nhân học - văn hóa xã hội việt nam

1

PHN GII THIU

1. Nhim v

Trnh by nhng c trng c bn, cc quy lut hnh thnh v pht trin ca

nn vn ha Vit Nam.

2. Phng php

Vn ha l mt i tng phc tp. Do , nghin cu vn ha s s dng

phng php lin ngnh ngha l nhng thnh tu ca cc ngnh khoa hc in hnh nh : s hc, nhn hc, x hi hc, vn ha hcCng vi s h

tr c lc ca phng php lch s, qua ci nhn lch i kt hp vi ng i.

3. Mc ch

y l mn hc mang tnh cht chuyn ngnh, nhm trang b nhng hiu bit su hn v nhn hc v vn ha v x hi Vit Nam, V phong tc tp

qun ca mt s tc ngi c tr trn t nc ny. ng thi, mn hc cn gip sinh vin tp lm quen vi vic nghin cu khoa hc bng cch thc

tp nghin cu khoa hc theo nhm, tm hiu nhng ti cho sn nhm mt mt gip sinh vin nm vng thao tc nghin cu, mt khc gip sinh

vin thm nhiu kin thc v b mn

4. Cu trc mn hc

Mn hc s bao gm 2 phn :

Phn 1 : Tng quan v nhn hc vn ha x hi Vit Nam

Chng 1 : Nhn hc Vit Nam

Chng 2 : X hi Vit Nam

Chng 3 : Cc vng vn ha Vit Nam

Phn 2 : c trng di sn vn ha Vit Nam

PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com

2

Chng 4 : Phong tc

Chng 5 : T tng hc thut trong vn ha Vit Nam

Chng 6 : Ngn ng

5. Ti liu tham kho chnh

Sinh vin cn c m rng kin thc

1. o Duy Anh 2006, Vit Nam vn ha s cng, NXB Vn ha thng tin.

2. Toan Anh 1969, Np c (b 6 cun), NXB TP. HCM.

3. GS. V Ngc Khnh 2004, Vn ha Vit Nam nhng iu hc hi, NXB Vn ha thng tin.

4. Phan Ngc 1994, Vn ho Vit Nam v cch tip cn mi, NXB Vn ha thng tin H Ni.

5. Trn Ngc Thm, Tm v bn sc vn ha Vit Nam, NXB TP. HCM.

6. Trn Dim Thy 2009, C s vn ha Vit Nam, NXB Vn ha thng tin.

7. Tn Vit 1997, Mt trm iu nn bit v phong tc Vit Nam, NXB Vn ha dn tc H Ni.


3

CHNG I : NHN HC VIT NAM

1.1 KHI NIM

a. Tc ngi

L mt cng ng c th l b phn ch th hay thiu s ca mt quc gia, cng c th sinh sng nhiu quc gia khc nhau, lin kt vi nhau bng

nhng c im ngn ng, vn ho v nht l thc t gic ca cng ng mnh.

b. Dn tc

Dn tc hay quc gia dn tc l mt cng ng chnh tr - x hi c ch

o bi mt nh nc, thit lp trn mt lnh th nht nh, ban u c hnh thnh do s tp hp ca nhiu b lc v lin minh b lc, sau ny ca

nhiu cng ng mang tnh tc ngi (ethnie) ca b phn tc ngi.

Tnh cht ca dn tc ph thuc vo nhng phng thc sn xut khc nhau.

Bc vo giai on pht trin cng nghip, r rt nht l cc nc phng Ty, do yu cu xo b tnh ct c ca cc lnh a trong mt dn tc, nhm

to ra mt th trng chung, nn cng ng dn tc c kt cu cht ch hn. Kt cu ca cng ng dn tc rt a dng, ph thuc vo hon cnh

lch s, vn ho, x hi trong khu vc v bn thn.

Mt cng ng dn tc thng bao gm nhiu cng ng tc ngi, vi nhiu ngn ng, yu t vn ho thm ch nhiu chng tc khc nhau. Ngy

nay, do khng gian x hi c rng m mang tnh ton cu, do phng tin i li, mi cng ng dn tc ngy li c thm nhiu b phn ca cc cng

ng tc ngi tham gia, nn tnh trng dn tc a tc ngi l ph bin. Him thy dn tc mt tc ngi nh Triu Tin.

c. Dn tc hc


4

Dn tc hc ngnh khoa hc ra i t gia th k 19, song nhng kin thc ca n c tch lu t thi c i. Trn bc ng pht trin, dn tc

hc c hiu t nhiu khc nhau tng nhm nc. V vy, quan nim v i tng cng khc nhau vi nhng tn gi khc nhau theo truyn thng

tng ni. u th k 19, cc nc ngl - Xcxng (Anglo - Saxon), thut ng anthropologie (nhn hc) c dng ch vic nghin cu nhn hc hnh th. Sau , thut ng anthropologie c hiu theo ngha rng bao gm nhng b mn nghin cu v con ngi: nhn hc hnh th, nhn hc

x hi, nhn hc vn ho, dn tc hc miu t, dn tc hc l thuyt v mt s mt ca cc b mn ngn ng hc, cng ngh so snh, kho c hc tin

s, tm l x hi hc, vv B mn dn tc hc (ethnologie) lc u c Php v mt s nc hiu l ch nghin cu nhng x hi "nguyn thu". V

sau, thut ng ethnologie c dng ch nhng cng trnh nghin cu c tnh l thuyt v tng hp t nhng ngun t liu dn tc hc miu t, nhm

l gii nhng vn v ngun gc, v tip xc qu trnh giao lu cc dn tc v vn ho nhm dng li s tin trin ca chng. V vy, ethnologie

c coi l dn tc hc l thuyt. Tuy nhin trn thc t, dn tc hc l thuyt v dn tc hc miu t cng khng dng li vic nghin cu nhng

x hi c coi l nguyn thu m m rng ra nhiu nhm dn c thuc v nhng x hi hin i. dn tc hc macxit khi u l dn tc hc X Vit

v dn tc hc nhiu nc khc, v quan nim, khng tch ri miu t v l thuyt, dng chung mt thut ng l ethnographie, m i tng ca n l

cc dn tc (ethnos) v vn ho cc dn tc. Dn tc hc nhm ti dng li b mt cc dn tc, vn ho cc dn tc trn th gii, c bit ch vn

ngun gc, s hnh thnh, s pht trin, tip xc giao lu v nhng mi quan h tng h di gc lch s vn ho. ng thi, dn tc hc cng nhm

tm ra nt ph bin, khi qut ton th gii, cng nh c th ca tng khu vc, tng nc, tng dn tc qua nhng im mc lch s. Theo h thng phn loi mi, dn tc hc l mt ngnh khoa hc c lp, nhng c quan h


5

cht ch vi cc ngnh khoa hc lch s v cc ngnh khoa hc x hi, nhn vn v khoa hc t nhin khc.

Dn tc hc macxit m dn tc hc Vit Nam l mt b phn, khng thu hp vic nghin cu vo cc x hi gi l nguyn thu, cc c dn nng thn m

m rng ra cc x hi c nhng trnh pht trin kinh t x hi khc nhau; khng ch ch trng dng li qu kh m t y xem xt hng i trong tng lai. Bng vic ra c nhng c s khoa hc ng n, ngnh dn tc hc Vit Nam gip nh nc thc hin c kt qu chnh

sch dn tc trong mt quc gia a dn tc xy dng v pht trin t nc.

d. Nhn hc

Nhn hc (Anthropology) l nghnh khoa hc nghin cu v con ngi, t

c i n hin i, v cc cch thc sinh tn ca h qua khng gian v thi gian.

Nhn hc c chia thnh nhiu nhnh, mi nhnh nghin cu mt kha cnh ca cuc sng con ngi. C nhnh nghin cu v s tin ha ca con

ngi hin i t ngi tin s (Nhn hc th cht). Nhnh khc li chuyn nghin cu v ngn ng, v s hnh thnh v ph bin ca ngn ng..

Trong thi i ton cu ha, con ngi t cc cc chu lc khc nhau, ni cc ngn ng khc nhau, c cc gi tr vn ha v tn gio khc nhau tip

xc vi nhau thng xuyn hn bao gi ht trong ngi lng ton cu. Nhn hc tr thnh mt cng c quan trng gip cc thnh vin ca cng

ng ny tm ti, gii thch v hiu v s khng ging nhau gia cc nhm ngi v cao s a ng vn ha ca loi ngi. Bn cnh , Nhn hc

cho chng ta bit rng bt chp s khc bit v vn ha, ngn ng, mu datt c chng ta u c cng mt ngun gc, bn cht v s phn chung.

e. Nhn hc vn ha


6

Nhn hc vn ha (Cultural Aanthropology), cn c gi l Nhn hc x hi (Social Anthropology), tp trung vo m t, phn tch cc nn vn ha -

cc truyn thng vn ha ca thi hin ti v qu kh. Nhn hc Vn ha c mt nhnh l Dn tc hc (ethnography), tp trung vo m t v din dch

cc nn vn ha thi hin i. Vic so snh cc kt qu din dch v m t ca Dn tc hc c th a ti cc gi thuyt v cao hn l thuyt v nguyn nhn ca s tng ng cng nh khc bit vn ha ca qu kh v hin ti.

1.2 CC NGUYN L PHN NH NHN CHNG

1. Cn c trn nhng c im thch nghi nh mu da, hnh dng, tc, mt ,

mi, mingi ta phn loi con ngi thnh ba chng :

+ Chng (Mongoloid dn gian thng gi l chng da vng)

+ Chng u (Europeoid dn gian thng gi l chng da trng)

+ Chng c Phi (Australo-Negroid dn gian thng gi l chng da en)

2. Cn c vo nhng c im trung tnh, khng thay i trc nhng bin

ng ca mi trng nh : nhm mu, ng vn tay, hnh thi rng ngi ta phn nhn loi thnh hai khi qun c ln :

+ c- thnh trung tm pha ng

+ Phi u thnh trung tm pha Ty

3. Theo nh nhn chng hc NN.Cheboksarov:

Ngay t s k c (khong 50-30 vn nm trc cng nguyn) xut

hin hai trung tm hnh thnh chng tc : sm hn l min ng Bc Phi v Ty Nam , mun hn l min ng Nam . Mun hn na l loi ngi

thng minh Homo Sapiens dn dn phn b rng ri khp ni trn tri t h tuy cn gi li nhiu c im trung tnh nhng ng thi cng cng tip

tc thch nghi vi nhng iu kin t nhin khc nhau phn ha dn thnh cc chng tc ngy nay. (1971, 146)


7

T trung tm pha Ty, con ngi nguyn thy phn thnh hai i chng :

+ i chng u (Europeoid ) bao gm cc chng Ban Tch, Trung u v

a Trung Hi.

+ i chng Phi (Negroid) bao gm cc chng : Nam n (Dravidien), Etiopi, ng Phi, Trung Phi, Nam Phi.

T trung tm pha ng, con ngi cng phn tn thnh hai i chng :

+ i chng (Mongoloid) bao gm cc chng Bc Mongoloid, ng Mongoloid v Nam Mongoloid, M (Indien)

+ i chng c hay Phng Nam (Australoid) bao gm : Negrito,

Melansien, AustralienTasmanien, Poline1sien, Ainu.

Hai trung tm khng xut hin cng thi m trung tm pha Ty xut hin trc. C kin cho rng : con ngi t trung tm pha Ty di c sang pha

ng ri pht trin dn ln thnh mt trung tm ln; nhng cng c kin khc cho rng con ngi xut hin t nhiu vng lin kt li vi nhau thnh

hai trung tm trn.

Vic phn chia thnh hai trung tm Ty v ng chnh l da trn khng

gian c tr ngha l da vo a l. Nhng hai trung tm ny c s khc bit gn nh i lp v mt s c im vn ha.

C IM PHNG TY PHNG NG

Ngn ng Bin hnh n lp

Nguyn tc ng x Coi trng c nhn Coi trng cng ng

Khi gp mt Bt tay Khoanh tay ci cho

Giao tip Hng ngoi Hng ni

Tnh cch Hot ng Trm mc


8

S khc bit c quy nh bi hai yu t :

+ iu kin t nhin.

+ iu kin x hi

Phng ng do kh hu nng m sinh ma nhiu to nhiu sng ngi nn cc lu vc sng sinh ra nhng ng bng.

Phng Ty l x lnh kh, nn to nhiu ng c.

T iu kin t nhin dn n nhng loi hnh kinh t khc nhau. C dn ng bng thin v trng trt v chn nui. C dn vng ng c li chn loi hnh kinh t du mc.

Dn trng trt chn li sng nh c, c dn du mc chn li sng du c theo n gia sc.

Tm li :

Mi trng sng l yu t c bn quy nh loi hnh kinh t; kinh t li l yu t c bn quy nh loi hnh vn ha.

Vn ha nng nghip lo to dng cuc sng n nh lu di, khng xo trn, chng mang tnh trng tnh; Vn ha du mc lin tc di chuyn, khng nh c nn li sng mang tnh cht trng ng.

Nn vn ha Phng ng do trng tnh nn x hi chuyn bin chm.

Nn vn ha Phng Ty do mang tnh trng ng, nn x hi chuyn bin rt nhanh.


9

1.3 C TRNG CA HAI LOI HNH VN HA

PHNG NG .PHNG TY TIU CH Nguyn

tc u Khuyt Nguyn

tc u khuyt

ng x vi MTTN

Tn trng Ha hp

Gn gi c MT

Rt r, e ngi, khng P.trin

Coi thng Chinh phc

Khoa hc P. trin Can m i mt

Tn ph MT

Nhn thc

T duy tng hp, bin chng

C s hnh thnh nn o hc, t k.nghim, ch quan, cm tnh.

S ch b phn tn khng p.trin cc ngnh k.hc chuyn su

T duy phn tch, siu hnh

C s cho s P.trin khoa hc. Nhng sai lm ca KH lm cho KH tin rt nhanh.

P.p KH. B gii hn bi i tng, nn ch ng trong p.vi ca i tng.

T chc cng ng

Trng tnh, c, vn, n

Linh hot Ty tin, coi thng php nc

Trng s.mnh, ti,v, nam gii

Duy tr c tnh k lut.

c ti, thiu dn ch

ng x vi MTXH

Dung hp trong tip nhn, mm do hiu ha trong ng ph

Thch ng nhanh vi ci mi

Nguy c b mt bn sc rt cao

c tn trong tip nhn, cng rn hiu thng trong ng ph

Bo v c s bn vng ca dn tc.

Gii quyt mu thun bng v lc


10

- Mt yu t c xem l khoa hc khi n tha mn 2 iu kin :

+ c bin gii, lp lun mt cch cht ch.

+ Kim tra c bng thc nghim

- Khoa hc c kim chng thng mang tnh khch quan, l tnh, nn

cht ch v c sc thuyt phc.

1.4 NGUN GC DN TC VIT NAM

Cng nh nhiu dn tc khc, vic xc nh ngun gc dn tc Vit Nam

khng d dng. Cc nh nghin cu da vo rt nhiu tiu ch nh : vc dng, ngn ng, li sng tm v qu kh ca dn tc Vit. Cho n

nay, a s cc nh nghin cu ng thun rng : ch th ca vn ha Vit Nam ra i trong phm vi ca trung tm hnh thnh loi ngi pha ng v

trong khu vc hnh thnh ca i chng phng Nam.

Theo GS.TSKH. Trn Ngc Thm, qu trnh hnh thnh cc dn tc Vit Nam bao gm ba giai on :

1. Vo thi gia (khong 10.000 nm trc y), mt dng ngi thuc i chng Mongoloid t dy Hymalaya thin di v hng ng nam,

dng chn vng ng Nam c i, hp chng vi c dn Melansien bn a (thuc i chng Australoid) hnh thnh nn chng Indonsien (C

Malay, ng Nam tin s). C dn mi c c im nhn dng : da ngm en, tc xon gn sng, vc dng thp. C dn ny sinh sng trn ton ng

Nam c i.

2. Cui thi mi n u thi ng (khong 5.000 trc y), ti khu vc Nam Trung Hoa v bc ng Dng. C dn Indonsien tip xc

thng xuyn vi nhm Mongoloid pha bc, hnh thnh nn mt chng mi l Austroasiatic hay cn gi l chng Nam . Chng Nam c gen

Mongoloid tri hn chng Indonsien, nn cn c gi l chng


11

Mongoloid Phng Nam. Cn c dn Indonsien thun chng c gi l Nam o (hay cn gi l Austronsien).

Chng Nam chia tch thnh mt lot cc tc m c th Trung Hoa gi h l Bch Vit, in hnh nh : in Vit, Dng Vit, Mn Vit, ng Vit,

Nam Vit, Lc Vit c tr vng pha nam sng Dng T n bc Trung B ca Vit Nam ngy nay. Khi Bch Vit chia thnh nhng nhm c dn theo ngn ng ring ca h nh Mn Khmer, Vit Mng, Ty Thi, Mo Dao.

3. Khi Vit - Mng c chia tch ra cc tc nh hn, v ngi Vit

(Kinh) ra i t khi ngn ng ny.

Trong khi , pha nam dy Trng sn vn l a bn c tr ca ngi Indonsien. C dn ny sng bit lp v mang nhng nt vn ha ca c dn

vng hi o. H chnh l chng Nam o m chng ta bit. H l t tin ca ngi Chm, Raglai, , Chru, Hroi

Do , Vit Nam tuy l mt quc gia a tc (56 tc ngi sinh sng) thuc hai ng h Nam v Nam o, nhng li cng mt gc Indonsien. Do ,

ch th vn ha Vit Nam mang tnh thng nht trong a ng. iu cho php chng ta c th khi qut ha mt s c im chnh ca c s vn ha

Vit Nam.

1.5 TNH CCH DN TC VIT

1.5.1 C dn Bc B

1. Thnh phn c dn Bc B

a. Ngun gc v c im

- C dn gc bn a l ngi Vit (thuc b tc Lc Vit).

- Mang tnh thun nht


12

- sng to v tch ly c mt s thnh tu ng k : Vn ha Ha Bnh, vn ha ng Sn, vn ha i Vit

- M hnh t chc lng : va mang tnh t tr (i ngoi), va mang tnh cng ng (i ni). b. Cc tiu ch t chc nng thn C dn nng nghip la nc khng th khng nh canh nh c, gn b vi mt vng t nht nh. Vng t c cha truyn con ni v c nh th, t ai lun gn vi con ngi. Tnh cht nng nghip khng ch l nh canh nh c m cn hnh thnh nn nhng cng ng theo nhng tiu ch sau : b.1 Huyt thng

Lng Vit Nam l c cu t chc lu i v c th ca c dn nng nghip trng la nc. Vic hnh thnh lng vn da trn c s s tan r ca m hnh cng x nng thn mang nng yu t huyt tc, nh yu t y m lng Vit Nam c mt sc sng gn kt nhng con ngi vi nhau mt cch cht ch, lu di v bn b.

C th hnh dung lng tri qua nhng giai on : Cng x th tc Cng x nng thn lng

Gia nh chnh l tin mu cho mi t chc x hi. Trong , mi thnh vin phi hc cho c cch sng hi ha vi nhng thnh phn khc. Ngi b hn phi tn knh ngi ln hn, ngi ln c nhim v nng , tr gip ngi b hn trong nhng g m h c kinh nghim. Vi nhiu th h, gia nh m rng thnh gia tc hay cn gi l h.

ngha c bn v gia nh vn l c dng m ch mt cng ng c chung mt huyt thng trc h. Theo ngi Vit truyn thng, gia nh c th l mt gia tc, m ngha cht nht l mt gia nh ht nhn bao gm : cha, m v con ci. Ngi Vit cn m rng t gia nh cao qu y n tm quc gia, mt quc gia a tc nh Vit Nam c xem l mt i gia nh, c sinh ra t bc trm trng ca Cha Lc Long qun v m u C. Cu chuyn thn thoi cm ng y hm bao ngha thm su v vn ho cho hu th.

l quan nim kt hn ngoi tc. Lc Long Qun v u c vn khc ging, nhng kt hn vi nhau sinh ra trm tc rt a dng v cch sng, v phong tc : t min ni n ng bng v ra tn bin khi; nhng vn thng nht trong cng mt bc trng rt m ngha ca s thng nht trong a dng ni ngi Vit. Vi quan nim kt hn ngoi tc y cho thy mt bc tin nhy vt ca mt thc vn ho pht trim sm, thot thai ra khi


13

ch tp hn, v hn nhn thun chng, kt hn cng h, cng ging mu ca con ngi c xa trn th gii.

l mt cch din t v tinh thn dn tc ca ngi Vit truyn thng, gn b vi lng, thit thn vi nc mt c trng ca ngi lm nng nghip la nc. H xem mi ngi trong quc gia, khng k mu da, ngn ng, phong tc tp qun u l anh em mt nh, khng c ranh gii, khng c phn bit. Gia nh khi xa t li ch ca hai dng tc ln hng u, k n l li ch ca lng v sau cng mi tnh n li ch ca chnh i bn tr. Lng Vit Nam c th hnh thnh t mt h hay nhiu h. Nhng lng hnh thnh t mt h nh : Ng x (Lng ca h Ng), Chu x (lng ca h Chu), L x (lng ca h L). Lng hnh thnh t mt h xt v hnh thc ging vi cng ng nng dn ca ngi Trung Hoa - mt kiu lin kt gn b trc tip vi cc mi quan h gia nh ln. iu ny biu l qua nhng tn gi nh : L gia trang thn trang ca h L, Vng gia trang thn trang ca h Vng a ch cng thng nm trong mi quan h vi nng dn. Do , cng ng mang tnh h hng ny l mt t chc c lp v khp kn, t ph thuc vo cng ng khc v cng khng ph thuc vo cc c quan hnh chnh ca th. Quan h huyt thng ca ngi Vit coi trng vai v theo hng dc hn hng ngang. y cng l c s ca tnh tn ti trong cng ng lng. Trong ngn ng ngi Vit v Trung Hoa, c s phn bit r rng n 9 th h, hay cn gi l 9 i : Trong ting Vit : K/C C ng Cha Ti Con Chu Cht Cht

Trong ting Hoa : Cao tng t

Tng T

T Ph

Ph Ng T Tn Tng Tn

Huyn Tn

Chnh s tn trng hi thi qu cc bc cao nin hnh thnh nn tnh gia trng. ng thi, s khp kn ca lng huyt tc l mnh t kh l tng cho c t hu tn ti v pht trin. b.2 a bn c tr Hai thut ng thng c dng ch c cu t chc nng thn theo a bn c tr ca ngi Vit l xm v lng. Mt trong nhng tnh cht ca ngh nng nghip la nc l tnh thi v. n ma ma th ma tri khp. Lc , ai ny u rt cn ngi gieo ht


14

ng thi v. Lm nng thng c nhiu cng on khc nhau : Ngm ging, cy ba, gieo m, cuc t, nh m, cy khng l v, ngi ta thng i cng cho nhau. Nhng nh gn nhau lin kt vi nhau cng trng cy. Nhng gia nh cng huyt tc sng gn nhau cng gip nhau lm ma. Vi nhng kiu lin kt y ng ph vi mi trng t nhin khi vo v l mt trong nhng yu t to nn nhng cng ng nh lin kt mt thit vi nhau. Bn cnh vic ng ph vi mi trng t nhin, ngi ta cn cn lin kt vi nhau ng ph vi mi trng x hi, m c th l nn trm cp, nhng ngi sng gn nhau cng c nhu cu lin kt vi nhau i ph cho c hiu qu. Trn hai c s cn bn m lng v xm ra i. Trong hai n v trn th lng ln hn xm hay ni cch khc l bao trm n v xm. Mt lng c th c mt hay nhiu xm, khng th c mt xm bao gm nhiu lng. Nu nh vic t chc lng theo huyt tc c tnh theo hng dc th kiu lin kt theo a bn c tr li tnh theo hng ngang. y chnh l c s hnh thnh tnh dn ch trong cng ng : mi ngi u c ngha v gip nhau v c quyn bnh ng nh nhau. Tuy nhin, tnh dn ch khng cht ch y ko theo mt tri ca n l thi da dm, li, k v co bng. b.3 Ngh nghip v s thch Bn cnh vic t chc nng thn theo a bn c tr, ngi Vit cn c m hnh gn kt vi nhau theo ngh nghip v s thch c gi l phng v hi. Nhng ngi cng ngnh ngh lin kt vi nhau to thnh phng. Ku lin kt ny cng l mt c trng ca c dn gc nng nghip khc hn vi c dn gc du mc. Nu nh Phng Ty t c s lin kt, ngi cng ngnh ngh c th cnh tranh ln nhau v trit tiu nhau; th Phng ng li c khuynh hng lin kt vi nhau : bun c phng bn c hi l th. Nhng lng ngh ca ngi Vit nh du cc phng nh : phng hng gm, phng hng giy, phng hng nn, phng hng bum Bn cnh phng th nhng ngi cng s thch li lin kt vi nhau thnh hi, nh : hi t vn (lin kt cc quan vn cng lng), hi b lo (lin kt cc c ng trong lng), hi ch b (lin kt cc c b trong lng) Cch thc lin kt theo ngnh ngh v s thch cng kt cu theo hng ngang. Nhng ngi trong phng v hi t c trch nhim gip nhng thnh vin trong phng, hi ca mnh. b.4 Gii y l li lin kt theo truyn thng nam gii, tn ti trong cng ng ngi Vit nhng chc chn l xut hin mun hn nhiu so vi cc kiu lin kt trn. Bi v, kiu lin kt theo gii c gi l Gip ny thin v nam gii


15

nhiu hn, m t tng trng nam ch xut hin khi c s du nhp ca Nho gio, cn truyn thng ngi Vit c th trng n hn trng nam. Gip cng c mt c cu t chc kh cht ch. ng u l ng cai gip, ph vic cho ng cai l cc ng lnh bao gm : lnh nht, lnh hai, lnh ba c im ca gip : - Ch c nam gii tham gia - Mang tnh cha truyn con ni : cha gip no th con vo gip y. - Trong gip phn bit ba la tui + Ti u (di 18 tui) + inh Trng (t 18 trc khi ln lo ty lng quy nh) + Lo (thng thng l 60 tui, nhng c lng quy nh l 49, 50 hoc 55) Ln lo l c ngi chiu trn, ton gip v c lng trng vng. Tuy c ch t chc gip dnh cho phi nam nhng li da trn c s trng tui gi l truyn thng lu i ca Phng ng, c th l nhng ngi lm nng nghip vn cn kinh nghim hn sc mnh. Khi lng c vic, cc lo ty tui tc c ngi cng chiu vi cc chc sc quan vin. - 60 tui ngi ngang vi t ti. - 70 tui ngi ngang vi c nhn - 80 tui ngi ngang vi tin s Cch thc t chc gip lin kt theo c chiu dc (tui) ln chiu ngang (cng lng). Cho nn, gip va mang tnh tn ti va c tnh dn ch. b.5 n v hnh chnh Khi c chnh quyn nh nc, chc chn cc n v hnh chnh cng hnh thnh d b qun l. Cc c ch hnh chnh c bn ca ngi Vit l thn l x. Thn tng ng vi xm, cn x th tng ng vi lng. Mt thn c th l mt xm, nhng cng c th nhiu hn, nhng khng qu mt lng. Cng vy, mt x thng thng l mt lng nhng c bit cng c loi x bao gm nhiu lng nh. Trong x c s phn bit gia dn chnh c v dn ng c. Dn chnh c l dn gc ca lng, c hng nhiu c quyn c li, cn dn ng c th b khinh r v khng c dn chnh c c x thn thin. S phn bit ny chnh l sn phm ca li nhn thc ca c dn nng nghip v l phng tin nhm duy tr n nh lng x. Dn chnh c trong x gm 5 hng bc : - Chc sc : nhng ngi t v c phm v quan chc - Chc dch : nhng ngi ang ph trch nhng cng vic chung trong x - Lo : cc bc lo thnh trong cc gip - inh : trai trng trng thnh trong cc gip


16

- Ti u : cc b trai v thiu nin trong cc gip Hai bc trn v mt phn ca bc th ba to thnh quan vin lng x. Nhm ny chia thnh ba loi : k lo, k mc v k dch. - K lo l nhng bc lo thnh c tuyn chn t cc gip lm mt thnh phn ca nhm quan vin, c vai tr c vn cho hi ng k mc. - K mc bao gm chc sc v chc dch, ng u l Tin ch v Th ch, sau ny khi hi ng k mc i thnh hi t th Hng c ng u. Nhim v ca h l bn bc v quyt nh nhng cng vic chung ca lng x. ng thi ra nhng quy nh (l lng). - K dch : nhng v nm trong hi ng k mc v c hi ng ny c ra thay mt h iu hnh lng x v thi hnh nhng quyt nh ca hi ng k mc. ng thi, h cng l ngi trc tip tip xc vi dn v quan trn. H c quyn cai qun c ba hng bc trong cc gip. ng u k dch l l trng, gip vic cho ng ta l ph l, lo cng ch l hng trng, lo an ninh l trng tun. L trng qun l dn ch vi hai loi s : s inh v s in. Cch t chc hnh chnh theo n v thn x da trn c cu ca cc gip khin cho b my t chc ny vn hnh kh sun s, n nh v gn nh.

2. T duy v tnh cch con ngi Bc B

a. Tnh thch nghi Tnh thch nghi th hin r nht trong nhn thc ca c dn nng nghip v con ngi khng ch nhn thy biu hin m dng ni tng b phn c th m cn thy c mi lin h gia con ngi vi Ng hnh to nn tnh cch v vn mnh ca con ngi y.

- Cch xc nh mi lin h gia con ngi vi cc hnh da vo : ngy thng nm sinh v thm ch c gi sinh ca ngi theo lch m dng. ng thi, cn c vo v tr v cu to ca mt s b phn c th nh : khun mt, g m, ch tay, u ngn tay, ngn chn, lng bn tay, lng bn chn

- ng dng ca vic tm ra mi lin h gia mt con ngi c th vi ng hnh to nn mt hot ng ph bin trong dn gian gi l on s, hay xem t vi (bi ton). Tuy nhin, c th on s chnh xc cn phi xy dng c m hnh vi y d kin v : ch th (con ngi, c im, di truyn), khng gian (mi trng gia nh v x hi), thi gian (ngy, thng, nm sinh)


17

- Mt khi xc nh c cc hnh tng ng vi mt ngi, th s xc nh c s dung hp hay xung khc gia ngi ny vi ngi kia (hp tui hay khc tui).

u im ca cch nhn nhn ny gip cho ngi ta phn no on nh c vn mnh ca mnh, nu khng tt th ngi ta s cn thn hn trong cuc sng, nu tt th ngi ta c quyn hy vng vo mt iu tt p. ng khc, vic xc nh mi lin h gia con ngi vi cc hnh gip cho ngi ta bit c nhng y thut cn thit phng v cha bnh hay bo v sc khe ca mnh. Khuyt im ca cch nhn nhn ny phn no to nn s m tn v d mc la nhng tay bp bm. T hi hn l vic da vo bi ton chia r nhng mi lng duyn ca con ci, thm ch da vo vic on nh tui cha m quyt nh thai hay ph thai Bn cnh , vic tm ra mi lin h gia con ngi vi ng hnh chnh l tm ra mi lin h gia con ngi vi v tr. ng khc, ngi ta khng ch a nhng kin thc v v tr xem xt con ngi m cn ly con ngi o lng t nhin. V d : ngi ta dng t gc ngn tay t ca ch nh to thnh thc tm (rui mc) lm nh cho chnh ngi y. Hay trong ng Y, ngi ta tm huyt o bng mt loi thc o gi l thn, mt thn bng i gia ngn tay gia ca ngi bnh. Cch o c ny th hin li t duy linh hot ca c dn nng nghip. H c th thc hin vic o c bt c u m khng phi l thuc vo thc tc nht nh. Nh ca ngi no th mang c im ca ch nh y (thc tm). Nhng hn ch ca n l s chnh xc mang tnh tng i v t ngn tay mi ngi mi khc. Vic o lng cng v th mang tnh ch quan v gang tay ca mi ngi khng bng nhau. Thc tc ca Phng Ty th khc hn, chnh xc v nguyn tc n my mc v cng nhc (ngc vi linh hot), v hon ton khch quan v thc tc mi ch u nh nhau (khng c trng hp ng chng). Tuy nhin, li o c mang tnh tng i ca ngi nng nghip nhng khng phi l sai, n cho php p ng mi nhu cu ca con ngi, cn du di th c th du di, cn chnh xc th cng rt chnh xc. V d : lm nh c th du di th du di c, trong y hc cn chnh xc th khng thc tc no chnh xc bng thn. Bi v, xc nh v tr huyt o ca mi ngi khng g chnh xc bng thc o ca chnh mnh.

b. Tnh s din


18

Tnh t tr chi phi to nn lng t trng v s din ngi Vit. Lng t trng l con ca tnh cng ng, cn bnh s din li do tnh t tr sn sinh ra. Ngi Vit trng danh hn trng li tt danh hn lnh o tru cht da, ngi ta cht ting. Mt trng nhng iu d lm mt danh d nht l li ni v li sng. Ngi Vit lun nhc nh nhau sng sao cho ting thm cn mi, v lun cn trng trng li sng v khn ba nm di mt gi; hay trong ngn t cng vy sy chn c th sa, sy ming th mun i khng sa c. Ngi Vit trng danh bao nhiu th bnh s din nng by nhiu, lm g cng s mt s din, v lm g th cng cn phi xem xem s din ca mnh c c cao hay khng, cho nn Mt quan tin cng khng bng mt ng tin thng, mt ming gia lng khng bng mt sang x bp. Chnh hai c im trn hnh thnh nn mt loi hnh ngn t nhm iu chnh x hi : l d lun. Ngi Vit rt s d lun mc d bit rt r ch l nhng lun d ca ngi khc v mnh hay v ngi no . Cho nn lun d thng thiu chnh xc v ht sc ch quan. Tuy nhin, d lun ng mt vai tr quan trng trong vic n nh lng x. c. Tnh tit kim

- Li sng nh c ca c dn nng nghip sn sinh ra tnh t tc t cp.

- Mun c ca ci sung tc, th ngi Vit ch trng tit kim : bun tu bun b khng bng n d h tin.

4. Tnh tn ty dn ch

Tnh tn ty ca ngi Vit thin v tnh tn ty gia nh, t tnh cm ln trn khc vi tnh tn ty x hi.

5. Tnh trng truyn thng

- Ngi Vit trng truyn thng thng qua :

- Th hin trong cch ng x trong gia nh : c trn c di, ngi m c nhim v dy con ci tn trng truyn thng ca mt gia nh gia tc : ng th di, bu th trn; o giang ty khc nhp gia ty tc;

6. Tnh nc i


19

Thi ng x trong giao tip ca ngi Vit do tnh cng ng cao nn h thch giao tip, nhng mt khc, tnh t tr li lm cho h rt rt r trong ng x. Ngi Vit thch giao tip, thch kt bn v rt hiu khch, h cng thch thm ving nhau. Cho nn, khi c thi gian rnh ri, nht l dp l tt, h cng dnh nhiu thi gian n thm nhau. Khi c khch n chi nh, h c gng tht i khch chu o v dnh cho khch nhng mn ngon nht. Tuy nhin, ngi Vit cng kh rt r khi giao tip, khi gp ngi khng quen bit, h t ci m, khng c thi quen bt chuyn lm quen. 7. Tnh bo th

Tnh t tr a n tnh cch bo th ngi Vit. y l h qu ca lng t trng v tnh trng s din.

- kin ca ngi trn rt kh thay i.

- Ngi trn thng c xem l ngi c kinh nghim, m mt khi ngi c kinh nghim a ra kin th thng nhn c s ng thun ca nhiu ngi hn. o mc khng qu khi u

1.5.2 C dn Nam B

1. Thnh phn c dn Nam B

Lch s Vit Nam nh du ct mc Nam tin ca ngi Vit di s dn dt ca Nguyn Hong. Tuy mang theo nhn thc, tp qun, phong tc rt ring ca mt c dn lu i lm nng nghip la nc, nhng dng nh s xa ri qu hng lng xm hnh thnh mt tm thc mi ni ngi Vit.

t min Nam mi khai ph vn d rt mu m v tr ph, nhng con sng, khe sui an xen chng cht vi loi tm c nc ngt v c nhng b bin di hun ht vi tng hi sn phong ph khin cho nhng c dn di thc nh m hn mnh vi thin nhin v hnh thnh nn mt tnh cch rt Nam B. y l tnh cng trc, trng ngha, khinh ght thi hm hnh, phch li, lo xc, gi di, b , hm li, hiu danh. Ngi Nam B sng rt mc mc, chn tnh v ci m.


20

Ch th ca vng t ny t bn th k nay l ngi Vit. Nhng c dn u tin bao gm nng dn mt t phi xiu tn, ngi ngho trn thu, ngi trn qun dch, lnh o ng, t nhn b lu y, thy lang, thy ngho Vn d l nhng c dn ang bc ng cng, nn h nhanh chng thch nghi vi vng t mi mt cch rt sng to. Nhng c dn mi do ng cnh ng ngho kh nn h c tm hn ci m, d kt bn v d gip ln nhau, m bc nhau v gn b chn tnh vi nhau.

2 T duy v tnh cch con ngi Nam B

T duy v tnh cch ngi min Nam c nhiu im khc bit vi ngi min Bc. S khc bit ny c hiu l nhng yu t y min Bc khng c m khi di thc vo min Nam th mi xut hin, c yu t tn ti mi trng min Bc nhng vo min Nam th pht trin hn, ngha l c s khc nhau v mc Nhng nguyn nhn chnh chi phi s khc bit ny do iu kin t nhin v iu kin x hi to nn.

Xem xt mt bng chung th mi trng t nhin ca hai min khng khc bit g nhiu. Tuy nhin, nu i vo tng chi tit, c th th mi trng t nhin ca min Bc i vi c dn y rt quen thuc, v h nh c t i ng b t tin v hnh thnh mt m hnh lng ng kn ni bt xut, ngoi bt nhp vi ly tre bao bc v cng lng khi ng khi m. Trong khi mi trng t nhin i vi c dn min Nam l mt vng t mi khai ph, tuy mu m d kim sng nhng li v cng l lm v h u l dn du c, hnh thnh mt m hnh lng m vi nhng ngi nh tri dc ven knh v ven rch, c th ngm ngi qua k li trn sng v kt bng hu vi tt c mi ngi, l mi trng ai n cng c m ai i cng chng sao.

S khc bit gia hai min cn c nh du bi tnh cht dn c tng vng. Dn c min Bc l c dn nh c lu i, vi mt np sng n nh theo cng mt li t duy an c lc nghip; trong khi dn c min Nam li l c dn du c, nhng con ngi khng mang truyn thng bm t bm lng v c khuynh hng di thc n nhng vng d lm n. S khc bit trong ngun gc tnh cch c dn hai min c ghi nhn bi nguyn nhn


21

th ba l thnh phn dn c. Nu nh thnh phn dn c min Bc c v thun nht, l nhng con ngi c gc gc, c xem l u t trong x hi, th thnh phn c dn Nam B li a tp hn, h thuc nhiu thnh phn b t ra bn l x hi theo mt cch no , khng th bm tr vi t vi lng, vi qu hng nn phi xa ri qu cha t t.

Chng ta c th lc tm ngun gc tnh cch c dn min Bc v min Nam trong bng sau :

MIN BC MIN NAM

c im Tnh cht c im Tnh cht

Mi trng t nhin quen thuc

m Mi trng t nhin l lm

Dng

Dn nh c m Dn du c Dng

Thnh phn dn c thun nht

m Thnh phn dn c a tp Dng

T nhng yu t trn, tnh cch ca c dn Nam B nng ng v linh hot hn tnh cch c dn Bc B. Ba yu t chnh trn y cng thm vi mt yu t ph l nhng nguyn nhn tc ng n vic di thc ca ngi Nam B to nn by c trng in hnh trong tnh cch vn ha ca h :

Nhng nguyn nhn tc ng c trng tnh cch

Tnh thch nghi

Tnh thc t, t s din Thnh phn dn c Tnh bnh ng

Tnh trng ngha

Mi trng t

Di c

Tnh ci m, d tip nhn, phng


22

khong

Tnh cng trc, dt khot N.nhn di c

nhin

Kh phch hin ngang, tnh cm r rng

- Tnh thch nghi

Khi n c tr trong mt mi trng t nhin l lm, cha c khai ph, nhng c dn du c phi tm ch dng chn. Nhng ngi Nam B khng phi dng chn bt c ch no m ch chn dng chn ni no c nhng iu kin thun tin nht nh, l : ni y trc ht phi m bo an ton, trnh c th d ca vng t cha khai ph; th hai, ni y c th d dng tm kim thc n. Do , ngi Nam B khng c tm l bm t, bm lng. T tm l khng bm t bm lng, an nhin t ti vi cuc sng d c tht thng hay bp bnh m ngi Nam B c tnh thch nghi rt cao.

Du n li khng ch l s thch nghi ca con ngi vi mi trng t nhin m cn l s tc ng v bin i mi trng t nhin v li ch ca con ngi. Ngi Nam B tng tc thch nghi vi mi trng t nhin bng con ng hai chiu : sng hi ha, nng ta vo thin nhin v cng tn dng thin nhin p ng nhng nhu cu v li ch ca chnh mnh.

Ngi Nam B khng ch tm cch thch nghi vi mi trng t nhin nh mt kiu lm quen vi iu kin hin ti, m h thch nghi bng cch m lng ra vi thin nhin vi nim tin :

Mu toan chng d nn chi, Thnh cng, tht bi, cng n trn c Tri.

Nhng mt khc, h cng chuyn cn lm lng, tn dng nhng c hi tri cho ni mi trng thin nhin c ng xanh mu m, c knh rch lm c nhiu tm, cng nh nhiu loi cy c lm rau n c

Ngi Nam B lun ci tin phng tin sinh hot cng nh lao ng cho ph hp vi iu kin lm vic. Do , ngi nng dn Nam B no cng bit o cy, ng ba, lm c... T nn kinh t theo cng ng lng


23

min Bc, h chuyn sang nn kinh t t tc tng tp nh trn t Nam B nn phi t lc cnh sinh, lun phi tnh ton cch lm n cho ph hp.

Tnh thch nghi ca ngi Nam B khng ch dng li trong s tng tc vi mi trng t nhin m cn th hin trong nhng mi tng quan x hi. H thch nghi rt nhanh khi tip nhn nhng c dn mi n v c th sng hi ha gia nhng ngi trong cng chm xm vi nhau. Hay nu nh h c di chuyn n ni no th cng lp tc nhanh chng quen ngay vi nhng c dn ang sng m khng cn bit h thuc sc tc no. l mt c trng m khng phi ngi vng no cng c th c c. M ngi Nam B phi c nhng tnh cch thng thong thch hp th mi nhanh chng thch nghi c nh th.

- Tnh thc t, t s din Nam B khng c tng lp qu tc, cng rt t ngi c gc gc ng

hong b cha. H cng khng b g b trong khun php ca Nho gia, h ch gi li nhng yu t chnh yu v o c truyn thng ca Nho gio mang theo t c hng. Do , ngi nng dn d c t ch cng khng v th m t ti, bi h chung c thc t hn thi vn. Khc vi ngi min Bc, trng danh hn trng li, thch vn chng, trng s din v ph by v uyn bc ca mnh qua nhng hc thuyt hay ch ngha ca Nho gia.

Ngi Nam B thch ni thng, ni tht v mt lng trc, c lng sau. Chnh v tnh s din khng phi l c im chi phi qu nhiu n vn ha ng x ca ngi Nam B, cho nn, c ch d lun cng khng pht trin nhiu ni vng t ny. Tuy khng hay c sch thnh hin nhng sng theo phng chm qun t nht ngn, h ni l lm lin, khng bao gi ni xu k vng mt.

Tnh thc t ca ngi Nam b th hin ngay trong tnh cm gia nh, tnh cm ca chng i vi v hay ci tnh ca v i vi chng. Ngi ph n Nam B thng chng khng bng nhng vn th hoa m, m bng nhng g rt thc t trong i sng thng nht :

Thng chng nu cho le le Nu canh bng b, nu ch ht sen


24

Nu nh ngi min Bc lun thch tch tr v bun tu bun b khng bng n d h tin, lm g th lm cng phi ct cho c ngi nh khang trang c khi ca n th t, ca th nhiu, ca n cha c nhng ch phi tm tt hn hoi, bi v an c th lc nghip; th ngi Nam B li quan nim khc. H t ch trng n khi nim an c. i vi h, n th nhiu ch bao nhiu, cho nn, ci nh khng phi l l mi bn tm ca h, nh ch l ci chui vo chui ra, c cng c m khng c cng khng sao, ci nh khng nh hng my n cuc sng ca h, bi khng n mi mi khng th sng, khng c ch th vn c th sng. cng l h qu ca tm l khng bm t bm lng.

Ngay c chuyn ci xin cng khng cn cu n nh mi trng lng truyn thng ca min Bc, khng cn tnh n ci li ca dng h hay ca lng x ri mi n bn thn i bn tr, m chuyn ci xin cng c t trn c s kh thc t :

M mong g thip v vn n bng b luc da hn nu canh

Ngi Nam B thc t n ni khng cu n hnh thc, ci p trong con mt ca h phi l mt mu ngi gii giang :

Trng nh bng lng anh hng chung en nh cc than hm bit lm rung anh thng.

- Tnh bnh ng Ngi Nam B sng rt gin d, trong cch xng h cng thm nhun

tnh bnh ng. Tr em xng con vi ngi ln tui, ngi ln gi tr nh l cng. Cn ng trang la th xng qua vi bu, rt mc mc chn tnh :

V du tnh bu mun thi Bu gieo ting d cho ri bu ra.

Bu ra cho khi tay qua Ci xng bu nt ci da bu mn.

Khi vui cng qua vi bu, m lc gin cng bu vi qua. Chng g th h vn d cng l nhng con ngi ng cnh ng, cng giai


25

tng c g m phi cu n vi nhau. H sng vi nhau ha ng v bnh ng, anh lm vic anh, ti lm vic ti, nu c cng vic chung th cng lm ht sc mnh khng c kiu phn b, ghen t hay k co bng. Bnh ng i vi ngi Nam B khng phi l ch bnh qun, anh n mt th ti cng phi c mt, m nu anh c lm c nhiu ca ci hn ti th ti cng mng cho gia nh anh. chnh l tnh cch rt ring ca ngi Nam B.

Tnh bnh ng cn th hin gia cc gii trong x hi. i vi ph n ca lu dn i khai hoang, nht l pha ngi Vit, th vic coi trng tit hnh, tam tng t c ca cc c Nho, ch l chuyn nng v sch v. Khng phi v ph n Nam B "h hng" hn con gi min Bc hay con gi min Trung; cng khng phi v ph n Nam B t hc, t c sch thnh hin nn sng bung th, coi nh tit hnh, d chung ng vi n ng m khng mng n l ngha gia phong. Nhng cuc sng ca c dn khai hoang vn d khng phn chia vic no thuc nam gii, vic g thuc n gii, nhng vic g c lm v vic g th khng c lm, tnh gia trng dng nh t tn ti vng t ny.

Thc ra, cuc sng khai hoang khng cho php ph n c x nh cc c mun l c l do ca n. n ng thng i khai khn t hoang hay phi i nh bt xa hoc v c chin tranh lin tc, nn n ng thng xuyn vng nh; trong khi su di sng lun lm le rnh m, sn sng tn cng, cp trn rng lu lu v vn, rn loi c c, khng c cng c b y vo nh bt k lc no. V th, ngi ph n vng ny vn l c dn lam l ch khng phi thiu n khu cc hay thuc hng qu tc. H phi ln ln kim sng nh n ng v khi i din vi nguy him cng phi ln x vo bo v con ci v bo v bn thn, ch khng th ngi im ch cht.

Do , ngi Nam B t c chuyn phu xng ph ty, m ch c s phn cng hp l gia nam v n. Ngi n thc hin phn vic ca mnh, khng h c kiu ngi n bm, hoc ph thuc kinh t vo ngi nam. V vy, ngi ph n Nam B bnh ng vi nam gii hn bt c vng no


26

khc. Ni cch khc, nu c theo nhng bi hc truyn thng th t c cn c tm chp nhn, ch tam tng th khng c coi trng v cng chng my ph n Nam B no ng h hay thc hin.

- Tnh trng ngha Ngi Nam B khi di c n vng t hoang vu ny, mc d so vi

cc vng khc th kh hu c n ha v t bin ng hn. Tuy nhin, i vi tm l v tm trng ca ngi mi n th vng t l lm ny vn l ni rng thing nc c. Do , ngi Nam B c nhu cu gn b vi nhau. V vy, chnh ci b n ca thin nhin cn hoang s vi y ry nhng him nguy, bt trc l si dy u tin lin kt nhng con ngi xa l vi nhau.

Tinh thn on kt, sng vi nhau v ngha khng ch gip cho h s chia cng vic vi nhau, hp sc nh ui cc loi c th m cn l cho c bu, c bn, c th gip nhau trong nhng lc hon nn, m au.

Thy ngi hon nn th thng, Thy ngi tn tt li cng thng hn

H sng chn tnh vi bn vi b, khng ngi kh, ngi kh khi bn c nhu cu cn gip . Do , khi c vic cn, h chng mng n gian kh, him nguy hnh hip trng ngha, thm ch sn sng chp nhn hy sinh tnh mng ca mnh lm trn o ngha :

Dn mnh v chn chng gai K lng cng bn ra ngoi thot thn

Lao xao sng ba di lm Th tay vt bn cht chm cng ng

i vi c dn min Bc, th h c tnh on kt, m bc l kt qu ca tnh cng ng trong mi trng lng, nhng do tnh cng ng li an xen vi tnh t tr nn h cn mang tm l n nh ai ny rng hay n cy no ro cy ny, ngi hng xm d g cng ch l ao nc l khng th bng mt git mu o, bi khc mu th cng tanh lng.

Nhng tnh bn ni ngi Nam B l iu cn thit hn c ba n hng ngy, ci tnh y lun canh cnh bn lng v h lun sn lng kt bn bi v :


27

Canh chua in in c linh n ch mt mnh th chng bit ngon

Tnh ngha ca ngi Nam B thm ch cn c thng hoa thnh o, o lm ngi, v l o ca tri :

Theo nhau cho trn o tri Du m khng chiu tri ti m nm.

Ngi Nam B trng tnh hn trng li, trng ngha hn trng danh, nu ai khng sng ci ngha bng hu th bn thn h cng khng tic nui hay li ko nhng k khng trng ngha lm g :

Tin ti nh phn th Nhn ngha ta thin kim.

Bi t dy nn g mi chm Ti ai bc nn mi tm ni xa.

Ci ngha ca ngi Nam B cn c v nh kh phch anh hng ho kit. N chng t con ngi c ngha kh. Nu nh ngi qun t ca Trung Hoa c rn c nn nh qu trnh tu thn, th ngi anh hng ca Nam B li c xy dng bng vic ngha :

C cu: kin ngha bt vi Lm ngi nh th cng phi anh hng.

Ngha l : C cu : thy vic ngha m khng lm, th lm ngi nh th khng th l anh hng.

- Tnh ci m, d tip nhn, phng khong Khc vi lng ngi Vit truyn thng c ng kn bng lu tre

xanh v cng lng lc ng khi m, lng x ca ngi Nam B c bao bc bi knh rch, vn cy n tri v rung ng. Ni c tr ca h thng hng ra sng, hay knh rch, hoc nhng giao l ng ngi qua li. H thy c tnh lng ngha xm m rng khng ch vi ngi ang c tr trong cng mt a bn m ngay c vi nhng ngi qua li trn sng.

Ngi Nam B vn tng l dn di thc nn h hiu hon cnh cc kh ca ngi di c hn bt k c dn vng no khc. H c t ai vng ny tip nhn nn h cng rng lng n nhn nhng ngi khc n


28

lm n khng phn bit gc gc, dn tc, hay giu ngho. Mt khi di c n sng y, mi ngi u phi bit nng ta vo nhau thch nghi v chinh phc vng t a dng v y thch thc.

Nu thi xa, ngi Nam B c xu hng tm n ch d lm n hn, Th thi nay th h di c n cc trc giao thng thun li v cc khu th : Nht cn th, nh cn ln, tam cn giang, t cn l, ng cn in. Thm vo kh hu Nam B tng i n nh, t gp thin tai bi s tht thng ca thi tit, nn tnh cch con ngi cng t thay i kiu sng nng, chiu ma.

Cng bi tnh cht d dung hp v tip nhn, cng vi quan nim phng khong, ngi Nam B quan nim gi gn truyn thng khng nht thit i phi y n cc oan v loi tr nhng khc bit. Cho nn, c dn y gm nhiu sc tc nh ngi Khmer, ngi Chm, ngi Hoa sng xen k vi ngi Vit. Mi dn tc u mang sc thi vn ho ring. Ngi Khmer c tr trong Phum, Sc trn nhng ging t cao, lm rung, lm ry v t nim tin vo Pht gio Tiu tha. Ngi Chm chn phng thc kinh t l bun bn nh, v theo Hi Gio v tn ngng cng nh t chc x hi. Ngi Hoa chn ngh bun bn, v lm th cng nghip. Ting Vit dn dn c chn lm ngn ng ph bin nhng vn c nhng hin tng s dng song ng hay a ng nhng vng cng c nh : Vit Khmer, Vit Chm

Tuy nhin, t duy con ngi Nam B vn mang tnh tng hp th hin trong s hi ha cc h thng quan nim, cng nh cc i tng th cng trong Pht, Lo, Khng v tn ngng dn gian. Tnh tng hp c kh nng ha gii mi tnh cht c tn ni c dn vng t mi (Nam B). H c khuynh hng gin d ha cc quan im gio l, cho nn Nam B khng xut hin cc nh thn hc nh Phng Ty.

H qu ca tnh ci m, phng khong l tnh ht mnh khng cu n ca ngi Nam B. y cng l mt tnh cch kh c bit ca h : lm th lm ht mnh, cn chi th cng chi ti bn". H khng thch king gi l


29

nghi, m mun sng cuc sng t do, t ti, mt cuc sng c th vng tc, chi th v.v...

- Tnh cng trc, dt khot Ngi Nam B sng cht phc, tht th v lun thng thn khng vng

vo hay quanh quo. Nu nh ngi Bc B do tnh t tr v tnh cng ng chi phi, nn c thi quen ni vng vo v khng mun lm pht lng ngi i din; th ngi Nam B li c suy ngh khc hn. H vn bit li tht mt lng nhng mt lng trc li c lng sau.

Ngi Nam B khng bit bng, nu c bt bnh vi nhau nhng ch l chuyn nh th h khng tnh ton. i vi ngi Nam B, ci g c th cho qua c th cho qua, nhng ci g khng th cho qua c th gii quyt ngay tc khc mt cch dt khot ch khng bng ri m ln sau lng.

Tnh cng trc ca ngi Nam B cn th hin ch khng nh lu ri th dai. Nhng chuyn qua, mt khi c gii quyt th h khng bao gi nhc li. H l con ngi lun hng v pha trc v lun lm mi li mi mi quan h. y cng l im khc na so vi ngi min Bc.

- Kh phch hin ngang, tnh cm r rng Ngi Nam B l ngi c ch kh, dm lm dm chu, khng y a,

li hay da dm vo cng ng. H ha chc vi ai iu g th cng phi c lm cho c. H ni ra iu g th cng c trch nhim vi li ni y :

Thuyn di m bn chng di Khng khng mt li qun t nht ngn.

Ch kh ca ngi Nam B th hin ch h khng d ng nghing trc li m tiu hay xu nnh ca ngi khc. H khng bit xu nnh ai v cng kh cho ngi khc lo li h :

Tri sinh cy cng l dai Gi lay mc gi, chiu ai khng chiu.

Ngi Nam B tuy xut thn t nhng thnh phn bn l x hi, nhng khng v th m h t ti mc cm. H tn ti c ni vng t xa


30

l th kh phch ca h cng hin ngang, sng ng l mt con ngi u i tri, chn p t khng qu ly, cng khng lun ci. Ni c th , khng c th i; ngi kt bn c th kt, khng kt bn c th thi. chnh l h qu ca tnh bnh ng c hnh thnh v pht trin mnh m trong lng c dn vng t mi.

i vi ngi Nam B, vic th hin tnh cm cng rt r rng, khng mu m, so rng, h khng chung kiu ni bng, ni gi, m bc bch tnh cm mt cch chn cht :

Thng sao thng qu bt nhn Ba nay gp mt thng hn ba no.

Tnh cm r rng y rt chn tht v cng rt thc t : B chic ghe sau cho mau anh i Ko khc sng ny b bi ti tm.

Tuy ngi Nam B cng bit v von, bit dng nhng hnh nh quen thuc ca vng sng nc by t tnh cm nhng khng qu trau chut nh nhng cu ca dao ca ngi min Bc:

Thuyn chi thuyn li thuyn cu Bit thuyn nhn ngi ni u m tm.

Tnh cm r rng cn th hin ngay trong ngn ng rt mc mc, tht th, ngi c khng cn suy ngh nhiu cng hiu :

Nc chy liu riu lc bnh tri qun quu Anh mi thng nng lu u xung ln.

Hay :

Chim quyn n tri nhn lng Lia thia quen chu v chng quen hi.


31

CHNG II : X HI VIT NAM

2. 1 KHI NIM

X hi l mt tp th hay mt nhm nhng ngi c phn bit vi cc nhm ngi khc bng cc li ch, mi quan h c trng, chia s cng mt th ch v c cng vn ha.

Nhng b mn khoa hc x hi s dng t x hi ni n mt nhm ngi to dng mt h thng x hi mt phn khp kn (hoc mt phn m rng), trong nhng ngi trong mt nhm hu ht tng tc vi nhng ngi khc thuc cng nhm .

Mt cch tru tng hn, mt x hi c coi l mt mng li ca nhng mi quan h ca cc thc th. Mt x hi thnh thong cng c coi l mt cng ng vi cc c nhn trong cng ng ph thuc ln nhau. Tuy nhin, cc nh x hi hc mong mun tm c ranh gii gia x hi v cng ng.

T ting Anh society xut hin vo th k 14 v bt ngun t ting Php socit. Ln lt n c ngun gc trong t Latin societas, "s giao thip thn thin vi ngi khc", trong socius c ngha l "bu bn, kt giao, ng ch hoc i tc". V th ngha ca t x hi c quan h gn gi vi nhng g c coi l thuc quan h gia ngi v ngi.

2.2 QU TRNH HNH THNH X HI

2.2.1 Nguyn tc chung

Mt x hi c hnh thnh phi tri qua mt thi gian rt di. N l kt qu ca nhiu giai on lch s khc nhau. Tuy nhin, thi gian hnh thnh x hi ca cc quc gia, dn tc khng ging nhau v cng khng ng nht vi nhau. hnh thnh nn mt x hi th bao gm nhng yu t sau :

- Yu t con ngi. Con ngi c c k n y l con ngi bn a, ngi c tr ti bn x t thi nguyn thy. Nhng ngi thuc cc tc v nhiu l do du thc n ni y sinh sng. Dn


32

ni c v ngoi c y qua qu trnh tng tc, hnh thnh nn chng tc lai tp v nh c ti vng, min y hnh thnh nn dn tc ca mt quc gia.

- Yu t c cu t chc x hi. C cu t chc ny s thay i theo thi gian.

- Nhng thnh tu t c v tinh thn v vt cht.

2.2.2 Thit ch x hi truyn thng Vit Nam - Thi Hng Vng, nh nc u tin ca ngi Vit l Vn Lang. - T chc b my hnh chnh thi Hng Vng : ng u l vua, di vua l cc Lc Hu ng u cai tr cc a phng. - Lc hu c ngun gc lin quan n t Lc in : rung. C dn vng ny bit dn thy theo triu cng i su vo ni a lm nng nghip. Lch s gi cc vng t ny l Lc in. - Lc hu c quyn thay vua gii quyt mt s cng vic trong b lc mnh. - Lc hu c quyn iu binh khin tng di trng mnh trn p cc thnh phn v cc t chc khng thun phc. - Di lc hu l Lc tng. Lc tng l ngi ng u cc b (chuyn ha t cc b tc), di b l lng, tng ng vi cc n v k, ch - Nm 938, sau chin thng Bch ng, Ng quyn xng vng (939), ng C Loa, t ra nhng chc quan v quy nh cc nghi l triu nh. - L Cng Un ln ngi, b my nh nc c nhiu quy nh cht ch hn m L qu n phi tha nhn chnh l mu mc cho mi i sau. - Trn c vua, k n l cc quan cn thn bao gm Tam Thi : Thi s, Thi ph, Thi bo; v Tam thiu : Thiu s, Thiu ph, Thiu bo. Ngoi ra cn c chc Thi y sau chuyn thnh T Tng ri li chuyn i thnh quan Lnh Binh. - t thi l, vn chng gio dc c coi trng. Vn miu u tin c lp vo nm 1070. - i Trn, xt v c bn ging thi nh L tuy c s i i cht. i Trn thit lp thm cc ch quan nh : t (T Tng), T m (Thng soi), T thng (qun s) gi chung l Tam T.


33

- n thi L, cc quan li c t chc thnh cc B. Bao gm lc B, ng u l quan Thng Th. + B Li : trng coi v vn chng v khen thng + B L : trng coi vic thi c v l tit. + B Binh : coi vic qun s + B Hnh : gim st vic thi hnh lut + B Cng : ph trch vic xy dng + B H : ph trch vic pht trin kinh t. - Bn cnh cc b cn c : + Hn Lm Vin : bin son vn th, sc lnh. + Quc T gim : ph trch vic o to + Khm Thin gim : ph trch v thin vn, lch php + Thi y vin : ph trch cha bnh, thuc men. - Nn tng kinh t quc gia l nng nghip la nc. Hai khi nim t v nc l sn phm ca loi hnh kinh t ny. - Trong cng ng ngi Vit truyn thng tn ti hai c im : + Du tch ca Cng x th tc v Cng x nng thn. + C ch t chc triu nh Phong kin m phng theo m hnh ca Phong kin Trung Hoa nhng vn mang bn sc vn ha vit Nam. - Thit ch x hi ca Vit Nam cn khc Trung Quc l vic lnh o tp th : Hai ch em. Ba anh em, h thng vua v Cha. - C cu t chc x hi truyn thng ca Vit Nam l t lng n nc lng trc, nc sau. - Lng l mt t chc cng ng, nhng cng l mi trng sng, l n v gn b cht ch nhng ngi Vit vi nhau. - Xt trong c cu ngnh ngh quy nh c cu x hi theo trt t : s nng cng thng. - Tm l coi thng bun bn v th th hin trong cch gi dn gian v thnh Thng Long = K ch (k = lng).

2.2.3 Php lut - Nh nc vn Lang thi Vua Hng th lut php mang tnh lut tc. - Thi i Vit c nhiu b lut c bin son : + Triu l c b Hnh Th (1042)


34

+ Triu Trn c b QucTriu Hnh lut (1244) + Triu L c b L Triu hnh lut cn gi l b lut Hng c (1489) + Triu Nguyn c b lut Gia Long (1815) - b lut Hng c v b lut Gia Long chu nh hng ca php lut Trung Quc v ra i vo thi m Nho gio ang pht trin mnh m Vit Nam. im khc bit l cc b lut vn dnh cho ngi ph n Vit Nam mt v tr nht nh trong x hi ln hn ngi ph n Trung Quc. - Lng ngi Vit cn tn ti mt loi lut php l l c ghi trong hng c ca lng Php vua thua l lng vic lng i trc, vic nc theo sau.

2.3 CC GIAI ON PHT TRIN CA X HI VIT NAM T GC VN HA

2.3.1 Giai on thi Tin s v s s

- T chc x hi : x hi bin chuyn t by ngi nguyn thy n b lc. Mt s b lc lin kt li thnh cng ng sinh hot chung.

- Cch y khong 4000 nm, c dn sinh sng lu vc sng Hng ko di n lu vc sng ng Nai hnh thnh nhng cng ng v bc vo thi i kim kh.

- Thnh tu vn ha :

+ Nhng thnh tu thi tin s c nh du bng hai nn vn ha : vn ha Ha Bnh v vn ha Bc Sn.

+ Vn ha Ha Bnh c nin i khong 1 vn nm cch ngy nay. Hot ng ch yu ca c dn ny l sn bt v hi lm.

+ Vn ha Bc Sn ( tnh Lng Sn) c nin i khong 8000 nm cch ngy nay. C dn bit ch tc cng c bng , bit lm gm v khc hoa vn trn . Nhng hoa vn ha hnh mt tri, hnh li la ( ging ch s). y chnh l t duy bc u ca c dn v khng gian v thi gian.

+ Nhng thnh tu vn ha thi s s ghi nhn c Vit Nam thi l 3 trung tm vn ha ln : vn ha ng Sn, vn ha Sa Hunh, vn ha c Eo (vn ha ng Nai)


35

+ Vn ha ng Sn c xem l thnh qu ca mt cng ng a tc, va mang tnh thng nht va c tnh a dng.

+ Vn ha ng Sn mang tnh cht ca nn vn minh nng nghip la nc.

+ Thi ng Sn c xem l k nguyn xy dng nn tng x hi, li sng v truyn thng vn ha Vit Nam.

+ Xt v ngun gc : vn ha ng Sn c hnh thnh trc tip t cc nn vn ha thuc lu vc sng Hng, sng C v sng M. C dn c 3 lu vc ny c s giao thoa vn ha mnh m, chng t c s tn ti ca cc b lc v lin minh gia h. Vic lin minh v giao thoa ha chung cc phong tc thnh thng nht, hnh thnh nn nh nc Vn Lang.

+ Xt v ch th : ch nhn ca nn vn ha ng Sn l ngi Vit.

+ Xt v thi gian : cch nay khong 6000 nm.

+ Di vt : c o v phong ph; cht liu a dng :

- Bng ng c :

a. Cng c lao ng : li cy hnh bm, hnh tim, thung, cuc

b. V kh : ru chin hnh bn chn, hnh thuyn, hnh hu; cc loi mi tn hnh lao hoc c ba cnh hnh tam gic; cc loi dao gm hnh l tre, hnh sng tru; khin hnh ch nht hay hnh vung.

c. Dng c sinh hot : khp hnh chum, c np c chn u khc hoa vn trng ng, trang sc

- Bng st c : ru (in hnh l ru xo gt trn, li ngn), cuc

2.3.2 Giai on thi Bc thuc

- Nin i : khong 10 th k u sau cng nguyn.

- X hi : 179 TCN Triu (ng Phin, Qung ng Trung Quc) nh bi an Dng Vng thn tnh nh nc u Lc; nm 111 TCN nh Hn nh thng Triu chim lun hai qun Giao Ch v Cu chn.


36

- Trong 10 th k Bc Thuc, c th k n nhng cuc khi ngha chng Trung Quc ca nhn dn Vit Nam nh :

+ Hai B Trng (TK I)

+ B Triu (TK III)

+ L Bn Triu Quang Phc (cui TK VII)

+ Phng Hng (cui TK VIII)

+ Dng Thanh (u TK IX).

+ n nm 938, chin thng trn sng Bch ng a t nc vo nn c lp, t ch.

- c im vn ha : c hai xu hng tn ti

+ Chng Hn ha

+ T tip thu c chn lc vn ha Nho gio

- Tip bin giao lu vn ha theo hai hng

+ Tip xc cng bc vi vn ha Hn

+ Ch ng tip xc, giao lu vi vn ha n . (tr 84)

2.3.3 Giai on thi t ch Nc i Vit

1. Nin i : 938 - 1858

2. X hi

- Tnh hnh x hi

+ 939 Ng Quyn xng vng, lp nn nh Ng, ng C Loa

+ 967 inh B lnh dp lon 12 s qun ln ngi lp nn nh inh (968 981) t tn nc l i C Vit, ng Hoa L.

+ 981 L Hon nh tan qun Tng, xng vng lp nn nh Tin L (981 -1009)

+ 1010 L Cng Un thay th nh L lp nn nh L (1010 1225), i t Hoa L v thnh i La, i tn l thnh Thng Long, nm 1054 i tn nc l i Vit.


37

+ 1225 nh Trn thay th nh L

+ 1400 nh H thay th nh Trn v b mt nc vo tay nh Minh (Trung quc). Sau 10 nm chin u vi s gip sc ca Nguyn Tri, L Li ginh li giang sn.

+ 1428 L Li ln ngi lp ra nh L.

+ 1527 t nc xy ra ni chin gia nh L v nh Mc

+ 1570 1786 xung t gia ng trong v ng ngoi, ng trong l vua L cha Trnh cn ng ngoi l Cha Nguyn.

+ 1771, Ty Sn khi ngha, thng nht t nc vo nm 1786.

+1802, Gia Long ln ngi m ra triu Nguyn (1802 -1954), ly tn nc l Vit Nam

- Cu trc x hi :

+ Thuc hnh thi x hi Phong kin

+ Trn c vua quan

+ di c dn

- Cu trc giai cp :

+ a ch = giu, c th lc

+ nng dn = ngho, ph thuc vo a ch

3. Vn ha : c 3 ln phc hng vn ha

+ Thi L Trn = ngay sau thi Bc thuc

+ Sau khi nh L i thng qun Minh (TK XV)

+ Sau thi k phn lit v xung t gia cc vng triu Phong kin (TK XVIII)

- S pht trin vn ha da trn nn tng cc vng c th sau

+ Vng chu th Bc b pht trin vn ha trn nn tng ca vn ha ng Sn. Nn vn ha vng ny c nhng c im :


38

ch th l ngi Vit, nhng vn c s ng gp ca nhiu tc ngi anh em khc. Do y l nn vn ha a tc.

Tn ti song song v c s tc ng qua li gia hai dng vn ha : vn ha dn gian v vn ha Bc hc.

C nhng thnh t kh rc r

+ Vng ven bin min Trung , c dn pht trin vn ha trn nn tng ca vn ha Sa Hunh = vn ha Champa pht trin cng vi vng quc Champa (192 1471)

+ Nam b pht trin vn ha trn nn tng ca nn vn ha c Eo (ng Nai)

+ Na sau TK XVIII, xut hin nhng i thi ho ca dn tc nh Nguyn Du, H xun Hng lm mi li vn ha dn tc t t tng n thc h trong ti sng tc ln phong cch th hin.

+ Vn ha m c bit l vn hoc ng vai tr tin phong dn ng cho s pht trin ca x hi bt chp s suy thoi v ri ren v chnh tr.

4. Kinh t

- C giao lu bun bn vi ngi nc ngoi

- C thng nhn nc ngoi n c tr ti cc ca khu : Ph Hin, Hi An, K Ch, Gia nh

- Nn kinh t hng ha xut hin v c quan tm nhiu hn, nhng tnh cht ca n vn l nn kinh t hng ha gin n (cha c quy m)

2.3.4 Giai on thi Php thuc ( 1858 1945)

- X hi :

+ 1858 thc dn Php n sng chnh thc xm lc nc ta.

+ 1873 thc dn Php nh ra Bc b.

+ 1882 Php nh chim H Ni v mt nm sau nh chim kinh thnh Hu.


39

+ Triu nh nh Nguyn lin tip nhng b bng cch k nhng hip nh tha thun c li cho chng i ly ha bnh tm thi.

+ Nhn dn khng th trng ch vo triu nh nn lin tip ng ln u tranh. Hng lot cc cuc khi ngha n ra di s lnh o ca cc v quan triu nh nh : Nguyn Tri Phng, Hong diu, Tn Tht Thuyt; nhng cuc khi ngha t pht ca nng dn nh : Trng nh, Nguyn Duy Dng, Nguyn Trung Trc, inh Cng Trng, Phan nh Phng..

- Vn ha :

+ Vn ha c nhng c im khc bit so vi thi k trc.

+ tn ti 3 thi : Chng li s du nhp ca vn ha Phng Ty; Chp nhn hon ton mt cch th ng; ci cch vn ha theo xu hng hi nhp v giao thoa t nhin.

+ Vn ha Vit Nam cng song song tn ti nhiu h t tng khc nhau : Nho gio, Pht gio, Thin Cha gio.

+ Vn ha lng x vn tn ti vi nhng nhn thc truyn thng ca c dn nng nghip la nc.

+ Vn ha Nho gio tn ti trong thc h ca cc nh nho, nhng khng gip h tr li c cu hi ca thi i.

+ Cc tr thc tiu t sn thnh th yu nc v c t tng tin b, nhng cng vn b tc trc cc din ca x hi.

+ Nh ch s yu nc Nguyn i Quc i tm ng cu nc, bt gp ch ngha Mc L nin v em tinh thn y v Vit Nam sau nhiu nm thng p , ng Cng Sn ra i chnh l mt bc ngot lch s cho nn vn ha nc Vit.

+ Nhng du n vn ha Phng Ty nh hng mnh m trong giai on ny; Vn ha vt cht c s thay i r rt : h thng nh cao tng, xe hi, xe la v nhiu phng tin khc xut hin ph hp vi mt li sng th mi. Vn ha tinh thn : s thay i v pht trin ngn ng to iu kin cho hng lot nhng nhn tc vn hoc pht trin nh : bo ch, kch, th mi, tiu thuyt, truyn ngn


40

+ nh hng vn ha Phng Ty lm cho nhng t tng trc ca Phong Kin bt u lung lay. Vn ha Vit Nam c nhng thay i tn cn, mt s chuyn giai on; ngha l khng ch xut hin nhng yu t vn ha mi m cn c c nhng h t tng mi. V d l nhng ngh canh tn ca Nguyn Trng T hay Nguyn L Trch. Cc phong tro vn ha xut hin di cc tn gi nh : Chn hng dn kh, khai thng dn tr, m rng dn quyn, ci thin dn sinh

+ Tiu thuyt ca nhm T lc vn on cho thy nhng gi tr truyn thng ca Nho gia cng ang b rn nt, c bit l trong lnh vc hn nhn v gia nh.

CHNG III : CC VNG VN HA VIT NAM

S thng nht do cng ci ngun ng h to nn bn sc chung ca vn ha ton Vit Nam. Tuy nhin, tnh a dng trong c cu a tc hnh thnh bn sc ring ca tng vng vn ha. Do , cc nh nghin cu phn chia Vit Nam thnh nhng vng vn ha nh hn. Vi nhiu cch chia khc nhau, nhng theo GS. Trn Quc Vng, ng chia Vit Nam thnh 6 vng vn ha nh sau :

3.1 VNG VN HA TY BC

- V tr a l : Hu ngn sng Hng ko di n pha bc Thanh Ha

- iu kin t nhin : Ni non trng ip

- Dn tc c tr : 20 tc ngi trong , tiu biu l cc tc Thi, Mng

- c trng vn ha : H thng mng phai, ngh thut trang tr tinh t trn khn Piu Thi, cp vy Mng, trang phc n HMng; m nhc c cc b hi (khn, so) c nhng iu ma xe.

3.2 VNG VN HA VIT BC

- V tr a l : T ngn sng Hng

- iu kin t nhin : Ni non him tr

- Dn tc : ch yu l ngi Ty, ngi Nng


41

- c trng vn ha : Trang phc gin d, c l hi lng tng (xung ng), c h thng ch Nm Ty hnh thnh trong thi cn i.

3.3 VNG VN HA BC B

- V tr a l : ng bng chu th sng Hng, sng Thi Bnh v sng M

- iu kin t nhin : t ai tr ph

- Dn tc : Tc Kinh

- c trng vn ha : C dn sng qun t thnh lng x; Chic ni ca vn ha ng Sn thi thng c; l ci ngun vn ha Vit nam Trung B v Nam B sau ny.

3.4 VNG VN HA TRUNG B

- V tr a l : Chy di theo ven bin t Qung Bnh n Bnh Thun

- iu kin t nhin : Kh hu khc nghit, t ai kh cn

- Dn tc : ngi Chm l ch yu trc khi ngi Vit n c tr

- c trng vn ha :Con ngi cn c, hiu hc, tho ngh i bin, thc n thin v hi sn, thch n cay (do c tanh); c nhng thp chm ni ting.

3.5 VNG VN HA TY NGUYN

- V tr a l : Sn ng ca di Trng Sn

- iu kin t nhin : Ni rng

- Dn tc : 20 tc ngi thuc ng h Mn Khmer v Nam o

- c trng vn ha : Trng ca; l hi m tru; nhc c l dn cng ching

3.6 VNG VN HA NAM B

- V tr a l : Lu vc sng ng Nai v h thng sng Cu Long

- iu kin t nhin : Kh hu chia hai ma : kh v ma; nhiu sng nc v knh rch

- Dn tc : Khmer, M, Xting, Chro, Mnng v sau ny them ngi Vit, Chm, Trung Hoa.


42

- c trng vn ha : Nh c khuynh hc tri dc ven knh v ven l; ba n thin v thy sn; tnh cch con ngi phng khong; tn gio v tn ngng va a dng, va phong ph. D tip nhn nhng ci mi.

CHNG IV : PHONG TC

4.1 Khi nim

- Phong tc l nhng thi quen chung ca mt cng ng c hnh thnh v lu gi t i ny sang i khc.

- t in Vit Nam ph thng nh ngha : Phong tc l thi tc chung ca nhiu ngi t lu i.

- T in bch khoa ton th : Phong tc l ton b nhng hot ng sng ca con ngi c hnh thnh trong qu trnh lch s v n nh n np, c cng ng tha nhn v t gic thc hin, c lu truyn t th h ny sang th h khc, to nn tnh tng i thng nht ca c cng ng.

+ Phong tc khng mang tnh c nh v bt buc nh nghi l, nghi thc.

+ Phong tc cng khng ty tin, nht thi nh hot ng sng thng ngy.

+ N tr thnh mt tp qun tng i bn vng.

+ Phong tc ca mt dn tc, mt a phng th hin qua nhiu chu k khc nhau ca i sng con ngi.

+ H thng phong tc thng lin quan n vng i.

+ H thng phong tc lin quan n cc ma, cc l hi

+ Phong tc l mt b phn ca vn ha, c vai tr quan trng trong vic hnh thnh truyn thng ca mt cng ng.

+ Ch nh nhiu ng x ca c nhn trong cng ng.

+ Phong tc c tun th theo quy nh ca lut tc hay hng c.

+ Phong tc c s o thi v hnh thnh

4.2 Vn ha kin trc

- Nh sn ca ngi Vit l mt c trng ca c dn vng sng nc.


43

-Thi hin i, c dn c khuynh hng chuyn t nh sn ln nh trn nn t.

- ngi nh truyn thng ca ngi Vit thng c ba gian : gian gia (trung tm) v hai gian i xng hai bn. Gian gia dng cho vic th phng hay tip khch; hai gian hai bn dng cho nhng tin ch khc.

- Sau nh l rung hay vn, c chung th mt vi con gia sc, c ao nui c

- Kt cu khung nh ca ngi Vit v ko ba ct : Ct gia c nhim v lm gi cho c ngi nh, mi thng cong hnh thuyn

4.3 Vn ha m thc

- C cu m thc thin v thc vt : cm v rau

- Cm t l thc phm chnh

- Trong ba cm khng th thiu canh, canh ch yu c ch bin t cc loi rau.

- Tht khng phi l nhu cu thit yu, c cng c m khng c cng khng sao

- ng vt l thy hi sn nhng thin v thy sn hn

- Khu v c s khc bit gia ba min :

+ Min Bc thch hng thm, mu sc v v nht.

+ Min Trung thch v cay (do thi quen dng c bin thng tanh).

+ Min Nam thch ngt v bo.

- ung ca ngi Vit cng c s khc bit gia min Bc v min Nam, Min Bc ung ch v pha ch kh l cu k, trong khi min Nam coi ch ch l mt loi gii kht.

- Ru gn lin vi ngi Vit. Trong ba n ca h, nam gii t khi c ngi no m khng dng ru trong ba n.


44

4.4 Vn ha trang phc

- Trang phc rt quan trng vi c dn thch kn o ny. Chng vy m ngi Vit c cu : n chc mc bn; n ngon mc p; ngi p v la, la tt v phn; hoc l : hn nhau ci o manh qun, cn ra ai cng bt trn nh ai

- cht liu c a chung gn vi t nhin : t tm vi nhng tnh cht : gn, nh, mng, thm nc, mau kh, p)

- Thi quen n mc :

+ Nam ci trn ng kh

+ N vy vn ym mang

- Ph n Vit Nam mang vy t thi Hng Vng cho n tn TK XIX. Sau ny c mt o lut thi Minh Mng cm ph n mc vy, c l v thy l thi quen ca ph n Phng Ty.

- Sau vy l ym, ym cng c mc trong tng hon cnh c th :

+ Ym nu dng trong lao ng v sinh hot hng ngy.

+ Ym trng dnh cho ph n thanh nhn

+ Ym hng, ym o, ym thm dng trong l hi, i cha

- Chic ym i vo vn ha truyn thng v c nhng cu ca dao dn gian.

- i vi nam gii, kh v guc cng l mt phn ca trang phc.

- Kh v ym th hin ci p trong trang phc

n ng ng kh ui ln

n b mc ym h ln mi sinh

- Dp l hi, nam gii mc o cnh hay o the, ph n th mc o t thn.

- o di nam gii ci nt bn tri, chng t trong truyn ngi Vit coi trng bn tri khc ngi Hoa ci nt bn phi.

- o di n gii ngy nay cng c mt lch s.


45

+ Tin thn l chic o b thn vt di c tm thy trong nn vn ha ng Sn khc trn trng ng.

+ Nhng bn ngoi chnh l chic o t thn nh gio s Critofo ngi m t : ngi ta mc o di, ci n ph ci kia, nhiu mu, phn di tht lng l nhng di la di.

+ theo thi gian, chic o t thn c tch hp nhng yu t thm m ca chic o sn xm Thng Hi.

+ Bc th ba l c tch hp vi nhng yu t vn ha Phng Ty.

- c im khi mc chic o di : khng ph din l liu hnh th nhng li kn o khoe ra nhng ng cong to nn s hp dn cho n gii. Trang phc o di ph hp vi rt nhiu bi cnh : l cha, d hi n sinh hot khc

4.5 Mt s phong tc sinh hot thng hng

1. Tc xm mnh, tc, nhum rng en

- Tc xm mnh c t thi Hng Vng hoc xa hn na.

- Trn trng ng ng Sn c chm khc mt ngi mang hnh hai con c su trn ngc.

- tc nhum rng en ca ph n cng l mt nt vn ha ca ngi Vit.

Rng en ai nhum cho mnh

duyn mnh p, tnh anh say.

- Nhum rng cn c xem l mt hnh thc bo v rng ming.

2. Tc ci hi 2.1 L gim ng Khi ng mt ngi con gi, nh trai nh h hng hay ngi thn thch lm mi gii n nh gi xin hi c gi lm v con trai mnh. Thc cht ca l ny l m hi nh gi xem t ca h th no trc khi chnh thc ra mt xin ci. 2.2 L hi Khi d c nh gi, nh trai mi chnh thc n thm nh gi, cng nhau tho lun chn ngy lm l n hi. L hi cn c gi l l nh


46

hn. Sau l ny th ngi con gi c xem nh ngi c chng v s khng nhn c hn ca bt c ai. Do , l hi c thc hin rt long trng, c s phn cng rt r rng. Nh trai s mi mt v c vai v trong gia tc lm ch hn. Trong ngy l hi, ngi ch hn, cha m ch r tng lai, ph r v nhng ngi thn thch mang l vt n nh gi. L vt gm c : Khay tru v ru ph khn , cp qu (mt chic ng tru cau mt chic ng nhn nh hn), mm qu v bnh. Trc khi n nh gi, nh trai lm mt mm tru cau, ru, tr cng gia tin v c bi khn : Knh co Gia Tin vic hi v (tn c gi) l trng (hay th, t) ca ng b. . Cho con trai mnh l trng (hay th, t) tn l . Nay lm l hi xin Gia Tin chng gim. Khi n nh gi, nh trai dng ng, c ngi i din v nhng ngi bng l vt vo trc t ln bn th, m khn v ni : gi lnh sp n, h trai ti v xin vo lm l. Nh gi c i din ra mi nh trai vo. Sau khi cho hi, gii thiu hai h, nh gi mi nh trai an ta v m l vt. Nh gi chn mt t l vt t ln bn th Gia Tin khn : Knh co vic g con gi trng (hay th, t) tn l cho con trai trng (hay th, t) tn l ca ng b nay nhn l hi, xin gia tin chng gim. Ch Hn bn nh trai tuyn b : ng b chp nhn ha hn, bng lng g c cho cu con ng b i bn chn ngy lnh thng tt, hm nay c hnh l nh hn trc s c mt ca hai h. Ch hn nh gi p : v chng ti vui lng chp nhn li ha hn. Ch hn nh trai m trp nhn nh hn, a cho b m chng eo nhn cho c du, v b v s eo nhn cho chng r tng lai. Sau , hai h vo d tic. Trc khi ra v, nh gi dnh li cho nh trai mt phn l vt gi l li qu. 2.3 L T ng Trc l ci ba ngy, c hai h u thc hin ti nh mnh l ny, h dn mt mm tic ru, n trc gia tin v khn xin gia tin chng gim. 2.4 L t n cha m Trc l ci mt ngy, ch r s dn mt khay tru ru t ln bn, mi cha m cng ngi ln ging hay trn gh cao, ch r rt hai ly ru dng cha m v ni Cng lao sinh thnh dng dc ca cha m snh vi tri cao bin rng, nay li lo xy dng gia nh cho con, n c bao la, ly g n p, nay con xin ly t t lng bit n. Sau , ch r ly 2 ly v ba vi. C du cng thc hin l ny vi cha m mnh 2.5 L Mnh Tiu (ban hun cho con)


47

ng trai, cha m ngi hng ty, con trai ng hng Nam, ngi Cha s rt ru v ban hun t cho con. Sau khi ni xong s trao ly ru cho ch r. 6. L ci - Lp hn th ti nh lng hay c quan chnh quyn - Rc Du : ng ngy v gi nh, nh trai mang l vt sang xin rc du. on rc bao gm : ch hn, b chng v anh ch em thn thuc. on a du gm ch hn v h hng. Khi c du bc vo cng nh trai, m chng s ra n du v dn n trc t ng (hay bn th gia tin) lm l ra mt vi t tin dng h. Sau , c du s ly cho cha m chng ri n cho h hng bn chng. Sau khi hnh l l tic ci. Tic ci c t chc rt long trng. 7. L li mt Sau ngy ci 3 ngy, v chng mi ci s v bn v lm l li mt. Nh chng s chun b cho c du mt s tng phm v biu bn v. 2.1.2 c im c th tin hnh nhng nghi l ci hi, dn gian Vit Nam vn thng c nhng tp tc khc nh xem mt, xem bi v ng cheo cho lng. Nhng tp tc ni ln phong tc ci hi ca ngi Vit c nhng c im rt ring, ph hp vi c dn nng nghip la nc. c th kt hn, ngi ta cn tnh n nhng quyn li ca tng thnh phn theo th t u tin. a. Quyn li ca hai gia tc Hn nhn l s kin ca hai ngi trong cuc, nhng vi mt c dn nng nghip th u tin u tin c tnh n l quyn li ca hai gia tc. Hn nhn khng ch l thit lp mt gia nh mi, m cn l xc lp mi lin h gia hai gia tc. Do , khi chun b kt sui gia, ngi ta phi tnh n kha cnh mn ng h i, ng trai phi xem ng gi c gia th tt tng xng vi mnh khng, gia th y ch c hn hoc bng ch khng c kp hn; bn ng gi trc khi nhn li nghi kt thn cng phi xem xt ng trai nh vy. Kt hn cn c mc ch sinh con ci, duy tr ni ging v pht trin ngun nhn lc lm nng nghip. Do , trc khi kt sui, b m bn ng trai bao gi cng phi tn dng ht kinh nghim ca mnh xem xt c con du tng lai ca mnh v nng lc sinh sn, tip n l kh nng chm sc gia nh.. do , ngi con du tng lai phi c vc dng tiu chun tht y lng ong va kho chiu chng, va kho nui con. Bn cnh , c du phi m ang tho vt, chm ch m gn gng. Cho nn, trao khn kn v ch ng, gi khn tm chng gia chn ba qun. b. Quyn li ca lng x


48

Lng x Vit Nam l lng nng nghip, nn lng ng c c xem l lng ln, v lng x lun tm mi cch duy tr s n nh. Do , h c nhng bin php nhm lm cho dn c gn b vi qu cha t t; vi ni chn rau ct rn. H cng t ra nhng cu cao dao truyn tng trong dn gian cng c quan nim chn v chn chng cng lng, nh : Nh u ch, v gia lng Rung gia ng, chng gia lng Ly chng kh trong lng, hn ly chng sang thin h Ta v ta tm ao ta, d trong d c ao nh vn hn. ng thi, gi ngi v duy tr s n nh, lng cn t ra mt loi tin thu cho nhng ngi kt hn gi l cheo, s tin ny do nh trai ng. Nu chng trai l ngi trong lng th tin cheo ng rt t, cn nu chng trai l ngi ngoi lng th tin cheo rt nng, ch nhng nh giu mi kham ni iu . c. Quyn li ring t Sau khi p ng c quyn li gia tc v lng x, th quyn li ca bn thn ngi sp kt hn mi c tnh n, tnh cm khng c vai tr g trong nhng cuc hn nhn. Quyn li ca i bn tr c tnh n th hin trong vic xem bi xem i trai gi c hp tui khng. Tip n, l ph php cho i v chng c bn vng thng qua vic trao cho h nhng hin vt nh t v mui c thc hin di mu o nghi l (gng cay mui mn xin ng qun nhau). Ngy nay, thay cho mun v t l nhng loi bnh c mc cho nhng ngha tng t nh bnh su s (c tri ca t Phu Th trong ting Hoa). 3. Tc tang ma Khi c ngi qua i, ngi Vit mang hai tm trng tri ngc nhau : mt mt, h tin rng ngi thn khi cht s v ni chn sui, l ni c tr vnh vin ca tt c mi ngi, cn trn gian ni ang sng ch l tm b sng , thc v sinh k t quy. Nhng mt khc, khi ngi thn qua i l mt s ri xa, cch bit m dng, do ngi ta cng mang tm trng xt thng. Mt mu thun khc din ra trong tang ma l mt mt ngi ta bin ci cht ca mt ngi thnh mt s kin ca c mt gia nh gia tc, cho nn khi c ngi qua i th tt thy u c mt bn linh cu; nhng mt khc, ngi ta cng lo s ngi cht, cho nn khi khm lim ngi ta cng ct tay chn ngi cht li, ng thi phi gi k khng cho mo nhy qua ko lm ngi cht sng li. i vi ngi Vit, bn thn h kh bnh tnh n ci cht, h tin rng cht ri s li sng mt cuc sng mi l h qu ca t duy trit l m dng : m cc sinh dng.


49

Ngi Vit chun b cho ci cht ca mnh rt chu o. Nhng ngi cao nin thng t mnh hay nh con chu sm o quan cho mnh. Khi bit mnh gn t xa tri, con chu s cng t hp nhau o huyt cho cc v y. Ngy o huyt c t chc nh mt ngy hi, nam gii i o huyt cn n gii c nhim v nh git ln g tht tic i khch.. M phn thng c thy a a l cn c vo tui tc, ngy sinh ca ngi sp qua i xem t cho. S xt thng ca con chu th hin ch con chu khc than khi ngi thn qua i. Ngi Vit cn c tc gi hn, tc a linh cu ra m, nhng trc khi h huyt, ngi ta t xung t trc m ch con chu rt mun cho ngi thn sng li. Bn cnh , con chu cn tang theo th bc trong h t lng thng tic. Tang ma ngi Vit cng mang tinh thn trit l m dng. Tang phc dng mu trng hoc mu en. Mu trng ng vi hng ty = hnh Kim trong ng hnh. Hng ty c xem nh tnh m v l hng xu. Ngha trang ngi Vit thng chn hng ty, cng l hng ca rng r, ni c tr ca ma qu. Cn mu en th mi xut hin t thi nh L, tc l khi L Thnh Tng cht (1947). Xt theo hng th en ng vi hng bc, tng ng vi Hnh thy trong Ng hnh. Nhng con s lin quan n tang l cng mang s chn (m). Khi n ving m tang, khch ving vi t 2 4 vi, con chu vi tr s vi ba vi (v khch ving mang tnh dng). Hoa cng cm s chn, bc thang ln nh m ca cc dn tc Ty Nguyn cng l s chn. Gy chng ca con trai trng cng mang tinh thn trit l m dng : cha tre, m vng. Cha (dng tnh) nn dng tre trn, m (m tnh) th dng gy vng vt vung.

CHNG V : T TNG - HC THUT TRONG VN HA VIT NAM

5.1 Khi nim

- l hai phm tr thuc vn ha nhn thc.

- V hnh thc, chng tn ti trong vn ha di dng khi nim, cc tn iu gio l tn gio, cc hc thuyt.

- V ni dung : chng th hin qu trnh nhn thc ca con ngi, ca mt dn tc i t khi qut n tru tng, t hin tng c th n cc quy lut.


50

- T tng hc thut Vit Nam c xem xt qua nhng chng tch di dng cc di vt kho c, cc tn d ca tn ngng dn gian, tn gio, hc thuyt, gio iu, phong tc tp qun, np ngh

- Trong cc hc thuyt c du nhp th Nho gio c nh hng bc nht n t tng hc thut ca Vit Nam.

5.2 Nho gio

- du nhp vo nc ta t thi ng Hn.

- Thi Bc thuc, vic thit lp th ch chnh tr l thuc Phng Bc.

- Khi ginh c lp, i Vit vn chn Nho gio lm h t tng ca th ch chnh tr trung ng tp quyn, c bit di triu L.

- Thi L, vua cho lp vn miu th Chu Cng, Khng T, thi c theo Nho gio.

- Thi vua L Thnh Tng, Nho gio ng vai tr nn tng cho o c chnh tr, t chc triu nh, h thng gio dc, thi c v php lut.

- Nm 1470 vua L Thnh Tng ban hnh Hun dn i co gi cho ton quc ging thuyt v nhng gio iu, l ngha nho gio trong dn.

- 1511, thi L Uy Mc ban hnh Tr bnh bo phm gm 50 iu gio ha ca Nho gio n nh trt t triu nh.

- 1663 cha Trnh li ban hnh 47 iu gio ha gi an dn chng.

- nh hng Nho gio, ch khoa c c coi trng, to nn truyn thng hiu hc ca dn tc.

- Nho gio nh hng n cng ng lng x trong nhn thc trng nam khinh n.

- nh hng n x hi vi t tng trung qun - hiu o.

- Nhng im chung gia nho gio v vn ha Vit nam l t tng : o lm ngi, , o hiu, o v chng, bng hu

- Ngi Vit chn ch ngha lm c tnh x hi.


51

5.3 Pht gio

- nh hng n Vit Nam t con ng bun bn vi thng gia n

- i vo thng qua Trung Quc

- H thng gio l : Tam tng

- H thng t chc : Tam Bo : Pht, Php, Tng

- Pht gio vo Vit Nam c bin i kh nhiu cho ph hp vi tm thc ngi Vit, th hin rt nhiu trong kho tng vn hc dn gian.

- Pht gio nguyn thy xa ri th tc, Pht gio Vit Nam li tham gia vo nhng hot ng cu nhn th.

- Pht gio Vit Nam tch cc hn trong mi hot ng.

- Pht gio pht trin v ph hp vi tm t ca ngi Vit.

5.4 o gio

- o gio vo Vit Nam thm nhp gii bnh dn.

- Pht trin trong tn ngng tu tin.

- Th nhng v c trong o gio Trung Quc : ngc hong thng , Quan thnh qun, Cu thin Huyn n, Thi Thng lo qun, Trn v

- Pht trin Vit Nam c s ha trn vi Nho gio v Pht gio.

CHNG VI : NGN NG

6.1 Khi nim

- Ngn ng l hin tng cng sinh ca t duy, l h thng tn hiu biu hin t tng, nim ca con ngi.

6.2 Tin trnh

Trong tc phm Theo du cc vn ha c ca nh nghin cu H

Vn Tn, ng kho st hai k hiu trn mt li cy ng thi ng Sn

phng on : C th nhng k hiu ny l nhng ch ca mt h

thng vn t ring ca c dn ng Sn, nhng mun chng minh iu


52

, chng ta phi tm ra nhiu k hiu hn na trn cc di vt ng Sn.,

m trong s c hai k hiu trn, nm bn cnh cc k hiu khc. Du

cha c gi tr khng nh, hai k hiu trn chic cy ng ny mang

cho ti nim tin v s tn ti ca ch vit thi ng Sn (H Vn Tn,

1998).

Truyn Mng K trong Thnh Tng di tho c k : Mt ln, Vua

L Thnh Tng i chi gp ma, ngh m cnh h Trc Bch, mng thy

hai ngi con gi thi L Cao Tng hin ln dng tu th by t ni oan

c, gm mt bi th ng ngn tuyt c bng ch Hn v mt t giy c

by mi mt ch ngon ngoo, vua khng c c. Tri qua ba nm, c

triu nh cng khng ai c c. Nh vua li mng c ngi hin ln

ging gii v ni : li ch y l ch c ca nc Nam. Nay Mng Mn

ni rng c ngi cn c c.

Ngi ta cn khm ph ra nhng k t trn bi Sapa m hin nay

cha c th l gii c. S tn ti ca ch Vit c vn cn l gi thuyt.

ng khc, ngi ta cng cha tm thy ch vit ca ngi Vit c

chp thnh s, thnh truyn hay mt th loi vn bn no khc.

Tuy nhin, ng L Mnh Tht trong tc phm Lch s Pht gio

Vit Nam c trch dn sch Thuyt Uyn do Lu Hng su tp mt

bi Vit ca c dch sang ch Hn. S kin bi Vit ca c chp

bng nguyn bn ln bn dch chng t ngi vit rt thng tho c hai

ngn ng. ng L Mnh Tht cn nghin cu Lc tp kinh pht hin

mt s cu trong khng phi l ca nguyn bn ting Phn dch sang.

ng cho chnh l vn bn ch vit c.


53

Nu chp nhn kin ca ng L Mnh Tht, th chng t rng,

ngi Vit c l mt cng ng kh tin b hn hn Triu Trin v

Nht Bn.

Ting Vit c l mt ngn ng thuc h Mn Khmer thuc ng h

Nam , khc hn vi ng h ca ting Trung Hoa. Nhiu tc gi cho rng

ch vit Trung Hoa du nhp vo Vit Nam vo khong th k I trc

Cng nguyn, ngay sau khi Trung Hoa chim xong Vit Nam. Trong sut

mt nghn nm, t th k 1 TCN n nm 938, ting Vit chu nh hng

mnh m ca ch vit Trung Hoa m ngi Vit thng gi l Ch

Nho.

Trong sut thi gian Bc thuc, vi chnh sch Hn ha ca nh

Hn, ch Nho c xem l loi vn t chnh thc dng trong vic ging

dy, hc hnh, thi c v hnh chnh ngi Vit Nam tip nhn ngn

ng mi v s dng song song vi ting Vit. Khng ging nh Triu

Tin v Nht Bn, ting Vit c khng ch l ting ni dng trong trao i

v sinh hot hng ngy m hnh thnh nn mt loi ch vit thng

dng v ph bin, ngi ta tm c mt s vn bia c khc mt loi

ch c bit c gi l ha t nh ni trn. Tuy nhin, khc vi

ngi Trung Hoa, ngi Vit vn khng phi l mt dn tc thch ghi

chp m chung truyn khu hn. Do , ch Vit khng th pht

trin.

Song song vi s tn ti ca ch Nho Vit Nam thi y, ngi Vit

cng tn dng ch vit Trung Hoa k m cho ngn ng vn c ca mnh

v sng to mt h thng ch mi theo php Gi t v Hnh thanh hnh thnh

nn mt loi ngn ng vit ring c gi l ch Nm.


54

Nhng ch Nm khng phi l b ch hon thin nh ch vit

Trung Hoa. y cng l mt c im vn c ca vn ha ngi vng

ng Nam m Vit Nam l mt in hnh. Nu nh c dn vng ng

Bc thch quy chun ha mi th n mc cc oan, th ngi vng

ng Nam li x s linh hot n tng i ty tin. Do , nu

Triu Tin v Nht Bn tn dng ch vit Trung Hoa hnh thnh

ch vit ring ca mnh, v ch vit y c quy chun ha cho ph hp

vi quc gia mnh, ri theo thi gian cc loi ch y ch gin lc ha

cho d s dng, ch v cn bn th khng c s thay i; th ch Nm ca

ngi Vit li hon ton khc, n c s dng trong sinh hot thng

thng cn nhng vn bn mang tnh quy phm nh nhng vn th hnh

chnh hay trong hc hnh th vn dng ch Nho. Theo thi gian, Ting

Vit vn tip nhn nhng thay i v kt qu l ch quc ng ra i mang

tnh cht, cu trc v loi hnh hon ton khc vi ch tng hnh ca

Trung Hoa.

Do , khi ngi Trung Hoa khng cn thng tr Vit Nam v

Phng Ty bt u hnh trnh xm lc ca mnh, th ngi Vit

chuyn i ch vit ca mnh t loi hnh ghi n loi k m nh

ngy nay.

S pht trin ca ngn ng Trung Hoa Vit Nam trong thi k bc

thuc song song vi s pht trin ca ting Hn Trung Hoa thi . Tuy

nhin, nm 938, sau chin thng Bch ng ca Ng Quyn, Vit Nam

c lp v khng cn l thuc vo phng Bc na, nhng ngn ng vn

cn b nh hng nng n ca ch vit Trung Hoa. Sau ngy ginh c

c lp, mc d ting Hoa l ngn ng c s dng chnh thc nhng

pht trin theo hng khc vi s pht trin ngn ng y Trung Hoa.


55

Tuy ngi Vit tip thu ch vit Trung Hoa nhng cng Vit ha

nhiu t ca ngn ng ny thnh t Hn Vit : vit theo m Hn - Vit v

cch pht m cng theo Hn Vit. V d : hnh phc, phu nhn, ng

mn, cng du

T Hn - Vit hin nay vn thng c dng khi mun th hin s

thanh lch v trang trng. Nhng t Hn-Vit y hin nay vn tn ti v

c mt trong kho tng t vng v t in ca ting Vit.

Ngy nay, sau khi ting Vit thay i t ch Trung Hoa, sang ch Nm n ch Quc ng th nhng t Hn -Vit vn c s dng, nhng theo mt cch vit duy nht ca ch quc ng.

6.3 Cc th loi ch vit

- Tin Vit Mng

- Vit - Mng chung : t khong nm 111 tr i

- Ting Vit c lp : Khong cui thin nin k th nht.

Ch vit th tin trin qua nhiu giai on :

- ch Hn

- Ch Nm : cui TK XII

- Ch Quc ng : thi cc tha sai truyn gio, c gn vi tn ca gio s Alexadre de Rhodes (1591 1660). n Vit Nam (1624). Vit cun t in Vit B La (1651)

TI NGHIN CU KHOA HC THEO NHM

1. Ch Tnh Sapa.

2. L hi m tru Ty Nguyn

3. L hi cng Ging Ty nguyn

4. Ch ni An Giang


56

5. L hi B Cha X

6. L hi gi t ngh may (Hi an)

7. L hi vn ha th thao min bin (Hi An)

8. L va Lc tnh vng gia (Hi An)

9. Hi voi klk

10. So snh ch ni min Ty Nam B v ch ni Thi Lan


nhân học - văn hóa xã hội việt nam

Documents