe, trong đó có dỏng này: “ông có một người con trai tên là Harvey ở Conway, la”.

Russell kể, “Tói mừng phát điên lên, tôi hoàn toàn mất. hết bình tĩnh”.

Conway bé tẹo, chỉ cỏ 55 dân. Bởr vậy Russell đã gọi đến bưu điện gần Bedford để tim một ai đó có thể nhớ ra Harvey Ouillin. Bà kiếm được số diện thoại, chứ không phải tên, của một người sống ở Conway. Bà thuật lại cuộc đối thoại giữa họ:

“Ông đã bao giở nghe nói đến Harvey Quilỉin chưa?”

“Chưa bao giờ.”

“Năm 1955 ông đã sống ở đây rồi chứ?”

“Vâng, tôi ở đày". I

168

Russell lầm bẩm. Sao mà trong cái thị trấn bé như lỗ mũi này người ta lại không biết nhau cơ chứ? Bà hỏi câu cuối cùng:

“Thế có ai trong thị trấn này đã từng chăm sóc trẻ em bệnh tật, hay trẻ mồ côi không?”

“Hồi trước ở đây có một nhà bảo dưỡng, nặimg nó bị đóng cửa từ năm 1981. Họ đã ghuyển hết đến một nơi nào đó ử Lenox". và nghe các em học sinh hát khi chúng đến thăm 50 cư dân của trung tâm bảo dưỡng.

Chỉ có hai người sống lâu nhất dưới sự bảo dưỡng của hạt Taylor. Những dịp sinh nhật, lễ Giáng sinh, hay cuộc cắm trại nhân ngày gia đình hàng năm, 35 nhân viên của trung tâm bảo dưỡng thường mua món quà gì đó cho Harvey. Nhưng nếu không có cũng chẳng sao. Ông chẳng bao giờ than phiền. Có lẽ ông cũng chẳng biết làm gì hơn.

“ở đây aỉ cũng hài lòng với Harvey,” Helm khoe, “ông ấy là một chàng trai dễ thương”.

Cô muốn biết ông sẽ phản ứng thế nào trước cú điện thoại của bà Russell Đã bao lâu rồi kể từ hồi ông có một gia đình. Ông có hiểu được không? ông có ! lo sợ không?

“Harvey, tôi vừa nói chuyện với một bà. Bà ấy bảo bà ấy là người nhà của ông,” Helm thận trọng nói. “Bà ấy muốn gặp ông”.

Harvey đứng ngây người nhìn chằm chằm vào cô. Helm đã hiểu.

“Tôi không nghĩ rằng ông ấy tin điều tôi vừa nói”.

"Một tuần sau khi gọi điện, ngày 25 tháng 5, Russell củng ba người bà con từ Missouri đến trại bảo dưỡng thăm Harvey lần đầu tiên. Họ mang theo sôcôla, những gói khoai tây chiên giòn và một xấp ảnh đen trắng.

Helm dẫn cả gia'đình vào phòng khách và theo dõi.

Harvey nhã nhặn nhưng thận trọng. Vai ông run run. ông chẳng nói gì. Russell bắt đầu lật những tấm ảnh. Harvey vẫn lặng thinh.

Russell clặr một íầìĩi ảnh cũ lên trên bàn. Trong ảnh là ba người đàn ông trỏ, tất cả đè LI mặc ao khoác và đội mil.

“Harvey, anh có nhận ra ai trong mấy người này không?

169

Vai Harvey bắt đầu rung lẽn. Mắt õng ngân ngấn nước. Ngón tay trỏ run run, ông chậm chạp chỉ vào người đàn. ông ngồi ngoài cùng, bên phải tấm ảnh. sầu đó, Harvey, người hiếm khi mở miệng trước những người ông không tin cậy, thốt ra:

“Đây là ba tôi”.

Ông vừa chỉ vào Vascoe Quillin.

Harvey bật khốc. Helm khóc. Russell và những người nhà cũng khóc. Saụ bấy nhiêu năm, Harvey vẫn còn nhớ.

“Điều này nói gì với chúng ta?” Russell nói. “Hãy quên phả hệ học đi. Một đứa trẻ không bao giờ quên cha mẹ nó. Sau sáu mươi bảy năm trời, Harvey vẫn biết cha ông là ai. ôi, tôi nghĩ rằng đây là cậ một bài học đạo đức trong câu chuyên này”.

Họ kinh ngạc: Có thể nào Harvey biết rằng ông bị cha mẹ mình ruồng bỏ? Và như vậy ông đã mang nỗi đau ấy suốt chừng ấy năm trời? Và ông nhớ quá khứ I của minh nhiều horjja ông có thể biểu lộ ra hay là ai đó tưởng tượng trước đày?

“Tôi tin điều đó”, Russell nói chắc như đinh đóng cột.

Helm đồng tình: “Điều đó rõ ràng là

I có thể”.

Gia đình Harvey bắt tay ngay vào việc. Họ thay chiếc ghế cứng của trại trong phòng ông bằng một chiếc ghế màu > -nh tiện dụng hem? Họ dán đầy bức lường trơ trụi bằng những tấm ảnh gia đình, những bưu ảnh và thiêp chúc I mừng. ITọ gửi kẹo bánh và quà đến. Cho đến tháng Nãm họ đã thăm ỏng bốn lần, và lên kế hoạch du ngoạn sau lễ Giáng sinh.

Trong phả hệ gia đình Harvey, những người anh chị em họ lại gằn gũi với nhau. Trong khi các thế hệ trước trong gia đình ruồng bỏ Harvey, họ lai đùm bọc ông. Thời thế đổi thay. Quan điểm của con người cũng vậy.

“Mỗi lần họ bước vào, Mặt ông ấy sáng rỡ lên,” Helm kể. “Chúng tôi nhận thấy sự thay đổi tích cực ở ông ấy từ khi gia đình ông tìm đến. ông ấy cởi mở hữn. Ồng nói nhiều hơn. ông cười nhiều hơn".

Vào tháng Chín, nhân cuộc cắm trại của trung tâm bảo dưỡng kỷ niệm ngày gia đình hàng năm, Russell và hàng tá họ hàng kéo đến Iowa để mang bất ngờ đến cho. Harvey với món qưà sinh nhật: chiếc tivi đầu tiên trong đời. Harvey không thốt ra được một lời nào! ông chỉ cười và cười.

“Điều đó có ý nghĩa hơn nhiều lần việc lắp đầy khoảng Uống trong gia phả,” Russell tâm sự. “Tôi tin rằng tất cả chúng ta xứng đáng được yêu thương. Tôi cũng tin rằng Harvey xứng đáng được có một gia đĩnh trước khỉ chết”.

170

“Ông ấy đã không quên. Tôi thực sự nghĩ rằng ông ấy biết tất cả. Có thể tôi lầm, nhưng tội cho rằng ông ấy biết”.

Những người bạn trong trại đều chia sẻ cùng Harvey. Trong cuộc cắm trại, một phụ nữ mắc bệnh Down bẩm sinh tý tý' lại liếc trộm Russell. Cô ta xúc động đến nĩức không thở được.

“Chúng tôi không ngờ rằng Harvcy có một gia đình!”, cô nói. 

Russell trả lời, “Vâng, chúng tôi đã không biết rằng Harvey ở đây”.

Trước khi rời trung tâm bảo dưỡng, Russell đề nghị gặp riêng Helm. Russell được biết Harvey có vấn đề vói tuyến tiền liệt và tim bị chứng sung huyết. Cho đến giờ sức khỏe ông vẫn ổn, nhưng ông cũng đã gần 80 rồi. Khi Harvey chết, Russell đề nghị, ở Missouri gia đinh còn chỗ đất ưống, ruột thịt của mình.

Helm lại trình bày ý kiến khác. Trưng tâm bảo dưỡng và hạt Taylor đã lo liệu sẵn cho Harvey.

Nếu gia đình đồng ý, ông sẽ được chôn cất giữa những người đã từng sống lâu năm trong nhà bảo dưỡng của hạt.

Như Harvey, bao nhiêu năm bị lãng quên và ruồng bỏ, là hiện thân của một thời xưa cũ trong lịch sử Iowa, ở đây Harvey có bạn bè, những người đã cùng ông chơi bingo, cùng xem những ưận bóng rổ hay cùng lắng nghe bọn trẻ nhỏ hát thánh ca mừng Giáng sinh suổt 67 năm ròng. Russell thừa nhận rằng đièu đó là chí tình chí lý. “Mọi người và các nhân viên ở đây bao nhiêu năm qua,” bà nói. “Họ yêu thương ông ấy và ông ấy cũng yêu thương họ".

Suốt bấy nhiêu năm, ai cũng nghĩ rằng Harvey đã không có gia đình.

Bây giờ, trái lại, ông có những hai.

Hãy đọc lại bảy đoạn văn đầu tiên, ở đoạn thứ bảy, Fuson mở ra câu chuyên và hé mở rằng câu chuyên sẽ có một diễn biến bất ngờ. Như thế đã đủ sức lôi cuốn chưa? Fuson vẫn còn trăn trở về điều đó. “Tôi vẫn cứ nghĩ rằng nên chăng để cho mọi người cảm nhận rằng câu chuyện này đang giáng xuống một đòn mạnh, vấn đề lớn nhất thực ra là ở phần hai, khi kể về lai lịch của Harvey. Nếu tôi đưa nỏ lên

171

trướcTtôi có thể đã bắt đầu từ thời điểm hiện tại miêu tả ông ấy sau đó, và quay trở lại giải thích tại sao ông ấy rơi vào chốn này.” Bạn nghĩ thế nào?

PHẦN 4 CÁC LOẠI TIN CƠ BẢN

 CHƯƠNG 10 THÔNG CÁO BÁO CHÍTrong chương này bạn sẽ học:

1. Các loại thông cáo báo chí

2. Cách xử lí thông cáo báo chí

Phóng viên không phái ra đường và phát hiện tất cả tin rức dể viết báo. Nhiều đề tải tự tìm đến phóng viên. Chúng được gửi bưu điện, email, fax, điện thoại hay đưa thư tay bởi chính những người muốn có điều gi đó trở thành “tin tức”. Chúng phát xuất từ những con người hay văn phòng với nhiều chức danh khác nhau - phòng quan hệ công chúng, phỏng thông tin đối ngoại, ban quan hệ cộng đồng, Tủy viên báo chí, thư ký báo chi, phòng quảng bá. Những người viết các tin tức loại này gọi chúng là thông cáo bảo chí (news release hay press release), các nhà báo khác lại thường gọi chúng là những tờ rơi (handout).

Vi việc quảng bá hiệu quả rất quan trọng, nhiều cá nhân, công ty lẫn cơ quan chính quyền tiêu rất nhiều tiền để dược công chúng biết đến. Phần lớn hèn bạc đổ vào lương của những nhân sự giỏi và nhiều kinh nghiệm, nhiều người trong số này từng làm việc trong ngành báo chí. Một phần trong công Việc ăn lương của họ ìả viết những thông cáo báo :hí cho các cơ quan truyền thông sử dụng.

Có thể bạn rất muốn là một người trong số đỏ. I an có thể tìm kiếm sự nghiệp trong ngành quan rẻ cõng chúng hay quảng cáo, nhưng khoa báo chi rũa bạn rất khôn ngoan đã bắt bạn phải khởi đầu : ing việc nghiên cứu tin tức và kỹ thuật viết tin. - bằng cách nghiên cứu tin tức và tìm hiểu cách mức các cơ quan truyền thông xử lý tin tức, bạn rjị có thể thành công trong ngành quan hệ công '-ủng hay trong các văn phòng thông tin đối ngoại. Ẹ ết được cách các phóng viên đã rèn luyện để xử I ■ các thông cáo báo chí sè giúp bạn viết thông 

cáo báo chí tốt hơn nếu đó sẽ là công việc của bạn. Tất nhiên, việc nghlẻr: cứu tin tức cũng sẽ giúp bạn rất nhiều trong thế giới quảng cáo.

Những người làm quan hệ công chúng chuyên nghiệp (thường gọi tắt là p? - public relations) biết cách viết tin, và họ áp dụng mọi nguyên tắc của k ■ thuật viết tin hiệu quả trong thông cáo báo chí của họ. Một bản thông cá: báo chí tốt sẽ đáp ứng mọi tiêu chí của một tin thời sự tốt.

Tuy nhiên, như hai nhà PR chuyên nghiệp nổi tiếng là Carole Howard - cự- phóng viên tạp chí Readers’ Digest, và Wilma Mathews - từng làm cho tập đoàn viễn

172

thông AT&T và hiện là trưởng khoa PR ở Đại học Arizona State University cho biết, các thông cáo báo chí không bao giờ có ý định thay chỗ của phóng Viên. Chúng chỉ nhằm giúp cho biên tập viên làm quen với những dữ kiện cơ bản của một đề tài báo chí tiềm năng. Những người viết thông cáo báo chí đã quen chấp nhận rằng những câu chữ được soạn thảo cẩn thận của họ sẽ được các phóng viên kiểm tra và viết lại.

Là phóng viên, bạn phải nhận thức được rằng các thông cáo báo chi vừa là nguồn hỗ trợ vừa là chướng ngại của một tờ báo. Chúng có ích vì nếu không có chúng, tờ báo sẽ cần thêm nhiều phóng viên hơn. Chúng cản trở vì nhiều khi chúng chứa đựng những thông tin không đầy đủ hay thậm chí sai lạc. Vì nhằm khuếch trương quyền lợi và uy tín hữu hảo cho chính những cá nhân và cơ quan phân phát chúng, các thông cáo báo chí ngay từ bản chất đã không khách quan.

Dù vậy, các biên tập viên thông minh sẽ không vứt bỏ các thông cáo báo chí mà không đọc qua. Các biên tập viên này sau đó sẽ giao các thông cáo ấy cho phóng viên, thường là phóng viên mới vào nghề, để dùng làm nguồn đề tài viết báo.

Khi trao cho bạn một thông cáo báo chí, biên tập viên mong đợi bạn sẽ biết làm gì với nó. Bạn phải nhận ra được tin tức nằm trong thông cáo này áp dụng tất cả những gì bạn đã biết về giá trị tin tức. Thông cáo này có thể dẫn dắt bạn tới một tin bài hay. Tài tháo vát của bạn có thể giúp bạn thêm nhiều cơ hội được giao những nhiệm vụ lớn hơn.

CÁC LOẠI THÔNG CÁO BÁO CHÍSau khi đã đọc nhiều bản thông cáo bao chi, bạn sẽ thấy chúng nói chuP-S

thuộc một trong ba loại chính sau đây:

1. Thông báo về các cư kiện hay vấn đề nhà tuyển thăng chức, về hưu vánhững chuyện

2.Thông tin về một mục đích.

3. không tin nhằm củng cố hình ánh cùa một cá nhân hay tổ

Các thông báo

Nhiều tổ chức sử dụng phương tiện truyền thông để cho các thành viên và công chúng biết những sự kiện .sấp diễn ra. Ví dụ:

Câu lạc bộ nhiếp ảnh Camera Club sẽ cỏ cuộc họp đặc biệt ở Wyatt's Cafeteria lúc 7 giờ tối thứ Tư, 20 tháng Ba. Marvin Miller sẽ trình chiếu một loạt phim slide chụp về chủ đề Yellowstone trong mùa đông. Mời những ai quan tâm đến tham dự.

Mặc dù thông báo này quảng bá cho Camera Club, nó cũng phục vụ cộng đồng. Tờ báo nào đáng những thông báo như thế cũng đang phục vự độc giả. Đây là một ví dụ khác:

173

Hội Mỹ thuật Springfield Art League sẽ khai mạc mùa triển lãm mới vào ngày Chủ nhật, 8 tháng Chln, tử 3 đến 5 giờ chiều tại Cao ổc Mỹ thuật. Triển lãm này bao gồm các tác phẩm tranh, tượng, in lụa, khắc, dệt, gốm, kim hoàn do thành viên Art League sáng tác suốt mùa hè vừa qua để chuẩn bị cho buổi khai mạc mùa triển lãm này.

Đây cũng là dịp trưng bày các tác phẩm dự thi Hội chợ Tiểu bang của các họa sĩ thành viên tại địa phương, cho nên những ai không thể đến Hội chợ sẽ có cơ hội được thưởng thức các tác phẩm này.

Triển lãm kéo dài đến ngày thứ Sáu, 13 tháng Chín. Vào cửa miễn phí.

Một dạng thông f?áo khác liên quan đến các chuyên bổ nhiệm, thăng chức, tuyển dụng và về hưu. Thông báo về một bổ nhiệm mới có thể giống như sau:

James McAlester, nhà xã hội học nông thôn nổi tiếng thế giới ở Đại học Springfield, vừa được bổ nhiệm vào ban giám đốc tổ chức Bánh mì cho Thế giới (Bread for the World), theo lời William Coburn, giám đốc điều hành của tổ chức nhân đạo này.

McAlester đã dự cuộc họp hội đồng đầu tiên của mình hôm 22 tháng Giêng ở New York City, ông đã giảng dạy ở đại học Springfield từ 1997. Trước đó, óng làm đại diện cho Ford Foundation ở Ân Độ suốt 17 năm.

Tổ chức Bánh mì cho Thế giới gồm 19.000 thành viên là “phong trào liên giáo hội trên diện rộng của những công dân theo Thiên chúa giáo ủng hộ các chính sách của chính phủ nhằm giải quyết cơ bản nạn đói trên thế giới,” Coburn cho biết.

Sự kiện chính là việc bổ nhiệm ông McAlester, nhưng thông cáo báo chí trên cũng mô tả mục đích của tổ chức Bread for the World. Bằng cách cho độc giả biết về mục đích của tổ chức này, người viết hy vọng sẽ quảng bá được mục đích của tổ chức.

Các công ty thường gửi thông cáo báo chí khi có nhân sự được thăng chức. Chẳng hạn:

James B. Withers (con) đã trở thành phó chủ tịch thứ nhất phụ trách mãi vụ của Công ty J. B. Withers Company theo thông báo hôm thứ Ba. Withers, sau 2 năm làm việc trong phòng mãi vụ công ty, sẽ lãnh đạo một lực lượng bán hàng gồm 23 nhân viên.

“Chúng tôi tin rằng Jim sẽ làm tốt vai trò này,” James B. Withers (cha), chủ tịch công ty, nói. “Anh ta sẽ mang tuổi trẻ, trí thông minh, nhiệt tinh vào công việc. Chúng tôi vui mừng vì anh đã quyết định ở lại với công ty”.

174

Thành lập năm 1936, J. B. Withers Company là hãng sản xuất các loại vòng cổ cho chó và mèo lớn thứ nhì cả nước.

Một thông cáo báo chí như thế này là toan tính của công ty J. B. Withers Company muốn công chúng biết đến tên mình và tạo nên thiện chí trong nhân viên. Viết dưới dạng một thông cáo báo chí, đây là ý đồ muốn quảng cáo miễn phí.

Thông cáo nhằm quảng bá mục đích

Thông cáo báo chí loại này nhằm thúc đẩy một động cơ, phần lớn phát xuất từ những tổ chức đang cần ngân quỹ hay người tình nguyện để thực thi những sự nghiệp quan trọng. Lá thư sau đây của một chủ tịch khu vực của Hiệp hội Trái tim nước Mỹ (American Heart Association) gửi cho brên tập viên của một nhật báo. Nó không viết dưới dạng thông cáo báo chí nhưng hiệu quả của nó cũng như vậy:

Các cựu nữ sinh, viên và thành viên đại học của vừa kết thúc chương trình bán kẹo gây quỹ từ thiện hàng năm. Năm nay, bà Valerie Knight - người điêu hành dư án - đã dần dắt các thành viên

hội nữ sinh đạt được doanh số kỷ lục. Bán keo gáy quỹ tử thiện là một du' án toàn quốc cúa hội Alpha Phi.

Hỏm Chủ nhật, 5 tháng Ba, Valerie Knight đã trao một ngân phiếu trị giá 1.800 đôla cho Chi nhánh hạt Shelby của

nưưc Mỹ.Được rrao một buổi tiếp tân ở trụ sử của Alpha Phi, khoản đóng góp này là một phần quan trọng trong chiến dịch gây quỹ thường niên của Hiệp Trái Tôi muốn bày tỏ lòng biết ưn đặc biệt đến các thành viên /Alpha Phi và nhất là bà Valerie Knight vi dự án đặc biệt này. Ngoài ra, tôi cũng muốn cảm ơn nhiều người bán hàng đã tham gia dự án bằng cách nhận bán kẹo ỏ cửa hàng của mình.

Những người đứng đầu các tổ chức như thế luôn muốn làm công chúng chú ý đến các thông điệp của họ bàng mọi cách có thể. Bất kỳ thông cáo, thư tín nào mà họ có thể được đãng báo miễn phi sẽ tiết kiệm tiền cho mục đích mà họ đại diện.

Thông cáo nhằm xây đựn hình ảnh

Một kiểu thông cáo báo chí khác nhằm củng cố hình ảnh của các cá nhân hay tổ chức. Các chính khách thường muốn đắc cử và tái đắc cử

cho nên họ khao khát được quảng bá không công càng nhiều càng tốt. Ví dụ:

James M. Merlin - chủ tịch danh dự hội đồng quản trị kiêm giám đốc Merlin Corporation - vừa được bầu làm chủ tịch danh dự của ủy ban Tài chính - tổ chức sẽ tìm kiếm nguồn hỗ trợ tài chính khắp thành phố cho chiến dịch vận động để bầu Hong Xiang làm thị trưởng kế tiếp của Springfield. Merlin, một nhà hảo tâm và lãnh đạo dân sự hoi tiếng, đã gọi việc bầu cho Xiang là “một trong những quyết định

175

quan'trọng và nhìn xa trông rộng nhất lâu nay mà các cử tri ở Springfield sẽ thực hiện. Cuộc khủng hoảng tài chính của thành phố này chỉ có thể giải quyết bằng tài lãnh đạo kinh tế mà Xiang đã thể hiện suốt 10 năm qua trong vai trò thành viên hội đồng Khu phố 1”.

Việc bổ nhiệm Merlin làm chủ tịch danh dự chỉ nhằm quảng bá cho hình ảnh của ứng cử viên Xiang. Câu trích dẫn chỉ là một cách tự đánh bóng uy tín.

Các cơ quan và tổ chức chính quyền mọi cấp độ thường cố tạo dựng những hình ảnh đẹp trước công chúng. Nhiều cơ quan nhờ các vị thị trưởng địa phương tuyên bố một ngày hay một tuần nào đó để dân chúng công nhận cho họ, như trong thông cáo sau đây:

Thị trưởng Juanita Williams vừa tuyên bố ngày thứ Bảy, 11 tháng Năm, sẽ là Ngày Phòng Cháy Chữa Cháy, sở cứu hỏa Springfield phối hợp cùng Phân khoa đào tạo cứu hỏa của Đại học sẽ bảo trợ một cuộc triển lãm các trang thiết bị phòng cháy chữa cháy ở Trụng tâm Đào tạo cứu hỏa Springfield. Triển lãm mở cửa từ 10 giờ sáng đến 5 giờ chiều ở địa chỉ 700 Đại lộ Bear. Mọi công dân nên đến xem các sản phẩm trưng bày hoặc viếng thăm trạm cứu hỏa gần nhà nhất vào ngày 6 tháng Năm.

SẢN PHẨM của chúng tôi là sự AN TOÀN của bạn.

Nếu một biên tập viên trao cho bạn một thông cáo báo chí kiểu như thế, Ắt hẳn người ấy đã thấy nó có chút giá trị thông tin nào đó. Phần còn lại là tùy ở bạn.

XỬ LÝ CÁC THÔNG CÁO BÁO CHÍBất kể loại thông cáo báo chí nào, bạn phải lưu ý những thông tín sau đây:

- Nơi phát hành thông cáo báo chí

- Tên của người cần liên hệ để có thêm thông tin

- Địa chỉ và số điện thoại

- Tên của người quản lý phòng thông đối ngoại hay PR

Ngày cằn đăng thông cáo báo chí, thường là "đăng ngay" (for immediate release)

- Ngày thông cáo báo chí được gửi đi

TỐI cá những Lhóng tin áy cỏ thế hữu ích cho ban. Dù vậy, nhiêu thông cáo báo chi vần dế iộ nhiều câu hói không trả lời. Có thể bạn phải liên hệ với những người khác hon là vị giám đỏc PR V) bạn hoài nghi về một số dữ kiện đã được cho sẵn. Nhưng đẽ kiểm tra tính chính xác theo thông lệ, bạn chỉ cần liên hê với những người

176

có nêu tên trong bản thòng cáo báo chí là đủ. Họ có thể dẫn dắt bạn đến những nguồn tin khác có ích nữa. Có khi bạn có những nguồn tin riêng và có khi bạn chỉ cố thể bóc trần sự thật từ những người không có liên quan hay không được các viên chức PR giới thiệu.

Có thể bạn cần tham khảo ý kiến của biên tập viên về ngày đăng báo. Vì lịch sự, hầu hết các tờ báo đều tôn trọng ngày đãng tải theo ý muốn của nơi phát hành thông cáo báo chí. Tuy nhiên, một nhật báo buổi sáng hay buổi chiều thỉnh thoảng cho đãng tải sớm hơn vì chờ đến hôm sau là vô dụng.

Viết lai các thông cáo báo chí về sự kiên

Nhiều khi nhân viên PR không muốn gi hơn là có được đôi dòng trong lịch trình các sự kiện sẽ diễn ra mà các báo thường đăng tải. Đây là một ví dụ:

Elisabeth Bertke, nhà thiết ké thảm thêu nghệ thuật từ Salem, Massachusetts, sẽ thuyết trình về tác phẩm của mình lúc 7 giờ chiều thứ Ba, 7 tháng Hai, ở Hội trường Charters Auditorium, Đại học Hampton. Hai chiếc thảm thcu cho Bertke thiết kế và thực hiện đã được trung bày trong triển lãm Xu hư&ng mới trong nghệ thuật thảm Mỹ ở Smith Art Gallery.

“Đây là một triển lãm hấp dẫn,” Betty Martin - Chủ tịch Hội đồng quản trị Smith Art Gallery - nói. “Bạn không thể bỏ qua cơ hội này”.

Thông cáo đơn giản này có thể đi thẳng tới phòng biên tập hay tới tay một biên tập viên chuỵện trách mục lịch trình sự kiện. Nếu giao cho bạn, bạn phải viết lại thông cáo này. Nhiều nhật báo buộc bạn phải viết lại mọi thông cáo báo chí cho dù không vì lý do nào khác hơn là tránh xấu hổ vì in trùng nội dung với một nhật báo đối thủ. Với nhiều tờ báo khác, viết lại chính là để đảm bảo tính nhất quán và chuyên nghiệp trong văn phong báo chí.

Với thông cáo trôn, bạn phải kiểm tra lại các danh tính cho thật chính xác. Smith Art Gallery có thể nằm trong khuôn viên Đại học Hampton mà cũng :ó thể không. Thông cáo không nói cuộc triển lãm sẽ kéo dài bao lâu. Thảm 'bêu của các nghệ nhân địa phương có được triển lãm chung không? Có thể những câu hỏi của ban sẽ dẫn tới một bài chuyên mục (feature story) về nghệ -huật thảm thêu ở địa phương.

Khi viết lại, bạn có thể bỏ câu trích dẫn lời Betty Martin. Nhung bạn cũng thể thay bằng một lời trích dẫn khác hay hơn, ít tự đánh bóng và ít chất tiếp thị hơn.

Đây là một ví dụ khác:177

Ông Richard G. Hernandez vừa được Hiệp hội Giáo viên Sinh học Quốc gia chọn là “Giáo viên Sinh học xuất sắc của năm" ở bang Nevada. Trước đó ông đã được chọn là “Nhà giáo dục Khoa học của năm” của Nevada.

Là đại diện nổi bật của kỹ năng giảng dạy môn sinh học ở ưung học, Hernandez sẽ được nao một bằng chứng nhận và một chiếc kính hiển vi sê-ri 50 có khắc danh hiệu này. Hernandez đã giảng dạy ở Trung học Hickman từ 1980.

Chuyện trên chẳng có gì long trời lở đắt, nhưng vinh dự này à cấp toàn tiểu bang Với những tở báo lớn thi thông cáo báo chí ấy khó lòng được đăng tải. Tuy nhiên, những nhật báo của các cộng đồng nhô sẽ sử dụng thõng cáo này và có lẽ sẽ xem như một tin tức trọng đai.

Chi cằn đọc qua thông cáo trên, ban thấy ngay là nó dài dòng và không đầy đủ thông tin. Hernandez có thể là một anh chàng lý thú nhưng thông cáo ấy chẳng nói gì về anh ta. Bạn nén xử lý cái thông cáo này giống cách xử lý mọi thông cáo báo chí khác: Hoàn thành việc tuông thuật rồi viết lại. Phong cách mới đòi hòi một lối dẫn nhập mới cho thông cáo này:

Tới đây thì câu chuyện cạn hết thông tin. Bạn cần phải nêu những câu hỏi sau đây:

- Tuổi tác?

- Bằng cấp tử trường nào?

- Địa chỉ nơi ở?

- Vọ; gia đình?

- Giải thưởng hàng năm? Mỗi tiểu bang chọn một giáo

- Trường Hickman trước đây có ai được danh hiệu này chưa? Những trường trung học ở địa phương có ai không?

- Năm nào anh ta được phong là "Nhà giáo dục Khoa học của năm

- Ngày và nơi trao dnah hiệu mới? Một nghi thức công cộng?

- Trị giá cùa chiếc kinh 50 bao nhiêu?

Sau đó gọi điện cho Hernandez và tìm hiểu cảm tưởng của anh ta về giải thưởng. Hãy nói chuyện với hiệu trướng, đồng nghiệp và một số học sinh của Hernandez. Những câu trích dẫn hay sẽ thêm gia vị cho bản tin của bạn.

Viết lại các thông cáo báo chỉ về mục đích

178

Các nhật báo thường hợp tác với những mục đích hướng tới cộng đồng. Những thông cáo như thế này thường được báo chí quan tâm:

Một buổi tập huấn miễn phí về cách khai thuế dành cho người thu nhập thấp và công dân lớn tuổi sẽ được tổ chức vào ngày 9 và 10 tháng Hai ở Springfield.

Buổi tập huấn này do Hội đồng Phát triển Nhân lực phối hợp với Khoa Kế toán của Trường Kinh tế thuộc Đại học Springfield bảo trợ.

Các sinh viên hai năm cuối dưới sự giám sát trực tiếp của ban giảng huấn khoa kế toán sẽ làm việc với từng người đóng thuế để giúp họ hoàn thành chính xác những bản kê khai hoàn thuế của mình.

Hội đồng Phát triển Nhân lực khích lệ những công dân lớn tuổi đủ tiêu chuẩn hưởng nhiều ưu đãi tín dụng nên tham gia buổi tập huấn này.

Đây là năm thứ năm, buổi tập huấn này tổ chức ở hạt Shelby. Năm trước, hơn 275 người thuộc 8 địa hạt đã được hỗ trợ khai thuế.

Một lần nữa, bạn cần thêm thông tin. Trước tiên, bạn cần biết nhiều hơn về Hội đồng Phát triển Nhân lực. Một đoạn thông tin nói về xuất xứ của tổ chức này, nó lấy tiền từ nguồn nào, và các lãnh vực hoạt động khác của nó, sẽ đặt câu chuyện vào đúng bối cảnh thích hợp.

Thông cáo trên không rõ ràng về những người đủ tiêu chuẩn được hưởng ưu đãi tín dụng. Thu nhập phải ở mức nào? Độ tuổi bao nhiêu? Ngoài ra, vị trí chính xác của các nơi diễn ra buổi tập huấn cũng không được nêu rõ.

Khi bạn đã trả lời hết các câu hỏi trên thì hãỹ tìm kiếm những chi tiết hấp dẫn bạn đọc. Hãy nói chuyên với một giảng viên tham gia dự án này và với nhiều sinh viên đã và sẽ góp sức cho buối tập huấn. Sau đó nói chuyện với những người dân đã từng và sẽ được giúp đờ khai báo thuế. Đương nhiên là bạn không thể bỏ qua những người chịu trách nhiệm cao nhất trong dự án phối hợp này.

Vì những nỗ lực như thế này được công chúng quan tâm, các nhật báo sẽ dành đất cho chúng. Báo chí sẽ khắt khe hơn với những thông cáo chi nhằm tự phục vụ cho mục tiêu cá nhân.

Viết lại các thông cáo nhằm củng cô hình ảnh

Sau đây là một thông cáo điển hình của một chính khách:

Thượng nghị sĩ John Choi hôm nay cho biết khoản tài trợ gần 400.000 đôla cuối cùng đã được hai cơ quan của chính quyền tiểu bang chấp thuận cho dự án cải thiện việc chuyển đổi tuyến đường sắt ở hai hạt Springfield và Lincoln.

179

Choi nói: “Đây là điều mà tôi đã nỗ ỉực suốt năm vừa qua. Đây là cơ hội để chứng tỏ rằng các cơ quan chính quyền luôn quan tâm đến cộng đồng và cũng cho thấy hai cơ quan này có thể phối hợp để đưa ra một giải pháp khả dụng, đồng bộ để cải thiện một khu vực thường xảy ra nhiều tai nạn ờ Springfield”.

Khoản tài trợ, theo Choi, đến từ nguồn của Cục Giải trí Công cộng Tiểu bang - 247.000 đôla để mua lại quyền chuyển tuyến đường sắt ở cung đường Baltimore và Ohio (B&O) và xây dựng một hành lang an toàn - và sở Phát triển Nhà ở và Đô thị - 150.000 đôla để quy hoạch khu vực Flat Branch. Nguồn tài trợ thứ hai cũng quy định rằng một phần tiền sẽ được dùng để điều phối hai dự án, đường tránh tàu B&o và việc tái thiết Flat Branch.

“Tôi nghĩ rằng cư dân ở hai hạt Springfield và Lincoln sẽ cỏ cơ hội góp sức vàò việc quy hoạch các công trình này. Tôi hy vọng toàn thể cộng đồng sẽ .đóng góp ý kiến để có giải pháp giúp các dự án này hở thành hiện thực trông hai năm tới”.

Chi mấy từ đầu tiên đã cho biết ngay thông cáo báo chí này phục vụ cho ai. Một phóng viên ở Springfield có thể sẽ viết lại câu dận nhập như thế này để phục vụ độc giả:

Hai hạt Springfield và Lincoln sẽ nhận được khoản tài trợ gần 400.000 đôla từ ngân sách tiểu bang để xây dựng đựờng tránh tàu B&o và dự án tái thiết Flat Branch, Thượng nghị sĩ John Choi đã cho biết hôm nay.

Đoạn thứ hai cùa thông cảo báo chí trên là một lời trích dẫn dài dỏng vả không cỏ giá tri thông tin. Có thế ỏng thương nghị sĩ chảng hề nói những lời như thê má đỏ ỉa sáng tác của người làm thư ký báo chí cho ông ta. Bạn nên bỏ luôn, còn nếu muốn có lời trích dẫn thì điện thoại thẳng đến ông ta và nói chuyện trực tiếp.

Đoạn hai trong bản tin của bạn nên chỉ rõ nguồn gốc của khoản tiền tài trợ:

Nguồn tài trợ là hai cơ quan của tiểu bang. Cục Giải trí Công cộng tài trợ 247.000 đôla để mua lại quyền chuyển tuyến đường sắt ở cung đường Baltimore và Ohio (B&O) và xây dựng một hành lang an toàn, còn sở Phát triển Nhà ở và Đô thị tài trọ 150.000 đỏla để quy hoạch khu vực Flat Branch. Nguồn tài trợ thứ hai cũng quy định rằng một phần tiền sẽ được dùng để điều phối hai dự án.

Câu trích cuối cùng của Choi có thể xử lý như sau:

Choi cho biết ông hy vọng cư dân hai hạt Springfield và Lincoln sẽ có cơ hội giúp sức quy hoạch các công trình này. “Tôi hy vọng toàn thể cộng đồng sẽ đóng góp ý kiến để có giải pháp giúp các dự án này ưở thành hiện thực trong hai năm tới”.

Giống như nhiều thông cáo thuộc loại này, tuyên bố trên sẽ châm ngòi cho nhiều tin bài khác trên các nhật báo địa phương. Câu chuyên trên cũng sẽ khiến

180

công dân ỉẫn quan chức ở các địa phương liên quan có phản ứng. Biên tập viên có thể phân công nhiều phóng viên làm cả loạt bài xoay quanh vấn đề này.

Thông cáo báo chí từ nhiều tổ chức cũng thường có tính chất mưu cầu quyền lợi cho bản thân - và nhiều khi cố tình gây ngộ nhận. Giả sử bạn được trao cho bản thông cáe báo chí sau đây:

SPRINGFIELD - ở Springfield, nhân viên bắt chó có lương khởi điểm cao hơn lương giáo viên, một khảo sát gần đây của Hội Giáo viên Cộng đồng Spring- field (HGCS) đã khám phá ra điều đó. Theo khảo sát này, một giáo viên mới trong hệ thống trường công ở Spring- field hưởng mức lương 25.700 đôla, trong khi một người lính cứu hỏa có lương khởi điểm là 26.676 đôỉa hay nhiều hơn lương giáo viên 976 đôỉa. “Đây là một thực trạng đáng xấu hổ cho một cộng đồng giáo dục,” Tom Monnin, chủ tích ủy ban tiền lương của HGCS, nói.

Những thống kê thu thập được của ủy ban tiền lương HGCS cho thấy một cảnh sát có bằng cử nhân hưởng mức lương 28.327 đôla. So với ngành giáo đục, giữa các mức lương khởi điểm của công chức có một khoản chênh lệch 2.627 đôla. Sau đây là bản so sánh mức lương khỏi điểm của một số ngành công chức ở Springfield và của giáo viên trường công trong năm học này:

Ngành nghề - Lương khởi điềm

Sĩ quan cảnh sát có bằng cử nhân: 28.327

linh cứu hỏa có bàng cư nhãn: 26.676

Nhân viên ghi điện 20.789

Nhân viên kiểm soát động vật: 21.576

Tài xế xe buýt : 20.038

Giáo viên có bằng cử nhân: 25.700

“Các giáo viên Springfield không nghĩ rằng công chức thành phố được hưởng lương quá cao mà chỉ nghĩ rằng giáo viên đang bị trả lương thấp,” Morrnin nói.

Cho dù giáo viên làm việc với hợp đồng có 9 tháng 1 tuần/nãm, một tuần làm việc lại nhiều hơn 40 giờ. Tính cả thời gian dành cho việc soạn bài và chấm điểm, tham gia các sự kiện thể thao, hòa nhạc, vũ hội của nhà trường, các hoạt động ngoài giờ học và các buổi! họp phụ -huynh, thì một tuần làm việc Ị cùa giáo viên vượt xa con số 40 giờ. Nhiều giáo viên lại sử dụng thời gian nghỉ hè để tiếp tục học thêm ở đại học bằng kinh phí tự túc.

Ủy ban tiền lương HGCS sẽ đệ trình kiến nghị tiền lương trong cuộc họp tới của Hội đồng Giáo dục Springfield.

181

Ủy ban tiền lương HGCS là đại diện Ị cho khoảng 523 thành viên trong hệ thống trường công.

Nhiệm vụ đầu tiên của ta là phải đọc bản thông cáo này cho kỹ. Đoạn dẫn nhập đã khôn ngoan gợi ý là những nhân viên bắt chó kiếm tiền cũng ngang ngửa với các giáo ỵiên, mặc dù nó chỉ nói đến mức lương khởi điểm. Càng đọc bản thông cáo này, ta càng cảm thấy khó chịu. Không ai trách cứ giáo viên vì họ muốn tăng lương, nhưng còn nhiều yếu tố khác phải cân nhắc. Không ai muốn bỏ cả cuộc đời để chạy đuổi theo những con chó lạc. Ngoài ra, danh mục mức lương so sánh trong bản thông cáo không chứng minh được điều đã nêu trong đoạn dẫn nhập là mức lương khởi điểm của nhân viên bắt chó cao hơn của giáo viên.

Thực tế là giáo viên một năm chỉ làm việc hơn 9 tháng đã được đẩy xuống đoạn thứ tư. Thông cáo này không hề nhắc đến 2 tuần nghi lễ nhân mùa Giáng sinh và một tuần nghỉ khác trong học kỳ mùa xuân. Tất cả lính cứu hỏa một năm chỉ có 2 tuần nghỉ phép.

Phải chăng thông cáo này đang cố ám chi rằng vì giáo viên thực tế làm việc nhiều hơn 40 giờ/tuần, họ không nên làm việc nhiều hơn thời gian 9 tháng 1 tuần trong hợp đồng hàng năm? Không phải giáo viên nào cũng dành hết thời ạỉan mùa he đc đi học. Ta biết rõ nhiều giáo nên kiếm việc làm thêm trong mùa hò hay đi nghỉ mát dài ngày.

Trước khi viết lạt thòng cáo này, ta cần phái kiếm chứng nhiều chuyện.

Nữ phóng viên Melanie Davis bắt đầu bằng cách gọi điện đến văn phòng nhân sự của thành phố Springfield. Khỉ hỏi về mức lương khởi điểm 26.676 đôla của ngạch lính cứu hỏa, viên chức ở đây đã trả lời: “Không thể bắt đầu VỚI mức lương đó. Ai cũng phải qua thời gian thử việc ít nhất là 6 tháng yới mức lương 25.644 đôla. Nếu làm việc tốt thì mới có thể tăng lên mức lương 26.676 đôla. Ngoài chuyện bằng đại học ra còn có nhiều yếu tố khác để xem xét mức lương”.

Việc kiểm chứng thêm đã cho cho thấy bản thông cáo báơ chí đó quả thực đã có thông tin không chính xác về mức lương khởi điểm của ngạch lính cứu hỏa. Davis biệt mình đã dò ra được một hướng khác. So sánh mức lương khởi điểm là một chuyện, nhưng thu nhập thực tế của một người ở chức vụ đó là bao nhiêu? Cô bắt đầu dò hỏl về mức lương khởi điểm của ngạch cảnh sát.

Người điều hành văn phòng nhân sự cho biết: “28.327 đôla đúng là mức lương khỏi điểm của một cảnh sát có bằng cử nhân”.

“Vậy ai có bằng cử nhân củng được ngành cảnh sát tuyển dụng với mức lương đó sao?” Davis hỏi.

“Phần lớn sẽ không có cơ hội được tuyển. Mỗi vị trí chúng tôi có cả 100 ứng viên, cho nên chúng tôi rất kén chọn. Trừ phi ứng viên đã có kinh nghiêm thực tế

182

trong ngành cảnh sát, chứ có bằng cử nhân không thôi thì cũng không cố hy vọng gì đâu”.

Davis hỏi thêm và biết rằng mức lương cao nhất của một sĩ quan cảnh sát là 36.841 đôla sau 6 năm phục vụ.

Kế đó, Davis gọi điện cho một nữ giáo viên trung học hỏi xem mỗi tuần người ấy có làm việc nhiều hơn 40 giờ không.

“Có chứ,* cô giáo kia trả lời. “TÔI dạy một phần của môn luận vãn, và phải chấm điểm nhiều bài luận của học sinh. Thường tôi mất nhiều buổi tối để soạn bèi giảng nhưng một khi đã xong một lớp thì các lớp sau sẽ đỡ mất công hơn. ’ a mấy trận thi đấu bóng rổ, bóng đá của nhà trường tôl cũng phải tham gia nữa”.

Davis dò hỏi và quả thực cô giáo ấy buộc phải tham gia các hoạt động thể ■-hao vi cô quản lý đội cổ động viên. Khi Davis tỏ vẻ cảm thông thi cô giáo :áp: ‘Thực sự tôi không thấy phiền hà gì vi mỗi năm tôi được trả thêm 1.500 ì :1a để quản lý đội cổ động viên”.

Sau đó, qua phòng nhân sự của các trường học'ở Springfield, Davies biết - -ỢC có rất nhiều giáo viên nhận tiền phụ cấp ngoài lương cho các hoạt động ngoại khóa của nhà trường - huấn luyện thể thao, dàn dựng các vở kịch và hoạt động âm nhạc, tư vấn cho nhóm học sinh làm tờ báo của nhà trường, làm sách niên giám và tổ chức dạ hội cho học sinh. Các giáo viên bảo trợ cho các hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ có thể kiếm thêm từ 500 đến 15.000 đôla mỗi năm. Mức lương cao nhất của một giáo viên không kể các khoản thù lao phụ trợ Ịà 46.400 đôla.

Bây giờ Davis đã sẵn sàng gọi điện cho ông Tom Monnin, người có tên nêu trong thông cáo báo chí, để hỏi thêm thông tin. Cô hỏi xem việc so sánh mức lương của một giáo viên mới với mức lương của một lính cứu hỏa mới có công bằng không khỉ mức lương cao nhất cho ngạch cứu hỏa chi là 33.881 đôla cỏn cho ngạch giáo viên là 46.400 đôla. Monnin giải thích phải mất 17 năm thì một giáo viên có bằng thạc sĩ cùng với 75 giờ làm việc mỗi tuần mới đạt tới mức lương ấy. Một giáo viên có bằng cử nhân có thể đạt mức lương 33.980 đôla sau 11 năm làm việc. Khi Davis hỏi về thời gian nghỉ hè và nghỉ lễ thì Monnin đáp: “Tôi nghĩ là tôi làm việc khoảng 60 giờ mỗi tuần. Như vậy là một năm tôi làm việc hơn 51 tuần, mỗi tuần 40 giờ”.

Monnin công nhận là nhiều giáo viên được trả thù lao cho các hoạt động ngoại khóa. “Nhưng không phải ai cũng tham gia,” ông nói. “Và có nhiều hoạt động chúng tôi tự thấy có nghĩa vụ phải làm”.

Khi đặt vấn đề giáo viên không phải gập nguy hiểm khi hành nghề như là cảnh sát hay lính cứu hỏa.và thậm chí là nhân viên bắt chó, Monnin trả lời: “Chuyên hành nghề có nguy hiểm hay không còn phải tranh cãi. Chúng tôi không gặp khó khăn như nhiều trường khác nhưng chúng tôi cũng thường phải kiềm chế học sinh”.

183

Tới lúc này Davis mới viết bài. Đây là những gì cô viết:

Hội Giáo viên Cộng đồng Springfield (HGCS) hôm thứ Ba cho biết một lính cứu hỏa mới vào nghề hưởng lương cao hơn một giáo viên mới.

Điều mà các giáo viên không nói ra là thu nhập thực tế hàng năm của một giáo viên lại nhiều hơn một người lính cứu hỏa 1.200 đôỉa.

Tuyên bố của HGCS có in cả một khảo sát liệt kê mức lương khởi điểm của giáo viên là 25.700 đôla. Các mức lương khởi điểm khác lầ: sĩ quan cảnh sát có bằng cử nhân - 28.327; nhân viên ghi điện - 20.789; nhân viên kiểm soát động vật - 21.576; tài xế xe buýt - 20.038.

“Đây là một thực trạng đáng xấu hô cho mộ! cộng đỏng giáo dục,” Tommy Moruiin, chú tịch ủy ban tièn lương cùa HGCS, nói. “Các giáo viên Springfield không nghĩ rằng công chức thảnh phó được hưởng lương qưá cao mà chỉ nghi rằng giáo viên đang bị trả lương thấp”.

Các viên chức hội này cho biết cho dù giáo viên làm việc theo hợp đồng 9 tháng, các hoạt dộng ngoại khóa đã kéo dài một tuần làm việc hơn 40 giờ. Theo họ, kỷ nghỉ hè được dùng để học nâng cao bằng kinh phí tự túc.

“Tôi nghĩ là tôi làm việc khoảng 60 giờ mỗi mần,” Moruiin nói qua một cuộc phỏng vấn. “Như vậy là một năm tôi làm việc hơn 51 mần, mỗi tuần 40 giờ”.

Nhiều hoạt động ngoại khoá - như huấn luyện thể thao, dàn dựng các vở kịch, quản lý đội cổ động viên... - đều có tiền thù lao phụ trợ.

Giáo viên không bất buộc phải tham gia các hoạt động ngoại khóa nhưng “chúng tồi tự thấy có nghía vụ phải làm," Monnin nói.

Giáo viên cũng thấy có bổn phận tiếp tục nâng cao trình độ. Mức lương cao nhất cho một giáo viên có bằng cử nhân sau 11 năm làm việc là 33.980 đôla.

Giáo viên có bằng thạc sĩ cùng với 75 giờ làm viẹc mỗi tuần phải mất i 7 năm mới đạt mức lương cao nhất là 46.400 đôla.

Một sĩ quan cảnh sát có bằng cử nhãn có thể đạt mức lương cao nhất 36.841 đôla sau 6 năm làm việc. Nhưng người chỉ bằng cử nhân mà không có kinh nghiệm trong ngành cảnh sát lại khó lòng được tuyển dụng, Phil James - giám đốc nhân sự Springfield - cho biết. James cũng cho biết mọi lính cứu hỏa đều có mức lương khởi đầu 25.644 đôla, người nào bằng cử nhân và tiếp tục làm việc thì có thể hưởng mức lương 26.676 đôla sau 6 tháng thử việc.

184

Mức lương cao nhất cho nhân viên bắt chó là 27.626 đôla. “Ước gì tôi cũng được nghỉ hè như các giáo viên,” Tom Merell, một nhân viên kiểm soát động vật, nói. “Tôi không hề chống đối các giáo viên. Nhưng mọi giáo viên đều kiếm được nhiều tiền hơn tôi... Ngoài ra, học sinh đâu có cắn thầy giáo”.

Ủy ban tiền lương HGCS sẽ đệ trình kiến nghị tiền lương trong cuộc họp tới cùa Hội đồng Giáo dục Springfield.

Bạn phải xử lý mọi bản thông cáo báo chí theo cách nữ phóng viên nói trên đã làm. Cô ta không thỏa mãn với cách viết củng như nội dung thông tin trong thông cáo đó. Bằng cách nêu những câu hỏi quan trọng, cô đã có thể xây dựng được một câu chuyện giàu thông tin và chính xác hơn. Không hề nói rằng bản thông cáo báo chí kia là không lương thiện hay cố tình gây ngộ nhận, cô đã điều chỉnh hay làm sáng tỏ thêm những thông tin trong đó. Hoàn cảnh khó khăn của giáo viên được thuật lại rõ ràng và khách quan, nhưng được đặt trong một bối cảnh thích đáng hơn là những gì nêu trong thông cáo.

Ví dụ trên là cơ sở cho một câu chuyện mà các' nhật báo sẽ không biết được nếu không quan tâm tới các thông cáo báo chi.

CÁCH VIẾT THÔNG CÁO BÁO CHÍ GÂY ĐƯỢC CHÚ ÝNgay cả những nhật báo hay đài phát thanh truyền hình nhỏ nhất mỗi ngày

cũng nhận được cả tá thông cáo báo chí. Làm sao để thông cáo báo chí của bạn nổi bật hơn đám đông và gây được sự chú ý nơi người gác cổng các bàn biên tập? Nếu bạn gửi thông cáo báo chí qua mạng, vấn đề cũng như vậy.

Sau đây là vài hướng dẫn để thông điệp của bạn đến được với đối tượng công chúng mà bạn cần:

❖ Phải biết cái gì có giá trị tin tức v biết cách Giả sử bạn đeo đuổi sư nghiêD trong ngành PR. ban cần theo hoc môt khóa kv nănp vipt tín rfp hiển được các nguyên tắc của tin tức. Các cơ quan thông tấn sẽ không quan tâm đến nhũng thông cảo báo chí nào đầy những ý kiến cá nhân hay những câu trích dẫn mưu cầu tư lợi. Tệ hại hơn, họ sẽ chế giễu “tác phẩm” của bạn và vứt ngay vào sọt rác.

Tránh những lời tuyên bố như “Đại học Monroe được công nhận là đại học uy tín nhất về khoa học nhân văn trong toàn vùng Trung Tây”. Ai công nhận? Các thông cáo báo chí vốn nổi tiếng là đầy thông tin không chính xác và văn phong thiếu nhất quán. Buồn cười thay, những người quan tâm đến việc đánh bóng hình

185

ảnh của mình nhất lại là những người bất cẩn nhất khi tự giới thiệu mình trước —công chúng.

❖ Phải biệt quy trình ìàm việc của tòa Điều đơn giản và quan trọng nhất mà bạn phải biết về quy trình làm việc của các tòa soạn chính là thời hạn chót khóa bài. Mỗi cơ quan thông tấn đều có một quy trình và thời hạn khoá bài khác nhau mà bạn bắt buộc phải tôn trọng. Gửi thông cáo báo chí đến các tòa soạn, sau thời hạn chót khóa bài thì bạn đừng hy vọng gì sẽ được đăng đúng hạn.

❖ Phải biết những người làm trong các quan báo chí và chức trách cùa họ. Điều này đãc biệt đúng với các nhật báo. Gửi thông cáo báo chí đen các: nhật báo ma không ghi rõ tên người nhạn fà việc làm đầy rủi ro và thưởng là ngư xuân. Tốt nhất là gửi đích danh cho một biên tập viên chuyên trách. Nếu người trong tờ báo quen biết và tiíì cậy bạn thì đôi khi bạn có thể gọi điện báo cho họ biết một vài thông tin và để họ chủ động làm yiệc. Cho clu bạn lain each nao đỉ nưa till công việc của bạn, người PR chuyên nghiệp, ià giúp cho phóng viên viết được những tin bài hay. Nếu bạn vừa giúp họ làm được như thế vừa phục vụ cho quyền lợi cá nhân của mình thì bạn mới thành công trong nghề PR.

❖ Phải biết cách viết thông cáo báo chí phù hợp với từng loại hình truyền thông. Đừng có sai lầm mà gửi tới các đài phát thanh-truyền hình cùng một bản thông cáo báo chí đã gửi cho các nhật báo. Đừng mong đợi những nhà báo bận rộn sẽ diễn dịch thõng cáo cho báo in cùa bạn thành một phiên bản cho báo hình hay báo tiếng. Nếu bạn có thổ cung cấp băng video thì nhiều đài truyền hỉnh có thể sử dụng trong chương trình thời sự của họ.

CHƯƠNG 11 DIỄN THUYẾT, HỌP BÁO VÀ HỘI NGHỊ Trong chương này bạn sẽ học:

1. Cách chuẩn bị để tường thuật các cuộc diễn thuyết họp báo và hội nghị

2. Các yếu tố liên quan khi tường thuật các sự kiện này

3. Cách cấu trúc và viết tin bài về các sự kiện này

Trong khoảng mọi năm đâu tiên tập sự ứ n lột tử báo, bạn sẽ thường được phán cõng -JL tường thuật các cuộc diễn thuyết, họp báo và hội nghị - một số là chuyện thường nhật, số khác là những sự kiện quan trọng, ở Mỹ, các cộng đồng thường bỏ phiếu cho người lảnh đạo của họ cán cứ theo những “màn trinh diễn” của người ấy ở các sự kiện nảy.

Nhiều người cho răng chính cách ứng xử thông minh và hóm hỉnh của John F. Kennedy tại các cuộc họp báo đã khiến ông đắc cử và trở thành một vị tống thống được kinh trọng. Trái iại, tổng thống Nixon chắng bộc lộ sự khoan dung, nhân

186

nhương của mình và lại tỏ ra chẳng ưa gì giới báo chí. Hậu quả lả những lần xuất hiện của Nixon tại các cuộc họp báo không hề góp phần nâng cao hĩnh ảnh của ông trước công chúng, vốn đã tửng làm diễn viên điện ảnh nên tổng thống Ronald Reagan rất thoải mái trước ống kính camera, ông không thách những cuộc họp báo nhưng chính những bài diễn văn được truyền hình trực tiếp của Reagan đả giúp uy tín của ông được tảng cưởng đáng kể. Những cuộc hội nghị ử cấp tỉnh thành đã giúp Bill Clinton bước vào Nhà Trắng. Và vẻ cứng nhắc lộ liễu của Phó tổng thống AI Gore qua màn ảnh tivi có lẽ là nguyên nhân khiến ông đã thua phiếu trước đối thủ Georee w. Bush.

Vi các cuộc diễn thuyết, họp báo và hội nghị khá tưưng đồng nén cả ba được gộp chung váo chương này. Nhưng mỗi hĩnh thức trên lại có những nét đặc trưng riêng.

Diễn thuyết là một cuộc nói chuyện trước công chúng. Một người sẽ nói chuyện trực tiếp với một cử tọa hoặc nói qua sóng phát thanh-truyền hình. Dù bằng phương tiện nào, diễn thuyết chỉ là hình thức truyền thông một chiều. Diễn giả nói và thính giả lắng nghe.

Các diễn giả thường là được mời và nhiều khi được trả tiền để nói chuyện với một cử tọa. Nhưng với một cuộc họp báo thì chính các diễn giả lại là người tổ chức và đi mời cứ tna dấn Hự Những cuộc họp báo không dành cho công chúng mà chỉ mời các thành viên của đủ loại phương tiện truyền thông. Giới truyền thông đến dự vì tầm quan trọng của người tổ chức họp báo và vì người ấy có thể tuyên bố điều gì đó có giá trị thời sự. Người tổ chức họp báo thường mở đầu bằng một tuyên bố công khai và sau đó thường là sẽ trả lời các câu hỏi của phóng viên. Mục tiêu của một cuộc họp báo là nhằm truyền thông hai chiều.

Khác với hai hình thức trên, các hội nghị không được tổ chức để dành cho một nhóm khán thinh giả, mặc dù một số cử tọa có thể hiện diện và được phép tham gia. Bản chất của một hội nghị chủ yếu chỉ dành cho sự truyền thông giữa các thành viên của một tập thể hay một tổ chức, dù đó là hội phụ huynh học sinh địa phương hay Quốc hội Mỹ. Phóng viên nào được phép dự thính hội nghị sẽ thuật lại cho công chúng biết những gì quan trọng hay đáng lưu ý. Trách nhiệm này của các cơ quan thông tấn hết sức quan trọng nếu như thành phần tham dự hội nghị là các thành viên của một cơ quan chính quyền chuyên trách việc chi tiêu hay phân bổ đồng tiền của dân chúng đã đóng thuế.

các cuộc diễn thuyết, họp báo và hội nghị, bạn cần phải học tất cả những gì có thể để tường thuật cho tốt.

CHUẨN BỊCác phóng viên chuyên nghiệp luôn biết \'iệc chuẩn bị chu đáo sẽ giúp cho việc

tưởng thuật sự kiện đỗ dàng hơn. Trong mọi trường hợp diễn thuyết, họp báo và hội 187

nghị, phóng viên nào cũng phải chuẩn bị trước và chuẩn bị gần như theo cùng một cách. Vì các sự kiện này luôn được thông báo trước nên bạn luôn có đủ thời gian để chuẩn bị kỷ càng.

Chuẩn bi cho cuộc diễn thuyết

Không phải cuộc diễn thuyết nào cũng đòi hỏi phải mất nhiều công sức nghiên cứu. Nhiều diễn giả và bài diễn văn sẽ rất ’khô khan và tầm thường. Người diễn thuyết có thể là người mà bạn quen biết hay bạn đã từng tường thuật trước đây. Có khi bạn được tòa soạn phân công đột ngột và buộc phải tìm kiếm thông Ún cư sở sau khi đã nghe xong bài diễn vãn. Trong cả hai trường hợp, đừng bao giờ xem cả diễn giả lẫn đề tài diễn thuyết là chuyện đương nhiên đã biết. Không thu thập đủ tư liệu về nguồn gốc diễn giả và bài diễn văn thi chắc chắn bạn sẽ thất bại khi viết một bài bao hàm toàn diện về cuộc diễn thuyết đó.

Bước đầu tiên cần nghiên cứu là phải xác định cho rõ nhân thân của diễn giả. Kiểm tra cho chính xác họ, tên, chữ lót và cả địa chỉ của người đó. Nhiều khi kiểm tra như thế cũng chưa đủ. Một phóng viên đã đưa nhầm người khác vào trong bài báo vì anh ta không biết rằng cả người cha và người con đều có chung một tên họ và sống chung một địa chỉ.

Tờ USA Today đã phải in đính chinh sau khi đưa tin Larry King đã đóng góp 1.000 đỏla cho chiến dịch tranh cử của Clinton. Người góp tiền thật ra là Larry L. King, nhà vặn vạ kịch tác gia, chứ không phải Larry King, người dẫn chương trình truyền hình nổi tiếng nhất nước Mỹ, như tờ báo đã nêu.

Một bệnh viện ở Boston bị dọa kiện ra tòa sau khi điện thoại báo với người thân là ông Robert J. Oliver đã chết. Hôn thê của ông Robert J. sửng sốt khi vài ngày sau đó lại nhận được điện thoại của chính vị hôn phu. Hóa ra người chết là ông Robert w. Oliver. Nhưng trong niên giám điện thoại không có tên ông Robert w.. Chi có tên ông Robert

Phải bảo đảm xác minh đúng người. Rồi, trước khi nghiên cứu về diễn giả, hãy liên hệ với nhóm bảo trợ cho cuộc diễn thuyết để hỏi về đề tài. Có thể bạn cần phải đọc them nhiều tài liệu để chuẩn bị trước thì mới hiểu được đề tài này. Nếu may mắn, bạn có thể xin trước một bản sao của bài diễn thuyết.

Cũng nên kiểm tra qua thư viện của tòa soạn để xem tờ báo của bạn đã từng viết gì về diễn giả này. Nếu bạn có thể tiếp cận các ngán hàng dữ liệu điện tử, hãy tra cứu ngay. Nếu cần, hãy ghé đến thư viện thành phố.

Nếu cuộc diễn thuyết đủ tầm quan trọng, bạn có thể sẽ muốn liên hệ trước với diễn giả để xin phỏng vấn nhanh. Nếu diễn giả từ xa đến, có thể bạn sẽ phải lên kế hoạch đón người ấy ở sân bay. Bạn cũng có thể hẹn trước để phỏng vấn diễn giả

188

ngay sau cuộc diễn thuyết. Có thể ban sẽ có nhiều câu hỏi và vấn đề cần làm sáng tỏ.

Không phải cuộc diên thuyêt nào cũng đòi hỏi một bạn phải nổ lực. Nhưng ngay cả những công tác tường thuật các cuộc diễn thuyết đơn giản nhất cũng cần phải chuẩn bị. Đừng có vội đoán chắc rằng ông giám đốc thư viện sẽ diễn thuyết về lợi ích của việc sử dụng thư viện. Ông ấy cũng là một nhà văn và biết đâu đề tài của cuộc diễn thuyết lại là một xu hướng tiểu thuyết mới.

Sớm hay muộn, bạn cũng sẽ được giao tường thuật những cuộc diễn thuyết của các nhân vật chính trị quan trọng, thậm chí có thể là tổng thống Mỹ. Với nhiệm vụ này, bạn cũng sẽ cần đến thông tin tư liệu - càng nhiều nữa là đằng khác. Bạn bắt buộc phải theo dõi tin tức và biết chuyện gì đang diễn ra. Bạn phải song hành cùng thời cuộc.

Chuẩn bị cho cuộc họp báo

Chuẩn bị cho cuộc họp báo củng giống như chuẩn bị cho cuộc diễn thuyết. Bạn cần biết thông tin cập nhật về người tổ chức họp báo, và bạn phải biết tại sao cuộc họp báo được tổ chức. Thường thì người tổ chức họp báo luôn có một thông báo hay một tuyên bố công khai nào đó. Trừ phi lời tuyên bố đó rò rỉ ra ngoài, báo chi thường không bao giờ biết trước nội dung, nhưng bạn củng có thể phỏng đoán dựa theo các thông tin cơ ềở. Hãy kiểm tra bât kỳ tin đồn nào. Hãy điện thoại cho đối tác, bạn bè hay thư ký của. người sẽ tổ chức họp báo.

Bạn và mọi phóng viên khác ở cuộc ỉiọp báo sẽ đeo đuổi một tuyến truy vấn khác nhau. Biên tập viên của bạn có thể muôn biêt những thông tin này nhưng các biên ráp viên bao khac lại muòn biết chuyện khác. Khi cuộc hop bão dã bắt đầu, bạn sẽ không còn ihửi gian để suy nghĩ câu hỏi mà sẽ bận rộn ghi nhận những câu trả lời cho câu hỏi của các phong viên khác. Càng chuẩn bị tốt thì bạn càng có cơ hội ra về với một câu chuyện mạch lạc, dề hiểu.

Có khả nâng bạn sẽ không thế dàn xếp được một cuộc phỏng vấn ricng trước hay sau cuộc họp báo. Nếu người tổ chức họp báo chấp thuận cho phóng viên phỏng vấn riêng thì có lẽ người ấy chẳng cần phải tổ chức họp báo làm gì. Nhưng cứ yêu cầu thử xem - biết đâu bạn lại có được những thông tin độc quyền.

Chuẩn bị cho hội nghị

Bạn cũng sẽ chẳng biết chờ đợi điều gi ở một hội nghị. Do đó bạn cũng phải làm hết mình cho khâu chuẩn bị. Những người tổ chức hội nghị là ai? Tổ chức, cơ quan nào có can dự vào? Ai là những nhân vật chủ chổt? Một lần nữa, “nhà xác” (thư viện tòa soạn) chinh là điểm dừng chán đầu tiên của bạn. Sau đó hãy liên hệ với vài nhân vật chủ chốt.

189

Thử xem bạn có thể dò ra trước nội dung của hội nghị không? Có thể ông chủ tịch hay viên thư ký đã có chương trình nghị sự soạn sẵn cho hội nghị. Nếu biết trước chủ đề sẽ được thảo luận, bạn sẽ có thể nghiên cứu và điều tra nhiều vấn .đề trước khi đến dự hội nghị. Biết trước những gì sẽ diễn ra và quen thuộc "Với những vấn đề được trao dổi tại hội nghi sẽ giúp bạn tường thuật dễ dàng hơn nhiều.

Một phóng viên được phân công một chuyên ngành thường tường thuật các cuộc họp hay hội nghị của những tổ chức và tập thể quan trọng nhất trong địa bàn đang theo dõi chẳng hạn như hội đồng thành phố, hội đồng giáo dục hay hội đồng địa hạt. (Tường thuật chuyên ngành sẽ được đề cập chi tiết ở Chương 14.) Phóng viên chuyên ngành luôn quen thuộc với các tổ chức và vấn đề liên quan. Thường thì các hội nghị của các tổ chức quan ưọng nhất luôn được báo chí đãng tải trước các nội dung và vấn đề chính sẽ được thảo luận trong hội nghị sắp diễn ra.

TƯỜNG THUẬT CÁC CUỘC DLỄN THUYẾT, HỌP BÁO VÀ HỘI NGHỊ

Ta thường nghe chuyện kể về một phóng viên đã chuẩn bị kỹ cho một cuộc diễn thuyết đã được phân công tường thuật. Anh ta đã tiếp xúc với diễn giả, có được bản sao của bài nói chuyện, viết bài sẵn và khoan khoái đi quán bar chơi cả đêm. Mãi đến khi nộp bài cho tòa soạn thì anh ta mới biết: cuộc diễn thuyết ấy đã bị hủy bỏ.

Một câu chuyện khác. Một phóng viên trẻ được phân công tường thuật một hội nghị đã quay về tòa soạn báo với biên tạp viên là không có có tin bài gì để đăng.

“Tại sao không?” - biên tập viên hỏi.

“Vì hội nghị đã bị hủy bỏ”.

“Sao lại hủy bỏ?”

“À,” phóng viên đáp, “khi hội nghị bắt đầu thì một số thành viên hội đồng cãi vã kịch liệt. Cuối cùng có ba người bỏ về. ông chủ tịch bèn hủy bỏ phiên họp vì không đủ số đại biểu để biểu quyết”.

Tất nhiên là chuyên cuộc họp bị hủy bỏ và hoàn cảnh chung quanh chắc chắn sẽ hấp dẫn đối với độc giả còn hơn là chính cuộc họp đó. Việc chuẩn bị để tường thuật một sự Iđện chi là bước khởi đầu. Điều quan trọng không kém là khi đến nơi rồi phải biết minh sẽ làm gì. Bạn phải theo dõi toàn bộ sự kiện, nội dung của cuộc diễn thuyết, họp báo hay hội nghị, thời gian, nơi chốn, hoàn cảnh, và số người can dự; và hệ quả có thể xảy ra từ những gì đẽ được tuyên bố'hay hành động.

Ghi nhận chính xác nội đung

190

Bạn 'sẽ thấy chiếc máy ghi âm rất hữu ích khi tường thuật nội dung cù 2 các cuộc diễn thuyết, họp báo hay hội nghị. Những chiếc máy ghi âm thường làm cho những người không làm việc tróng ngành phát thanh-truyền hình í dè. Hãy tập sử dựng thuần thục máy ghi âm để quen thuộc với những đặc tín."

của nó. Biềt cách đùng máy ghi âm không thôi chưa đủ. Bạn phải biềt mi-crò của mày nhạy cỡ nào. Cãi bạn cần chinh lá ảm thanh thì bạn phải thu được âm thanh đó.

Lời ca thán thường gặri nhất về mảy ghi âm íà phải mất quá nhiều thời gian nghe lại toàn bộ nội dung đã ghi. Có thể bạn phải nghe hết cả bài diễn văn chỉ để tim ra một lời trích dẫn nào đó cần kiểm tra lại. Nhưng nếu bạn có một máy ghi âm với bộ đếm kỹ thuật số thì bạn có thể tránh được vấn đề này. ở bất kỳ thời điểm nào trong cuộc diễn thuyết hay hội nghị khi có ai nói ra điều gì đó quan trọng, bạn chỉ cần lưu ý con số trên bộ đếm. Sau này tìm lại lời trích dẫn ấy sẽ dễ dàng hơn.

Ngay cả khi bạn ghi âm một sự kiện, bạn cũng phải ghi chép giống y như là bạn không ghi âm vậy. Ngay cả những chiếc máy ghi âm tốt nhất cũng có thể bị trục trặc và thường là trục trặc vào những lúc bất ngờ nhất. Do đó, dù có máy ghi âm hay không, bạn cũng phải là người biết ghi chép thật giỏi. Nhiều phóng viên kỳ cựu ước gì họ đã từng học qua một khóa tốc ký ngay từ khi mới bước vào nghề báo.

Bạn có thuộc nhóm người may mắn có trí nhớ tuyệt vời? Một số phóng viên đã hình thành được thói quen đáng phục là có thể tá’ tạo lại toàn bộ một cuộc trò chuyện với độ chính xác tuyệt đối mà không cần ghi chép gì. Hay bạn thuộc số đông luôn ghi chép cả chồng giấy? Nếu vậy, bạn phải ghi chép cho rõ ràng đó. Chúng ta nhiều khi cũng không thể độc ra chữ viết của chính mình - một điều bực mình, nhất là khi gặp phải một tên riêng nào đó.

Việc ghi chép trở nên quan trọng nhất khỉ bạn muốn trích dẫn trực tiếp. Như bạn đã học trong Chương 4, việc đưa lời nói của ai vào giữa hai dấu ngoặc kép chỉ có một ý nghĩa duy nhất: Bạn đang trích lời người ấy đúng từng từ một, giống như người ấy đã nói. Các cuộc diễn thuyết, họp báo hay hội nghị luôn đòi hỏi bạn phải ghi nhận nhiêu lời trích dân. Bài báo của bạn sẽ vô hôn và thiếu độ tin cậy nếu thiếu chúng. Một bài về cuộc diễn thuyết, chẳng hạn, thường chứa đựng nhiều câu trích dẫn.

Khỉ tường thuật các cuộc diễn thuyết, họp báò hay hội nghị, phải cẩn thận đặt những lời trích dẫn đúng ngữ cảnh của chúng. Ví dụ, nếu một diễn giả đưa ra các chứng cớ hỗ trợ cho một lý lẽ, bạn không tường thuật điều đó là không công bằng. Những lời trích dẫn có thể gây ngộ nhận nếu bạn bất cẩn hay cố tình sắp xếp theo một trật tự không đúng với ngữ cảnh. Ghép nối các lời trích dẫn lại mà không chỉ rõ là đã có một điều khác được nói chen vào giữa có thể dẫn tới sự thiếu chinh xác và những cáo buộc bất công. Ví dụ, có người đã nói thế này:

191

“Cắt giảm chi phí nhiên liệu là chuyện dễ. Nếu ta có nguồn củi dồi dào thì nên đầu tư vào một bếp lò loai tốt đốt bằng củi. Dạn V.Ỏ ihể giảm đi một nửa hóa đơn tiền nhiên liệu mà chẳng mất công nhiều”.

Một phóng viên cắt bỏ câu giữa của đoạn trích dẫn trên sẽ khiến người nói trở thành ngớ ngẩn:

“Cắt giảm chi phí nhiên liệu là chuyện dễ. Nếu ta có nguồn củi dồi dào thì nên đầu tư vào một bếp lò loại tốt đốt bằng củi. Bạn có thể giảm đi một nửa hóa đơn tiền nhiên liệu mà chẳng mất công nhiều”.

Bản thân người nói quan trọng hơn lời lẽ người ấy nói ra. Có khi phải trích dẫn rất chi tiết hay in toàn văn bài diễn thuyết thì mới khách quan. Nhưng nếu trích dẫn cả bài diễn vãn thì bạn đang làm công việc ghi chép chứ không phải tường thuật. Nội dung tổng quát của bài nói chuyện có thể là tin tức, hoặc không. Nhiều khi chính những gì diễn giả không nói ra mới là tin tức. Bạn phải xác định xem giá trị thông tin nằm ở đâu.

MẸO: Chuẩn bị cho một bài tường thuật cuộc họp báo

Nắm nhũng thông tin cơ bản mới nhắt về nhân vật tổ chức cuộc họp báo

❖ Tìm hiểu tại sao cuộc họp báo được tổ chức

❖ Kiểm tra các tin đồn đựợc biết trước, điện thoại cho người cộng rác, bạn bè hay thư kỷ của nhân vật

Cố gắng sắp xếp một cuộc phỏng vấn trước hoặc sau buổi họp báo

Mô tả những người tham gia

Ngoài việc lắng nghe những gì diễn giả nói, bạn phải theo dõi nhiều chuyện khác. Máy ghi âm không thể thu được các cử chỉ và nét mặt của diễn giả. Những yếu tố đó có khi còn quan trọng hơn cả bản thân lời nói. Chẳng hạn, có thể bạn đã nghe chuyện Chủ tịch Liên Xô Nikita Khrushchev đã tháo giày ra nện xuống mặt bàn trong phiên họp Đại hội đồng Liên Hiệp quốc ngày 20/9/1960. .Nhưng có lẽ bạn không chắc gì nhớ khi;đó ông ta đã nói gì hay đang phản đối điều gì.

Việc tưởng thuật đơn thuần lời lẽ cúa một diễn giả (hay người đang tổ chức họp báo hoặc tham gia hội nghị) sẽ không cho độc giả biết được âm lương và cảm xúc của ngưởi nói. những thay đổi trong giọng điệu, những chỗ ngưng nghỉ, nhấn mạnh và các phán ứng qua lại giữa diễn giả và cử tọa. Có thể bạn sẽ thấy một diễn giả cố tình nháy mắt khi đọc một câu nào đó. Hay bạn nhận ra ngay giọng điệu châm biếm lộ liễu trong thái độ của diễn giả.

Bất kể diễn giả là ai hay cuộc diễn thuyết tổ chức ở đâu, bạn phải luôn luôn quan tâm đến xuất thân của diễn giả. Lời nói của một người phải được đo lường

192

bằng hoàn cảnh xuất thần của người dó. ví dụ, một cựu nhân viên GA mà lại nói về nạn tham nhũng trong nội bộ CIA thì thông điệp này sẽ không được truyền tải đầy đủ nếu bạn không cho độc giả biết xuất thân của người nói.

Có khỉ chính những yếu tố về ngoại hình của người nói là điều trọng yếu cho bài báo. Một người mù kêu gọi lập quỹ hỗ trợ giáo dục cho người mù, một cựu chiến binh cụt một tay nói chuyện về địa ngục chiến tranh, một người tóc bạc nói về việc chăm sóc người cao tuổi - những diễn giả này phải được mô tả về ngoại hình thì câu chuyện mới đầy đủ, chính xác và dễ hiểu.

Bạn cũng phải để ý xem ai là người giới thiệu diễn giả ra nói chuyện.) Điều này có thể giúp bạn hiểu được tầm quan trọng của bản thân diễn giả và những gì người đó sắp nói ra.

Theo Dõi Sự Kiện

Hãy để mắt đến cử tọa và những gì xảy ra quanh những thời điểm gay go nhất của sự kiện. Bạn cần phải đo lường trạng thái của cử tọa bằng cách chú ý đến giọng điệu của những câu hỏi được đặt ra. Lời lẽ-của những câu hỏi ấy có sắc bén không? Có nhiều tiếng cười hay tiếng vỗ tay không? Có thể nhiều người trong cử tọa đã la ó chế giễu. Diễn giả hay người tổ chức họp báo hay người chủ tọa hội nghị có giữ được bình tĩnh và nắm quyền kiểm soát tinh huống không? Có đùa bỡn tự nhiên với cử tọa không? Trong cử tọa đầy những người ủng hộ hay những kẻ phỉ báng, gièm pha?

Có lúc phản ứng thật sự lại diễn ra ở bên ngoài trong hình thức hàng rào người phản đối hay một cuộc biểu tinh. Trong chiến dịch tranh cử tổng thống Mỹ năm 2000, những người biểu tình liên tục làm gián đoạn bài diễn văn của Karenna Gore Schiff ở Đại học Missouri. Phản ứng thật sự của sự kiện này chính là nỗ lực của những người biểu tình nhằm công kích Phó tổng thống Al Gore vì đã ưánh né chuyện một công ty dầu khí đã có kế hoạch tống khứ bộ lạc Ư’Wa ra khỏi rừng già Colombia bản địa. Schiff buộc phải hủy bỏ bài diễn ván chỉ sau 10 phút.

Nhiều khi lực lượng cảnh sát xoay xở không cho những người biểu tĩnh tiến vào khu vực diễn ra sự kiện. Có lúc chính những người không có mặt ở đó mới là vấn đề thời sự.

Đừng bỏ qua những điều tưởng là hiển nhiên. Ví dụ, bạn phải để ý đến số lượng cử tọa. Tường thuật một hội trường "dầy người" sẽ chảng có ý nghĩa gì nếu bạn không cho biết sức chứa của hội trường. Có một cách để ước tính lượng người tham dự là đếm xem có bao nhiêu người đang ngồi ở một hàng ghế hay ở một khu vực cụ thể. Sau đó nhân với số hàng ghế hay số khu vực trong hội trường. Dùng khả năng phán đoán thông thường để điều chỉnh cho những khu vực có lượng cử tọa đông hơn các khu vực khác.

Đến nơi, tìm vi trí và bám trụ

193

Tất cả phóng viên đều đến nơi sớm. ở một số sự kiện, phóng viên luôn có chỗ ngồi đặc biệt, nhưng bạn không nên trông cậy vào điều đó trừ phỉ bạn biết chắc chắn.

ở một cuộc diễn thuyết, được ngòi hàng ghế đầu chưa chắc đã là điều tốt nhất. Có lẽ bạn nênjigồi ở vị trí nào đó dễ thấy .được phản ứng của cử tọa. Nếu chương trình cố phần danh cho hỏi đáp, có thể bạn cần nhìn thấy những người nêu câu hỏi. Và chắc chắn bạn cũng muốn có vị trí tốt để chính bạn đặt câu hỏi nữa.

Ở một cuộc họp báo, vị trí của bạn có thể giúp bạn thu hút được sự quan tâm của người tổ chức họp báo. Bạn nên chuẩn bị sẵn câu hỏi, nhưng như thế vẫn chưa đủ. Trên tivi, bạn đã xem những cuộc họp báo của tổng thống và bạn biết không dễ gì làm cho tổng thống chú ý đến bạn. Bất kỳ cuộc họp báo nào cũng đều đặt ra cho phóng viên những khó khăn tương tự, dù ở quy mô nhỏ hơn. Bạn chắc đã biết phóng viên khó lòng bám theo những câu hỏi của mình như thế nào. Và ở một số cuộc họp báo bạn chỉ được đặt câu hỏi một lần duy nhất.

Nhưng bạn phải cố gắng nhiều hơn lẩ làm sao để câu hỏi của bạn được trả lời. Bạn phải lắng nghe câu hỏi của những người khác và có thể đánh hơi được y tương cho mót bái bao hay. Thường thi một câu hói hay sẽ bi bỏ qua không co cáu hỏi bám theo vì các phóng viên không lắng nghe kỷ hay quá chú tâm đến v iệc đặt câu hỏi của riêng mình.

Hãy lảng nghe những gì có 'giá trị tin tức và đeo đuổi theo nó. Bám chắc một chủ đề quan trọng sẽ khiến việc viết tin bài dễ dàng hưn. Nhớ là khi cuộc họp báo kết thúc, bạn sẽ phải có chuyện đế viết. Xâu kết các ghi chép về cả chục đề tài khác nhau là chuyện không dễ dàng gi, nếu không nói là vô phương thực hiện.

Khi dự hội nghị, bạn phải làm sao nhìn thấy và nghe rõ những người tham dự chính. Thường thì một chủ tịch đoàn hay hội đồng sẽ ngồi đối diện với cử tọa. Trước khi hội nghị bắt đầu, bạn cần biết thành viên nào sẽ ngồi ở đó. Có thể bạn sẽ gán cho mỗi người tham dự một con số để bạn khỏi phải viết lại tên người đó mỗi lần người ấy phát biểu. Bạn cũng có thể vẽ sơ đồ vị trí của các thành viên. Như vậy bạn có thể trích dẫn lời từng người theo các con số và nếu cần thiết sẽ tìm danh tính của họ sau. Phải biết được ai là các viên chức cao cấp. Vị chủ tịch và thư ký có thể phân phát các tờ rơi trước hội nghị. Sau hội nghị, viên thư ký có thể giúp bạn điều vào những lời nói hay thông tin đã bỏ sót.

Nguyên tắc chung là khi các cuộc diễn thuyết, họp báo và hội nghị kết thúc, đứng có hấp tấp ra về (trừ phi bạn buộc phải nộp bài gấD cho kịp thời hạn). Hãy nấn ná lại đó. Nhiều chuyện hay nhất chỉ xảy ra sau khi hội nghị kết thúc. Bạn nên có một số câu hỏi. Có thể bạn cần làm sáng tỏ hơn đôi điều, hay cần thu xếp phỏng vấn một người phát ngôn trọng yếu. Hãy lắng nghe các phản ứng từ những người tham dự.

194

CÁCH CẤU TRÚC VÀ VIẾT TIN BÀI

Viết đoạn dẫn nhập (lead) cho bài tường thuật các cuộc diễn thuyết, họp báo và hội nghị không khác biệt gì với cách viết phần này trong bất kỳ thề loại khác. Mọi nét đặc trưng của phần dẫn nhập đã thảo luận ở Chương 7 cũng đều quan trọng ở đây.

Bạn phải thận trọng đừng có nhấn mạnh điều gì gây chú ý hay quan tâm lớn về sự kiện mà lại không triển khai ở phần còn lại của bài viết. Ví dụ, bạn rất dễ bị cám dỗ trước một lời trích dẫn ấn tượng và muốn đưa ngay vào phần dẫn nhập. Nhưng hiếm khi nào một diễn giả hay ai đó tổ chức họp báo có thể thâu tóm nội dung hay ý chính trong một câu duy nhất cho bạn trích dẫn. Tất nhiên, cũng có một số trường hợp ngoại lệ.

Vi cấu trúc hình tháp ngược đặc trưng của loại tin thời sự, hiếm khi nào bạn tường thuật đúng theo trình tự diễn tiến của sự kiện. Nhưng mạch văn trong bài viết có thể đòi hỏi quan tâm ít nhiều đến trình tự thời gian. Nếu bạn không chú ý đến điều này thi có thể bạn sẽ bóp méo câu chuyện hoặc khiến độc giả diễn dịch sai ý nghĩa của sự kiện.

Cách viêt tường thuật cuộc dỉễn thuyết

Tuy bạn còn lâu mới được giao nhiệm vụ tường thuật các cuộc diễn thuyết của các chính khách nổi tiếng, bạn vẫn có thể học được nhiều điều về kỹ thuật viết đề tài này bằng cách xem các nhà báo chuyên nghiệp xử lý các bài diễn vãn chính trị quan trọng như thế nào. Ta hãy xem Mark z. Barabak và Richard T. Cooper của tờ Los Angeles Times tường thuật bài diễn văn của Thượng nghị sĩ Joseph Lieberman tại đại hội đảng năm 2000 chầp thuận ra tranh cử chức phó tổng thống cho đảng Dân chủ.

Họ mở đầu như sau:

Lắy đời mình ra làm dẫn chứng cho triển vọng của nước Mỹ, Joseph I. Lieberman đã chấp thuận ra tranh cử chức phó tổng thống cho đảng* Dân chủ đêm thứ Tư với lời thề “phá bỏ những rào cản” khống chế tiềm lực quốc gia.

Đêm ấy, đại hội đảng Dân chủ cũng phê chuẩn AI Gore ra tranh cử chức tổng thống cho đảng. Lieberman đã bước vào lịch sử trong vai ưò người Do Thái đầu tiên được đưa vào liên danh ứng cử viên của một chính đảng lớn quốc gia.

Ông kinh ngạc trước khoảnh khắc ấy. "Nước Mỹ chẳng phải là một quốc gia vĩ đại sao?” - vị thượng nghị sĩ từ bang Connecticut đã thốt lên như thế ngay những lời đầu tiên trên bục diễn giả.

195

Hãy lưu ý đến những thông tin cơ sở mà Barabak và Cooper đã cung cấp cho độc giả (in nghiêng)về Lieberman. Đồng thời cũng lưu'ý đến bối cảnh (in nghiêng) của bài diễn văn:

Đám đông bên trong Staples Center tán thành vang dội.

Sự xuất hiện của Lieberman chính là cao trào của một ngày đầy những thông điệp lẫn lộn, hết kịch liệt lại tình cảm, vừa tàn bạo vừa thăng hoa.

Đối VÓI thành phố Los Angeles, là một ngày của nền d chủ biểu lộ qua hai thái cực: theo đúng bản bên trong Staples Center kín cổng cao tường; và thô bạo, lộn xộn bên ngoài đường phố.

Trong bài diễn văn hết sức riêng tư làm mẽ hoặc mọi cử tọa trong hội trường đông nghẹt, Lieberman thả hồn theo những hồi ức giăng mắc trong mọi nghi thức của cả tuần qua. ông nhớ lại rằng chính ở Los Angeles này John F. Kennedy đã được đề cử để trở thành vị tổng thống theo đạo Công giáo đầu tiên của nước Mỹ.

Barabak và Cooper đã sử dụng một kỹ thuật tổ chức thông tin mà bạn nên áp dụng khi tường thuật những cuộc diễn thuyết dài và phức tạp. Họ đã chia bài tường thuật thành nhiều phần với những tiêu đề phụ như;

“Hãy trao một giải Oscar cho Đảng Cộng hòa”

“Cử tri gốc A-rập có nhiều quan ngại”

“Có chăng mối quan hệ với ngành dầu khí trong liên danh ứng cử viên của Bush?”

Nhờ chia nhỏ bài báo với những tiêu đề phụ như vậy, Barabak và Cooper có thể trình bày một hình ảnh rõ ràng và mạch lạc về những gì Lieberman nói. Các nhật báo khác cũng viết theo công thức tương tự. Tắt cả đều lưu ý ngay trong đoạn dẫn nhập rằng Lieberman là người Do Thái đầu tiên trở thành ứng cử viên chức phó tổng thống. Tờ Dallas Morning News cũng tường thuật cả phản ứng của cử tọa trước.bài diễn văn. Đây là phản ứng của một người theo đảng Cộng hòa:

Khi ông Lieberman còn chưa kết thúc bài diễn vãn thì cánh ủng hộ Bush đã bác bỏ những lời công kích này. “Thật đáng thất vọng khi thấy tận mắt sự thiên vị ngày càng tăng và những lập luận luôn thay đổi của vị thượng nghị sĩ này, nhưng đó cũng là chứng cớ cho thấy AI Gore đã có ảnh hưởng như thế nào,” người phát ngôn Ari Flescher cho biết.

Bạn củng phải quan tâm đến các phản ứng nữa, và có thể đưa các phản ứng này vào một bài báo riêng.

Cách viết tường thuật cuộc họp báo

196

Tường thuật cuộc họp báo có thể sẽ thách thức bạn hơn là tường thuật cuộc diễn thuyết. Vì bạn thường đến dự cuộc họp báo với chững câu hỏi trong đầu khác hển với các phóng viên đồng nghiệp, bạn có thể ra về vói một câu chuyên khác hẳn. ít nhất, đoạn dẫn nhập của bạn phải khác với đoạn dẫn nhập của các phóng viên khác.

Một cuộc họp báo thường bao hàm nhiều đề tài khác nhau. Thường thì nó luôn bắt đầu.bằng những tuyên bố của người tổ chức họp báo.

Ví dụ, khi bà thị trưởng Springfield tổ chức họp báo để tuyên bố ra ứng cử thêm một nhiệm kỳ nữa thì bạn có thể chắc chắn rằng bà ấy sẽ mở đầu bằng một thông báo như thế. Mặc dù việc bà ra ứng cử nữa có thể là thời sự đối với nhiều người, bạn có thể lại muốn hỏi bà ấy về vị trí của bãi rác thải mà nghe tín đồn là thành phố đang có kế hoạch làm. Tất cả công dân đều công nhận sự cần thiết của bãi rác thải nhưng vị trí của nó luôn là vấn đề gây tranh cãi. Và rôi có nguôn tin cho ban Diet ve Kha năng Vị chánh văn phóng úy ban thành phố sẽ từ chức để nhận việc khác ở một thành phố lớn.

Các phóng viên khác sẽ đến với những câu hỏi khác. Ngân sách thành phố có bị cắt giảm thêm nữa không? Sự cắt giảm này có đồng nghĩa với việc một số viên chức thành phố sẽ mất việc làm không? Chuyện gì đã xảy ra với kế hoạch mở rộng nhà tù thành phố?

Sau khi bạn ra khỏi một cuộc họp báo với nhiều chủ đề như thế bạn phải làm công việc tổ chức lại thông tin theo một trật tự hợp lý TÔ ràng. Thường thì bạn sẽ xử lý những vấn đề có giá ưị thời sự nhất trước tiên và sắp xếp các vấn đề khác theo thứ tự mức độ quan trọng. Hiếm khi nào bạn phải tường thuật chúng theo trình tự thời gian mà chúng được bàn luận ở cuộc họp báo.

Gia sư bạn xác định răng vị trí bãi rac thai la vân đề quan trọng nhất trong cuộc họp báo - nhất là khi vị thị trưởng lần đầu tiên tiết lộ vị trí này. Bạn có thể bắt đầu bản tin như sau:

Thành phố sẽ xây bãi rác thải mới gàn giao lộ Đường liên bang sổ 53 và đường E, cách Springfield 4 dặm về phía pac, Thị trương tJuanxta Williams hom crua dã tuyên bô. "Sau gân một nam ban luạn va thu thâp những lời khuyên tốt nhất, chúng tôi chắc chăn rằng đường E sẽ là vi trí thỏa đáng nhất đối với mọi mối quan tâm," Williams nói trước cuộc họp báo.

Thị trưởng nhìn nhận rằng những công dân sống trong khu vực liên quan sẽ tiếp tục phản đối vị tori này, nhát là những người ở thung lũng High Trailer. "Không có vị trí nào làm hài lòng tất cả mọi người," Williams nôi Williams tổ chức cuộc họp báo này để tuvên bố điều được chờ đợi là ra ứng cử thêm nhiệm kỳ nữa

197

Bây giờ, bạn phải tim cách xứ K các chú đè khác của cuộc họp báo. Có thể bạn phải liệt kê trước một loạt vấn đề:

Về các vấn đề khác, Williams cho biết:

❖ Chánh văn phòng thành phô Diane.Lusby sẽ không từ chức đê nhận nhiệm sở mới.

❖ Ngân sách hạn chế sẽ không cho phép bất kỳ công trình xây dựng mới nào ơ nhà tù thành phố trong năm nay.

❖ Việc cắt giảm ngân sách sẽ không ảnh hưởng đến việc làm của viên chức thành phô. Tuy nhiên, các vị tri bỏ trống do nhân sự về hưu sẽ không được tuyển dụng thêm.

Sau danh sách này, hoặc là bạn quay lại đoạn dẫn nhập để cung cấp thông tin cơ sở và trích dẫn lời của công dân hay các quan chức khác về vấn đề chính, hoặc là bạn tiếp tục xử lý từng cái một những vấn đề bạn vừa liệt kê. Hãy đặc biệt chú ý đến việc chuyển từ đoạn này sang đoạn khác để bài viết của bạn được mạch lạc.

Nếu một trong các chủ đề đáng được quan tâm đặc biệt, bạn có thể viết một phần thông tin phụ trợ (box hay sidebar) đl kèm với bài chính. VỚI vi dụ này, thông tin phụ trợ có thể việc ứng cử của bà thị trưởng, thành tích của bà ta, các đối thủ tiềm năng, v.v...

Với một bài tường thuật dài hơn hay phức tạp hơn, có thể bạn phải làm một danh sách tóm tắt mọi chủ đề chính đưc?c tường thuật và đặt trong một ô đóng khung hay sidebar.

Hãy nhớ công việc của bạn là cung cấp cho độc giả tin tức, càng đơn giản và rõ ràng càng tốt. Cũng đừng auên tường thuật cả sự kiện lẫn nội dung. Nhiều khi những gì xảy ra ở cuộc họp báo lại có nhiều giá trị tin tức hơn bất kỳ điều gì người tổ chức họp báo nói ra. Những gì xảy ra ở đó có thể là đoạn dẫn nhập của bài viết chính hoặc bạn có thể đặt nó trong một ó đỏng khung.

Cách viết tường thuật hôi nghi

Độc giả muốn bạn tham dự thay cho họ ở những hội nghị mà bạn tường thuật. Hãy xem một bài về một hội nghị đơn giản - trong trường hợp này là cuộc họp của hội đồng giáo dục địa phương:

Quyết định của ba tập đoàn quốc gia nhằm phản đối công thức được áp dụng để tíhh thuế bất động sản của các tổ chức này đang làm cho ngân sách hoạt động năm học 2001-2002 của Hội đồng Giáo dục khu vực Walnut bị phong tỏa hơn 264.000 đôla.

198

Chánh thanh ưa Max Schmidt ở cuộc họp hội đồng hôm thứ Hai cho biết ba tập đoàn IBM, ACR và Xerox đang phản đối rằng cách tính thuế bất động sản năm 2000 áp dụng cho họ là không còn hiệu lực. Chín địa hạt khác của bang California cũng dính vào những vụ tranh chấp tương tự.

Các kìiuỉa thuế, lổng cộng iả 264.288 đôla, đang được chính quyền địa hạt tạm giữ để chờ vấn đề được giải quyết. Một phần hoặc toàn bộ số tiền đó cuối cùng cũng có thể giao trả lại cho khu vực này, nhưng chính quyền địa hạt không cho biết khi nào và bao nhiêu.

“Nếu chúng ta mất triệu đôla trong chương trình hoạt động vào lúc này thì thật là tai họa,” Schmidt nói. “Khi ta đã đưa khoản tiền ấy vào ngân sách mà lại mất đi thì ta mất một nguồn thu nhập lớn".

Mike Harper, công tố viên địa hạt, và Larry Woods, luật sư ủy quyền của hội đồng giáo dục, khuyên các thành viên hội đồng nên giữ “thái độ chờ xem sao,” Schmidt cho biết. Theo ông, còn một cách khác là kiện các tập đoàn kia ra tỏa. Quyết định cuối cùng sẽ được đề ra sau.

Hội đồng cũng trì hoãn việc bồi hoàn 80.000 đôla cho IBM trong một vụ tranh chắp khác cũng về thuế. IBM khẳng định là khu vực này còn nợ IBM tiền thuế bất động sản trả vượt mức năm 1998. ủy ban địa hạt đã phán quyết rằng xác nhận của IBM là hợp pháp và phải được bồi hoàn.

Tuy nhiên, theo Schmidt, còn một nguồn thu nhập khả dĩ bổ sung là Dự luật Nhà đất 1002. Nếu được thông qua, luật này sẽ cung cấp một khoản 46 triệu đôỉa bổ sung cho ngành giáo dục tiểu bang và khoảng 250.000 đôla từ đó sẽ được phân bổ về cho Hội đồng Giáo dục Walnut.

Charles Campbell, kiến trúc sư trong vùng, cho biết các kế hoạch xây dựng trường kỹ thuật dạy nghề mới cho khu vực này trong khuôn viên trường trung học Rock Bridge sẽ được giao cho các nhà thầu vào tháng Hai. Cốc phương án đấu . thầu sẽ được trình lên phiên họp hội đồng ngày 15 tháng Ba.

Vấn đề của cuộc họp trên chính là tiền - chuyện liên quan đến mọi người dân đóng thuế. Tác giả đặt ngay vấn đề này trong đoạn dẫn nhập và rồi ở đoạn thứ hai mới cho ta biết ai, khi nào và ở đâu. Phóng viên sau đó đi vào chi tiết cụ thể, dẫn ra danh tính và trích dẫn lời các nhân vật. Trong đoạn cuối cùng, tác giả đề cập đến một vấn đề khác cũng được thảo luậỉỉ trong phiên họp.

Không chỉ quan tâm đến những vấn đề thảo luận trong hội nghị, bạn phải nhớ tường thuật cả sự kiện nữa. Ai có mặt? Ai đại diện cho dân chúng? có ai phản ứng gì sau khi cuộc họp kết thúc?

199

Một phóng vỉên đã mở đầu bài tường thuật hội nghị như thế này:

Cho dù họ chính là người chi rièn, chỉ có một cư dân của hạt Bừonc quan tâm đốn dự cuộc họp đcm thứ Ba về ngân sách năm 1994 của hạt này.

Voi sự hiện diện cua một công dân và hal phóng viên, Chuyên viên kiểm toán June Pirchídrd của hạt trình bày bản báo cáo chính thức của minh về ngân sách 21 triệu đôla của ủy ban hạt Boone trong phòng họp Hội đồng Thành phố lặng ngắt.

Ngay cả khỉ tường thuật những sự kiện thông thường, buồn tẻ, bạn được phép sử dụng trí tưởng tượng. Ngoài việc thu thập các dữ kiện, công việc của bạn là phải làm sao viết cho hấp dẫn, lôi cuốn được độc giả. Hăy nhớ, một trong những tiêu chí của tin tức là những gì khác thường. Tiêu chí khác là gây quan tâm.

Cuối cùng, độc giả trông đợi hạn phải viết cho thật hay - dù đó chỉ là những sự kiện bình thường như các cuộc diễn thuyết, họp báo và hội nghị.

CHƯƠNG 12 CÁC LOẠI TIN BÀI CƠ BẢN KHÁC Trong chương này bạn sẽ học:

1. Cách thu thập thông tin cho các bài về hình sự, tai nạ, hỏa hoạn và pháp đình.

2. Cách viết các loại tin bài đó

3. Cách nhận ra những vấn đề đặc biệt tường chuyện pháp định

4. Cách nhận ra các vấn đề tế nhị và đạo đức

Khi những tội ác nghiêm trọng xảy ra trong cộng đồng, sự quan tâm của độc giả và 3aJxhan thính giả rất cao. Điều này tạo cơ i cho phóng viên viết những bài tường thuật có sức thuyết phục về những gì đã xảy ra. Hãy xem dụ sau đây của Leonora Bohn Peter trên tơ vannah Morning News:

Cạch. Cạch. Cạch. Cạch. Ngưng. Cạch. Cạch. Cạch. Ashley Lewis gõ ngón tay trỏ trcn thành chiếc bục cỗ sồi dành cho nhân chứng, mô phỏng những gi -nh nghe thấy qua khe hở cửa sổ phòng tắm vào iêm 4/12/1997, khi anh chuẩn bị đi ngủ.

Ârn thanh nghe như tiếng gõ máy chữ. Nhưng khi ra làm chứng trong ngày đầu tiên của phiên xử tử rành vụ Jerry Scott Hcidlcr sát hại một gia đinh ở Santa Ciaus cách đây một năm rưỡi, Lewis không rin rằng mẹ anh, một nữ thư ký, lại gõ máy chữ lúc gần 2 giờ sáng. Chỉ nửa giờ trước đó, bà đã bảo anh tắt ti vi và đi ngủ.

Lewis bước tớrphòng me và bật đèn lên. Bà đã ngủ say tròn giường. Anh đi khắp nhà,'bật các ngọn đèn hác. Chẳng có gì.

“Lúc ấy tôi thấy rờn rợn,” Lewis nói.200

Lewis không biết rằng cách đó nửa dặm, bốn người nàng xom của anil đã nằm chết.

Ba giờ sau, Phó cảnh sát trưởng Mike Harlin của hạt Toombs đến trước ngưỡng cửa gia đình Daniel rên đường Dasher Lane, Santa Claus. Gần như men ngọn đèn trong căn nhà gạch một tầng ấy đều bật sáng. Anh thấy kỳ lạ khi lúc đó chi mói 5hl0 sáng. Anh gõ vào cánh cửa chính khép hờ. Không ai trả lời. Qua cánh cửa sổ bên trái, anh nhìn thấy cánh tay của một trẻ nhỏ trên chiếc giường con sát cửa sổ.

Anh bước vào và lên tiếng báo cho người nhà. Có tiếng trẻ sơ sinh khóc và tiếng radio đang phát một bản nhạc. Anh đi về hướng căn phòng có đứa trẻ. Trên chiếc giường tầng ữên, anh nhìn thấy thi hài của Bryant Daniels, 8 tuổi, bị bắn xuyên qua mắt.

“ Tôi cũng có một đứa con trai,” Harlin vừa nói vừa cổ kiềm nén cảm xúc khi nhớ lại hình ảnh ấy trên bục nhân chứng vào chiều thứ Hai. “Vào lúc đó thì rõ ràng có nói gì cũng vô nghĩa”.

Harlin đi quanh nhà, gặp phải bé Corey Daniels, 4 tuổi, ở gần chiếc bàn phòng ăn. Harlin quỳ xuống cạnh đứa bé.

“Mẹ và bố đã chết. Anh Guy bắn chết hết,” Corey nói.

Tiếng khóc trẻ thơ vẫn vang lên. Chiếc rađiô, rõ ràng là đã định giờ để báo thức người nhân viên bưu điện Danny Daniels, vẫn chơi nhạc.

Harlin mở cánh cửa phòng chủ nhân. Điều đầu tiên anh chú ý là chiếc tủ đựng súng đã bị hống mất nhiều chỗ. Sau đò anh nhận ra một xác người đang đè vào cánh cửa, không cho anh mở rộng cửa phòng ra. Corey chỉ anh mội lói khác vảo phòng náy, dí qua phòng giặt ủi và phòng tắm. Harlin bước vào gian phòng ngủ và nhận ra bé Gabriel mới 10 tháng tuổi đang đứng giữa chiếc giường nhỏ của em và chiếc giường cỡ lớn của bố mẹ, tay bám vào những tấm chăn. Dưới tấm chăn là Kim Daniels, 33 tuổi, bị bắn vào đầu. Danny Daniels, 47 tuổi, cũng nằm chết trên giường. Và cái xác thứ ba của Jessica Daniels, 16 tuổi, nằm ngay cánh cửa...

Bài viết hấp dẫn này đã đoạt giải Jesse Laventhol 2000 dành cho Bài Tường Thuật Giờ Chót. Nhiều câu chuyện về các tội ác, tai nạn, hỏa hoạn và kiện tụng tòa án thường được phân công cho các phóng viên mới vào nghề. Các nhật báo ghi nhận nhiếp sự kiện lớn trong cộng đồng và do đó thường cần đến những tin bài như vậy. Những chuyện này cũng là thông tin chủ lực trong chương trình thời sự của các đài truyền hình địa phương. Rất có thể bạn cũng sẽ có dịp tường thuật những chuyện này. khi bước vào nghề báo. Chương này sẽ giúp bạn sẵn sàng tác nghiệp.

201

CÔNG TÁC CHUẨN BỊKhi viết tường thuật các tội ác, tai nạn, hỏa hoạn và các phiên tòa; hãy bắt đầu

như với các loại tin bài khác - kiểm tra “nhà xác” (thư viện tòa soạn), ở đây bạn sẽ tìm thấy thông tin cơ sở cho chủ đề của một bản cáo phó. Hoặc bạn sẽ biết có những tội ác tương tự đãtừng xảy ra hay không, có tai nạn nào thường xảy ra ở ngay vị trí cửa tai nạn mới nhất, những đám cháy tương tự

có thường xảy ra một cách đáng ngờ, hay người bị buộc lội trước đây đã tửng có tiền án gì chàng.

Chuẩn bị cho bài hình sự

Các cuộc hội nghị, họp báo, diễn thuyết, và phiên tòa xét xử thường được lên lịch trình trước, cho nên trong hầu hết trường hợp bạn sẽ có nhiều thời gian để nghiên cứu trước tư liệu về cá nhân hay đề tài sẽ tường thuật. Bạn cũng thường chọn điểm dừng đầu tiên là thư viện tòa soạn cho các bài cáo phó. Nhưng việc tường thuật tội ác có thể sẽ khác. Nếu nghe được tin cảnh sát có vụ án mạng trong khu vực của bạn, tòa soạn có thể phái bạn đi ngay đến hiện trường khi sự kiện đang diễn ra. Lúc đó thi chẳng ai biết được người nào có hên can và việc gì đã xảy ra. Bạrt sẽ không có thời gian để kiểm tra ở thư viện và phải làm tường thuật sơ bộ ngay tại chỗ.

Hầu hết thông tin về tội ác xuất phát từ ba nguồn sau:

❖ Các sĩ quan cảnh sát và các báo cáo của họ

❖ Một hay nhiều nạn nhân

❖ Một hay nhiều nhân chứng

Tinh huống tội ác có thể giúp xác định xem đâu là cái quan trọng nhất trong ba nguồn tin trên, nguồn tin nào cần kiểm chứng đầu tiên hay không cần kiểm chứng. Nếu có thể tìm được nạn nhân, thì bạn - trong vai trò phóng viên - phải nỗ lực hết minh để phỏng vấn cho được. Nhưng nếu không có sẵn nạn nhân và các nhân chứng thì cảnh sát và báo cáo cảnh sát trở thành nguồn tin chính.

Thời điểm mà biên tập viên của bạn phân công bạn làm tường thuật cũng quan trọng. Nếu bạn được phái tới hiện trường khi tội ác đang xảy ra hay liền sau đó, có thể bạn sề phỏng vấn nạn nhân và các nhân chứng trước tiên. Báo cáo của cảnh sát thi phải đợi đấy, và có khả nâng là chưa được viết ra. Nhưng hếu bạn được phân công viết về một tội ác đã xảy ra đêm hôm trước thì điểm khởi đầu của bạn sẽ là báo cáo của cảnh sát.

Một sĩ quan cảnh sát điều tra tội ác sẽ có nhiều điều quan tâm giống như bận. Sĩ quan ấy sẽ tìm hiểu xem ai có liên can, chuyên gì đã xảy ra, khi nào, ở đâu, tại

202

sao và thế nào. Những chi tiết ấy cần thiết để hoàn tất bản báo cáo chính thức về sự kiện, và bạn cần chúng cho bài viết của mình. Khi viết về đề tài hình sự, bạn phải luôn luôn kiểm chứng với hồ sơ cảnh sát. Đây thường ỉà nguồn thông tin cơ bản về:

❖ Chuyện gì đã xảy ra Địa điểm của biến cố

❖ Tên, tuổi và địa chỉ của nạn nhân

❖ Tên, tuổi và địa chỉ của nghi can, nếu có

❖ Mức độ nghiêm trọng mà cảnh sát cho rằng nghi can đã gây ra

❖ Mức độ tác hại, nếu có

❖ Tên, tuổi và địa chi của các nhân chứng, nếu có

Phóng viên nào đến hiện trường khi tội ác đang diễn ra hoặc ngay sau đó sẽ có lợi thế thu thập nhiều thông tin trực tiếp. Nhưng khi không thể tường thuật kịp lúc thì báo cáo cảnh sát sẽ cho phép phóng viên nắm bắt nhanh sự việc. Tên của những người biết rõ sự kiện thường xuất hiện trong bản báo cáo đó và phóng viên sẽ dùng thông tin ấy để tìm hiểu câu chuyện.

Có khi phóng viên chỉ viết bài hình sự dựa trên hồ sơ cảnh sát mà thôi. Với những sự kiện thông thường, một số biên tập viên xem tường thuật như thế là đủ. Tuy nhiên, các nhật báo uy tín lại đòi hỏi nhiều hơn thế vì các báo cáo của cảnh sát thường không chính xác. Nhiều phóng viên kinh nghiêm nhất đã từng đọc nhiều báo cáo cảnh sát mà trong đó tên của những người liên can bị viết sai, tuổi tác nhầm lẫn và nhiều thông tin khác không chính xác. Nhiều khi những sai sót như thế là do cách điều tra bất cẩn của sĩ quan hay do nhầm lẫn khi chuyển từ các ghi chép sang bản báo cáo. Có khi chinh viên sĩ quan đã dối trá nhằm che đậy những khiếm khuyết trong việc điều ứa hay đã hành xử sai trái ở hiện trường tội ác. Dù với bất cứ lý do nào, người phóng viên tốt phải tự làm lấy việc tường thuật của mình chứ không trông cậy hoàn toàn vào báo cáo cảnh sát. Hãy nhớ rằng những biên tập viên tốt thường không hài lòng với bất cứ tin bài rĩốo chỉ dựa trên một nguồn tin duy nhất. Công việc của bạn là phải tường thuật có cơ sở vững chắc và bạn được mong đợi phải tham khảo nhiều nguồn tin.

Robert Snyder, cựu giáo sư sử học Đại học Princeton, đã nghiên cứu việc tường thuật đề tài hình sự của báo chí Mỹ khi là nghiên cứu sinh ở Trung tâm Nghiên cứu Báo chí Gannett, ông hoảng hốt trước những gì tìm thấy - những bài viết về tội ác vẫn còn phụ thuộc nặng nề vào một nguồn tin của cảnh sát. Snyder khẳng định đó là một thói quen hành nghề nguy hiểm và rõ ràng là vô trách nhiệm. Một trong những nguyên tắc nền tảng cua nghề báo là mức độ tin cậy của một bài báo được xây dựng trên số lượng nguồn tin được sử dụng.

203

Với những bài về tội ác, việc kiểm tra'tư liệu trong thư viện tòa soạn được thực hiện sau khi bạn trở về tòa báo. Ví dụ, một khi bạn đã biết danh tính những ai liên can thì bạn có thể xem trong thư viện có cho thấy tư liệu nào liên quan đến họ hay không. Nghi can đã tửng bị bắr trước đây chưa? Thư viện tòa soạn sẽ giúp bạn trả lời những câu hỏi như thế.

Chuẩn bỉ cho bài về tai nạn và hỏa hoạn

Nếu bạn được phân công tường thuật một tai nạn hay đám cháy, bạn có thể chờ đón cùng những vấn đề mà bạn sẽ gặp phải nếu tường thuật một tội ác. Phần lớn phụ thuộc vào chuyện hồ sơ cảnh sát và sở cứu hỏa đã có trước hay sau khi bạn được phân công theo dõi.

Nếu tai nạn hay đám cháy xảy ra trong đêm trước thì báo cáo chuẩn bị sẵn của các sĩ quan chính là nơi khởi đầu. Nó sẽ cho bạn hầu hết những thông tin cơ bản bạn cần. Nó cũng sẽ dẫn bạn đến những nguồn tin khác.

Nếu bạn được phái tới hiện trường tai nạn hay đám cháy, công việc của bạn là tự mình thu thập thật nhiều thông tin. Cũng giống như tường thuật hình sự, các thông tin cơ bản bạn cần bao gồm:

- Chuyện gì đã xảy ra

- Địa điểm của biến cố

- Tên, tuổi và địa chi của nạn nhân

- Mức độ tác hại, nếu có

- Tên, tuổi và địa chỉ của các nhân chứng, nếu có

Chuẩn bỉ cho bài về pháp đình

Hầu hết các bài về pháp đình mà bạn có thể rường thuật thường là những bài tiếp nối (follow-up) nlyĩng tin bài đã đăng trước đó. Nếu một kẻ tình nghi giết người xuất hiện trong phiên tòa sơ thẩm, chi tiết về tội ác có lẽ đã được tường thuật trước đó. Việc kiểm tra lại tư liệu trong thư viện tòa soạn sẽ cho bạn nhiều thông tin cơ sở trổng giai đoạn chuẩn bị trước khi bạn đến dự phiên tòa. Ngoài ra, việc tán gẫu với công tố viên khu vực, cảnh sát trưởng hay một trong những trợ lý của họ sẽ cung cấp nhiều thông tin tư liệu để viết bài.

Chuyện xét xử ở tòa án thường là đề tài khó khăn cho các phóng viên mới vì họ không thể hiểu được quy trinh phức tạp của việc truy tố hình sự. Thêm vào đó còn có các phiên tòa dân sự nữa. Lời khuyên tqt nhất của chúng tôi về cách tiếp cận đề tài này là: Hãy đặt thật nhiều câu hỏi với thẩm phán và công tố viên trước và sau phiên tòa, và trong lúc tỏa tạm nghi. Thà thú nhận là mình không có kiến thức về

204

quy trình tố tụng còn hơn mắc sai lầm nghiêm trọng trên mặt báo vì bạn đã không hiểu chuyện gì đang xảy ra.

VIẾT BÀIĐiều quan trọng là phải biết cách tổ chức những bài viết về đề tài hình sự, tai

nạn, hỏa hoạn và pháp đình. Các ví dụ sau đây được thiết kế như bài mẫu để giúp bạn.

Bài hình sự

Không hề có công thức mầu nhiệm nào để viết đề tài này. Giống như mọi loại tường thuật khác, các kỹ thuật tường thuật dựa trên cơ sở thông tin vững chắc sẽ đem lại kết quả, sau đó chỉ là việc viết bài đúng theo yêu cầu của các đữ kiện. Có khi cách tốt nhất là tường thuật sự kiện theo trình tự thời gian, nhất là khi gặp câu chuyên phức tạp. Thường thì cấu trúc hình tháp ngược truyền thống vẫn là cách hiệu quả nhất. Thời hạn chót nộp bài cũng ảnh hưởng đến cách tiếp cận của phóng viên. Ta hãy xem cách các câu chuyên về hai tội ốc trên nhật báo được phát triển theo thời gian và các phong cách viết khác nhau được áp dụng lại rất phù hợp cho từng trường hợp.

Thu thập dữ kiện từ nhiều nguồn tin sẵn có và sàng lọc qua các thông tin mâu thuẫn là công việc có thể chiếm rất nhiều thời gian. Nhiều lúc phóng viên phải viết bài trước khi thu thập đủ mọi dữ kiện. Kết quả là một câu chuyện cốt lõi được viết cho kịp thời hạn. Những hoàn cảnh như thế thường dẫn đến những câu chuyện hình sự được viết như thế này:

Một tay thiện xạ của Độí tuần cảnh Xa lộ đã bắn chết một người Kansas ở vừng quê phía nam Springfield sáng nay sau khi nạn nhân đe dọa sẽ bắn vỡ đầu một người có vẻ là con tin của hắn. Được biết một người đi nhờ xe đã báo cảnh sát sáng sớm nay rằng người cho anh ta đi nhờ xe mưu toan cướp một trạm xăng trên đường cat) tốc Liên bang 70. Tin ấy dường như phù hợp với một báo cáo trước đó về một chiếc xe tải nhỏ đã rời một trạm xăng ở lối rẽ 1-70 của xa lộ Millersburg mà không trả tiền đổ xăng.

Cuộc rượt đuổi dài cả tiếng đồng hồ sau đó đã kết thúc lúc 9h30 sáng tại một cánh đồng hoàng vùng Pierpont khi Đại úy N.E. Tinnin bắn một phát duy nhất vào bụng nghi can, kẻ được nhạn dạng là Jim Phipps ở Kansas City, bang Kansas'.

Phipps, vũ trang với một khẩu súng trường bán đạn ghém đà cưa nóng, củng “con tin" của hắn - Anthony Curtis Lilly, 17 ĩuối, cũng ở củng thành phố - đã trốn

205

tránh cảnh sát bằng cách chạy vào một khu cày cối um tùm nằm cuối đường Bennet, một ngõ cụt sỏi đá rề từ Đường 163.

Tinnin cho Diet anh đã bắn phát đạn với khẩu súng trường bắn tỉa cỡ nòng 253 khi Phipps có vẻ như sắp bắn Lilly. Theo Tinnin, cảnh sát đã hai lần cố gắng thuyết phục Phipps vứt bỏ vũ khí và đầu hàng nhưng không thành công.

Hãy lưu ý rằng ngay cả trong câu chuyện tinh giản này, các dữ kiện có sẵn buộc tác giả phải viết theo trình tự thời gian sau đoạn dẫn nhập mang tính tóm luợc. Người phóng viên tường thuật sự kiện trên cho một tờ báo buổi chiều đã thu thập thông tin rất tốt ngay sau biến cố gây hoang mang ấy. Dù vậy, nhiều từ và cụm từ (có vẻ là con tin, được biết một người đi nhờ xe đã báo cảnh sát..., rin ấy dường như phù hợp...) đã cho độc glả biết rằng hàng loạt sự kiện còn chưa được xác định.

Có nhiều thời gian hưn để tìm hiểu câu chuyện, một phóng viên khác viết cho một nhật báo sáng hôm sau đã giải quyết được nhiều điều mơ hồ của sự kiện trên. Kết quả là độc giả có một bài tường thuật đầy đủ về những gì đã xảy ra như sau:

Trở về từ chuyến đi Arkansas, Janies Phipps và Anthony Lilly - hai thanh niên 17 tuổi ở Kansas City, bang Kansas - đang đi về hướng tây trên đường cao tốc Liên bang 70 lúc 7h30 sáng thứ Sáu.

Chi trong vòng một giờ rưỡi sau đó, Phipps đã dùng một khẩu súng trường bắn đạn ghém đã cưa jjòng ăn cắp ở Arkansas để bắt Lilly làm con tin và, sau khi dí khẩu súng ngắn vào đầu Lilly, Phipps đã bị một đại úy của Đội tuần cảnh Xa lộ bắn chết bên bìa rừng rậm rạp phía nam Springfield.

Khi sự kiện kết thúc thi các sĩ quan I địa phương mới bắt đầu hình dung ra ị được một vở bi kịch kỳ lạ có cả rượt đuổi tốc độ cao, theo dõi bằng phi cơ và trực thăng, săn lùng trong hẻm núi um tủm, và di tản nhiều cư dân kinh hãi ra khỏi mái ấm đồng quê của họ.

Theo như cảnh sát tái hiện lại biến cố này, Phipps và Lilly đã quyết định dừng xe đổ xăng khoảng 7h30 sáng ở lối rẽ xa lộ Millersburg phía đông Springfield. Cùng đi với họ trong chiếc xe tải nhỏ là Robert Paul Hudson Jr. - một người đi nhở xe về hướng San Francisco'.

Hudson không có mặt lúc bắn giết. Anh đã rời chiếc xe của Lilly ở lối rẽ Milìersburg sau khi anh nghi ngờ sẽ có chuyện rắc rối.

Rắc rối bắt đầu khi Phipps và Lilly công khai toan tính ăn cắp ít xăng ở Millersburg, theo lời Hudson báo vói cảnh sát. Hai tên kia đã nhất trí với nhau rằng nếu người' phụ trách trạm xăng mà gây khó dễ thì sẽ móc khẩu súng ngắn ra.

Hudson cho biết anh đã thuyết phục Phipps cho anh xuống xe trước khi chúng ngừng đổ xăng. Sau đó anh đón xe đến Springfield và kể với tài xế về mưu toan

206

cướp xăng mà anh nghe lóm được. Sau khi cho Hudson xuống xe gần lối rẽ đường Providence, người tài xế đã gọi cho cảnh sát và cảnh sát đón Hudson.

Trong khi đó, Phipps và Lilly đổ 5,9 đôla tiền xăng vào xe và lái đi không trả tiền. Người bán xăng bèn báo với nhà chức trách

Lúc đến gần Springfield, Phipps rẽ sang đường 63 South và bị các cảnh sát Tom Halford và Greg Overfelt của Đội tuần cảnh Xa lộ phát hiện. Thế là bắt đầu một cuộc đua tốc độ đến tận ngõ cụt gần Pierpont.

Trong cuộc đua với một cú ngoặt 180 độ gần Ashland, Phipps đã cho xe tải húc vào xe cảnh sát hai lần, buộc Halford phải cho xe chạy giữa xa lộ.

Đến ngõ cụt, những kẻ tình nghi bỏ xe chạy vào một nhà kho gần đó. Lúc này thì Phipps - theo các sĩ quan Đội tuần cảnh Xa lộ, chính là kẻ đang bị truy nã ở Kansas vi trốn khỏi trại giam - chĩa khẩu súng ngắn vào Lilly.

Khi Halford và Overfelt , cố thuyết phục Phipps từ bên ngoài nhà kho, họ được đáp lại bằng những lời tục tĩu. Phipps hăm dọa sẽ “bắn vỡ đầu” Lilly và thề sẽ không để cho bị bắt sống.

Phipps sau đó rời nhà kho và đi vào khu rừng, súng vẫn dí vào đầu Lilly. Halford và Overfelt theo sau ở một khoảng cách an toàn nhũng vẫn đủ gần để nói chuyện với Phipps.

Trong khi các sĩ quan khác từ Đội tuần cảnh Xa lộ, Sở cảnh sát hạt Lincohn, và cảnh sát Springfield đến hiện trường, cư dân trong khu vực được cảnh báo nên rời khỏi nhà. Một máy bay và trực thăng của Đội tuần cảnh Xa lô luỢn vòng trên cánh rừng, theo dấu các nghi can và cảnh sát.

Bốn người đã tiến vào một hẻm núi rậm rạp và xa khuất. Nhìn thấy một ngôi nhà xây dựng dở dang trên khoảng đất trống gần đó. Phipps đòi các sĩ quan đang chờ sẵn ở mảnh đất trống phải lái chiếc xe tải của hắn vòng tới căn nhà đó thì hắn sẽ thả con tin. Halford nổi: “Chúng biến mất sau sống núi. Tôi nghe tiếng Phipps quát tháo, rồi nghe một tiếng súng”.

Từ khu rừng đi vào khoảng đất trống, Phipps dường như thoáng hoang mang khi thấy hai bên đầy cảnh sát mai phục và hạ thấp họng súng xuống trong phút chốc.

Ch! chừng ấy cũng đủ cho Đại úy N.E. Tinnin của Đội tuần cảnh Xa lộ bắn vào bụng Phipps vớỉ khẩu súng trường cực mạnh. Lúc đó là 8h45 sáng. Phipps được đưa đến Bệnh viện Hạt Bonne và chết ở đó.

Trong tình huống ấy thi câu chuyện không thể nào đầy đủ hơn nữa. Phóng viên viết bài trên đã quyết định mô tả chuỗi sự kiện theo trình tự thời giafl vì tính phức

207

tạp của câu,chuyện và vì thực tế đầy kịch tính ấy chi có thể truyên đạt sinh động nhất theo cách tường thuật này.

Eáỉ bảo này đạt hiệu quả vì giàu chi tiêt, kể cả danh tính các sĩ quan lien quan, chi tiêt vê cuộc săn đuổi và nhiều nữa. Phóng viên đã tiếp xúc với nhiều nhân chửng để xâu kềt dữ kiện thành câu 'Chuyện hấp dẫn này. Đoạn thứ ba trong bài là đoạn xác định bối cảnh và chuyển mạch để bắt đầu tường thuật theo trình tự thời gian. Các chi tiết phong phú sẽ giúp cho bài viết thêm hay và độc giả dễ hiểu câu chuyện mà không phải mất công suy đoán. Tuy nhiên, các tin bài hình sự lại thường được viết theo cấu kiệm thời gian phát sóng hay diện tích trang báo. Đây là một ví dụ:

Một tên cướp bịt mặt đã lấy 1.056 đôla của viên thâu ngân tiệm rượu Gibson’s đêm thứ Sáu, sau đó trốn thoát cảnh sát trong một cuộc rượt đuổi qua các đường hẻm gần đó.

Viên thâu ngân - Robert Simpson, 42 tuổi, ở 206 đường số 4 - cho biết một người mang mủ trượt tuyết trùm đầu màu đỏ đã bước vào cửa hàng lúc 7h35 tối. Hắn rút súng lục ra và ra lệnh cho Simpson trút hết tiền trong máy đếm tiền vào một túi giấy màu nâu.

Simpson làm theo nhưng cố xoay xở nhấn được chuông báo động không phát ra tiếng dưới quầy tù.

Tên cướp ra lệnh cho Simpson đi vào nhà kho ở phía sau tỏa nhà số 411 đường số 4.

Nghe được chuông báo động, sĩ quan J.o. Holton đến cửa hàng khi kẻ tình nghi đã rời tòa nhà và chạy bộ tẩu thoát về phía nam.

Holton đuổi theo tên cướp ấy trên đường số 4 cho đến khi'hắn rẽ sang hưởng tây vào một ngỗ hóm gần góc đường Olson. Holton cho biết anh đã chạy theo tên cướp dược 4 thì ị mất dấu vết.

Simpson cho biết theo các hóa đơn thì máy đếm tiền đã bị mất 1.056 đôla. ông mô tả tên cướp cao chừng 1,7m và ngón cái bàn tay phải bị băng. Hắn mặc quần jeans xanh và áo da đen.

Cảnh sát hiện không có manh mối kẻ tình nghi nào.

Câu chuyện như thứ là đầy đủ, và bạn có thể viết trực tiếp từ báo cáo cảnh sát. Tất nhiên đó chỉ là câu chuyện dựa trên một nguồn tin duy nhất. Một phóng viên giỏi phai bổ sung câu chuyện bằng cách phỏng vấn viên thâu ngân và sĩ quan cảnh sát.

208

Sau khi thảo nội dung trên để làm bản nháp, phóng viên thu xếp thời gian để gọi điện cho sĩ quan cảnh sát. ổng ta chẳng có gì nói thêm. Sau đó phóng viên tiếp xúc với viên thâu ngân, người có nhiều chuyện để nói. Kết quả như sau:

“Tôi chán ngấy chuyên bị cướp rồi, và sự bị bắn," Robert Simpson nói. “Nên tôi đã báo với chủ xin thôi việc”.

Simpson, 42 tuổi, ở 206 đườrig số 4, I đã bỏ việc làm thâu ngân buổi tối ị tiệm rượu Gibson’s hôm nay sau khi bị cướp lần thứ tư chỉ trong vòng 3 tuần ỉễ vào đêm thứ Sáu.

Simpson cho biết một người mang mũ trượt tuyết trùm đầu màu đỏ đã bước vào cửa tiệm ở 411 đường số 4 khoảng 7g35 tối và đòi giao tiền. Simpson trút hết 1.056 đôla vào chiếc túi mua hàng màu nâu mà tên cướp mang theo và làm theo lệnh hắn đi vào nhà kho ở phía sau tòa nhà.

“Hắn bảo SP hắn vơ sn rôi npn tôi không nghe lời, nên tôi làm đúng theo lời hắn," Simpson nói. “Nhưng tôi xoay xở nhấn được chuông báo động dưới gầm quầy hàng trong khi trút sạch tiền trong máỵ đếm tiền”.

Sĩ quan J.o. Holton nghe được chuông báo động và đến nơi khi tên cướp đã rời cửa hàng và anh đã mất dấu hắn khi hắn chạy thoát qua những ngõ hẻm gần đó.

“Chúng tôi hên tục yêu cầu cảnh sát cắt người theo dõi nhưng họ chẳng làm gì cả," Simpson nói. “Tôi biết họ gặp nhiều khó khăn nhưng chỗ này luôn bị lãnh đủ”.

Hồ sơ cảnh sát cho thấy tiệm Gibson’s đã bị cướp 502 đôla hôm 10/9, 732 đôla hôm 14/9, và 221 đôla hôm 24/ 9. Lần nào cũng là ca làm của Simpson.

“Gã này có thể cũng chính là tên đã cướp tôi lần trước,” Simpson nói, “nhưng tôi không dám chắc vì chiếc mũ trùm kín mặt. Lần trước hắn mang chiếc mũ khác.

Cảnh sát trưởng Ralph Marshall cho biết ông đã ra lệnh cho xe tuần cảnh kiểm ưa khu vực có tiệm rượu ấy rất thường xuyên và đang cân nhắc yêu cầu của chủ nhân xin cử người theo dõi thường trực.

“Nghe thì hay đấy," Simpson nóỉ. “Nhưng họ cho người khác làm vật tế thần đi. Tôi nghỉ việc”.

Theo lời mô tả của Simpson, tên cướp là một người vạm vỡ cao khoảng l,7m, mặc quần jeans xanh và áo da đen và ngón cải bàn tay phải bị băng.

Cảnh sát hiện không có manh mối kẻ tình nghi nào.

Phóng viên đã có thời gian phỏng vấn kỹ, và những lời trích dẫn trực tiếp tăng thêm phần hấp dẫn cho câu chuyện. Phóng viên cũng đã phát hiện và đưa ra góc độ tiếp cận hay nhất: nỗi sợ hãi và tuyệt vọng riêng tư mà người dân phải nếm trải

209

trong khu vực xảy ra nhiều tội ốc. Kết quả là một cách áp dụng công thức hình tháp ngược giàu tưởng tượng và một câu chuyên hấp dẫn hơn nhiều.

Bàỉ về tai nạn và hỏa hoạn

Khi bạn được phân công tường thuật một tai nạn hay đám cháy, nhiều dư kiện và mọi sắc thái sẽ được thu thập ngay tại hiện trường. Nếu tai nạn vừa mới xảy ra, chuyện viếng thăm hiện trường là tối cần thiết. Có mặt tại chỗ sẽ giúp bạn hỉnh dung rõ nhất chuyện gì đã xảy ra, và bạn có thể viết một bài báo có cơ sở vững chắc. Rất nhiều phóng viên chỉ tường thuật các tai nạn hay đám cháy như những người quan sát thụ động. Bạn phải quan quan sát nhưng cũng phải chủ động thu thập thông tin từ những người hiện diện. Có thể bạn sẽ không bao giờ tìm được lần nữa nhiều người trong số họ, kể cả những ai trực tiếp liên can.

Khi được phái tới hiện trường tai nạn, phải di chuyển càng nhanh càng tốt để thu thập các thông tin sau:

❖ Tên, tuổi, địa chỉ và tình trạng của các nạn nhân

❖ Tường thuật của các nhân chứng hay tái hiện của cảnh sát về những gì xảy ra

• Thời điểm xảy ra tai nạn

❖ Nơi chốn xảy ra tai nạn

❖ Tại sao và bằng cách nào tai nạn đã xảy ra, ai là người có lỗi - căn cứ theo quyết đoán của các sĩ quan chịu trách nhiệm điều tra

Nếu danh sách trên trông có vẻ quen quen vớ! bạn thì đúng là thế. Đó chinh ià 5 chữ w chứa đựng những thông tin thiết yếu trong bất kỳ tin tóc nào. Bạn phải thu thập được các thông tin này càng nhanh càng tốt sau khi được giao công tác. Khi đến hiện trường rồi thi điều auan trọng không kém là phải biết những gì cần làm. Sau đây là những gợi ý:

• Hỏi người chịu trách nhiệm điều tra. Người này cũng sẽ cố gắng thu thập hầu hết những thông tin đúng như bạn cần. Một sĩ quan cảnh sát, chẳng hạn, cần biết ai liên can, chuyện gì xảy ra, xảy ra khi nào, và ai có lỗi. Nếu bạn thiết lập được quan hệ tốt với nhân viên điều tra, bạn có thể thu thập hầu hết thông tin bạn cần từ một nguồn tin duy nhất này, dù rằng những bài báo dựa trên một nguồn tin thường là không đầy đủ.

❖ Cố tìm ra và phỏng vấn các nhân chứng, cảnh sát và cốc điều tra viên có thể dẫn dắt bạn đến thẳng những nhân chứng tốt nhất. Lời tường thuật chính xác nhất về những gì xảy ra thường phát xuất từ các nhân chứng này, và các điều tra viên sẽ cố gắng tìm họ. Bạn cũng vậy. Cách tốt nhất là quan sát các điều tra viên. Hãy lắng

210

nghe khi họ phỏng vấn nhân chứng, hay dồn nhân chứng vào thế bí sau khi phỏng vấn. Nếu có thời gian, bạn tất nhiên cũng nên tìm nhân chứng riêng của minh. Bạn không thể và không nên lúc nào củng* phụ thuộc vào các điều tra viên để họ làm thay công việc cho bạn.

❖ Cố tìm ra bạn bè hay thân nhân của nạn nhân. Những nguồn tin này rất có ích để xâu kết các thông tin về nạn nhân. Thông qua họ, bạn thường có được những đầu mối cho những câu chuyện còn hay hơn cả vụ tai nạn.

• Nếu có thề, hãy phỏng vấn nạn nhân. Những người sống sót sau một tai nạn có thể bị sốc mạnh, nhưng nếu họ có thể nói chuyện được thì họ có thể cung cấp những chi tiết trực tiếp không thể có trong báo cáo chính thức. Cố gắng mọi cách phỏng vấn cho được những ai hên can.

❖ Trò chuyện với những người khác ở hiện trường. Nếu có người chết ở hiện trường, một y sĩ trên xe cứu thương hay một bác sĩ khám nghiệm có thể cho bạn vài thông tin về nguyên nhân cái chết. Chí ít thi bạn cũng biết được các người chêt và người bị thương sẽ được đưa về đâu. Điều đó có thể có ích vì sau này, nhân viên dịch vụ mai táng hay các bác sĩ ở bệnh viện có thể cung cấp cho bạn nhiều thông tin cần thiết cho câu chuyện.

❖ Phải nhạy cảm với nạn nhân và gia đình của họ. Bạn có công việc cần làm và phải làm bằng được. Nhưng điều đó không có nghĩa là bạn có thể dửng dưng, vô cảm với những người liên can vào vụ tai nạn.

Hạn chót nộp bài sẽ có tác động rất lớn vào lượng thông tin mà bạn có thể thu thập. Nếu bạn phải nộp bài gấp sau khi đến hiện trường thi có lẽ bạn buộc phải bám chắc theo 5 yếu tố w căn bản. Cho nên phải thu thập cho được những thông tin đó trước đã. Sau đó, nếu thời gian, bạn có thể tập trung vào chì tiết và các thông tin sinh động để làm câu chuyện thêm hấp dẫn.

Câu chuyện sau đây về một tai nạn xe bồn được sản xuất trong cuộc chạy dua với t Một tài xế xe tải thiệt mạng và một phụ nữ bị thương sáng nay khi chiếc xe bồn được biết là chở đầy xăng bị lật ngược và nổ tung trên xa lộ Liên bang 70.

Cả hai tuyến đường 1-70 bị kẹt xe nhiều dặm sau khi chiếc ô-tô đang đi về hướng đông đâm vào một xe cẩu nhỏ rồi vàng qua dải phân cách bê-tông và đâm vào chiếc xe bồn đi ngược chiều.

Các nhân chứng cho biết chiếc xe bồn nổ tung ngay lập tức. Cư dân dọc theo Đại lộ Texas thuật lại đám lửa đầu tiên đã lan rộng đến phía bắc con đường này, khoảng 300m cách hiện trường tai nạn. Một khu rừng bị cháy sém nhưng không có ngôi nhà nào bị thiệt hại.

Cảnh sát cho di tản 600 dãy phố ở Đại lộ Texas vì sợ đám cháy lan rộng, nhưng các cư dân đã quay về nhà minh lúc 12N35 trưa, khoảng 1 giờ sau vụ đụng xe.

211

Chính quyền đã cố gắng nhưng không the ngăn cản được những người hiếu kỳ kéo về bãi đậu xe của hung tâm mua sắm gần đó để xem dám cháy.

Cảnh sát chưa nhận dạng được người tài xế của chiếc xe tải thuộc quyền sở hữu của công ty tên là Transport Delivery Co. ở Tulsa, bang Oklahoma.

“Rõ ràng đó là xàng,” Steve Paulsell - Chỉ huy trưởng sở cứu hỏa khu vực cho biết. “Nghe mùi như xăng cháy”. Theo các viên chức khác thì chiếc xe bồn cỏ thể đang chở dầu ga-zôn hay dầu lửa.

Với một nhật 'báo buổi chiều cỏ hạn chót nộp bài là đầu buổi trưa thì những biến cố như trên tạo ra nhiều vấn đề lớn, nhất là khi vụ đụng xe này xảy ra lúc 1 lh30. Bốn phóng viên được phái tới hiện trường và tất cả gọi điện về tòa soạn cho một người khác tổng hợp viết lại. Không có đủ thời gian để phỏng vấn các nhân chứng. Vì thời hạn nộp bài quá gấp, các phóng viên buộc phải thu thập hầu hết thông tin từ các sĩ quan cảnh sát và lính cứu hỏa ở hiện trường.

Cốc phóng viên của nhật báo buổi sáng ra ngày hôm sau lại có nhiều thời gian thu thập các chi tiết phong phú để tường thuật tập trung vào con người. Đến sáng hôm sau thì giá trị “tin nóng” đã được các báo, đài chiều hôm trước khai thác rồi nên tờ nhật báo buổi sáng nhấn mạnh vào một anh hùng của sự kiện ấy:

Các nhân chứng xác nhận một người lính cứu hỏa ngoài ca trực đã cứu mạng một phụ nữ hôm thứ Hai sau một vụ đụng xe ngoạn mục trên xa lộ Liên bang 70 ngay phía đông giao lộ với Business Loop 70.

Người lái chiếc xe bồn chở xăng liên quan đến vụ đụng xe-hỏa hoạn ấy đã không may mắn như thế. Bill Borgmeyer,

62 tuổi, ở Jefferson City, đã chết trong ca-bin của chiếc xe bồn bị gập đôi, lật ngược và nổ tung thànỉiclám cháy khỉ ông ta cố gắng trong tuyệt vọng bẻ ngoặc tay lái để tránh chiếc ô-tô do cô Leta Hanes - 33 tuổi, ở Nelson, bang Minnesota - cầm lái đang đâm vào.

BỊ ném tung ra khỏi xe do chấn động, cô Hanes đang nằm bất tỉnh cách nơi xăng bốc cháy chỉ 3 mét khi lính cứu hỏa Richard Walden đi đến hiện trường.

“Tôi biết chuyện gì sẽ xảy ra," Walden nhớ lại, “và tôi biết mình phải đưa bà ta ra khỏi chỗ đó”. Bất chấp sức nóng kinh người, Walden đã kéo người phụ nữ ấy đến nơi an toàn.

“Cô ta bị trầy trụa nhiều chỗ, đầu gối bị rách thịt, và đã lộn nhiều vòng,” Walden nói. “Ngoài những vết thương ấy ra,-cô ta không sao cả”.

Hanes được đưa tới Bệnh viện Trung tâm Boone, và được biết đã hồi phục vào đêm thứ Hai.

212

Theo tường thuật lại, cách đó 30 dậm vẫn còn thấy rõ đám khói bùng lên từ hiện trường tai nạn...

Các chi tiết phong phú của bài báo thứ hai và những lời mô tả của nhân chứng về những gì xảy ra làm càu chuyện thêm hấp dẫn. Tầm quan trọng của việc bổ sung các chi tiết ấy là điều hiển nhiên.

Các vụ tai nạn và hỏa hoạn đều đặt ra những vấn đề tương tự cho các phóng viên, nhưng ở một đám cháy bất kỳ cấp độ nào bạn có thể chờ đợi một cảnh tượng náo loạn hơn là ở một tai nạn. Khi đó, sự khác biết chính yếu là người sĩ quan chịu trách nhiệm sẽ bận rộn hơn. ở hiện trường tai nạn, thiệt hại đã xảy ra rồi và những người có thẩm quyền thường tự do tập trung vào việc điều tra. ở đám cháy, nhà chức trách đang bận rộn chi huy các lính cứu hỏa và có lẽ sẽ không thể trò chuyện với bạn. Đám cháy chưa được dập tắt thì ngay cả việc điều ữa cũng chưa được bắt đầu. Trong nhiều trường hợp, nguyên nhân hỏa hoạn sẽ không được biết rõ sau nhiều giờ, nhiều ngày hoặc nhiều tuần lễ. Thực tế, có khỉ không bao giờ biết được nguyên nhân. Đối với các tai nạn thì hiếm khi có trường hợp như thế. có lẽ ngoại fnV rár frní Vinrvn- hhA-*~»

Một vấn đề khốc là bạn có thể không tiếp cận được với khu vực hỏa hoạn. Các rào chắn thường được dựng lên để ngăn không cho công chúng - và đại diện của cốc phương tiện truyền thông - tới quá gần một kiến trúc đang bốc cháy. Lý do hiển nhiên là sự an toàn, nhưng những rào chắn như thế sẽ cản trở công việc tường thuật của bạn. Có thể bạn sẽ không đến gần được các người lính cứu hỏa để biết những vấn đề họ đang đương đầu hay để thu thập những ỉời trích dẫn cần thiết giúp tăng thêm sức thuyết phục cho bài báo của mình Những vấn đề ấy thường làm cho việc tường thuật đám cháy thành ra khó khăn hơn tường thuật tai nạn. Bất kể mọi khó khăn, bạn cũng phải thụ thập thông tin theo cách như vậy - phỏng vấn các sĩ quan và nhân chứng tại hiện trường. Bạn cũng nên cố phỏng vấn gia chủ. Ngoài ra, vì việc điều tra chính thức chưa bắt đầu, bạn phải tự tiến hành điều tra lấy. Khỉ tường thuật bất kỳ đám cháy nào, bạn phải biết:

- Vị trí của đám cháy.

- Tên, tuổi, địa chỉ của những người chết, bị thương hay mất tích.

- Tên của chủ nhân tòa nhà hay chủ đất - nếu là cháy rừng hoặc cháy đồng cỏ.

- Trị giá tòa nhà và những gì bên trong hay trị giá mảnh đất.

- Tòa nhà và những gì bên trong có được bảo hiểm hỏa hoạn không (Đất trống hiếm khi được bảo hiểm.)

- Khi đám cháy bắt đầu, ai đã thông báo và bao nhiêu lính và xe cứu hỏa được phái tới hiện trường.

213

- Nguyên nhân vụ cháy, nếu biết.

Như với bất kỳ tin tức nào, cốc yếu tố cơ bản vẫn là 5 “chữ W”. Nhưng tính chất của vu cháy sẽ đặt ra nhiều câu hỏi khác cần phải trả lời. Yếu tố quan trọng hàng đầu là có thiệt hại nhân mạng không. Nếu không, lượng tài sản bị thiệt hại sẽ là điểm nhấn chính của bài báo. Vụ cháy có khả năng là do cố tình đốt để lấy tiền bảo hiểm không? Đã từng có vụ cháy nào trước đây ở ngay vị trí này không? Việc xây dựng tòa nhà có tuân thủ các quy định phòng cháy chữa cháy? Trong nhà có đồ vật gì quý hiếm hay cực kỳ giá trị không? Trong nhà có loại chất nổ nào khiến việc chữa cháy thêm khó khăn và tạo ra nguy cơ còn lớn hơn cả bản thân vụ cháy không?

Công việc của bạn là trả lời những câu hỏi này cho độc giả và khán thính giả. Bạn có thể thư thập phần nào những thông tin ấy từ các báo cáo chinh thức của sở cứu hỏa nếu như chúng đã có sẵn trước thời hạn chót bạn phải nộp hài. Nhưng những thông tin quan trọng nhất sẽ phát xuất từ những cuộc phỏng vấn mà bạn tiến hành tại hiện trường với những nguồn tin tốt nhất sẵn có. Việc tìm nguồn tin không phải dễ dàng, nhưng bạn có thể bắt đầu bằng cách tìm cho ra viên, chức cao cấp nhất của sở cứu hỏa. [ở Mỹ,] các cơ quan cứu hỏa lớn thường có một sĩ quan chuyên trách việc tiếp xúc với báo chí để cung cấp thông tin.

Một nguồn tin quan trọng khác là viên sĩ quan chuyên trách việc thẩm định nguyên nhân hỏa hoạn và, nếu là cố tình gây cháy, khởi tố người gây cháy. Nên cố gắng bằng mọi cách nói chuyện với người này ngay tại hiện trường, nếu như người ấy có mặt ở đó. Trong hầu hết trường hợp, đây chính là nguồn tin chủ lực cho một bài báo tiếp theo.

Giống như việc rường thuật bất kỳ nóng nào, chính thời hạn chót nộp bài sẽ quyết định phạm vi hoạt động của bạn ở tại hiện trường. Nếu hạn chót còn nhiều giờ nữa,, bạn có thể tập trung vảo sự kiện và những con ngưởi liên quan. Bạn sẽ có thời gian tìm ra một chú bé có con chó con bị chết thiêu trong vụ cháy hay phỏng vấn người lính cửu hỏa đầu tiên xông vào tòa nhà. Nhưng nếu hạn chót chi còn mấy phút nữa thì bạn phải thúc ép, nài nỉ, dụ dỗ... ngay viên sĩ quan chỉ huy đội cứu hỏa để có càng nhiều thông tin càng tốt. Và suốt thời gian đó, hãy chở đqfi sự náo loạn. Không hề có trật tự nào trong biển lửa.

Bài về pháp đình

Suốt tiến trĩnh tố tụng phức tạp của tòa án, phóng viên sẽ có rất nhiều cơ hội để viết. Lượng tin bài nhiều hay ít là tùy thuộc vào tầm quan trọng của vụ án và mức độ quan tâm tại địa phương. Trong các vụ án lớn, mỗi kiến nghị mới đệ trinh lên có thể là gợi ý cho một câu chuyện mới. Với các vụ khác thì có thể chính phán quyết cuối cùng của tòa án mới là quan trọng. Cũng như trong mọi loại hình tường thuật khác, yếu tố quyết định chính là giá trị tin tức.

214

Ngoài ra, cũng như trong mọi loại hình tường thuật, tính chính xác luôn được đặt lên hàng đầu. Có lẽ không có thể loại báo chí nào đòi hỏi phóng viên phải hết sức thận trọng như là việc tường thuật các tin tức hình sự và pháp đình, [ở Mỹ,] nguy cơ tờ báo bị kiện vì tội phỉ báng là rất cao do những tin bài đã đăng gây thiệt hại về uy tín, danh tự, việc làm ăn hay nghề nghiệp của người khác (xem Chương 9). Phóng viên phải hết sức cẩn thận khi đặt bút. Một trong những nguy cơ lớn nhất là viết rằng ai đó đã bị kết tội nghiêm trọng hơn thực tế vụ án. Sau đây là một ví dụ:

Vụ án xét xử tội cưỡng hiếp của John L. Duncan, 25 tuổi, ở 3925 Oak St., đã được án định vào ngây 10/12 tại Tòạ án hạt Jefferson.

Duncan bị buộc tội có liên can đến vụ cưỡng hiếp một nữ sinh trường trung học Melton ở gần công viên Fletcher hôm 6/6.

Sau khi bị bắt, Duncan đã bị khỏi tố với tội danh cưỡng hiếp nhưng sau đó công tố viên đã xác định chứng cớ không đủ cấu thành tội phạm nên đã được giảm xuống tội danh tấn công gây nguy hiểm. Tờ báo đã đăng tin trên buộc phải đăng đính chính.

Phóng viên phải thận trọng VỚI bất kỳ tin bài nào liên quan đến những vụ bắt giam. Bạn phải có kiến thức chắc chắn về pháp lý và biết rõ những gì được phép viết, những gì không. Với báo chí Mỹ, phóng viên nào mà viết như sau đây tức là muốn gặp rắc rối:

John R. Milton, 35 tuổi, ở 206 East st., đã bị bắt giam hôm thứ Hai vì tội tấn công một sĩ quan cảnh sát...

Chỉ CÓ công tố Vĩên mới được đề xuất tội danh-chứ không phải sĩ quan cảnh sát. Trong nhiều trường hợp, cảnh sát có thể bắt giữ ai đó với mục đích yêu cầu công tố viên đề xuất một tội danh cụ thể, nhưng khi công tố viên xem xét các chứng cớ thi bằng chứng có thể xác định một tội danh nhẹ hơn. Vì ỉý do đó, hầu hết các biến tập viên nhật báo đều thích in rõ tên người bị bắt giam chỉ khi nào đã có tội danh được đệ trình.

Điều không may là thời hạn nộp bài thường khiến biên tập viên không thể chờ đợi và nhiều tờ báo đăng luôn tên người bị bắt giữ trước khi có hồ sơ khởi tố. Những quyết định như thế đòi hỏi bạn phải cực kỳ thận trọng. Nhiều tiểu bang ở Mỹ cho phóng viên hưởng đặc quyền hạn chế (qualified privilege) để viết tin bài một cách công bằng và chính xác theo báo cáo của cảnh sát. Một khl tội danh đã được đề xuất thì đoạn dẫn nhập trên phải được viết lại như thế này:

215

John R. Milton, 35 tuổi, Ở 206 East St., hôm thứ Hai đã bị buộc tội tân công một sĩ guan cảnh sát. công tố viên Steve Rodriguez cho biết...

Viết như thế phóng viên đã cho độc giả biết không những Milton đã bị bắt giam mà còn bị công tố viên buộc tội. Sự tắc trách của phóng viên không những có thể khiến tờ báo bị kiện ngược lại mà còn làm phương hại đến uy tín của nghi can.

Phóng viên nào theo dõi mảng tin tòa án thường gặp phải những cạm bẫy như thế. Họ không được đào tạo như luật sư, và phải mất nhiều thời gian mới xây dựng được vốn kiến thức về các tiến trình tố tụng. Bạn đừng có dấu dốt mà phải đặt ra càng nhiều câu hỏị càng tốt khi cỏ điểm nào không hiểu rõ liên quan đến vụ án đang tường thuật. Nhưng cũng đừng quên rằng phóng viên có thể an toàn sử dụng tất cả nhũng gì đã được nói công khai trong tiến trình chinh thức tại tòa. Nếu một công tố viên tuyên bố rằng bị can “chỉ là đồ cặn bã, rác rưởi của xã hội không hơn không kém” thì bằng mọi cách bạn phải đưa câu nói ấy vào bài báo. Nhưng nếu người phát biểu câu ấy chỉ là một người đến xem xử án và nói vung vít trong giờ tạm nghỉ giải lao thi không được trích dẫn lại câu đó.

Tuân thủ các tiến trình tố tụng, ta hãy theo dõi cách một nhật báo tường thuật diễn tiến một vụ án hình sự từ lúc bắt giam cho tới lúc xét xử. Đây là câu chuyên điển hình đầu tiên:

Một thợ mộc thất nghiệp hôm nay đã bị bắt giam và bị buộc tội giết hại cô Anne Compton, cư dân Springfield, hôm 6/8.

Lester L. Rivers, 32 tuổi, ở 209 E. Dillow Lane, đã bị buộc tội cố sát, theo lờỉ công tố viên Mel Singleton.

Trưởng ban điều tra E.L. Hall cho biết đã phát lệnh bắt giam Rivers sau mộtcuộc điều tra dài 3 tháng của ba cảnh sát. Ông từ chối cho biết các manh mối đã đưa các điều ưa viên đến Rivers.

Xác của cô Compton được hai ngư dân phát hiện ưên sông Peabody vào sáng 7/8. Theo bác sĩ giám định pháp y Ronald R. Miller, cô đã bị đánh đập đến chết bằng một hung khí không sắc bén.

Bản tin rành mạch ấy được nộp cho tòa soạn đúng thời hạn chót. Sau đó, phóng viên phỏng vấn các hàng xóm để tìm hiểu nhân thân của Rivers viết một bài chi tiết hơn cho một ấn bản khác của tờ báo. Tuy nhiên chính mẩu tin ngắn gọn trên đã thể hiện nhiều điểm then chốt trong cách tường thuật các vụ bắt giam. Phóng viên đã cẩn thận dùng cụm từ “bị bắt giam và bị buộc tội...” chứ không viết “bị bắt giam vì tội...”. Thông tin về‘tội ác củng được cung cấp rõ ràng và đầy đủ.

Sáng hôm sau, nghi can được đưa đến tòa án địa phương để xét xử lần đầu tiên. Sau đây là một phần trong bài báo viết về sự kiện đó:

216

Lester L Rivers hôm nay đã trình diện ở Tòa địa phương vì bị buộc tội cố sát có liên quan đến vụ cô Anne Compton, cư dân Springfield, bị đánh chết hôm 6/8.

Chánh án Howard D. Robbins đã ấn định ngày 10/11 sẽ xử sơ thẩm và mức tiền tại ngoại hậu tra là 10.000 đôla. Robbins cũng phân công luật sư Ogden Ball làm đại diện bào chữa cho Rivers, 32 tuổi, ở 209 E. Dillow Lane Rivers không nói gì suốt phiên tòa 10 phút khi chánh án thông báo anh ta có quyền giư im lặng và có quyền gặp luật sư. Ball yêu cầu Robbins định mức tiền tại ngoại ở “mức phải chăng đối vớỉ một người thất nghiệp”. Rivers là một thợ mộc đã mất việc làm từ tháng 6. Dù tội danh có nghiêm trọng, điều cần thiết là Rivers phải được tự do để giúp luật sư chuẩn bị việc biện hộ, Ball cho biết.

Cảnh sát không cho biết gì về khả năng năng hên quan giữa Rivers và cô Compton, xác của cô ắy được hai ngư dân phát hiện trên sông Peabody vào sáng 7/8. Cô đã bị đánh đập đến chết.

Phóng viên đã tường thuật rõ ràng và các điểm chính yếu của phien tòa ngắn ngủi. Một lần nữa, các điểm cơ bản của tội ác được nhắc lại để độc giả tìện theo dõi.

Sau đó là phiên tòa sơ thẩm, lúc lì với tội ác được tiết lộ:

Lester L. Rivers sẽ bị xét xử ở Tòa án hạt Jefferson vì vụ sát hại cư dân Springfield Anne Compton hôm 6/8.

Chánh án tòa địa phương liowards D. Robbins hôm nay phán quyết là đã có cơ sở khả dĩ để tin rằng tội ác đã được thực hiện và Rivers có thể là tội phạm. Rivers buộc phải chuyển lên xét xử ở tòa án cấp trên.

Rivers, 32 tuổi, ở 209 E. Dillow Lane, đang bị giam giữ ở nhà tù hạt Jefferson. Anh ta không cỏ khả năng nộp khoản tiền 10.000 đôla để được tại ngoại.

Ở phiên xử sơ thẩm hôm nay, bác sĩ pháp y Ronald R. Miller xác nhận rằng một thanh sắt nạy lốp xe hơi lấy được từ chiếc xe của Rivers vào lúc anh ta bị bắt giữ “có thể đã được sử dụng để đánh chết cô Compton”. Xác của cô ta được phát hiện nổi trên sông Peabody hôm 7/8.

James L. Mullaney, một kỹ thuật viên phòng thí nghiệm hình sự cùa FBI tại Washington D.c. xác nhận rằng “dấu máu trẽn thanh riạy lốp xe trùng với loại máu của cô Compton”.

Khi tường thuật những lời khai như vậy, phóng viên đã cẩn thận sử dụng những lời trích dẫn trực tiếp và không nói quá sự thật. Chú ý cụm từ “ có thể đã được sử dụng” trong lời nói của bác sĩ pháp y.

Các luật sư báo chửa thường dùng phiên ióa SƯ thẩm để biết các chứng cớ chống lại thân chủ của minh và không đưa ra bất kỳ nhân chứng náo. Đây rõ ràng là

217

trường hợp của vụ án này vì cả cảnh sát lẫn công tố viên đều không đưa ra tuyên bố cóng khai nào về chứng cớ. Có lẽ họ thận trọng không muốn đưa ra những thông tin có định kiến cỏ thể dùng làm cơ sở cho mộl vụ xét xử mới.

Bị cáo sau đó được xét xử ở tòa án trên và kết quả là một bài tường thuật theo thông lệ được mở đầu như sau:

Chánh án John L. Lee hôm nay đã từ chối giảm mức tiền bảo lãnh cho Lcster L. Rivers, người bị buộc tội cố sát vì cái chết của cô Anne Compton, cư dân Springfield, hôm 6/8. Rivers không nhận tội. Lập lại yêu cầu đã nêu trước đó tại Tỏa địa phương, luật sư bào chữa Ogden Ball cố thuyết phục giảm tiền bảo lãnh của Rivers dưới mức 10.000 đôla để anh ta có thể được tại ngoại và hỗ trợ quá trình biện hộ.

Chuyện Rivers không nhận tội là điều ai cũng đoán trước cho nên phóng viên tập trung vào một khía cạnh thú vị hơn của phiên tòa là yêu cầu xin giảm tiền tại ngoại.

Cuối cùng, sau một loạt kiến nghị được tường thuật theo thông lệ, phiên xét xử bắt đầu:

Việc tuyển chọn bồi thẩm đoàn đã bắt đâu hôm nay cho phiên tòa xét xử vụ án cố sát của Lester L Rivers, người bị buộc tội đã đánh đập đến chết cô Anne Compton, cư dân Springfield, hôm 6/8.

Ogden Ball, híật sư bàcuchữa cho Rivers, và Công tố viên Mel Singleton đều chờ đợi việc tuyển chọn bồi thẩm đoàn sẽ hoàn tất vào 5 giờ chiều.

Tiến trình tuyển chọn bắt đầu sau khi phiên tòa triệu tập lúc 10 giở sáng. Biến cố duy nhất đã xảy ra ngay trước giờ nghỉ án trưa khi Singleton chất vấn một bồi thẩm tiềm năng là Jerome B. Tinker, 33 tuổi, ở Woodland Terrace.

“Ngày xưa tôi học chung với anh chàng đó," Tinker vừa nói vừa chỉ về hướng Rivers đang ngồi ưong tòa án. “Anh'ta chẳng hề làm hại ai”.

Singleton lập tức yêu cầu loại Tinker ra khỏi bồi thẩm đoàn và chánh án John L. Lee đồng ý.

Rivers đã mím cười khi nghe Tinkers nói thế, nhưng ngoài ra chỉ ngồi im lặng, thỉnh thoảng mới hỏi ý Ball.

Ở đây, phóng viên tập trung mô tả cảnh tượng tòa- án trước khi các nhân chứng xuất hiện. Việc chọn bồi thẩm đoàn thường chỉ maọg tính thủ tục và chi có giá trị tin tức trong những vụ án quan trọng hay hấp dẫn. 

Việc tường thuật xét xử có thể chán ngắt, nhưng khi có vụ án lý thú thì lại dễ viết. Phóng viên đã chọn lời khai lý thú nhất làm đoạn dẫn nhập cho bài báo về tiến trình xét xử:

218

Một chủ ga-ra hôm nay đã làm chứng rằng hôm 8/6 Lester L. Rivers có cho cô Anne Compton, cư dân Springfield, đi nhờ xe trước khi cô bị đánh đến chết không đầy một giờ.

Ralph R. Eagle, chủ ga-ra, là một nhân chứng của vu xét xử tôi cố sát của Rivers tại Tòa án hạt Jefferson.

“Tôi bảo cô ấy để tôi gọi tắc-xj," Eagle khai, “nhưng Rivers đề nghị cho cô ầy quá giang đến nhà bạn trai". Compton đã đến ga-ra ấy sau khi xe cô bị chết máy gần đó. Khi chất vấn, Ogden Ball - luật sư bào chữa cho Rivers - đã hỏi có chắc Rivers là người đề nghị cho đi nhờ xe không.

“Nếu không phải anh ta thì đó là anh em sinh đôi của anh ta đấy,” Eagle đáp. “Vậy thì ông đâu có thật sự chắc chắn đó là Rivers phải không?” Ball hỏi. “Chắc mà," Eagle đáp.

Ông cho là chắc chắn, ông Eagle nhưng ông thật sự không có nhìn kỹ anh ta, phải không?

“Tôi đã bán cho anh ta ít xăng và có nhìn kỹ anh ta khi tôi lấy tiền xăng”.

“Nhưng lúc đó là ban đêm, phải không, ông Eagle?" Ball hỏi.

“Chỗ đó không phải là nơi sáng sủa nhất trần đời nhưng tôi thấy anh ta rõ rành rành”.

Phóng viên tập trung vào lời khai then chốt của vụ xét xử bằng cách ghi lại lời đối đáp của những người liên quan, ở đây, khả năng ghi chép thật nhanh trở thành quan trọng vì bài tường thuật chuyện pháp đình sẽ thêm sinh động rất nhiều nhờ trích dẫn các câu trao đổi trọng yếu. Những câu trao đổi dài cỏ thể được ghi lại dưới hình thức hỏỉ-đáp.

Cuối cùng là câu chuyện về phán quyết của tòa án. Đây thường là chuyên dễ viết nhất:

Lester L. Rivers hôm nay bị kết án cố sát vì đã đánh đập đến chết cô Anne Compton, cư dân Springfield, hôm 6/8.

Rivers đứng bất động trong Tòa án hạt Jefferson khi chủ tịch bồi thẩm đoàn đọc lời phán quyết. Chánh án John L. Lee đã ấn định việc tuyên án vào ngày 10/12.

Rivers, 32 tuổi, ở 209 E. Dillow Lane, có thể sẽ bị tuyên án tử hình trên ghế điện hoặc lãnh án chung thân tại nhà tù Tiểu bang.

219

Ogden Ball - luật sư.bào chữa cho Rivers - cho biết ông sẽ kháng cáo.

Sau khi nghe lời phán quyết, ông ba Lilborn 0. Compton - cha mẹ của nạn nhân - đã được bạn bè đưa ra khỏi tòa án. Cả hai từ chối nói chuyện với các phóng viên.

Tường thuật chuyện pháp đình đòi hỏi bạn phải thận trọng và viết cho hay. Giống như mọi hình thức tường thuật khác, bạn phải chuẩn bị kỹ càng. Nếu hiểu được ngôn ngữ pháp lý cũng như cách tổ chức và quy trình của tòa án thì công việc của bạn sẽ thuận lợi hơn nhiều.

Bừng quên rằng các thống kê hàng nám về tội ác thường là một nguồn tin được báo chi sử dụng phổ biến. Nhưng bạn phải cẩn thận khi tường thuật với những con số nhỏ. Bạn viết “Những vụ giết người đã tăng 300% trong năm 1999” thì nghe rất kịch tính, nhưng đỏ lại là cố tình khiến độc giả ngộ nhận nếu con số án mạng thực tế chỉ là từ 1 vụ tăng lên 4 vụ.

Vấn dề tế nhị và đạo đức khi viết bàỉ hình sự và pháp đình

Khi viết bài hình sự và pháp đình, bạn thường gặp những vấn đề lớn liên quan đến sự tế nhị và đạo đức sau đây:

* Khi nào thi báo chi được phép phơi bày chi tiết cách tiến hành một vụ giết người hay các tội ác khác?

* Khi nào thì báo chí được nhéo phơi bày chi tiết về các tội ác tình dục hay đãng tải danh tính các nạn nhân của tội ác tình dục?

* Khi nào thi báo chí được phép tiết lộ lời thú nhận cửa nghi can hay thậm chí chỉ đăng sự việc là nghi can đã thú nhận phạm tội?

* Khỉ nào thì báo chí được phép phơi bày hổ sơ tiền án cửa bị cáo?

* Khi nào thì báo chí được phép tiết lộ danh tính của tội phạm vị thành niên?

Không có câu trả lởi nào thỏa mãn được, tất cả mọi người cho những câu hỏi trên, và không ai đốm chắc là có thể thiết lập ra các quy tắc để ốp dụng cho mọi tình huống như thế. Người ta đã từng buộc tội là nếu báo chí tường thuật chi tiết một vụ giết người thì kẻ khác có thể sử dụng cách thức đã mô tả đó để tiến hành những vụ giết người khác. Lời buộc tội này thường nhắm vào giới truyền hình, nhưng các nhật báo không phải là miễn nhiễm.

Việc tường thuật các tội ác tình dục cũng thường gây tranh cãi. Tất cả các chủ bút nào xem tờ báo hay chương trình phát sóng của mình như một sản phẩm dành cho cả gia đình đều có lý do chính đáng để ngần ngại khỉ tường thuật những chi tiết ghê rợn của các tội ác tình dục. Các nhật báo nghiêm túc vẫn cung cấp thông tin'cho độc giả biết chuyện gì đã xảy ra nhưng cố tình mánh những chi tiết giật gân.

220

Viết quá cụ thể về những hành động đồi bại, phi nhân sẽ làm độc giả kinh tởm và phẫn nộ với chính tờ báo đã đãng những tin bài như vậy.

Một vấn đề khác có hên quan là cách xử lý các báo cáo về tội cưỡng hiếp. Rất thường xuyên, nạn nhân các vụ cưỡng hiếp thường không báo cảnh sát vi không muốn trình diện trước tòa để làm chứng chống lại nghi can. Các luật sư bào chữa nhiều khi sử dụng chính những tình huống đó để tấn công vào đạo đức cùa nạn nhân và ám chỉ rằng nạn nhân đã bằng lòng quan hệ tình dục. Nhiều nạn nhân từ chối việc kiện ra tòa vì không muốn danh tính của họ bị công bố trên báo đài. Bất kể nhận thức của công chúng ngày càng tăng về bản chất của tội cưỡng hiếp, vẫn còn một khuynh hướng chưa dứt bỏ được là gán một vết nhơ xã hội cho nạn nhân bị cưỡng hiếp.

Ở một số tiểu bang Mỹ có quy chế “bảo vệ nạn nhân cưỡng hiếp (rape shield) cấm không cho luật sư bào chữa cho bị can đào sâu vào hoạt động tình dục trước đó của nạn nhân trừ phi chứng minh được mối liên quan giữa điều đó với hoàn cảnh xảy ra vụ cưỡng hiếp đang bị khởi tố.

Nhiều biên tập viên sẽ không cho xuất bản hay phát sóng các chi tiết của iời nghi can thú tội nhằm bảo vệ những quyền lợi pháp lý mà nghi can được thừa hưởng theo luật định. Tiết lộ những điều ấy sẽ dễ dàng gây cản trở cho việc xét xử công bằng hơn bất kỳ điều gì khác mà báo chí có thể gây ra. Tuy nhiên, một số báo đài vẫn tiếp tục tiết lộ việc cảnh sát hay công tố viên đã quả quyết rằng nghi can đã ký vào bản khái nhận tội. Nhiều người hoài nghi cho rằng những thông tin như thế cũng tạo ra định kiến cho dư luận chẳng kém gì chinh bản thân lời thú nhận.

Có khi vấn đề nảy sinh lại là có nên ém nhẹm một lời nhận tội không mời mà đến? Sau khi một thanh niên bị khởi tố vì một loạt vụ cướp và đủ điều Ịdện trưởng thành để ra tòa chịu xét xử, một phóng viên nhật báo đã điện thoại phỏng vấn bị cáo trẻ tuổi đang được tại ngoại hậu tra này. Kết quả thật thú vị Bị cáo nhận đã thực hiện thêm hãi vụ cướp khác qua những câu trả lời chẳng khác gì tự thú với tờ báo và các độc giả. Biên tập viên của tờ báo ấy - người thường không đăng ngay cả một lời tuyên bố đơn giản của cảnh sát rằng bị cáo đã thú nhận phạm tội - lại cho đăng ngay nội dung phỏng vấn trên. Người biên tập lý luận rằng thông tin về chuyện thú nhận tội với-cảnh sát chẳng khác gì tin đồn nghe kể lại. Nhưng chuyện thú nhận với phóng viên lại là thông tin trực tiếp do tờ báo thu thập được từ chính người bị buộc tội.

Cốc luật sư cũng xem chuyện đăng tảf hồ sơ tiền án của một bị cáo là không công bằng. Cho dù nhà chức trách từ chối tiết lộ thông tin đó thì những gì đã đăng tải vẫn còn trong thư viện của tòa soạn. Có nên đăng tải chuyện đó không? Hâu her các biên tập viên đều tin là nên đăng, nhất là khi bị cáo đã từng bị kết án vì một tội tương tự. Hầu hết các luật sư đều không đồng tình.

221

Việc đãng danh tính của các tội phạm tuổi vị thành niên cũng là một vấn đề rắc rối. Hầu hết các tiểu bang ở Mỹ đều cấm các nhân viên công lực và viên chức tòa án tiết lộ danh tính của các tội phạm tuổi vị thành niên. Lý do là việc tiết lộ danh tính trên báo chí sẽ khiến đương sự suốt đời vẫn phải chiu mang tiếng tội phạm dưới mắt công luận trong khi thực tế còn rất nhiều cơ hội cho đương sự thay đổi cách sống và trở thành công dân tốt. Những người không đồng ý quan điềm trên thường bắt bẻ rằng trẻ vị thành niên mà phạm những trọng tội như cưỡng hiếp và cướp có vũ trang thì phải xem chúng như người đủ tuổi trưởng thành.

Những vấn đề như thế thường gây nhiều bất đồng quan điểm trong giới chủ bút và họ thường nhờ các luật sư tư vấn. Thành ra không có lởi khuyên nào cho các phóng viên trong những trường hợp này. Vì quyết định có đãng bài hay không là của các biên tập viên chứ không phải của phóng viên, tốt nhất bạn nên tham khảo ý kiến của người biên tập. Tùy theo tính chất đặc thù của từng vụ việc mà có quyết định khác nhau.

PHẦN 5 THEO DÕI CHUYÊN NGÀNHCHƯƠNG 13 TƯỜNG THUẬT CHUYÊN NGÀNH

Trong chương này bạn sẽ học:

1. Những nguyên tắc cơ bản để tường thuật mọi chuyên ngành

2. Cách áp dụng các nguyên tắc này vào một số chuyên ngành phổ thông nhất.

Khi một nhỏm biên tập viên của tập đoàn xuất bản Knight-Ridder họp bàn về việc nâng cao chất lượng mảng tường thuật únh quyền địa phương, họ đã đề ra một loạt nguyên tắc mà thực ra có thể coi như tiêu chuẩn -- tưởng thuật hữu hiệu bất kỳ chuyên ngành nào. Theo các biên tập viên này, chất lượng của một : ai tường thuật tốt bao gồm:

* Bài báo phải nêu được ý nghĩa của sự việc với các dữ kiện, đồ thị và thông tin hỏ trợ. Bài báo phải dễ đọc và viết hav.

• Dù viết cho báo trực tuyến hay báo in, bái báo phải có tính tương tác. Bài báo phải cho độc giả một cơ hội để phản hồi, và cho họ biết cách tham dự vào sự kiện. Bài báo không chỉ mô tả các vấn đề mà phải đưa ra giải pháp hay có đỏng góp vào việc giải quyết vấn đề. Bài báo phải chứa đựng tiếng nói thật sự của những người dân thật sự, chứ không chỉ là của giới quan viên được đắc cử. Bài báo phải đoán trước những gì độc giả cần biết.

• Bài báo phải phân tích các vấn đề sao cho dề hiểu. Phải sử dụng các biểu đồ để làm sáng tỏ nội dung. Phải tường thuật cả chiều sâu lẫn các tầng lớp của vấn đề.

222

• Bài báo không chỉ nói về chính quyền (hay về các viên cảnh sát hay trường học hay môi trường) mà phải liên quăn đến toàn bộ đời sống công chúng.

Nếu những mục tiêu đó dường như đầy thách thức thì thách thức càng tăng thêm khi muốn đạt những mục tiêu ấy với nhiều phương tiện truyền thông. Hãy xem xét công việc của Scott Maxwell, một phóng viên mảng chính quyền địa phương cho tờ Orlando Sentinel Trong phòng tòa soạn chung cho cả báo in lẫn báo trực tuyến của Sentinel, Scott vừa viết các bài cho tở nhật báo vừa đều đặn viết các “phiên bản mi-ni” của các câu chuyện ấy cho website trên mạng. Anh cung cấp luôn những đường liên kết gợi ý và các tài liệu gốc để đưa lên website. Và cứ hai hay ba lần một tuần, anh lại lên truyền hình trả •lời phỏng vấn cho kênh truyền hình cáp 13 về những diễn tiến mới nhất trong chuyên ngành anh theo dõi. Scott, người chuyển sang báo in sau khi lấy bằng đại học báo chi về tmyền hình, bây giờ thấy mình thường xuyên làm việc cho cả ba phương tiện tmyền thông. Anh tin tưởng rằng đó là tương lai của nghề báo. Anh nói một cách đơn giản: Kiểu tường thuật đa phương tiện của anh sẽ “tiếp cận được nhiều người hơn”.

Trong chương 1 bạn đã thấy bản thân cái định nghĩa của hai chữ “tin tức” đã mở rộng đến mức nào. Không chỉ công nghệ làm báo thay đổi mà phạm vi các chuyên ngành tường thuật cũng rộng mở. Cùng với các chuyên ngành tiêii chuẩn như chính quyền địa phương, cảnh sát, kinh tế và thể thao, các chuyên ngành hiện nay bao gồm cả các lĩnh vực văn hóa phản ánh những mối quan tâm và hoạt động của một xã hội [Mỹ] đang biến chuyển. Một số phóng viên chuyên ngành theo dõi các trung tâm mua sắm. Một số chuyên theo dõi việc đi lại bằng phương tiện công cộng của cộng đòng những người dân sống ở ngoại ô nhưng phải đi làm việc xa trong trung tâm thành phố. Một số bám sát đời sống tôn giáo, còn số khác lại đảm trách thế giới ảo Internet.

Theo xu hướng hiện nay, phóng viên chuyên ngành không những cho công chúng biết chuyện gì đang xảy ra mà còn cho họ biết cách tham dự vào. Những bài báo thường nêu luôn các số điện thoại cùng với họ tên cửa những người có thẩm quyền quyết định. Phần lớn những bài tường thuật hữu ích nhất đều được thực hiện trước khi những hội nghị công khai diễn ra, với mục tiêu giúp cho công dân trở thành những người tham gia tích cực thay vì là những kẻ bàng quan thụ động.

Nhưng dù nghề báo có thay đổi gì đi nữa thì các phóng viên chuyên ngành vẫn là tai mắt của cộng đồng. Họ là những đại diện của độc giả, luôn theo dõi cạc hoạt động của chính quyền, giáo dục, cậnh sát, kinh tế và của các cơ quan quyền lực khác có tác động đến cuộc sống của bạn đọc. Chẳng hạn, khỉ một phóng viên mảqg giáo dục không bám theo dấu vết một giáo viên bị buộc tội thì phóng viên ấy có thể thăm dò ảnh hưởng của các giáo hội tôn giáo đôi việc giáo dục tinh dục (một chủ đê cực kỷ quan trọng trong thời đại AIDS), hay mô tả những công việc khó nhọc của ban nhạc kèn trong trường trung học.

223

Những nguyên tắc để tường thuật hữu hiệu có thể áp dựng cho bất kỳ chuyên ngành nào. Chinh những nguyên tắc ấy cũng ảp dụng được cho những ấn phẩm đặc biệt, kể cả những ấn phẩm nhắm tới một nhóm sắc tộc thiểu số hay một ngành nghề nào đó. Một phóng viên làm cho tờ Women’s Wear Daily [chuyên về quần áo phụ nữ] có thể theo dõi các nhà thiết kế thời trang. Một phóng viên làm cho tờ Diario las Americas [báo tiếng Tây Ban Nha] ở Miami có thể bám sát tình hình chính trị của những người Cuba lưu vong. Nhưng cả hai đang cùng làm một công việc - phát hiện và viết những tin bài có liên quan và hữu ích đối với độc giả của tờ báo.

Nhiều cơ quan thông tấn đang đáp ứng các nhu cầu của công chúng bằng cách lập ra những tổ phóng viên chuyên trách các vấn đề có tương quan với nhau chứ không bám theo các cơ quan hữu trách. Một tổ có thể chuyên viết về các vấn đề gla cư và đời sống gia đình. Tổ khác có thể theo dõi mảng nghệ thuật và văn hóa quần chúng. Một tổ khác có thể tập trung vào các thách thức và cơ hội của đời sống đô thị. Một tổ phóng viên nữa hay các phóng viên riêng lẻ có thể đảm trách các chủ đề khác thường nhưng có liên quan đến độc giả như đi làm xa nhà, ohãm sóc sức khỏe hàng ngày và tuổi già, các siêu thị, hay các trung tâm làng mạc của một xã hội [Mỹ] hiện đại.

Chẳng kém gì ở các công tác truyền thống, ở những chuyên ngành mới này các biên tập viên và công chứng cũng trông đợi phóng viên cung cấp cho họ những thông tin và tri thức ngõ hầu giúp cho độc giả nâng cao chất lượng cuộc sống. Đó là một công việc quan trọng. Đó là một công việc đáng làm. Nhưng không phải dễ.

NHỮNG NGUYÊN TẮC DÀNH CHO PHÓNG VIÊN CHUYÊN NGÀNH

Cho dù lĩnh vực bạn theo dõi là thư viện công cộng hay Lầu Năm Góc, tòa án.quận hay Nhà Trắng, thì các nguyên tắc tường thuật cũng như nhau. Nếu : an muốn làm một phóng viên thành công trong lĩnh vực được giao, bạn phải: :HƯẨN BỊ, NHẠY BÉN, KIÊN TRÌ và CẢNH GIÁC. Và dù dưa tin bất kỳ lĩnh •ưc nào, bạn cũng phải có MẬT ở đó. 

Chuẩn bị

Sự chuẩn bị nên bắt đầu từ đâu? Với bạn, nó đã bắt đầu rồi. Muốn làm việc hữu hiệu, mọị nhà báo đều cần những hiểu biết cơ bản về cách thức hoạt động của xã hội và đủ loại chính quyền các cấp. Bạn cần phải biết ít nhất là các kiến thức sơ đẳng về tâm lý, kinh tế và lịch sử. Đó là lý do tại sao nền tảng giáo dục tốt nhất cho một nhà báo là một cơ sở kiến thức bao quát, cung cấp khả năng tiếp cận đối với mọi lĩnh vực tri thức rộng lớn của loài người. Nhưng khả năng tiếp cận tri thức ấy sẽ không .đủ khi bạn đối mặt với một nguồn tin quan trọng ngay ở bài tường thuật chuyên ngành đầu tiên. Bạn cần phải có nhiều thông tin cụ thể mà bạn có thể thu lượm được bằng cách buộc mình phải làm quen với những hồ sơ tư liệu hay tiếp xúc với các nguồn tin.

224

Đọc hồ sơ tư liệu

Để chuẩn bị tường thuật một chuyên ngành, hay mọi chuyên ngành, điểm dừng chân đầu tiên của bạn nên là thư viện của tòa soạn (xem chương 5). Thư viện của một tờ nhật báo [Mỹ] có khả năng sẽ cho bạn truy cập bằng máy tính không những đến các thông tin đã đăng trên tờ báo ấy mà còn truy cập vào các mạng lưới thông tin toàn thế giới gần như với bất cứ chủ đề nào. Thông thường, bạn có thể truy cập n( ị dung của các tờ nhật báo và tạp chí lớn, các trung tâm nghiên cứu, cùng các thư viện tham khảo khác bất chấp khoảng cách địa lý. Hãy sử dụng máy tính như một công cụ để thu thập tư liệu và tìm hiểu bối cảnh của các sự kiện và vấn đề địa phương.

Khi nghiên cứu tư liệu địa phương, hãy ghi chép lại những gì có vẻ là những vấn đề dai dẳng chưa được giải quyết, những câu hỏi còn bỏ lửng trong các bài báo trước đây hay những ý tưởng cho các bài báo sẽ viết. Khi chuẩn bị, hãy lùi lại nhiều năm trước. Lịch sử chưa chắc đã tự lặp lại nhưng nếu hiểu biết chuyện xưa thì bạn sẽ đánh giá được tầm quan trọng của các sự kiện hiện thời và cung cấp manh mối cho những gì bạn có thê mong đợi.

Nghiên cứu trong thư viện chỉ là bước khởi đầu của việc chuẩn bị. Bạn phải thông thuộc các luật lệ chỉ phối các cơ quan hữu trách trong lĩnh vực bạn theo dũi. Nêu ỉlnli vực cúa bạn iá một cư quan chíni'1 quyên, hãy tim các quy chế tiểu bang hay Thánh phố liên quan đến việc thiết iập cơ quan dỏ. Hãy tìm hiểu quyền hành, nghĩa vụ và những hạn chế của từng qu«n chức một. cỏ thể bạn sẽ kinh ngạc khi phát hiện ra rằng có vị nào đỏ đã chẳng hề làm gì đứng với trách nhiệm cùa mình như luật phảp đã yêu cầu. Trong khi đó. cỏ vị khác có thể lại làm những chuyện vượt quá trách nhiệm của minh.

Hãy xem xét cả các bộ luật về hội nghị công khai và công bố hồ sư nữa. Tiểu bang nào cũng có những bộ luật như thế, mặc dù phạm vi và tính hiệu quả có thể khác nhau. Biết được thông tin nào có thể công khai cho công chúng biết đúng theo luật có thể là một công cụ quý giá cho một phóng viên đang đương đầu với những quan chức thích điều hành chính quyền theo kiểu bí mật.

Tiếp xúc với nguồn tin

Bây giờ bạn đã sẵn sàng để bắt đầu trò chuyện với người khác. Bạn nên xúc tiến những cuộc phỏng vấn đầu tiên của mình ngay trong phòng tòa soạn với những phóng viên đàn anh từng làm lĩnh vực này, với rrưởng ban địa phương có máu mặt trong chuyện phát triển đất đai? Ai đang muốn ra tranh cử vào một cơ quan quốc gia? Ai đã được tuyển dụng, sa thải, hay thăng chức? Ai đã chuyển sang làm việc cho một công ty đối thủ?

Hãy nhớ rằng bạn đang nghe những tin đồn, được sàng lọc theo thậnh kiến cùa những người có liên tiếp xúc vơi nguồn có liên quan, Phải biết hoài nghi một chứt.

225

Hiểu biết chút ít về cách hoạt động của phòng nPười tì|n nhiệm chuyên tòa soạn cũng không hại gì. Phóng viên làm mảng này trước bạn có được thăng chức, hay bị thuyên chuyển vì năng lực không thỏa mãn yêu cầu tờ báo chăng? Một lời giới thiệu từ phóng viên tiền nhiệm sẽ có lợi hay có hại cho bạn khi gặp gỡ các nguồn tin? Và trưởng ban địa phương của tờ báo đang mong đợi gi? Nhiệm vu của bạn là tường thuật hầu như mọi hoạt động-eủa chính quyền, hay bạn sẽ có thời gian làm công tác điều tra và phân tích? Nếu bạn biết trước ý muốn của biên tập viên thì cứ làm theo ý họ sẽ dễ dàng hơn.

Chỉ khi nào đã thu thập tối đa những thông tin cơ sở rồi thì bạn mới sẵn sàng đối mặt vội những người mà bạn sẽ đeo bám. Có thể trong lần gặp gỡ đầu tiên bạn chỉ có đủ thời gian cho một cái bắt tay thoáng nhanh hay một vài câu hỏi chiếu lệ, nhưng trong vòng một tuần bạn phải thu xếp để có những cuộc hẹn gặp với những nguồn tin quan trọng nhất. Đó là những buổi làm quen chính thức. Bạn đang cố gắng tìm hiểu nguồn tin nhưng đừng quên rằng họ cũng cần tim hiểu về bạn, nếu như bạn muốn họ kính trọng và tin cậy bạn.

Có thể bạn đã nhận thấy rằng việc chuẩn bị để tường thuật một chuyên ngành cũng tương tự như việc chuẩn bị cho một bài phỏng vấn, hay cho một công tác đưa tin. Sự khác biệt quan trọng là ở chỗ: việc chuẩn bị cho tường thuật chuyên ngành đòi hỏi nhiều chi tiết, thời gian và công sức hơn. Thay vì chỉ chuẩn bị cho một nhiệm vụ ngắn hạn, bạn đang đặt nền móng cho một phần quan họng trong sự nghiệp của bạn. Một nhiệm vụ theo dõi chuyên ngành thường luôn kéo dài ít nhất là 6 tháng và thường là 2 năm hoặc hơn. Hiểu được điều đó sẽ giúp bạn xác định hình thức tiếp xúc trong vòng gặp gỡ đầu tiên với các nguồn tin.

Một bài báo có thể nảy sinh từ những cuộc phỏng vấn đầu tiên này nhưng mục đính của việc tiếp xúc còn rộng lớn hơn nhiều. Bạn đang cố thiết lập một mối quan hệ, cố chuyển hóa những người xa lạ thành những đối tác hữu ích trong việc thu thập tin tức. Muốn vậy, bạn phải thể hiện sự quan tâm đối với các nguồn tin trong cả phương diện con người lẫn phương diện quan chức. Khi đặt câu hỏi phải làm rõ sự quan tâm của mình thay vĩ bộc lộ sự kém hiểu biết. (Đừng có hỏi xem nguền tin đã lập gia đình hay chưa. Điều này bạn đã phải biết từ trước. Hãy hỏi: “Tôi biết con gái của ông đang học trường luật. Cô ấy rồi sẽ tham gia chính trường như ộng chứ?” Tương tự, đừng hỏi xem nguồn tin có sở thích riêng nào không. Phải tim hiểu trước. Hãy hỏi: “Hóa ra ông thích sưu tầm truyện tranh khiêu dâm. Thú tiêu khiển này hẳn giúp ông đỡ mệt óc vì chuyện ngân sách, phải không?”

Và phải sẵn sàng chia sẻ chính bản thân bạn nữa. Nếu cả bạn lẫn nguồn tin đều thích câu cá, hay cả hai đều từng học chung một trường, hay cả hai đều có con cái trạc tuổi nhau, hãy chụp bắt ngay những mổí liên kết đó. Chúng ta ai cũng cảm thấy thoải mái với những người có điểm gì đó tương đồng với mình. Đây cũng chính là lúc hây để cho các nguồn tin biết rằng bạn biết đôi điều về công việc của họ và bạn quan tâm đến chuyện đó.

226

Nguồn tin của bạn vừa được bầu làm nhà cải tổ? Hãy. hỏi về những thế lực đối lập mà bả ta phải đối phó. Nguồn tin của bạn than phiền rằng ông ta thiếu quyền hành theo luật định để làm tốt trách nhiệm của mình? Hãy hỏi xem ông ta cỏ vận động ngoài luồng để thay đổi luật lệ đó không? Ngành công nghiệp này ngày càng cạnh tranh? Hãy hỏi bà ta về những chiến lược để đương đầu với thách thức. Đã đến lúc hoạch định ngán sách cho năm tới? Hãy cho ông ta biết là bạn hiểu rõ những vấn đề của ngân sách năm trước. Không có gì tạo nên mối quan hệ thân mật giữa phóng viên và nguồn tin cho bằng vốn hiểu biết và sự quan tâm của phóng viên thể hiện rõ trong lĩnh vực này.

Sự chuẩn bị vững chắc sẽ giúp bạn không phải nêu ra những câu hỏi ngu xuẩn. Quan trọng hơn, việc này sẽ giúp bạn chắc chắn nêu đúng những câu cần hỏi. Và vì bạn đã bỏ công sức tìm hiểu các nguồn tin, rất có khả năng là bạn sẽ ra về với những câu trả lời rất nhiệt tình.

Nhạy bén

Lisa Arthur đã rèn luyện nghề nghiệp của mình quanh các trường học trong 3 năm cô tường thuật mảng giáo dục cho tờ Miami Herald. Khi được phân công theo dõi vụ bắn chết một giáo viên, cô đã sẵn sàng cho bất kỳ tình huống nào. Vụ giết người đã thu hút sự quan tâm của cả nước Mỹ cho nên cả đám nhà báo đã bu đen đặc quanh ngôi trường. Các quan chức nhà trường tuyên bố chỉ cho phép một nhóm nhỏ phóng viên ưu tiên được đại diện vào bên trong. Gặp phải sự cạnh tranh thẳng thừng của một phóng viên từ tờ Sun-Sentineì ở Fort Lauderdale, Lisa suy nghĩ thật nhanh. Hãy nghe cô thuật lại câu chuyện:

Thế là tôi hỏi cô ta: “Tôi đã bám theo các trường học ở Broward cả 3 năm nay, thế mà có cả chục trường tôi vẫn chưa bao giờ nhìn thấý bên ưong ra làm sao. Bạn đã bao giờ vào bên trong ngôi trường này chưa?"

Cô ta nói không. (Tôi suy tính thật nhanh. Nếu như có lúc' nào đó cần phải nói láo trắng trợn thì đó chính là lúc này).

Tôi bảo: “Này, nói thiệt đừng giận, nếu bạn thân với họ như thế thì họ đã ưu tiên cho bạn đi vào trong rồi chứ đâu còn đứng đây tranh giành với bọn chúng tôi, những người họ chưa bao giờ thấy mặt... Tôi đề nghị chúng ta tung đồng xu, ai thắng sẽ vào nong".

Cô ta đồng ý... Tôi tung đồng xu. Cô ta chọn mặt ngửa. Đồng xu rơi vào lòng bàn tay tôi. Mặt sấp... Thế là tôi được vào bên ưong. Chỉ khoảng 30-40 phứt. Sau đó tôi cung cấp mọi thông tin cho tất cả đồng nghiệp nào có nhu cầu, thực tế tôi cho mọi người hết những gì tôi đã ghi chép trong sổ tay... và cả những lời trích dẫn mà

227

tôi đã sử dụng. Nhưng không ai có thể viết bài tường thuật từ bên trong theo kỉểu chúng tôi làm mà không ghi chú rõ xuất xứ ngay từ đầu bài: “dần theo phóng viên đại diện”...

Tôi lẽ ra có thể giải thích với các sếp của mình là tôi đã không thể vào bên trong. Không ai mong đợi là tôi chen vào trong được. Chỉ cần tung hứng một đồng xu mà tờ báo của chúng tôi đã giành được chiến thắng lớn. Còn tôi không biết cô phóng viên kia sẽ giải thích ra sao.

Nhạy bén có lúc là suy nghĩ thật nhanh và chụp bắt lấy cơ hội. Đôi khi, nhạy bén lại là nhận ra một đề tài quan trọng trong khi người khác không quan tâm. Những đề tài quan trọng hiếm khi nào tự phô bày lộ liễu trước mắt chúng ta. Trong nhiều trường hợp, những người can dự vào có thể không nhận ra tầm quan trọng của việc họ đang làm. Nhưng thường là những người can dự biết rõ điều đó nhưng hy vọng là sẽ không có ai nhận ra. Động cơ của việc bí mật này có thể là do việc làm không lương thiện, là mong muốn bảo vệ một hình ảnh trước công chúng hay một niềm tin mà công chúng đã ngộ nhận.

Nếu lĩnh vực tường thuật của bạn là một cơ quan chính phủ, bạn sẽ thấy rằng nhiều quan chức và viên chức tự cho rằng họ biết cái gì là tốt cho công chúng hơn cả công chúng tự biết. Lý thuyết của một chính quyền dân chủ chính là: Tất cả công dân có hiểu biết sẽ có khả năng đưa ra quyết định hay chọn ra đại diện để thực hiện những quyết định đó theo cách có lợi nhất cho toàn thể công dân. Nếu bạn là phóng viên được phân công bám theo tòa thị chính, hội đồng nhà trường hay tòa án, bạn đang gánh vác một trách nhiệm nặng nề là phải giúp độc giả biến cái lý thuyết đó vào thực tiễn. Muốn hoàn thành trách nhiệm đó, bạn phải dò dẫm dưới bề mặt của các sự kiện để ~*tìm kiếm những câu hỏi “tại sao” và “thế nào” giúp ích cho sự hiểu biết.

Khi bạn được trao cho một bản thông cáo báo chí hay nghe một tuyên bố hay tường thuật một cuộc biểu quyết, bạn hãy tự hỏi mình những câu sau đây trước khi để sự kiện trôi qua trong một mẩu tin vài trăm chữ:

❖ Ai sẽ hưởng lợi từ chuyên này và ai sẽ bị tổn hại? Nếịi câu trả lời sơ bộ của phần đầu quy về những lợi ích cá nhân, hay câu trả lời của phần sau liên quan đến công chúng? Chắc chắn phải đào sâu thêm chuyện này ngay. Chuyện này quan trọng đến đâu? Một sự kiện có khả năng tác động tốt hoặc xấu đến nhiều người thường đáng để giải thích hơn là chuyện chỉ có ảnh hưởng đến một số rất ít.

* Ai úng hộ chuyện này, và ủi phán? Những câu trả lời cho điểm này thường' rất rõ ràng hay dễ hĩnh dung ra. Khi bạn đã biết những người trong câu hỏi này là ai thi câu trả lời cho hai nghi vấn đầu tiên thường sẽ rõ ràng hơn.

* Hành động náy sẽ tốn kém bao nhiêu, và sẽ phải trả Một bản thiết kế chỉnh trang trung tâm thành phố của một kiến trúc sư sẽ bớt hấp dẫn đi nhiều nếu có đính

228

kèm giá tiền trên bản vẽ. Động lực thu hút những ngành công nghệ mới của phòng thương mại có thể khiến người dân phải đóng thuế nhiều hơn cho những con đường, hệ thống thoát nước, trang thiết bị phòng cháy chữa cháy mới, thậm chí cho cả những trường học mới cùng các dịch vụ khác phục vụ cho dân số ngày một tăng.

Một khi bạn đã trả lời những câu hỏi này và có được các câu trả lời thì câu chuyện có thể trở thành đề tài lớn hơn là những gì tỏ ra bên ngoài. Nhưng nêu bạn không đặt ra những câu hỏi thì bạn - và độc giả của bạn - sau này có nhận ra những sự thật không đẹp đẽ thì đã muộn. Những câu trả lời này sẽ cho phép bạn thẩm định được cái yếu tố quan trọng nhất của giá trị tin tức - tính tác động.

Kiên trì

Đối với một phóng viên chuyên ngành, sự kiên trì có hai ý nghĩa. Thứ nhất, kiên trì tức là một khi đã đặt câu hỏi thì bạn không được bỏ cuộc chừng nào chưa có được câu trả lời. Thứ hai, kiên trì tức là bạn không được bỏ sót những diễn tiến của những dự án hay những vấn đề kéo dài chậm chạp và dai dẳng.

Đòi bằng được câu trả lời thỏa đáng

Một trong những lỗi lầm phổ biến nhất của các phóng viên mới vào nghề là họ chịu thua quá dễ dàng. Họ chịu bằng lòng với những câu trả lời không thỏa đáng với các câu hỏi của họ, hoặc họ quay trở về tòa soạn mà không chắc rằng họ hiểu thấu những gì được nghe. Trong cả hai trường hợp, kết quả là một bài báo rối rắm, không trọn vẹn.

“Tại sao ứíểm số môn tập đọc của học sinh irìn bốn trong trường ta lạhdưới trung bình?" - bạn hỏi đại diện ban giám hiệu nhà trường. 

Ông ta có thể trả lời rất cao siêu: “Trước hết để tôi giúp cô hình dung những khái niệm về tác động của các tham số kinh tế xã hội học đối với giáo dục..”.

Câu trả lời thực sự lại có thể là: “Làm sao tôi biết được!” - một sự chối bỏ trách nhiệm.

Công việc của bạn là tước bỏ những từ ngữ sáo rỗng và tránh né đó để tim kiếm thực chất. Thường thì việc đó chẳng dễ dàng đâu. Nhiều chuyên gia - hay những người muốn được coi là chuyên gia - quen thói dùng các thuật ngữ trong lĩnh vực chuyên môn của họ đến mức họ chẳng thể truyền đạt ý tưởng cho rõ ràng. Nhiều người khác lại trốn tránh trong mớ từ ngữ rổn rang khó hiểu đó khi họ khnne biết rân trả lnfi hav nến trả lrfi íĩiínơ cư ttiật thì lại chẳri" hay ho gì. Các nhà giáo dục và các luật sư là những người đặc biệt tài tĩnh với những chiến thuật như thế.

Hãy lắng nghe lịch sự vài phút trong khi vị đại diện ban giám hiệu rao giảng về các tham số kinh tế xã hội học. Rồi khi ông ta dứt lời hay tạm ngưng để lấy hơi, bạn hãy kéo ông ta quay lại chỗ bạn muốn bắt đầu. Hăy diễn dịch lại những gì ông ta nói

229

bằng ngôn ngữ đời thường. Còn nếu bạn chẳng hiểu gì hết - điều này cũng thường xảy ra - thì hãy thú nhận ngay và yêu cầu ông ta giải thích rõ hơn. Và luôn luôn quay lại vấn đề chính. “Nhưng tại sao những diều đó lậi ảnh hưởng đến điểm số môn tập đọc?” “Vấn đề này có thể giải quyết bằng cách nào?” "Nhà trường sẽ có biện pháp gì?”

Các kỹ thuật mà bạn đã học khi chuẩn bị và xúc tiến cốc cuộc phỏng vấn sẽ giúp bạn. Các chuẩn bị của bạn cho bài tường thuật chuyên ngành này cũng sẽ có ích nữa. Nhưng có lẽ ích lợi nhất chính là những câu hỏi mà bạn luôn tự hỏi mình chứ không phải hỏi nguồn tin: “Mình có thấy điều đó dễ hiểu không?” “Mình có thể làm cho độc giả cũng cảm thấy dễ hiểu giống như mình không?” Đừng bỏ cuộc cho đến khi nào câu trả lời là có. Bạn không được cảm thấy khó chịu mà phải kiên trì.

Theo dõi những diễn tiến kéo dài

Bạn cũng phải kiên trì khi bám theo những sự kiện diễn tiến chậm chạp. Những người làm vườn không ngồi đó mà chờ xem một hạt giống nẩy mầm. Mắt họ sẽ đờ đẫn từ lâu trước khi bất kỳ một biến đổi nào hiển hiện. Tuy nhiên những người làm vườn cứ vài ngày lại kiểm tra một lần, tìm kiếm những mầm xanh cho thấy tiến trình đang diễn ra đúng như dự kiến. Nếu hạt giống chậm nẩy mầm, họ sẽ đào đất lên tìm hiểu nguýên do.

Việc tường thuật chuyên ngành cũng giống như vậy. Một kế hoạch tái thiết trung tâm thành phố, chẳng hạn, hay kế hoạch biên soạn lại sách giáo khoa

trong nhà trường đã được công bổ. Một bài báo đã được đãng tải cho độc giả biết về các kế hoạch này và những ích lợi đang được mong đợi. Hạt giống đã được gieo. Nếu nó được gieo ngay trong lĩnh vực bạn theo dõi thì hãy ghi chú để nhắc mình cứ một hay hai tuần lại kiểm tra xem nó đã tiến triển đến đâu. Và một hay hai tuần sau nữa. Và một tháng sau. Hãy lập một hồ sơ theo dõi tin tức để nhắc nhở để bạn đừng quên.

Giống như những hạt mầm, các dự án quan trọng của chính quyền hay doanh nghiệp thường mất nhiều thời gian để hình thành. Thường thì những gì xảy ra trong tiến trình dai dẳng, khuất mắt công chúng, lại quan trọng hơn những lời tuyên bố trong những cuộc họp báo năm thi mười họa hay những lời hứa hẹn trong các tờ gấp quảng cáo. Nhiều hành động thỏa hiệp sẽ nảy sinh. Các kế hoạch nguyên thủy hóa ra lại phi thực tiễn hay không thể chấp nhận được vì những động cơ chính trị nấp đằng sau. Nhiều chuyên gia tư vấn sẽ được thuê. Nhiều hợp đồng sẽ được ký. Tiền công quỹ sẽ đổ ra. ích lợi cộng đồng sẽ được thỏa mãn - hay là không.

Nhiều khi đề tài của bài báo chính là chẳng có chuyện gì xảy ra. Có lúc vấn đề sẽ là có chuyện sai trái đang phát sinh. Các hợp đồng tư vấn có thể rơi vào tay những người bạn nối khố của ông thị trưởng. Dự án tái thiết có thể làm tăng giá trị

230

bất động sảrí của những tay chủ đất cỡ bự ở trung tâm thành phố. Việc soạn lại sách giáo khoa có thể đã được quyết định bởl một nhóm .có thế lực ảnh hưởng.

Nếu không có gì trái với bình thường xảy ra, người phóng viên kiên trì thỉnh thoảng sẽ cập nhật thông tin cho độc giả. Nói cho cùng, cái đang có nguy cơ bị xâm hại chính là phúc lợi và tiền đóng góp của người dân.

Có mặt tại chỗ

Khỉ tường thuật chuyên ngành, không có gì có thể thay thế được sự tiếp xúc cá nhân. Thay thế bằng cách liên hệ qua điện thoại sẽ không hiệu quả. Cách duy nhất để tường thuật chuyên ngành là có mặt tại chỗ - hàng ngày, nếu được. Đùa cợt với các thư ký, nói chuyện chính trị với các thành viên hội đồng, băn khoăn về ngân sách hay trao đổi tin đồn với giới chuyên môn - bạn phải biến mình trở thành một bộ phận của cái cộng đồng mà bạn đang theo dõi tường thuật.

Mất công như thế bạn sẽ được gì? Hãy gặp Susan Drumheller, một nữ phóng viên trẻ nhưng kinh nghiệm của tờ The Spokesman-Review. Chỉ trong vài năm, cô ấy đã học được bí quyết làm chủ địa bàn được phân công:

Khi tôi theo dõi Tòa Thị chính, tôi biết rất rõ những người ở đấy. Họ biết mặt tôi. Họ cho tôi nhiều đầu mối thông tin. Tôi đối xử với họ công bằng.

Những câu chuyện thú 'VỊ thường dính dáng đến những người tên tuổi hay quan chức được đắc cử nhưng lại làm những trò ngu xuẩn. Một trong những mẩu tin được ưa thích nhất của tôi là câu chuyện về ông hiệu trưởng trường tiểu học. ông ta trên đường hấp tấp đến nơi làm việc đã vượt qua mả* chiếc xe buýt đưa đón học sinh của chính trường mình bất chấp nguy hiểm và luật giao thông. Người tài xế xe buýt chỉ nhận ra ông ta nhờ phát hiện ra cô con gái ông hiệu trưởng cũng ngồ: chung xe hơi với bố, và cô bé ấy thường đi học bằng chính chiếc xe buýt này Câu chuyện ấy do một đầu mối thông tin cung cấp...

Người phóng viên chuyên ngành không những phải có tiếng là công tâm trong cộng đồng thuộc địa bàn mình theo dõi mà còn cần phải có tiếng là dám đeo bám những đề tài khó khăn và gây tranh cãi.

Hãy nhớ rằng các nguồn tin quan trọng nhất đối với bạn rất có thể cũn: đang được nhiều người khác cần tới nữa. Họ cũng có công việc phải làm. Hỗ; tranh thủ tối đa thời gian của họ dành cho bạn nhưng cũng đừng đòi hỏi quá mức. Hãy chuẩn bị thật kỹ trước khi gặp họ. Đừng trông đợi vị đại diện ban giám hiệu nhà trường giải thích cho bạn những khái niệm cơ bản về giáo dục. Bạn có thể biết thông tin đó từ người trợ lý hay đọc tài liệu. Cái bạn cần biết từ bar. giám hiệu là họ sẽ áp dụng những khái niệm đó như thế nào hoặc tại sao cá: khái niệm đó dường như không được áp dụng ở trường này. Hãy tìm hiểu xem “trọng tội loại 1” là gì trước khi hỏi ông cảnh sát trưởng rằng tại sao loại tội ấy ngày ràng tăng lên. Các nguồn tin bận

231

rộn luôn sẵn sàng dành thời giờ của họ cho bạn nếu như họ biết chắc thời gian họ bỏ ra không bị phí phạm.

Có những kỹ thuật đơn giản khác mà bạn có thế dùng để xây dựng và duy trì các quan hệ tốt với những người dân trong địa bàn bạn theo dõi. Sau đây là vài kỹ thuật như vậy:

Giúp đỡ người khác khi bạn có thể. Là phóng viên, bạn dành phần lớn thời gian để yêu cầu người khác giúp đỡ mình - dành thỏi giờ cho bạn, chia sẻ những thông tin mà họ không cần tỈỊiết phải chia sẻ, tra tìm các hồ sơ và số liệu. Nếu một nguồn tin cần bạn giúp họ điều gì đó để đáp lại thì bạn đừng tử chối, trừ phi đó là điều phi đạo đức. Các nguồn tin thường lại yêù cầu bạn giúp những điều rất nhỏ nhặt; chẳng hạn như cắt cho họ mẩu báo có in tuyên bố lễ đính hòn của con gãi họ hay mội thông báo của một câu lạc bộ náo đó, xin cho họ lấm hình ch up chung với ông thống đốc để mang về treo ở vàn phòng cơ quan, mang cho họ vài bản sao của bài báo bạn viết mà họ ưa thích.

* Đừng tránh nẻ những tin Lốt.Một lời than phiền thiếu Cử sở nhưng thường gặp là báo chí chỉ toàn đưa tin xấu. Thành thật mà nói, khi ai cũng làm đúng những gi họ có bổn phận phải làm thì thường là chẳng có chuyện gi xảy ra. Nhưng đỏi khi sẽ có tin đãng đưa nếu ai đỏ làm nhiệm vụ của mình cực kỳ xuất sắc hay vẫn làm nhiệm vụ đó suốt một thời gian rất dài hay đảm đương việc này dưới gánh nặng của nhiều trở ngại. Các nguồn tin thích những “tin tốt” này, và độc giả củng thế.

* Bảo vệ nguồn tin.Nhiều người trong chính quyền - cả chính khách lẫn quan chức - bằng lòng kể cho phỏng viên biết nhiều chuyện nhưng không muốn đưa tên tuổi họ lên báo hay các phưưng tiện truyền thông khác. Những người làm cho các doanh nghiệp tư nhân cũng thế, họ khùng muốn nêu tên vì SỢ bị trả thù từ phía ông chủ, dồng nghiệp hay đỏi thủ canh tranh. Nhiều khi chính những nguồn tin nặc danh tương lai này đang cố sử dụng bạn để nâng cao vị trí của họ. Bạn hãy bảo vệ chinh minh va độc giả trước khả năng đó. Hãy hỏi ý kiến của biên tập vièn nếu bạn cảm thấy hoài nghỉ. Tất cả các tờ báo đều cảnh giác với những nguồn tin không được nêu tên. Nhưng cũng có khi nhu cầu nặc danh là điều chính đống, rất cần thiết để bảo vệ sự nghiệp của nguồn tin. Một khi bạn đã đồng ỷ bảo vệ nguồn tin thì bạn phải làm bằng được. Không cho bất kỳ ai biết ngoại trừ biên tập viên của bạn. Nếu bạn không biết giữ mồm giữ miệng thi bạn không chi mất đi một nguồn tin mà còn mất cả uy tín của minh. (Việc bảo vệ nguồn tin vừa có ý nghĩa luật pháp vừa có ý nghĩa đạo đức. Luật bảo vệ nhân chứng (“luật lá chắn” hay “shield laws”] ở một số tiểu bang Mỹ cho nhà báo quyền miễn trừ có giới hạn không phải tiết lộ nguồn tin khi pháp luật yêu cầu - xem Chương 21. Nhưng không bao giờ có quyền miễn trừ tuyệt đối. Khi phải ra sức giải quyết những vấn đề như thế, một số cơ quan thông tấn sẽ cố gắng điều đình để có văn bản đòi nguồn tin phải xuất hiện nếu như sự ẩn mặt kéo dài của đương sự có thể khiến một phóng viên phải vào tù hay một tờ báo sẽ bị thua kiện.)

232

* Điều tiên quyết ỉà phải chính xác. Tường thuật không chính xác trước hết se khiến phóng viên mất đi lòrg kinh trọng của nguồn tin, rồi mất cả nguồn tin, và cuối cùng lề mất luôn việc làm. Nếu bạn là một phóng viên giỏi, gan góc, không phải mối cman hệ nào trong lĩnh vực của bạn đều yêu mến bạn. Nhưng nếu bạn là một phóng viên chính xác, họ sẽ nể trọng bạn.

Cách tốt nhất để bảo đảm tính chính xác là “kiểm tra đi - kiểm tra lại' Nhiều bài báo tương lai của bạn có thể sẽ rất phức tạp. Người ta mong đcr. bạn sẽ tiêu hóa hết các dự thảo ngân sách, các kế hoạch tổng thể, các ý kiếr. pháp lý và những tranh luận phức tạp, và bạn sẽ diễn dịch tất cả những thu ấy thành một ngôn ngữ mà độc giả có thể hiểu được. Khi không chắc, hãy hỏi ai đó. Nếu bạn thấy mơ hồ trước lời giải trình về dự thảo ngân sách của ngưu, chi đạo thành phố trước hội đồng, hãy dàn xếp một cuộc gặp ngay sau đó vả làm cho rô. Nếu hồ sơ của một công ty dính vào một vụ kiện khiến bạn thắc mắc, hãy gọi điện cho vị luật sư đã thảo hồ sơ đó. Nếu kế hoạch tổng thể mơi về việc sử dụng đất làm bạn thấy mập mờ, hãy tham vấn nhà quy hoạch. Nếu bạn đang viết về một chú dè mà bạn cảm tháy không tự tm, hãy hẹn gặp cac nguồn tin và đọc cho họ nghe khi đã viết xong. Không phải chuyên gia nàc cũng thích cái việc diễn dịch những thuật ngữ cao siêu của mình thành ngôn ngữ bình dân, cho nên trong nhiều trường hợp bạn phải khăng khăng, nhưng lịch sự, đòi cho được. Cách thuyết phục tốt nhất là làm cho các chuyên gia ấy tin rằng thà bây giờ mất mấy phút để giải thích cho rõ ràng còn hơn là sau này báo chí sẽ nói sai về họ.

Đừng quên rằng việc tường thuật chuyên ngành rất giống với chuyên trồng trọt. Cả hai đều đòi hỏi bạn phải ra đồng hàng ngày, vun xới. Và trong cả việc ấy, sản lượng gặt hái được đều tỷ lệ thuận với công sức lao động đã đầu tư.

Cảnh giác

Mục đích của tất cả nhyng nỗ lực nói trên - chuẩn bị, nhạy bén, kiên tr. và tiếp xúc cá nhân - là nhằm thông tin cho bạn đọc. Đó là điều hiển nhiên nhưng vẫn cần phải làm vì mọi phóng viên chuyên ngành đều phải chịu những áp lực khiến họ dễ quên đi tầm quan trọng của độc giả. Bạn phải cảnh giác vấn đề này.

Bạn sẽ chẳng có ý nghĩa gì đối 99,9% độc giả của bạn. Họ chẳng buồn viết thư cho bạn khi bạn viết một bài báo họ thích hay gọi điện thoại cho bạn khi họ không thích bài báo bạn vừa viết. Họ sẽ chẳng đãi bạn một tách cà phê hay một bữa ăn trưa, hay chặn bạn giữa hội trường thúc giục bạn nên nhìn vấn đề theo cách của họ. Nhưng những nguồn tin của bạn sẽ làm như thế.

Nếu bạn viết rằng các thành viên hội đồng thành phố đang nghĩ đến chuyện tảng mức thuế bất động sản, có lẽ bạn sẽ nghe nhiều lời than phiền từ các thành viên hội đòng rằng bạn đã tiết Ịộ tin này quá sớm. Nếu bạn viết rằng sở cảnh sát đang có xâu xé vì bất đồng, hãy chờ đón một phản ứng kém thân thiện lử phía đấu ngành. Nếu bạn viết rằng tổng giám đốc điều hành của một doanh nghiệp quan

233

trọng đang tim kiếm một việc làm mới, rất có khả nâng là vị này sẽ phú nhận tin đó mặc dù sự thật đúng là thế.

Mọi nguồn tin đều có những quan điểm riêng, có những dự án cần rao bán, những sự nghiệp cần thăng tiến, những qua mặt. họ sẽ thuyết phục bạn tin vào giá trị của quan điểm của họ, cố gắng bán những và dự án thông qua các cột báo của bạn, cố gắng đẩy tin tức theo hướng có lợi cho sự nghiệp của họ. Điều này lại là hợp pháp.

Hãy cảnh giác khi nguồn tin đang có lợi dụng bạn. Bạn có thể đánh mất khoảng cách quan trọng mà các phóng viên phải duy trì trong quan hệ với những đối tượng trong lĩnh vực tường thuật. Khi điều đó xảy ra, bạn bắt đầu suy nghĩ như một người tham gia chứ không phải như một người quan sát nửa. Bạn bắt đầu viết cho nguồn tin chứ không phải cho công chúng. Đây là nguy hiểm lớn. Không một ai có thể dành nhiều thời gian với các nguồn tin như ^3 là phóng viên chuyên ngành. Và cũng không ai có thể bỏ công sức để tìm hiểu ;au nguồn tin mà không trở nên cảm thông với chính các đối tượng đó. Có thể bạn sẽ quên rằng mình sẽ phải viết cho người ngoài cuộc khi bạn gắn bó quá “5 mật thiết với những người trong cuộc.

Nhiều phóng viên kỳ cựu trong chuyên ngành cảnh sát, chẳng hạn, bắt đầu suy nghĩ giống như những người họ tường thuật; một số thậm chí còn nhiễm luôn thói quen cố hữu của cảnh sát là luôn nghi ngờ... nhà báo. Một phóng viên chuyên ngành này ở một đài phát thanh của một thành phố lớn đầu tiên đã mang súng theo người, sau đó bỏ luôn việc tường thuật để chuyển sang làm công tác quan hệ công chúng (public relations) cho co’ quan của vị cảnh sát trưởng.

TƯỜNG THUẬT TRỰC TUYỂNTrước khi chúng ta áp dụng những nguyên tắc trên cho những chuyên ngành

cụ thể, hãy điểm qua những cơ hội và thách thức mà loại hình báo chí trực tuyến dành cho các phóng viên chuyên ngành. Có thể bạn chẳng cần phải đợi đến khi xin được việc làm đầu tiên thì mới kinh qua những điều đó.

Lúc còn ở học phần cuối cùng của khoa báo chí, Lis Davis đã muốn tìm kiếm một cái gì đó mới mẻ trong lớp tường thuật cao cấp của mình. Cô quyết định ‘theo dõi mảng chính quyền địa phương cho ấn bản trực tuyến của tờ báo nhà trường. Cô nhanh chóng khám phá ra rằng công việc của mình bây giờ - ngoài việc tường thuật các cuộc họp hội đồng và viết về các vấn đề phân chia địa giới - còn bao gồm cả việc thu thập các chương trình nghị sự, bản đồ, và các tài liệu khác để đưa lên mạng. Cô bắt đầu mang theo máy ảnh số để chụp ảnh bổ sung cho không gian vô hạn mà một ấn bản trực tuyến có thể đăng tải. Và chiếc máy ghi âm của cô có vai trò quan trọng hơn là việc lưu dự phòng cho những ghi chú viết tay. Báo chí trực tuyến đã cho thêm âm thanh vào báo in. Tất cả những cái đó giúp cho cô hình dung được công việc thường nhật của mô hình tòa soạn hội tụ (convergent newsroom) - một tòa soạn chung cho cả báo ỉn, báo điện tử, và truyền hình.

234

Khi trực tuyến, người ta mong đợi bạn thu thập và cung cấp cho độc giả nhiều thông tin hơn, chi tiết hơn, và nhiều quan điểm hơn là báo in hay phát thanh-truyền hình hiện nay cho phép. Những độc giả quan tâm theo dõi một số báo trên mạng sẽ cần và muốn xem các tài liệu gốc mà bạn có - và các tài liệu gốc mà các nhà hoạch định chính sách sử dụng. Họ sẽ cần và muốn có các đường dẫn đến các website khác có cung cấp thông tin liên quan hay hồ sơ tư liệu bổ sung.

Ví dụ, một trong những bài báo Lỉs làm có chủ đề các trung tâm giữ trẻ. Cô nhận ra trong thành phố có hàng trăm cơ sở như vậy. Nhiều cơ sở có giấy phép. Nhiều cơ sở thậm chí còn được các chứng nhận chuyên môn là đạt tiêu chuẩn cao. Nhưng nhiều cơ sở có ít trẻ em quá nên chẳng buồn xin phép - luật pháp [Mỹ] cho phép điều này. Trong ấn bản in của bài báo, cô tường thuật tất cả những điều đó cùng với ý kiến của một số chuyên gia và một vài điển hình cơ sở giữ trẻ tốt .và xấu. Đó là một đề tài dài hơi và hay. Trên ấn bản trực tuyến, cô còn đi xa hơn. Cô đưa lên mạng toàn bộ danh sách các cơ sở giữ trẻ có giấy phép và cớioằng chứng nhận tiều chuẩn, cùng với địa chỉ và số điện thoại đầy đủ. Cô tạo ra các mối liên kết với các website khác có thông tin liên quan. Mọi thứ cô đưa lên mạng đều lấy từ hồ sơ công cộng. Bất kỳ bậc cha mẹ nào có thờỹgian và tri thức đều có thể thu thập các thông tin ấy. Nhưng hãy tưởng tượng xem, là một người làm cha mẹ, bạn sẽ cảm kích biết bao khi thấy mọi thông tin ấy đã được tổ chức và kiểm tra chặt chẽ, sẵn sàng phục vụ bạn không phải ở một cơ quan xa xôi nào đó mà nằm ngay trong chiếc máy tính tại nhà. Đó chính là lợi thế của báo chí trực tuyến.

Độc giả trên mạng cần và trông đợi một điều khác rtữa - tính tương tác. Như bạn đã biết, đây chính đặc thủ của phương tiện truyền thông trực tuyên. Báo, tạp chí và sách cung cấp thông tin rất sâu và đa dạng. Nhưng chúng không cho độc giả cơ hội để đối thoại với những nhân vật nằm giữa hai trang bìa, hay với các tác giẵ. Độc giả trực tuyến có thể, và chờ đợi, làm điều đó. Cho nên phóng viên trực tuyến phải sẵn sàng Irả lời câu hỏi, phản hồi các phê bình, tỉ mỉ hơn với những gì đã viết - và không chỉ đối với các biên tập viên hay nguồn tin mà cỏn đối với bạn đọc. Nhiều phóng viên truyền thống thấy cái viễn cảnh này thật đáng sợ. Họ cảm thấy thoải mái hơn trong thế giới thông tin một chiều, từ phóng viên đến độc giả. Thế giới ấy vẫn đang tồn tại, nhưng bất kỳ ai chuẩn bị bước vào thế giới mới mẻ của báo chí trực tuyến cần phải biết rằng nó sẽ đòi hỏi phóng viên thậm chí còn nhiều hơn thế.

Không e ngại trước những đòi hỏi đó, Lis mời gọi độc giả trên mạng nêu câu hỏi và ý kiến. Nhật báo của cô có một địa chỉ email mà độc giả có thể sử dụng. Lẽ ra cộ còn làm hơn nữa. Cô có thể lập ra một chatroom để độc giả và các chuyên gia về giữ trẻ trò chuyên trực tiếp, hay một chatroom dành cho bạn đọc trao đổi với nhau về những kinh nghiêm chăm sóc trẻ em. Bản thân cô cũng có thể tham gia vào chính những cuộc đối thoại ấy. Trong trường hợp của Lis, cho đến khi đề tài lớn của cô hoàn thành thì học phần cũng kết thúc. Nhưng trong nghề báo của mình, vai trò của cô chỉ mới bắt đầu.

235

TƯỜNG THUẬT CÁC CHUYÊN NGÀNH ĐỊA PHƯƠNG QUAN TRỌNG NHẤT

Các lớp khoa học chinh trị của bạn sẽ cho bạn biết qưa về cấu trúc chính quyền, nhưng tư quan điểm của một phóng viên thì chức năng thường là quan trọng hơn cấu trúc. Bạn phải biết ai nắm giữ quyền lực thật sự, ai có ảhh hưởng lớn nhất đến người đang nắm quyền lực, và ai có khả năng là nhũng nguồn thông tin chính xác. Các chi tiết cụ thể luôn thay đổi từ thành phố này đến thành phố khác nhưng có một số nguyên tắc chung sẽ giúp bạn theo dõi được I bất kỳ hình thức cơ quan nào, dù là cấp tiểu bang hay cấp địa phương.

❖ Thông tin là sức mạnh. Người nắm giữ thông tin có thể là một nhà quản lý chuyên nghiệp - chánh văn phòng thành phố, giám thị trường học, chi huy sở cảnh sát; hay thư ký tòa án - hay cũng có thể là một quan chức đấc cử - thị trưởng, chủ tịch hội đồng địa hạt, hay chủ tịch hội đồng nhà trường. Tên gọi chức danh không quan trọng. Hãy tìm người biết cặn kẽ cách hoạt động của bất kỳ tổ cnưc nào, tiền đl về đâu và các quyết định được đề ra như thế nào. Phải biết được người đó vì ông ta hay bà ta sẽ lả người quan trọng nhất trong lĩnh vực bạn đeo bám.

Ngân sách là chỉ nam. Nguyên tắc này là hệ luận của cái trên. Nếu như sự hiểu biết thấu đáo về cách hoạt động của một tổ chức chính là bí quyết để điều khiển tổ chức ấy thì ngân sách chính ià sơ đồ cho mọi hoạt động của nó. Ngân sách cho ta biết tiền từ đâu tới và đi về đâu. Nó cho ta biế: có bao nhiêu người trong bảng lương và họ được trả lương bao nhiêu Nó cho ta biết chương trình nào đã được lên kế hoạch trong năm nay và phí tổn là bao nhiêu. Qua nhiều năm, ngân sách sẽ cho ta thấy cấc ưu tiên của những người hoạch định nhân sách nằm ở đậu và cho ta thấy họ xem tổ chức của họ có vai trò gì trong cộng đồng.

Cho nên bạn phải tìm được bản sao kế hoạch ngân sách trong hai hay ba năm vừa qua trong địa bàn bạn đeo bám. Hãy cố “giải mã” chúng. Học tất cả những gì có the học tứ người tiền nhiệm vả tử các bài báo bưu trữ. Rồi tìm cho ra người “kiến trúc sư” đã thảo ra cái sơ đồ thiết kế đó - giám đốc ngân sách hay viên thư ký hay người thanh tra phụ tá - và lấy được những lời dẫn giải. Hãy nêu tất cả những câu hỏi mà bạn có thể nghĩ ra. Ghi lại những câu trả lời.

Khi đến thời điểm hoạch định ngân sách, hãy theo dõi từng diễn liến. Hãy tham dự mọi cuộc chất vấn công khai và tất cả những phiên thảo luận riêng nào mà bạn có thể có mặt. Bên trong những con số tính bằng đôla đó có thể là một số bài báo quan trọng nhất trong sự nghiệp của bạn - những bài báo cho biết độc giả của bạn sẽ phải trả bao nhiêu tiền cho trường học, đường sá và thu nhặt rác; cho biết với số tiền bỏ ra họ sẽ nhận được những gì. (Xem chương 6 để được hướng dẫn cách tìm hiểu về ngân sách).

❖ Phân chia quyền lực và tiền bạc chính là chính Trong khi tìm kiếm các trung tâm quyền lực ở địa bàn của mình và làm sáng tỏ các bí mật ngân sách, bạn

236

đồng"*hời cũng sẽ bị thu hút vào phần hấp dẫn nhất của tường thuật chuyên ngành - chính trị.

Ở bất kỳ quy mô tổ chức nào trong bất kỳ hình thực nào, quyền lực và tiền bạc luôn đi đôi với chính trị. Chính trị sẽ cung cấp các cơ chế mà qua đó các tài nguyên có giới hạn sẽ được phân bô giữa nhiều nhóm cạnh tranh, cả những cuộc bầu cử hay các chính đảng đềủ> không cần thiết cho việc vận động chính trị. Bạn phải học cách phát hiện ra những hình thức tinh nhất của những trò lèo lái quyền lực này.

Nếu bạn đang tường thuật tòa thị chính chẳng hạn. hãv chú ý kỹ ngay khỉ ngân sách thành phố đang được dự thào. Bạn có thế thấy dự án cưng của thị trưởng dang được chánh ván phòng thánh phổ vie( ra. Đâu có người dân nào bầu ra chánh vãn phỏng thành -phố nhưng làm cho thị trưởng vui lòng chính là cách vận động chính trị của chánh vãn phòng. Những nhà thầu xâv dựng đang có thế lực ảnh hướng trong thành phố phải không? Nếu vậy bạn cỏ khả năng sẽ thấy rất nhiều dự án làm đường và đào cống trong kế hoạch ngân sách. Nội bộ nhân sự thành phố có liên kết với nhau không? Nếu vậy thì hãy xem có những khoản tâng lương bổng hậu hĩ không, cỏ tổ chức nào của những người về hưu có tiếng nói mạnh không? Đó có thể là lý do cho một trung tâm dưỡng lão được đề nghị xây dựng. Những dự án đó không phải cái nào cũng xấu vì có vận động chính trị. Nhưng bạn và độc giả của bạn phải biết được ai sẽ được cái gì và vì sao.

Bây giờ giả sử một cuộc bầu cử sắp diễn ra và các nhà xây dựng đóng góp rất nhiều tiền cho chiến dịch tranh cử. Một ủy viên hội đồng đang tranh cử chức thị trưởng đang bỏ phiếu cho dự án chi tiền xây công viên bỗng dưng nhảy sang ủng hộ chuyên chi tiền làm đường. Đã có hợp đồng nào được thỏa thuận rồi? Một lá phiếu đã được bán? Đó cũng là chính trị đấy. Nhất thiết bạn phải đào sâu thêm chuyện này.

Quyền lực, tiền bạc và chính trị là các yếu tố quyết định không thể bỏ qua khi tường thuật bất kỳ chuyên ngành nào. Ghi nhớ điều đó rồi, chúng ta sẽ xem xét kỹ hơn các chuyên ngành địa phương quan trọng nhất.

Chính quyền thành phố và đia hạt

Tất cả các thành phố cỡ trung bình đều có chính quyền do một hội đồng quản lý. Thị trưởng và các ủy viên hội đồng sẽ thuê một nhà quản lý chuyên nghiệp điều hành các sự vụ hàng ngày của thành phố. Nhà quản lý này lại thuê các chỉ huy cảnh sát và cứu hỏa, giám đốc công trình công cộng và những người đứng đầu các ban ngành khác. Theo thể chế thành phố, hội đồng chi có nhiệm vụ đề ra chính sách và giao quyền thực thi cho nhà quản lý này. Các ủy viên hội đồng thường bị cấm không được xen vào sự vụ của bất kỳ ban ngành nào.

Một vài thành phố nhỏ và ngày càng ít các thành phố lớn có cơ chế chính quyền mà thị trưởng sẽ kiêm luôn vai trò quản lý. Chicago dưới thời cựu thị trưởng

237

Richard Daley có lẽ là ví dụ điển hinh nhất. Bất kể chính quyền cơ cấu ra sao, bạn cũng sẽ có rắt nhiều nguồn tốt để thu thập thông tin.

Các nhà quản cấp thấp. Họ biết chi tiết của cốc dự trù ngân sách, quy hoạch và phân vùng, cùng các vấn đề nhân sự. Họ ít khi được công chúng biết đến cho nên nếu được phóng viên chú ý tới nhiều người sẽ rất hoan hỉ miễn là phóng viên không gây rắc rối cho họ. Trong số họ, nhiều người cung rất thông minh và có tham vọng, sẵn sàng phê phán các cấp trên và tán gẫu về chính trị, với điều kiện là bạn có thể bảo đảm với họ rằng khả năng rủi ro rất thấp.

Các ủy viên hội đồng. Thường thì các chính khách rất thích nói. Những gì họ nói không phải lúc nào cũng đáng tin, và bạn phải thận trọng đừng để họ sử dụng bạn, nhưng họ sẽ nói. Giống như hầu hết chúng ta, các chính khách rất hay tiết lộ bí mật của kẻ khác hoặc phơi bày những thỏa thuận của các đồng sự. Do đó, bạn hãy hỏi một ủy viên hội đồng về các thế lực chính trị đằng sau dự án “cưng” của một ủy viên khác trong khi hỏi ủy viên thứ hai về tham vọng muốn ghế thị trưởng của người thứ nhất. Bằng cách đó, bạn cỏ khả năng biết được tất cả những gì cần biết.

Các nhóm gây áp lực. Bạn có thể thu thập quan điểm chuyên môn về các chính sách sử dụng đất của thành phố từ cốc chuyên gia quy hoạch đồng thời đầu các cuộc vận động trái phiếu, làm việc trong các cuộc bầu cử và cố vấn sau hậu trường. Những người như thế có thể là những nguồn thông tin cơ sở rất tốt và là nguồn thẩm định hữu ích về những người đương tại chức.

Các đối thủ. Cách tốt nhất để tìm ra nhược điểm của bất kỳ người nào hay chương trình nào là hãy trò chuyện với một đối thủ. Hãỳ tìm cho ra ủy viên hội đồng nào muốn sa thải ông giám thị nhà trường. Hãy tìm viên đại úy cảnh sát vừa bị ông sếp mới giáng chức. Hãy tán dóc với người đứng đầu phe phản đối việc xây dựng bệnh viện mới. Luôn cồ ít nhất hai mặt của mọi vấn đề và mọi nhân vật liên quan đến công chúng. Công việc của bạn là phải thăm dò tất cả các khía canh. 

Một khi bạn dã tìm thấy cac nguồn tin, hãy luôn quan sát, lắng nghe và xin họ mách nước, giải thích, cho biết phản ứng, thuật các câu chuyện. Trỏ vui chỉ mới bắt đầu.

Tường thuật về chính quyền thành phố cũng chẳng khác gi tường thuật về chính quyên của một địa hạt hay thị trấn nhỏ. Tronơ cả hai trường hợn, bạn đều phải đương đầu với các chính khách, những nhà quản lý, các kế hoạch ngân sách, với các vấn đề. Tuy nhiên những điểm tương đồng này có thể bị khỏa lấp bời những khác biệt trong cấu trúc và kiểu cách.

Ví dụ như các thành phố rất có khả năng để có những ngươi điều hành chuyên nghiệp. Việc điều hành các chính quyền địa hạt rất có thể sẽ nằm trong tay các ủy viên, giám sát viên hay thẩm phán đã được bầu ra. Các địa hạt cũng có thể có đủ loại viên chức đắc cử, từ quận trưởng cho tới nhân viên văn thư. Chính quyền thành

238

phố rất có thể có nhiều thành phần quan chức. Một cách để khái quát hóa sự khác biệt này là: Chính quyền cấp thành phố thường hữu hiệu hơn còn chính quyền cấp địa hạt thưởng dễ bị lung lạc hơn.

Đối với một phóng viên, những khác biệt này thưởng có nghĩa là dễ đeo bám và thường thuật chuyện của chính quyền các địa hạt và thị xã nhỏ hơn ỉà với chính quyền thành phố lớn. Ở các chính quyền cấp thấp, eàng có nhiều viên chức được bầu ra thì càng có nhiều chính khách. Như vậy lại càng có nhiều nguồn tin lấm mồm, nhiều xung đột công khai, nhiều vấn đề trong cấu trúc chinh quyền mà cả các phần tử trong guồng máy lẫn phóng viên đều có thể tiếp cận.

Các nguyên tắc và vấn đề của việc tường thuật đều như nhau. Chuyện ngân sách vẫn là chỉ nam tường thuật cho dù nó được soạn thảo bởi một nhà quản lý chuyên nghiệp hay bởi một người được bầu ra để giữ chức vụ đó. Thông tin vẫn là sức mạnh cho dù người biết rõ đồng tiền đi về đâu là vị chánh văn phòng thành phố hay một viên thư ký hu.yện ly. Còn chính trị luôn là chính trị.

Trường học

Trong mọi cộng đồng, không có cơ quan nào quan trọng hơn các trường học. Nhưng không có cơ quan nào được báo chí tường thuật kém cho bằng trường học. Và đối với phóng viên thi không có công việc nào đòi hỏi khắt khe cũng như đáng thực hiện cho bằng tường thuật về trưởng học. Các vấn đề nảy sinh trong lĩnh vực giáo dục thuộc về những vấn đề quan trọng nhất của xã hội chúng ta. Nếu đỏ là chuyên ngành của bạn, hãy sẵn sàng để viêt về căng thẳng sắc tộc, tội phạm, các tranh chấp về quản lý lao động, vận động quyền lực, tình dục - và tất nhiên, giáo dục.

Bạn đã gặp Susan Drumheller, người theo dõi các trường học ở bắc Idaho cho tờ Spokane, ở Washington. “Nếu tất cả phóng viên chuyên ngành đều như tôi, họ sẽ phải chịu rất nhiều áp lực để có đủ tin bài cho các số hàng ngày và cuối tuần,” cô nói. Thực tế thì tất cả phóng viên chuyên ngành đều phần lớn giống như Drumheller. Cô có vài mánh lới dành cho họ, và cho bạn, để giúp bám sát các vấn đề và những thuật ngữ đặc biệt của ngành giáo dục.

“Điều nên làm là đặt mua dài hạn các tờ báo và tạp chí chuyên ngành giáo dục”. Khi nền giáo dục dựa trên kết quả (outcomes-based education - OBE ió dạng như một vân đề mang tính quốc gia, Drumheller đặt mua tờ tuần tin của tiểu bang có xu hướng chống OBE. “Nhờ đó tôi biết được các tử chuyên môn và biết được các nhà hoạt động xã hội đang đeo đuổi công việc gi”. Khi vấn nạn AIDS đẩy chuyện giáo dục giới tính thành vấn đề cấp bách, cô đặt mua một tờ nhật báo của giới đồng tính để có được một tầm nhìn mà nếu không đọc tờ báo ấy thì cô không thể nào có được. Cô còn đọc thêm một tuần tin khác giành cho gia đình có đề cập những vấn đề liên quan để bám sát thông tin và đọc luôn cả các tờ báo của học sinh để tìm ý tưởng viết bài.

239

Những bức xúc phát sinh từ những vấn đề bi kịch hơn thường khiến người ta không để ý đến tiến trình dạý và học. Nhưng ngay cả khi mọi người khác dường như đã quên thì bạn không được quên rằng tất cả những chuyện ầm ĩ đó chi là vấn đề bên lề. Phần quan trọng nhất của chuyên ngành giáo dục chính là những gì diễn ra bên trong lớp học.

Dù lớp học đó dành cho học sinh mẫu giáo hay sinh viên đại học thì các nguyên tắc tường thuật giáơ*dục đều như nhau. Và phần lớn các vấn đề đều giống nhau. Khi trường học là trường tư chứ không phải trường công thì bạn lại ít có quyền tiếp cận hơn.

Lớp học không phải là chỗ dễ đeo bám. Nội

chuyện vào được lớp học đã là khó khăn. Những người điều hành nhà trường thường từ chối các yêu cầu như thế với lý do rằng sự có mặt của phóng viên sẽ gây xáo trộn việc dạy và học. Lúc đầu thì có thể xáo trộn thật. Nhưng một giáo viên giỏi và một phóng viên kín đáo có thể khắc phục trở ngại đó dễ dàng. Nhiều tờ báo cứ đếii đầu nám học mới lại phái một phóng viên đên một lóp tieu học. Phóng viên này sẽ thường xuyên ghé lớp, làn1 quen với giáo viên và học sinh, cho đến khi sự hiện diện của người phóng viên nãy ĩ rủ' thành quen t huộc như cái bàn, cái ghế trong iớp. Và phóng viên đó .sẽ ghi nhận thay cho độc giả moi cảnh tượng, âm thanh và cảm xúc của chuyện giáo dục.

Còn có nhiều cách khác nữa để cho độc giả biết các trường học đang làm công việc của mình tốt đến đâu - hay tệ cỡ nào. Mọi hệ thống trường học đều thực thi một vài cách kiểm tra tiêu chuẩn được thiết kế để đo lường xem học sinh của minh đạt tới mức nào so với một tiêu chuẩn định sẵn hay so với các học sinh khác. Kết quả của những kỷ thi kiểm tra này vốn là và phải là thông, tin công khai. Bạn phải khăng kháng đòi biết cho được. Điểm thi là một cách đo lường chắt lượng nhà trường không thỏa đáng nhưng chúng là những biểu thị khá tốt. Khi bạn viết bài dựa theo các kết quả này, bạn phải chắc chắn hiểu được kết quả này được đối chiếu với tiêu chuẩn nào và những yếu tố nào bẽn ngoài nhà trường có thể tác động tới kết quả kỳ thi. Hãy tìm xem có quyết định nào đã được đề ra trẽn cơ sở điổm thi'đã được chuẩn hóa. Chẳng hạn, trường có điểm trung binh cùa học sinh tương đối thấp có được bổ sung thêm giáo viên không? Các trưởng ấy có các giáo viên đào tạo đặc biệt không?

Hãy cảnh giác trước những biểu thị khác vò chất lượng nhà trường. Bạn có thể tìm hiểu xem có bao nhiêu học sinh tốt nghiệp từ hệ thống trường bạn theo dõi được vào đại học, cỏ bao nhiêu em giành được học bổng và các em theo học những đại học nào. Trường có được xếp loại cao nhất không? Nếu không thì tại sao? Các tổ chức quốc gia của các giáo viên, quản thủ thư viện và các nhà quản lý cũng công bố những tiêu chuẩn mà theo họ các trường học cấn đáp ứng. Các trường học của bạn đáp ứng đứợc tới đâu?

240

Trong giáo dục, cũng như trong mọi ngành khác, tiền nào của nấy! Mức lương của giáo viên trong khu vực của bạn so với các khu vực khác cùng quy mô là cao hay thấp? So sánh cả mức thuế suất. Thu nhập giữa các giáo viên có chênh lệch không?

Bạn cũng nên làm quen với càng nhiều giáo viên, nhà điều hành và học sinh càng tốt. Bạn có thể học cách nhận biết giáo viên nào thực sự là người quan tâm đến trẻ em và chuyên học hành. Một trong những cách đó là khích lệ cho họ tự nói về công-việc của họ. Nhiệt tình của một giáo viên tốt sẽ bộc lộ ra.

Một lý do khiến báo chí tường thuật về trưởng học rất kém là vì lĩnh vực này thường không tạo ra những câu chuyên lộ liễu, dễ thấy về vận động quyền lực, nhân vật nổi tiếng và những xung đột như thường thấy trong lĩnh vực chính quyền địa phương hay cảnh sát. Những cuộc họp của hội đồng nhà trường thường chỉ sôi động chỉ khi có vấn đề bên lề tác động vào. Hầu hết các ủy viên của hội đồng nhà trường đều thấy thoái mái khi nói về những chuyện

không liên quan đến bản thân việc giáo dục - chuyên này thường để dành cho các nhà giáo dục chuyên nghiệp.

Chuyên vận động quyền lực và ngân sách trong nhà trường cũng giống như ở các cơ quan khốc. Những điều quan trọng độc đáo của môi trường giáo dục chính là lớp học và những gì diễn ra trong đó. Việc tường thuật của bạn sẽ bị thiệt thòi nếu như bạn quên điều đó. Và độc giả của bạn cũng thế.

Chuyên ngành cảnh sát

Tính theo thởi gian làm việc của phóng viên lìù đây cú lẽ là chuyên ngành sản xuất ra nhiều bài báo tốt, đọc được hơn là ở các chuyên ngành khác. Đây cũng là ngành sản xuất ra những bài tường thuật tệ hại nhất, lười biếng nhất và đẻ ra những vấn đề đạo đức và pháp lý nghiêm trọng nhất. Đây là lĩnh vực mà nhiều phóng viên mới ra nghề khởi đầu và nhiều nhà báo kỳ cựu bám trụ cho đến khi họ gần như trở thành một bộ phận của lực lượng này. Nó cho bạn nỗi thất vọng lớn nhất củng như cơ hội lớn nhất. Tất cả những mâu thuẫn đó phát sinh từ bản chất của công việc cảnh sát và của việc tường thuật.

Nếu bạn theo dõi chuyên ngành cảnh sát - và gần như mọi phóng viên đều làm việc này, chí ít cũng là một thời gian ngắn - điều trước tiên bạn phải hiểu các sĩ quan cảnh sát là ai và họ làm việc gì. Chúng ta thuê các sĩ quan cảnh sát để bảo vệ ta trước kẻ khác. Chúng ta yêu cầu họ hàng ngày phải đương đầu với các thành phần cặn bã của xã hội. Lạm dụng và nguy hiểm - và cả sự nhàm chán nữa - gắn liền với công việc này. Chúng ta trả cho các sĩ quan cảnh sát những khoản lương xoàng xĩnh và ban cho họ một ít địa vị. Chúng ta đòi hỏi họ phải can trường nhưng biết trắc ẩn, nghiêm khắc nhưng biết khoan dung. Với những đòi hỏi ấy chúng ta thường nhận được ít hơn những gì chúng ta mong đợi. Công việc cảnh sát hiếm khi

241

hấp dẫn những vị thánh. Các sĩ quan cảnh sát. thường là hoài nghi, hay thành kiến, và đôi khi không lương thiện.

Khi bạn bước vào một đồn cảnh sát lần đầu tiên với tư cách phóng xiên, hãy chờ đợi được đón tiếp với chút ngờ vực, thậm chí thù địch, cảnh sát thường xem các phóng viên trẻ như thành phân cực đoan, cẩu thả, và thích chống lại giới thấm quyền. Những mô tả ấy giống mẫu người của bạn hay đồng môn của bạn? Bao nhiêu người trong so các bạn có cảm tình với cảnh sát?

• Các sở cành sát lả những tố chức gán như quân sự, với hàng loạt mệnh 1 lệnh khát khe và ký' luật nghiêm minh. Cốc thành vién của sỏ' cảnh sái đã tuyên ị thệ giữ nguyên nề nếp ấy. Bây giở cở lõ bạn đã rõ íý do tại sao cánh sát và I các phóng viên trỏ thường ngờ vực lẫn nhau. .

Vậy lảm sao bạn tưởnu' thuật về những con người này đưực? Đươc, bàng cách dùng chính những thủ thuật nghề nghiệp mà bạn dã vận dụng ở tòa thị chính hay các trường học.

- Tự trang bị những trí thức về n Hãy theo học một khỏa về pháp lý, nếu được.

- Cố gắng hòa nhập.Hãy cắt tóc ngắn, ăn mặc nghiêm rúc và học các thuật ngữ trong ngành. Hãy nhớ rằng các sĩ quan cảnh sát, giống như tất cả chúng ta, thường nhanh chóng tin cậy người nào có bộ dạng và hành dộng giống như họ.

- Biết lổng nghe một cách cảm thông.Bạn thích nói về chính mình với nhũng ai tỏ ra quan tâm; hầu hết các sĩ quan cảnh sát cũng thế. Họ biết hụ có một công việc cam go, và họ thích được đánh giá cao. Hãy cửi mở và cố tìm hiểu những quan điểm mà bạn hoàn toàn bất đòng ý kiến.

* Khích lệ tán gẫu. Các sĩ quan cảnh sát có thể tán gẫu còn hơn cả phỏng viên nữa. Khích lệ những câu chuyện phiếm như thế bên tách cà phê đồn cảnh sát, trong khi đi theo xe tuần tra, hay bên một cốc bia sau ca trực. Những câu chuyên ấy sẽ phiến diện và cường điệu, nhưng qua đó bạn có thổ biết rất nhiều điều. Bên cạnh đỏ, những câu chuyện chiến đấu cũng rất hấp dẫn. Chỉ có điều là đừng đăng báo những gì chưa kiểm chứng.

* Trò chuyện với người giám sát cảnh sát. Các luật sư có thể là những nguồn tin tốt, đặc biệt là các công tố viên và luật sư bào chữa, những người có công việc thường xuyên liên quan đến cảnh sát. Nguồn tin từ các nhân viên thi hành Cứng lực khác cũng tốt. Các phó quận trưởng, chẳng hạn, có thể thích kháo chuyên về sự bất lương hay chuyện làm việc không hiệu quả của sờ cảnh sát thành phố, và cảnh sát thành phố cũng thường hăm hở trả đũa.

Một lý do quan trọng của tất cả những việc trên là những thông tin mà bạn, trong vai trò phóng viên chuyên ngành cảnh sát, được quyền tiếp cận theo bộ luật hồ sơ công khai lại rất là ít ỏi. Theo luật, bạn chỉ có quyền xem biên bản bắt giam.

242

Hồ sơ này chỉ cho bạn biết nhân thân của người bị bắt, tội danh và nơi diễn ra việc bắt giam. Luật pháp không cho' bạn quyền được xem hồ sơ bắt giam hay phỏng vấn các sĩ quan có can dự.

Việc viết bài đòi hỏi bạn phải thu thập được nhiều hơn những thông tin sơ lược như thế. Việc tìm được các chi tiết phụ thuộc vào thiện chí mà bạn đã tạo được ở viên trung úy cảnh sát phụ trách văn thư, người chỉ huy ca trực và các sĩ quan xử lý sự vụ này. Nhiều nguy cơ luôn luôn hiệu hữu - bạn có thể bất công, làm phương hại đến uy tín của bản thân bạn và của tờ báo hay đài truyền hĩnh bạn đang làm việc. Muốn tường thuật tốt bạn phải xác định được nguy cơ nằm ở đâu và làm cách nào để tránh.

Nguy cơ lớn nhất phát sinh từ tính phiến diện và thường xuyên không chính xác trong các báo cáo của cảnh sát. Cùng lắm thì các báo cáo ấy chỉ thể hiện quan điểm của người sĩ quan. Đặc biệt là trong các vụ liên quan đến bạo lực, nguy hiểm, hôn loạn, hay cỏ thễ là xô xát qua lại; có thể có nhiều quan điểm đáng tin cậy khác hẳn với quan điểm của viên sĩ quan cảnh sát. Những diễn dịch mâu thuẫn của cùng một tình huống rất nhiều lần đã dẫn tới kết cục là việc buộc tội bị hủy bỏ.

Đê’ bảo vệ chính mình, và công bằng với người bỉ buộc tội, bạn phải luôn luôn hoài nghi. Hãy gán bất kỳ lời buộc tội nào cho người sĩ quan đã tuyên bố điều đó. Nếu nghi ngờ đủ lớn, hãy trò chuyện VỚI bị cáo, với thân nhân hay luật sư của người ấy, và với bất kỳ nhân chứng nào bạn có thể tìm ra. Kết quả hầu như chắc chắn sẽ là một bài viết công bằng hơn và đầy đủ hơn.

Đôi khi câu chuyên lại là chính các sĩ quan đã hành xử sai trái. Jo Craven vừa mới tốt nghiệp trường báo chí và mới được nhận vào ban tường thuật có máy tính hỗ trợ của tờ The Washington Post Điều đó không ngăn cản cô đề nghị tờ Post bám theo một chuyện mà cô đã phát hiện ở Học viện Quốc gia về Tường thuật có máy tính hỗ trợ (National Institute for Computer-Assisted Reporting). Lần đầu tiên lưét qua cơ sở dữ liệu đã đầy hứa hẹn, và ngay sau đó nhóm phóng viên này bắt tay vào nghiên cứu tỷ lệ thường dân bị bắn oan bởi cảnh sát Washington D.C.. Tỷ lệ này còn cao hơn cả tỷ lệ trung bình trên toàn nước Mỹ. Trước khi nhóm này hoàn tất công việc, một hệ thống tham nhũng và tắc trách chết người đã bị phơi bày. Và tờ Post đã giành được một giải Pulitzer từ ý tưởng của một phóng viên mới vào nghề.

Toà án

Muốn hiểu được hệ thống pháp lý của Mỹ thì có một cách là xem nó như một trò thi đấu. Các đối thủ đấu với nhau trong một vụ án hình sự chính la nhà nước - tức là nguyên cáo; và phe bị buộc tội - tức là bị cáo. Trong những vụ dân sự thì các đối thủ là nguyên đơn - người thưa kiện; và bị đơn – người bị kiện. Lác đàu thú nay được môi luật' sư đai diện, người làm tất cả những gi l ó rhế dư giành phán thắng cho pho của minh. Thẩm phán sẽ lom trọng tài cho cuốc thi đấu, bciộc các đấu thủ

243

phải chơi đúng luár. Cuối củng, thán phán (đồi khi cung với một bồi thẩm đoàn) sẽ quyết định ai (hắng.

Một mô tả bất kính như thế-đã cực kỳ dơn giản hóa một hệ thống quan trọng chỉ dửng sau nền báo chí tự do - một hệ t hống sử dụng tính độc lập và thường là trung thực của mình đổ bảo vệ quyền tự do của người dân Mỹ. Nhưng cách mô tả trên có thể hữu ích để làm sáng tỏ một hệ thống vốn cỏ thể làm cho các phóng viên mới vào nghè kính sợ quá mức.

Có rất nhiều chuyện trong tòa án và luật, pháp dồ gây cám giác kính sự. Các thẩm phán áo đen và những luật sư uyên bác nói ra toàn những ngôn ngữ cao siêu và xa lạ. Các vãn bản kiến nghị, phản biện và quyết định đầy ắp những câu cú và trích dẫn rối rắm không thể hiếu nổi đối với người không được chuẩn bị trước. Một phiên tòa có thể bảo vệ tiền bạc của bạn, tự do của bạn, hoặc tước hết của bạn những thứ đó.

Tuy nhiên, bạn không thể hùng hổ tường thuật các phiên tỏa trong khi cứ đứng đó kính sợ, cho nên sau đây là những mánh lới có thế giúp bạn phục hồi thái độ hoài nghi cần thiết cho nghề báo:

- Đừng bao giờ tin một luật sư trừ phi bạn biết rõ người ấy. Dù hàu hết luật sư đều trung thực, tất cả họ đều là người bênh vực cho kẻ khác. Do đó, mọi điều họ nói hay viết ra phải được diễn dịch như la những điều được thiết kế ra để giúp thân chủ của họ và làm tổn hại dối phương. Diều đó luôn đúng cho dù luật sư lảm dại diện cho bẽn bị cáo hay bên khởi tố trong một vụ án hình sự hay đại diện hai bẽn trong một vụ án dân sự. Các quy tắc đạo đức của luật sư đoàn cấm các luật sư lợi dụng nhà báo để giành lợi thế nhưng nhiều luật sư sẽ cố dùng thủ đoạn này. Phải biết ngờ vực.

- Lời của thẩm phán có thể là luật pháp nhưng không phải chân lý. Không phải thẩm phán nào cũng là một học giả về pháp lý. Phần lớn thẩm phán là, hay tòng là, những chinh khách. Một số thậm c{ú còn không lương thiện nữa. Otto Kernel đang là thẩm phán tòa phÚ€ thẩm liên bang thì bị buộc tội tham nhũng đã phạm phải trước đó trong khi làm thống đốc bang Illinois. Abe Fortas đang là thẩm phán Tòa án Tối cao Hoa Kỳ, nhà cố vấn thân cận với Tổng thống Lyndon B. Johnson, và được Johnson đề cử làm chánh án tối cao thì một phóng viên phanh phui ra ông này thường xuyên nhận tiền từ một người đã bị buộc tội vi phạm luật pháp liên bang. Fortas buộc phải từ chức ra đi.

❖ Sự thật và chân lý không phải lúc nào cũng thắng thế. Các công tố viên có khi lại che giấu những bằng chứng có lợi cho bên bị khởi tố. Các luật sư biện hộ đôi lủc vồ lấy những khái niệm chuyên môn hay dựa vào những nhân chứng mà họ biết là không đáng tin cậy nhằm buộc tòa xử trắng án. Các thẩm phán thỉnh thoảng lại diễn dịch sai những điều luật hay phớt lờ chúng đi. Nhiêu người vô tội phải vào tù và những kẻ phạm tội lại được tự do. Các tòa án cũng chẳng hoàn hảo hơn các nhật

244

báo. Hai cái này công lại có thể đẻ ra những cảnh tượng kinh hồn, chẳng hạn như sự kiện ở Cleveland năm 1954 khi các tờ báo gào thét đòi máu trả máu và một thẩm phán khước từ Tiến sĩ Sam Sheppard những quyền cơ bản nhất trước khi kết tội bị cáo này đã giết chết vợ. Quyết định của Tòa án Tối cao lật ngược hoàn toàn bản án đó đã trở thành một cột mốc lịch sử và đề ra những quy trình xét xử đúng đắn. Trong nhiều trường hợp khác, báo chí đã giúp điều chỉnh nhiều vụ xử oan sai. Phóng viên Gene Miller đã giành được hai giải Pulitzer vì đã giành được quyền tự do cho những người đã bị bỏ tù oan sau những bản án bất công buộc họ tội sát nhân.

Hệ thống pháp lý cũng phải được tường thuật trung thực và nghiêm khắc. Và những nguồn thông tin để tường thuật - cũng giống như ở tòa thị chính hay sở cảnh sát - là các hồ sơ và những con người. Trước hết, đôi lời về các hồ sơ tòa án, tìm chúng ở đâu và cách sử dụng chúng.

Hồ sơ tòa án

Bất cứ khi nào có một vụ án được lập hồ sơ đưa ra tòa - dù đó là khởi tố hĩnh sự hay vụ kiện dân sự - viên thư ký tòa án luôn gán cho nó một chữ số. Mỗi vụ án cũng được mang một tiêu đề riêng. Để tìm được các hồ sơ này từ viên thư kỷ, bạn phải biết được số hiệu hay tiêu đề của vụ án. Bạn có thể theo dõi một vụ án bằng cách kiểm tra hồ sơ này. Nhưng thường thi bạn theo dõi bằng cách cập nhật thông tin nơi công tố viên hay ở các luật sư bàọ chữa - nếu không thường xuyên theo dõi bằng cách này thì ít ra trong các vụ án hình sự quan trọng hơn bạn cũng phải làm nhữ thế.

Một khi vụ kiện dân sự đã được đệ trình, bên bị kiện phải có hồ sơ phúc đáp, Nguyên đơn có ti 10 due! kiến nghị Xin thông tin thêm. BỊ đơn có thể gửi kiến nghị bác bỏ đơn kiện và nguyên ri ơn sẽ phải trả lời. Thấm phán sẽ có ỷ kiến với từng kiến nghị. Bạn co thể theo dõi tất cả bảng cách thường xuyên kiêm tra hồ sơ này. Chỉ trử những trưởng hợp hiếm hoi, mọi kiến nghị và thông tin đã đệ trinh lên tòa án đều trỏ' thành hổ sơ công khai. Thường thi thông tin lừ các vụ kiện có thể cung cấp ciio bạn nhiều tinh riết cặn kẽ rất lý thú trong những chuyên vốn là riêng tư của các nhân vật hay doanh nghiệp nổi tiếng.

Nhiêu vụ kiện không bao giở được đem ra phân xử trước thẩm phán hay bồi thẩm đoàn. Các luật sư thường làm theo quy trình thông thường là cổ tranh giành lợi thế trong' thời gian vái tháng, hét gửi kiến nghị rồi lại phán bác kiến nghi để giành thè thượng phong hoặc để thăm dò sức mạnh đói phương. Thề rồi, sau khi ngày xét xử đã được ấn định, bên này hoặc bên kia sẽ đề nghị hòa giải - tức là thương lượng. Vụ án sẽ được hủy bỏ. Khác với két quả cua một phỉen rùa, các chi tiết của những dàn xép bôn ngoài tòa án không cần phái cõng khai cho nên nhiều cá nhân hay doanh nghiệp thích gi ái quyết ìíteo 1-iểii do.

Các nguồn tin

245

Nếu một vụ án được đưa xử, bạn sẽ tường thuật các tiến trình tố tụng dán sự lẫn hình sự gần như theo cùng một cách. Bạn phải lắng nghe các lởi khai và, trong những lúc giải lao, gặp riêng luật sư của hai bẽn để thu thập những lý giải và chi tiết thêm thắt, đồng thời bổ sung các thông tin cơ sở từ hồ sơ tòa án và nguồn tư liệu riêng của bạn. Các mối quan hệ cá nhân của bạn sẽ là những nguồn tin quan trọng trong tiến trình này.

* Luật sư. Đừng quên lời cảnh báơ về sự ranh mãnh của các luật sư. Tuy nhiên, bất kể tính chất phụng sự bản thân hàm chứa trong những nhận định của họ, các luật sư có thể là những nguồn tin tốt nhất trong lĩnh vực tòa án. Mọi phóng viên pháp đình cần phải giành được sự tin cậy và thiện chí của các công tố viên cũng như nhân viên của người này. Không những họ có thể giúp bạn theo kịp mọi diễn tiến trong tiến trình khởi tố hình sự, mà họ - các trợ lý cho công tố viên thường rất trẻ, có tham vọng chính trị - còn có thể cho bạn cả kho chuyên phiếm về tòa án rất lý thú và hữu ích. Họ là những nguồn tin tốt cho những mách nước về con người - quan tòa nào giỏi nhất và kém nhất, quan chức địa phương nào có thể đang nhận hối lộ, luật sư bào chữa nào thiếu liêm khiết... Giống như mọi chuyện phiếm, những lời mách nước như thế cần phải được xử lý thận trọng và kiểm tra kỹ lưỡng. Nhưng các nguyên liệu thô cho bài báo thường nằm trong đó.

Từ quan điểm phóng viên, các luật sư hành nghề tư nhân có thể phân thành hai nhóm - nhóm chịu nói và nhóm không chịu nói. Nhóm đầu thường bao gồm các luật sư trẻ, các luật sư có tham vọng chính trị, và các luật sư bào chữa hình sự. Tất cả họ đều thấy sự nổi tiếng là điều có ích cho sự nghiệp. Hãy xây dựng quan hệ với họ. Cái tôi của giới luật sư cũng to chẳng kém cái tôi của các phóng viện đâu. Hãy thổi cho cái tôi ấy lớn thêm. Hãy gợi cho họ tự nói về bản thân, những chiến thắng của họ, tham vọng của họ. Bạn sẽ gặt hái được nhiều triển vọng cho các bài báo, các thông tin cơ sở và những chuyện phiếm để trao đổi với các nguồn tin khác.

* Thẩm phán. Các thẩm phán cũng là nguồn tin, đừng bỏ qua. Một số thẩm phán tự đánh giá mình cao đến không có thời gian dành cho phóng viên. Nhưng bạn phải nhớ là mọi thẩm phán ở mọi tiểu bang đều được bầu ra làm công việc này. Điều đó biến họ thành những chính khách, và hiếm có chính khách nào lại đóng sầm cửa trước một phóng viên thân thiện. Ngay cả nhiều thẩm phán liên bang, được chính tổng thống bổ nhiệm, cũng có dính dấp đến chuyện chính trị và vẫn khoái được nhắc tên trên báo chí. Cái tôi của thẩm phán thậm chí còn lớn hơn cái tôi của phóng viền. Hãy đối xử với các thẩm phán đúng như thế.

❖ Các công chức tòa án. Nhiều công chức tòa ốn khác cũng có thể là nguồn tin hữu ích. Các sĩ quan cảnh sát được phân bổ làm công tác tòa án thường ít có việc gì để làm và rất vui mừng khi có cơ hội để nói bất cứ chuyện gì họ biết, điều đỏ có thể trở thành những chuyên hậu trường rất hay. Các nhân viên phụ tá cho thẩm phán và đặc biệt là các thư ký đều đáng cho bạn làm quen và càng hay hơn nữa nếu họ đã quen bạn từ trước.

246

Như vậy bạn sẽ tường thuật chuyên tòa ận giống như bắt kỳ chuyên ngành nào khác. Bạn phải học được các thuật ngữ trong nghề, tìm hiểu các hồ sơ và xây dựng các nguồn tin.

Tôn giáo

Số người Mỹ tham dự các buổi lễ tôn giáo còn nhiều hơn số người đi xem các trận bóng. Nhiều người Mỹ hoạt động tích cực trong tôn giáo hơn là trên chính trường. Đại đa số người Mỹ cho rằng tôn giáo là điều rất quan trọng trong đời sống của họ. Tuy nhiên, nếu đọc báo hay xem truyền hình thì bạn chẳng thể đoán được điều đó. Các nhật báo Mỹ tiêu biểu mỗi tuần chỉ có một chuyên trang vỏn' ’nai:.. !hương đãng vào Vigày Thứ Bay ià ng.is mu sú lương phút hanh \à dor giá i.hầp nhái. HrOtog Umãt vè Lòn giáo trên cnụẻa hình thận*! chi còn ír hơn, gần như không hề cỏ.

Có mộ) sođấu hiêì.1 cho thây nghè hão đang tỉnh gỉíìe. Một số rờ bao, lờn va nhỏ, đang mở rộng việc tường thuật tôn giáo ra khỏi trang báo hãng tuần. MỘI số tờ báo mớ rông định nghĩa của đề tài này đê hao trùm ỉuôii cả các ván đô tàm linh vá đạo đức, Các tờ báo khác đang dần nhận ra vai trò của tòn giáo không chỉ ỉà các hình thức thờ phụng. Điều đó không có gi dáng ngạc nhiên. Hãy xem xét những khia cạnh sau dây: Trong các ván dè xã hội,tôn giáo đóng một vai trò trong cuộc tranh cãi chưa dứt về giáo dục giới tính, nghiên cứu và điều trị bệnh AIDS, phá thai, vai trố của phụ nữ trong giáo hói và trong đời tục. vù ì lầu như đù loại vấn đề bất tận về chính sách.

Trong chinh trị, rón giao đã trở thành chìa khóa cho việc vận động và cằm quyền. Nhiều tổng thống tư hai đảng phái chính trị chù lực dã từng tuyên bố chmh ho là loài người mới Iheo dạo Thiên Chứa, ứng cử viên à mọi cấp độ luôn thu hút sự ủng hộ từ quyền tin ngưỡng hay, trong một số ít trường hợp, tận dụng sự độc lập của họ đối với quyền tín ngưỡng. Trong nhũng chiến dịch vận động khắp nước Mỹ, các Tổ chức tôn giáo có tài chính mạnh và tổ chức tốt - nhưng thường là bảo thủ trong quan điểm thần học và chính trị của họ - đã có thế lực ảnh hưởng đến một sổ lượng nguôi còn đông đáo hơn cà số giáo dân.trực thuộc. Trong các thành phố lởn. các ứng cử viên luôn tranh thủ sự ủng hộ của người Hồi giáo và Do Thái giáo.

Trong luật pháp, các vấn đề hiến pháp tiếp tục làm vẩn đục mối quan hệ giữa giáo hội và nhà nước. Một giáo viên đã nộp đơn kiện sau khi bị sa thải và đã không chịu tỏ ỹ-tôn trọng một phút trầm mặc yên lặng trong lớp học - một yêu cầu đúng luật. Các nhân viên thi hành công vụ liên bang đã tấn công một khu vực tôn giáo ở Texas. Những người theo giáo phái David đã chọn cái chết trong đám cháy sau đó thay vì đầu hàng cảnh sát.

Trong các vấn đề quốc tế,bạo lực bất thường đã phá hỏng thỏa ước ngừng bắn mong manh giữa người theo đạo Công giáo và người theo đạo Tin lành ở Bắc Ireland, trong khi xung đột tái phát lại đập tan nền hòa binh tạm thời giữa người Đo

247

Thái và người Hồi giáo ờ Trung Đông. Tuy nhiên, tôn giáo lại làm tồi tệ thêm sự khác biệt sắc tộc trong những cuộc nôi chiến tàn khốc ở Trung Âu và Trung Phi. Những người theo Hồi giảo chính thống lại gia nhập Giáo hội Công giảo La Mã khi các nỗ lực kiểm soát dân số trén toàn cầu suy yểu dần.

Trong đời sống hàng ngày, các hội từ thiện do tôn giáo tổ chức đang đóng vai trò ngày càng quan trọng khi nền kinh tế Mỹ bỏ lại sau lưng nó ngày càng đông những người không có kỹ năng và không được đào tạo. Tuần lễ tôn giáo ở thành phố đại học Midwestern bao gồm đủ các hoạt động của đủ loại giáo hội và giáo phái Đông Tây.

Vậy thì làm sao phóng viên có thể đeo bám được một lĩnh vực có quá nhiều vấn đề, nhân vật và sự kiện như thế?

Trước hết phải chuẩn bị kỹ. Đọc càng nhiều càng tốt các sách báo về lĩnh vực tôn giáo. Khi cần các ý kiến hay các thẩm định chuyên môn, hãy tham khảo các cơ quan nghiên cứu tôn giáo, nhưng hãv đề phòng những nhân vpt có thể tiềm ẩn thành kiến. Hãy làm quen với những người hoạt động tôn giáo, trong và ngoài giới tăng lữ. Những ai là kẻ chống đối và hoài nghi? Ai là thế lực đứng đằng sau bục giảng kinh lặng lẽ quyên tiền, điều khiển việc chi tiêu và chỉ đạo các chinh sách?

Cần nhớ rằng tôn giáo cũng là một doanh nghiệp lớn. Các hồ sơ công và cơ sở dữ liệu máy tính có thể giúp bạn theo dấu các sở hữu bất động sản và tài chính. Các tổ chức tôn giáo thường sở hữu nhiều bất động sản, nhà ở, bãi đậu xe, cơ sở giáo dục có tính thương mại. Các tổ chức này không phải đóng thuế nhưng chúng có thể có tác động kinh tế rất lớn và không phải lúc nào cũng tích cực. Người ta từng thấy các giáo hội lại chính là những ông chủ chuyên cho thuê những khu nhà ổ chuột.

Các tổ chức tôn giáo cũng không phải đóng thuế thu nhập. Nhưng luật pháp Mỹ yêu cầu các nơi này phải khai hồ sơ thuế liên bang - mẫu 990 - để duy trì tình trạng miễn thuế. Các mẫu khai thuế Dịch vụ Lợi tức Nội bộ (Internal Revenue Service) là các mâu khai thuê thu nhập duy nhãt được công khai theo luật pháp. Bạn sẽ thấy rằng các độc giả sẽ quan tâm đến những chuyên tài chính chứ chẳng riêng gì những việc làm tốt của các tôn giáo.

Ngoài chuyện không hiểu biết còn nhiều trở ngại khác sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả của việc tường thuật tôn giáo. Nhiều phóng viên và biên tập viên ngại không dám “soi kinh lúp" vào các cơ quan và lãnh đạo tôn giáo như là đôi với các cơ quan và lãnh đạo kinh doanh cũng như chinh trị. Đừng quên rằng các lãnh đạo tôn giáo cũng là con người. Họ thường là ngựời tốt, đôi khi xảo quyệt, và có lúc cũng đồi bại. Hãy tỏ ra tôn trọng họ nhưng phải nhớ rằng vị tăng lữ đòi hỏi được đối xử kính trọng kia có thể đang che giấu diều gì đó đằng sau nụ cười thoát tục kia.

Một vân đê khác khi tường thuật tôn giáo chính là cảnh xúc mãnh liệt nta nhiêu người dành cho tín ngưỡng của họ. Nếu bạn tường thuật nghiêm túc thi sẽ không

248

tránh khỏi chuyện khuấy động lòng phẫn uất của ai đó. Tuy nhiên, bạn phải tránh kích động chuyện này một cách không cần thiết vi đã không chuẩn bị kỹ thông tin và kiến thức trước khi theo dõi tường thuật.

Lĩnh vực tôn giảo có nhiều chuyện giúp đề cao các giá trị tinh thần - những phụng sự bất tư lợi cho người nghèo, người ốm, người bị lãng quên và ruồng bỏ. Những chuyện như thế khắc họa những giá trị khác hẳn tiền bạc hay quyền iực. Chúng tôn vinh tấm gương của những con người dũng cảm dám hy sinh cả tính mạng và của cải để đấu tranh cho nhân quyền hay phản đối chiến tranh. Nhưng tôn giáo cũng có nhiều chuyện khác chẳng hay gì. Các giáo xứ nợ nần chồng chất. Trường học của các giáo xử thuê toàn giáo viên lương thấp, chuyên mộn kém. Người da màu không được nhận vào học. Phụ nữ bị từ chối không cho thụ phong lỉnh mục.

Những ô cửa sổ kính màu của nhà thờ không phải là rào chắn trước những trò vận động chính trị. Các vấn đề liên quan đến tôn giáo, chẳng hạn như phá thai, đồng tính luyến ái và ngược đãi nghiêm trọng, thường cũng là những vấn đề chính trị. Các giáo hội có thể dùng thế lực kinh tế của mình đế chống lại hay bảo vệ sự bất công. Niềm tin có thể trở thành sự mù quáng.

Cho dù tường thuật lĩnh vực tôn giáo từ bất cứ khía cạnh nào, một bài báo tốt về đề tài này cuối cùng củng được lên trang nhất ngang hàng với những tin bài hay nhất về tỏa thị chính hay y tế. Các kỹ thuật để tiếp cận chuyên ngành này cũng giống như ở các chuyên ngành khác.

Môi trường, khoa học và y tế

Trong nhiều khảo sát, độc giả nhật báo cho biết họ muốn vấn đề môi trường được tường thuật nhiều hơn và hay hơn. cảm tưởng ấy đặc biệt rất mạnh mẽ trong số độc giả trẻ (và cả khán thính giả trẻ nữa). Các đề tài về môi trường có thể nằm ngay trong thành phố của bạn chứ chẳng đâu xa - các công viên, bãi chứa rác thải, nguồn cấp nước địa phương. Các nguồn thông tin chuyên môn cũng kề bên. bạn - trường đại học gần nhất, hay ở cơ quan tài nguyẽn thiên nhiên quốc gia. Những người ủng hộ môi trường nhiệt tình, nhiều thông tín có thể ở ngay trong một chi nhánh địa phương của một tổ chức bảo vệ môi trường quốc gia hay quốc tế.

Bà Emilia Askari, Chủ tịch Hội Nhà báo Môi trường, đã soạn sẵn nhiều gợi ý cho các biên tập viên để đáp ứng mối quan tâm của'độc giả. Những thủ thuật sau đây của bà Askari sẽ cho các phóng viên môi trường tương lai những xuất phát điểm hữu ích:

• Mở rộng định nghĩa về môi trường. Môi trường bao gồm cả đô thị lẫn thiên nhiên hoang dã. Hãy nghĩ đến những tòa nhà bỏ hoang, những trạm xăng dầu cũ kỹ, và các hệ thống thoát nước cũng như những khu đầm lầy và các động vật có nguy cơ tuyệt chủng.

249

❖ Dành nhiều thời gian trên địa bàn. Xây dựng các nguồn tin trong số những nhà chuyên môn và người hoạt động môi trường. Hãy đọc những gì họ đọc.

❖ Chờ đợi áp lực và tranh cãi. Việc sử dụng đất, bảo tồn, quyền sở hữu bất động sản và tình hình kinh tế tất cả đều có thể gây ra cảm xúc và mối nnan râm. Trong moi vấn đề ban tường thuât. ban sẽ bi soi mói từ moi phía.

❖ Hãy nhìn xạ hơn những vấn đề thuần túy địa phương. Những vấn đề rộng lớn hơn như hiện tượng toàn cầu nóng dần lên, nạn phá rừng và đánh bắt cá quá mức cũng có thể xử lý ở góc độ địa phương qua những chuyên rất gần gũi như thời tiết và cửa hàng tạp hóa.

❖ Tự đào tạo mình. Hãy tìm các cơ hội để tham dự các hội nghị về các vấn đề chuyên môn của đề tài này. Hãy học cách tường thuật với sự hỗ trợ của dữ liệu máy tính. Hãy ghi danh học thêm một vài khóa ở đại học gần nhất.

❖ Viết cho trẻ em. Trẻ em rất quan tâm và tích cực, chúng sẽ lồ những độc giả và công dân tương lai. Ngoài ra, giải thích cho trẻ em hiểu được lại chính là cách tốt nhất để bảo đảm rằng bạn thật sự hiểu được những vấn đề phức tạp.

❖ Theo dõi các báo cáo nghiên cứu khoa học và diễn dịch chúng thành ngôn ngữ bình dân. Nhiều bẵỉ báo hay nhất về môi trường bắt đầu từ những báo cáo nghiên cứu trong các chuyên san khoa học. Phải bảo đảm là bạn biết được, và cho độc giả biết, các nghiên cứu này lấy nguồn tài trợ tữ đâu và bất kỳ khả năng thiên lệch nào tiềm ẩn trong những nghiên cứu mà bạn tường thuật.

Nhiều kỹ thuật, khó khăn và cơ hội trong việc tường thuật về môi trường cũng tương đồng trong việc tường thuật về khoa học và y tế.

Trong những chuyên ngành này, bạn sẽ ít phải dự họp hay viếng thăm cac văn phòng cơ quan như là trong chuyên ngành nội chinh hay giáo dục. phan lớn các đề tài có thể được phát xuất từ chính sự chủ động táo bạo của bạn hay bằng cách xem xét một vấn đề quốc gia ở cấp độ địa phương. Bạn có the tìm ra lệnh cấm một loại thuốc trừ sâu mới sẽ có ý nghĩa gì đối với các nong dân địa phương, chẳng hạn. Hay bạn có thể xác định xem các bác sĩ địa phương có sử dụng phương pháp điều trị bệnh Thấp khớp mới hay khống, hay một nhà nghiên cưu ở trường đại học tiểu bang đã khám phá điều gi về tác động của rượu cồn trên loài chuột.

Bạn có thể tim ỷ tưởng để khai thác đề tài từ các chuyên san khoa học và y tế cũng như từng các quan hệ. Gần như cộng đổng nào cũng có những nguồn tin. Trong y tế, nguồn tin bao gồm các thành viên của hội y khoa địa phương, người quản lý các bệnh viện và quan chức về tế công cộng. Trong các ngành khoa học, hãy tìm các trường ở địa phương hay các chuyên khoa đại học, nhân viên của các cơ quan chính phủ chẳng hạn như các trung tâm nghiên cứu hay chi nhánh chuyên trách. Thậm chí những ngưíM nghiệp dư thuộc các hội thiên văn địa phương có quan

250

tâm đến những vấn đề này cũng là nguồn tin tốt. Trong lĩnh vực môi trường thường không thiếu các nhóm ủng hộ hay các ngành công nghiệp muốn bảo vệ quyền lợi của mình. Các cơ quan nghiên cím và điều hành của liên bang và tiểu bang cũng rất có ích.

Những khó khăn riêng biệt của việc tường thuật các lĩnh vực khoa học thường bắt đầu bằng ngôn ngữ đầy các từ chuyên môn khó hiểu mà các nguồn tin sử dựng. Bẹn phải nắm chắc loại ngôn ngữ này để có thể vừa đặt ra được những câu hỏi thông minh vừa biết diễn giải các câu trả lời sao cho độc giả hiểu được. Các từ điển thuật ngữ chuyên ngành là những công cụ vô giá. Hãy tham khảo chúng và tìm kiếm thêm những lời dẫn giải khác cho đến khi nào bạn chắc chắn mình đã kiểu rõ.

Một khó khăn khác là làm sao thuyết phục các nhà khoa học và bác sĩ chịu nói chuyện với bạn - dù là nói bằng ngôn ngữ chuyên môn hay binh dân. Nhiều người trong số họ ít tiếp xúc vớí phóng viên. Phần lớn những quan hệ báo chí họ gặp phải đều khó chịu vì bắt nguồn từ những tranh cãi hoặc là vì phóng viên đã không chuẩn bị kỹ trước khi gặp họ. Những nguồn tin dè dặt rất có thể lại sẵn sàng cộng tác nếu như bạn chuẩn bị kỹ kiến thức, cho nên ít ra bạn cũng phải biết là họ đang nói về cái gì. Hãy hứa hẹn sẽ cho nguồn tin ldểm tra lại bài viết. Tính chính xác là mục tiêu của cả bạn lẫp họ.

Trong y tế, mối quan ngại cho sự riêng tư có thể làm một số nguồn tin không muốn nói chuyện thoải mái. Bổn phận của các bác sĩ vốn là, và phải là bảo vệ bí mật của bệnh nhân. Là phóng viên, bạn chẳng có quyền gì về mặt pháp lý để biết được tình trạng hay bệnh tật của bệnh nhân. Điều này đứng ngay cả khỉ người bệnh là một quan chức công quyền. Thực tế thì mọi thông tin về tiền sử bệnh lý và tình trạng sức khỏe của bệnh nhân được luật pháp bảo vệ không cho phép nhân viên lưu trữ hồ sơ của chính quyền tiết lộ. Như vậy khi ông thị trưởng phải vào bệnh viện và bạn muốn biết nguyên do thì những công cụ duy nhất của bạn là tài thuyết phục và thiện chí mà ban đã xâv dưng với các auan chức bênh viên, bác sĩ điều trị hay gia đình của ông thị trưởng.

Các nguồn tin cỏ thể sẽ rất thận trọng khi nêu nhận xét về công trình của họ. Hầu hết các nhà nghiên cứu trong y khoa và khoa học đều dè dặt khi tuyên bố bất kỳ điều gì về tầm quan trọng hay tính chắc chắn của công trình họ đang làm. Một số khác lại không như thế. Còn bạn, bạn phải thận trọng. Hãy kiểm tra đi kiểm tra lại, với nhà nghiên cứu có liên quan và với những người am hiểu khác trong lĩnh vực này, trước khi đặt bút mô tả bất kỷ phát kiến nào là “quan trọng,” “đầy kịch tính,” hay “kinh khủng”. Nói quá lời sẽ làm phương hại đến uy tín của bạn đối VỚI các nguồn tin và với độc giả.

Đôi khi một nhà nghiên cứu sẽ không muốn thảo luận về công trình của mình khi nó chưa được công bố trên một tạp chí chuyên môn hay báo cáo ở một hội nghị. Cách thể hiện đó đối với nhà khoa học có thể quan trọng hơn cả việc công bố trên

251

nhật báo. Nguồn tài trợ và. danh tiếng là những vấn đề đề ra nhiều thách thức và cho bạn nhiều phần thưởng. Thách thức chính là phát hiện và giải thích các diễn tiến cùng những vấn đề quan trọng đối với độc giả. Còn phần thưởng, cũng giống trong các lĩnh vực tường thuật khác, có thể là giải thưởng, được tăng lương hay - quan trọng nhất - các nguồn tín và đồng nghiệp công nhận đã hoàn thành xuất sắc một nhiệm vụ. Bí quyết thành công để tường thuật các chuyên ngành này cũng giống như mọi chuyên ngành khác: chuẩn bị, nhạy bén, kiên trì, có mặt tại chỗ và cảnh giác cao.

CHƯƠNG 14: ĐỀ TÀI KINH TẾ VÀ TIÊU DÙNGTrong chương này bạn sẽ học:

1. Cách chuẩn bị để tường thuật đề tài kinh tế

2. Phát hiện đề tài kinh tế ở đâu?

3. Cách tìm hiều các số liệu kinh tế

4. Các phát hiện và tường thuạt đề tài tiêu dùng

Đáy in phần dẫn nhập bán'báo cáo năm 2000 của lực lượng chuyên trách tin kinh (ế eúa Hiệp hội các chủ bút của hãng thông [ tấn AP (Associated Press Managing Editors - APME):

Nếu kinh tế chinh là “sức sống” của nước Mỹ thì sức sổng cứa các nhật báo Mv chắc chẩn lả mảng tường thuật tin kinh tề.

Khắp đất nước, các biên tập viên nhật báo đang i uyển thêm nhân sự, tăng cường các máng tin vả bát đầu coi trong nghiệp vụ báo chí kinh ré - lình vực rnú chỉ cách đây vài nám vẫn con lá mộ! rnuc nhỏ hay chí vái trang nàm sau các chuyên trang Thố thao.

Đièu gỉ đang xảy ra?

Ở mức độ nào dó. các nhật báo chỉ dang đuổi theo nhu cẩu độc già...

Tin bài kinh tế đang xuất hiện khắp mọi nơi trên các trang nhật báo. Có lúc phần kinh tế bị kẹp giữa trang truyện tranh vã phàn rao vặt, nhưng giờ đây những tin bái về các quyết định của Cục ị Dự trữ Lien bang vé Lũi suấrthưởng xuyên được í ủng trang nhất. Tại sao? Tại vì độc giả muốn biết lãi suất sỏ theo hướng nào trước khi họ mua một chiếc xe hưi hay đầu tư vào nhà ử hoặc cổ phiếu.

Chì số trung binh Dow Jones khu vực công nghiệp bái đầu lăng tới mức kỷ ỉuc và tác động nia sự lạc quan trẽn thị trưởng đối với các cá nhân I ữằu tư-bây giư cũng lù tin trang nhất. Những tin Ị Cai về sức mạnh thị trưởng đà tạo ra một thế hẹ I C-Ơi những người Mỹ giàu có cúng được nhấn mạnh tương tự.

252

Ngay cả các phóng viên chính trị cũng phải học căn bản vê kinh tê. Các cuộc vận động tranh cử chức tổng thống năm 2000, chẳng hạn, phần lớn cũng đặt trên những vấn đề kinh tế - từ phí tổn của chăm sóc y tế cho tới tương lai của bảo hiểm xã hội và cả tác động của thương mại toàn cầu.

Bạn thấy chưa? Bất kỳ chuyện gì cũng có thể là chuyện kinh tế. Thế nhưng ban kinh tế của nhiều báo đài trong quá khứ chỉ tự giới hạn mình trong các chuyển động lên xuống của giá chứng khoán hay chỉ số giá tiêu dùng. Họ khiến độc giả buồn ngủ và phớt lờ hầu hết số khán thính giả tiềm năng.

Giá cả chứng khoán vẫn quan trọng, tất nhiên. Nhiều nhà đầu tư và doanh giới tham khảo nhật báo hàng ngày chỉ vì những số liệu đó. Nhưng ngày nay, nhiều nhật báo đang nỗ lực giải thích các số liệu ấy. Cũng như các chuyên mục khác của tờ báo, người ta đang tập trung vào ý nghĩa của những con số đó đối với độc giả. Các nhà báo kinh tế cũng đang loại bỏ dần những từ chuyên môn thường gây rối rắm cho độc giả tiềm năng. Thay vào đó, họ đang giải thích mọi chuyện bằng ngôn ngữ phổ thông mà ai cũng hiểu. Kết quả là lượng độc giả - và lượng báo ỉn sẵn sàng cung cấp tin kinh tế - đang tăng lên.

Những tin bài về cách tiêu xài, dành dụm và đầu tư tiền bạc cũng thế. Tin bài về tiêu dùng và tài chính cá nhân - bao gồm mọi thứ từ tiết kiệm tiền sửa xe hơi cho tới cách đầu tư của thừa kế - ngày càng phổ biến.

Cơ hội nghề nghiệp trong ngành báo chi kinh tế cũng đang phát triển, s J phát triển ngoạn mục nhất là thế giới báo mạng. Hàng chục ấn bản trực tuyếr đang đưa ra những mức lương cao và thậm chí cả quyền chọn lựa những c: phần sinh lợi đề tuyển mộ các phóng viên và biên tập viên kinh nghiệm từ nhật báo. Nhiều cơ quaiỊ.trực tuyến trong số này chỉ chuyên tường thuật mc mảng nào đó trong thế giới kinh tế cho một lượng công chúng tuy nhỏ nhưr.: lại có ảnh hưởng lớn. Theo bản báo cáo của APME, các nhật báo củng đan: đáp ứng theo nhu cầu độc giả. Nhiều tờ có chuyên trang kinh tế hàng tuần cũng như các chuyên mục tập trung vào những vấn đề cụ thể như bất động sản hay xe hơi. Hàng chục tạp chí chuyên về tài chính cá nhân, tin tiêu dùn: và kinh doanh thể thao. Phát thạnh và truyền hình, đặc biệt là truyền hình cáp, cũng mở rộng phần tường thuật của minh. Ví dụ như CNN và CNBC : dành nhiều giờ phát sóng cho tin tức kinh tế và tiêu "dừng. Cọh có rất nhiễ tạp chí thương mại tập trung vào những ngành công nghiệp chuỵẽn biệt. Nhưng muốn kiếm được một chân trong ban kinh tế của một cơ quan ihông tấn, ban cần hiểu được các thuật ngữ kinh tế cơ bản và chút toán học. Bạn cũng phải biết cách hiểu những báo cáo tài chinh - điều này dễ hơn bạn tưởng nhii - Ngoài ra bạn cần có những kỹ năng của bất kỳ nhà báo nào: tính kiên trì hiếu kỳ và khả năng đặt câu hỏi để nhận được câu trả lời.

253

CHUẨN BỊ TƯỜNG THUẬT ĐỀ TÀI KÍNH TẾPhạm vi của nhửng câu chuyện kinh tế có thể cũng rộng lớn như phạm vi của

chính ngành kinh tế đó. Tin bài kinh tế có thể nói về các trường hợp thảng chức và về htru của một công ty hay có thể tập trung vào các lợi nhuận tiềm tàng của một công ty khác - điều đáng quan tâm đối với các nhà đầu tư hiện tại và tương lai vào công ty' đó. Các câu chuyện kinh tế khác có thể bám theo các vấn đề tài chính cá nhân được độc giả bình thường chú ý chứ không nhắm tới những người thuộc cộng đồng các nhà đầu tư. Những tin bài như thế thường thăm dò những vấn đề như: Mua nhà trả góp 15 năm hay 30 nãm cái nào lợi hơn? Có nên đầu tư vào thị trường mỹ thuật? Gửi tiết kiệm ở đâu là đáng tin cậy nhất?... Tin tức tài chính cá nhân phổ biến đến mức nhiều ban kinh tế các báo hàng tuần dành riêng cho nó một chuyên trang.

Tin bài lãnh tế cũng có thể nói về một loại máy ảnh chụp lấy liền mới ra đời sẽ khiến không những các cổ đông của công ty sản xuất mà cả người mua tiềm năng chú ý. Cũng có thể viết về nạn hạn hán ở Kansas gây tác động đến giá cả lúa mì đối với nông dân ở Michigan và giá bánh xốp đối VỚI những bà nội trợ ở tận Florida.

Nhiều câu chuyện luôn có tác động rõ rệt đến từng địa phương. Nhưng đôi khi tác động địa phương lại không lộ liễu. Một bài về quyết định tăng cường hay siết chặt nguồn cấp tiền của ủy ban Thị trường mở (Open Market Committee) thuộc Cục Dự trữ Liên bang có thể nghe rất xa vời đối với công chúng. Nhưng quyết định ấy có thể ảnh hưởng đến lãi suất mả độc giả của bạn phải trả cho chiếc xe hơi hay tiền nợ mưa nhà. Hoặc nó có thể tác động đến độc giả nếu quyết định này làm tăng thêm hay giảm bớt tỷ lệ lạm phát theo cách nào đó. Tin tức về những khoản thâm hụt ngân sách lớn của nước Mỹ có thể làm suy yếu giá trị đồng đôla làm tăng giá những chiếc ti-vi Sony, xe hơi Volkswagen hay chai whisky Cutty Shark Scotch. Phải có kỹ năng mới viết được, nhưng một nhà bào kinh tế giỏi có thể biến những chuyện có vẻ bí hiểm như thế trở thành rõ ràng và có liên quan đến công chúng. Và một bài diễn giải rõ ràng có thể được đăng ngay trang nhất.

Nhiều quyết định kinh tế hay quyết định của các tập đoản lớn có tác động đến- chúng ta được đề ra ở Washington, New York, Chicago và một vài trung tâm đô thị quan trọng khác. Nhưng những thành phố ấy không thể nắm độc quvền đối với khả năng sáng tạo và tường thuật tin tức lãnh tế. Ngay cả trong những thị xã có vài ngàn dân, các doanh nghiệp vẫn luôn khai trương và giải thế, các nhà máy sản xuất vẫn luôn táng hay giảm sản lượng, tuyển dụng hay sa thải nhân công. Cư dân địa phương vẫn luôn bỏ tiền ra mua nhà hay xe, đi du lịch hay chưng diện, hay gửi tiền vào các ngân hàng hay quỹ tiết kiệm địa phương. Trong mọi tình huống như thế đều có sẵn chất liệu cho tin bài >. kinh tế.

Tin bài kinh tế cũng có thể mạch iạc và hấp dẫn như bất kỳ tin bài nào ở các chuyên mục khác của tờ báo. Điển hình thường thấy là tin bài trên các ấn phẩm The Wall Street Journal, The New York Times, The Chicago Tribune, Business Week và

254

Forbes. Chẳng hạn như phần mở đầu sau đây của một bài trên tờ York Daily Record về cuộc vận động đòi tăng cường việc điều hành tài chính của các nghĩa trang:

Khi bà Miriam Speck mai táng người chồng tên Kenneth hôm 28/2, một ngày buồn càng buồn hơn bởi tình trạng tồi tệ của nghĩa trang.

Phần mộ của chồng bà ở Suburban Memorial Gardens được đào sáng hôm ấy và những dấu vết nhớp nháp mới tinh của của máy đào còn thấy rõ gần phần mộ khi gia đình tụ họp chung quanh.

“Chúng tôi thực sự đứng trong bãi sình ngập ngụa dưới gót giày,” Donna Sharp, con gái bà Speck, nói. Mẹ cô ngồi trong chiếc ghế duy nhất dành cho tang ỉễ. Cả chiếc ghế ấy cũng lún-trong bãi sình.

Vĩnh biệt một người chồng, người cha theo cách đó quả thật tệ. Nhưng nỗi đau không cần thiết ấy vẵn chưa chấm dứt mà kéo dài thêm nhiều tuần nữa để rồi nhấn mạnh thêm bằng một nỗi ê chề cuối cùng - và đắt giá.

Trong những lần viếng mộ ông Kenneth hàng tuần, bà Speck và con gái thấy ngôi mộ chẳng được chăm sóc gì cả. Đất trên nấm mồ đã lún gần nửa thước và ngập đầy nước. Đất lấp huyệt vẫn còn \om thành đống cạnh bên. Thế là 2 tháng sau đám tang, khi đất đã ráo khô, hai mẹ con tự mình giải quyết vấn đề. Một ngày xuân đẹp, họ mang cuốc xẻng đến nghĩa địa để đích thân họ lấp đất ngôi mộ cho xong.

“Thật kinh khủng,” Sharp nhớ lại, “thật không thể ngờ nổi”.

Trong khi hai phụ nữ này đang đứng bên ngôi mộ, người trông coi nghĩa trang lái xe tới. ông ta kể cho họ biết câu chuyện cay đắng về nghía trang này, về người chủ ưước - Don Snyder - đã chết năm ngoái không để lại một đồng nào cho hoạt dộng ở đây, và về người chủ mới đã tiếp quản nơi này ra sao.

Hai phụ nữ thấy hài lòng vì sẽ có người cứu vãn tĩnh trạng cái nghĩa hang ở đường Bull Road khu Conewago Township này. Nhưng niềm vui của họ lại hóa thành nỗi tức giận khi khám phá ra tấm bia mộ bằng đồng mà gia đình Speck đã mua trước tù' 1977 với giá 450 đôla không hề tồn tại.

Không những thế, nếu bà mẹ muốn mộ người chồng có tấm bia, bà ấy phải mua một tẩm - lần thứ hai - từ người chủ mới.

Buồn thay, Snyder qua đời mà ván còn những món nợ cá nhân hơn

350.000 đỏia được Thố chắp bằng chính nghĩa trang nay. ống ta cũng không dành riêng khoán ngân quỹ nào đế trang trải cho việc mua những hầm mộ và bia mà ông đã bán cho người ta trước khi ho cằn đến. Những trường hợp tương tự khắp tiểu bang đã dẫn đền việc cơ quan lập pháp nếu bang sẽ cân nhắc đến việc chính đồn manh các nghĩa trang và nhà mai táng.

255

Cách tường thuật đề tài kinh tế

Điều phân biệt một câu chuyện kinh tế với một chuyện vô bóng đố - hay tương tự, phân biệt chuyện bóng đá với chuyện về các thành phần nguyên tử - chính là kiến thức và ngôn ngữ cần thiết để biết đật cáu hỏi đúng, biết nhận ra những cãu trả lời có giá trị thông tin, và biết viết thành câu chuyện sao cho độc giả không có kiến thức chuyên môn vẫn hiểu được. Mội phóng viên hiểu rõ vấn đề có thể giải thích được ý nghĩa của các thuật ngữ chuyên ngành.

Ví dụ, nếu ngân hàng thay đổi lãi suất CƯ bủn thi phóng viên chuyên về tài chính cá nhân có thể sẽ là người viết bài giải thích rằng chỉ cản tâng thôi củng khiến cho lãi suất của những món nợ mua nhà hay xe trả gop tăng cao.

Nếu công nhân của hãng phát chuyển nhanh United Parcel Service đình công, phóng viên chuyên về lao động có thể thăm dò tác động của việc này đối với công nhân và thị trường địa phương. Các phóng viên lao động và vận tải cỏ thể phối hợp với nhau cho một bài viết về đình công ở các hãng máy bay.

Các phỏng viên lánh tế phải dùng ngôn ngữ dễ hiểu. Nhưng đơn giản hỏa quá mức có thể làm độc glả xa lánh tờ báo. Tờ Street Journal đã tránh được cả hai cạm bẫy này bằng cách tránh dùng từ chuyên môu càng nhiều càng tốt và giải thích bất kỳ thuật ngữ nào quan trọng đối với bài viết.

Gardner Ackley, cựu cố vấn kinh tế cho .tổng thống, tửng hói rằng ông ta muốn biết hai điều về^những người tường thuật tin tức kinh tế và thương mại: một, họ có theo học khóa nào về kinh tế không? - và hai, họ có thí đậu khóa học đó không? Nhà báo tài chính Louis Rukeyser thúc bách các nhật báo nên mở rộng việc “theọ dối bối cảnh kinh tế quốc gia: tường thuật, phân tích và nhận định ở mức độ cao nhất, phản ánh thỏa đáng và nổi bật...”

Một nghiên cứu năm 1994 của tổ chức First .Amendment Center of Freedom Forum về sự không tin tưởng lẫn nhau giữa doanh nghiệp và phương tiện Tuyền thông đã khẳng định: Doanh giới và báo giới không ai tin ai. Theo tài -ẳu này, các nhà báo và các giám đốc doanh nghiêp'không chi là những đối MÙ mà quan hệ giữa hai bên thường được cụ thể hóa bằng cách đối xử hắt công và dối trá. Kết luận đó dựa trên kết quả khảo sát là 38% nhà báo không đồng tình với nhận định “Nhà báo luôn đối xử công bằng với các đối tượng” và 69% doanh nhân không đồng tình với nhận định “Doanh nhân luôn luôn chân thực và đáng tin cậy đối với phóng viên”.

Nghiên cứu ấy đã rọi chiếu vào thách thức lớn nhất của các nhà báo kinh tế: làm thế nào để lấy thông tin từ một người có quyền không tiết lộ bất cứ điều gì với bạn. So với việc lấy tin từ các quan chức chính quyền, muốn moi được chuyện từ một nguồn tin kinh tế đòi hỏi bạn phải có kỹ năng nghiệp vụ khôn khéo hơn nhiều. Xét cho cùng, hầu như mọi thông tin về chính quyền đều được công khai nhưng nhiều hồ sơ của các doanh nghiệp thì không.

256

Mặt khác, giới giám đốc doanh nghiệp luôn có cảm giác rằng cánh nhà báo không bao giờ chịu công nhận động cơ Ịợi nhuận trong kinh doanh là điều tất nhiên Còn giới báo chí thường cho rằng các giám đốc hay từ chối tiếp phóng viên lại là những kẻ vô trách nhiệm, phần lớn là hay xuyên tạc và lại càng hay từ chối giao thiệp.

Sự không tin cậy mà nhiều doanh nhân dành cho báo chi có thể khiến việc tường thuật khó lòng thỏa đáng, ngay cả khỉ chinh doanh nghiệp cứng muốn cho báo chí biết. Cho dù các nhà quản lý doanh nghiệp bằng lòng nói, họ cũng dễ nổi giận nếu như phóng viên trích dẫn một quan điểm đối lập hay chỉ ra một nốt mụn trên bộ mặt công ty.

Thuốc giải độc hay nhất để phóng viên trị được chúng thù địch này là phải tựờng thuật công bằng nhân - giống như mọi người khác - luôn cảm thấy thoải mái hơn khi tiếp xúc I với người cùng giới.

Bạn càng chửng tỏ đưực mình am hiểu việc kinh doanh của họ chửng nào Ị thì càng có khả năng là bạn sẽ tạo được sự tin cậy để rút ra được thông tin mình đang tìm kiếm. “Am hiểu” không đồng nghĩa với “thông cảm”, nhưng I ngu xuẩn thường đông nghĩa với việc phóng viên diên dịch sai những gì đã j nghe.

Những người làm quan hệ công chúng (public relations - PR) thường rát có ích trong việc cung cấp thông tin cơ sở và hướng dẫn bạn đến những nhà quản lý có thể cung cấp các thông tin và nhận định khác, nhưng bạn nên cố gắng làm quen với càng nhiều nhà quản lý doanh nghiệp càng tốt. Đôi khỉ bạn có thể có cơ hội làm quen tốt nhất qua một cuộc phỏng vấn sơ bộ - cuộc phỏng vấn không phát sinh từ một cuộc khủng hoảng nào đó mà chỉ nhằm thu thập thông tin về những gì mà một công ty đang làm. Bạn cũng có thể thu xếp đi ăn trưa với họ để biết các giám đốc đang nghĩ gì và cho họ một cơ hội để họ thấy rằng bạn không phải là một “con quỷ” như họ tưởng. Luôn nhớ rằng các công ty, cơ quan chính quyền, và các nhóm gây áp lực có thể đang cố sử dụng bạn để mớm những câu chuyên nhằm phục vụ những quyền lợi đặc biệt nào đó. Các công ty cần có một bài báo giúp họ trông đầy triển vọng trong mắt các nhà đầu tư ngõ hầu đẩy giá cổ phiếu của công ty lên, hay giúp họ trở thành những đối tác hấp dẫn trong những vụ sáp nhập. Nếu bạn nghi ngờ, hãy tiếp tục đào sâu thêm thông tin. Bạn không cần phải viết bài chỉ vì lý do lả một công ty hay một nhóm nào đó đang tung ra một câu chuyện. VỊ trí tốt nhất cho nhiều ghi chép phỏng vấn chính là cẩu sọt rác. Các vấn đề xung đột quyền lợi luôn thử thách các nhà báo kinh tế vì họ thường viết những tin bài có phần nào đó không thuận lợi cho các khách hàng quảng cáo. Các biên tập viên kỉnh tế khắp đất nước ngày càng quan tâm khi các khách hàng quảng cáo đe dọa sẽ chấm dứt đăng quảng cáo sau những bài tường thuật bất lcfi'fho họ. Một bài về cách đối phó với những người bán xe hơi trên tờ San Jose Mercury News đã khiến các chủ đại lý xe hơi phát động một chiến dịch tẩy chay quảng cáo làm cho tờ báo này thiệt mất 200.000 đôla trị giá quảng cáo mọi tuần.

257

Các công ty môi giới bất động sản và các chủ tiệm tạp hóa - cả hai vốn ià những khách hàng quảng cáo lớn - đã từng hợp tác với nhau đề gây áp lực với các nhật báp khác. Mặc dù các nhật báo vẫn tỏ ra không nhượng bộ trước những áp lực như vậy, những lời đe dọa của các khách hàng quảng cáo có thể làm nhụt nhuệ khí của phòng tòa soạn.

Tường thuật kinh tế là một công việc đầy thử thách. Muốn làm việc hiệu quả, một phóng vic.n kinh tế phải có đủ mọi yếu tố mà hất kỳ phóng then giỏi nào cũng phải có - lương thiện, công bằng, nhạy bén với những câu chuyện mới cớ thể phát sinh và.với những góc độ mới của những câu chuyên cũ. Viết về kinh tế là một việc có thể miang lại cho bạn nhiều thỏa mãn, cả về tài chính (vì các cây bút chuyên gia thường được trả tiền cao) lẫn tinh thần.

Phát hiện đề tài kinh tế ở đâu?

Khởi điểm cũng giống như bước đầu của bất kì bài báo nào –phải am tường đề tài sẽ viết. Với phóng viên kinh tế, điều này gần như luôn đồng nghĩa với chuyện nghiên cứu sơ bộ. Đê’ tham khảo, bạn hãy xem kỹ thư viện của tòa soạn để biết người ta đã viết gì hên quan đến chủ đề hay công ty mà bạn đang theo dõi.

Kế đó hãy dùng tới máy tính. Có vô số cơ sở dữ liệu cung cấp danh mục và tóm lược những bài báo đã xuất bản về đủ mọi đề tài. Những người sử dụng mạng điêu luyện có thể dò ra nhiều dữ liệu thô, bao gồm các giao dịch thị trường chứng khoán, để theo dấu những tác động của các vụ công bố, sáp nhập hay quảng, bá cổ phiếu. Nhưng ngay cả những người e ngại dùng Internet củng có thể sử dụng những cách truy tìm đơn giản trên máy tính để truy cập vào các bản báo cáo thường niên, phân tích tài chinh, thông cáo báo chí và các công bố khác.

Các cơ sở dữ liệu cung cấp danh mục và tóm tắt các bài báo với chủ đề đa dạng ngày càng cớ tầm Tjuan trọng. Nhiều hãng thông tấn và dịch vụ thông tin như AP, Reuters, Dow Jones, Newsearch, Bloomberg,,... cung cấp các dữ liệu nàỹ. Thậm chí nhiều nhật báo và tạp chí chuyên ngành kinh tế củng có một ấn bản trực tuyến. -Chưa kể nguồn dữ liệu của các công ty chuyên phân tích thông tin và dự báo cũng rất có ích cho phóng viên kinh tế.

Ngoài ra cồn có rất nhiều thông tin bạn cần ở các cơ quan quản lý doanh nghiệp, các hiệp hội kinh tế, các bản tin nội bộ, các tập niên giám đầu tư và đừng quên hồ sơ tòa án. Tất cả các công ty Mỹ tham gia thị trường chứng khoán chỉ cung cấp những thông tin cơ bản theo quy định của ủy ban Giao dịch & Chứng khoán (Security & Exchange Commission). Nhưng khi một còng ty đi kiện hay bị kiện va tòa thì rất nhiều tài liệu trở thành hồ sơ công cộng cho bạn tham khảo, Tương tự như vậy, một vụ khởi tố hình sự nhằm vào các nhân vật chủ chốt cù ọ môi tập đoàn có thể gợi ý cho một bài báo hay. Bạn cần phải kiểm tra các lời khai và hồ sơ ở mọi cấp độ, kể cả những hồ sơ pháp lý liên quan đến các tuyên bố phá sản hay li dị.

258

Các nguồn tin

Khi theo dõi mảng kinh tế, bạn cần phải riếp xúc với những ai? Những người sau đây chính là nhũng nguồn rin quan trọng nhất:

Cấc giám đốc công ty. Dù các nhân viên PR có thể hữu ích nhưng những thông tin giá trị nhất có khả năng chỉ phái xuất từ những người lãnh đạo công ty hay lãnh đạo các chỉ nhánh.’ Các vị giám đốc tập đoàn luôn là những nhân vật có quyền lực trong cộng đồng, dù ià công khai hay ẩn mật sau hậu trường. Họ thường gây chú ý và có nhiều thõng tin. Không phải ai trong số đó cũng thích gặp bạn, mặc dù trong những năm gần đây các công ty và các nhà điều hành cao cấp đã bắt đầu nhận ra tầm quan trọng của việc truyền đạt quan điểm của mình, đến với công chung. Đừng tự cho rằng các nhân viên PR đang cố cản đường bạn. Nhiều người làm trong các phỏng Iruyển thông cùa các công ty thật sự là những người chuyên nghiệp, và nghề của họ là cung cấp thông tin cho nhà báo. Nhưng phái nhớ rằng họ được trả tiền để làm cho công ty trông có vè tốt đẹp cho nên rất có thể họ sẽ lái bạn theo quan điểm của công ty. Những người PR chuyên nghiệp đều không khách quan nhưng không có nghĩa ỉà những thông tin họ cung cấp là không đúng sự thật. Chỉ có điều bạn nên hiểu rằng đỏ lá sự thật đả được gói bao bi đẹp để ráng phần hấp dẫn cho công ty.

Các chuyên gia hàn lãm. Trường đại học trong khu vực của bạn sẽ có nhiều giảng viên được đào tạo và có kinh nghiệm trong nhiều lĩnh vực kinh tế và thương mại. Thường thi họ sẽ là những nguồn tin tốt về tác động địa phương của các diễn biến tầm gpốc gia hay phân tích'các xu hướng kinh tế. Họ thường vui vẻ hợp tác với bạn. Nhiều đại học có phòng thông tin sẵn sàng cung cấp đanh sách các chuyên gia của trường dã nổi tiếng trong khu vực hay toàn quốc cùng với số điện thoại của họ.

Các hiệp hội. Các hiệp hội tất nhiên là đại diện cho quyền lợi của hội viên nhưng họ có thể cung cấp các nhận định chuyên môn về thời sự hay giải thích vấn đề theo góc độ chuyên ngành. Khi tờ The New York Times tường thuật về sự phục sinh của ngành công nghiệp dọn nhà, Nghiệp đoàn Vận tải Hàng hóa Gia đình (Household Goods Carriers Bureau) - một tập đoàn thương mại quan trọng - đã chứng tỏ mình ỉà một nguồn tin quan trọng. Tờ The WallStreet Journal đã thấy được Hiệp hội Kinh doanh Bất động sản Quốc gia (National Association of Realtors) là nguồn tin giá trị cho một bài về chi phi nhà ở.

259

Các quan chức phòng thương mại Rõ ràng là họ sẽ thiền về ủng hộ doanh nghiệp, và hiếm khi đưa ra những nhận xét chính thức có tính phủ định công khai về doanh nghiệp. Tuy nhiên họ biết rõ mọi người mọi việc trong cộng đồng kinh doanh. Cơ quan này cũng có thể can dự vào các dự án như chấn hưng trung tâm kỉnh tế đô thị hay xây dựng một ngành công nghiệp.

Cựu nhân viên. Các phóng viên kinh tế giỏi nhất cho biết những nguồn tin giá trị nhất của họ lại thường là những nhân viên cũ của công ty mà họ đang theo dõi. Welles viết: “Không ai biết rõ về một công ty hơn là một người đã từng làm việc ở đó thật sự”. Nhưng anh cảnh báo: “Nhiều người, có lẽ là hầu hết, đều có động cơ cá nhân, nhất là khi họ đã từng bị công ty đó đuổi việc. Thực tế thì họ càng sẵn sàng nói chừng nào thì họ càng có thể có định kiến chừng ấy”. Người phóng viên giỏi phải thận trọng khỉ sử dụng các tài liệu thu thập từ nguồn này.

Các lãnh đạo công đoàn. Với những bài báo viết về mặt trái của doanh nghiệp và những bài về điều kiện làm việc, hợp đồng laọ động và tranh đua quyền lực, bạn hãy làm quen vói cốc lãnh đạo công đoàn ở địa phương. Các hoạt động, pháp nhân và nhiều chuyện khác của công đoàn cũng là những đề tài hay để viết.

Các nguồn khác. Đừng bỏ qua giá trị thông tin từ nguồn khách hàng, các nhà cung cấp và các đối thủ của một công ty. Có thể bạn củng sẽ cần tham vấn với cốc chủ ngân hàng địa phương, các nhà làm luật, các nhân viên lập pháp, các cơ quan thi hành công lực và những nhà điều hành, ủy viên hội đồng quẫn trị, thành viên ban kiểm tra cùng nhiều người khác.

Các thông bảo và hội nghị

Phần lớn các tin kinh tế và nhiều bài viết hay đều lấy nguồn và xuất phát điểm từ thông báo của một công ty về một sản phẩm mới hay phản ứng của một tập đoàn trước một động thái của một cơ quan chính qửyền. Những thông báo như vậy nên được xem như bất kỳ thông cáo báo chí nào. Ta vẫn sử dụng cùng những tiêu chuẩn đánh giá giá trị thông tin, cùng những kỹ thuật tường thuật như trong các trường hợp khác.

Tin tức cũng có thể phát sinh từ một cuộc họp báo, được tổ chức để phản hồi một tinh trạng chung chẳng hạn như một cuộc đình công hay một mưu toan mua đứt cong !V. Cuộc hop baơ cũng có thể clưực Lố chức nhằm gây chủ ỹ cho mọt thóng báo mà cõng ty cảm thấy sè bị phớt iờ nếu như chỉ gửi thông cáo báo chí đơn thuần. Gần như bạn có thể biết ngay giá trị thông tin sẽ ở mức nào căn cứ theo những thiết bị trang sức trong phòng họp báo. Trong phòng cảng có nhiều sư đồ, đồ thị, những bức ảnh phóng lớn. máy chiếu và màn hình thì càng có khả năng là bạn sẽ bị làm hoa mắt chứ không phải được hiếu thấu đáo vấn đề. Nhưng không được bỏ qua những màn trình diễn nảy bởi vĩ bạn không thể nào đoán chắc trước là sẽ chẳng có gì có giá trị thông tin.

260

Nếu bạn làm việc ở một thành phố lớn nơi đật cơ sở của nhiều tập đoàn, bạn sẽ có cơ hội để tường thuật các hội nghị thường niên vốn luôn có chuyện đổ đưa tin. Dù không phải hội nghị nào cũng sôi nổi và nhiều thông tin giá trị nhưng tất cả đều nói lên điều gì đó về tinh trạng kinh doanh của công ty và tạo cơ hội cho cổ dông đặt ra những vấn đề quản lý liên quan đến hiệu năng của công ty. Giai đoạn chuẩn bị cho hội nghị thường niên cũng thường gay cấn vì các đấu thủ chủ chốt sỗ dùng đủ mánh khóe để giành lợi thế.

Ví dụ sau đây là một chuyện đãng trên tờ Columbia Daily Tribune (ở Montana) về các trò tranh giành quyền quản lý của một công ty địa phương:

Sáng mai, khoảng 270 cổ đông sẽ bỏ phiếu để giải quyết mối thù dai dẳng ở một trong những công ty hàng đầu Columbia. Năm nay cuộc tranh chấp trở thành nội chiến khi những người bạn suốt 20 năm chia phe đối đầu nhau, những người đồng sáng lập chống lại người đồng sáng lậpt thầy cũ chống lại học trò, thậm chí anh em chống lại nhau.

Quyền điều khiển của công ty Analytical Bio-Chemistry Laboratories Inc. - thường được gọi là ABC Labs - đang lâm nguy. Các cổ đông của công ty nay- ngày mai sẽ họp ở Holiday Inn Executive Center để chọn 6 giám đốc vào hội đồng quản trị gồm 9 thành viên.

Những ngừờỉ đắc cử sẽ kiểm soát rương lal của một công ty mà nám ngoái đã đạt doanh thu lên tới 21 triệu đôỉa từ 7 triệu đôỉa của 4 nãm trước. Sinh kế của khoảng 370 nhân viên thuộc công ty kiểm nghiệm môi trường này - phân nửa số dó là các nhà khoa học và chuy ên gia kinh nghiệm - cũng đang lâm nguy.

Cuộc chiến này chẳng liên quan gi mấy đến chuyên kinh doanh mà hoàn toàn là những xung đột cá nhân, lòng tự ái và quyền điều khiển. Giữa các nhóm chẳng có bất đồng lớn về tương lai của công ty, định hướng phát triển hay cơ hội kinh doanh sẵn có cho công ty đang phát triển nhanh này. Thay vào đó, cuộc chiến lại nhắm vào chuyện ai sẽ ngồi vào'ghế hội đồng quản trị và nắm quyền chỉ huy.

Những lá thư của ông đã được hợp tuyển thành sách và đọc rất hấp dẫn.

Kế đó, bỏ vài phút xem xét hoạt động của các chi nhánh công ty để biết qụa các sần phẩm khác nhau của công ty này. Bạn nên tìm những lĩnh vực nào sẽ có ícbocho công ty trong, tương lai. Có thể là một sản phẩm mới đang được triển khai hay một công tý khác mới được sáp nhập vào để thúc đẩy lợi nhuận tăng lên.

Sau đó, bạn đã sẵn sàng xem những con số. Đây là những điều cần chú ý:

Bấn cân đối kế toán. Đây là "hình ảnh” của công ty trong một ngày, thường là ngày cuối cùng của năm tài khóa. Bên trái bản này liệt kê các tích sản, hay những gì công ty sỡ hữu. Bên phải là các tiêu bản, hay những gì công ty phải trả, và vốn đầu tư của cổ đông, hay giá trị bằng đôla của những gì cổ đông sở hữu. Hai bên phải

261

bằng nhau, cho nên bản cân đối kế toán có thể tóm tắt là tích sản = tiêu sản + vốn cổ đông. Bản cân đối kế toán cho thấy năm đang xem xét so với năm trước. Phóng viên cần chú ý bất kỳ biến đổi quan trọng nào đáng thăm dò cho một bài báo tiềm năng.

Báo cảo thu nhập. Báo cáo này trả lời câu hỏi then chốt: Công ty này đã kiếm được bao nhiêu tiền trong năm qua? Trước hết hãy nhìn tổng doanh thu và xác định xem là nó tăng hay giảm. Nếu tăng thì có tăng nhanh hợn doanh thu năm ngoái và có tăng nhanh hơn tỷ lệ lạm phát? Nếu doanh thu tụt đằng sau tỷ lệ lạm phát thì công ty này có thể có vấn đề nghiêm trọng.

Tỷ suất 10 nhuận. Các chuyên gia phân tích tài chính và quản trị công ty thường tính toán ra một con sộ tỷ lệ nhằm hiểu thấu đáo hơn sức khỏe tài chính của một tổ chức, cần xem kỹ mối tương quan giữa thu nhập thực và doanh số. Các phóng viên nên nhớ rằng các tỷ lệ này biến đổi rất rộng theo từng ngành công nghiệp.

Hiệu quả đầu tư. Tỷ lệ này cho thấy vốn đầu tư vào công ty đã hoạt động hiệu quả ra sao so với năm trước.

Cổ tức. Những con số này được công bố hàng quý và thường được ghi chú nổi bật trong bản báo cáo thường niên, cổ tức chính là yếu tố khích lệ cổ đông đầu tư vào công ty. Vì nhiều công ty thường muốn thấy cổ tức tãng theo hàng quý nên đôi khi họ đi xa tới mức Thay đổi phương thức kế toán sao cho đủ ngân quỹ để có thể tăng cổ tức lên. Các công ty khác cũng có thể tuyên bố không có cổ tức vì họ thích đem toàn bộ lợi nhuận tái đầu tư trong nội bộ.

Bạn đã có khối niệm về cách xem xét bản báo cáo thường niên và những con số của nó, bây giờ tới lúc cần biết thận trọng. Thứ nhất, những con sô trong bản báo cáo thường niên, tuy được chứng thực bởi kiểm toán viên và trình bày đúng theo quy định, lại không phải là điều xác định vì chúng chỉ là kết quả của những công thức tính toán. Điều này dẫn tới vấn đề thứ hai: Hãy xem xét các số liệu của công ty trong bối cảnh của cả ngành công nghiệp lẫn hiệu quả kinh doanh của nhiều năm liền. Muốn biết một công ty hoạt động tốt cỡ nào hây so sánh các số liệu này với số liệu tương đương của các công ty khác trong cùng ngành công nghiệp.

Điều cần thận trọng kế tiếp: Đùng tưởng rằng hiểu được phần này hoặc thi đậu một khóa kế toán là bạn có đủ khả năng phân tích tài chính của một công ty. Thay vào đó nên dùng những kiến thức bạn thu thập được từ chương này để đi tới kết luận sơ bộ là bạn cần phải bám theo các chuyên gia và sau đó với các cấp lãnh đạo công ty. Chỉ những phóng viên giỏi nhất mới có khả năng rút ra kết luận từ dữ liệu tài chính của một công ty - và khả năng đó chi có được sau nhiều năm nghiên cứu và rèn luyện.

262

ĐỀ TÀI TIÊU DÙNGTheo nghla rộng nhất, cụm từ “tin tức tiêu dùng” chỉ mang tính áp đặt và thừa.

Trực tiếp hay gián tiếp, mọi tin tức đều liên quan đến người tiêu dùng. Và nhiều tin bài kinh tế có thể dễ dàng gọi là tin bài tiêu dùng. Một chuyện về thị trường chứng khoán có thể tác động hay gây chú ý đối với những “người tiêu dửng” cổ phiếu và chứng khoán mặc dù những món hàng không thể “tiêu” hay “dùng” như là thức ăn hay vật dụng. Một chuyện về giá dầu thô sẽ ảnh hưởng đến người tiêu dùng xăng và các sản phẩm khác tinh lọc từ dằu thô. Một chuyện về hạn hán có thể đẩy giá lúa mì lên caô và tác động đến người tiêu dùng các loại bảnh dùng để kẹp thịt bằm. Và một chuyện về thịt bò sẽ tác động đến người tiêu dùng các loại thịt bằm để kẹp với bánh. Người mua :à báo có đăng tin bài của bạn chính là một người tiêu dùng của các nhật báo.

Tin tức tiêu dùng đề cập đến những vấn đề hay ý tưởng sẽ tác động đến độc giả trong vai trò những người mua hàng hóa và dịch vụ trên thị trường. Mặc dù tin tức loại này đã tồn tại từ lâu khi nhật báo mới ra đời và trước đó được loan truyền bằng miệng, lĩnh vực này chỉ được xem là một đề tài tường thuật có ý thức kể từ giữa thập niên 1960 với sự phát triển của những nhóm người tiêu dùng có tiếng nói. Phong trào hoạt động của người tiêu dùng lớn mạnh là nhờ cuốn sách Unsafe at Any Speed (Không an toàn ở mọi tốc độ) của Ralph Nader tấn công vào kiểu xe Chevrolet Corvair. Mưu toan của hãng xe General Motors Corp. theo dõi Nader sau đó và thành chuyên lớn đưa ra trước Quốc hội cũng gây được sự quan tâm của công chúng.

Trong nhiều phương diện, chủ nghĩa tiêu thụ cũng có tính chính trị như một trào lưu kinh tế. Làn sóng các quy định ờ địa phương, tiểu bang và liên bang được ban hành trong thập niên 1960 và 1970 đã minh chứng thực tế đó. Những văn bản pháp lý ấy đã tác động đến các hãng sản xuất hàng hóa không chi trong vấn đề an toàn mà còn trong các lĩnh vực tài chính, nhãn hiệu và giá cả nữa.

Báo chí đã đóng một vai trò hết sức quan trọng trong việc làm nổi tiếng những người như Nader và chính nghĩa của họ đến mức - trong nhiều phương diện - phong trào người tiêu đùng lại chinh là con đẻ của báo chi. Những người ủng hộ cốc phong trào tiêu dùng nhận ra sức mạnh họ có thể có nếu được báo chí công bố rộng rãi. Trong vai trò phóng viên, bạn phải hiểu rằng điều này có nghĩa là chính những nhóm người tiêu dùng này củng có thể lợi dụng bạn cho lợi ích của họ mặc dù họ có vẻ thân thiện hơn là những người kinh doanh.

Phát hiện đề tài tiêu dùng ở đây?

Các nguồn tin tiêu dừng thường phát xuất từ nhóm chính là các cơ quan chính quyền, các tổ chức người tiêu dùng bán chính thức, và các doanh nghiệp tư nhân. Ta hãy xem xét từng nhóm một:

263

Các cơ quan chỉnh quyền

ở nhiều đô thị, đặc biệt là các thành phố lớn, đều có người đại diện cho giới tiêu dùng sẽ tường trình với thị trưởng và kêu gọi sự quan tâm của công chúng đối với những vấn đề có tác động đến người tiêu dùng. Tất cả các vãn phòng chưởng lý ở các hạt đều có một người - hay thậm chí cả một bộ phận - xử lý những rhủ đoan kinh doanh đáng nghi ngớ vè mặt pháp lý. Cat: Vein phỏng nay sẽ đàm đương những trưởng hợp iửa gạt người tièu dùng - người ta trả tiền cho những thứ mà họ không hề nhận được hay trà liền cho chất lương cao nhưng lai nhận được ít hơn thế.

Ở cấp tiểu bang, tiểu bang nào cũng cỏ văn phỏng sự vụ tiêu dùng để diều tra những vấn đề liên quan và chỉ đạo hay đề nghị các giải pháp khắc phục. Ngoài ra, vị tổng chường lý tiểu bang sẽ điều tra và khởi tố các vụ lừa đảo người tiêu dùng. Tất cả các tiểu bang đều có những ủy ban điều hành đại diện cho công chúng ở nhiều lĩnh vực. Các ủy ban phổ thông nhất sẽ chỉnh đốn mức thuế và các thông lệ bảo hiểm, mức thuế và các cấp độ dịch vụ của những công ty vận tái và tiện ích, và tập tục kinh doanh của các ngân hàng và quỹ tín dụng.

Ở cấp liên bang, các cơ quan diều hành của chính phủ xử lý các vẩn đề người tiêu dùng có quyền dưa ra các quy định và buộc phải thi hành.

- Ủy ban Thương mại Liên bang (Federal Trade Commission) theo dõi các vấn đề liên quan đến quảng cáo và an toàn sản phẩm.

- Ủy ban Dược phẩm & Thực phẩm (Food and Drug Commission) theo dõi giá cả và các quy tắc an toàn dành cho dược phẩm, thực phẩm và các mặt hảng khác ỉiên quan đến sức khỏe.

- Ủy ban Giao dịch & Chứng khoán (Securities & Exchange Commission) giám sát việc đãng ký chứng khoán của các công ty và điều phối việc mưa bán các chửng khoán ấy.

- Ủy ban Thương mại Xuyên bang (Interstate Commerce Corrưnislon) điều phối giá'cả và cáp cấp độ dịch vụ của các công ty vận tải đường bộ phục vụ thương mại giữa các tiểu bang.

- Ủy ban Điện năng Liên bang (Federal Power Commission) điều phối giá và các cấp độ dịch vụ của các công ty năng lượng giữa các bang.

Gần như mọi cơ quan liên bang khác hay văn phòng nội các đều đảm đương một loại hình nào đó để bảo vệ người tiêu dùng - từ ngân hàng và tài chính đên giáo dục, nhà ở,xa lộ và an toàn giao thông. Các cơ quan này rất có ích cho phóng viên ở nhiều mặt. Trước hết, họ là nguồn thòng tin cơ sở và số liệu rất tốt trong bất kỳ loại hình nào. Thứ hai, họ là ìihững nguồn thông tin “nóng” rât tôt trong những chuyện như kết quả điều tra, các chỉ đạo cảnh bảo, và môi trường pháp lý đang tác động đến lĩnh vực chuyên môn của họ. Ngoài ra các viên chức thông tin công cộng ở các

264

văn phòng, cơ quan điều hành này và thậm chí cả nhiều thành viên Quốc hội cũng thường rất dễ tiếp cận và hữu ích khi phóng viên cần truy tìm thông tin. Có thể bạn phải gọi điện thoại nhiều lần đến Washington mới gặp đúng văn phòng chuyên trách, nhưng nhiều cơ quan liên bang đặt văn phòng khu vực ở các thành phố lớn.

Các tổ chức tiêu dùng

Các tổ chức tiêu dùng phi chính phủ được hợp thành từ những công dân để đại diện cho quyền lợi người tiêu dùng. Đây cũng là những nguồn thông tin cơ sở hay ý kiến rất tốt.

Những tổ chức như Common Cause - chuyên vận động pháp lý cấp tiểu bang và liên bang - và Consumers Union - xuất bản tờ báo Consumer Reports rất phổ biến - có hoạt động mang tính tổng quát. Nhiều tiểu bang có những tổ chức nghiên cứu quyền lợi công cộng. Những tổ chức khác lại chuyên biệt như Sierra Club chi tập trung vào các vấn đề môi trường. Còn nhiều tổ chức khác chỉ cỏ quy mô địa phương. Họ cố gắng vận động để chính quyền ban hành các sắc lệnh bảo vệ người tiêu dùng hay chống lại những hành vi mà họ cho là phân biệt đối xử của các ngân hàng và quỹ tín dụng khi cho vay tiền mua nhà.

Những tổ chức này - nhờ khả năng thu hút sự chú ý của báo chí và tìm Idem người ủng hộ ở cấp tiểu bang và thủ đô - có tác động rất lớn đến các cơ quan lập pháp và truyền thông. Khi tiếp xúc một tổ chức nào đó, nên xác định xem nó đại diện cho ai và được ủng hộ mạnh đến đâu, đặc biệt là khi nhóm này hoạt động không có tư cách pháp nhân. Tô’ chức này có thể là một hiệp hội với nhiều thành Mên hay chỉ là một ủy ban tự phong không hề có sự ủng hộ nào. Một người, dưới danh nghĩa một hiệp hội hay ủy ban, có thể thuê hộl trường của một khách sạn rồi tổ chức họp báo để nói bất cứ điều gi. Do tính chất đặc thù của báo chí, hầu hết các trường hợp như thế đều có ít nhất một phóng viên có mặt và sẽ viết cái gì đó về chuyện này. Tổ chức càng được ủng hộ mạnh thì tuyên bố của nó càng có tác động.' Nếu tờ Consumer Report nói một kiểu xe hơi nào đó là nguy hiểm, lời thẩm định đó sẽ là tin tức tầm quốc gia. Nếu một cá nhân cũng nói như thế thì chẳng ai chú ý đến.

Các doanh nghiệp tư nhân

Hầu như mọi công ty lớn và nhiều công ty nhỏ hơn đều có phòng quan hệ công chứng. Các phòng này sẽ cố gắng thể hiện công ty trong ánh sáns thuận lợi nhất và che giấu những vết sẹo càng nhiều càng tốt khi công ty bị bên ngoài tấn công, dù đó ià báo chí, cư quan chính quyền hay tổ chức tiêu dùng.

Vì những thành công của phong trào nguời tiêu dùng, nhiều công ty đã chấp nhận công kích và xúc tiến những chương trình mà họ cho rằng có lợi cho còng chúng. Chúng ta thấy các công ty nhiên liệu khuyên người lái xe nén riết kiệm xăng, các hãng năng lượng khuyên gia chủ nên hạn chế tối thiểu tiền điện, các ngân hàng

265

đề nghị cách quản lý tiền bạc tốt hơn, và các công ty điện thoại chỉ rõ thời gian nào gọi điện đường dài là rẻ nhất.

* Các nhân viên PR của công ty có thể là những nguồn tin giá trị cho nhiều tin bài khi họ cung cấp các thông tin cơ sở hay nhận định và các phản ứng trước những sự kiện tác động đến công ty của họ. Họ cũng có thể giúp phóng viên xem xét sự kiện trong bối cảnh lớn hơn khi một công ty hay một ngành công nghiệp bị ảnh hưởng. Thinh thoảng, họ cũng ỉà nguồn tin cơ sở cho những bài viết về sản phẩm hay nhân vật.

Cách tường thuật đề tài tiêu dùng

Các tin bải tiêu dùng có thể phát hiện, phơi bày ra ánh sáng một cách làm ăn nào đó gây nguy hại cho người tiêu dùng hay làm tăng giá của một sản phẩm hay dịch vụ. Việc nghiên cửu cho những đề tài như thế có thể đơn giản và không tổn kém nhiều, và những điều phát hiện lại có thể khiến độc giả hết sức quan tâm. Chẳng hạn phóng viên có thể đi mua bánh hăm-bơ-gơ ở tất cả các siêu thị trong thành phố để xem bánh bán ra có đứng trọng lượng ghi trên bao bì không. Việc nghiên cứu cũng có thể mất nhiều thời gian và công sức hơn, chẳng hạn như khảo sát các các hiệu sửa chữa ô-tô để xem người ta đã làm bao nhiêu chuyện sửa chữa không cằn thiết hoặc phớt lờ không làm bao nhiêu chuyện đáng làm. Deborah Diamond của tờ Ladies’ Home Journal đem một đầu máy video đã cố tình làm hỏng nhẹ đển ba cửa hàng sửa chữa khác nhau. Cô ta trở về với ba lời đoán bệnh hoàn toàn khác nhau và giá sửa chữa cũng rất cách biệt nhau. Chỉ có một cửa hàng xác định đúng bệnh và chữa đúng cái cần chửa. Kết quả này dẫn tới một bài báo viết cách tự bảo vệ dành cho độc giả trước kiểu lừa đảo này.

Những chuyên về tiêu dùng có thể mang nhiều thông tin nhằm giúp độc giả mua sắm khôn ngoan hơn hay ít tốn kém hơn. Nếu giá thịt bò đang tăng, bạn có thể đề nghị những chất đạm thay thế khác rẻ hơn và tốt cho sức khỏe hơn. Hay bạn có thể bần luận những điểm lợi hại ừong việc mua xe đời cũ dùng rồi thay vì mua xe mới. Hay bạn có thể chỉ rõ những điều hơn thiệt trong việc mua bảo hiểm nhân thọ có kỳ hạn thay vì mua bảo hiểm suốt đời.

Những đề tài tiêu dùng khác có thể là những bài cảnh báo về xu hướng tăng giá sắp xảy ra, những vấn đề về chất lượng sản phẩm hay những hành vi đáng ngờ của các tổ chức doanh nghiệp hay tổ chức người tiêu dùng. Những chuyên như vậy có thể có tác động rất lớn. Khi Ralph Nader vạch trần về nguy cơ của kiểu xe Convalr, kiểu xe này sau đó bị ngưng sản xuất. Đôi khi, nhật báo, tạp chí và các kênh truyẻn mnn-phat thanh đóng vai trò đại diện cho người tiêu dùng. Điển hình là mục phản hòi dưới dạng hỏi đáp xuất hiện định kỳ trên nhiều nhật báo. Một chuyên mục như thế có sức mạnh của cả tờ báo đằng sau những câu hỏi đặt ra cho các công ty và vì thế thường thành công hơn là một cá nhân khi tìm cách giải quyết ổn thỏa những chuyện như hoàn lại tiền, không giao hàng hay những khiếu nại khác

266

của người tiêu dùng. Mấy năm vừa qua cho thấy sự bùng nổ trong các chương trình truyền hình khi các phóng viên đóng vai người tiêu dùng với chiếc máy quay phim bí mật giấu kín. Những chương trình như vậy đã phơi bày nhiều chuyện tai tiếng đủ loại chẳng hạn như những gì xảy ra tại các trung tâm giữ trẻ sau khi các cha mẹ đã gửỉ con và đi làm hay chuyện công ty vận chuyển chất thải hôi thối đã đổ chất thải ở đâu. Chưa kể hàng chục tạp chí và nhiều tựa sách đã tập trung vào đề tài tiêu dùng với đủ chuyện tư vấn từ xây nhà mới cho tới chọn nhà trẻ.

Tuy nhiên, các tin bài tiêu dùng cũng có thể gây hại. Chinh một bài về cách trả giá tốt nhất khi mua xe hơi cũ đã khiến tờ Jose Mercury News bị tẩy chay quảng cáo hàng loạt. Một bài khác khiến tờ The Denver Post bị kiện ra tòa khi đăng về một loại máy giặt sấy luôn làm hư hỏng áo quần.

Tín bài kinh tế và tiêu dùng có thể cung cấp nhiều thông tin giá trị không chỉ cho giới độc giả là người tiêu dùng mà cỏn cho giới độc giả ỉà các nhà sản xuất, tài chính và cả những nhà quản lý. Nhưng đề tài này phải đượ-' tường thuật thận trọng và viết có sức thuyết phục.

CHƯƠNG 15 THỂ THAOTrong chương này bạn sẽ học:

1. Cách ứng dụng những kỹ thuật tường chuyên ngành vào những thách thức đặc biệt của đề tài thể thao.

2. Cách tường thuật các sự kiện thể thao

3. Cách sử dụng các kỹ để viết về thể thao cho hay

Có người hâm.mộ thể thao trẻ tuổi nào lại không mơ ước ngày mình sẽ viết về thể thao? T.J. Quinn lại khác. Sau khi tốt nghiệp khoa báo chí với trọng tâm là thời sự-xã luận, anh nhận việc theo dõi chuyên ngành nội chính ở địa bàn phía narn Chicago. Mãi đến 4 năm sau, chấp thuận một cõng việc được đề nghị bất ngờ, anh mới chuyển sang mảng thể thao. Suốt 8 năm làm việc sau đó, anh đã theo dõi các trận bóng chày cúp liên đoàn cho tờ News. Anh thấy đó là một công việc tốt nhưng hoàn toàn không phải là ước mơ. Sau đây là vài bài học anh rút tỉa được trong quá trình tác nghiệp:

- “Đề tài thể thao là những câu chuyên về con người chơi thể thao. Những bài viết thể thao sẽ cho ta biết ai chiến thắng trong cuộc đua tài. Nhưng các bài viết hay sẽ cho ta biết làm cách nào họ đạt được chiến thắng và khiến ta quan tâm đến những người tham gia thi đấu”. ■'

- “Những cây bút thể thao giỏi nhất là các phóng viên giỏi nhất và họ cũng ngang tầm với những cây bút chính trị sáng giá. Nghề báo nào cũng là nghề báo".

267

- “Trong việc viết thể thao có nhiều yếu tố rất khác biệt với viết thời sự”.

Hóa ra giỏi tường thuật thể thao củng là giỏi tường thuật chuyên ngành, chỉ co điều tập trung vào thể thao mà thôi. Viết thể thao hay cũng tà viết báo hay,-chắm hết. Thể thao là một phần của cuộc sống. Với những người hâm mộ thật sự cuồng tín, thể thao dường như chính là cuộc sống. Thể thao có nỗ lực, đam mê, thi thố, anh hùng, côn đồ, niềm vui - và một sự hấp dẫn thường thiếu vắng trong đời đó là ta luôn biết ai thắng ai thua khi trận đấu kết thúc:* Trong thế giới mập mờ này, kết quả rõ ràng của thệ thao khiến ta thỏa mãn. Đó là lý do khiến hàng triệu người của nhiều nước khắp thế giới thích đọc về thể thao, thậm chí về những trận đấu họ đã được xem. Nói cho cùng, chúng ta không cần phải là trẻ con mới thích chơi.

Tuy nhiên, các trang báo thể thao ngày càng có nhiều chuyên mà ta cứ tưởng sẽ xuât hiện ở trang kinh tê. Đó là vì thế thao - dù ở cấp độ phong trào, chuyên nghiệp hay tầm cỡ Olympics - chinh là trò lđnh doanh lớn. Những con số quan trọng nhất thường chẳng liên quan mấy đến tỷ số hay thắng thua. Đó chính là những con số đo lường doanh thu bán vé ở những khu khán đài xa hoa dành riêng hay mức lợi nhuận từ việc chuyển nhượng cầu thủ. Đó cũng là thời sự đấy.

TƯỜNG THUẬT CHUYÊN NGÀNH THỂ THAOMột phóng viên thể thao giỏi là một phóng viên giỏi. Điều đó không phải lúc

nào củng rõ ràng, nhất là đối với người mới vào nghề, bởi vì chính tình yêu thể thao là điều đầu tiên lôi cuốn họ đến sân thi đấu. Hầu hết các phóng viên thể thao đều là người hâm mộ thể thao trước khi trở thành nhà báo. Đây là điểm đặc biệt so với các chuyên ngành tường thuật khác. Phóng viên theo đôi mảng chinh quyền hiếm khi tham dự các buổi họp hội đồng thành phố cho vui. Phóng viên mảng y tế thường không bỏ nhiều ngày để quan sát những cuộc giải phẫu. (Thay vào đó, họ có thể xem một sự kiện thể thao.) Theo Kathy Tulumello, một người hâm mộ muốn trở thành phóng viên cần phải:

Các phóng viên cần có nền tảng vững chắc trong việc tường thuật ngành cảnh sát, tòa án, và chính quyền cơ sở để hình thành kỹ năng tiếp cận có hệ thống và biết hoài nghi - điều cần thiết để tường thuật bất kỳ ngành nào. Thậm chí một công việc biên tập viên làm thêm ngoài giờ cũng có thể khiến bạn nhận thức được giới hạn của số chữ trong tin .bài và các chi tiết cũng'như tư liệu mà các biên tập viên giỏi đều đòi hỏi. Và với công nghệ mới, bạn đừng để mình tụt hậu trong việc tường thuật với cơ sở dữ liệu, các dịch vụ trực tuyến, v.v...

Ai chứ Tulumollo ihi rát ranh, Ciòng như T.J. Quinn, cỏ bát đâu nghề báo trong vai trỏ phong \ión địa phương. Mười lãm năm sau, cô điều hành việc Ị tường thuật thể thao cho tờ Arizona Republic.

Là phóng viên thể thao và là cây bút, có thể bạn sẽ thấy nơi làm việc của mình được tổ chức giống như ban thời sự. Cụ thể là trong ban thể thao sẽ có các phóng

268

viên, một biên tập trang và một chủ biên. Sự khác biệt thường chi là ở quy mô lớn nhỏ. ở các tở báo nhỏ, chủ biên trang thể thao có thể kiêm luôn việc viết bầi và thậm chí kiêm cả việc chụp ảnh nửa. ở các tờ báo cỡ trung, các phóng viên thể thao thường không chuyên trách như các phóng viên thời sự. Hôm nay bạn có thể sẽ tường thuật cuộc thi bơi ở trường trung học nhưng ngày mai lại tường thuật bóng đá.

Ở các đài truyền hình cỡ trung và nhỏ, “ban thể thao” thường chỉ có một người - vừa viết, vừa ghi hình vừa là phát thanh viên vào nhiều giờ khác nhau trong ngày. Các đội tường thuật trực tiếp ở các kênh truyền hình lớn chuyên về thể thao như ESPN thì rất đông người và nối mạng làm việc phối hợp. ở hầu hết các đài địa phương, người ta mong đợi bạn sẽ làm hết cả tường thuật, viết bài, chụp ảnh và ghi hình với máy quay. Có lúc, khi áp lực thời gian quá căng hay trận thi đấu rất quan trọng, bạn phải lên sóng trực tiếp, tổng lược trận đấu vừa kết thúc hay đang diễn tiến. Khi đó, kỹ năng ứng khẩu của bạn sẽ được thử thách - điều mà phóng viên báo in không phải đối mặt.

Một điều nữa: Đừng nhầm lẫn phóng viên thể thao với người tường thuật trực tiếp tại chỗ ở các trận thi đấu thể thao. Người tường thuật viên này có thể là phóng viên theo nghĩa đen nhưng thường thi họ không phải ià nhà báo. Họ rất giỏi chuyện mô tả tức thời nhưng không có kỹ năng đào sâu thông tin sau hậu trường hay phân tích nguồn gốc các dữ kiện như là các phóng yiên báo in hoặc truyền hình, ở Mỹ, thường thi các tường thuật viên này được các đội tuyển hay các nhà tài trợ thuê chứ không phải do đài truyền hình đang phát sóng những lời tường thuật của họ.

Khỉ bạn là phóng viên mới, hãy áp dụng các nguyên tắc sau đây cho bất kỳ phương tiện truyền thông nào và cho bất kỳ môn thể thao nào.

Trong Chương 14, chúng ta đã thảo luận các kỹ thuật mà mọi phóng viên chuyên ngành thành công đều sử dụng. Hãy ôn lại các kỹ thuật đó. Chúng cũng áp đụng cho cả việc tường thuật thể thao cũng như tường thuật chính trị, giáo dục hay khoa học. Bây gỉờ chúng ta sẽ xem các kỹ thuật này có thể giúp bạn đương đâu VỚI nhũng thách Lhức đặc biệt của việc tựờng thuật the thao như thế nào.

Chuẩn bị

Trước khi nghĩ đến chuyện tường thuật thể thao, thậm chí bạn có thể đã từng đọc, xem và chd thề thao. Xét theo phương diện này thì ít ra, việc chuẩn bị để làm phóng viên thể thao dễ dàng hơn là chuyện tường thuật tòa thị chính. Nhưng việc chuẩn bị không chỉ đơn thuần là tự đắm chìm mình trong thể thao. Chuyện tranh đua đẩy con người đến tận cùng giới hạn, phơi bày ra những cái tốt nhất và xấu nhất của họ. Cho nên bạn cần hiểu biết chút ít tâm lý học. Thể thao đóng một vai trò quan trọng trong cuộc tranh đấu đòi quyền bình đẳng của người da màu và phụ nữ. Cho nên bạn cũng cần phải biết thêm xã hội học và lịch sử. Thể thao - dù là chuyên nghiệp hay nghiệp dư - đều là chuyện kinh doanh lớn. Cho nên bạn cần có

269

căn bản về kỉnh tế. Một số cây bút thể thao vĩ đại nhất trong làng báo Mỹ đã khắc họa cuộc đời thông qua thể thao. Cho nên bạn cần thăm dò cả trong văn học.

Trích đoạn sau đây của Grantland Rice có lẽ là đoạn dẫn nhập lừng danh nhất trong lịch sử báo chí thể thao Mỹ:

Cắt ngang lưng trời tháng Mười xám xanh, Bốn Ky sĩ lại tung vó. Theo truyền thuyết, Bốn Ky sĩ được mang tên là Đói khát, Dịch bệnh, Hủy diệt và Chết chóc. Đó chỉ là những biệt danh. Tên thật của họ là Stuhldreher, Miller, Crowley và Layden. Họ hợp thành sức mạnh của cơn cuồng phong South Bend nghiền nát đội tuyển Quân đội trên sân cỏ Polo Grounds chiều hôm qua trong lúc 55.000 khán giả bàng hoàng theo dõi trận tàn sát đang diễn ra trên thảm cỏ xanh dưới mắt họ.

Grantỉand Rice là cây but thể thao đầu thế kỷ XX. Ông tốt nghiệp ưu hạr Latin và Hy Lạp. So với tiêu chuẩn bố( thể hơi sáo nhưng ông biết rõ mình viế môn văn học cổ điển của mình để đẩ' chưa từng có.

Nhạy bén

Lại dẫn lời T.J. Quinn: “Nhiều ngườỉ nghĩ rằng các cây bút thể thaó chi toàn ngồi trong khu vực dành cho báo chí trên khán đài, ăn xúc xích, sống bằng tiền công tác phí và ngao du khắp đất nước. Nói chung là đúng như thế. Nhưng theo dõi một chuyên ngành thể thao tức là phải biết rõ cầu thủ nào đang làm gì, ai bị chán thương, đội ỉuỴón can Ị>1 để chơi tói' hơn vã có thể lim cái họ cấn à đâu, ai muốn ký hợp đỏng, ai sẽ ra đi, huân luyện viên nào đang xung khấc với ông chủ, những cầu thủ Iiào không hợp nhau... và đủ thứ chuyện khác”. Sau đây là vài gợi ỷ giúp bạn nhạy bén với những đề tài vượt ngoài những khuôn khổ sáo mòn:

- Tim kẻ thua cuộc.Các huấn luyện vicn và các triết gia cùng đồng ỷ với nhau ở quan điểm: Sự thất bại không giúp xây dựng cá tính nhưng chắc chắn phơi bày cá tính. Những kẻ chiến thắng thưởng thi đầy tự tin, tràn trề rượu ăn mừng và những lời sáo rỗng. Những kẻ thua cuộc thì hoài nghi, hoang mang và cáu kỉnh. Phòng thay đồ của đội tuyển thắng trận lả nam châm thu hút các phóng viên thể thao nhưng thưởng thì bạn có thể cho độc giả biết nhiều hơn về trận đấu và những người can dự bằng cách tim kiếm thông tin ở những kẻ thất bại.

- Tim những cầu thủ ngòi ghế dự bị.Nếu bạn di theo đám dõng phóng viên, rốt cuộc bạn chỉ gặp toàn những bản sao địa phương của những danh thủ tên tuổi quốc gia. Hãy đi theo hướng khác. Hãy chuyện trò với một cầu thù tương lai người đã bỏ 4 năm rèn luyện nhưng chưa bao giờ dược thi đấu. Hãy trò chuyện với cô gái mơ trở thành một lay golf chuyên nghiệp nhưng chưa đủ khả năng. Hãy trò chuyện với tay cầu thủ bóng chuyền đang về già trong đội tuyển hạng hai. Bằng cách đó, bạn có thể tìm ra những con người vừa yêu thể thao vừa am hiểu trò chơi còn hơn cả những danh thủ ngôi sao. Bạn sẽ tìm thấy nhiều chất nhân văn hơn và ít chuyện bơm phồng quảng cáo hơn.

270

- Nhìn xa hơn đám đông. Nhiều bài viết thể thao hay nhất và quan trọng nhất lại chằng hề thu hút đám đông phóng viên hay đám đông người hâm mộ. Sự phát triển nhanh chóng của thể thao nữ [ở Mỹ] là một ví dụ. Dưới áp lực của luật pháp, sự áp đảo của nam giới trong các cơ sở và tiền đầu tư trong các môn điền kinh ở nhà trường và đại học đang từ tử nhường chỗ cho việc đối xử bĩnh đẳng với nữ giới. Từ trường trung học cho tới các đại học lớn, cốc đội tuyển nữ hiện nay đang thi tài trong mọi môn thể thao. Nếu được huấn luyện và khích iệ tốt, chất lượng thi đấu cũng tăng lên theo. Những kết quả của cuộc cách mạng này thường thể hiện rõ nhất không phải trên sàn vận động mà ở trong các văn phòng kín cổng cao tường.

Những môn thể thao gọi là thứ yếu lại thường là Ahững nguồn đề tài chưa khai phá. Nhiều người Mỹ mê săn thú hay câu cá hơn là xem bóng chuyền. Nhiều người xem đua xe hơn là điền kinh. Nhưng những mòn thể thao như thế lại ít được tường thuật hay nếu có thì chỉ toàn là các phóng viên mới vào nghề hay kém tài năng theo dõi. Hãy bước khỏi khu vực dành riêng cho báo chi trên khán đài sân cỏ. Hãy ghé qua một nhà chơi bowling, một trường tập bắn, một cuộc thi thây vòng ở trường đại học... Bất kỳ ở đâu bạn thấy người ta thi thố - chiến thắng nhau, chiến thắng thiên nhiên, chiến thắng giới hạn bản thân - thì ở đó bạn có thể tìm thấy đề tài để viết.

Kiên trì

Một người môi giới thể thao thuật lại với một nhật báo rằng ông ta đã cho tiền và bố trí chuyện đi lại cho ngôi sao bóng chuyền sinh viên trước và trong mùa thi đấu của cầu thủ này. Người môi giới thấy chuyện này là bình thường, ông ta đã làm như thế đối với nhiều cầu thủ ở nhiều đại học trên cả nước vì ông ta muốn tranh thủ sự ủng hộ lâu dài của họ trong các đội tuyển chuyên nghiệp sau này. Nhưng đối với trường đại học thì việc tranh thủ của nhà môi giới - nếu đúng là như vậy - lại có thể bất lợi, ít thì cũng gây tai tiếng, và nặng nhất thì có thể khiến đội tuyển trường đại học này bị truất quyền thi đấu giải quốc gia dành cho sinh viên.

Đó là vấn đề lớn. Nhà môi giới ấy sẵn sàng, thậm chí hăm hở, nói chuyên với các phóng viên ở tờ báo đã tung tin này. ông ta sẵn sàng tiếp các phóng viên của những tờ báo khác mà ông ta có quen biết. Nhưng ông ta nhất định không dành thời gian cho các phóng viên sinh viên của tờ báo thuộc trường đai học có liên quan đến chuyện trên. Thái độ của ông ta làm nản lòng phóng viên, gây bực dọc cho các biên tập viên, và làm hoang mang độc giả.

Các phóng viên nhất định không chịu thua. Từ một phóng viên đã khám phá ra vai trò của nhà môi giới, họ tìm đựợc số điện thoại nhà riêng của ông ta ở một thành phố bên kia lục địa. Họ để lại hết tin nhắn này đến tin nhắn khác. Trong khi chờ ông ta gọi lại, họ tiếp cận câu chuyện từ bên lề bằng cách trỏ chuyện với những người ít có liên quan trực tiếp nhưng lại dễ tiếp cận hơn. Bần thân cầu thủ kia thì tất nhiên không tiếp bất kỳ phóng viên nào. Cuối cùng, sau một tuần lễ thu thập những phiên bản khác nhau của câu chuyện họ đeo đuổi, người môi giới thể thao gọi điện cho họ.

271

Kết hợp với các thông tin tử những cuộc phỏng vấn và tin bài trước đó, các sinh viên đã có thể viết một bài tường thuật cung cấp cho độc giả những tư liệu phong phú và chính xác.

Trong trường hợp này, phần thưởng gho sự kiên trì là tóm bắt được một câu chuyện quan trọng. Trong nhiều trường hợp khác, phần thưởng lại có thể ỉà một bài báo lẽ ra đã không thể nào viết được. Đó là khỉ một phóng viên thể thao của tờ St. Paul Pioneer Press ở bang Minnesota biết được chuyện một I nữ nhân viên thư ký ở đại học làm hết tất cả bài thi. cho những cầu thủ sinh I viên cua đội tuyên bóng chuyên. Nhiêu tuân lê thuyêt phục cô thư ký, kiếm I chứng mọi câu chuyện của cô ta, đào bới được những tài liệu chửng minh, và I thậm chí chịu áp lực từ thống đốc tiểu bang, cuối cùng đã đúc kết thành một I bài báo làm sửng sốt cả tiểu bang Minnesota và đem về cho tờ báo này một I giải Pulitzer.

Tuy nhiên, phần thưởng quan trọng nhất của sự kiên trì chỉnh là lòng trung thành của độc giả - những người cảm thấy mình được phục vụ tốt.

Có mặt tại chỗ và xây dựng quan hệ

Tất nhiên, phân nửa niềm vui của việc tường thuật thể thao chinh là có mặt tại chỗ ở những cuộc thi lớn, những trận đấu và các cuộc gặp gỡ. Bạn hiện I diện trong phòng riêng của đội tuyển trên sân tập, đi cùng họ trên xe buýt và máy bay, được nhìn sâu vào đời sống thể thao và đời sống vận động viên - điều mà các người hâm mộ khó lòng biết được. Và bạn cần phải có mặt tại chỗ trong phần lớn thời gian. Nếu bạn phải trả lời những câu hỏi của độc giả, nếu bạn phải cung cấp những mẩu chuyện và thông tin sâu sắc, bạn phải có mặt tại chỗ.

Phải luôn có mặt tại chỗ nhưng đừng bao giờ chi luôn có mặt ở một chỗ duy nhất. Có khi bạn nên thử có mặt nơi những người hâm mộ tụ họp. Thảy ra 20 đôla (từ tiền công tác phí của tờ báo) mua một vé ngồi ở hàng cuối và viết về một trận bóng đá từ quan điểm của một người hâm mộ bình thường. Tường thuật một trận bóng chuyền từ khán dài không có mái che. Đồ ăn, thức uống cũng là một thành phần của sự kiện. Theo dôi các chương trình thể thao cuối tuần trên truyền hình và so sánh những diễn tiến trên màn ảnh với không khí thực tế khi bạn có tham dự trực tiến...

Giống như các phóng viên theo mảng nội chính, một phỏng viên thể thao cũng phải xây dựng và trân trọng các nguồn tin. Trong cả hai chuyên ngành này, bạn cũng vẫn tìm kiếm cùng những nguồn tin tương tự. Cốc cầu thủ, huấn luyện viên và các nhà điều hành - giống như các ủy viên hội đồng thành phố và các nhà quản lý - là những nguồn tin hiển nhiên. Hãy đi xa hơn. Các nhà đào tạo và quản lý dụng cụ thể thao luôn có những quan điểm của người trong cuộc và nhiều khi iại dễ nói chuyện thành thật uhứ không như các cầu thủ. Những người bạn đồng môn có thể là

272

là những nguồn tin tuyệt hảo cho các tin bài về thể thao trong nhà trường và đại học. Nếu một huấn luyện viên sắp bị sa thải hay một nguồn tài trợ đang được vận động thì chắc chắn những bạn đồng môn quan trọng của các cầu thủ sẽ có can đự. Bạn có thể biết được họ ià ai bằng cách kiểm chứng ở các hội đoàn cựu sinh viên hay dò tên trong danh sách những cộng tác viên hay người đóng góp tích cực nhất cho đội tuyển mà trường đại học nào cũng hãnh diện thu thập. Các nhà quản lý kinh doanh và các thư ký xử lý chuyện tiền bạc cũng có thể hết sức giá trị cho những bài báo rất cần thiết nhưng hiếm khi được viết về vấn đề tài chính trong thể thao ở mọi cấp độ. Các cựu cầu thủ nhiều khi nói chuyện thẳng thắn hơn những cầu thủ vẫn còn can dự vào chương trình thí đấu. Cũng như mọi chuyên ngành khác, bạn hãy tim những người đang bất bình - một trợ lý huấn luyện viên bị sa thải, một ngôi sao bị ngồi ghế dự bị, một người đóng góp lớn cho một đội tuyển thua cuộc. Và khỉ bạn tìm được những nguồn tin tốt hãy trân trọng chúng. Hãy giữ liên lạc với họ, khen ngợi họ, và bảo vệ họ. Họ chính là cái phao cứu sinh của bạn.

Điều không may là nơi cần có mặt tại chỗ không phải lúc nào cũng dễ dàng hay thú vị đối với phóng viên. Hãy hỏi cô Lisa Olson. Là một phóng viên trẻ của tờ Boston Herald, Olson phải làm nhiệm vụ của mình là phỏng vấn một cầu thủ của đội bóng New England Patriot ngay phòng thay đồ trong lúc nhiều cầu thủ khác bắt đầu quấy rối cô. ít nhất một cầu thủ đã có cử chỉ và lời nói ngụ ý tình dục trong lúc anh ta đang đứng trần truồng bên cạnh cô. Sau một đơn kiện và nhiều chuyện ầm ĩ khiến cả nước đều biết, nhiều cầu thủ và người sở hữu đội tuyển đã bị Liên đoàn Bóng bầu dục Quốc gia khiển trách và sa thải. Nhiều phụ nữ khác, và một vài nam giới, bản thân họ đã là nạn nhân bị quấy rối bởi các vận động viên, huấn luyện viên hay người hâm mộ. Cuộc sống trong thể thao không phải lức nào cũng vui. Các phóng viên thể thao, đặc biệt là phụ nữ, có thể thấy tính chuyên nghiệp của họ bị thử thách theo nhiều cách - và trong nhiều bối cảnh - mà các đồng nghiệp của họ tuy rằng đang theo dõi những chuyên ngành .vốn được cho là quan trọng hơn thể thao lại ít khi gặp phải.

Cảnh giác và đào bớĩ được cây chuyện đích thực

So với các phóng viên mảng chính trị hay cảnh sát, phóng viên thể thao khó duy trì một khoảng cách phê phán cần thiết đối với chuyên ngành đang theo dõi. Lý do cụ thể nhất là hầu hết những người trở thành phóng viên thể thao bởi vì bản thân họ là người hâm mộ thể thao. Tính cánh người hâm mộ hoàn toàn đối nghịch với tính cách của một nhà quan sát phê phán vô tư. Thêm vào đó, các vận động viên - nhắt là những ngói sao - lại rất quyến rũ và hấp dẫn. Các phóng viên thể thao tiếp xúc hàng ngày với những ngôi sao và huấn luyện viên mà những người khác - kể cả các phóng viên nội chính cay nghiệt hay các thư ký tòa soạn khắt khe - phải trả tiền để được chiêm ngưỡng tử xa. Cuối cùng, các nhân vật thể thao - từ huấn luyện viên ở trường trung học cho tới người sở hữu các đội bóng chuyên nghiệp - đều cố tình và kiên trì mua chuộc sự ủng hộ của các phóng viên theo dõi môn thể thao của họ.

273

Từ nhỏ chúng ta đã được dạy rằng chỉ nhửng kẻ vô ơn mới ãn cháo đá bát. Các đội tuyển chuyên nghiệp và nhiều đội tuyển đại học thường xuyên chi tiền cho phóng viên và phóng viên khi đó trở thành một cầu thủ chính thức của đội tuyển nhưng không đá bóng trên sân. Trước đây, nghề báo thể thao chẳng khác gì sống ăn bám vào các đội tuyển. Có lúc, phóng viên thường xuyên đi theo đội tuyển trong mọi chuyến tập huấn hay thi đấu với mọi chi nhi được đội tuyển bao hết. Ngày nay, những nhật báo tốt luôn tự thanh toán các chi phí này. Nhưng ngay cả thời buổi này cũng còn nhiều phóng viên vẫn thấy là nếu viết đúng ý dồ của các đội tuyển hay vận động viên họ đang theo dõi thi nhất thời sẽ đem lại nhiều thỏa mãn cả về tiền bạc lẫn tâm lý. Nhiều đội tuyển trả tiền cho các phóng-viên để viết những bài quảng cáo cho các chương trinh thi đấu. Và nghề viết chân dung cá nhân hay những câu chuyên “nội bộ” cho hàng chục tạp chí thể thao có thể là một cách kiếm thêm rất có lợi.

Tất cả các phóng viên thể thao và những biên tập viên cho phép những hoạt động kiểu này tranh luận rằng những cái họ được nhận không làm họ hư hỏng. Phần lớn họ chắc chắn là không hư hỏng. Nhưng cám dỗ vẫn còn nguyên đó cho những ai không còn kháng cự. Xa hơn thế, bất kỳ cây bút nào nhận từ người mà mình đang tường thuật không chỉ là thông tin mà còn nhiều hơn thế thì nhất định sẽ phải chịu áp lực - dù là nhẹ nhàng - từ người cho.

Mọi phóng viên thể thao đều nhận được rất nhiều từ các huấn luyện viên ở trung học hay đại học và các công ty quảng cáo - họ thường cho phóng viên các bảng thống kê, bố trí phỏng vấn, cung cấp chỗ ngồi trên các chuyến xe hay máy bay, và cho phép tiếp cận các sân tập hay phộng thay đồ. Và họ muốn đền đáp lại những gì? Họ không mong đợi gi hơn là một loạt liên tục những bài viết có lợi cho họ. Rất thường xuyên, họ có được đúng cối họ muốn. Bất kỳ ở đâu mà thể thao được coi trọng, các vận động viên và huấn luyện viên luôn được đối xử đặc biệt. Nhiều người tự cho mình có phần khác biệt hay hơn những người bình thường. Nhiều người hâm mộ cũng đồng tình như thế. Nhưng các phóng viên giỏi luôn xem thể thao là một chuyên ngành tường thuật chứ không phải một mối tình.

Các phóng viên này luôn giữ khoảng cách với những người mà họ phải tường thuật, cũng giống như phóng viên của các chuyên ngành khác, bằng cách luôn nghĩ đến độc giả. Độc giả cần biết ai chiến thắng và thắng như thế nào. Nhưng họ cũng muốn biết các khía cạnh khác của thể thao, những khía cạnh mà phóng viên phải đào sâu mới phơi bàv ra. Những rân hỏi nì? độc giả về chuyện tài chính trong thể thao và những câu chuyện hậu trường thường không được trả lời.

Tiền bạc. Các nhân viên kế toán đã trở thành quan trọng đối với thể thao chẳng kém gì các vận động viên hay huấn luyện viên. Độc giả luôn có quan tâm chính đáng trong mọi chuyện từ giá vé cho tối tác động của đồng tiền trong các cuộc thi tài thật sự.

274

Lý do đích thực. Khi một cầu thủ trụ cột bị sang nhượng thì cũng giống việc chánh văn phòng thành phố bị sa thải, độc giả luôn muốn biết tại sao. Khi một vận động viên ở đại học rời trường mà không tốt nghiệp, hãy tìm hiểu lý do. Khi công chúng được yêu cầu góp tiền để mở rộng sân vận động, hãy cho công chúng biết tại sao. Một trong những điểm hấp dẫn của thể thao là khi cuộc thi kết thúc, khán giả đến xem ai chiến thắng và thắng như thế nào. Điều đó thường khác hẳn với những cuộc tranh chấp trong chính quyền hay doanh nghiệp. Tuy nhiên, những “lý do đích thực” của thể thao cũng rất khó phát hiện ra chẳng kém gì trong các lĩnh vực khác.

Con người đích thực. Đối với người hâm mộ và đôi khi với cả phóng viên, các nhân vật thể thảo thường có vẻ.lớn hơn thật. Thực ra thì thể thao là một hoạt động hết sức nhân bản. Những người tham gia thể thao thường có kỹ năng thể chất mạnh mẽ hơn, tài khoản ngân hàng lớn hơn hầu hết mọi người, nhưng họ cũng là những con người. Cho nên, những bài viêt thể thao hay nhất lại là kết quả những nỗ lực khôngmgừng của phóng viên để tóm bắt được chất nhân văn trong trò chơi .hay cuộc đấu.

THEO DÕI NHỮNG CUỘC THITuy vậy, phân lớn công việc của người phóng viên thể thau lai là tường thuâr

các trận đấu, cuộc thi hay giao lưu. Nhiệm vụ ấy khó khăn hơn bạn tưởng nhiều. Bạn sẽ gặp phải những vấn đề giống như khi tường thuật bất kỷ sự kiện nào, từ một cuộc họp hội đồng thành phố cho tới một cuộc bạo loạn. Bạn phải quyết định cái gì sẽ đưa vào đoạn dẫn nhập, tóm bất được những diễn tiến hấp dẫn và quan trọng nhất, tìm được những ý kiến trích dẫn hay, trả lời được càng nhiều càng tốt những câu hỏi mà độc giả có thể đặt ra, và viết cho kịp thời hạn. Nhưng phóng viên tường thuật một trận bỏng, chẳng hạn, lại có một mối quan tâm lớn mà phóng viên viết về một hội nghị cấp thành phố không gặp phải. Hầu hết những người đọc bài viết bóng đá của bạn đã biết rất nhiều về trận đấu. Nhiều độc giả đã có mặt ở đó. Những người khác xem truyền hình hay nghe qua đài phát thanh. Họ đã biết chuyện gì xảy ra. Họ chờ đợi bạn cho họ biết tại sao và thế nào.

Một bài viết thể thao chỉ thuật lại các tỷ số và kết quả trận đấu chẳng đem lại gì mới mẻ cho người hâm mộ thể thao. Những nhận xét vô thưởng vô phạt mà các huấn luyện viên luôn lặp đi lập lại trong mọi cuộc họp báo nếu bạn có trích dẫn lại củng chẳng gây được sự chú ý của ai. Nhưng rất nhiều bài viết thể thao lại tường thuật theo kiểu ấy, không hề dò tìm được các yếu tố tại sao và thế nào. Phóng viên ngồi trong khu vực dành riêng cho báo chí trên khán đài, ba phần tư bài viết đã hoàn tất trước khi trận đấu kết thúc, lướt nhanh qua các phỏng thay đồ với một câu hỏi chung chung “Có nhận xét gì không, hụấn luyện viên?” và viết vội đoạn kết bài báo trên đưởng đi tới máy điện thoại hay quay về tòa soạn. Nhưng đó là ghi chép, chứ không phải tường thuật.

275

Thay vào đó, giả sử rằng phóng viên đã chuẩn bị kỹ từ trước. Một chút đào sâu vấn đề sẽ cho độc giả biết đây là trận thua thứ ba liên tiếp của đội bóng được nêu trong bài. Bài viết có thể đã cho thấy huấn luyện viên đội này trước mùa bóng đã tuyên bổ đây sẽ là mùa chiến thắng kỷ lục, có thể ngụ ỷ đến cúp vồ địch. Và bài báo cỏ thể đã cho độc giả biết cầu thủ ngôi sao của đội tuyển đã bị loại khỏi đội ngay trước trận đầu tiên của mùa giải này vì những “ìý đo kỷ luật”.

Giả sử rằng phóng viền có quen biết với các cầu 'thủ và cổ động viên của đội tuyển. Phóng viên ấy có thể đã biết rằng cốc cầu thủ da màu và nhiều phụ huynh của họ tin rằng việc treo giò cầu thủ ngôi sao - vốn là người da màu - lại chính là một trường hợp kỳ thị chủng tộc do huấn luyện viên người da trắng gây ra. Và nếu phóng viên đã rời khỏi khu vực báo chí thì có thể sẽ ghi nhận được nhiều ý kiến đáng chú ý từ các cầu thủ và người hâm mộ, làm sáng tỏ thêm những gì chứng kiến trên sân bóng.

Bài viết thể thao tốt phải kết hơD đươc cả viêc rườníT thnậr rhặt chẽ với cách viết khéo léo để bổ sung cho được những điều mới mẻ và lý thú đối với cả những người tận mắt chứng kiến trận đấu. Trước tiên, bạn phải chú ý đến hình thức của bài viết. Trong lĩnh vực thể thao cũng như nhiều lĩnh vực khác của nghề báo, trong nhiều trường hợp cái cấu trúc “hình tháp ngược” kinh điển đã nhường chỗ cho những cách thể hiện khác. (Bạn đã học về các phương cách thay thế này ở chương 9.) Đoạn dẫn nhập của bất kỳ bài viết tường thuật các sự kiện thể thao nào cũng phải nhằm hai mục đích sau:

• Tập trung vào yếu tố độc đáo. Không sự kiện thể thao nào giống nhau cả. Một phóng viên nhạy cảm phải “nhặt” ra được yếu tố nào khiến cuộc đấu này khác biệt và chia sẻ với độc giả. Yếu tố độc đáo này có thể là một màn trình diễn cá nhân, một quyết định đáng nghi vấn của một quan

chức, hay một chấn thương không đúng lúc. Hay có thể là sự vắng mặt của một cầu thủ trụ cột như .trong tình huống giả sử đã nêu trên. Tìm cho ra yếu tố độc đáo đó là bạn đã tìm được cái sườn cho bài viết. Đoạn dẫn nhập của bạn có thể là một ý kiến trích dẫn, mô tả một khung cảnh, một phân tích củá một người quan sát có chuyên môn hay tóm lược của bạn về những điểm chính của trận đấu. Dù bạn chọn bất kỳ kỹ thuật nhập đề nào, phải hỗ trợ nó bằng dữ kiện. Một tóm lược hay phân tích dựa trên dữ kiện lồng vào một tin thời sự là điều được phép làm trong nghề báo. Nhưng dựa vào ý kiến của chính bạn thì không được.

❖ Cho độc giầ biết ai thắng cuộc. Không một mô tả nào đủ thuyêt phục hay một phân tích nào đu sắc sảo để độc giả tha thứ CỈ10 bạn nếu bạn quên không nói ngay lử đâu vè kér quà cua trán dầu. Không được loại bỏ các yếu tố cơ bủn ai, vice gì, và à đâu ha\ chôn vui chúng trong bái viết cùa bạn. Nói cho cùng, đó là câu chuyện \è một cuộc thi tài.

276

Nội dung của bài viér phải phát triển dược góc nhìn độc đáo mà bạn đã nêu ở phần dẫn nhập. Kỹ thuật viết này sẽ tạo được sự tập trung nhất quán và duy tri được sự thích thú của độc giả. Ớ phần này, bài viết của bạn phải đạt được ba mục tiêu khác:

- Mô tủ những gi đã xảy ra.Ngoài chuyện biết kết quả, công chúng của bạn còn muốn đọc ít nhất là là những điểm chính dần kết quả cuối cùng, dù là chỉ để họ tận hưởng cảm giác trận đấu lần nữa. Các phân tích và tư liệu đều vô nghĩa nếu như thiếu cái nhân mô tả những gì đã xảy ra.

- Trả lời các câu hỏi của độc giả. Bài báo phải cung cấp được lời giải thích - hay chí ít, một phần nào đó - về lý do trận đấu có kết cục như vậy. Bài báo phải cho độc giả biết được đôi điều mà tự thân họ không thể dễ dàng phát hiện ra. Hiếm khi bạn phải vận dụng hết tài chuyên môn của mình để trả lời các câu hỏi tại sao và thế nào. ở các sự kiện thể thao thực tế luôn có đủ mặt các nhà chuyên môn. Các huấn luyện viên phụ tá vẫn thường ngồi ngay trong khu vực dành cho báo chí trên khán đài. Bạn có thể gặp các huấn luyện viên và cầu thủ có liên quan trực tiếp ngay sau trận đấu. Các bạn đồng môn, cổ động viên, cựu cầu thủ cũng có thể gặp được nếu bạn chịu khó kiếm tìm. Câu hỏi quan trọng nhất mà bạn phải tự đặt ra với tư cách phóng viên là: độc giả sẽ muốn biết những gì? Sau đó hãy cố gắng tim những câu trả lời.

- Đưa các đối thủ vào bài Viết bằng cách tìm những trích dẫn hay. Công chúng của bạn thường muốn biết các đối thủ nghĩ gì về nỗ lực của họ. Khi người chiến thắng hân hoan, khi kẻ thất bại òa khóc, hãy đưa công chúng vào những cảnh tượng ấy. Đó là inột phần hấp dẫn của thể thao. Thời gian mà bạn bỏ ra để làm quen với các vận động viên sẽ bồi hoàn khỉ họ chia sò với bạn - và với độc giả của bạn - cái gì là thực chất của cuộc thi tài ấy.

Việc chuẩn bị và các kỹ thuật phỏng vấn về cơ bản cũng như nhau cho dù bạn tiếp xúc với vận động viên trong phòng thay đồ hay hay gập gỡ một chính khách trong văn phòng chính phủ, mặc dù hiếm khi nào bạn có dịp phỏng vấn một thị trưởng trong khi ông ta người trần như, nhộng chỉ quấn có một chiếc khăn. Phần thưởng cho người phóng viên trong cả hai tình huống này đều giống nhau. Bạn sẽ có được những ý kiến trích dẫn sinh động, cung cấp thêm thông tin cho độc giả.

Nhiều nhà báo thể thao tự thấy mình giống những nhà văn hơn là phóng viên. Mục đích của chương sách này là giúp bạn trở thànhmột phóng viên thể thao. Nhưng kỹ thuật viết văn tốt là một thành phần quan trọng trong vốn kỹ năng của bất kỳ phóng viên hàng đầu nào, và thể thao lại là môi trường cung cấp cho bạn vô số chất liệu để viết hay.

Bí quyết viết hay chính là sự chính xác, chuyển tải đúng những gì tác giả TTUinn nni và- khônơ ơị khác. Viết hay chính là mô tả, tái tạo lại cho độc giả cảm nhận được những hỉnh ảnh, âm thanh, và mùi vị của sự kiện. Văn phong phải có tiết

277

tấu và giọng điệu phù hợp với câu chuyện - sống động với một cuộc đấu hào hứng, u sầu khi phản ánh một kẻ thất bại. Viết hay cũng là tóm bắt được môi trường cảm xúc của trò chơi. Điều này phụ thuộc vào khả năng quan sát chi tiết và cách chọn từ hình tượng. Đê’ viết hay không cần phải có bối cảnh phức tạp hay những đội tuyển đỉnh cao. Tất cả đều có sẵn trong những công cụ của nghề cầm bút cho bạn lựa chọn.

PHẦN 6 CÁC KĨ THUẬT ĐẶC BIỆT

CHƯƠNG 16 DÙNG KĨ THUẬT CỦA NGÀNH KHOA HỌC XÃ HỘITrong chương này bạn sẽ học:

1. Khi nào và làm sao để sử dụng các kỹ thuật của ngành khoa học xã hội như quan sát thâm nhập, nghiên cứu có hệ thống, thí nghiệm thực tế và thăm dò dư luận

2. Những điều cần cảnh giác khi sử dụng các kĩ thuật này

3. Hướng dẫn chi tiết về kxy thuật phổ thông nhất – thăm dò dư luận

Nhà báo thường không tự xem minh ià nhà khoa học. Nhiều người cốn phản ứng ngay những ám chỉ như thế. Nhưng kỹ năng tường thuật giỏi lại có nhiều điểm rất tương đồng với công việc của các nhà khoa học chính trị, sử học và xã hội học. Cũng như các nhà khoa học xã hội, phỏng viên đật ra những vấn đề cần nghiên cứu hay những giả định. Họ tìm câu trả lời cho những giả định của mình bằng cách thu thập kỹ lưỡng các dữ kiện đáng tin cậy và sử dụng các công thức khoa học và thống kê để phân tích các thõng tin đã thu thập được. Sau đó họ tường thuật rõ ràng và cẩn thận những điều họ biết được.

Sau đây là một ví dụ về việc dùng kỹ thuật khoa học xã hội làm công cụ tường thuật: Scott Finn, một sinh viên khoa báo chí, say mê đề tài vai trò của đồng tiền trong chính trị. Khi học môn tường thuật với sự hỗ trợ của máy tính và môn phương pháp nghiên cứu, anh dã học được cán bản về cách tìm kiếm và phấn tích dữ liệu. Thế là anh tiến hanh tìm dữ kiện một cách hệ thống. Anh thu thập hồ sơ tài chính của các chiến dịch vận động, danh sách đấng ký các nhà vận động hành lang, thông cáo tài chính cùng hồ sơ bầu cử do các cơ quan lập pháp công bố. sử dụng phần mềm mà các giáo sư đã dạy, anh phân loại và đối chiếu các dữ kiện. Kết quả tìm kiếm của anh chính là cơ sở cho một phóng sự gồm ba phần lần đầu tiên chơ thấy ngành bảo hiểm đã nhúng tay vào ngán chặn rất nhiều tiến trình cải tổ lập pháp như thế nào.

Một ví dụ khác: Một nhóm phóng viên hãng thông tân AP đã chọn các công cụ của nhà sử học để cho thấy tầm quan trọng của vụ thảm sát xảy ra từ 50 năm trước

278

khi lính Mỹ trong cơn hoảng loạn đã giết hại thường dân Hàn quốc trong những ngày đầu của cuộc chiến tranh Triều Tiên. Phóng viên AP đã lật lại hàng ngàn hồ sơ quân sự, đọc hàng chồng báo cũ và lùng theo dấu hàng chục nhân chứng dân sự và quân sự để viết thành một câu chuyên đoạt giải Pulitzer.

Công cụ khoa học xã hội mà nhà báo sử dụng thường xuyên nhất chính là thăm dò dư luận. Đó cũng là công cụ thường bị lạm dụng nhất. Đây là một vi dụ, cũng là hãng tin AP:

ST. LOUIS - Phó tổng thống Al Gore đã có chút ưu thế so với Thống đốc bang Texas George w. Bush trong cuộc tranh cử ở bang Missouri, căn cứ theo kết quả trưng cầu đăng trên tờ St. Louis Post Dispatch hôm Chủ nhật.

Gore - ứng cử viên đảng Dân chủ - được sự ủng hộ của 44,6% những người tham gia trưng cầu ý kiến, so với 39,7% dành cho Bush - ứng cử viên đảng Cộng hòa. Cuộc trưng cầu ý kiến 601 cử ưi tiềm nâng đã diễn ra từ thứ Ba đến thứ Năm tuần qua với biên độ sai số là 4,1%.

Bạn nhìn thấy vấn đề không? Nhiều độc giả sẽ không thấy. Câu cuối cùng - “biên độ sai số là 4,1%” - cho thấy câu đầu tiên hoàn toàn sai. Bất kỳ nhà khoa học cũng sẽ cho bạn biết ngay là VỚI biên độ sai số 4% thì kết quả trưng cầu thực tế đã cho thấy tỷ lệ ủng hộ ông Gore nằm trong khoảng từ 40,6 đến 48,6% và dành cho ông Bush trong khoảng từ 35,7 đến 43,7%. Rất có thể ông Bush đã có ưu thế hơn ông Gore. Câu dẫn nhập của tin trên lẽ ra nên nói rằng kết quả cuộc đua tranh cử ở bang Missouri là bất phân thắng bại.

Các ví dụ trên cho thấy cả sức mạnh lẫn cạm bẫy khi sử dụng các công cụ nghiên cứu của ngành khoa học xã hội vào tường thuật. Sự phức tạp ngày càng tăng của thế giới quanh ta đòi hỏi nhà báo ngày nay và tương lai phải biết chọn công cụ thích hợp cho nhiệm vụ tìm hiểu và giải thích về thế giới này. Thường thi những công cụ hửd dụng nhất lại là những công cụ được các nhà khoa học xã hội phát triển và sử dụng thường xuyên. Tuy nhiên, khi rơi vào tay người không chuyên, công cụ sắc bén có thể trở nên nguy hiểm.

QUAN SÁT THÂM NHẬPKhi đài truyền hình KSTP-TV ở Minneapolis kháo sát về đề tài an toàn trên xe

buýt chở học sinh, câu hỏi quan trọng đặt-ra là việc đào tạo các tài xế. Các phóng viên đã nghiên cửu hồ sơ và phỏng vấn nhiều tài xế, nhưng tòa soạn đồi hỏi phải có cái nhìn thực tế. Thế là một biên tập viên truyền hình bèn đi xin việc làm ở công ty xe buýt để kinh qua tình huống từ bén trong.

Nhà báo gọi đây là kỹ thuật “tường thuật ngụy trang” (undercover reporting). Nhà khoa học xã hội gọi đó là “quan sát thâm nhập” (participant observation). Cả hai đều sử dụng kỹ thuật này với củng nguyên do. Những người quan sát theo kiểu

279

thâm nhập sẽ có được những hình ảnh cận cảnh của đối tượng - điều không thể có được khi nghiên cứu các thống kê hay phỏng vấn chính thức. Không thâm nhập thì không thể biết và thu lượm những thông tin và cảm xúc thực.

Bên cạnh những lợi thế độc quyền như vậy, kỹ cũng có những vấn đề của riêng nó. Những vấn đề ấy có thể không có giải pháp cụ thể nào, nhưng bạn và biên tập viên của bạn ít nhất củng cần cân nhắc qua trước khi bạn tiến hành thâm nhập làm người phụ tá xe cứu thương hay công nhân nhập cư.

Vẩn đề Ví' phạm quyền riêng Nếu bạn không tự xác nhận mình là phóng viên thì thực chắt là bạn đang đò xét người khác - một hành vi đáng ngờ về mặt đạo đức. Nhưng nếu bạn tự nhận mình ià phóng viên, bạn có thể mất lợi thế quan sát từ bên trong. Điều quan trọng ỏ đây là cân nhắc yếu tố nhạy cảm - nhất là khi nhân vật mà bạn định viết có thể bị mất mặt hay thậm chí mất việc làm vi bài báo của bạn. Vấn đề liên can. Có hai điều cần cảnh giác. Thứ nhất, đừng có nhúng tay vào quá sâu đến mức chính bạn lảm thay đổi tình huống của sự kiện mà mình đang quan sát. Bạn có thể đóng kịch nhưng đừng làm diễn viên ngôi sao. Thứ hai, đừng tụ1 cho rằng những người mà bạn đang. quan sát cũng có cùng cảm nhận như bạn. Dù bạn có nỗ lực đến đâu để hòa lẫn vào môi trường đó, bạn vẫn là một người ngoài cuộc, một vị khách. Cái nhìn từ bên trong một khu trại công nhân nhập cư hay bệnh viện tâm thần khi bạn biết mình sẽ sống trong môi trường đó chỉ có hai tuần lễ sẽ khác hẳn khi bạn phải sống trong đó hai năm hay cả cuộc đời.

Vấn đề khái quát hóa. Nhà khoa học biết rất rõ cái nguy cơ khái quát hóa từ những quan sát hạn chế. Phóng viên không phải lúc nào cũng nhận ra nguy cơ này hay có khi quên luôn. Đừng quên là dù việc quan sát thâm nhập sẽ cho thấy những hình ảnh chi tiết của một tình huống cụ thể, việc quan sát này không hề cho bạn biết một điều đáng tin cậy nào về bất kỳ tình huống khác. Đừng vội kết luận rằng tình huống ở những nơi bạn không ró mặt cũng tương tự như nơi bạn có tlkâiii Iiliập. Kỹ ihuật nảy chi phát huy hiệu quả tốt nhất khi bổ sung cho các kỹ thuật tmyền thống như phỏng vấn và nghiên cứu tài liệu.

NGHIÊN CỨU HỒ SƠ CÓ HỆ THỐNGTrong nhiều phương diện, hai ví dụ nêu ở đầu chương này đều phụ thuộc vào

cách nghiên cứu hồ sơ có hệ thống. Trong mỗi trường hợp, các phóng viên đều thu thập thông tin, nghĩ ra một cách phân loại thông tin thành các hạng mục hữu dụng và sau đó phân tích các kết quả để rút ra những kết luận đáng tin cậy về vấn đề đang điều tra.

Kathleen Kerr và Russ Buettner của tờ Newsday cũng đối diện cùng một vấn đề tương tự. Mục tiêu của họ: Tìm hiểu xem hệ thống luật pháp hình sự của thành phố New York có phân biệt đối xử gây bất lợi cho người nghèo không. Phương pháp của họ: Thu thập cơ sở dữ liệu máy tính về hồ sơ của 27.810 tủ nhân cấp thành phố là tiểu bang, sau đó dùng máy tính phân loại các vụ ấn theo sắc tộc và các tiều chí

280

khác. Kết quả tìm kiếm: Người nghèo - đặc biệt là dân tộc thiểu số - thường không được quyền tại ngoại hậu tra và buộc phải ngồi tù chờ xét xử trong những vụ án mà cuối cùng họ lại vô tội. Không một phương pháp phỏng vấn hay quan sát truyền thống nào có thể tạo ra những câu chuyện có sức thuyết phục như vậy.

Các học giả từ lâu đã dùng cách nghiên cứu hồ sơ có hệ thống, số phóng viên dùng những kỹ thuật này vẫn chưa nhiều nhưng ngày càng tăng lên. LỢi thế của việc phân tích chỉ tiết các hồ sơ tỏa án, kế hoạch ngân sách, hồ sơ .cử tri và các tài liệu khác nằm ở chỗ nó cho phép phóng viên vả độc giả rút ra kết luận dựa trên những thông tin vững chắc. Các máy tính cá nhân công suất mạnh và nhũng phần mêm phân tích dễ dùng I ngày càng phố biền rộng rãi khiến CÍ10 kỹ thuật ;: nghiên cửu hồ sơ có hệ thống nằm trong tầm tay : của bất kỳ cơ quan thông tấn nào.

Trở ngại chính của việc nghiên cứu này là thiếu :; thời gian và tiền bạc. Các dự án quan trọng của ị; một tờ nhật báo đô thị lớn thường đòi hỏi nhiều ị tháng làm việc của một hay nhiều phóng viên. Đặc í; biệt với những tờ báo nhỏ thì có thể bạn khó mà [ làm xong công việc dù mất nhiều ngày liền. Và thời T gian của cả phóng viên lẫn máy tính đều tốn tiền. Các biên tập viên và chủ báo phải tin chắc là kết quả sẽ đáng công đầu tư thi mới chấp thuận cho tiến hành. Bạn có lẽ phải có trong tay ít nhất vài manh mối hiện tồn tại về những chuyện sai trái, bất công hay kém hiệu quả trước khi xúc tiến việc nghiên cúư có hệ thống.

Khi đã bắt đầu, bạn phải bảo đảm rằng việc nghiên cứa thực sự là có phương pháp khoa học. Hoặc là xem xét tất cả hồ sơ thích đáng, hoặc là chọn lựa những hồ sơ thật sự tiêu biểu. Phải nêu đúng vấn đề và thu thập những thông tin cần thiết để trả lời vấn đồ đã nêu. Máy tính có thể thực hiện rất nhanh chóng những phân tích phức tạp nhưng nó không thể thẩm định những thông tin được bạn nạp nào. Nếu bạn cho vào máy tính những thông tin vớ vẩn thì kết quả cuối củng sau khi máy tính phân tích cũng là vớ vẩn.

Đừng tiến hành phân tích có hệ thống khi không bảo đảm được thời gian và tiền bạc, không có ý tưởng rõ ràng về cái cần tìm kiếm và không có tư vấn kỹ thuật chuyên môn. Nếu ở tòa soạn của bạn không có sẵn những chuyên gia về lĩnh vực bạn nghiên cứu thì hãy liên lạc trường đại học gần nhất.

THÍ NGHIỆM THỰC TẾThay vì chi đặt câu hỏi về dịch vụ thư tín, hãng thông tấn AP đã kiểm tra. Nhiều

fá thư đươr gửi rư vãn phòng AP này đến vãn phòng AP khác; có thư ghi ro mã vùng, có thư không; có thư gửi máy bay và có thư gửi thường hạng ưu tiên. Nhà khoa học tiến hành kiểm tra như thế sẽ gọi đó là thí nghiệm thực tế (field experiment). Trong mọi thí nghiêm, các nhà nghiên cửu đều có một số tác động để quan sát hiệu quả.

Phóng viên thường không tự xem mình là nhà khoa học nhưng họ cũng tiến hành rất nhiều thí nghiệm. 'Thí nghiệm về thư .tín-kia là một điều bình thường. Một

281

thí nghiệm khác thường tiến hành là kiểm tra xem các thợ chữa ô-tô lương thiện đến đâu bằng cách đưa một chiếc ô-tô trong tinh ưạng hoàn hảo đến nhiều ga-ra khác nhau và tường thuật các “chẩn đoán” của các thợ máy. Các phóng viên tiêu dùng cũng thường kiểm tra trọng lượng và kích thước; Bánh hãm-bơ-gơ quảng cáo là nặng nửa cân có đúng là nặng nửa cân không? Hoặc họ kiểm tra việc phân biệt đối xử bằng cách cho một phóng viên da đen và một phóng viên da trắng cùng đăng ký một dịch vụ bảo hiểm hay thế chấp.

Nếu thí nghiệm thực tế của phóng viên muốn thành công thì họ phải tuân thủ những quy tắc - và tránh những cạm bẫy - mà các thí nghiệm của nhà khoa học phải tuân thủ. Thí nghiệm thực tế của bạn trước hết phải có một giả định - một tuyên bố về những gì bạn mong đợi sẽ tìm thấy. Giả định của bạn phải được đề ra rõ ràng và đơn giản để giúp bạn tập trung chú ý vào hai yếu tố chính trong quá trình thí nghiệm - những kết quả biến đổi vì các tác nhân khách quan hay chủ quan (gọi là các biến thiên độc lập và biến thiên phụ thuộc). Biến thiên độc lập là những gì mà bạn cho là nguyên nhân. Khỉ bạn thay đổi tác nhân và quan sát hiệu quả thay đổi ra sao thì đó là biến thiên phụ thuộc.

Hãy ví dụ. Giả sử bạn nghĩ rằng các ngân hàng trong thành phố của bạn có phân biệt đối xử giữa nam nữ khi cho vay tiền vì đòi người vay là nữ phải thế chấp nhiều hơn là nam. Hình thành giả định: “Phụ nữ buộc phải chịu mức thế chấp cao hơn nam giới khi muốn vay ngân hàng”. Các biến thiên ở đây chính là giới tính của người đi vay và mức thế chấp bắt buộc. Giới tính chính là biến thiên độc lập, là nguyên nhân đang bị nghi ngờ. Để thí nghiêm, như vậy bạn phải cho các người xin vay tiền thuộc hai giới tính đến ngân hàng. Bạn sẽ tìm kiếm mọi thay đổi trong biến thiên phụ thuộc - chính là mức the chấp bắt buộc.

Muốn thí nghiệm thành công, bạn phải bảo đảm cho được hai bước nữa. Thứ nhất, bạn phải kiểm soát được thí nghiệm. Mọi khía cạnh của thí nghiệp phải được thiet kế sao cho bất kỳ thay đổi nào nhìn thấy'được đều chỉ bị tậc dộng bởi biến thiên độc lập mà bạn muốn kiểm chứng. Chẳng hạn, hai ngưd1- đi vay, nam và nữ, trong thí nghiệm của bạn phải càng tương đồng với nhau càng tốt về khả năng tài chính, cách trang-phục, sắc tộc và tuổi tác. Nếu khônể’ bất kỳ khác biệt nào trong phản ứng của viên chức ngân hàng lại có thể pbat xuất từ những nguyên nhân khác chứ không phải giới tính - điều mà bạn quan tâm. Ngoải ra, những người tham gia đi vay trong thí nghiệm của bạn phải đến cùng một hay nhiều ngân hàng, nói chuyện với cùng một viên chức. Nếu không kiểm soát cẩn thận cuộc thí nghiệm thì kết cục cỏ thể ià bạn không chắc chắn được giả định của mình đã được chứng minh là đúng hay sai. Như vậy bạn sẽ chẳng có bài báo nào hết.

Một bước nữa là lựa chọn ngẫu nhiên. Trong một thành phố nhỏ, bạn có thể tiến hành thi nghiệm trên ở mọi ngân hàng. Nhưng trong một thành phố lớn thì vô phương! Cho nên nếu bạn muốn có cơ sở chắc chắn là kết quả thi nghiệm sẽ đúng với mọi ngân hàng trong thành phố thì bạn phải chọn ngẫu nhiên vài ngân hàng để

282

kiểm tra. Việc lựa chọn ngẫu nhiên cho phép bạn giả định rằng những gì bạn lựa chọn - 10 ngân hàng, chẳng hạn - sẽ tiêu biểu cho tất cả - toàn bộ số ngân hàng trong thành phổ.

Khi chọn ngẫu nhiên như thế tức là bạn đã sử dụng một phương pháp khiến cho mọi ngân hàng đều có cơ hội được lựa chọn như nhau. Nhiều thí nghiệm khác đòi hỏi bạn phải có những phân tích thống kê để bảo đảm kết quả bạn tìm thấy là có cơ sở. Hầu hết các cuộc trưng cầu và thăm dò dư luận củng đều đòi hỏi những bản phân tích thống kẽ.

THĂM DÒ DƯ LUẬNĐiều tra xã hội học là một công cụ báo chí mạnh mẽ. Đầu chương này chứng ta

đã xem xét một ví dụ về sự lạm dụng công cụ này. Bất kể những vấn đề 'đó, kỹ thuật thăm dỏ đư luận vẫn đáng tin cậy hơn bất kỳ mẩu chuyện hay những cuộc phỏng vấn bình thường nào khác khi cho thấy công chúng nghĩ gì về những vấn đề quan trọng. Các nhà báo lẫn chính khách, doanh nghiệp cũng như các học giả ngày càng có nhiều người sử dụng công cụ này. Nhiều cơ quan thông tấn hiện nay không chỉ công bố những kết quả khảo sát của các hãng khảo sát quốc gia như Gallup hay Louis Harris mà còn tiến hành hay thuê làm những khảo sát riêng cho mình. Nhiều trường báo chí ở Mỹ đã tiến hành nhiều cuộc khảo sát rất khoa học do các giảng viên và sinh viên thực hiện để phục vụ cho yêu cầu của nhiều nhật báo và đài phát thanh-truyền hình.

Khi những cuộc trưng cầu này được khảo sát thích đáng và tường thuật kỹ* lưỡng, kết quả sẽ rất thú vị và hữu ích, cho'ta thấy nhiều điều mà dùng kỹ thuật khác thì không thể nào biết được, và thậm chí có thể góp phần tạo ra những chinh sách mới khôn ngoan hơn để phục vụ công chúng. Nhưng nếu

thực hiện kém và tường thuật cẩu thả thì những cuộc trưng cầu chính là tin xấu dành cho cả nhà báo lẫn độc giả.

Chúng ta đã thấy một tập hợp số liệu từ cuộc vận động tranh cử chức tổng thống năm 2000 đã bị 'lạm dụng ra sao. Sau đây là một tập hợp số liệu khác cũng từ cuộc vận động ấy:

Gore (tháng 8) 48% (tháng 9) 47% (tháng 10) 44%

Bush (tháng 8) 43% (tháng 9) 43% (tháng 10) 45%

Để diễn dịch chính xác những con số này, ta cần một con số nữa: biên độ sai số. Trong loạt khảo sát này, biên độ sai số là 4%. Như vậy thi thực tế là suốt 3 tháng trời, không có thay đổi nào đáng kể trong cuộc đua tranh chức iổng thống của nai ưng cử vìẽn trẽn. Cho nên những gì mà một phóng viên có thể viết về sự kiện này là hai ứng cử viên đều được ủng hộ như nhau suốt 3 tháng liền. Một điều nữa: Bất kỳ nhà khảo sát có uy tín nào cũng đều cảnh báo rằng việc trưng cầu ý kiến chỉ tạo ra

283

một hình ảnh giới hạn về thái độ dư luận ở ngay thời điểm đặt câu hỏi. Trừ phi bạn làm nhiều cuộc khảo sát cho thấy một xu hướng quan trọng có thể thống kê được, bạn không được dùng những sổ liệu trưng cầu ý kiến để dự đoán.

Rất có khả năng là trong sự nghiệp làm báo của bạn, sẽ có lúc bạn muốn tiến hành một cuộc thăm dò dư luận, hay ít nhật là giúp cho tờ báo của bạn tiến hành một cuộc khảo sát như vậy. Cho dù bạn không bao giờ làm chuyên này thì không loại trừ khả năng chính tòa soạn đòi hỏi bạn phải viết về các kết quả đã khảo sát. Những hướng dẫn sau đây sẽ giúp bạn hiểu rõ công việc được giao và giúp cho độc giả hiểu rõ những gì bạn viết.

Những yêu cầu'để có khảo sát đúng

Hiệp hội các chủ bút của hãng thông tấn AP (Associated Press Managing Editors) đã soạn sẵn những thông tin cần .thiết mà bạn cần biết và cần ch a sẻ với công chúng của bạn trước khi tường thuật bất kỳ kết quả điều tra X- hộỉ học nào.

Xác định rõ nhà tài trợ. Nhân thân của nhà tài trợ cho cuộc khảo sát rât quan trọng cho cả bạn lẫn độc giả vì nó sẽ biết mộtisố manh mối về khi năng thiên vị. Tất cả mọi người đều tin cậy kết quả khảo sát của Gall- ; và Harris - về sự ủng hộ dành cho ứng cử viên chức tổng thống, chănạ hạn - hơn là kết quả khảo sát do chính ứng cử viên tài trợ tiến hành.

Đặt câu hỏi thật chính xác. Từ ngữ trong câu hỏi rất quan trọng vì câu trả lời nhận được thường phụ thuộc không ít vào cách đặt câu hỏi. (xem chương 3 vo kỹ thuật phỏng vấn dê biêt thêm chi tiếu. Vi dọ, câu 1 rả lời sẽ rât khác nhau nếu người khao sái đặt câu hỏi “Bạn thích ai làm rổng rhống hơn, Jones hay Smith;”’ thay vì “Jones không có khả năng lãm một tổng thống tốt hưn Smith sao?”

Đối tượng tham gia. Trong khoa học đó là toàn bộ dân số - hay lài liệu, cây cỏ, sinh vật... trong nhóm đưực nghiên cứu. Với một cuộc thăm dò dư luận, đối tượng có thể là mọi cử iri cỏ đăng kỷ trong mộ! tiểu bang, nam giới da đen cỉưới 25 tuổi, hay phụ nữ hút thuốc lá.

Để hiểu được kết quả của một cuộc khảo sát, bạn phải biết rõ đối tượng nào được nghiên cứu. Thuật ngữ “lấy mẫu” (sampling) đề cập tới tiến trình chọn lựa ngẫu nhiên một số nhỏ đối tượng đại diện cho toàn bộ dân số.

Độ lớn của mẫu chọn và tỷ lệ phản hồi. Độ lớn của mẫu chọn rất quan trọng vì mẫu chọn càng lớn thi kết quả khảo sát càng đáhg tin cậy. Tỷ lệ phản hồi cũng quan trọng trong những khảo sát tiến hành bằng thư tín. Một tỷ lệ phản hồi thấp có thể làm mất giá trị toàn bộ cuộc khảo sát.

Biên độ sai số.Biên độ sai số phụ thuộc chủ yếu vồo độ lớn của mẫu chọn. Chẳng hạn, nếu mọi yếu tố đều tương đương, một khảo sát 400-đối tượng sẽ có biên độ sai số là 5%, và 1500 đối từợng sẽ có biên độ sai số là 3%. Nếu, với 1.500 đối

284

tượng được chọn, khảo sát cho thấy Jones có 60% số phiếu ủng hộ và Smith có 40%, ta có thể tin rằng Jones thực tế có số phiếu ủng hộ trong khoảng từ 57 đến 63% và Smith từ 37 đến 43%. Các quy tắc xác suất cho thấy cơ hội là 19 trên 1 tỷ lệ thực tế sẽ nằm trong khoảng đó. Đó chính là những thông tin đáng nêu trong bài báo.

Kết quả nào căn cứ theo một tỳ lệ nhỏ đối tưi/ng được chọn, vấn đề sai sót khi chọn dối tượng khảo sát chứng minh tầm quan trọng của việc xác dịnh rõ kết quả nào có thể phụ thuộc vào mội tỷ lệ nhỏ đối tượng được kháo sát. Tỷ lệ ấy càng nhỏ tin biên độ sai số càng lớn. Trong những cuộc thâm dỏ vè chính trị, bạn phải biết đích xác là kết quả căn cứ theo phản hồi cùa mọi cử tri thích hợp hay chỉ từ những cá nhân có khả năng sẽ bỏ phiếu. Ý kiến của những cử tri có khả năng sẽ bỏ phiếu quan trọng hơn ý kiến của bất kỳ đối tượng nào khác.

Thời điểm thu thập các cuộc phỏng vấn. Đây cũng là yếu tố quan trọng để diễn dịch kết quả khảo sát. Trong các chiến dịch vận động tranh cử, chẳng hạn, bản thân các ứng cử viên và các sự kiện khác có thể tác động đến ý thích của công chúng chỉ trong vòng vài ngày. Khi một ứng cử viên mới xuất hiện hay một ứng cử viên cũ bỏ cuộc đua, tỷ lệ người ủng hộ cho từng ứng cử viên sẽ thay đổi. Một khảo sát kéo dài một tuần cỏ thể trở thành vô nghĩa nếu như cỏ chuyện gì đó đầy kịch tính xảy ra sau khi vừa khảo sát xong. Hãy cảnh giác.

Cách thức thu thập các cuộc phỏng vấn. Khi chính tờ báo của bạn tiến hành khảo sát, thi bắt buộc tờ báo phải cho độc giả biết cách thu thập các cuộc phỏng vấn, thăm dò ra sao. Những thông tin này cũng phải hiển hiện trên mặt báo để cho thấy kết quả khảo sát đáng tin cậy đến đâu.

Thận trọng khi dỉễn dịch kết quả khảo sát

Dù bạn tham gia tiến hành khảo sát hay chỉ tường thuật kết quả khảo sát do người khác cung cấp, bạn đều phải thận trọng. Hãy đề phòng những vấn đề tiềm tàng sau đây:

♦ Đối tượng được phỏng vấn phải đủng ỉà được lựa chọn ngẫu nhiên nếu như bạn muốn dùng kết quả phản của họ để người trên đường phố theo kiểu cũ thực tế chẳng có giá trị để làm chỉ số cho công luận. Những ngườ trên con đường đó có khả năng khác biệt rất nhiều với những con người không có mật trên con đường mà người đặt câu hỏi đang đứng.

Cũng vô nghĩa tương tự chính là những bản câu hỏi mà các thành viên Quốc 'hội gửi cho các đại diện cử tri. Chỉ có những con người hoàn toàn định kiến - và như thế là không tiêu biểu - mới thường trả lời các b.ần câu hỏi này. Giống như thế, muc “mỗi ngày một câu hỏi” mà một số* tờ báo và đai truyền hình chuyển tải cũng chẳng cho bạn biet gi hết về ý kiến đại đa số quần chúng không trả lời phỏng vấn. Tệ hại hưn nữa tà những cuộc khảo sát của đài truyền hình yêu cầu người tham dự phải goi điện thoại đến một số máy nào đó để đăng ký ỷ kiến. Vì những cuộc gọi

285

được tính tiền, những cuộc thăm dò dư luận ngụy tạo như thế không những cho ra những kết quả sai lạc mà còn tạo ra lợi nhuận khuyến khích người ta tiếp tục sử dụng cách khảo sát ăn tiền này.

* Kết quả càng sít sao càng khó hói được bất cứ điều gì chắc chắn. Hãy xem lại vi dụ về cuộc vận 'động tranh cử giữa Smith và Jones. Giả sử kết quả trưng cầu cho thấy Smith được 52% ửng hộ và Jones được 48%. Smith có thể thắng thế mà cũng có thể không. Với biên độ sai số 3%, Smith thực tế có thể chỉ được 49% ủng hộ và Jones có thể có 51%. Đê’ an toàn, bạn chi có thể tường thuật là kết quả bất phân thắng bại. Nhiều phóng viên - và người khảo sát - hoàn toàn không thận trọng khi kết quả không rõ ràng.

* Đề phòng những cuộc khảo sát muốn thăm dò dư luận những vấn đề nhạy cảm, phức tạp.Nhiều câu hỏi về đạo đức hay những vấn đề xã hội như quan hệ sắc tộc, bản thân chúng sẽ không đưa đến những câu trả lời đơn giản. Dư luận về những vấn đề như thế có thể thăm dò được nhưng chi những nhà nghiên cứu có kỹ năng cao sử dụng những câu hỏi được cân nhắc kỹ lưỡng mới làm được. Không có chuyên môn đó thì kết quả của những khảo sát thuộc loại này có thể trở thành đơn giản hóa quá đáng đến mức nguy hiểm và gây ngộ nhận trầm trọng.

Giống như các thí nghiệm thực tế, phân tích có khoa học, và quan sát thâm nhập; kỹ thuật khảo sát, thăm dò dư luận có thể giúp bạn trong vai trồ phóng viên giải quyết nhiều vấn đề mà bạn không thể xử lý tốt như thế nếu dùng các công cụ khác. Nhưng những kỹ thuật này chỉ là nhũng công cụ. Chúng được sử dụng hiệu qúả đến đâu - hay bị lạm dụng vụng về như thế nào - là do chính bạn đấy.

CHƯƠNG 17 PHÓNG SỰ ĐIỀU TRA Trong chương này bạn sẽ học:

1. Quy trình làm phỏng vấn điều tra

2. Làm cách nào để tìm được nguồn tin con người và tài liệu

3. Những trở ngại bạn phải đối mặt khi làm một phóng viên điều tra

Tất cả các nhà báo đều xem phóng sự điều tra là thể loại tột đỉnh của nghề nghiệp. Phóng viên điều tra thường được cho là những tay kỳ cựu trong lĩnh vực tường thuật chuyên ngành, dạn dày qua tháng năm và kinh nghiệm thực tế. Nhưng không phải lúc nào cũng thế. Sinh viên cũng có thể làm phóng viên điều tra được. Cóng việc của họ đôi khi cũng quan trọng, có lúc cũng nguy hiểm chắng gì những tay chuyên nghiệp.

Một nhóm sinh viên Đại học Northwestern, do giáo sư David Protess hướng dẫn, tiến hành một cuộc điều tra dài nhiều tháng ròng để trả tự do cho một người đã 17 năm chờ án tử hình. Với sự giúp đỡ của một thám tử tư, các sinh viên đào bới các hồ

286

sơ tỏa án, tìm Idem nhũng chứng cứ và nhân chứng bị bỏ sót hay bị cảnh sát và công tố viên phớt lờ, và cuối cùng xác định được kẻ giết người đích thực. Củng lúc đó, một nhóm phóng viên của tờ Chicago Tribune đang kiểm tra hồ sơcủa mọi án tử hình ở bang Illinois. Nhóm này phơi bày đầy rẫy chứng cớ về sự bất ỉực của các luật sư biện hộ và những hành vỉ đáng ngờ của cảnh sát và công tố viên. Hai cuộc điều tra này đã khiến Thống đốc bang Illinois là George Ryan phải ban hành lệnh hoãn thi hanh án tử hình trong tiểu bang :no đến khi nào có thể nghiên cứu và giải quyết :ược những vấn đề của hệ thống tư pháp.

Ít ngoãn mục hơn nhưng cũng rất có giá trị cho . ’ ag đống là cuộc điều tra của sinh viên Jason Grotto về một hợp đồng giữa bệnh viện địa phương và một tập đoàn y tế. Bất kể nhiều năm tranh cãi và hàng chục ìần buộc tội, không ai phân tích được các điều khoản và hậu quả của hợp đồng này cho đến khi Jason bắt tay làm dự án này. sử dụng kỹ năng tường thuật với sự hỗ trợ của máy tính, anh tính toán các khoản lợi nhuận và so sánh với hiệu năng thực tế. Khi hoàn tất, bản tường trình cửa anh đã cho công dân và thậm chí cả ban giám đốc bệnh viện biết được những sự thực quan trọng mà các thành viên không hề biết.

Những cuộc điều tra của sinh viên cũng gây ra những kết quả trái với mong đợi, giống như công việc của những tay chuyên nghiệp. Khi các sinh viên của Barbara Lâclr-Smiiù ỏ Đại hục Central Missouri State bát aàu đặt cãu hói vẽ những khoản tiền hưu trọn gói dành cho giám đốc đại học, Barbara khuyến khích họ điều ưa. Khi ban quản lý đại học ra lệnh cho cô bảo các sinh viên ngưng ngay việc này, cô từ chối chấp hành. Cuối cùng, các sinh viên tìm được bản sao của một hợp đồng về hưu béo bở và đăng lên website của tờ báo sinh viên. Các nhà báo chuyên nghiệp - và cả các chuyên viên kiểm toán tiểu bang - chú ý ngay. Bị chỉ ưích nặng nề, hội đồng nhà trường buộc phải hủy bỏ hợp đồng ngon lành ấy. Các viên chức đại học cũng thông báo với Barbara là cô bị chấm dứt hợp đồng giảng dạy luôn. Barbara bèn kiện lên tòa án liên bang.

Như các ví dụ trên cho thấy, các phóng viên điều tra của hôm nay và tương lai đang sử dụng các kỹ thuật của ngành khoa học xã hội và công cụ máy tính để khảo sát những vấn đề quan trọng nhất mà xã hội chúng ta đang đối mặt.

Phóng sự điều ưa đã có truyền thống lâu đời trong nghề báo Mỹ. Các biên tập viên thiên vị đầy mình của thời Cách mạng đã đào bới cả dữ kiện lẫn bùn nhơ để ném vào các đối thủ. Đầu thế kỷ 20, phóng sự điều tra nở rộ với những “kẻ khuấy bùn”, một danh hiệu được tổng thống Theodore Roosevelt ban phát trong cơn thịnh nộ và được nhiều nhà báo tự hào đón nhận. Nhà báo Lineonìn Steffens điều tra mặt trái của những thành phố Mỹ, từng thành phọ một, phơi bày những cuộc cấu kết tham nhũng giữa các doanh nhân và chính khách đang điều hành các thành phố. Nữ ký giả Ida Tarbeỉl vạch mặt cái thòng lọng kinh tế do tập đoàn dầu khi Standard Oil độc quyền nắm giữ. Các cây bút Theodore Dreiser, Upton Sinclair, và Frank Norris

287

bóc trần nỗi kinh hoàng của đời sống lao động trong những nhà máy và xưởng làm thịt dong'hộp.

Những kẻ thừa kế chuyên nghiệp của họ giờ đây cũng lao vào phóng sự điều tra với củng lòng tận tâm muốn tố cáo và cảị tổ. Họ cũng sử dụng những kỹ thuật cũ nhưng mức hoàn thiện hơn - phỏng vấn đào sâu, quan sát cá nhân, phân tích tài liệu. Nhưng những kẻ khuấy bùn thời hiện đại còn có một công cụ mạnh mẽ mà tiền nhân không thể có. Chiếc máy tính cho phép phóng viễn ngày nay tổng hợp và phân tích những lượng dữ kiện khổng lồ, thực thi những tinh toán thống kê phức tạp, và tạo ra những đồ thị để giúp độc giả hiểu rõ ’ thêm vấn đề. Công cụ này lại đòi hỏi phóng viên những kỹ năng mới (cả về Ị tư duy lẫn thực hành) để sử dụng máy tính cho hiệu quả và mọi nhà báo nghiêm j túc ngày nay không thể thiếu những kỹ năng ấy trong vốn đồ nghề tác nghiệp ị của mình.

Tầm quan trọng của việc tường thuật với sự hỗ trợ của máy tính mỏ' ra Ị cho các phóng viên trẻ một cơ hội để sớm bước vào hàng ngũ nhà báo chuyên j nghiệp. Nếu bạn rèn luyện những kỹ năng máy tính cùng những kỹ thuật dạy Ị teống chương này, bạn sẽ được trang bị sẵn sàng cho thế kỷ 21.

QUY TRÌNHHầu hết những cuộc điều tra đều bắt đầu với một linh cảm hay gợi ý về việc gì

đó hay ai đó đáng được xem xét kỹ. Nếu những tìm kiếm sơ khởi thỏa mãn mong đợi đó thì cuộc điều tra nghiêm túc sẽ bắt đầu. Khi đã phơi bày đủ thông tin để xác minh hay bổ sung cho trực giác ban đầu của phóng viên thì đó là lúc phân tích, tổ chức và viết thành bài báo.

Bắt đầu điều tra

Không có phóng viên giỏi nào tiến hành điều tra khi điều nghi ngờ của họ không có cơ sở. Cơ sở có thể là một báo cáo của bồi thẩm đoàn có nhiều điều không rõ ràng hay một đầu mối thông tin cho biết một quan chức đang nhận hối lộ. ĐÓ cũng có thể là hiện tượng dùng thuốc quá liều tăng' đột biến, hay ỉà các vấn đề nhức nhối đã lâu trong các trường học. Nếu không biết rõ minh đang tim kiếm điều gì, cuộc điều tra rắt có thể sẽ trở nên vô nghĩa.

Theo đầu mối thông tin hay sự nghỉ ngờ, cùng với bất kỳ cơ sở tài liệu nào bạn có, bạn sẽ hình thành một giả định. Các phóng viên không bao giờ dùng Từ này, nhưng đó là một từ hữu ích vì nó cho thấy sự tương đồng trong quy trinh làm phóng sự điều tra và khảo sát khoa học. Trong cả hai lĩnh vực này, giả định đều là điều bạn cho là đúng. Giả định của bạn có thể là “ông thị trưởng là kẻ lừa đảo” hay “Hệ thống nhà trường đang điều hành kém hiệu quả”. Trước khi điều tra, nên nêư rõ ràng giả

288

định của bạn. Làm-ọhư vậy bạn sẽ tập trang vào cốt lôi vấn đề và giảm bột khả năng bị biên tập viên hay các phóng viên củng tham gia với bạn hiểu sai lệch.

Khi giả định đã được nêu, phóng viên - giống như nhà khoa học - sẽ tiến hành chứng minh điều đó đúng hay sai. Bạn nên sẵn sàng vón khả năng là giả định của bạn bị sai. Giống như nhà khoa học, phóng viên cũng không phải là luật sư. Họ là những người đi tìm chân lý. Không có phóng viên giỏi nào lại bỏ qua hay xem thường chứng cứ chỉ vì chứng cứ trái ngược với những giả định của mình. Trong nghề báo cũng như trong khoa học, sự thực về một tình huống nhiều khi khác biệt hoàn toàn với những gì mong đợi. Không định kiến chính là phẩm chất thiết yếu của một phóng viên điều ưa giỏi. Đừng quên rằng bạn cũng có thể có một bài báo hay cho dù giả định của bạn không đúng.

Tiến hành điều tra

Công việc điều tra thực sự thường tiến hành theo hai giai đoạn. Giai đoạn đầu tiên là cái mà Robert w. Greene - phóng viên huyền thoại kiêm biên tập viên đoạt giải Pulitzer của tờ Newsday gọi là đánh hơi. Trong giai đoạn này, bạn thăm dò chung quanh để tìm kiếm một dấu vết đáng lần theo. Nếu bạn tìm ra được thì giai đoạn hai, điều tra nghiêm túc, bắt đầu.

Việc kiểm tra sơ bộ không nên kéo dài quá một hay hai ngày. Mục tiêu ở giai đoạn này không phải là chứng minh điều giả định mà là tìm cơ hội để chứng minh điều đó. Bạn phải bỏ công trò chuyên với một hay nhiều nguồn tin hứa hẹn nhất, lướt qua những hồ sơ sẵn có, tham khảo những người am hiểu trong tòa soạn. Hai câu hỏi bạn cần phải trả lời trong giai đoạn này là: (1) “Có đáng viết thành bài hay không?” và (2) “Mình có thể làm được không?” Nếu câu trả lời cho cả hai là không thì chẳng có ý nghĩa gì mà đeo đuổi cuộc điều tra.

Khỉ câu trả lời cho cả hai câu hỏi là có thì công việc thực sự mới bắt đầu. Hãy bắt đầu trước với việc tổ chức. Giả định của bạn sẽ cho bạn biết cần phải làm gì. Bây giờ bạn phải hình dung ra làm each nào để đạt được kết quả. Cách tổ chức thông tin cẩn thận sẽ giúp bạn không đi chệch hướng và không bỏ sót bất kỳ thông tin quan trọng nào trên đường đi. Nhiều phóng viên tự hào một cách lì lợm về những sổ tay ghi nguệch ngoạc chẳng hiểu nổi và chiếc bàn làm việc bừa bộn của mình. Là phóng viên điều tra, có thể bạn có một bàn giấy lộn xộn nhưng bạn phải sắp xếp các hồ sơ thông Ljn thật rõ ràng và mạch lạc. Trước khi tổ chức thông tin, hãy tự hỏi mình những điều sau:

- Những nguồn tin hứa hẹn nhất của tôi là ai? Ai có khả năng sẽ gây rắc rối cho tôi? Tôi nên gặp ai đầu tiên? Thứ nhì? Sau chót?

- Tôi Cần những hồ sơ gì? Chúng nằm ở đâu? Hồ sơ nào là công khai? Làm cách nào để tôi có được những hồ sơ không công bố rộng rãi?

289

- Tôi hy vọng chứng minh được điều gi nhát? Điều gi chí ít củng có thể viết thành bài được?

Cuộc điều ra sẽ kéo dài bao iâu?

Sau đó vạch ra kế hoạch hành động. Các phóng viên kinh nghiệm thườn? tự vạch kế hoạch trong đầu. Nhưng khi bạn mới vào nghề thì tốt nhất là nên viết ra giấy và bàn luận với biên tập viên. Biên tập viên có thể phát hiện ra vài lỗ hổng trong kế hoạch của bạn và bổ sung thêm. Và các biên tập viên rất có thể sẽ dành cho bạn đủ thời gian điều tra nếu họ biết rõ những gì bạn cần làm.

Tiến hành kế hoạch của bạn, và nên linh hoạt dành chỗ cho những bước ngoặt bất ngờ mà hầu hết các cuộc điều tra đều gặp phải. Trong đợt phỏng vấn đầu tiên, hãy luôn tự hỏi xem còn ai khác đáng gặp không. Khi bạn kiểm tra các hồ sơ, nên tìm kiếm những tham chiếu dẫn đến các hồ sơ hay nhân vật khác.

Phải làm việc có phương pháp. Nhiều phóng viên điều tra dành khoảng một giờ vào cuối mỗi ngày để tổng kết, điểm qua các ghi chép, và lục lọi trí nhớ để phân tích những gì đã biết và những gì cần lầm kế tiếp. Nhiều người xây dựng những hồ sơ phức tạp, chi tiết về các tên tuổi, cơ quan và biến cố có thể đối chiếu. Nhiều người khác làm việc ít phức tạp hơn. Tuy nhiên, gần như mọi phóng viên điều tra đều dùng một ký hiệu để che giấu danh tính của những nguồn tin mật để bảo vệ tông tích nguồn tin cho dù phóng viên buộc phải trình hồ sơ .trước tòa án. Dùng phương pháp nào không quan trọng miễn là bạn hiểu rõ mình đang làm gì. Điều quạn trọng rứĩất là bạn phải có một phương pháp làm việc và làm việc nhất quán theo phương pháp đó. Nếu không theo dõi cẩn thận mục tiêu của mình, bạn có thể đi sai hướng hoặc sa vào cái vòng luẩn quẩn.

Làm việc

Tờ The Raleigh News & Obser\'er ử bang North Carolina là một nhật báo cỡ trung có truyền thống phục vụ cộng đồng tốt. Cho nên không có gi ngạc nhiên khi tờ báo này sử dụng kỹ thuật tường thuật với sự hỗ trợ của máy tính để tiếp cận những câu chuyện quạn trọng mà không thể nào làm được nếu dùng phương cách khác. Jon Schmid Sotomayor đầu quân cho tờ & Observer sau khi tốt nghiệp chương trình cử nhân báo chí. Anh được giao làm trợ lý biên tập cơ sở dữ liệu. Công việc của anh là xác định và phân tích những thông tin lưu trữ trong các máy tính của chính quyền, hầu hết đề là thông tin công khai theo luật pháp nhưng chi những ai có kỹ năng mới tiếp cận được.

Cùng mọt dòng nghiệp, Sotomayor tim kiếm thông tin đằng sau những con số dường như cho thấy hiệu quả trên trung bình về chất lượng học tập của các học sinh trường công ở Durham. Họ lấy được các tiêu chuẩn của tiểu bang về cách đo lường chất lượng học tập của học sinh cho hai môn lớp. Sau đó họ lấy được hồ sơ điểm thi lưu trong máy tính của các trường trong khu vực và sắp xếp theo từng trường, từng

290

cấp lớp và từng sắc tộc. Bằng cách đối chiếu các số liệu, các phỏng viên này đã viết thành một bài về thực trạng giáo dục đáng báo động trong cộng đồng. Hai đoạn sau đây đúc kết ý nghĩa những số liệu mà họ điều tra được:

Dựa trên tiêu chuẩn mới của tiểu bang về chất lượng thi cuối năm học của từng cấp lớp, gần 40% học sinh Durham từ lớp 3 đến lớp 8 đã không có đủ những kỹ năng cần thiết mà trình độ của họ buộc phải có.

Và ở nhiều trường, hơn V* học sinh không đáp ứng được các kỹ năng học tập cần thiết.

Nhiều khi các phóng viên kinh nghiệm có thể phản ứng trước sự kiện bằng một cuộc điều tra tức thời. Đó là những gì mà James Grimaldi và nhiều đông nghiệp của tờ The Orange County Register ở bang California đã làm khi cố tim hiểu xem đâu là vấn đề trong nỗ lực cứu hỏa qua trận cháy rừng đã thiêu rụi hơn 700 căn nhà và 170.000 mẫu đất.

Những người lính cứu hỏa tuyệt vọng than phiền về chuyện thiếu nước, liên lạc sai lầm và thói quan liêu tắc trách. Các phóng viên lập tức đi xa hơn những cuộc phỏng vấn và tìm kiếm ngay những hồ sơ cấp địa phương và tiểu bang cỏ liên quan. Họ thu thập các báo cáo biến cố và tổng kết, các biên bản họp. nhật ký điều quân, bản ghi lại những băng ghi âm phát lệnh cứu hỏa, các chi số đồng hồ nước trong khu vực,, các bỉên bản của hội đồng thành phố, các hồ sơ kiện tụng, kể cả thông báo về tác động môi trường của dự án xây bồn Ị trữ nước không được duyệt. Họ dủng chương trình Excel trong các máy tính I ở tòa soạn để tổng hợp và so sánh các số liệu.

Và rồi bằng một loạt bài đăng liên tiếp trong ba tháng, nhóm của Grimaldi ị đã có thể cho độc giả thấy rằng một bồn trữ nước lớn - không được xây vì ị những quan ngại về chính trị và môi trường - lẽ ra đã có thể góp phần quan 3 trọng vào việc tăng áp suất nước và cung cấp nước trong những thời điểm ị trọng yếu. Họ cho thấy hệ thống liên lạc cũ kỹ thay vì giúp phản ứng nhanh ị lại 'Cần trở những hành động kịp thời. Họ cho thấy cấu trúc phân quyền ra j lệnh lộn xộn và chồng chéo đã khiến những chiếc máy bay cứu hỏa phải nằm Ị phơi trên đường băng trong khi nhà dân cháy rụi.

Độc giả uât ức. Các quan chức địa phương và tiểu bang phản hồi bằng cách ị tự tiến hành điều tra riêng và hứa hẹn có hành động cải tổ nhanh chóng. ị Bạn không cần phải là tay kỳ cựu hay phải tham gia một nhóm dự án đặc Ị biệt mới có thể làm phóng sự điều tra tốt. Chỉ cần bạn có những kỹ năng của j Jon Schmid và tầm nhìn của James Grimaldi.

Không được sai sót

291

Không thể xem thường tầm quan trọng của tính chính xác trong phóng sự Ị điêu tra. Đó là yếu tố quan trọng trong bất kỳ lĩnh vực nghiệp vụ báo chí nào. ị Nhưng đặc biệt trong phóng sự điều tra, sự không chính xác thường dẫn tới ị nhiều chuyện xấu hổ, phá hỏng uy tín và có khi còn dẫn tới kiện tụng ra tòa. I Những phóng viên và tờ báo bất cẩn thường bị mất uy tín. Tất cả các bài điều I ưa đều có tác dụng buộc tội ai đó đã làm điều sai trái hay kém hiệu quả. Cho I dủ mục tiêu là một quan chức - người không có nhiều cơ hội kiện nhà báo I ra tòa vì tội mạ ly - sự công bằng và đạo dức nghề báo đòi hỏi bạn phải bảo I đảm các chứng cứ trước khi đăng báo.

Trong cuộc điều ưa vụ Watergate, tờ Washington Post đã theo chủ trương ị là kiểm chứng từ hai nguồn tin độc lập trước khi đăng tải bất kỳ lời buộc tội I nào. Đó là một nguyên tắc tốt cần tuân theo. Con người dễ lầm lẫn. Họ có thể : nói dối. Trí nhớ họ có thề không chính xác. Các tài liệu có thể Sãi lạc hay lẫn lộn. Phải kiểm tra đi kiểm tra lại. Không có lý do gì để phạm sai sót.

Viết bài điều tra

ở Mỹ, tất cả các bài điều tra đều cần phải tham khảo ý kiến luật sư riêng của tờ báo trước khi đăng tải. Là phóng viên, bạn chẳng có quyền ý kiến gì về quyết định của vị luật sư này. Tuy nhiên chính vị luật sư ấy sẽ đóng vai trò quan trọng trong sự nghiệp điều tra của bạn. Luật sư sẽ cố vấn cho bạn biết những gì bạn có thể đăng báo an toàn, những gì không nên đăng. Tất cả các bỉên tập viên đều quan tâm đến lời khuyên của luật sư. Nếu bạn may mắn, luật sư ở tờ báo của bạn sẽ hiểu và thông cảm với phong cách báo chi tấn công và trung thực. Nếu không, bạn có thể sẽ thấy mình buộc phải tranh cãi về bài báo. Bạn nên trang bị sẵn sàng cho những cuộc tranh cãi ắy - ít có phóng viên nào trong sự nghiệp của mình mà không kỉnh qua nhiều lần như thế - nếu như bạn ít nhất cũng hiểu được cơ bản về luật chống phỉ báng và xâm phạm quyền riêng tư (xem chương 22).

Bước cuối cùng trước khi cuộc điều tra của bạn được công bố là viết đi viết lại bài báo. Sau nhiều ngày hay nhiều tuần dốc sức điều tra, nhiều phóng viên lại thấy chuyên ngồi viết bài lại quá tầm thường - cần thiết nhưng không quan trọng. Thái độ đó hết sức tai hại. Bài tường thuật dù hay nhất thế giới cũng bị phí hoài nếu chẳng ai đọc. Những khám phá không dễ dàng và những phân tích công phu của bạn sẽ biến mất không còn dấu vết trừ phí bài viết của bạn thu hút được độc giả và duy trì được mối quan tâm của họ. Tất cả các phóng viên và tờ báo nào coi trọng phóng sự điều tra đều nhận thức được điều này. Họ coi trọng chuyên viết sao cho hay còng chẳng kém việc tường thuật có cơ sở vững chắc. Xem chương 9 để ÔI1 lại các kỹ thuật viết bài.

Chúng ta đã gặp John Schmid Sotomayor của tờ Raleigh News & Observer. Anh cùng hai đồng nghiệp dùng máy tính hỗ trợ để phân tích tác động khả dĩ của bộ luật chống tội phạm “ba lần là xóa sổ” sẽ áp dụng ở North Carolina. Xương sống của

292

phóng sựjdựa trên các số liệu, nhưng con người chính là khuôn mặt của nó. Và mục tiêu là lượng độc giả.

Đây là đoạn dẫn nhập của bài phóng sự trang nhất:

Trong một quốc gia mà nỗi lo sợ tội ác đứng đầu danh mục những quan ngại của công chúng thì không có kế hoạch chống tội phạm nào lại tạo ra được một tên gọi được công nhận và có sự can trường đầy hấp dẫn như kế hoạch mang tên “Ba lần là xóa sổ” - những kẻ nào ba lần phạm tội bằng bạo lực sẽ bị tù chung thân. Không hy vọng gì được tha bổng.

Nhưng bộ luật ấy có nghĩa gì đối với bang North Carolina?

Rất ít.

Nếu luật này áp dụng ở North Carolina thi tỷ lệ trũng bình cứ 2.000 tội phạm bị bắt giam sẽ có 0,0005 người bị chung thân.

Đó là một đoạn nhập đề trực tiếp, đi thẳng vào vấn đề một cách nhanh chóng và cu thể. Những câu chuyện hay nhất thường liên quan đến con người, và phóng sự trên cũng không ngoại lệ. Đi kèm với những phân tích sắc bén là chân dung của hai tội phạm chuyên nghiệp mà luật pháp đang nhắm tới. Xin giới thiệu một nhân vật:

John Coy Lynch cho biết anh ta ra đời dưới một ngôi sao xấu.

“Dường như đi đâu tôi cũng gặp rắc rối,” Lynch nói. “Cứ toàn gặp xui xẻo và luôn có mặt không đúng lúc đúng chỗ - chi có một lần là do tình thế thúc đẩy”.

Nhưng trong trường hợp của Lynch, vận rủi lại mang tên ma túy, rượu và dao gãm.

Các nhà báo đã để cho nhân vật tự giới thiệu chính mình, bằng chính lời của nhân vật. Sau đó, các tác giả cung cấp cho độc giả biết quan điểm của họ từ một góc nhìn khác. Chỉ bằng ba câu, bạn đã có chân dung của một người hung tợn dang tự than thân trách phận.

Muốn bài phỏng sự điều tra thu hút được độc giả bạn phải chú ý đến cả việc tổ chức thông tin, chi tiết lẫn thủ pháp văn học. Sau đây là vài gợi ý áp dụng được cho mọi loại tin bài nhưng đặc biệt hữu đụng cho phóng sự điều tra:

❖ Đưa con người vào câu chuyện. Mọi cuộc điều tra đảng làm đều ít nhiều liên quan đến con người. Hãy làm cho nhân vật sinh động với những chi ' tiết mô tả.

❖ Càng ăơn giản càng tốt.Hãy tìm nhiều phương cách giải thích và làm rõ những tình huống phức tạp. Khi bạn có rất nhiều thông tin, hãy nghĩ đến việc trải rộng thành nhiều bài báo - một loạt bài hoặc một bài chính kèm theo bài íihỏ phụ trợ (“box” hay “sidebar”). Hãy nghĩ đến việc dùng biểu đồ hay danh mục để trình

293

bày rõ ràng các dử kiện then chốt. Đừng viết ra hết mọi điều bạn biết. Chi cần đủ dữ kiện để củng cố cho kết luận của bạn là được. Nhiều hơn thế là không cần thiết.

❖ Cho độc giả biết nghiên cứu của bạn có ý nghĩa Một cốm dỗ lớn khi làm phóng sự điều tra là phóng viên bày hết các dữ kiện ra và để cho độc giả tự rút ra kết luận. Điều đó là bắt công với chính bạn lẫn độc giả. Bày dữ kiện ra, tất nhiên, nhưng phải cho độc giả biết chúng hợp thành cái gì. Nếu đã có đầy đủ dữ kiện thì việc rút r-a kết luận hiển nhiên không phải là nêu ý kiến chủ quan theo kiểu xã luận mà chính là cách viết tốt và có ích cho độc giả.

❖ Tổ chức thông tin. Tổ chức thông tin cẩn thận là yêu cầu quan ưọng cho cả việc viết bài điều tra lẫn bài tường thuật. Công việc sẽ dễ dàng hơn nếu bạn đã tổ chức suốt quá trình làm việc. Khi bạn đã sẵn sàng viết bài, hãy kiểm tra lại các ghi chép. Hãy soạn một dàn ý. Chọn ra những câu trích dẫn và mẩu chuyên hay nhất. Một số phóng viên khi viết cả loạt bài về một vấn đề thì họ thường tách tài liệu thành những hồ sơ riêng cho từng bài. Dù bạn làm cách nào đi nữa, bạn cũng phải biết rõ mình muốn nói gì trước khi đặt bút viết.

❖ Đề nghị giải pháp. Nhiều cuộc thăm dò dư luận đã cho thấy độc giả thích những bài phóng sự điều tra nào trình bày phương sách chinh đốn những vân đê đã mô tả trong bài báo. Nhiều tờ báo uy tín nhất của thời nay đang thỏa mãn đòi hỏi của độc giả bằng cách không chỉ phơi bảy thực trạng mà cố gắng đi tìm giải pháp. Có cần những bộ luật mới? Hay thực thi tốt * hơn luật pháp hiện hành? cần nhiều tài nguyên hơn? Đào tạo tốt hơn? Đừng quên rằng phong trào Tiến bộ đầu thế kỷ 20 mà những “kẻ khuấy bùn” nguyên thủy có tham gia không chỉ tạo ra những bài báo hay mà còn tạo ra nhiều cải tổ trong xã hội.

Hãy xem chuyện viết bài là đỉnh cao của một quy trình đã khởi đầu bằng một giả định, chứng minh giả định ấy bằng cuộc- điều tra cẩn thận, kiểm tra và đối chiếu mọi dữ kiện, và thỏa mãn những quan tâm của các biên tập viên và luật sư trong tờ báo. Từng bước trong quy trình ấy đều hết sức cần thiết cho sự thành công của bất kỳ bài phóng sự điều tra nào.

CÁC NGUỒN TINNhư mọi phóng viên'khác, phóng viên điều tra lấy thông tin từ con người hay

tài liệu. Nguốn tin hoàn hảo sẽ là một người đang có những tài liệu liên quan và hăm hở cho bạn biết những tài liệu ấy có ý nghĩa gì. Đừng trông cậy vào việc tim được nguồn tin hoàn hảo này. Thay vào đó, hãy trông cậy vào việc xâu kết những thông tin bạn cần từ nhiều con người,và hồ sơ khác nhau - một số người không hăm hở trò chuyện với bạn chút nào và nhiều hô sơ rất khó lấy được, hoặc nếu bạn tiếp cận được thì cũng khó hiểu đựợc chúng- Ta hãy xem xét những nguồn tin con người trước.

Nguồn tin con người294

Giả sử bạn được mách nước rằng ông thị trưởng đã nhận tiền hối lộ cho chiến địch vận động từ một công ty thầu công trình vừa ký được hợp đồng lớn với thành phô. Ai sẽ lên tiếng về chuvện này?

❖ Kẻ thù. Khi bạn cố tìm ra bất kỳ điều gì xấu xa về một con người, kẻ thù của người đó chính là những nguồn tin tốt nhất. Thưởng thì kẻ thù của những nhân vật nổi tiếng sẽ chuyên tâm tìm kiếm những chuyện sai trái, khiếm khuyết của nhân vật ấy càng nhiều càng tốt. Và họ sẵn sàng chia sẻ những gì họ biết với một phóng viên thân thiện.

❖ Bạn bè. Bạn bè nhiều khi cũng tiết lộ nhiều chuyện chẳng kém gì kẻ thù. Trong khi cố gắng giải thích và bảo vệ hành động của bạn mình, họ thường cho bạn biết nhiều điều bạn chưa từng biết. Có lúc ta sẽ thấy rằng nhiều người mà đối tượng của ta xem là bạn bè thực chắt lại chẳng phải bạn bè gì cả.

❖ Những kẻ thua cuộc. Giống như kẻ thù, những kẻ thua cuộc thường cay cú. Hãy tìm kiếm kẻ thua cuộc trong đợt bầu cử vừa qua, đổi thủ thất bại ưong một hợp đồng đấu thầu, kẻ thua cuộc trong một cuộc đấu tranh quyền lực. Những kẻ thua cuộc cay cú chính là những nguồn tin tốt.

❖ Nạn nhân. Nếu bạn điều tra một hệ thống nhà trường sa sút, hãy nói chuyên với học sinh và phụ huynh của họ. Nếu bạn điều tra về những lạm dụng trong một nhà điều dưỡng, hãy nói chuyện với các bệnh nhân và người thân của họ Những-nhân viên cần cù và lương thiện bị vướng mắc trong một hệ thống tham những và không hiệu quả cũng là những nạn nhân. Họ có thể cho bạn nhũng vi dụ và những mẩu chuyên cụ thể. Những câu chuyên của chính bản thân họ củng có thể giúp bạn viết thành bài báo.

❖ Chuyền gia. Bước đầu trong nhiều cuộc điều tra, có thể có nhiều chuyện mà bạn không ám hiểu. Có thể bạn sẽ cần ai đó giải thích cho biết làm cách nào để qua mặt các luật định về tài trợ tranh cử, ai đỏ diễn dịch một hợp đồng, ai đó giải mã những quy cách gọi thầu đặc biệt. Các luật sư, kế toán viên, kỹ sư hay giáo sư có thể giúp bạn hiểu những thuật ngữ chuyên môn hay những giao dịch phức tạp. Nếu họ từ chối nhận xét về trường hợp đặc biệt của bạn, hãy đưa các dữ kiên bạn có vào một tình huống giả định.

❖ Cảnh sát. Phóng viên điều tra và nhàn viên thi hành công lực thường ỉàm việc trong cùng lĩnh vực. Nếu khôn ngoan, bản sẽ kết thân với một sô nhân viên được chọn lọc kỹ càng. Họ có thể - và thường rà - một nguồn hỗ trợ lớn. Hồ sơ của họ có thể chẳng phải là mộ vàng nhưng họ có những công cụ điều tra và những mối quan hệ mà bạn không có. Khi họ đã quen biết và tin cậy bạn, họ sẽ chia sẻ. Tất cả cảnh sát đều thích tên của họ và tên cơ quan của họ được nêu trên báo. Họ cũng biết rằng bạn có thể làm nhiều chuyện mà họ không làm được. Bằng chứng đủ cho bạn đăng báo tố cáo tội tham nhũng của ông thị trưởng chưa chắc đã đủ thuyết phục hội đồng xét xử ở tòa án. Hầu hết các cảnh sát điều tra đều muốn dùng mọi

295

cách để dồn những kẻ sai trái vào thế bí không thể chối cãi được. Bạn có thế tận dụng thái độ đó làm lợi thế cho mình.

♦ Đương sự có vấn đề. cảnh sát dùng nguồn tin này nên bạn cũng dùng được, mặc dù bạn không thể hứa hẹn sẽ miễn truy tố hay giảm án cho hụ. Tiữỏiig hụp điển hình iã vụ Watergate. KJH cỉiinh quyền Nỉxon băt đầu phân hóa, các quan chức muốn cố gắng cứu vãn sự nghiệp và hình ảnh của mình bắt đầu tranh nhau tự kể những phiên bản khác nhau của các sự kiện sao cho có lợi cho bản thân. Trong những trường hợp ít nghiêm trọng hơn, người ta cũng làm như thế.

Là phóng viên điều tra, bạn xây dựng nguồn tin cũng giống cách phóng viên chuyên ngành đã làm. Chỉ có điều bạn phải làm nhanh hơn. Cách hay nhắt là dùng ngay những quyền lợi cá nhân của họ. Những kẻ thất bại và kẻ thủ luôn muốn được cái này cái kia, và như thế là có cùng mục tiêu với bạn. (Nhưng đừng đi quá lố. Những lời nói của bạn có thể quay ngược lại chống chính bạn). Bạn bè của đối tượng cũng muốn giải thích để bênh vực bạn mình. Bạn cũng thế. Bạn phải luôn ghi nhớ rằng đối tượng cửa bạn cho dù có thối nát đến đâu thì ngưởỉ đó vẫn là con người. Ta sẽ dễ dàng làm việc hơn nếu biết đối xử cảm thông với bạn bè của đối tượng điều tra. Thái độ ấy cũng sẽ giúp bạn đối xử với chính đối tượng ấy công bằng hơn.

Cốc chuyên gia chỉ muốn giải thích vấn đề mà bạn trĩnh bày. Và bạn chỉ muốn hiểu rõ. Đương sự có vấn đề muốn được cảm thông và bảo đảm rằng họ vẫn cọn được tôn trọng. Không phóng viên nào gặp khó khăn gì khi bộc lộ cả hai thái độ này.

Một cách khác để chinh phục và duy trì nguồn tin là bảo vệ họ. Có khi phóng viên sẽ phải vào tù nếu họ không chịu tiết lộ nguồn tin. Ngay cả nhà tù cũng không phải là cái giầ quá lớn để giữ trọn lời hứa bí mật. Thường thi những nguy cơ lộ bí mật nguồn tin lại rất đơn giản. Những nguồn tin khác, hay mục tiêu đang điều tra có thể hỏi rât than nhiên: “Anh nghe đâu ra chuyện này?" Các phóng viên khác, bên cốc cà phê hay cốc bia, cũng có the hỏi câu đó. Hãy giữ mồm giữ miệng. Người duy nhất mà bạn có thể tiết lộ tông tích nguồn tin chính là biên tập viên của bạn.

Những nguồn tin con người vừa giải quyết lại vừa gây ra vấn đề. Họ có thể nói dối với bạn. Để tấn công một kẻ thù hay bảo vệ một người bạn, để làm cho mình tỏ ra tốt hon và kẻ khác xấu hơn - và đôi khi chỉ để đùa chơi - người • ta sẽ nói dối với phóng viên. Không có phóng viên nào an toàn và không có nguồn tin nào là không đáng ngờ. Họ có thể sử dụng bạn cũng như bạn đang ị sử'dụng họ. Lý do duy nhất mà tất cả mọi người liên quan đến bất kỳ khía ; cạnh nào của một tình huống đáng ngờ chịu nói về nó chỉ là để nâng cao vị j thế của họ. Điều đó không phạm pháp mà cũng không trái đạo lý, nhưng đó ị chính là cạm bẫy cho những phóng viên nào không biết tiếp nhận những lời ; tuyên bố vị kỷ ấy một cách tỉnh táo.

Các nguồn tin cũng có thể thay đổi câu chuyện đã kể. Con người hay quên. Hồi ức và tình huống thay đổi. Áp lực có thể nảy sinh. Nỗi sợ, tình thương, i tham vọng

296

hay lòng tham có thể tác động. Một nguồn tin có thể phủ nhận ngày j mai - hay trước tòa - những gì đã nói với bạn hôm nay.

Cuối cùng, các nguồn tin hiếm khi nào muốn nêu tông tích. Ngay cả những I ' kẻ thù của một nhân vật quyền lực cũng không muốn thấy tên mình gắn liền I với những lời chỉ trích đăng trển báo. Bạn bè cũne thế. Cốc chuyên gia, dù sẵn I sàng cung câp những thông tin cơ sở, vẫn thường nêu những quy tắc đạo đức I nghề nghiệp của họ khỉ bạn yêu cầu họ đứng tên trong hồ sơ. Những phóng ị sự không có nguồn tin xác định rõ thường ít tạo được sự tin cậy với độc giả,

Nguồn tin tài liệu

May thay, không phải nguồn tin nào cũng là con người. Các hồ sơ và tài liệu không bao giờ nói dối hay thay đổi câu chuyện, chúng chẳng việc gì phảỉ lợi dụng bạn, và chúng có thể xác định bằng vãn bản. Nhiều tài liệu hữu ích là hồ sơ công cộng, sẵn sàng cho bạn hay bất kỳ công dân nào có yêu cầu. Những tài liệu khác không được công khai nhưng bạn vẫn có thể tiếp cận thông qua những nguồn tin con người.

Hồ sơ công cộng

Như các ví dụ trước đã chứng minh, bạn có thể biết rất nhiều chuyện về những cá nhân hay tổ chức thông qua các hồ sơ sẵn có. Ta hãy điểm qua những loại hồ sơ công cộng quan trọng nhất.

Hồ sơ bất động sản. Nhiều cuộc điều tra tập trung vào đất đai - ai sở hữu, ai mua, đất đai được phân vùng ra sao, đánh thuế thế nào? Bạn có thể tìm ra tất cả những thông tin đó và nhiều hơn thế từ những hồ sơ công cộng. Phòng vãn khố ở địa phương bạn (hay những cơ quan tương đương) có hồ sơ sở hữu chủ của mọi mảnh đất trong khu vực cũng như lai lịch của mọi chủ nhân trong quá khứ.

Hồ sơ công ty. Mọi công ty [ở Mỹ] đều phải nộp cho văn phòng tiểu bang một tài liệu cho biết danh tính mọi chức vụ quản trị và điều hành của công ty ấy. Hồ sơ này phải nộp cho mọi tiểu bang mà công ty ấy có doanh nghiệp hoạt động. Danh sách những người quản trị có thể chỉ là người đứng tên chư không phải người thật sự sỏ hữu cõng ty. Như vạy, ít nhất bạn cũng biết được ai là người đứng tên làm bình phong. Nhưng đó chỉ là bước đầu. Những tập đoàn có tên trong thị trường chứng khoán phải nộp hồ sơ thường niên lên ủy ban Chứng khoán và Giao dịch ở Washington. Hồ sơ này liệt kê danh sách các thành viên hội đồng quản trị, các cổ đông quan trọng, những báo cáo tài chính và các giao dịch làm án với những công ty con thuộc sở hữu của tập đoàn. Các tổ chức phi lợi nhuận (chẳng hạn cốc cơ quan từ thiện) phải khai báo những tài liệu càng chi tiết hơn nữa để cho thấy lượng tiền thu được từ đâu và chi tiêu vào việc gì.

297

Hồ sơ tòa án. ít có ai hoạt động chính trị và kinh doanh mà trong đời không có vài lần dính dáng đến chuyên kiện tụng ra tòa. Hãy kiểm tra các hồ sơ tranh tụng ở các nhân viên văn thư tòa án tiểu bang hay hên bang. Các biên bản tranh luận, tuyên thệ, thẩm vấn... có thể chứa đựng nhiều chi tiết quý báu hay cung cấp nhiều đầu mối thông tin. Đối tượng của bạn đã từng ly dị? Những cuộc tranh chấp pháp lý về tài sản có thể bộc lộ nhiều điều. Hồ sơ di chúc lưu tại tòa án của một đối tác đã từ trần của đối tượng điều tra có thể cho bạn biết nhiều điều đáng giá.

Hồ sơ chiến dịch vận âộng và mâu thuẫn quyền ỉợi. Luật vận động tranh cử hên bang - và ở tất cả các tiểu bang - hiện nay đòi hỏi các ứng cử viên chính trị phải tiết lộ, trong và sau mỗi đợt vận động, danh sách những ai đã cho ai cái gì. Cốc hồ sơ này cho biết nhiều chuyên về người đang hỗ trợ các ứng cử viên. Cũng cỏ thể dùng chúng "sau này để đối chiếu xem ai đã nhận được cái gì từ người đương chức. Nhiều tiểu bang yêu cầu những ai đương chức phải khai báo hồ sơ tài chính của doanh nghiệp và giá trị chứng khoán thuộc sở hữu cá nhân. Có thể kiểm tra các hồ sơ này để thăm dò khả năng mâu thuẫn quyền lợi và dùng làm cơ sở cho những bài chân dung nhân vật.

• Hồ sơ vay nợ. Những cơ quan cho vay vốn kinh doanh thường lưu trữ các hồ sơ thế chấp bất động sản của người hay công ty đi vay nhiều năm sau khi đã giải chấp.

• Các hiên bản và ghi chép. Tất cả cơ quan quản lý được bổ nhiệm hay đắc cử từ các ủy ban quy hoạch địa phương cho tới Quốc hội Mỹ đều được luật pháp yêu cầu lưu giữ biên bản hay bản ghi chép nội dung mọi cuộc họp.

Hồ sơ không cồng khai

Những hồ sơ này rất khó và thường là không thể tiếp cận được. Muốn có chúng bạn phải biết chắc là chúng tồn tại, đang nằm ở đâu và làm sao lấy được chúng. Muốn tìm ra những điều này phải có những nguồn tin quý báu từ con người. Bạn nên biết qua vài loại hồ sơ không công khai giá trị nhất.

Các hò sơ điều tra. Các hồ sơ điều tra của các quan thi hành luật pháp có thể có rất nhiều thông tin. Bạn có khả năng xem được các hồ sơ này nếu như bạn có một nguồn tin tốt nằm trong chính cơ quan ấy, hay cố liên quan với cơ quan đó. Nếu bạn có trong tay những hồ sơ như thế, hãy sử dụng thận trọng. Chúng thường đầy những luận điệu không có cơ sở, tin đồn và thông tin sai lạc. Bất cứ điều gì mà chính bạn không xác định được thi đừng chấp nhận chứng như là sự thật.

Hồ sơ tiền án tiền sự. ở Mỹ các hồ sơ loại này thường không được công khai. Nhưng nếu có người quen là cảnh sát hay công tố viên thì hồ sơ này lại dễ lấy hơn hồ sơ điều tra. Và hồ sơ loại này thường đáng tin cậy hơn hồ sơ điều tra.

298

Hồ sơ ngân hàng. Dù rất có ích trong nhiều cuộc điều tra nhưng đây lại ỉà những hồ sơ khó tiếp cận nhất. Các viên chức ngân hàng được đảo tạo để giữ bí mật. Các cơ quan chính quyền quản lý các ngân hàng cũng bí mật như thế. Nếu phóng viên điều tra có được một bạn thân làm trong ngân hàng thi không còn gi bằng.

Hồ sơ thuế thu nhập. Trừ những hồ sơ công khai của những người đương giữ chức vụ trong chính quyền, các hồ sơ loại này hiếm khi rò rỉ ra ngoài.

Kiểm tra tín dụng. Nhiều khi bạn chẳng có cách nào khác để biết được tình ưạng tài chính của đối tượng điều tra trừ phí nhờ ban kinh tế ở tờ báo của bạn giúp kiểm tra tín dụng.

Các báo cáo tín dụng có thể phơi bày nhiều khoản nợ đáo hạn, một tài khoản kếch sù trong ngân hàng, nhiều tài sản lớn và chi nhánh kinh doanh. Hãy thận trọng với những thông tin này. Đó là những thông tin không chính thức và cơ quan cung cấp thông tin này cho tờ báo của bạn thường muốn giữ nặc danh.

Những vấn đề của nguồn tín tài liệu

Ngay cả khi bạn có tài liệu trong tay, hồ sơ và các nguồn văn bản khác cũrig tiềm ẩn nhiều vấn đề. Thường thì chứng rất đơn điệu. Các hồ sơ bạn biết nhiều danh tính và con 00 nhưng không cho bạn nhtuig mẩu chuyện hay nhũng lời trích dẫn hay ho. Chúng chi là xương, không có máu và thịt. Chúng có thể gây lầm lạc và nhầm lẫn. Nhiều luật sư và chuyên viên kế toán giỏi phải dành cả sự nghiệp để diễn dịch những thứ hồ sơ mà bạn đang thấy mình bế tắc không hiểu nổi nếu không có chuyên môn của họ. Diễn dịch sai một tài liệu không phải là một lỗi lầm nghiêm trọng như trích dẫn sai lời nói của một người. Nhưng chính vì thế mà bạn càng dễ phạm sai lầm.

Các tài liệu thường chỉ mô tả chứ không giải thích. Những hồ sơ chi cho bạn biết “cái gì”. Bạn cần biết được cả cái “tại sao” nữa. Hầu hết phóng viên điều tra đều sử dụng cả nguồn tin con người lẫn tài liệu. Con người có thể giải thích những gì hồ sơ không thể. Tài liệu chứng minh được điều mà những lời trích dẫn hay ho không làm được. Bạn cần con người để dẫn dắt bạn đến với tài liệu và con người để diễn dịch ý nghĩa của tài liệu. Và bạn cần các hồ sơ để làm cơ sở cho những gì con người nói. Những bài điều tra hay nhất đều kết hợp cả hai loại nguồn tin này.

CÁC TRỞ NGẠIBây giờ bạn đã thấy tại sao phóng sự điều tra lại quan trọng và cách thực hiện

như thế nào. Tuy nhiên, bức tranh vẫn chưa hoàn tất nếu ta không liếc sang những lý do khiến không phải tò' báo hay cơ quan thông tấn nào cũng làm phóng sự điều tra. Là phóng viên, bạn sẽ đối mặt với nhiều trở ngại nhất định. Bạn và các biên tập viên của bạn sẽ phải khắc phục các trở ngại này nếu bạn muốn lảm phóng sự điều

299

tra đích thực. Các tờ báo và cơ quan thông tấn uy tín thường vượt qua được các trở ngại này.

Tiền bạc và nhân sự

Trờ ngại đầu liên ỉa tiền. Phóng sư diều tra tã loai tường thuật tốn tiền nhất.

' ùng ton thời gian, và rhời gian rủng rhinh ià tiền. Dự án điều tra mức độ phân biệt chủng tộc trong công đồng và 'dề nghị chinh cộng đồng đề ra giải pháp khắc phục đã chiếm mất một nãm ròng của tờ Akron Beacon Journal. Nhóm điều tra của tở Newsday bỏ ra 9 tháng trời để làm một loạt bài về buôn lậu heroin, Hai phóng viên của tờ Miami dành trọn thời gian của minh trong hơn 2 năm để điều tra về nạn tham nhũng trong các chương trình nhà ở của liên bang. Thường thì các phóng viên làm điều tra chính là những phóng viên giỏi nhất và được trả lương cao nhất của tờ báo hay đài truyền hình. Các chuyên gia tham dự vào điều tra cũng phải được trả thù lao. Phải tính cả chi phí cho luật sư xem xér bài phóng sự và nếu tờ báo bị kiện ra tòa thì chi phí luật sư còn lớn gấp bội. Diện tích mặt báo hay thời lượng phát sóng để công bố bài điều tra củng tốn tiền nữa.

Trở ngại thứ hai là nhân sự. Hầu hết các tờ báo và cơ quan truyền hình - dù lớn hay nhỏ - đều thiếu người. Khi một phóng viên dành trọn thời gian để điều tra thi phải tìm người khác để lấp vào chỗ trống công việc thường nhật. Nhiều chủ bút không thể hay không muốn điều chỉnh cho sự vắng mặt kéo dài một phóng viên trụ cột. Bạn có thể khắc phục trở ngại này bằng cách điều tra từng phần nhỏ trong khi vẫn duy trì mọi công tác thường nhật. Kiểu điều tra ngoài giờ này đòi hỏi một mức độ tận tụy rất cao từ cả bạn lẫn biên tập viên của bạn. Khó lòng duy trì sự cống hiến như thế trong một khoảng thời gian quá dài.

Thiến dũng cảm

Đây là trở ngại thứ ba và là trở ngại lớn nhất. Phỏng sự điều tra chính là khuấy động tình trạng hiên hành. Đó chính là dỏ dẫm vào những góc tối, đặt những câu hỏi thẳng thừng về những vẩn đề nhạy cảm, gây nhiều tranh cãi. Phóng sự diều tra làm nhiều người bực tức. Nếu bạn dò ra đúng chỗ thì những người bực tức thường là những nhân vật quan trọng.

ở Mỹ rắt hiếm trường hợp bạo lực hay đe dọa bạo lực nhấm vào các phóng viên và các rờ báo. Vụ sát hại phóng viên điều tra Don Bolies năm 1975 ở Phoenix đây gáy sững sờ phần nào bởi vi những chuyên như thế chưa từng xảy ra. ở nhiều nướ' khác, phóng viên điều tra thường gặp nguy cơ bị sát hại hay cầm tù. Hàng nám Hiệp hội Báo chí liên Mỹ (Inter-American Press Association) xuất bản một danh sách các nhà báo ở châừ Mỹ bị giết khi đang làm nhiệm vụ. Colombia và Mexico là những nước đặc biệt nguy hiểm, ở Mỹ, chính các áp iực kinh tế-xã hội lại thường đè nặng trên vai các chủ bút và chủ báo. Phải có lòng dũng cảm mới đấu tranh trực diện với những áp lực như thế.

300

Chính quyền Nixon đã đe dọa tước bỏ những hợp đồng truyền hình sinh lợi của tập đoàn Washington Post trong cuộc điều tra vụ Watergate. Chính quyền liên bang đã kiện các tờ báo The New York Times, Boston Globe và St. Louis Post-Dispatch để ngăn chặn việc xuất bản cuốn hò sơ Lầu Năm góc. Các nhân viên FBI và CIA điều tra các tờ báo và quấy nhiễu phóng viên suốt thời gian xảy ra cuộc chiến tranh ở Việt Nam và vụ Watergate. Đó là những trường hợp nối cộm nhât. Các tờ báo liên quan đêu lớn và giàu, và họ kháng cự lại.

Nhiều áp lực khác thuần túy về kinh tế. Sau khi tờ San Jose Mercury News ờ California xuất bản một phóng sự tiêu dùng hướng dẫn độc giả cách thương lượng để có giá rẻ nhất khi mua xe hơi, các đại lý bán xe đã rút lại các hợp đồng quảng cáo trị giá hàng triệu đôla. Chủ báo buộc tòa soạn phải đăng lời xin lỗi công khai trên mặt báo mặc dù trong bài phòng sự không hề có sai lầm nghiêm trọng nào. Bạn có thể hiểu được cảm xúc của tòa soạn tờ báo ấy.

Thường gặp hơn và ít lộ liễu hơn chính là những áp lực xã hội và tác động xã hội của những người cùng địa vị với các chủ bút và chủ báo. Người điều hành cấp cao nhất của một tờ báo thường có quan hệ xã hội yới các nhà lãnh đạo chính trị và kinh tế đang là mục tiêu của phóng sự điều tra. Những phóng viên đang đeo đuổi các mục tiêu này thường bị buộc từ bỏ việc điều tra của mình.

Nếu bạn thấy mình đang làm việc ở một tờ báo thiếu tiền hay thiếu nhân sự, bạn vẫn có thể tìm ra phương cách để làm phóng sự điều tra, ít ra là làm ngoài giờ, nếu bạn thật sự khát khao. Nhưng nếu bạn thấy mình đang việc ở một tờ báo thỉếu lòng dũng cảm, bạn chỉ có hai lựa chọn - bỏ ý định hoặc thôi việc.

May thay, vai trò của phóng sự điều tra rất quan trọng và những gì nó đem lại rất đáng kể cho cả tác giả lẫn cộng đồng cho nên ngày nay lại càng có nhiều phỏng viên hơn bao giờ hết luôn tìm kiếm nguồn hỗ trợ để làm điều đó. Bạn cũng có thể làm được.

PHẦN 7 VIẾT CHO CÁC LOẠI HÌNH TRUYỀN THỐNG ĐẶC BIỆT

CHƯƠNG 18 VIẾT TIN CHO PHÁT THANH VÀ TRUYỀN HÌNHTrong chương này bạn sẽ học:

1. Chọn lọc tin cho phát thanh và truyền hình

2. Cách viết cho phát thanh và truyền hình

3. Chuẩn bị bài cho phát thanh và truyền hình

Khi chiếc máy bay phản lực Concorde của 1%^ hẩng không Pháp đâm xuống một khách I . JL !!m-,sạn ở ngoại ô Paris, ít có ai biết được tin tai nạn này đầu tiên

301

nhờ báo in. Tường thuật cấp thời chính là khả năng tốt nhất của phát thanh và ; truyền hình. Chính các đài phát thanh và truyền hỉnh đã tường thuật cho mọi người có quan tâm I trên toàn thế giới các chi tiết của vụ việc vừa xảy

Ira, và nhắc lại những gì tường thuật trước đó cho ai đã bỏ sót những thông tin đầu tiên.

Tất nhiên, các phóng viên phát thanh và truyền I hình không phải lúc nào cũng có mặt ngay tại chỗ để ghi nhận sự kiện trong lúc nó đang diễn ra.Thường là họ phải viết và tường thuật tin tức sau I khi nó xảy ra. Viết tin cho phát thanh và truyền I hình là một nghề tương đối mới. Một số người đã I được nghe những bản tin phát thanh đầu tiên vào năm 1920, và đến cuối những nàm 1920, người ta I được xem những tiết mục truyền hình thử nghiệm đầu tiên. Ngày nay, rất nhiều người nói rằng truyền hình là nguồn thông tin chính của họ.

Tuy nhiên, chúng ta cần biết rằng, số lượng nhật I báo trong nước (Mỹ) ngày càng giảm đi trong khi số lượng các đài phát thanh và truyền hình tiếp tục tăng lên. Đa số các đài phát thanh và truyền I hình đều cố gắng để ít nhất cũng có được một số tin độc quyền do các thông tín viên hoặc phóng I viên của đài thực hiện. Chọn lọc tin và viết tin cho phát thanh và truyền hình khác với báo in. Sự khác ụ nhau bắt nguồn chủ yếu từ công nghệ ứng dụng trong in ấn và phát sóng.

Chương này tìm hiểu những sự khác nhau đó và bàn vê cách tường thuật tin và viết tin cho phát thanh và truyền hình. Nói đúng ra, ngày nay, nhiều người tiếp nhận tin tức “phát sóng” của họ qua truyền hỉnh cáp, nhưng do thiếu thuật ngữ, chúng ta vẫn gọi là tin phát sóng. Cách viết tin trực tuyến sẽ nói ở chương 20.

TIÊU CHÍ ĐỂ CHỌN LỌC TIN TỨC CHO PHÁT THANH TRUYỀN HÌNH

ở chương 1, chúng ta đã học những tiêu chí căn bản của việc đưa tin ngà;* nay: quan trọng, hữu ích và thú vị. Bạn cũng đã được biết các tiêu chí đặc blẻ* của giá trị tin tức: tác động, xung đột, bất thường, nổi bật, gần gũi và cấp th Tất cả các tiêu chí đều tác động đến việc chọn lọc tin của báo in và phát tha ru truyền hình. Tuy nhiên, các biên tập viên của phát thanh truyền hình coi trọ 7- : tính cấp thời hơn tất cả các giá trị khác, và thêm ba tiêu chí nữa để phân bir: tin tức phát thanh truyền hình với tin tức báo in: tính thông tin, tác động nghỉ nhìn, và yếu tố con người.

Tính cấp thời

Biên tập viên phát thanh và truyền hình đặt một tiêu chí của giá trị tin tư - tinh cấp thời - trên những cái khác. Khi nào một cái gì đó xảy ra thư77 Ị quyết định việc một tin có được đưa trong bản tin hay không. Những câu chư- c7 nóng được quyền ưu tiên hàng đầu.

302

Tin phát thanh truýền hình được “đem in” nhiều lần trong ngày. Nếu 17 * sự kiện nổi bật xảy ra thì một chương trình thường lệ có thể bị ngắt giữa chư - - Phát thanh và truyền hình là phương tiện truyền thông “bây giờ”. Tầm qua7 trọng của tính cấp thời chi phối mọi thứ trong việc đưa tin phát sóng, từ V- - tường thuật cái gì cho đến tường thuật như thế nào. TỊiậm chí với phim ■ - liệu hoặc những mảng chuyên sâu, truyền hình và phát thanh cũng luôn lu: 7 thổi vào đó hơi nóng của tính cấp bách, cảm giác mạnh của thời hiện tại xoáy vào cái gì đang diễn ra bây giờ.

Tính thông tin

Tính cấp thời thường quyết định tại sao một tin bài được phát sóng. Chính yếu tố thời gian quyết định điều đó được tường thuật như thế nào.

Do thời gian phát sóng bị hạn chế, tin phát thanh truyền hình nhắn mạnh cái gì và ở đâu hơn là tại sao và như thế nào. Nói cách khác, các biên tập viên nói chung chú trọng vào thông tin hơn là giải thích. Phần lớn các câu chuyện phải được kể trong vòng 20 đến 30 giây, hiếm khi một câu chuyện kéo dài hơn hai phút. Một phút của tin đọc to chỉ được 15 dòng, hoặc'khoảng 150 chữ. Trừ thời gian quảng cáo ra thì nửa giờ bản tin chỉ còn 22 phút tin, tương đương với nửa trang báo khổ lớn. Các phóng viên phát thanh và truyền hình hiểu rằng họ không có điều kiện để cung cấp cho khán thính giả tường tận mọi điều về câu chuyện, và như thế họ đành phải thường xuyên chấp nhận là người nghe hoặc người xem sẽ tìm đến báo in hoặc các tạp chí tin tức để tim hiểu thêm thông tin cơ sỏ và các chi tiết.

Dĩ nhiên, vì tiếng tăm của chương trình và vi chi phí sản xuất

tương đối thấp, các dạng tạp chi truyền hình như Dateline NBC, Primetime Live, 20/20 và 48 Hours tiếp tục sinh sôi nảy nở. Chúng thể hiện phần nào thách thức khác đối với những phóng viên thời sự, mặc dù ngay cả trong hình thức tạp chí tin tức, cách viết cũng tương tự như trong thời sự truyền hình.

Tác động nghe nhìn

Sự khác biệt khác giữa tin phát sóng và tin in ấn là kết quả của các công nghệ, kỹ thuật ứng dụng. Một số tin tức được chọn cho phát thanh do phóng viên ghi được âm thanh sôi động từ hiện trường. Một số tin được chọn cho truyền hình vì sự lôi cuốn, hấp dẫn của hỉnh ảnh. Vì lý do nảy, những tin tức về các vu ta; nạn hay hỏa hoạn có thể gầy chú ý chi trên một cột của tờ báo nhưng lại cố thể chiếm một vị trí ơuan trọng trong'một bản tin truyền hình. Nếu một nhóm phóng viêữ truyền hình đem về đài những hình ảnh sống động về sự kiện thì tin đó sẽ nổi trội hơn ở bản tin kế tiếp, bất chấp ý nghĩa của nó như thế nào. 

Con người

Một Sự khác biệt quan trọng khác giữa tin phát thanh truyền hình và tin báo in là phát thanh truyền hỉnh thường cố gắng truyền đạt tin tức thông qua con người.

303

Phát thanh truyền hình đi theo cái gọi là “khuôn mẫu viết cổ điển’ như Rudolf Flesch đã mô tả trong cuốn Nghệ thuật dễ đọc. phát hiện vấn đề, phát hiện nhân vật liên quan đến vấn đề, và kể cho chúng ta anh ấy hoặc cô ấy đang hành động như thế nào. Phóng viên phát thanh và truyền hình tìm kiếm những con ngưởi hay gia đình tiêu biểu, người nào đó bị ảnh hưởng, chịu tác động bởi câu chuyện hoặc là nhân vật chính của câu chuyện. Thay cho việc sử dụng các thuật ngữ trừu tượng không có âm thanh và hình ảnh, các nhà báo truyền hình làm cho câu chuyện trở nên gần gũi với mọi người.

VIẾT TIN CHO PHÁT THANH VÀ TRUYỀN HÌNHViết tốt vẫn là viết tốt, và phần lớn những điều chúng ta học được ở chươr.: 7

về cách viết tin cũng được áp dụng cho tin tức phát thanh truyền hình. Tu • nhiên, những sự khác biệt giữa tin phát sóng và tin in ấn tác động đến cá: : viết các câu chuyện. Viết cho phát thanh truyền hình cần chú ý những nét đ Ễ trưng riêng khác với cách viết của báo in, và cấu trúc câu chuyên cũng có th khác nhau.

Đặc trong của cách viết cho phát thanh truyền hình

Do tính cấp thời được chú trọng trong loại hình truyền thông này, nhũ: người viết tin phải nhấn mạnh thời hiện tại, theo phong cách khẩu ngữ đ thường và cố gắng viết ngắn gộn, rõ ràng. Khi viết tin bài cho phát thanh - truyền hình, bạn nên làm như thế.

Dùng thời hiện tại

Phát thanh truyền hình đạt được tính tức thời phần nào bởi việc né tránh thời quá khứ và nhấn mạnh thời hiện tại bất cứ lúc nào có thể. Lưu ý việc su dụng các động từ thời hiện tại trong câu chuyện này của hãng AP:

KIMMSVVICK-AP - Vạ kiện của người chủ đắt có Thề không được một hãng kinh doanh casino xây dựng ở hạt Jefferson, nhưng nó có Thề hoãn việc này một thời gian.

Gia đình Luciana Ross từng sở hữu công ty nước ngọt 7-Up, rằng công ty Isle of Capri cắt ngang qua con đường đr vào phần đất của bà ta. Đây là con đường duy nhất nối tới địa điểm đó ttong khi con đường mới bất nguồn từ xa lộ 61-67 đang nằm trong qui hoạch.

Ross cũng như nhiều cư dân à Kimmswick phán đối dự án xây dựng của hãng Isle of Capri vì họ sợ nó sẽ phá vỡ mỹ quan của thành phố bé nhỏ này. Bà tạ đang cáo buộc Isle of Capri tội xâm lấn. Bên nguyên đòi hơn 25 ngàn đôla bồi thường cho những thiệt hại không tính được.

Isle of Capri nói rằng bà Ross không phải là chủ nhân của con đường đó. Họ đang lên kế hoạch kháng cáo.

304

Lưu ý rằng phát thanh truyền hình thường dùng thể tiếp diễn để biểu thị tính liên tục của hành động. Tất nhiên, để cho chính xác, thời quá khứ đôi khi cũng cần thiết, như trong câu “Gia đình Luciana Ross từng sở hữu...”. Lưu ý rằng, tuy vậy, những người viết cho phát thanh truyền hình phải nhấn mạnh vào cái đang diễn ra - bây giờ.

Đôi khi ý nghĩa của tính cấp thời được nhấn mạnh bởi sự tăng cường của các yêu tố thời gian. Bạn có thể nói “chỉ vài phút trước đây”, hoặc, trong bản tin buổi sáng, “sáng nay". Nếu ở đây không có nguy cơ của sự sai lệch hay V đồ dối trá, lường gạt thi việc xác định chính xác thời gỉan có thể bỏ qua. vỉ dụ, nếu có sự việc gì xảy ra hôm qua, hôm nay có thể được tường thuật như thế này:

Đám cháy mới đâv tại miên nan California da.na ò trong tàm kiểm soát.

Nếu thời qưá khứ được dùng trong lời dẫn nhập, yếu tố thời gian nên được sử dụng:

Quốc hội đã gửi dự thảo sửa đổi phúc lợi xã hội lên chính phủ đêm qua, hoàn thành vừa kịp trước kỳ nghỉ xuân.

Cách tốt nhất để tránh thời quá khứ là không đưa tin nguội. Bạn có thể Làm điều đó bằng cách cập nhật cho câu chuyện hôm qua. Bằng lời dẫn vót diễn biến mới hoặc chi tiết mới, bạn có thể sử dụng thời hiện tại.

Hãy nhớ rằng, phát thanh và truyền hình là “live” - trực tiếp. Bài viết của bạn phải mang đặc tính quan trọng đó. '

Phong cách khẩu ngữ đời thường – văn nói

“Viết như bạn nói chuyện” là lời khuyên đáng ngờ cho văn viết nói chung, nhưng để viết cho phát thanh truyền hình, đấy là mệnh lệnh. “Hãy đọc thành tiếng bài viết của bạn” là lời khuyên tốt cho phần lớn các kiểu viết, với phát thanh và truyền hình, điều đỏ hoàn toàn đúng.

Văn nội thì đơn giản và gần gũi. Điều then chốt cần nhớ là bạn đang nói chuyện với mọi người. Hãy nói với họ chuyện gì vừa xảy ra. Hãy nói với họ cái gì bạn vừa thấy hoặc vừa nghe. Hãy tưởng tượng minh đang đi đến gần một người bạn và nói, “Hãy đoán xem tôi vừa nghe được chuyện gì!”

Hãy viết sao cho bài của bạn dễ nghe. Hãy dùng các câu ngắn, đơn giản, dùng động từ ở dạng chủ động. Người ta hiếm khi dùng động từ ở thế bị động khi nói, vì nó có vẻ vướng víu và không tự nhiên. Bạn không nói vòng vo, dài dòng. Khẩu ngữ cũng cho phép sử dụng câu cụt, câu ngắn. Những câu văn đôi khi được liên kết với nhau một cách lỏng lẻo bởi những dấu ngang nối và thỉnh thoảng được bắt đầu với liên từ “và” hay “nhưng", như trong ví dụ sau đây của AP:

305

(Spring Lake, North Carolina) - Aubrey Cox vẫn đang lẩn trốn cảnh sát. Nhưng anh ta có nhiều kinh nghiệm - anh ta đã và đang làm điều đó suốt 41 năm.

Dùng khẩu ngữ đời thường không có nghĩa là bạn có thể dùng tiếng lóng hoặc những từ không phổ thông hay sai ngữ pháp. Cũng không có nghĩa là bạn có thể sử dụng từ ngữ tục tĩu hay những cách diễn đạt thô thiển. Nên nhớ là khán giả của bạn bao gồm công chúng thuộc mọi lứa tuổi và nhạy cảm.

Diễn đạt ngắn gọn,súc tích

Mặc dù trên thực tế vãn nói thường có xu hướng nhiều lời, bạn phải tập viết văn nói mà không trở nên lắm lời. Điều đó có nghĩa là bạn phải viết ngắn gọn, súc tích. Hãy cắt bỏ tính từ và trạng từ. Hạn chế đến mức tối đa dạng bị động. Hãy dùng các động từ mạnh ở dạng chủ động. Hãy đếm từng từ. Hãy diễn đạt ngắn gọn.

Giữ cho ngắn có nghĩa là sàng lọc thông tin kỹ lưỡng bới vì bạn thường không đủ thời gian cho cả câu chuyện. Nhà báo truyền hình Ed Golden của hãng tin AP nói rằng cái mà đa số phát thanh viên của AP mong muốn là viêt hay, cô đọng để dễ theo dõi - để nghe kịp. Hãy xem trong ví dụ này, một tin thông tấn được viết cho báo in có thể rút gọn lại cho phát thanh và truyền hỉnh như thế nào. Đây là đoạn mở đầu trong câu chuyện - gồm 10 đoạn của tin thông tấn AP:

DENVER (AP) - Hỏm nay là lằn đầu tiên trong vòng 25 năm, các giáo viên đình công đòi điều kiện làm việc tốt hơn và vai trò lớn hơn trong hội đồng quản trị nhà trường. Họ vây thành các hàng rào cản bôn ngoài 107 trường công của thành phố.

Lãnh đạo nhà ưường đã huy động các giáo viên dự bị, nhân viên hành chính và các giáo viên biên chế từ chổi tham gia đình công để duy trì hoạt động tại lớp cho 63.000 học sinh.

Các hàng rào cản đã vây kín từ tảng sáng, không đầy 12 giờ sau khi các giáo viên biểu quyết để đình công với tỉ lệ gần 2:1. Cuộc thương lượng đang tạm ngưng vào thứ bảy.

Chủ tịch hiệp hội Leonard Fox ước tinh có 3.000 trong số 3.800 giáo viên của quận đă bỏ dạy để tham gia đinh công. Hiện tại chưa rõ mức độ ảnh hưởng. Không có báo cáo về bạo động. Ouản lý trường Irv Moskovvit/. cho biết tất cả các trường đã mỏ cửa và các nhân viên hành chính đã làm việc để thay thế các giáo viên duy trì các lớp học hôm thứ Ba.

“Một thời gian nửa, các bạn sẽ thấy chương trình của chúng tôi trờ nên hiệu quả hơn,” Moskowitz nói.

Câu chuyện tiếp tục trích dẫn lời một giáo viên tham gia biểu tình và một sinh viên trung học dễ thương và kết thúc với hàng loạt con số về tiền lương, mức tăng

306

lương và các khaonr trợ cấp. Câu chuyện trên được phát trên bản tin truyền hình AP như sau:

(Denver) - Lãnh đạo ngành giáo dục của Denver thông báo rằng tất cả trường công vẫn mở cửa hôm nay bất chấp cuộc đình công của các giáo viên.

Họ cũng cho biết 63 ngàn sinh viên vẫn học bình thường dưới sự phối hợp điều hành., của các nhân viên hành chính, các giáo viên "dự bị và giáo viên biên chế vượt qua được hàng rào cản của những người đình công.

Hiệp hội ước tính có 3.000 trong sổ 3.800 giáo viên đang đình công.

Các giáo viên đă biểu quyết với tỉ lệ gần 2 chống 1 tối qua ổể bác bỏ đề nghị hợp đồng một năm.

Đây là cuộc đình công đầu tiên của các giáo viên ở Denver trong 25 năm qua.

Trong tin tức phát thanh truyền hình, khán thính giả chỉ nhận được những thông tin cốt lõi. Muốn biết chi tiết, họ phải đọc thêm báo in. Nghiên cứu cho thấy, những người xem tin tức trên truyền hình thường mất khá nhiều thời gian để đọc báo in. Họ đọc để có thêm một số thông tin tư liệu.

Golden đưa ra hai thủ thuật viết lại tử háo in sang phiên bản dành cho phát thanh truyền hình. Thứ nhất, nếu câu chuyện phức tạp, hãy chẻ nó ra thành nhiều câu chuyện nhỏ. Thứ hai, hãy đọc kỹ tử đầu đến cuối bài báo in trước khi viết lại cho phát thanh truyền hình. Nhiều khi, theo ông, góc nhìn tốt nhất cho bài viết phát thanh truyền hình nằm ở những dòng cuối bài báo in.

Trong tin phát thanh truyền hình, viết cô đọng súc tích là hết sức quan trọng ngay cả khi không eo hẹp về thời gian. Những người viết cho phát thanh truyền hình không phí phạm từ ngữ, ngay cả trong phim tài liệu, nơi cung cấp bài viết có chiều sâu về sự kiện. Hãy xem phóng viên kỳ cựu của CBS Edward R. Murrow mở đầu bộ phim tài liệu nổi tiếng ■về tình cảnh những người lao động nhập cư ở Mỹ Đây là câu chuyện Mỹ khởi đầu từ Florida và kết thúc ở New Jersey và bang New York với mô: vụ mùa. Đây là một phiên bản món của những gì nhà vãn John Steinbeck mô tả năm 1960 trong tiểu thuyết “Chùm nho uất hận”. Đây là câu chuyện của

những người đàn ông, những phụ nữ và những đứa trẻ, những người làm việc 136 ngày trong một năm với thu nhập vỏn vẹn 900 đôla/năm. Họ đi xe đò. Họ đi xe tải. Họ đuổi theo mặt trời.

Murrow đã dùng các câu tường thuật đơn giản, viết ở thời hiện tại, ngắn gọn, thận trọng mà bất ngờ. Văn phong ngẫu hứng mà gần gũi, đời thường. Cách viết đơn giản mà không đơn điệu. Sinh động và rõ ràng.

Rõ ràng

307

Khác với bạmđọc của báo in, khán thính giả truyền hình không thể quay trở lại bản tin. Họ chỉ được nhìn thấy hoặc nghe thấy một lần, và sự chú ý của họ lúc tăng lúc giảm. Như vậy, bạn phải cố gắng nhiều hơn để viết rõ ràng và chính xác. Tất cả những nỗ lực xoay quanh vấn đề viết cô đọng, súc tích cũng trở nên vô dụng nếu thông điệp đó không hiểu được. Thà không tường thuật gì hết còn hơn là lấp đầy thời gian phát sóng bằng những thông điệp không có ý nghĩa.

Sự rõ rồng đòi hỏi bạn phải viết đơn giản trong những câu ngắn. Đừng cố gắng tìm từ đồng nghĩa. Đừng sợ việc lặp lại một số từ và cụm từ. Giao tiếp miệng nhiều khi cần nhắc lại. Tránh dùng từ nước ngoài, từ La tinh. Tránh dùng các cụm từ dạng “cái trước”, “cái sau”, “người trước", người sau” (ví dụ - trong hai người đó, người trước đã chết, người sau còn sống). Nhắc lại tên riêng trong câu chuyên tốt hơn là dùng đại từ thay thế. Người nghe có thể dễ dàng quên tên nhân vật mà đại từ ám chỉ.

Đừng để bị cám dỗ viết câu có mệnh đề phụ. Thay vào đó hãy biến nó thành những câu độc lập. 

Hãy giữ cho chủ ngữ gần với động từ. Bít lỗ hổng giữa chủ thể và hành động. Hãy xem vi dụ sau:

Hôm nay, gần Braden, Tennessee, một người đàn ông vây viên cảnh sát xa lộ lại và báo rằng có một tù nhãn đang ẩn náu trong nhà ông ta. TÙ nhân, một trong năm người đã trốn khỏi nhà tù Fort Pillow hôm thứ bảy, đã đầu hàng không kháng cự.

Trong mẩu tin trên, câu thứ hai có đến 14 chữ đứng giữa chủ ngữ “tù nhân” và động từ “đầu hàng”. Đến khi phát thanh viên đọc tới động từ thi nhiều người nghe có thể đã quên béng chủ thể là ai. Câu chuyên sẽ dễ hiểu hơn nếu được viết thế này:

Hôm nay, gần Braden, Tennessee, một người đản ông báo với viên cảnh sát xa lộ là có một tù nhân đang ân náu trong nhà ông ta. Người tù đã đầu hàng không kháng cự. Đây lầ một trong năm tù nhân đã trốn khỏi nhà tủ Fort Pillow hôm thứ bảy.

Đê’ đạt được sự rõ ràng, bạn cũng không nên dùng những cách nói thâm thúy, bóng bẩy. Chẳng phải vi khán thính giả không đủ thông minh để hiểu, mà chỉ đơn giản là họ sẽ không có thời gian. Một câu nóỉ thâm thúy cần có thời gian để ngẫm ngợi. Nếu người nghe dừng lại để thưởng thức nó (trước hết họ phải hiểu nó), họ sẽ không nghe được phần tiếp theo. Những người phụ trách chuyên mục giỏi giang cũng thường gặp sai lầm như những bình iụận viên phát thanh. Không hiếm khi người nghe phải hỏi: “Vừa rồi là cái gì?”

308

Tất nhiên, có ngoại lệ. Trong phim tài liệu và các bài bình luận người viết được phóng bút hơn. Ngay cả cách nói vãn vẻ cũng có thể tỏa sáng, như khi bình luận viên Eric Sevareid kết thúc lởi bình của mình trong ai điếu dành cho Martin Luther King Jr.:

Như vậy, cuộc đời ông không phải là một cuộc hành trình xuyên bóng tối. Phải gọi đó là hành trình hướng tới ánh sáng.

Dù vậy, nhìn chung chuyện diễn thuyết văn vẻ không được ưa chuộng trong các bản tin phát thanh truyền hình. Tệ hại hơn nếu đó là tập hợp của các số liệu. Đừng làm ù ẩầu khán thính giả với tràng giang đại hải những con số. Nếu bạn phải thống kê, hãy phân nhỏ chúng ra cho dễ hiểu. Ví dụ, thay vì nói “có khoảng 40 triệu người hút thuốc ở Mỹ”, ta nói “tứ sáu người Mỹ thi có một người hút thuốc”. Bạn có thể phải nêu ra một chương trình Liên bang tiêu hao bao nhiêu tỷ đôla, nhưng bạn sẽ giúp người nghe dễ hiểu hơn nếu bạn nói rằng một người có mức lương trung bình sẽ phải gánh thêm 73 đôla mỗi năm trong vòng năm năm sắp tới.

Vì lợi ích của khán thính giả, tốt nhất khi viết bạn hãy nhấn mạnh tính ci; thời và dùng khẩu ngữ đời thường, ngắn gọn và rõ ràng.

Cấu trúc câu chuyện

Như vậy, bạn đã biết đặc tính của viết tin cho phát thanh truyền hình. B á giờ chúng ta hãy nghiên cứu cấu trúc của câu chuyện. Một người viết khé: léo phải biết đưa lời dẫn cho phát thanh truyền hình khác với lời dẫn báo in Hụ cũng phải ĩam các mớ đẩu và kêt thúc đặc biệt cho phần hình và tiến đồng thời đồng bộ hca ngôn từ với hình ảnh.

Viết lời dẫn cho phất thanh truyền hình

Các phóng viên của cả báo in và phát thanh truyền hình đều phải lôi cu: : sự chú ý của khán thinh giả. Phần nhiều những gì bạn học được ở chươn: được áp dụng cho các lời dẫn phạt thanh truyền hình. Tuy nhiên, người ta thườn vừa nghe radio hay xem tivi vừa làm việc gì đó, vì vậy khi viết cho phát thcr± truyền hình bạn phải lôi cuốn sự chú ý của họ bằng những cách khác nhc •_ Cách thứ nhất là chuẩn bị cho khán thính giả của bạn điều gì sẽ đến E an nhắc các khán thính giả để chắc chắn rằng họ đang chú ý. Cho hiệu quả, ban bảo, “Bây giờ, mời quý vị nghe...”. Bạn giới thiệu câu chuyện bằng một lời ten ạ quát, một điều gì đó gây sự chú ý của khán thính giả, và sau đó đi vào chi tiết. Ví dụ như:

. Cuộc đình công của giáo viên Springfield chưa giải quyếi được vấn đề gì. Lãnh đạo nhà trường và đại diện hiệp hội đã không đi đến một thỏa thuận nào vào ngày hôm qua. Họ sẽ ngừng đàm phán trong vòng ít nhất một tuần.

Đôi khi lời dẫn, hay câu mồi, là một cụm từ đơn giản:

309

Đây là cuộc quyết đấu gai góc đầu t±ên của cầu thủ trẻ Rick Ằnkien. Trong hiệp ba anh vượt qua \bốn đối thủ và ném năm quả như trời giáng. Đội St.Louis Cardinal dẫn hai đi êm trước đội Atlanta Braves trong hiệp đầu của trận đâu đâu tiên- ở giải ngoại hạng (bóng chày) .

CÓ khi câu mở đầu xâu chuỗi lại một sp tin bài:

Đã xảy ra nhiều tai nạn tại vùng lân cận Springfield

hôm nay. 

“Gợi mở” chỉ là một phương pháp mào đầu câu chuyện phát thanh truyền hình. Những lời dẫn khác đi thẳng vào “cái gì” và “ai”, “ở đâu" và “khi nào”. Trong tin phát thanh truyền hình “cái gì” là quan trọng nhất, sau đó là “ai” đã làm “cái gi”. Thời gian và nơi chốn có thể được đưa trong lời dẫn, nhưng “tại sao" và “thế nào” thi ít khi. Nếu thời gian cho phép, “tại sao” và “thế nào” có thể đến sau trong bài viết, nhưng thường thi chúng được bỏ qua.

Những từ đau tiên trong lời dẫn là quan trọng nhất. Đừng để người nghe phải đoán non đoán già là câu chuyện đang nói về cái gì. Đừng mở đầu với một mệnh đề phụ thuộc hay với cụm giới từ, như trong ví dụ sau:

vời sự ủng hộ mạnh mẽ của thống đốc Whitman, dự thảo lần thứ hai

viện hôm nay.

Những từ mở đầu sẽ vô nghĩa nếu không có “cái gì” theo sau. Người nghe có thể không biết bạn đang nói về điều gì. Giới thiệu câu chuyện thế này sẽ hay hơn:

Hôm nay, Thượng viện sẽ bỏ phiếu cắt giảm chi phí bang - với sự ủng hộ mạnh mẽ của Thống đốc Whitman.

Giống như cách Bạn làm trong lời dẫn nhập cho một bài báo in, bạn giới thiệu trước về thân thế nhân vật, sau đó mới nêu tên người đó vì nếu không, người nghe có thể không nắm bắt được. Hãy làm theo cách sau:

Cựu chiến binh Kansas City, Kansas, doanh nhân và là một quan chức của thành phố, ông Ivar Larson đã qua đòi hô® qua tại nhà điều dưỡng ở tuổi 83.

Đừng dẫn lầm. Ngôn ngữ của lời dẫn phải tạo nên một âm hưởng và tâm trạng thích hợp cho câu chuyện. Hãy lôi cuốn sự chú ý; hãy khiêu khích một chút. Hãy trả lời các câu hỏi chứ đừng nêu câu hỏi. Lời dẫn bằng câu hỏi được dùng trong thương mại. Hãy dắt người nghe vào câu chuyện của bạn. 

Viết lời chuyển và lời kết

310

Các nhà báo phát thanh truyền hình phải học cách viết một kiểu lời dẫn khác, gọi là lời chuyển, để đưa vào một đoạn băng trích từ một nguồn tin hay một phóng viên khác. Nhiệm vụ của lời chuyển là để dựng lên bối cảnh bằng cách nói ngắn gọn “ở đâu”, “khỉ nào” và đôi khi “cái gì”, và để giới thiệu nguồn tin hay phóng viên thực hiện. Lời chuyển nên chứa đựng một điều gì đó trọng yếu. Ví dụ:

Kôi t-.ìiATn rti-iĂn +-/■»! nan AS nrvỊtrSv cĩi.nh. 3-hcng uũ mot

thiếu niên ở Springfield tội giết cha. Jan Morrow đưa tin ban hội thẩm cho rằng cái chết là một tai nạn.

Lời chuyển phải tạo được sự quan tâm. Đôi khi cần nhiều câu hơn để dựng lên một bối cảnh, ví dụ:

sáng nay, tất cả chúng ta sẽ được nghe tuyên bố chính thức về mức sụt giá của đồng đôla trong tháng qua. chỉ số tiêu dùng cho tháng Ba dự báo sự tăng đột biến trong các giá bán lẻ. Tỷ lệ lạm phát là một phần trăm trong tháng giêng và một phẩy hai phần trăm trong tháng Hai. Sau đây là những ghi nhận vằ nạn lạm phát của Bill McKinney.

Hãy lưu ý đừng lặp lại trong lời chuyên những gì trong câu chuyện. Giống như ở báo in, tít báo không nên chôm chỉa từng từ trong lời dẫn nhập, trong phát thanh truyền hình, lời chuyển không nên nhai lại những câu mở đầu của phóng viên. Người viết phổi thông suốt nội dung tin bài trong trật tự đã ghi băng để viết một lời chuyển hợp lý.

Sau mỗi phần tường thuật, có lẽ bạn sẽ muốn đúc kết lại câu chuyện trước khi bước qua mục kế tiệp. Lời kết đặc biệt quan trọng trong bản tin radio vì thính giả không được nhìn để nhận diện người vừa nói. Nếu câu chuyện về buổi đàm phán nhằm giải quyết cuộc đình, công do Evelyn Turner tường thuật, bạn nên kết thúc bài báo của cô bằng cách bổ sung thông tin:

Turner cho biết cuộc thưong lượng sẽ đưgc tiér» tục ngày

%

lĩiai •

Một thông báo như vậy sẽ cho câu chuyện của bạn một kết thúc và phân tách nó rõ ràng với câu chuyện tiếp theo.

A

Viếtỉờỉ bình

Viết lời bỉnh thực sự bất đầu với việc chọn một chủ đề và quyết định nó

311

sẽ được ghi hinh như thế nào. Việc viết tiếp tục trong quá trình biên tập, sàng lọc và được hoàn tất khi biên tập viên đã có những hình ảnh rõ ràng trong đầu.

Lời bình và hình ảnh phải bổ sung cho nhau, không bao giờ cản trở nhau, không bao giờ phớt lờ nhau. Nhiệm vụ đầu tiên của bạn là móc nối từ ngữ với hình ảnh. Nếu bạn không làm vậy, người xem sẽ không nắm bắt được thông điệp vi họ sẽ lớ ngớ không hiểu những hình ảnh đang nói về cái gì.

Tuy nhiên, bạn có thể bám sát hình ảnh bằng cách chỉ ra sự rành mạch trong sự tính toán tỉ mỉ. Bạn cần phải tránh cả hai thái cực và sử dụng cái mà Russ Bensley, trước đây ở CBS News, gọi là kỹ thuật “đánh du kích" (hit-and-run). Điều đó có nghĩa là ở điểm bắt đầu của cảnh hay khi chuyển cảnh, bạn phải nói cho người xem biết bạn đang ở đâu hay điều gì đang xảy ra. Chỉ khi nào bạn đã vào trong cảnh, lời bình có thể khái quát hơn và đỡ bị trói buộc vào hình ảnh.

Giả sử bản tin đang nói đến diễn biến cuộc đình công của nhân viên bệnh viện và cảnh mở đầu quay những người đình công bên ngoài bệnh viện. Bạn có thể giải thích hình ảnh bằng lời nói:

Các nhân viên bệnh viện vẫn đang làm rào vây bệnh viện Mercy hôm nay khi cuộc đình công của họ bước vào tuần thứ ba.

Người xem giờ đây hiểu được hai điều không rõ nếu chỉ nhìn vào hình ảnh: ai đang đinh công và ở đâu. Sau đó, nếu chuyển sang hình ảnh người ngồi quanh bản đàm phán, bạn lại phải xác định bối cảnh cho người xem:

Trong khi đó, lãnh đạo bệnh viện và aại diện hiệp hội đang tiếp tục đàm phán - xem chừng chẳng đi đến kết quả nào.

Chi khi bạn kết nối được lời với hình ảnh, bạn mới tiếp tục tường thuật các chi tiết khac về cuộc đình công. Lời bĩnh được mong đợỉ để cung cấp thông tin không chứa trong hình ảnh. Nói cách khác, bạn không chỉ bình luận về hình ảnh mà còn phải làm cho nó hoàn chỉnh hơn. Một phần của nhiệm vụ đó là cho bản tin một lời.đúc kết, nhận định hay một kết thúc mạnh. Đừng lắt léo và cũng đừng thẳng tuột (đơn điệu), mà hãy cho câu chuyện một kết thúc. Đây có thể là một kết thúc cho câu chuyện đình công:

Những người đình công, lãnh đạo bệnh viện, các bệnh nhân và gỉa đình của họ đồng tình với một hiệu quả chắc chắn của cuộc đình công - đây không phải là lúc để đau ốm.

Giờ đây bạn đã biết vài nguyên tắc viết tin cho phát thanh truyền hình, bạn phải học cách chuẩn bị bài viết.

CHUẨN BỊ BÀ! V!ÊT CHO PHẮT THANH TRUYỀN i ỈÌNi i

312

Chuẩn bị bài viết cho phát thanh viên đọc khác với chuẩn bị bản thảo cho người xếp chữ. Mục đích của bạn là làm một bài viết dễ đọc cho phát thanh viên và dễ nghe, dễ hiểu cho khán thính giả. Những điều sau sẽ giúp bạn hoàn thành hai mục đích đó.

Khuôn mẫu

Đa số biên tập viên tin phát thanh truyền hình đòi hỏi bài viết dùng khoảng cách hàng ba. Hãy để trống 5-7,5cm ở đầu trang và 2,5-5cm ở cuối trang. Ngày càng nhiều phòng tin truyền hình có hệ thống máy tính để tạo khuôn mẫu cho tất cả các văn bản.

Với bản tin phát thanh, hãy cài đặt máy tính của bạn sao cho có khoảng 70 ký tự trên một dòng. ỉftỗi dòng sẽ có khoảng 10 chữ, và phát thanh viên sẽ đọc trung bình 15 dòng trong một phút. Hầu hết các đài yêu cầu bạn viết mỗi câu chuyện trên một tờ giấy riêng. Bằng cách đó, thứ tự của các câu chuyên có thể được đảo lại, hoặc các câu chuyện có thể thêm vào hay bớt đi một cách dễ dàng. Nếu một câu chuyện kéo dài quá một trang giấy, viết “Còn nữa” trong ngoặc đơn ở cuối trang.

Hãy viết bản tin truyền hình ở nửa bên phải của trang giấy. Mỗi dòng có khoảng sáu chữ, và phát thanh viên sẽ đọc trung bình 25 dòng trong một phút. Dành nửa trài của trang cho thông tin về hình ảnh và âm thanh. Thông tin này, phát thanh viên sẽ không đọc, thường được đánh máy tất cả bằng chử ỉn hoa. Bài viết cho phát thanh viên đọc thường được viết hoa và viết thường. Trong bài viết cho truyền hình, hãy đánh số các câu chuyên và bắt đầu mỗi câu chuyện trên một trang giấy riêng. Nếú câu chuyện kéo dài quá một trang giấy, viết “Còn nữa" trong ngoặc đơn ở cuối trang.

Đừng ngắt các từ ra, phải kết thúc mỗi trang với một câu hoàn chỉnh., và tót nhất với một đoạn vãn hoàn chỉnh. Như vậy nếu ìờ trang tiếp theo bị thất lạc giữa buổi phát, phát thanh viên ít nhất có thể kết thúc với một câu hay một đoạn vãn hoàn chỉnh.

ở nhiều đài phát, bài viết được chuẩn bị cho máy nhắc - một thiết bị cơ hoặc điện tử đặt phía trên ống kính camera ở trường quay - vì vậy phát thanh viên như nói thẳng vào trong ống kính. Bài viết cho máy nhắc thường được đánh vào cột giữa trang.

* Ghi ngày tháng vào trang đầu của bài viết, và ghi tên của bạn vào mỗi góc trái trên của trang. Các đài phát khác nhau trong các qui định này. Đạo diễn thời sự địa phương sẽ đặt tựa đề ngắn - đặt tên - cho mỗi câu chuyện để dễ nhận biết (ví dụ “sóng thần”, “hạn hán”) và xác định vị trí của nó. Một vài đạo diễn cho rằng tựa đề ngắn để nhận biết (the slug) bao hàm cả thời lượng của buổi phát. Nếu một câu chuyện kéo dài sang trang thứ hai, đánh dấu dưới tựa đề của nó “trang 2”, “trang 3”, v.v...

313

Các đài phát với các phòng tin được vi tính hóa có thể sử dụng phần mềm đánh máy để chỉnh sửa đôi chút các khuôn mẫu này.

Tên và chức danh

Trong văn phong phát thanh truyền hỉnh, không giống như văn phong của báo in, tên của các nhân vật quen biết, ngay cả trong lần giới thiệu đầu tiên, được rút gọn lại. Bạn có thể nói “Thượng nghị sĩ Kerrey từ Nebraska” hoặc “Thống đốc Shaheen tử New Hampshừe”. Tên đệm thường không được nêu trừ phi chúng là thành phần cơ bản của một cái tên (Edward R. Murrow) hoặc trừ phi chúng cần thiết để phân biệt hai người có cùng tên họ (chi khác tên đệm).

Chức danh nên luôn luôn đi trước tiên để cho người nghe được chuẩn bị sẵn sàng để nghe cái tên đó. Khi bạn sử dụng chức danh, tên và tên đệm thường không được nêu mà chỉ nêu họ (với tên người nước ngoài, không áp dụng cho tên Việt Ham). Ví dụ, phát thanh viên sẽ nói “Phó tổng thống Cheney” và “Ngoại trưởng Powell”. Báo in viết cả những cái tên như Elmer J. “Lucky" Cantrell. Trong phát thanh truyền hình, hoặc sử đụng tên hoặc bí danh, chứ không bao giờ sử dụng cả hai.

MẸO: Chuẩn bị bài viết

Nhiệm vụ của người viết là giúp đỡ phát thanh yiên phát âm chính xác tên ngựời và tên địa danh. Để làm điều đó, hãy viết hẳn ra cách phát âm các tên khó trong ngoặc đơn. NBC có hẳn danh sách tra cứu của mình, và một số đài khác có hẳn cẩm nang riêng. Hãy tra cứu những cái tên khó trong các cuốn từ điển. Nếu ban không tìm rhấv rái tôn đó ở đây, hãy gọi điện mà hỏi nhân viên lãnh sự hay đại sứ quán. Nếu cái tên bạn tìm xuất phát từ một thành phố nào đó của Liên bang (Mỹ), hãy thử gọi đến thư viện thành phố đó. ở đây chẳng có một qui tắc nào để một số người phát âm những cái tên của họ hay để phát âm tên một số vùng. Đừng giả định. Đừng đoán mò. Hãy tìm cho ra.

Đây là ví dụ viết hẳn cách phát âm một cái tên ra như thế nào:

Giới lãnh đạo Palestine đã đưa ra tuyên bố sau khi người lãnh đạo Palestine Yasser Arafat (Giat-xơ A-ra-phát) và thủ tướng Israel Ehud Barak (Et-hút Ba-rắc) thỏa thuận ngừng bắn trong thời gian diễn ra hội nghị khẩn cấp.

314

Viết tắt

Nhìn chung, người ta không viết tất trong bài viết cho phát thanh truyền hình. Một từ được viết hẳn ra thì dễ đọc hơn là viết tắt. Đừng viết tắt tên các nước, tên bang, tỉnh, tháng, ngày trong tuần hay là, các chức danh quân đội. ở đây có những ngoại lệ, và khỉ bạn sử dụng chúng, hãy dùng dấu ngang nốl thay vì dấu chấm bởi vi dấu chấm cuối cùng trong chữ viết tắt có thể bị nhầm lẫn như là chấm hết câu.

Các ký hiệu và con số’

Đừng dùng các ký hiệu trong bài viết cho phát thanh truyền hình bởi vì phát thanh viên đọc một tử uê hơn nhiêu so với việc họ phai nhớ một ký hiệu. Không bao giờ sử dụng ký hiệu đôla ($), hoặc ký hiệu phần trăm (%). Cũng không viết tắt chữ number (no).

Chữ số có thể là cả một vấn đề cho người đọc lẫn người nghe. Như trong báq in, hãy viết ra bằng chử từ số một đến số chín. Và thêm cả số mười một nữa, bởi vì số 11 có thể không dễ hhận ra là chữ số. Viết bằng số từ 10, 12 đến 999. Mắt người có thể dễ ghi nhận số có ba chữ số, nhưng hãy viết ra bằng chữ các số “nghìn”, “triệu”, “tỷ” - ví dụ, 3.800.000 viết thành “ba triệu, tám trăm nghìn". Hãy viết ra bằng chữ các số lẻ (hai triệu rưỡi đôla) và các dấu đặt sau số đơn vị khi ghi số thập phân (ba phẩy hai phần trăm). Một số đài có ngoại lệ. Chữ số thường xuyên .được sử dụng cho thời gian, tỷ số thể thao, thống kê, tường thuật thị trường chứng khoán, và địa chi.

Thông thường, bạn có thể làm tròn số. Giả dụ 43,3 phần trăm có thể được viết thành “gần một nửa". Nhưng đừng bao giờ nói “hơn một trăm” nếu biết chính xác có 104 người chết trong trận động đất.

Trích đẫn và nêu nguồn tin

Phần lớn các nhà báo truyền hình chẳng mấy khi dùng dấu ngoặc kép trích dẫn. Bởi vì thật khó mà chỉ cho người nghe những từ nào là được trích dẫn, hãy sử dụng cách trích dẫn gián tiếp hoặc là thay bằng một đoạn diễn giải.

Nếu thực sự quan trọng đối với người nghe là biết được chính xác những tử nào do ai nói (khi trích dẫn những lời gây sốc, phê phán hay có thể là phỉ báng), hãy giới thiệu đoạn trích dẫn bằng cách nói “theo lời ông ta”, “với những lời này”, “cái bà ta gọi là”, hoặc “ông ta nói thế này”. Phần đa người viết tránh dùng hình thức “trích dẫn” hoặc “không trích dẫn”, mặc dù “trích dẫn” vẫn được dùng nhiều hơn là “không trích dẫn”. Hãy lưu ỷ vi dụ sau đây:

Theo lời Smith, trích dẫn, "Không còn cách gì đê cứu vãn thiệt hại đó".

Nếu bạn nhất thiết phải sử dụng trích dẫn trực tiếp, luôn luôn phải dẫn nguồn trước câu trích dẫn. Bởi vì người nghe không thể nhìn thây dâu ngoặc kép, họ sẽ

315

không thể nào nhận biết được đâu là lời trích dẫn trực tiếp. Nếu ngẫu nhiên mà họ nhận ra được đó là loi trích dẫn, họ cũng chưa chắc biết

được những lời đó của ai. Cũng vì lý do đó, lời dẫn nguồn luôn phải đi trước câu trích dẫn gián tiếp.

Nếu bạn phải trích dẫn trực tiếp, hãy trích ngăn ngắn thôi. Nếu trích dẫn dài và quan trọng, bạn hãy sử dụng đoạn băng ghi lời người đó nói. Nếu bạn bắt buộc phải đưa một đoạn trích gồm nhiều câu vào bài viết của mình, bạn hãy chen vào giữa một vế như “Smith nói tiếp” hoặc “vẫn theo lời ông nghị sĩ”.

<L.€IU

Trong bài viết cho phát thanh truyền hình, câu đơn, câu có ít dấu câu là câu tốt. Một trường hợp ngoại lệ là dấu phẩy. Các dấu phẩy giúp cho người đọc tin ngừng nghi ở những chỗ thích hợp. sử dụng dấu phẩy, ví dụ, sau vế giới thiệu thời gian và địa điểm, như trong câu sau:

Tại Paris, ba khách du lịch Mỹ đã gặp thần chết của họ hôm nay khi chiếc xe của họ lật ngưọc và bốc cháy.

Tháng Tám vừa rồi, giá thịt bò đã đạt đến mức cao nhất từ trưóc đến nay.

Đôi khi, dấu ba chấm được sử dụng thay vào chỗ dấu phẩy. Các dấu chấm cũng có khi thay thế dấu ngoặc đơn và dấu chấm phẩy. Chúng báo hiệu sự ngừng nghỉ và chúng dễ nhìn thấy. Cũng vậy với dấu gạch ngang - được viết như hai dấu ngang nối. Hãy lưu ý dấu gạch ngahg trong ví dụ sau:

Nhưng quan tòa lầm bầm than phiền về việc đưa tin, và phần lớn các vị bồi thẩm đoàn tưong lai đều nhất tri - cho rằng việc đưa tin đó rất có thể là phóng đại, giật gân và saỉ lệch.

Những dấu câu mà bạn cần là dấu chấm, dấu phẩy, dấu hỏi, dấu gạch ngang, dấu ngang nối, và đôi khỉ cả dấu ngoặc kép.

316

317

ạn đã biết rằng, thiếu các kỹ năng vi tính, cơ hội kiếm được việc làm của bạn ở một tở báo hay tạp chi là rất mong manh. Theo Hiệp hội báo chí Mỹ, tuy chỉ có một số rất ít tờ báo biết cách làm cho các trang web sinh lãi, hơn 1.200 nhật báo ở Bắc Mỹ cũng như 4.000 nhật báo, tuần báo và các tờ báo khác trên toàn thế giới, đã có ấn bản điện tử từ ngày 1 tháng 4 năm 2000. Ở Mỹ, 100 tờ báo hàng đầu có lượng phát hành lớn nhất đều có website, cũng như 75% số báo có lượng phát hành dưới 50.000 bản. Bạn có thể tim thêm thông tin ở địa chi www.newsDaperlinks.com.

Hiện nay, hàng năm các tờ báo (Mỹ) tổ chức Hội nghị Báo chí Tương tác và Triển lãm Thương mại cùng với cuộc thi giành giải thưởng cao nhất cho các tác phẩm của Mỹ và của nước ngoài ở các lĩnh vực: dịch vụ báo trực tuyến, tin tức, thể thao, kỉnh tế, giải trí, và một số lĩnh vực đặc biệt cũng được xếp hạng, như trình bày đẹp nhất và tính tương tác cao nhất.

Theo Trung tâm Điều tra Nghiên cứu Pew, 20% người Mỹ lên mạng xem tin tức ít nhất mỗi tuần một lần. Con số đó nhảy vọt từ 11 triệu lên 36 triệu người sử dụng chỉ trong vòng hai năm. Đối tượng tiếp nhận thông tin trực tuyến ngày càng trẻ hơn, học vấn cao hơn, có điều kiện kinh tế hơn và quan tâm theo dõi tình hình nội chính hơn là dận chúng nói chung. Hơn một nửa trong sổ những người lướt mạng để xem tin tức nói rằng họ lên mạng để tìm hiểu thêm về những câu chụvện họ đã đọc hoặc đã xem từ các nguồn tin truyền thống.

318

Mọi đài phát thanh truyền hình chuyên về thời sự đều có khả năng giữ người, đọc lại với những diễn biến thời sự mới nhất, các chương trình truyền hình thường kỳ có thể bị tạm ngắt giữa chừng để thông báo những tin nóng đặc biệt quan trọng. Nhưng chi có báo trực tuyến không những có thể giúp người đọc cập nhật tin tức từng phút mà còn có thể ghi lại tất cả những gì xảy ra trước khi chạy bản tin cuối cùng trong ngày. Báo trực tuyến kết nối chúng ta với các mạng khác để thu nhận thêm các thông tin cơ sở cho tin đang xảy ra. Chúng còn cung cấp những bức ảnh mà báo giấy không có chỗ để in cho người ta thưởng thức, và một số đoạn phim và âm thanh có thể được nghe hoặc xem đi xem Ịại. Chúng có thế bù đắp Ilhững gì chúng ta đã bỏ sót.

Chẳng có gì đáng ngạc nhiên, khi chuyến bay 261 của hãng hàng không Alaska rơi xuống bờ biển Oxnard, California, không riêng gì CBS News cắt ngar.r chương trình phim để thông tin cho chúng ta về sự kiện đó, mà ngay cả phất thanh viên của đài này củng báo cho người xem vào trang web của CBS để xem các diễn biến mới nhất.

Hàng triệu người Mỹ đã ngồi dính cứng vào những chiếc máy tính của mình để theo dõi từng phút kết quả bầu cử tổng thống và các cuộc bầu cử khác đầy kịch tính năm 2000, và suốt một thời gian dài sau đồ nữa. Tại sao người ta cứ bám lấy mạng khi phần lớn trong số họ đã bị lừa, ban đầu thì người chiến thắng mang cái tên George Bush, sau đó thì lại mang tên phó tổng thống đương nhiệm AI Gore, và rốt cuộc thì lại nghe nói rằng không có ai là kẻ chiến thắng cả?

Những người tiêu thụ tin tức không phải là những người duy nhất sử dụr. g mạng Internet. Các nhà*báo củng sử dụng nố. Các nhà báo ở bất cứ nơi đâu cũng học được cách tìm kiếm và kiểm chứng thông tin trên mạng Internet. Trong một bài bảo của hãng AP một ngày sau khi xảy ra vụ tai nạn máy bay tại Alaska, phóng viên Jeff Wilson đã nói với bạn đọc: “Hãng hàng không nèy đã từng bị hai vụ tai nạn máy bay nghiêm trọng trong năm 1970, cả hai đều xảy ra ở Alaska, theo Airsafe.com - một trang Web chuyên theo dõi tai nạn máy bay”.

Giống như Wilson, bạn phải biết truy cập thông tin như thế nào và ở đâu trên mạng Internet, và điều quan trọng nhất là từ ngủồn nào bạn có thể tin cậy. Tòa báo bạn làm việc có thể có một danh sách những địa chi đáng tin cậy. Trong nhiều trường hợp, bạn có thể tin tưởng được thông tin đó nhiều hơn nếu nó có một địa chỉ mà bạn quen hoặc tốt hơn nữa là một địa chỉ đã được thẩm định. Người xuất bản thông tin đó, tất nhiên, có thể trung lập \ ề chẳng có gì cần bán hoặc chẳng có lý do gì để quảng cáo. Một số cuốn sách như cuốn cẩm nang thẩm định thông tin trên Internet của Alison Cooke, \ à

các rrang Web như http://thorplus.lib.purdue.edu/vlibrary/ hiện nay có thể giúp bạn đánh giá chất lượng và độ tin cậy của các website.

319

Tuy nhiên, bạn vẫn cần hoài nghi về độ tin cậy của các website. Steve Outing, cây bút trực tuyến và người giữ mục của tạp chí Editor & Publisher, nói rằng càng ngày càng nhiều nội dung có nguồn gốc từ mạng Internet được đãng tải trên các tờ báo có uy tín. “ở đâu các biên tập viên bão in đă từng ngờ vực nội dung mang nguồn gốc từ các hãng tin trực tuyến, thì ở đó bây giờ người ta lại dễ chấp nhận rằng thông tin trực tuyến có thể ở một số khía cạnh nào đó tốt bằng, nếu không nói là tốt hơn, các thông tin thu nhận được từ các phương tiện truyền thông truyền thống", Outing viết.

Bạn nên sớm biết cách sử dụng các phương tiện truyền thông khác nhau khi viết một câu chuyện. Bạn có thể phải quyết định rằng câu chuyện trực tuyến nên được thể hiện bằng hình ảnh động, âm thanh, văn bản, hay là cả ba. Alan Boyles, viết cho MSNBC, nói với Outing, “TÔI có cảm tưởng rằng loại hình truyền thông mới này giống như cuộc hôn phối giữa âm thanh, văn bản, hình ảnh và sự tương tác".

Trong một bài báo mấy tháng sau, Outing tường thuật rằng sự phát triển của mạng điện tử Internet đang tạo ra những cơ hội làm ăn cho các cơ quan báo chi để đẩy mạnh các phiên bản trực tuyến có âm thanh của họ. Tờ Wall Street journal đang bắt đầu chào hàng hai bản tin audio hàng ngày cho các khách hàng trả tiền.

Tại các hội nghị của Đảng Cộng hòa và Đảng Dân chủ năm 2000, theo NEWS- ON NEWS / The Ifra Trend Report, các phóng viên “đã đi tiên phong trong việc sử dụng các trang thiết bị hiện đại để ghi nhận tại chỗ những hình ảnh động cho sản xuất thông tin trực tuyến. Phóng viên của Insight, tờ tuần báo chính trị đặt tại thủ đô Washington, đã được trang bị máy tính xách tay đeo bên hông của hãng Xybernaut mang tên Trợ Lý Di Động rv (MA IV) chạy bộ xử lý Intel x86, tăng cường thêm bàn phím mang ở cổ tay và máy quay phim định vị xách tay”. Phó Chủ tịch Xybernaut Frederick Peterson III đã được trích dẫn với câu, nói, “Nhiều người đã lúng túng trước dòng thông tin không giới hạn, không biên tập, không kiểm soát, nhưng chúng ta đang đứng trước một sự khởi đầu mới”.

Không ai nói sự khởi đầu mới này sẽ dễ dàng. Tại Trung tâm Tin tức mới xây dựng với chi phí 34 triệu đô của Media General ở Tampa, nơi mà tờ Tampa Tribune,Đài WFLA-TV và báo điện tử Tampa Bay Online đã hợp nhất, Deb Helpern, trợ lý giám đốc thời sự của WFLA-TV nói rằng, “Tôi không thể nói đầy đủ về những khác biệt văn hóa giữa báo in, báo trực tuyến và phát thanh truyền hình. Chúng là những loài khác hẳn nhau!”

Nhưng Helpern tiếp tục nói điều đáng mừng là chúng đều tôn trọng những giá trị như nhau. “Cả ba đều hết mình vì tính chính xác, dũng cảm và phục vụ cho cộng đồng”.

CÁCH VIẾT TIN BÀI TRỰC TUYẾN

•320

Bất kể bạn sử dụng phương tiện truyền thông nào, bạn cũng cần phải biết cách viếi cho uục ruyén. i nử nghiệm cúa tờ Tampa có thẽ đi trước thời cuộc, nhưng với sự bùng phát của số lượng đầu báo in, ngay cả những nhà báo kỳ cựu cũng đang được yêu cầu viết hai phiên bản cho những câu chuyện của mình, một cho báo in và một cho báo mạng, ở tờ Pioneer Press ở St. Paul,

tất cả các phóng viên báo ỉn đều phải viết một bài cho phiên bản điện tử trong vỏng 30 phút sau khi chứng kiến một sự kiện hay nhận được một tin tức gì đó. Howard Kurtz, phóng viên của tờ The Washington Post viết: “Đến lúc các phân khu báo chí trong không gian ảo bùng nổ cạnh tranh, báo in ít nhiều đang chuyển mình thành những cỗ máy tin tức vận hành liên tục 24-giờ bằng cách yêu cầu phóng viên của họ đảm nhiệm gấp đôi công việc”.

Để viết trực tuyến tốt cần tiếp thu nhiều đặc tính của các cách viết hiệu quả khác. Phần lớn những điều bạn đọc về cách viết báo đến nay có thể áp dụng cho báo trực tuyến, những điều bạn vừa học về cách thu thập và tường thuật tin tức, trong cả báo in lẫn phát thanh truyền hình, đều được ốp dụng ở đây. Một lần nữa, các yêư cầu chính xác, đơn giản, rõ ràng và súc tích trong cách viết đều như nhau với mọi phương tiện truyền thông.

Tuy vậy, phóng viên trực tuyến phải nhận biết những điểm khác nhau cơ bản. Chính những điểm khác nhau này làm cho các câu chuyện trên báo mạng trông khá khác biệt với các câu chuyện đăng tải trên giấy hoặc truyền hình. Một cách chắc chắn để xua đuổi bạn đọc trực tuyến là đưa cho họ những món ăn nguội hãm lại - các câu chuyện y hệt như nó đã được đăng tải trên báo in. Hàng trăm xuất bản phẩm điện tử đang tiếp tục làm điều đó - bê nguyên xỉ những bài viết trên báo in của họ mà đặt vào một phương tiện truyền thông hoàn toàn mới, một loại hình có những yêu cầu riêng của mình, những thế mạnh và thậm chi cả những điểm yếu nữa. Nhiều độc giả trực tuyến từ chối những món ăn hâm lại đó - trừ phi họ quá^ỉóỉ thông tin.

Cách viết cho trực tuyến cho đến nay vẫn đang trong giai đoạn thử nghiệm. Các nhà nghiên cứu đang xem xét chiến thuật nào hay nhất trong cuộc chạy

đua để lôi kéo những độc giả bận rộn thời nay. Chương này không cố gắng dạy bạn cách lập trình web. Tốt nhất bạn nên đi học một lớp vi tính, hơn là chỉ đọc về nó. Bạn có thể tìm trợ giúp ở các địa chỉ như www.werbach.com/ barebones hoặc www.webmonkey.com. Tuy nhiên, chương này cung cấp cho bạn phương pháp tư duy tốt nhất và thực hành viết trực tuyến. Bạn sẽ học lối tư duy khác về cách viết và một số nguyên tắc được áp dụng nhiều hơn cho viết trực tuyến so với các hình thức viết truyền thống.

Hãy bắt đầu với ba nguyên tắc sau:

Trích trong Editor & Publisher Interactive của Steve Outing321

mmmmm

“Dù dùng con chuột hay chạm ngón tay . vào màn hình cảm biến, độc giả luôn chọn những thông tin họ muốn truy cập và thông tin ấy phải được tổ chức và trình bày theo một cấu trúc và cú pháp xác định phù hợp với phương tiện truyền thông trực tuyến." Trích trong Writing for New Media của Andew Bonime và Ken c. Pohlmatm

giống ai, mỗi người đọc có những nhu cầu khác nhau. Mỗi người đọc, vì vậy, không chi chọn lựa đọc cái gì mà còn chọn lựa phần nào thỏa mãn nhiều nhất những nhu cầu đó.

Bạn có thể nghĩ ra những cách thức khác nhau để trình bày thông tin khác nhau cho nhiều người khác nhau trong những thời gian khác nhau. Khác với bảo in và tạp chí, nơi bạn phải cân nhắc độ dài của bài viết, bạn có thể sắp xếp thông tin theo từng lớp, từng tầng để người đọc có thể chọn một lượng thông tin cần thiết cho mình vào thời điểm truýrập mạng. Trong chương này chúng tôi sẽ chi cho bạn cách làm điều đó.

Bạn phải nắm được cách viết bài theo cấu trúc hình tháp ngược. Phần lớn các bài báo truyền thống còn lại cũng thế. Đoạn dẫn nhập trong bài báo trực

tuyến thậm chí có thể còn trở nên quan trọng hơn, đúng như vậy, đoạn dẫn nhập có thể là tất cả những gì hiển thị trên màn hình đại diện cho bài báo. Người đọc có thể nhấp chuột vào đây để đọc thêm về câu chuyên. Đoạn dẫn nhập phải khẳng định cái gì hoặc nêu ra vấn đề để đạt được sự quan tâm tuyệt đối của người đọc.

Đôi khi, đoạn dẫn nhập xuất hiện như một cái tít mở rộng, được tiếp nối bởi hai hay ba câu mà chúng cũng được xem như tít. Người đọc thường có thể nhấp vào những tít siêu liên kết để đọc phiên bản đầy đủ của câu chuyện trên một trang khác trong website.

Viết theo cụm thông tin

Do nhiều người không tư duy theo mạch logic, viết trực tuyến thường theo dòng suy nghĩ tản mạn của con người. Thậm chí nó thường thuận theo cách đọc của người đọc ngày nay. Phân đoạn câu chuyên thành những phần ngắn, dễ tiêu hóa hơn. Như thế tốt hơn là xâu chuỗi thành một câu chuyện dài và cố gắng bắt độc giả đọc cả câu chuyện theo thứ tự mà bạn trình bày. Hãy luôn

nhớ rằng nhiều người không thích đọc tất cả mọi thứ mà bạn viết ra cho họ. Bạn phải cho họ sự chọn lựa và để họ quyết định đọc cái gì và theo trật tự nào. John Slatin - giáo sư Đại học Tổng hợp Texas kiêm giám đốc viện Kỹ thuật và Đào tạo (Institute for Technology and Learning) - cho rằng, Kỹ thuật siêu văn bản hay vãn bản kết nối (hypertext) cho phép những cách viết phi truyền thống, không có một

322

mở đầu hay kết thúc rõ ràng, một cách viết cho phép người đọc xâm nhập vào nhiều nơi khác nhau và thoát ra ở bất kỳ lúc nào và điểm nào h: muốn, theo tất cả các ngả đường đi khác nhau.

Những câu chuyện kéo dài nhiều trang sẽ làm tắt ngúm nhiệt tình của nhiềữ độc giả ngay lập tức Nhiều người đọc rất ghét phải cuốn trang màn hình Có những người thoát ra ngoài thậm chí trước cẩ khi họ đi đến cuối màn hình. Một số khác lại tận dụng thời gian-để đọc cùng lúc luôn nhiều bài trêr. một cột. Nên nhớ rằng, tất nhiên, đó không đúng với những người có động cơ tích cực, những độc

giả thực sự khao khát thông tin từ bạn. Nhiều khi bạn cần gửi cho họ các ngân hàng dữ liệu đáng tin cậy, nơi họ có thể đọc toàn bộ câu chuyện hoặc thu nhận được đầy đủ thông tin - tất nhiên, tốt hơn hết là tất cả đều nằm trong phạm vi website của bạn.

Cấu trúc là tất cả

Một số người viết trực tuyến hoàn toàn không nhớ gì đến cấu trúc. Thế là họ lầm to. Kể cả những bài viết trực tuyến cũng phải được tổ chức chặt chẽ. Độc giả trực tuyến củng chẳng thích thú gì với sự lộn xộn. Cho dù câu chuyện có thể xuất hiện như những mảng chấp vá trên màn hình, cách cấu thành những mảng chắp vá ấy có thể giúp ích cho việc hấp dẫn người đọc, giữ chân họ lại vả giúp họ dõi theo cái mà với họ là con đường hợp lý nhất.

Người viết cho trực tuyến phải trình bày thông tin theo từng lớp hay từng cụm. Nên nhớ rằng, chẳng có hai người đọc nào giống y chang nhau. Bạn nên trình bày cùng một thông tin đó với các cấp độ khác nhau của đề tài và các thông tin bổ trợ. Lớp thứ nhất phải sẵn sàng ngay lập tức cho mọi độc giả mà không đòi hỏi phải có hành động hay một sự gắng sức nào. Lớp thứ nhất phải có đủ thông tin để làm thỏa mãn độc giả nào chỉ cần có thế và cũng phải cám dỗ được độc giả nào muốn nhiều hơn, muốn được kết nối - với lớp tiếp theo hay các thông tin bổ trợ.

Có thể nghĩ rằng lớp thông tin đầu tiên giống như một sự tóm tắt ngắn gọn, không phải rắc rối gì, nhưng hãy trình bày nó bằng cách nào hấp dẫn nhất. Định lượng được thông tin sẽ đưa ra trong lớp đầu tiên là một trong những thách thức lớn nhất mà người viết .cho trực tuyến phải đối mặt. Tuy nhiên, đây cũng là vẩn đề phải đương đầu của những người viết tóm tắt giới

thiệu, quảng cáo các nội đung trên báo in, như chúng ta thường thấy ở ô “Đọc gì trong số này?" (What’s News) trên trang nhất của tờ Street Journal.

Lóp thứ hai, phần đọc trọng yếu, có thể hiện ra bằng cách di chuyển con trỏ hoặc cuốn trang. Lớp thứ ba có thể đòi hỏi người đọc phải nhấp vào một đường dẫn chuyển sang một trang web khác hay mở ra một cửa sổ khác để khai thác nhiều thông tin hơn - có thể là âm thanh, hình ảnh hoặc một nguồn tư liệu.

323

Khi bạn viết cho báo in, bạn cần phải bận tâm với tính liên tục, với các chủ đề, với việc xử lý mọi khía cạnh của câu chuyện trong khi phải đảm bảo sự rõ ràng, mạch lạc. Khi bạn viết cho báo trực tuyến, bạn lo lắng không phải về tính mạch lạc của toàn bài mà là mối quan hệ giữa các cấp độ và các phần. Bạn cần phải chỉ dẫn cho độc giả đường đi nước bước để thu nhận được những thông tin mà họ muốn. Điều đó có nghĩa là bạn phải có những lối vào và lối ra rõ ràng.

Đôi khi bạn phải có những chỉ dẫn cụ thể hơn. Chẳng hạn, nhiều độc giả sẽ “nhấp chuột vào đây” nếu bạn bảo họ hơn là bạn không bảo. Đôi khi bạn có thể chỉ cho độc giả một lối đi thông ra những con đường khác. Một số người gọi đây là kỹ thuật “xâu chuỗi” (threading). Một vụ tai nạn máy bay có thể khơi ra những mạch dòng khác nhau - hãng hàng không đó và tổng số vụ tai nạn của nó, chiếc máy bay đó và mức độ an toàn của loại máy bay này, nơi xảy ra tai nạn, những người liên quan, vân vân...

Bạn không cần bận tâm nhiều đến một vài chi tiết lặp lại. Nên nhớ rằng, độc giả tự chọn phần nào để đọc. Ngoài ra, một vài chỗ lặp lại, hoặc nói rõ theo những cách khác nhau - có thể là bằng hình ảnh - làm tăng thêm sự ghi nhớ. Độc giả, xét cho cùng, xử lý thông tin mỗi người một khác.

HƯỚNG DẪN VIẾT BÁO TRựC TUYÊN

ĐỘC giả trực tuyến là ốhững người “lướt” (surfers) hoặc “quét" (scanners) mạng, hơn là “đọc” có thể vì đọc trực tuyến mất nhiều thòi gian hơn (khoảng 25%) so với việc đọc báo in. Các nhà nghiên cứu Jakob Nielsen và John Morkes cho rằng 79% những người được thử đã liếc qua một trang mới mà họ gặp; chỉ có 16% đọc văn bản trực tuyến hết từng chữ. Sau đây là 10 cách để biến độc giả trực tuyến từ “thợ lướt” thành “thợ lặn” để họ đọc kỹ những gì bạn viết.

1. Hãy nghĩ đến tỉnh cấp thời

Mặc dù trước tiên bạn phải chắc chắn rằng những điều bạn viết ra là chính xác, mạng Internet có thể chuyển giao thông tin ngay tức thì. Giữ độc giả 0 lại với bạn có nghĩa là phải cập nhật cho họ đến từng phút. Bạn phải đặt ra

mục tiêu cập nhật nhanh chóng và có chiều sâu bất cứ lúc nào có thể đối với những câu chuyện đang diễn tiến. Thư ký tòa soạn của Mercury Center Bruce 

MẸO: Cách viết tin bài trực tuyến

❖ Nghĩ đến tính cấp thời.

❖ Tiết kiệm thời gian của người đọc.

❖ Cung cấp thông tin nhanh và dễ tiếp nhận.

❖ Hãy tư duy bằng cả ngôn ngữ lẫn hình ảnh.324

•> Cắt bài viết ra làm đôi.

❖ Dùng nhiều danh mục và bảng liệt kê.

❖ Viết theo từng cụm.

❖ Sử dụng những siêu liên kết.

❖ Cho độc giả cơ hội phản hồi.

❖ Đừng quên quan hệ con người.

2o Tiết kĩệm thời gian cẻa người đọc

Cái nhiều độc giả không có là thời gian. Bất kể điều gì bạn có thể làm để tiết kiệm thời gian cho độc giả đều đáng giá với thời gian mà bạn bỏ ra. Điều này cho đến nay đã được nhiều người nói ra theo những cách khác nhau kể từ thế kỷ 17, khi lần đầu tiên nhà triết học Blaise Pascal nói: “Hãy thứ lỗi cho tôi vi lá thư dài này; tôi không có thời gian để viết một lá ngắn hơn”. Với nhiều bài báo, nếu không hói là phần lớn, có thể điều chủ yếu mà bạn nên quan tâm là: Tôi đã trình bày thông tin này theo cách mà nó đòi hỏi ít thời gian nhất của độc giả chưa?

Cách tốt nhất để tiết kiệm thời gian cho độc giả là hãy rõ ràng. Chọn lấy những từ đơn giản, linh hoạt với độ dài của các câu nhưng nói chung hãy giữ cho chúng ngắn; viết những đoạn văn ngắn. Hãy giúp độc giả. Hãy nhấn mạnh những từ chủ chốt bằng cách tô màu - bôi đậm để gây chú ý.

Toàn bộ tổ chức bài báo của bạn phải cho độc giả thấy rằng sự tiếp nhận thông tin này diễn ra nhanh chóng và dễ dàng. Độc giả trực tuyến chẳng có

một tí tôn trọng nào đối với sự ỉộn xộn và hoàn toàn không có thời gian để lạc đường. Thật quá đễ dàng nhấp chuột sang một cái gì đó khác.

Đừng để bị sa đà bởi tài hùng biện của chính bạn. Cái mà độc giả của bạn muốn hoặc là cần biết chính là kim chỉ nam của bạn. Hãy tạo sự dễ dàng, tiện lợi cho họ. Hãy viết các đoạn văn ngắn với một ý tưởng cho mỗi đoạn.

4. Hãy tư dùy bằng cả ngôn ngữ lẫn hình ảnh

Trước day, nnưng người viết cho báo in ÍI quan iâin ủcu chuyện miung bài viết của họ đã được trình bày như thế nào. Nghề của họ là viết bài - chấm hết. Nghề thiết kế trình bày để làm cho bài viết ấn tượng hơn trên trang báo chưa được xem

325

trọng. Các nhà báo chẳng lo lắng gì đến tít chính, tít phụ, trích dẫn tóm tắt, ảnh, minh họa hay những thứ khác nữa. Chỉ độc bài viết, thế thôi.

Những người viết tin truyền hình biết rằng họ phải viết cho khớp với hình ảnh. Tác phẩm truyền hình tốt là có những hình ảnh tốt, phương tiện nghe nhìn này cố gắng chỉ ra cho người ta thấy hơn là nói. Những từ ngữ bổ sung cho hình ảnh, chúng nói giúp những gì hình ảnh không nói được. Tuy vậy, nhiều khi người viết không làm hình ảnh và không chịu trách nhiệm khai thác nó.

Những nhà báo trực tuyến có thể phải tự làm tất cả mọi việc, bởi thế họ phải tư duy cả bằng ngôn từ lẫn hình ảnh. Ngay từ đầu, bạn phải quan tâm đến vấn đề sẽ trình bày tin trên màn hình thế nào để đạt được tác động và hiệu quả cao nhất. Bạn phải suy nghĩ không chỉ về cách tổ chức trang báo, mà còn về cách sứ dụng dồ họa, tạo tính tương tác, sử dụng các công cụ

trực tuyến.

Nghiên cứu cho thấy rằng 75% độc giả có khả năng chú ý nhiều hơn đến báo ỉn nếu nó được bổ sung thêm phần thị giác. Bởi vậy, bạn thấy ngày càng nhiều các biểu tượng, ký hiệu và đồ họa thông tin trong báo in và tạp chí,. Và cũng vì vậy, bạn phải suy nghĩ, có thể với sự trợ giúp của các họa sĩ đồ họa, về cách thức^sử dụng các yếu tố đồ họa trực tuyến.

Nói tóm lại, nếu bạn viết cho trực tuyền, bạn không chỉ ỉà người thợ chữ. Bạn phải có một túi đầy những kỹ năng khác nữa.. Viết cho trực tuyến đòi hỏi nhiều sự cộng tác và không chỉ với những đồng nghiệp khác. Cộng tác chặt chẽ với những

người rành hơn ban trong lĩnh vực thỉốr ké trinh bày và nhiếp ảnh trở thành điều thiết yếu ngay từ đầu. Bạn cũng cằn hiểu biết càng nhiều càng tốt về ngôn ngữ vi tính và kỹ thuật vi tính và như thế bạn cỏ thể trò chuyện với những người làm công rác lập trình mạng. Càng hiểu nhiều về cấu trúc liên kết văn bản của kỹ thuật lập trình web, bạn càng trỏ nên sáng giá hom.

5. Cắt bài viết ra làm dôi

Bạn có thể thừa biết là viết cho trực tuyến phải cô đọng. Nhưng bạn cần biết cắt bài viết của bạn ra làm đôi. Nhiều nảm trước, chuyên gia William Zinsser đã khuyên những người viết lấy bài viết 8 trang của họ ra và thu gọn lại còn 4. Rồi đến phần phức tạp, ông viết - cắt chúng ra làm ba. Nhưng đấy là cho báo in!

Phần lớn bạn đọc trực tuyến sẽ không đọc những câu chuyện dài. Chỉ có những người sử dụng máy tính kỷ cựu mới chịu khó tim đọc trên màn hình vài điều gì đó phức tạp..Có thể điều này sẽ thay đổi khi các màn hình lớn hơn và màn hình có độ phân giải cao trở nên thông dụng khi giá bán đã rẻ hơn.

326

Các nghiên cứu về mối ác cảm của người đọc với việc cuốn trang màn hình đều cho kết quả trái ngược nhau. Cách đây không lâu, một số chuyên gia khuyên nên trình bày câu chuyện trên một trang-màn hlnh. Bây giờ, có thể độc giả trực tuyến đã biết cách tìm kiếm dễ dàng hơn và ít chán nản hơn khi cuốn trang màn hình để có thêm nhiều thông tin.

Giống như trong viết tin cho phát thanh truyền hình, ở đây trực tuyến cũng hầu như không có chỗ để mà uốn éo hay hoa mỹ. Hãy sinh động và rõ ràng.

.4

6o Dùng nhiều danh mục và bảng liệt kê

Thường thì bạn'CÓ thể cắt bài viết ra bằng việc liệt các thông tin vào những danh mục. Như trong xụ hướng báo chí hữu ích (xem chương 9), bất kể nơi nào bạn có thể lập danh mục thì cứ lảm. Các danh mục gây chú ý nhiều hơn, ỉlĩih hội tốt hơn và dễ ghi nhớ hơn là các câu vãn và các đoạn văn thông thường. Các danh mục được liệt kê các thông tin và đánh số thì độc giả có thể nắm bắt được ngay tức thì.

Jakob Nielsen đã thử xem xét tính hữu ích trên năm phiên bản khác nhau của củng một thông tin. Trước tiên hãy xem phiẽn bản dài nhất, cái mà ông gọi là viết quảng cáo.

Nebraska có đầy những danh lam thắng cảnh được thế giới công nhận nên hàng năm đã thu hút được một số lượng khách du lịch khổng lồ, đó là điều chắc chắn. Năm 1996, một số địa danh nổi tiếng nhất như Fort Robinson State Park (355.000 khách tham-quan), Scotts Bluff National Monument (132.126 khách), Arbor Lodge State Historical Park & Museum (100.000), Carhenge (85.598), Stuhr Museum of the Prairie Pioneer (60.002), và Buffalo Bill Ranch State Historical Park (28.446).

Bây giờ hãy xem củng những nguyên liệu đỏ trong hình thức danh sách

ÌĨCit Vô*

Năm 1996, sáu địa danh được khách du lịch viếng thăm nhiều nhất ở Nebraska là:

❖ Fort Robinson State Park

❖ Scotts Bluff National Monument

❖ Arbor Lodge State Historical Park & Museum

❖ Carhenge

❖ Stuhr Museum of the Praửie Pioneer

❖ Buffalo Bill Ranch State Historical Park327

Phiên bản dưới hình thức danh sách liệt kê này tiện dụng hon so với phiên bản trước.

7. Viết theo từng cụm

Khỉ bạn không thể gom mọi thứ vào trong những danh sách liệt kê, bạn vẫn có thể tổ chức chúng lại thành từng cụm thông tin. Hãy bỏ thông tin vào trong các ô (box) thông tin phụ trợ. Người ta sẽ đọc nhiều hơn, chứ chẳng phải ít hơn, nếu bạn cắt thông tin ra các mảnh nhỏ hơn. Nghiên cứu cho thấy rằng việc xếp thông tin vào các ô (box) giúp ngựời đọc lĩnh hội vấn đề tốt hơn. Bởi mục đích chính của chúng ta ở đây là viết cho nhiều tầng lớp độc giả khác nhau, những người chỉ muốn tiếp nhận những thông tin mà họ cần theo một trật tự tiếp nhận mà họ muốn.

Hãy nghĩ về câu chuyện của bạn có nhiều phần. Khỉ bạn viết một câu chuyện cho báo in, bạn cần phải nghĩ cách xâu kết các phần khác nhau của câu chuyên lại, bạn có thể phải dùng những thủ thuật chuyển tiếp khéo léo, và thậm chí bạn có thể thêm các tiêu đề phụ. Khỉ bạn viết một câu chuyên cho trực tuyến, tốt hơn việc viết các tiêu đề phụ, bạn hãy biến mỗi phần của câu chuyện thành một câu chuyện tách rời. Hãy bảo đảm rằng mỗi phần đủ sức tự đứng vững, đủ để người ta hiểu và chuyển tải được ý tưởng của bạn. Một lần nữa, bạn hãy 

ghi nhớ tầm quan trọng của một. ỉời dẫn nhập mạnh mẽ trong mô hình tháp ngược tốt nhất.

8. Sử dụng những siêu liên kết

Để hiểu web, hây nghĩ đến cái mạng nhện. Trang web, như David Weinberger nói, là chỗ dành cho kết nối, là nơi những người sử dụng được kết nối. Nếu bạn muốn những người sử dụng Internet đọc bài viết của bạn và rồi lại tìm đến để đọc nữa, bạn phải làm thỏa mãn và tâng thêm cảm giác đang kết nối cho họ.

Đang kết nối nghĩa là đang tương tác. Những người sử dụng web muốn được tham gia một cách tích cực vào những gì họ đang đọc. Họ không phải là những người quan sát thụ động. Giống như những người chơi game điện tử, họ muốn tự kiểm soát được họ đang đi đâu và bằng cách nào để đến đó. Bài viết của bạn phải có tính tương tác cả trong lẫn ngoài.

Kêt nổi trong phạm website

Thách thức lớn nhất và điều tối cần thiết của viết trực tuyến là làm cho bài viết có tính tương tác. Bạn bắt đầu quá trình này bằng việc sắp xếp, tổ chức bài viết của bạn cho tốt - không phải cái gi cũng nê vào. 'Hãy tạo ra các đường siêu liên kết, và cho phép người đọc nhấp vào các thông tin ở những chỗ khác nữa trong trang web của bạn.

328

Một trong những vấn đề rắc rối nhất mà người viết phải đối mặt là nên hay không định nghĩa một từ ngữ nào đó. Liệu bạn có xúc phạm một số người đọc không nếu bạn đưa ra định nghĩa đó? Liệu bạn có bỏ lại đằng sau những người đọc khác nếu bạn không định nghĩa thuật ngữ đó? Và một vấn đề Mên quan nữa là có nèn nói rõ danh tính một ai đó hay không. Nhiều người đọc có thể sẽ kinh ngạc là chẳng' hiểu bạn cho họ là ai nếư bạn nói với họ BỈM Bradley nguyên là nghị sĩ bang New Jersey và nguyên là ngôi sao bóng rổ của NBA. Nhưng có thể một số người khác lại cần hoặc muốn thông tin đó.

Người viết cho trực tuyến có thể giải quyết vấn đề này bằng cách tạo cho thuật ngữ đó hoặc cái tên đó một điểm hoặc một đường dẫn để dẫn rihững độc giả muốn tìm hiểu sang một “trang” khác nếu họ nhấp vào từ đó. Tử nay, những người viết chẳng cần phải viết “để biết thêm thông tin, xem...”

Các tác giả kinh viện thường sử dụng chú thích ở cuối trang. Siêu văn bản (hypertext), và bây giờ là siêu truyền thông (hypermedia), những cái dẫn độc giả đến với âm thanh, phim video và hình ảnh, tiện dụng hơn rất nhiều.

Viết ngắn gọn súc tích chưa bao giờ dễ dàng hơn thế. Thay vi phải định nghĩa rár t-hnậr ngữ. đi vào giải thích dài dòng, đưa ra ví dụ hay nói thêm chi tiết trong câu chuyện đó, bạn có thể xoáy vào cái cốt lõi và chuẩn bị phần còn lại sẵn sàng ở đâu đó cho những độc giả cần hoặc muốn nó. Quanh câu chuyện về một vụ giết người có thể làm đường dẫn đến bản đồ xác định nơi xảy ra án mạng, tới biểu đồ thống kê số vụ giết người xảy ra trong năm nay so với năm ngoái, đôi điều về người thân của nạn nhân, thông tin về những tội phạm cuồng bạo trong cả nước, vân vân...

Kết nối ngoài phạm vi website

Đương nhiên, bạn còn có thể làm nhiều hơn. Bạn có thể tạo những đường siêu liên kết đến những website khác, không thuộc ấn bản trực tuyến của bạn. Những tác giả kinh viện thì dùng các thư mục. Các phóng viên báo in thường xác định nguồn tin trong các bài viết của mình. Một số tác giả khác, vô hình trung lại nói với độc giả rằng "Đây là tất cả những gì tôi biết về vấn đề này. Tôi sẽ không nói với bạn "tôi đã moi được thông tin này ở đâu, và tôi cũng không thể nói với bạn là bạn có thể tìm kiếm thêm thông tin ở đâu". Siêu văn bản và siêu truyền thông đang thay đổi tất cả. Không chỉ vì bạn có khả năng siêu liên kết trực tuyến, mà vì độc giả mong đợi bạn sẽ làm điều đó.

Để tìm được những đường siêu liên kết ngoài, bạn cần biết cách sử dụng các công cụ tìm kiếm trực, tuyến như Yahoo (mvw.yahoo.com), Magellan (http:// mckinley.netcom.com) và Google (mvw.google.com). Hãy xem kiếm mạng như thế nào: cẩm nang công cụ t kiếm của tác giả Terry A. Gray CỦ3 trường Đại học Palomar (http://daphne.palomar.edu/TGSEARCH).

329

9. Cho độc giả cơ hội phản hồi

Để đạt được tính tương tác, chủ yếu là cho phép độc giả phản hồi. Mạng Internet cào bằng sân chơi. Mỗi người vừa là chủ nhân vừa là ngựời xuất bản

Mỗi người đều cảm thấy có quyền và thường xuyên cỏ nhu cầu viết phản hồi - nêu không phải với tác giả của bài báo, thì cũng với những độc giả khác trong diễn đàn (chat room). Điều khả quan nhất trong việc tạo điều kiện cho độc giả phản hồi là họ làm điều đó. Vả nếu họ làm điều đó, họ sẽ trở lại thăm trang vveb lần nữa, và lần nữa. Độc giả trực tuyến muốn trở thành một phần của quá trình này. Phản hồi, đúng thế, ngay lập tức! Bạn đọc rất thích thú khi cốc tờ báo như The Miami Herald đưa cả địa chỉ email của phóng viên dưới dòng tên, và nhiều người trong số họ trả lời bạn đọc.

Chưa bao giờ dễ dàng hơn thế để biết độc giả của bạn nghi gì. Báo in và phát thanh truyền hình vẫn chủ yếu là giao tiếp một chiều. Bây giờ, bạn không chỉ thu được ý kiến của họ một cách dễ dàng và nhanh chóng, mà bạn còn có thể kết nạp họ vào bài viết của bạn, hoặc ít nlìất cũng siêu liên kết với họ. Những lá thư gửi Ban biên tập vẫn luôn thuộc về phần được đọc nhiều nhất trong báo in và tạp chí. Nhiều độc giả, đặc biệt là bạn đọc trực tuyến, không chỉ muốn bộc lộ chính kiến của riêng họ, mà còn thích đọc ý kiến của những người khác.

Khi ESPN thăm dò phản ứng độc giả trực tuyến về vụ cầu thủ John Rocker của đội Braves Atlanta bị phạt 20.000 đôla và bị khai trừ khỏi môn bóng chày vi những lời binh luận kỳ thị chủng tộc của anh ta, khoảng 50,000 người đã trả lời ngay trong giờ đầu tiên.

Nhà báo kỳ cựu Helen Thomas đã nói trong hội nghị báo chí tương tác ngày 9/02/2000: “Tôi hy vọng rằng quan hệ con người luôn tồn tại trong cơ chế máy móc của mọi việc. Con người vẫn luôn là quý giá”.

Hãy nhớ rằng, con người làm nên tin tức. Cứ liệu vẫn chỉ là cứ liệu trử phi bạn gắn chúng với con người.

Các nhà báo trực tuyến cũng có mối quan tâm chung về pháp lý và đạo đức như các nhà báo khác. Phỉ báng vẫn là phỉ báng, và đạo ván vẫn là đạo văn. Chẳng

330

phải vì bạn không “in ra” mà bạn có thể hủy hoại uy tín của một ai đó hay là bóp méo sự thật. Bạn phải luôn luôn ỷ thức được rằng những gì

trên Internet không phải là của bạn, mặc dù đúng là cách trình bày cho phép bạn tải về các bài viết và tranh ảnh. Nếu bạn sử dụng lời của ai đó nữa, hãy để chúng ở trong dấu ngoặc kép và nêu tên nguồn.

Tuy rằng mạng Internet tạo điều kiện dễ dàng để tìm ra và đánh thó công trình của một ai đó, nhưng nó cũng tạo điều kiện dễ dàng để vạch mặt cái trò đó. Đã có nhiều trường hợp chính những độc giả trực tuyến đã vạch trần trò đạo văn của một số nhà báo tiực tuyến.

Đạo văn không phải là mối nguy duy nhất. Fred Mann của tờ Philadelphia Online đã liệt kê các mặt khác của vấn đề:

❖ Đời tư. Các website như http://digdirt.com hầu như có hồ sơ về bất cứ ai. Và www.Dejanews.com cho phép bất cứ ai thò mủi vào xem ai khác có bao nhiêu thông tin đưa lẽn diễn đàn Internet. Thông tin nào các nhà báo có thể sử dụng?

❖ Quảng cáo. Báo in và tạp chí nói chung cố gắng liệt quảng cáo vào quảng cáo, và họ có luật lệ yêu cầu quảng cáo sử dụng kiểu chữ khác với phần nội dung của xuất bản phẩm. Ngoài ra còn có các qui định trinh bày quảng cáo. “Nhưng trên mạng”, Marrn viết, “quảng cáo và thông tin xoắn vặn vào nhau như những con rắn. Khó mà nói được cái này kết thúc và cái kia bắt đầu từ đâu”.

❖ Sửa đổi hình ảnh. Báo in chưa phải bận tâm nhiều đến vấn đề này. Phóng viên ảnh của tờ New York Times, Fred Ritchin đã đề nghị sử dụng một biểu tượng để đánh dấu tấm ảnh nào được sửa bằng kỹ thuật số. Nhưng làm sao mà độc giả biết được tấm ảnh đó đã được chinh sửa ở mức đô nào? Họ có còn tin cậy khi xem chúng?

❖ Sửa sai. Liệu các nhà báo có sửa lại những sai sót trong bài trước, hay là họ sẽ cho xuất bản câu chuyện khác?

❖ Siêu liên kết với cấc mạng ngoài. Dữ liệu báo chí có nguyên chất không7 Bạn có thể sử dụng dữ liệu gốc bao nhiêu và thường xuyên như thế nào, và với những lời cảnh báo hay diễn giải nào?

Báo in đã tồn tại suốt nhiều thế kỷ, và đến giờ chúng ta vẫn đang tìm tòi cách sử dụng nó như thế nào cho lũệu quả. Viết trực tuỳến còn đang ở buổi đầu trứng nước. Như tất cả những người viết tốt, các nhà báo trực tuyến cũng phải học viết. Cả người viết lẫn người đọc đang không ngừng học hỏi cách sử dụng hiệu quả nhất và có trách nhiệm nhất với loại hình truyền thông mới nhất này.

331

VIE

MỘ

e

Cá khi vi ở đây giả đã để làn biện h cho ch Ngi uận gii

agười \ củng c< àm mộ Đó c

332

lảm. Mề

ĨA đa Ị

chục kỉ

B8

Những người làm nghề quan hệ công chúng có nấng lực biết cách viết thông cáo báo chí, và họ áp dung mọi nguyên tắc viết một bài báo tốt để viết thõng cáo báo chí tốt. Một thông cáo báo chí viết tốt cũng có những tiêu chuẩn của một bài báo tốt.

Những chuyên gia trong lĩnh vực này biết rằng làm việc cho một cơ quan và làm việc thông tin trong nội bộ cũng như quan hệ đối ngoại đòi hỏi sự phối cảnh khác nhau, và trong nhiều trường hợp, là cách viết khác nhau. Dĩ nhiên, trong nhiều cách khác nhau đó, bao giờ cũng phải viết cho hay, và đó là những gì bạn phải học thật nhiều để ứng dụng vào việc viết cho nghề quan hệ công chúng. Nhưng bạn cũng sẽ bị yêu cầu phải viết khác so với các cho cơ quan báo chí.

VIẾT CHO QUAN HỆ CÔNG CHÚNG - MỘT CÁCH TIẾP CẬN KHÁC

Các nhà báo sẽ mãi mãi tranh luận về việc người ta có thực sự khách quan khi viết một bài báo hay không. Đa số dừng lại ở lý lẽ cho rằng điều đòi hỏi ở đây là sự công bằng. Tuy nhiên, trong những bài báo truyền thống, các tác giả đã cố gắng không đưa ra một quan điểm nào. Họ cũng đã không bày tỏ để làm sáng rõ một vấn đề gì. Lẽ dĩ nhiên, họ cũng đã không trở thành người biện hộ cho một quan điểm nào. Họ chỉ lấy sự thật và để sự thật phát ngôn cho chính bản thân chúng.

Ngược lại, những nhà bình luận có một quan điểm riêng, và những nhà bình ưận giỏi tìm nhiều cách để cho quan điểm của mình có tính thuyết phục. Những người viết xã luận dùng sự thật để thuyết phục người ta thay đổi ý nghĩ hoặc :ủng cố thêm quan điểm, hay khiến người ta làm một điều gì đó hoặc ngưng làm một điều gì đó.

Đó cũng là những gì mà người viết cho lĩnh vực quan hệ công chúng phải àm. Mặc dù đôi khi họ ước gì họ chi làm mỗi việc là thông tin đến cho khán iả, đa phần trong số họ thường phải làm như những người viết xã luận - thuyết hục khán giả đi theo một qưan điểm riêng biệt nào đó. 

ạn có thể không chọn nghề báo làm sự nghiệp - Dạn co thể dã hưởng đên một số lĩnh vực trong công việc của nghề quan hệ công chúng. Hay có thể bạn sẽ ỉàm việc trong một cơ quan báo chí một lúc nào đó, nhưng có một vài điều trong công việc của bạn khiến bạn quyết định xoay qua nghề quan hệ công chúng. Hay có lẽ bạn đã viết bài cho lĩnh vực quan hệ công chúng rồi.

333

Một vài người không đồng tình với ý kiến cho rằng kỹ năng mà nghề quan hệ công chúng đòi hỏi nhiều nhất là phải viết tốt. Kỹ năng viết của bạn nên gồm cả việc viết tin, và bạn nên làm quen với cách thức mà những tòa báo làm. Đó là lý do tại sao những trường dạy báo chi truyền thống đòi hỏi phải có một khóa học về viết tin cho những sinh viên yêu thích nghề quan hệ công chúng. Và đó là lý do tại sao nhiều chuyên gia về quan hệ công chúng thích thuê những ai có kinh nghiệm làm báo. Chi bằng cách học làm tin và cách các cơ quan báo chí xử lý thông tin đó bạn mới có thể thành công trong công việc quan hệ công chúng hay trong những cơ quan truyền thông đối ngoại. Biết được cách những phóng viên xử lý các thông cáo báo chí ra sao sẽ giúp bạn viết thông cáo báo chí tốt hơn nếu đó sẽ là nghề nghiệp của bạn. Dĩ nhiên, tìm hiểu thông tin cũng sẽ giúp bạn rất nhiều trong thế giới quảng cáo và trong những gì mà giờ đây người ta thường quen gọi là thị trường chiến lược hay thông tin chiến lược.

Tuy nhiên ứ đáy có một sự khác biệt chinh yếu: những người viết cho lĩnh vực quan hê công chúng làm việc cho một rổ chức nào đó hay ìà một khách hàng nào đó nhiều hơn là cho một cơ quan báo chi, và nghề của họ là giới thiệu tổ chức đó hay khách hàng đó theo phương diện tốt nhất có thể được. Những người làm nghề quan hệ công chúng có hiệu quả không phớt lờ sự thật, thậm chí khi những sự thật đó có hại hay gây bất lợi cho mục tiêu mà họ đang xúc tiến. Nhưng bởi vì họ xúc tiến mục tiêu đó hay đi tìm sự thu hút chỉ cho những ai mà họ đang phục vụ, nên họ trình bày mọi thông tin - kể cả những tín tức xấu - theo hướng có lợi cho họ nhất.

Những người làm nghề quan hệ công chúng làm việc giống như cách những luật sư bào chữa làm việc với khách hàng. Họ không dối trá hay bóp méo sự thật, nhung có lẽ họ sẽ làm cho sự thật hiển nhiên đó ít quan trọng hơn và họ nhấn mạnh thứ khác lên. Trong bản tuyên bố chính thức về quan hệ công chúng, Hiệp Hội Quan hệ công chúng Mỹ tuyên bố:

Nghề quan hệ cõng chúng giúp cho xã hội phức tạp và đa nguyên của chúng ta đạt được những quyết định và nhiệm vụ hiệu quả hơn bằng cách góp phần vào sự hiểu biết chung giữa các nhóm và các thể chế. Nó phụng sự cho sự hòa hợp giữa những chính sách riêng và chung.

... Những người làm nghề quan hệ công chúng hành động như một luật sư để quản lý và như một người trung gian, giúp chuyển những mục tiêu riêng thành những hành động và chính sách hợp lý, được thừa nhận công khai.

Hiệp Hội Quan hệ công chúng Mỹ có “Quy tắc về những tiêu chuẩn chuyên nghiệp cho việc hành nghề quan hệ công chúng”. Quy tắc đó đòi hỏi những thảnh viên phải “trung thành với tiêu chuẩn cao nhất của sự chính xác và sự thật, tránh những đòi hỏi vô lý hay những sự so sánh không công bằng và phải tạo lòng tin đối với những ý kiến và từ ngữ vay mượn của người khác". Nó cũng đòi hỏi những thành viên không được “chủ tám phổ biến những thông tin giả và sai lạc”.

334

VIẾT CHO QUAN HỆ CÔNG CHÚNG - NHIỆM VỤ ĐA DẠNG

deo •

%

Giống như tất cả những người truyền tin tài ba khác, nhân viên làm quan hệ công chúng cũng dính líu đến ba thứ: thông điệp PR, độc giả và phương tiện truyền thông để chuyển tải thông điệp đó.

I hông điệp PR

Như một phóng viên lành nghề, bạn phải biết thông điệp mà công ty của bạn muốn gửi đi. Thông điệp này có thể ỉà về một sản phẩm, một chương trình hoặc chính bản thân công ty đó. Với mỗi thông điệp bạn viết, trước hết, bạn phải biết bạn hy vọng sẽ đạt đến điều gì, ngay cả khi mục đích của bạn chỉ là để thông tin.

f'A

u SU I eg

Cũng quan trọng như thông điệp là sự hiểu biết của bạn về công chứng, những người bạn hướng thông điệp đến. Bạn nhắm vào công chúng tốt chừng nào, thì hiệu quả bạn đạt được cao chừng đó. Cũng như trong việc quảng cáo, chính đối tượng dân số và tâm lý sẽ xác định cách bạn trình bày thông điệp, ngôn ngữ bạn chọn và sự đơn giản hay phức tạp của bài viết bạn viết ra.

Những người đó là ai, quan điểm của họ là gì, và họ làm gì trong công việc và khi tiêu khiển? Bạn sẽ trả lời những câu hỏi trên có phần hơi khác nếu bạn •viết cho những công chứng nội bộ (nhân viên và người quản lý) hay những công chúng ở bên ngoài (phương tiện truyền thông, những cổ đông, những cử tri, những tình nguyên viên, người tiêu dùng hay người hiến tặng).

Phương tiện truyền thông

Một khi bạn đã làm chủ được thông điệp hay sản phẩm và đã nhắm đến công chúng, thì sau đó bạn phải lựa chọn một phương tiện truyền thông tốt nhất để chuyển tải thông điệp đến với khán giả. Với một thông điệp mà gần như mọi người ai củng muốn và cần được biết, truyền hình có lẽ là phương tiên truyền thông tốt nhất. Hãng Procter & Gamble sử dụng hàng triệu phim quảng cáo về xà phòng trên truyền hình bởi vì mọi người đều cần xài xà phòng. Truyền hình mang đến màu sắc và hình động; truyền hình có thể cho thấy nhiều hơn là nói.

Những thính giả của phát thanh thường trung thành với một đài phát thanh. Ho sẽ nghe đi nghe lại thông điệp của bạn. Họ nghe càng nhiều chừng nào, thi họ có thể nhớ nó nhiều chừng đó.

335

Bảo ỉn thì tốt cho những thông điệp phức tạp và đôi khi là những thông -Ọ tế nhị. Một vài người chỉ ra rằng báo in vẫn là phương tiện đáng được

tín nhiệm hom các phương tiện khác và rằng người ta có thể trở đi trở lại đọc thông điệp trẽn báo in.

Ngày càng có nhiêu người tìm kiếm thông tin và sản phẩm họ cần trên mạng. Nên nhớ, những độc giả trên mạng thường là những người có học và có tiền hơn những người khác. Họ thích được kiểm soát thông tin mà họ tìm thấy trên mạng. Họ chỉ cần nhấp chuột vào đúng thông tin mà họ cần, và họ có thể làm như thế theo bất cứ trình tự nào họ lựa chọn.

Bạn được tùy ý sử dụng nhiều phương tiện truyền thông. Nếu bạn chỉ làm v;lệc thông tin trong nội bộ, bạn có thể quyết định xuất bản một bản tin hay một tạp chí, hay bạn có thể quyết định thiết lập một mạng nội bộ. Một số lượng lớn các tập đoàn kinh doanh hiện nay liên lạc với nhân viên suốt cả ngày thông qua một dịch vụ mạng nội bộ mà chỉ có thể liên lạc được giữa họ với nhau.

Có lẽ một tập sách quảng cáo mỏng có chỉ dẫn sẽ làm nên việc. Đối với quan hệ đối ngoại, bạn có thể muốn sử dụng những tấm áp-phích để bạn đưa ra thông điệp đặt dưới sự kiểm soát của bạn cùng với những mẩu quảng cáo phải trả tiền trong các ấn phẩm được xuất bản hay trên đài phát thanh và truyền hình. Hoặc bạn có thể chọn cách viết những thông cáo báo chí và đưa chúng cho những người khác diễn giải lại thành một thông điệp.

Nhiều nghiên cửu cho thấy bạn càng sử dụng nhiều phương tiện truyền thông chừng nào, bạn càng có nhiều cơ hội thành công chừng đó. Đó ỉà iý do tại sao những người làm quan hệ công chúng có hiệu quả, như những người ttong lĩnh vực quảng cáo, nghi đến những chiến dịch và chiến lược. Một chiến dịch thừa nhận việc bạn không đơn giản chỉ nói cho khán giả một lần về những gì bận muốn họ nắm bắt, ghi nhớ và làm theo. Bạn cần một chiến lược để đạt được mục đích mà có thể chiến lược đó kéo dài nhiều ngày, nhiều tuần, nhiều tháng hay thậm chí nhiều năm mới đạt được. Phương tiện nào bạn sử dụng để giới thiệu vắn đề? Phương tiện nào bạn sẽ thuê để tiếp tục triển khai và đi vào chi tiết? Phương tiện nào phủ hợp nhất đối với khía cạnh nào của thông điệp? Bạn thành công một phần nhỏ khi gửi đi những thông điệp chỉ trong một lần và chi với một phương tiện truyền thông. Nếu bạn gửi thông điệp trong sự tích hợp của nhiều phương tiện truyền thông trong một thời điểm cẩn trọng hay theo một hướng đi được bố trí, những kết quả mang lại sẽ to lớn hơn gấp bội lần.

Những người viết cho quan hệ công chúng phải học cách điều chỉnh thông điệp sao cho thích hợp với mọi phươne tiện truyền thông khác nhau có thể sử dụng tới. Muốn vậy, bạn phải biết được thế mạnh của mỗi phương tiện truyền thông. Có lẽ Marshall McLuhan đã cường điệu khi viết rằng bản thân phương tiện truyền thông là một thông điệp, nhưng không ai nghi ngờ sự thật trong lời tuyên bố của ông ấy.

336

Bạn có thể được thuê làm người viết diễn văn hoặc làm những việc thuộc chuyên môn hơn như viết báo cáo hằng năm cho công ty. Những tập đoàn kinh doanh và những cơ quan như các bệnh viện hay các trường đại học thuê hàng ngàn nhân viên truyền thông viết những thông điệp gửi đến công chúng. Hay bạn có thể làm việc cho một cơ quan quan hệ công chúng, nơi làm dịch vụ này cho các công ty.

Bất chấp phương thức hay phương tiện truyền thông nào bạn chọn để sử dụng, hãy nhớ rằng nghề của bạn là phải đạt được mối giao hảo với công chúng. Điều đó được thực hiện tốt nhất bằng cách bạn phải cố gắng thiết lân đươc những mối quan hệ kiểu hai bên cùng có lợi và cố gắng tạo ra những tình huống cùng có lợi cho cả hai bên. Và để đạt được tốt nhất những điều này bạn phải làm sao thực hiện được thông tin hai chiều. Bạn phải chấp nhận và khuyến khích những người khác nhau góp tiếng nói vào những gì bạn đang cố gắng đạt được. Nếu bạn thu hút được khán giả của bạn vào những gì bạn đang cố gắng thực hiện, thì cơ hội thành công sẽ tăng cao. Việc thiết lập một trang web là cách tối ưu để biết được những ý tưởng và những phản hồi của mọi người. Dĩ nhiên, bạn phải tìm cách (như những yết thị dán trên bảng thông báo, những tập sách quảng cáo mỏng, những bản tin...) để cho người ta biết đến trang web của bạn.

VIẾT CHO QUAN HỆ CÔNG CHÚNG - VẤN ĐỀ CỦA Sự THUYẾT PHỤC

Phần lớn bài viết của bạn làm nhằm thuyết phục mọi người. Bạn cần phải học hỏi những kỹ thuật thúyết phục người khác và sử dụng chúng thật cẩn thận. Để thuyết phục người khác, bạn cần tin chắc vào ba điều sau:

1. Người ta bản chất là tốt. Bạn cần tin chắc điều đó để kêu gọi lòng tốt và tính công bằng cơ bản đều có ở mỗl con người.

2. Mọi người đều có hiểu biết hay chí cũng có thề giáõiiục được. Đừng lên giọng với họ, đừng cho rằng bạn có thể đánh lừa hay phỉnh gạt họ.

3. Con người thì ảễ thay đổì. Bạn phải tin rằng không chỉ con người dễ thay đổi mà bạn còn có thể làm thay đổi họ.

Trước hết, hơn tất cả mọi điều, bạn cần phảr thiết lập và duy trì sự tín nhiệm

của bạn và sự tín nhiệm đối với tổ chức rnà bạn đại diện. Aristotle viết rằng cá tính của nhà hùng biện là phần quan trọng và có tác động lớn nhất của 

Sự thuyết phuc. Không còn nghi ngờ gì nừa, cá tính là thứ quan trọng nhất mà những ai làm nghề quan hệ công chúng cần phải có và phát huy. Danh tiếng đích thực phải mất rất nhiều thời gian mới tạo lập được - và có thể mất đi chỉ trong chốc lát.

Thứ hai, bạn phải tỏ ra thiện chí đối với công chúng. Bạn không thể thuyết phục người khác bằng cách đánh gục họ, lăng mạ họ hay coi họ như kẻ

337

thu. Hãy quan tâm đặc biệt đến thái độ của bạn đối

với báo chi. Có rất nhiều chuyên gia về quan hệ công chúng coi báo giới như kẻ thù, dẫn đến không được tin tưởng trước sự thật, bị cản trở ở mỗi thời cơ.

Khi hãng Exxon Valdez làm đổ 11 triệu ga-lông dầu thô xuống vùng Prince William Sound, những viên chức cao nhất của Exxon đã từ chối bình luận trong khoảng một tuân. Sau đó Exxon đã xin lỗi vì vụ tràn dầu, nhưng công chúng không tha thứ bởi vì tập đoàn này đã không nhận trách nhiệm. Vào mùa hè 1999, khi hàng trăm người dân châu Âu ngã bệnh vi sử dụng sản phẩm của Coca-Cola, công ty đã không đưa ra lời giải thích nào trong suốt một tuần iễ sau khi vụ khủng hoảng bắt đầu. Thậm chí sau đó, những quan chức khốc nhau cửa hãng Coca-Cola đã đưa ra những lời giải thích khác nhau.

Khi công ty Pepsi-Coỉa phải đương đầu với những lời buộc tội đút lót suốt

hiện trên chương trình thời sự The MacNeiỉ/ Newshour và trên chương

trình phỏng vấn trực tiếp của Larry King. Được cứu vãn uy tín vì những lời cáo buộc không có thật, Pepsi không chi sống sót mà thực tế còn dùng nó như một cơ hội để quảng cáo khi phát các phiếu khuyến mại kèm theo mục quảng cáo trên báe chí tuyên bố: “Cảm ơn nước Mỹ”.

Ngay cả những tờ báo và những đài phát thanh hay đài truyền hình nhỏ nhất cũng nhận hàng tá thông cáo báo chí mỗi ngày. Làm cách nào bạn vượt qua được mớ hỗn tạp và khiến người biên tập tin tức lắng nghe hay để mắt đến bài viết của bạn? Nếu bạn gửi thông cáo báo chí qua mạng, vần đề của bạn cũng y như vậy. 

Đây là một vài chỉ dẫn giúp bài viết của bạn đến được với khán giả bạn moiig đợi:

❖ Phải biết tin tức là gì và biết viết như thế nào. Nếu bạn hướng đến công việc về quan hệ công chúng hay truyền thông công cộng, hầu như chắc rằng bạn phải theo một khóa học về viết tin để giúp bạn hiểu được những nguyên tắc làm tin. Những hãng thông tấn sẽ không chú ý và ghi chép lại những gì có dính đến quan điểm hay những lời trích dẫn phục vụ lợi ích cá nhân. Tệ hơn, họ sẽ nhạo báng việc làm của bạn và loại bỏ nó ngay

tứr Vh ắr

338

Tránh những tuyên bố kiểu như: “Trường cao đẳng Monroe được công nhận là trường cao đẳng tốt nhất và có uy tín nhất về ngành khoa học xã hội trong toàn bộ vùng Trung Tây”. Ai công nhận?

Để viết cho hầu hết các ấn phẩm, dĩ nhiên là có báo chí, bạn cần phải biết phong cách của Hiệp hội Báo chí. Viết đúng chính tả, dùng từ và đúng ngữ pháp dĩ nhiên là cần thiết, nhưng quan trọng là phải theo phong cách của Hiệp hội Báo chí. Vì lẽ gĩ các trưởng ban thời sự lại không chọn bạn một cách nghiêm túc nếu bạn đã không phiền lòng viết cho đúng theo văn phong của ấn phẩm xuất bản của họ?

Những thông cáo báo chí nổi tiếng là hay viết văn phong và ngữ pháp sai và mâu thuẫn nhau. Thật nực cười cho những ai quá quan tâm đến hình ảnh của mình sẽ đưa ra mà lại quá bất cẩn trong cách họ giới thiệu chính họ với công chúng.

* Biết về cấu true và hoạt động của những phòng tòa soạn. Nếu bạn đã không lấy kinh nghiệm làm việc ở phòng tòa soạn lúc đi học, thì giờ đây hãy dành thời giờ cho nó. ở chương hai, bạn đã biết những phòng tòa soạn hoạt động như thế nào. Bây giờ hãy sử dụng khả năng giao tiếp của bạn để thâm nhập vào một phòng tòa soạn và nếm trải nhũng gì đang diễn ra ở đó.

Điều đơn giản nhất và cũng quan trọng nhất mà bạn phải biết về phòng tòa soạn là họ có những thời hạn chót. Hãy biết các. thời hạn chót của phương tiện truyền thông mà bạn làm việc, và phải tôn trọng những thời hạn đó. Điều đó có nghĩa là bạn không thể gọi đến để đưa bài cho phòng thời sự của một đài truyền hình chỉ nửa tiếng trước giờ phát sóng. Khong chi đài truyền hình không sử dụng bâi viết của bạn, mà những nhân viên trong đài sỗ bực bội và không quên sự gián đoạn bạn

đã gây ra vào thời điểm cấp bách đó. Những cơ quan báo chí sẽ cho bạn biết lúc nào bạn phải nộp bài để đưa tin vào ngày hôm đó.

* Biết về những người trong cơ quan truyền

thông và công việc mà họ phụ trách.Đièu này

đặc biệt đúng với báo chí. Gửi một thông cáo có đề địa chi đến một tờ báo là việc mạo hiểm và thường là dại dột. Gửi thông cáo đến biên tập viên kinh tế hay đến biên tập viên chuyên mục thì có ý nghĩa hơn. Tốt nhất là địa chỉ đề tên biên tập viên của mảng mà bạn mong muốn thông cáo của mình sẽ xuất hiện.

Nếu mọi người trong cơ quan truyền thông đó biết và tin ở bạn, đội khi bạn có thể kể lại cho họ biết sự việc và để họ viết bài về nó.

Bất chấp bạn làm điều đó bằng cách nào, việc của bạn là giúp cho những phóng viên viết được những bài báo hay. Nếu bạn có thể giúp họ làm điều đó và

339

cùng iúc đáp ứng được lợi ích cá nhân của bạn, bạn sẽ trở thành một người làm nghề quan hệ công chúng thành công.

* Biếỉ viết văn phong phù hợp với từng phương tiện truyền thông. Đừng phạm cái lỗi là gửi đến đài phát thanh hay truyền hình củng một bản thông cáo mà bạn gửi cho báo in. Đừng mong đợi những nhà báo bận rộn sẽ chuyển bản thông cáo viết cho báo in của bạn thành bài viết cho phát thanh. Nếu bạn có thể viết được bài viết cho phát thanh (xem chương 19), bạn sẽ có nhiều cơ hội tổt hơn để bài viết của bạn được phát trên sóng. Và nếu bận có .thể cung cấp những đoạn băng hình ảnh, nhiều đài truyền hình sẽ sử dụng chúng trong chương trình thời sự của họ.

CÁC KIỂU THÔNG CÁO BÁO CHÍ

Thông cáo báo chi thông thường có ba loại sau:

1. Công bố một sự kiện sắp diễn ra hay vấn đề cá nhản - tuyển dụng, thăng chức, về hưu và những gi đại loại như vậy. Các tờ báo thường lên lịch về những nơi tổ chức các sự kiện hấp dẫn cho độc giả của họ. Dân chúng củng quan tâm đến nghề nghiệp của người khác - khi nào họ bất đầu làm việc, khi nào họ được thảng chức và khi nào họ về hưu.

2. Thông tin về một sự việc.Các tổ chức cố gắng trở thành một thành viên tốt trong cộng đồng. Họ thường xung phong làm những việc như tổ chức các cuộc vận động hiến máu và quyên góp tiền cho những bệnh viện Nhi. Những tổ chức như Hội nhân đạo Mỹ tìm nhiều cách để thu hút ngưcr dân tham gia những hoạt động quyên góp tiền cho hiệp hội.

3. Thông tin có ý nghĩa để tạo dựng hình ảnh một cá nhăn hay tổ chức đó. Các chính khách thường cố gắng đeo đuổi để được bầu cử hay đượ: tái cử, vì vậy họ cần được đưa tin. Nhũng tổ chức và các cơ quan của chính nhủ thường cố gắng xây dưng hình ảnh của ho bằng cách xúc tiến cổ' sự việc và sự kiện để chứng minh sự phụng sự của họ đối với cộng đồng

NHỮNG CÁCH TIẾP CẬN Cấu trúc hình tháp ngược

Những thông cáo báo chí được viết chính xác và nghiêm chỉnh theo cếu trúc hình tháp ngược vẫn là yếu tố chính của chuyên gia về quan hệ công chúng Nhiều người tin rằng những chuyên gia viết thông cáo báo chí thật sự không chọn bất cứ một sự tiếp cận nào khác.

Đây là một ví dụ. Hãy chú ý đến địa chỉ và số điện thoại của cơ quan đu 2 ra thông cáo và tên của đối tác. Nếu thông tin là dành cho những thông cá: trực tiếp, thì viết hhư thế, Mặt khác, hãy điền thêm ngày đưa ra thông cáo.

THÔNG BÁO

340

Sở Tài nguyên Thiên nhiên bang Missouri Hộp thư 176 p.o.

Thành phố Jefferson, Missouri 65102

(573-751-443)

Để biết thêm chi tiết, liên hệ: Mary Schwartz

(Dành cho thông cáo trực tiếp)

TP. JEFFERSON, MO., 25/2/2000. - Mùa đông tĩnh mịch của những công viên quốc gia Roaring River, Bennett Spring và Moutauk sẽ bị phá tar. bởi khoảng chừng 8.000 tín đồ câu cá trông chờ được tham dự vào mùa câu cá hồi khai mạc vào ngày 1/3 tại những công viên quốc gia của Missoun Sự khởi đầu của mùa câu cá hòi ở những công viên này đánh dấu sự bế: đầu của mùa nghỉ mát ở những công viên quốc gia của Missouri, du . sự quản lý của Sở Tài nguyên Thiên nhiên bang Missouri, sở cũng quảr.

iỷ 30 công viên quốc gia khác và 22 di tích lịch sử, chính thức mở cửa vào 15/4.

“Mùa câu cá hồi mở ra dứt khoát sẽ là một sự kiện lớn cho dân câu cá ở Missouri”, John Karel, giám đốc các công viên quốc gia nói”. Nhưng nó cũng là ngày trọng đại cho các công viên quốc gia kể từ khi nó đánh dấu sự bắt đầu của mùa lễ hội sắp đến một cách truyền thống”.

Ông Karel còn nói rằng những khách tham quan các công viên quốc gia Montauk, Roaring River và Bennett Spring sể vui mừng được thấy một số công trình kiến trúc mới và các dự án cải tiến to lớn...

Đó là một cách tiếp cận theo lối truyền thống, mặc dù đoạn đầu đã cố gắng có chút ít sự sáng tạo với cách dùng “mùa đông tĩnh mịch" đang bị “bị phá tan”. Đoạn đầu này nhảy ngay vào trích dẫn lời nói của một nhà chức trách, John Karel, giám đốc các công viên quốc gia, và dùng ông ta như một nguồn tin xuyên suốt.

vượt khỏi cấy trúc hình tháp ngược

Bây giờ bạn hãy nhìn vào một sự tiếp cận khác, với một vài thứ được gọi là tiếp cận những nét đặc biệt (thông tin ở phần đầu của thông cáo vẫn không thay đổi).

Khi tiếng còi báo động vang lẽn vào lúc 6 giờ 30 sáng ngày mùng 1 tháng Ba ờ công viên quốc gia Bennett Spring gần Lebanon, thì Bill Brooks sẽ có mặt tại đây. ông sẽ đứng ngập sâu đến tận đầu gối trong dòng nước lạnh glá như ông dã từng làm vào mỗi dịp mủng 1 tháng Ba từ năm 1960. Ông Brooks, được biết đến ở những nhóm câu cá dưới cái tên ông Vua Cá hồi, sẽ gia nhập cùng với 8.000 tín đồ câu cá khác của Missouri đang trông đợi cuộc khai mạc cho mùa câu cá hồi ở công viên quốc gia Missouri. Những công viên quốc gia có tổ chức câu cá hồi khác của Missouri là Roaring River, gần Cassvllle, và Montauk, gần Salem.

341

Ông Brooks không thể hình dung điều gì, ngoài việc có ai đó trong gia đình qua đời, có thể làm ông từ giã mùa câu cá. “Điều này đã ăn sâu thành nếp đối với tôi. Tôi đã đặt cược và đã mang theo'dụng cụ rồi”.

Dể chắc ăn, ông Brooks đã làm một chuyến đi đặc biệt từ nhà mình ồ Marshfield đến công viên chỉ để xem xét tình trạng của dòng chảy.

Sau 25 <r<â/ <rJ/ỈƠÁ ông graoỀs đa cáẩỵ nốíếu biển chuyên

“Tôiđoán rằng bạn củng sẽ nói ngưòĩ ta đã khắt idle hơn chúng tôi

LÚC trước ở đây mọi thứ lộn xộn hơn nhiều, cho đến khi người ta cấm chúng tôi không được cá cược và bán bia..."

Bài thông cáo sau đó giới thiệu chuyên gia Jim- Roger, người điều hành cả hai cà công viên Bennett Spring và Roaring River. Roger kể chuyện với những con số đặc sắc về doanh thu bán vé câu cá gấp đôi 8 năm trước.

Trong cách tiến cân này. tác giả sử Hnnơ một “nhân vật có thật”, một người câu cá lâu năm, để giới thiệu bài viết - hơn là một người có chức trách. Bằng việc dùng ông Brooks và Rogers, tác giả kể lại câu chuyện vẫn đưa vào những thông tin quan trọng, nhưng theo cách hấp dẫn và cuốn hút hơn.

Bây giờ hãy giả sử rằng tác giả có kèm theo với bài viết một bức ảnh từ năm ngoái chụp ông Vua Cá hồi ấy đứng ngập hai đầu gối trong nước lạnh. Những chuyên gia về quan hệ công chúng biết rằng những thông cáo có kệm theo hình ảnh hay tranh minh họa sẽ gây chú ý nhiều hơn và thú vị hơn.

Một vài chuyên gia cũng bắt đầu đặt những dòng tít gây chú ý trên đầu mỗi bản thông cáo. Những người khác kèm theo vào phần đầu bài một lời giới thiệu tóm tắt, giới thiệu nội dung hay giới thiệu lợi ích. Làm sao mà những biên tập viên hay những người đọc trong mong đợi lại không đọc toàn bộ bài thông cáo để khám phá ra nó nói về cái gì?

Bạn có thể đi xa hơn nữa: Sao không làm kiểu báo chí hữu ích? (xem Chương 9). Hãy đặt thông tin về công viên, vị trí của chúng, và những ngày mở cửa vảo trong những ô (box) riêng biệt. Một bản đồ vẽ đường đi đến công viên thì sao? Có lẽ bạn cũng có thể viết một danh sách 10 điều đáng nhớ nhất trong ngày mở cửa. Có thể bạn thiết lập một biểu đồ thông tin chỉ rõ nơi có thể nhận vé câu cá. Vài cơ quan báo chí sẽ sử dụng chỉ một trong những box bổ sung hay những biểu đồ mà bạn gửi. Nhưng nếu bạn cho họ cơ hội đó, bạn sẽ có cơ hội tốt hơn để có được chí ít cũng một vài thông tin của bạn được người ta xài.

Trước đây, một số chuyên gia quan hệ công chúng tránh sử dụng các mánh khóe quảng cáo, sợ rằng những biên tập" viên sẽ không dùng chúng. Nhưng

342

báo chí đang thay đổi, đặc biệt là ở một số mảng.

Sao không thử nghiệm? Ngày càng khó gây sự chú ý. Đừng e ngại thử đật

một đầu bải c: 'nửa ?ữ “bạn" hay thậm chí là một câu hỏi - ví dụ như: “Bạn đã sẵn sảng ch: rgả\ khai mạc ở Bennett Spring chưa?”. Nén nhớ nắm bắt được điều cốt yếu một cách nhanh chóng - không phải cốt yếu cho tổ chức của bạn mà cốt yếu cho công chúng. Những gì có trong đó dành cho người đọc hay người nghe? Nhiều độc giả không quan tâm tập đoàn viễn thông AT&T có công bố doanh thu của công ty khác hay không. (Một vàl công ty chi làm mỗi một việc là đưa những tin mang tính “công bố” lên bản thông cáo). Người đọc chi quan tâm đến việc doanh thu này có thể tác động đến họ và hóa đơn đỉệrr thoại của họ như thế nào.

Bạn cũng đừng quên rằng một đoạn phim về ông Vua Cá hồi sẽ có khả năng được đài truyền hình sử dụng hơn là một thông cáo viết tay, và một đoạn ghi âm cuộc phỏng vấn sẽ có thể đựợc phát trên đài phát thanh địa phương.

Thậm chí nếu như không có phương tiện truyền thông nào dùng bài viết của bạn theo cách bạn trình bày nó, có thể bạn sẽ thành công trong việc tóm được sự chú ý của biên tập viên hay phóng viên. Nếu người đó có hứng thú đeo đuổi câu chuyện, bạn vẫn đưa được thông tin đến cho công chúng.

Hãy luôn sẵn sàng cung cấp thông tin cho nhà báo - bằng điện thoại, thư điện tử, fax, trang web, con người - 24 giờ mỗi ngày. Để nộp bài đúng thời hạn, phóng viên sẽ viết bài báo đó dù có bạn giúp hay không. Tốt hơn hết ià bạn nên cung cấp thông tin cho phóng viên.

Nên nhớ, nghề của bạn không phải để viết thông cáo báo chí. Nghề của bạn là truyền đạt thông tin từ tổ chức của bạn đến cho công chúng. Viết thông cáo báo chí chỉ là một phương tiện để đạt được mục đích đó. Là một người viết cho quan hệ công chúng, bạn sẽ sử dụng những kỹ nàng viết trong vô khối cách ở tất cả mọi phương tiện truyền thông để phục vụ tốt cho khách hàng của bạn.

THUẬT NGỮ

absolute privilege: đặc quyền tuyệt đối - quyền của các nhà lập pháp, thẩm phán và người điều hành chinh phủ được phát biểu trong khi đang thực

Liii iidL.il Iiliỉêĩĩi ilia không SỢ phạm VGG tọi phx hdiig.

absolutism: chủ thuyết tuyệt đối - một triết lý đạo đức không chấp nhận bất kỳ sự sai lệch nào đối với một tập hợp các nguyên tắc hay luật lệ đã định sẵn. Đối với một nhà báo theo chủ nghĩa tuyệt đối (absolutist journalist), cứu cánh không bao giờ biện minh cho phương tiện. actual malice: ác ý cố tình - liều lĩnh bất chấp sự thật. Đây là một tình thế trong các vụ kiện tụng về tội phi bống. actual malice test, kiểm tra ốc ý cố tinh - biện pháp bảo vệ để phóng viên có thể viết bất kỳ điều gì về

343

một người cầm quyền đương tại chức hay một ứng cử viên trong trường hợp phóng viên vô tình sử dụng các nguồn tư liệu không xác thật hay liều lĩnh bất chấp sự thật. ad: quảng cáo - viết tắt của advertisement.

add: trang bổ sung - trang đánh máy bản thảo theo sau trang đầu tiên. “First add” sẽ là trang thứ hai của một bản thảo đánh máy. advance: đưa tin trước - một bài tường thuật đề cập đến những vấn đề hay chủ đề sẽ được giải quyết trong một cuộc họp hay sự kiện sắp xảy ra. advertisement department.phòng quảng cáo - một phòng ban của tờ báo chịu trách nhiệm quảng cáo. Hầu hết các phòng quảng cáo đều có bộ phận riêng cho các mẫu rao vặt và quảng cáo nổi bật. anchor, biên tập viên bản tin truyền hình - một biên tập viên trong trường quay của đài truyền hình chuyên kết nối các tin thời sự bằng cách đọc tin và dẫn dắt từ tin này sang tin khác. anecdotal lead:dẫn nhập bằng câu chuyện - một bài báọ được mở đầu bằng cách sử dụng một câu chuyên lý thú hay hài hước. anecdote: mẩu chuyện - một câu chuyện thú vị và chứa đựng nhiều thông tín nằm trong một bài báo.

angle: góc nhìn chủ đạo - điểm tập trung hay cách tiếp cận một đề tài. Hướng phát triển mới nhất của một cuộc tranh luận kéo dài, một pha then chốt trong một trận đấu thể thao, hay bỉ kịch của một cái chết đặc biệt trong

một thảm họa đại chúng đều có thể dùng làm góc nhìn chủ đạo.

antinomianỉsm. thuyết phản hệ - một triết lý đạo đức không công nhận bất kỳ nguyên tấc nào. Một nhà báo theo thuyết phản hệ (antinomian journalist) thẩm định từng tình huống đạo đức theo những giá trị riêng biệt; tinh yêu đồng loại không phải ỉà giá trị tuyệt đối.

AP. Hãng thông tấn AP - viết tất của The Press, một hãng tin hoạt

động khắp thế giới dưới hình thức hợp tác mà chủ sở hữu của hãng tin này chính là các tờ báo đăng ký mua tin dài hạn.

APME: Hiệp hội các chủ bút của hãng thông tấn AP - viết tắt của Associated Press Managing Editors, một tổ chức của các chủ biên và biên tập viện của các tờ báo là thành viên của hãng thông tấn AP. arraignment, luận tội - một tiến trỉnh tòa án khi bị đơn được thông báo lời buộc tội. Trong tiến trình này, bị đơn được quyền yêu cầu biện hộ và có thể được quyền tại ngoại hậu tra.

average, trung bình, bình quân - một thuật ngữ dùng để mô tả các thành phần tiêu biểu hay điển hình của một tập thể. Trong toán học, đây là kết quả của một tổng số chia đều cho các thành phần trong tập hợp. background, cơ sở thông tin - thông tin cỏ thể được gán cho một nguồn tin chỉ có chức vụ chứ không nêu rõ họ tên; ví dụ “a White House aide said” (một trợ lý Nhà Trắng đã cho biết).

backgrounder, thông tin tư liệu - bài báo giải thích và cập nhật tin tức. beat, chuyên ngành - lãnh vực trách nhiệm được phân công cho phóng viên. Chuyên

344

ngành cỏ thể là một cơ quan; chẳng hạn như các tòa án; một khu vực địa lý; chẳng hạn như một thị trấn; hay một chủ đề; chẳng hạn như khoa học. Trong báo chi Mỹ, “beat” còn dùng để chỉ một bài báo độc quyền.

blotter, phiếu câu lưu - một thuật ngữ đã lỗi thời chỉ những phiếu ghi tóm tắt thông tin cơ bản của một vụ bắt giam. Những thông tin này ngày nay luôn được lưu trong máy tính.

books, tập giấy nháp - những tờ giấy, thường là giấy in báo, và giấy than, để phóng viên chuẩn bị bài viết. Trong quy trình vi tính hóa hiện đại ngày nay thì người không còn dùng những tập giấy này nữa. box xem sidebar.

brỉghtener. bài thư giãn, thay đổi không khi - một cậu chuyện, thường là ngắn, có tính hài hước hay thú vị đối với độc giả. cổn gọi là lả bright. bureau: văn phòng chi nhánh, văn phòng đại diện - văn phòng của một cơ quan thông tấn nằm ở những khu vực khác ngoài trụ sở chính. Các tờ báo hay hãng tin có thể có văn phòng chi nhánh ở nhiều khu vực trong nước hay ở nước nuơài.

bureau chief: trưởng chi nhánh, trưởng văn phòng đại diện - người điều hành hoạt động nghiệp vụ của một tờ báo ở văn phòng chi nhánh.

business department, phòng tài vụ - một phòng ban trong một tờ báo chuyên làm công tác hóa đơn, kế toán và.những chức năng liên quan.

byline:dòng ghi tên tác giả - thường nằm dưới tựa đề hoặc ở cuối một bài báo.

caption: chú thích ảnh - xem thêm cutline.

Chain:báo liên hiệp - hai hay nhiều tờ báo cỏ cùng một chủ hay một công tv sở hữu. Còn gọi là group. Tại Mỹ. Gannett là công tv báo liên hiên lớn nhất.

change of venue: đổi quyền tài phán - giao vụ kiện cho một tòa án khác xét xử. Điều này thường xảy ra khi một bên liên quan trong vụ kiện khẳng định rằng việc tường thuật của báo chí địa phương đã tạo sẵn định kiến cho các thành viên ban hội thẩm tương lai.

circulation department phòng phát hành - bộ phận của một tờ báo chịu trách nhiệm việc phân phối báo ra thị trường.

city editor, trưởng ban địa phương - còn gọi là metropolitan editor hay met: editor, chịu ữốch nhiệm một ban điều phối hoạt động thu thập tin tức địa phương, ở một số tờ báo Mỹ, ban địa phương còn xử lý cả tin khu vực và tin của tiểu bang.

civil law. dân luật, luật dân sự - một quy chế cho phép một cá nhân hay tâp thể có quyền khởi kiện một cá nhân hay tập thể khác.

clips: mẩu báo - tin hay bài cắt từ báo.345

close-ended question:câú hỏi đóng - một câu hỏi trực tiếp tính, trước nhầm rút được một câu trả lời cụ thể; chẳng hạn “Will you be a candidate” (Ông có ra ứng cử không?)

conditional privilege: đặc quyền có điều kiện - xem qualified privilege.

Consumer Price index: Chỉ số giá tiêu dùng - viết tắt là CPI, một phương tiêu được chính phủ Mỹ sử dụng để đo lường tỷ lệ lạm phát. Những số lie - CPI được Cục Thống kê Lao động (Bureau of Labor Statistics) thuộc 5: Lao động Mỹ báo cáo hàng tháng, đối chiếu sự thay đổi thực trong giá cả giữa thời điểm hiện hành và một thời điểm cụ thể làm cơ sở. Phóng viên Mỹ thường dùng chỉ số CPI để phản ánh chính xác giá thành thực tế của hàng hóa và dịch vụ.

contributing editor, cộng tác viên giữ mục - một người người phụ trách một mục thường xuyên trên tạp chí nhưng làm việc theo hợp đồng chứ không phải là nhân viên của tòa soạn.

copy, tin bài, bản tháo - những gi phóng viên viết ra và đã giao nộp cho tòa soạn.

copy desk: phòng biên tập - bộ phận biên tập lần cuối cùng mọi tin bài, viết các tít lớn và thiết kế trang báo.

copy editor, biên tập viên, trưởng trang - người kiểm tra, trau chuốt và điều chỉnh các tin bài của phóng viên, ở các báo Mỹ, thường biên tập viên là người viết tít tựa cho các tin bài này, và đôi khi quyết định cả việc ‘ bố trí tin bài và hình ảnh như thế nào trên trang báo. cover, bám, theo dõi - luôn đi cùng những hướng phát triển mới nhất của một chuyên ngành hay để tường thuật một sự kiện đặc biệt. Phóng viên theo dõi ngành cảnh sát có thể được phân công tường thuật một vụ giết người. criminal law. hỉnh luật, luật hinh sự - một quy chế cho phép hội thẩm đoàn hay một viên chức tòa án cỏ thể truy tố một cá nhân. cút. phóng viên tập sự.

cutỉme. chú thích ảnh - một thuật ngữ đã lỗi thời, bắt nguồn từ khi các hình ảnh đăng báo hay tạp chí phải được khắc trên bản kẽm; một bản kẽm như vậy được gọi ià một cut.

database: cơ sở dữ liệu - một ngân hàng thông tin được vi tính hóa, thường được các tờ báo hay các cơ quan thuê bao truy cập. deadline: thời hạn chót - thời hạn mà các phóng viên, biên tập viên, hay phụ trách trang mục phải hoàn tất công việc theo kế hoạch ra báo. deep background: cơ sở ẩn danh - nguồn thông tin có thể sử dụng nhưng không được nêu rõ danh tính hay chức vụ của người cung cấp thông tin.

delay-identification lead: đoạn chủ đạo không tiết lộ ngay nhân vật, mở đầu ẩn danh - đoạn mở đầu của một bài báo mà yếu tố “ai" không được nêu tên mà chỉ được đề cập bằng nghề nghiệp, thành phố, cơ quan hay bất kỳ hình thức nào khác.

346

desk:ban biên tập - một từ thường được các phóng viên báo Mỹ sử dụng để chỉ chức vụ biên tập viên tin thời sự địa phương hay người phụ trách trang mục.

desk assistant, trợ lý biên tập - một chức vụ cấp thấp nhất trong phòng tòa soạn của một đài truyền hình. Trợ lý biên tap thường xử những công việc phân công lảm tin thường nhật chẳng hạn như theo dõi tin của các hãng thông tấn và lắng nghe máy dò tin của cảnh sát. developing stOỉy. câu chuyện đang diễn tiến - một sự kiện đáng đưa tin đang diễn ra trong nhiều ngày hay nhiều tuần.

NHÀ BẢO HIỆN ĐẠI

dialogue: đối thoại - cuộc nói chuyện giữa hai hay nhiều người được đưa vào bài viết nhưng thường thì phóng viên không tham gia vào cuộc đối thoại.

dig: đào sâu - phỏng vấn và điều tra kỹ hơn.

documentary, phim tài liệu -■’tường thuật sâu rộng một sự kiện hay một vấn đề, từ này thường chỉ dùng cho truyền hình.

editor, biên tập viên - từ này dùng để chỉ người biên tập ở mọi cấp độ; đôi khi còn là cách gọi tắt của từ editor in chief tức là tổng biên tập hay chủ bút.

editorial devartment. nhông thư ký tòa soan. ban biên tâp - hộ phận làm tin bài của một tờ báo, chịu trách nhiệm mọi nội dung của tờ báo, ngoại trừ quảng cáo.

editorialize: xã luận hóa, nêu quan điểm cá nhân khí đưa tin - đưa ý kiến riêng của phóng viên hay của tờ báo vào nội dung bản tin, bài báo hay các dòng tít. Hầu hết các nhật báo Mỹ đều hạn chế chỉ nêu quan điểm trong những bài phân tích, các chuyên mục hay các bài xã luận.

editorial page editor, biên tập viên trang xã luận - cá nhân chịu trách nhiệm trang xã luận và, ở các tờ báo lớn, trang op-ed tức là trang dành cho chuyên mục, ý kiến độc giả và chân dung nhân vật.

executive producer, giám đốc sản xuất chương trình - một chức vụ điều hành trong đài truyền hình chịu trách nhiệm chung cho hình thức và nội dung của bản tin thời sự truyền hình.

fair comment and criticism: phê phán và nhận định vô tư - những ý kiến như

vậy được pháp luật Mỹ bảo vệ nếu như phóng viên không trình bày sai những cứ liệu dùng làm cơ sở cho các nhận định và phê phán, và không có ác ý.

felony, trọng tội, trọng án - những tội nặng có thể bị trừng phạt bằng án tử hình hoặc cấm cố.

347

field experiment, thử nghiệm thực tế - một kỹ thuật nghiên cứu sử dụng khi phóng viên cố tình tạo tác động để quan sát hiệu quả phát sinh. Chẳng hạn, phóng viên có thể đưa một chiếc xe hơi đã được tinh chỉnh hoàn hảo đến nhiều hiệu sửa xe khác nhau để xem các "thợ máy có tạo ra những sự cố buộc phải sửa chữa hay không.

field producer, phóng viên khảo sát - một phóng viên truyền hĩnh đứng trong hậu trường, là người thường làm tất cả những chuyện khảo sát thực tế để sẵn sàng cho các phóng viên quay phim và lên hình trực tiếp tại hiện trường.

follow, bài tiếp nối - bài báo cung cấp thêm thông tin về một việc đã được đăng tải trước đó; còn viết tắt là foỉo. Còn gọi là update.

foreshat nạ. nhử mồi - một kỹ thuật dẫn dụ độc giả đọc tiếp để biết những thông tin sẽ xuất hiện ờ phần sau của bài báo.

Freedom of Information Act. Đạo luật Tự do Thông tin - Một đạo luật của Mỹ được thông qua năm 1966 giúp cho việc thu thập thông tin từ các cơ quạh công quyền liên quan dễ dàng hơn. Luật này được tu chỉnh năm 1974 đẻ nâng cao khả năng tiếp cận các hồ sơ lưu trữ của chính phủ Mỹ.

futures file:hồ sơ theo dõi tin tức - một tập hợp xếp theo ngày tháng những mẫu cắt từ báo, thư từ, ghi chú và các thông tin khác để nhắc các biên tập viên nhớ phân công phóng viên theo dõi. Còn gọi tickler. general manager, tổng giám đốc, chủ nhiệm - cá nhân chịu trách nhiệm về hoạt động kinh doanh của một tờ báo. Một số liên hiệp báo chí Mỹ dùng từ này để gọi người lãnh đạo cao cấp nhất của mỗi khu vực. graf. đoạn văn - viết tắt của paragraph. graphic designer, họa sĩ trình bày.

graphic editor, biên tập viên mỹ thuật - thường là một biên tập viên chịu trách nhiệm với tất cả những hình minh họa không phải là ảnh chụp trong một tờ báo, bao gồm các đồ thị thông tin, bản đồ và hinh minh họa. handout xem news release.

hal'd lead: mở đầu trực tiếp, nhập đề trực khởi - đoạn mở đầu của bản tin hay bài báo nêu ngay những hướng phát triển mới hay những cứ liệu mới khám phá. Xem thêm soft lead.

hard news.tin cứng, tin nóng - còn gọi breaking news, những tin bài tường

thuật các hoạt động của chính phủ hay doanh nghiệp; hay các sự kiện chẳng hạn như tội ác, tai nạn hoặc bài diễn văn. Yểu tố thời gian thường rất quan trọng đối với loại tin này. Xem thêm news, human-interest story, tin bài bạn đọc quan tâm - loại tin bài có giá trị vì gây tác động cảm xúc đối với độc giả hay vì những chuyên kỳ cục chứ không phải do tầm quan trọng của nội dung thông tin. hypothesis, giả thuyết - trong các bài phóng sự điều tra, giả thuyết chính là vấn đề cần được xác minh.

348

immediate-identification lead:đoạn chủ đạo tiết lộ ngay nhân vật, mở đầu đích danh - đoạn mở đầu của một bài báo mà yếu tố “ai" được nêu tên cụ thể.

indictment cáo trạng - văn bản do bồl thẩm đoàn ban hành xác nhận đã đủ chứng cứ về tội trạng để truy tố người nào đó. inflation: lạm phát - xem thêm Consumer Price Index.

information graphic, dữ liệu thể hiện dưới dạng đồ họa, đồ thị. invasion of privacy, xâm phạm quyền riêng tư.

inverted pyramid: hình tháp ngược - cấu trúc của một bài báo mà các thông tin được sắp xếp theo thứ tự mức độ quan trọng. investigating reporting: phóng sự điều tra - những bài báo đeo đuổi, truy tìm những thông tin ùang bị che giấu, chẳng hạn bằng chứng của những việc làm sai trái.

IRE: Hiệp hội Biên tập viên và Phóng viên Điều tra - viết tắt của Investigating Reporters and Editors, một tổ chức chuyên trao đổi thông tin về cac Ky thuặt làm phóng sự điều tra đặt trụ sở chính ở Khoa Báo chí Đại học Missouri (Mỹ).

layout, dàn trang, trang báo đã được trình bày hoàn tất. lead: 1) đoạn dẫn nhập, “sa-pô”; 2) bài đinh của một số báo. lead-in: chuyển mạch, chuyển đoạn - giới thiệu một trích đoạn đã quay phim hay ghi âm từ một nguồn tin hay một phóng viên khác. lead story, bài đinh - bài đăng trên đầu trang nhất của một tờ nhật báo. libel: tội phỉ báng, mạ ly - những lời tuyên bố sai sự thật làm thiệt hại đến uy tín của người khác khiến đối tượng bị căm ghét, khinh bỉ hay chế giễu, làm thiệt hại nghề nghiệp hay công việc kinh doanh của đối tượng ấy. maestro, chủ biên - người đứng đầu một nhóm thu thập tin tức. Các phóng viên, trưởng trang, biên tập viên và các họa sĩ đồ họa cùng làm việc với người chủ biên để thực hiện những tường thuật hay chuyên đề đặc biệt.' managing editor, thư ký tòa soạn - cá nhân chịu trách nhiệm chính cho các tác nghiệp hàng ngày của nội dung tờ báo. managing of error, biên độ sai sót - thuật ngữ thường dùng trong các thống kê hay điều tra xã hội học.

misdemeanors: tội nhẹ, khinh tội - ở Mỹ, từ này bao gồm hầu hết các tội vi phạm luật giao thông và kết quả là người phạm tội phải nộp tiền phạt hay bị giam ngắn ngày ở trại giam địa phưdng. morgue: “nhà xác”, thư viện tòa soạn - nơi lưu giữ những số báo cũ, những bài đã đăng, hĩnh ảnh và nhiều nguồn tư liệu để tham khảo. multiple-element lead: đoạn dẫn nhập nhiều thông tin - ctoạn dẫn nhập đưa ra ngay hai hay nhiều yếu tố thông tin đáng chú ý khác nhau. narration: dẫn chuyện, tường thuật - cách kể chuyện, thường là theo trình tự thời gian.

negligence test, kiểm tra tính cẩu thả - những tiêu chuẩn có tính pháp lý (ở Mỹ) buộc phóng viên phải hết sức cẩn trọng và có trách nhiệm khi thu thập tin tức.

Ada

^.30349

orrespơndent phải viên truyền hình - phóng viên truyền hinh đưa tin thời sư trước máy quay, người này không nhất thiết phải là người trư: tìêp thu thâp tin tức cho những gì anh ta ghi hình, new media:loại hỉnh truyền thông mới, bảo trực tuỵến, báo điện tử - loại hình

tức được chuyển giao qua máy tính. \

news conference:hop báo - còn gọi press conference,

news director, đạo diễn truyền hình, trưởng ban thời sự - người điều hành * cao nhất mảng tin tức của một đài truyền hình địa phương. news editor trưởng ban thời sự - dùng cho nhật báo. Ở nhiều tờ báo Mỹ, chức danh này còn dùng để chỉ người giám sát hoạt động của phòng biên tập. Xem thêm copy editor.

news release, thông cáo báo chí - còn gọi là handout hay press release. Thông tin từ các tập thể hay cá nhân gửi đến các cơ quan thông tấn để nhờ quảng bá.

news room: phòng tòa soạn, phòng làm việc chung của phóng viên và biên tập viên - có khi còn gọi là city room.

news story, bài báo, mẩu tin - một câu chuyện nhấn mạnh và sự việc cụ thể, thưởng viết theo kiểu hình tháp ngược. Xem thêm inverted pyramid. news value: giá trị thông tin - mức độ quan trọng hay gây chú ý của một bài báo.

not for attribution:không trích dẫn nguồn tin - thông tin không được gán

cho nguồn cung cấp.

nut paragraph đoạn cốt lõi - một đoạn văn tổng kết các yếu tố then chốt hay nhiều yếu tố của một bài báo, thường thấy trong những tin bài không viết theo lối hình tháp ngược. Còn gọi là nut graf. obscenity, tục tĩu - những từ ngữ gây khó chịu đề cập đến các bộ phận sinh dục hay các chức năng giới tính.

off-camera reporter, phóng viên không lên hình - người thu thập tin tức cho truyền hình nhưng không đứng trước máy quay tường thuật trên sóng. off the record: không trích dẫn, không đãng báo - còn gọi là not for attribution.

op-ed page:trang báo đối diện trang xã luận, trang phản hồi bản đọc, ý kiến

công luận - viết tắt của opposite editorial, trạng này còn dành cho các mục tiêu điểm thời sự hay nhân vật gãy dư luận. open-ended question: câu hỏi mở - loại câu hỏi mở rộng thêm thông tin qua câu trả lời, chẳng hạn “How did you get involved in politics?” (ông đã tham gia vào chính trị như thế nào?)

open-meeting laws: luật hội nghị công khai - luật của Hên bang và các tiểu bang Mỹ bảo đảm quyền tiếp cận của nhà báo với các cuộc hop của quan chức chính quyền, còn gọi sunshine laws, open-record laws: luật công bố hồ sơ - luật của

350

Hên bang và các tiểu bang Mỹ bảo đảm quyền tiếp cận của nhà báo với nhiều nhưng không phải là tất cả hồ sơ lưu trữ của chính quyền. page designer, nhân viên dàn trang, kỹ thuật viên trình bày báo - người thiết kế trang báo hay tạp chí.

narơrthrasp’ vipt lai lrri trírh Hỗn — mnt Hnan văĩl tóĩĩl lược cô đúc hay giải thích rõ một lời trích dẫn để chuyển tải ý nghĩa chính xác hơn hay mạch lạc hơn cách diên đạt nguyên thủy của người nói. Không dùng dấu ngoặc kép khi viết lại lời trích dẫn.

participant observation: quan sát từ trong diễn tiến, thâm nhập thực tế - một kỹ thuật nghiên cứu của phóng viên khi phóng viên tham gia vào hoạt động mà họ muốn viết.

payoỉa: “bôi trơn” nhà báo - tiền hay quà tặng cho nhà báo để mong đổi lại sự ưu ái.

per capita: tính trên đầu người - thường dùng trong các thống kê. photo editor, biên tập ảnh, trưởng phòng ảnh - cá nhân cố vấn cho ban biên tập về việc sử dụng ảnh chụp trong tờ báo. Người này củng có thể quản lý luôn các phóng viên ảnh của tờ báo. piece: bài - dùng như story,

plagiarism: đạo văn.

play: vị trí đăng bài - viết tắt của display. Bài hay có thể đăng ở đầu trang nhất, bài kém hơn đăng ở các trang trong. poll trưng cầu ý kiến - phương pháp đo lường dư luận bằng cách hỏi một nhóm người lựa chọn ngẫu nhiên để đại diện cho số đông. Còn gọi là survey hay public opinion poll.Xem thêm randomization, preliminary hearing, xử sơ thẩm.

press. 1) máy in báo; 2) báo giới, báo chí nói chung - có khi dùng để chỉ riêng báo viết để phân biệt với truyền hình (broadcast).- press agent trợ lý báo chí - người được thuê để tạo ra tiếng tăm cho một khách hàng. Các chiến thuật mà trợ lý báo chí thường dùng - gọi là press agentry - là dàn dựng, sắp đặt những cuộc phỏng vấn hay những trò quảng cáo thu hút sự chú ý của phóng viên. press box: khu vực dành riêng cho báo chímột khu riêng biệt trong sân vận động hay thao trường dành cho báo chi làm việc khi có sự kiện lớn diễn ra tại những nơi này.

ỉ 8

press conference: xém news conference.

press release: xem news release.

production department, phòng sản xuất - bộ phận của một tờ báo chịu trách nhiệm chuyển tất cả tin tức và quảng cáo thành sản phẩm hoàn chinh. Đây là nơi tập trung các thiết bị chế bản, binh phim, và máy in.

351

profanity, lời báng bổ - những từ ngữ đề cập một cách bất kính đối với những biểu tượng tôn giáo được cho là thiêng liêng.

profile: chân dung - bài báo nhằm mục đích bộc lộ cá tính của một con người hay một nhân vật nổi tiếng.

public figure: người của công chúng, nhân vật nổi bật - người có vai trò nổi bật trong các vấn đề thời sự của một đoàn thể, người có quyền lực và ảnh hưởng đầy sức thuyết phục đối với một cộng đồng, hay người trở thành trung tâm chú ý của một vấn đề tranh cãi công khai. Các tòa án Mỹ cho nhà báo quyền hạn rộng rãi khi tường thuật về các nhân vật nổi bật.

publisher, nhà xuất bản, chủ báo, chủ nhiệm - chức vụ điều hành cao nhắt của một tờ báo, thường thuộc về chủ sở hữu của tờ báo mặc dù các liên hiệp báo chí ở Mỹ cũng có thể dùng chức danh này cho người điều hành cao nhất ở từng khu vực.

Pulitzer Prize:giải thưởng Pulitzer - giải báo chí uy tín nhất do Joseph Pulitzer sáng lập ra và do Đại học Colombia quản trị.

qualified privilege:đặc quyền hạn chế, có điều kiện - quyền tường thuật những

gi các quan chức chính phủ đã nól hay làm trong thẩm quyền chức vụ của họ nếu như tường thuật đầy đủ, công bằng và chính xác. Còn gọi là conditional privilege.

quote: câu trích dẫn, trích dẫn lời của người khác - ghi lại chinh xảc từng lời của nguồn tin.

randomization: lấy kết quả ngẫu nhiên. Xem thêm

rate, tỷ lệ - một thuật ngữ thống kê thường dùng trong báo chí Mỹ để đo lường mức độ của số vụ tự tử hay giết người (tính trên đơn vị LOO.OOO người), hay mức đô lạm phát hoặc tăng giảm ngân sách hàng năm. Xem thêm per capita.

records column: mục lỉnh tinh hàng ngày, mục sinh hoạt địa phương - một phần của tờ báo đăng thải thường xuyên những thông tin chẳng hạn như tin hỏa hoạn và cảnh sát thường nhật, cũng như các tin hôn nhân, ly dị, từ trần, chào đời liên quan đến những nhân vật trong cộng đồng.

reporter, phóng viên.

rewrite: chấp bút, nhuận sắc - viết lại một bài báo cho hay hơn. Từ này còn chỉ việc tòa soạn lấy thông tin qua điện thoại từ các phóng viên ở hiện trường và tổng hợp thành bài báo.

352

roundup: bài tổng quan - một bài báo bao gồm nhiều sự kiện có liên quan. Ví dụ, sau một cơn bão, phóng viên có thể làm một bài tổng quan các tai nạn, mất điện và các hậu quả của cơn bão. sample: mẫu, điển hình - một phần của một nhóm hay một số đông người được chọn ra để nghiên cứu như là đại diện cho toàn bộ tập thể.

scenic lead: dan nkạp Cũnh 4UCU1 - uuậii iiiù uau ũcũ uau lợp lí liiig vuu mo

tả một môi trường.

second-cycle story, bài báo được cập nhật thêm, bài bổ sung - phiên bản thứ hai của một bài báo đã xuất bản, còn gọi là Bài báo

này thường có thêm thông tin mới hay tiếp cận theo góc nhin mới. senior editor, trưởng ban biên tập - người biên tập nhiều phần, nhiều chuyên mục của các tạp chí lớn.

senior writer, cây bút gạo cội, nhà báo lỗi lạc - một chức danh của các tạp chí Mỹ chỉ dành cho những phóng viên giỏi nhật và kinh nghiệm nhất. series: bài đăng nhiều kỳ - hai hay nhiều bài về cùng một chủ đề hay nhiều chủ đề có hên quan được xuất bản theo lịch trình định sẵn. service journalism: báo chí hữu ích - một khuynh hướng làm báo lấy sự hữu ích đối với độc giả làm một tiêu chí đo lường tin tức. Cân nhắc kỹ nội dung và cách thể hiện, báo chí hữu ích trình bậy các thông tin cần thiết cho độc giả theo cách tiện dụng nhất; chẳng hạn, bố trí những thông tin then chốt theo một danh mục hay trong một khung đồ họa. set-up: câu mồi - trong phát thanh và truyền hình, đó là một câu nhập đề gây chú ý cho khán thính giả để họ theo dõi tiếp. shield laws: luật bảo vệ nguồn tin - các nhà lập pháp Mỹ cho nhà báo quyền bảo vệ tông tích hay nhân thân của nguồn tin. showproducer.biên tập viên chương trình - chuyên gia về thời sự truyền hình

đảm trách sản xuất các bản tin riêng lẻ của chương trình, chịu trách nhiệm trực tiếp với giám đốc sản xuất chương trỉhh. Xem thêm executive producer.

sidebar, thông tin phụ trợ - thường được đóng khung (nên còn gọi là “box”) và in bên cạnh bài báo chính. Nội dung của cốc box thường là cung cấp thêm chỉ tiết về một nhân vật hay một vấn đề đã được nhắc đến trong bài viết chính.

situation ethics:đạo đức tủy tình huống - một chủ thuyết đạo đức cho rằng

có thể phá vỡ một số nguyên tắc nếu như hoàn cảnh cho thấy việc phá

VỠ nguyên tấc sẽ phục vự cộng đồng tốt hơn. Ví dụ, một nhà báo tin rằng việc đánh lừa nguồn tin để lấy được thông tin là trái với đạo đức nhưng chính nhà báo ấy cũng sẵn sàng che giâu tông tích, nhân thân của minh để thâm nhập vào các tổ chức phi pháp.

353

sniff, “đánh hơi" - giai đoạn đầu tiên của một cuộc điều tra.

soft lead, mở đầu gián tiếp, nhập đề lung khởi - đoạn mở đầu dùng một câu trích dẫn,một mẩu chuyện hay các thủ pháp văn học để thu hút độc giả. Xem thêm hard lead.

soft news: tin mem, tin không có thời gian tính - những tin bài về xu hướng, nhân vật hay lối sống. Yếu tố thời gian không quan trọng, đăng sớm hay muộn củng được. Xem thêm hard news.

source: nguồn - người hay hồ sơ mà phóng viên lấy thông tin. Từ này thường dùng cho người nhiều hơn.

spot news-, tin đinh, tin tường thuật tại chỗ - tường thuật sự kiện đúng lúc ngay khi đang diễn ra.

story, bài báo - còn gọi là piece. Một bải dài còn có thể gọi là một takeout hay một blockbuster.

styỉebỡỡk. cẩm nang viết báo - một cuốn sách về những tiêu chuẩn quy ước khi viết báo, bao gồm các quy tắc về văn phạm, chấm câu, cách viết hoa hay viết tắt. Cảc hãng thông tấn uy tín như AP và UPI đã xuất bản những cuốn cẩm nang như vậy và được nhiều báo chi Mỹ sử dựng.

substantial truth, sự thật trọng yếu - tính chính xác trong các yếu tố cơ bản của bài báo.

summary lead: mở đầu tóm tắt, nhập đề toát yếu - đoạn mở đầu của một bài báo mà người viết tóm lược hai hay nhiều hành động thay vì tập trưng vào bất kỳ hânh động nào.

sunshine laws: xem open-meetinglaws.

tickler, xem futures file.

tie-back: móc ngược, nhắc lại - một hay nhiều câu liên quan đến câu chuyện hay sự kiện đã tường thuật ở bài báo trước. Thường dùng trong những bài tiếp nối hay bài đăng nhiều kỳ. Đây còn là kỹ thuật để nhắc lại đoạn đầu trong đoạn kết của một bài báo.

tip: đầu mối thông tin - một thông tin nhỏ có thể dẫn tới một bài báo, còn gọi là lead.

transition: chuyển mạch - từ rígữ hay đoạn vãn đưa độc giả từ đoạn này sang đoạn khác và cho thấy mốl quan hệ của các đoạn văn.

354

undercover reporting: tường thuật bí mật - một kỹ thuật phóng sự điều tra khỉ phóng viên dấu kín nhân thân để thâm nhập lấy thông tin.

âk fũ li

universal desk:phòng biên tập sơ bộ - bộ phận biên tập chuẩn bị tin bài cho tất cả các bộ phận biên tập. update: xem follow.

ƯPI: hãng thông tấn ƯPI - việt tắt của United Press Agency, videographer. người quay phim truyền hình.

videoprompter. máy nhắc tin - một thiết bị điện tử hay cơ khí thể hiện nội dung của bản tin đang đọc để phát sóng. Thiết bị này đặt bên cạnh máy quay để phát thanh viên nhìn và đọc theo mà mặt vẫn cứ như là đang nhìn thảng vào óng kính máy quay. vulgarity, từ ngữ thô lỗ.

wrap-up: lời đúc kết - lời nhận định, bình luận hoàn tất ngay cuối một bản tin phát thanh hay truyền hình, một kết thúc mạnh của một bài tường thuật.

355