MALCOLMGLADWELL

Nhữngkẻxuấtchúng

Cáchnhìnmớivềnguồngốcthànhcông

OUTLIERS|THESTORYOFSUCCESS

BảnquyềntiếngViệt©2009CôngtySáchAlpha

DiệuNgọcdịch

NHÀXUẤTBẢNTHẾGIỚI

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Ebookthựchiệndànhchonhữngbạnchưacóđiềukiệnmuasách.

Nếubạncókhảnănghãymuasáchgốcđểủnghộtácgiả,ngườidịchvàNhàXuấtBản

Conđườngdẫnđếnthànhcông?

TRƯƠNGGIABÌNH

ChủtịchTậpđoànFPT

Bạnluônmongmuốnthànhcông?Bạnmơướctrởthànhmộtnhânvậtxuấtchúng?Nếubạnlàmtronglĩnhvựccôngnghệthôngtin,nhữngyếutốnàogiúpbạncó thể trở thànhmộtngườinhưBillGates?Nếuhoạtđộng tronglĩnhvựcnghệthuật,bạntừngbaogiờsosánhmìnhvớibannhạcTheBeatleshaythiêntàiMozartchưa?Trongcuốnsáchgiảndịnàycónhữngchỉdẫn,gợimởconđườnghướngmỗingườitớithànhcôngnhưmongước.

MalcolmGladwell,tácgiảcuốnsáchNhữngkẻxuấtchúngvàhaitácphẩmnổitiếngkháclàTrongchớpmắtvàĐiểmbùngphát,năm2005từngđượcTạpchíTimesbầuchọnlàmộttrong100ngườiảnhhưởngnhấtthếgiới.

Vìsaoôngcótầmảnhhưởnglớnnhưvậy,thậtđơngiản,vìôngcókhảnăngxuấtsắcđưaranhữngnhậnđịnhvềquyluậtxãhộitưởngchừngnhưrấtbìnhdịmà lại rấtsâusắc.Nhữngnhậnđịnhcủaông trongcuốnNhữngkẻxuấtchúnggiúpcácbậc làmchamẹ tiênđoánkhảnăng:Concáihọcó thể trởthành vận động viên thể thao nổi tiếng? Có thể thành công rực rỡ trongngànhcôngnghệthôngtin?Hoặccóthểtrởthànhluậtsưdanhtiếng?

TừnhữnglýgiảivềthànhcôngcủabannhạclừngdanhTheBeatles,tỉphúphầnmềmBillGates,cácluậtsưnổitiếngphốWall,cùngrấtnhiềuthiêntàikhác… tácgiả chỉ ra rằng cuộcđời củanhữngngười thành công tuân thủnhữngđiểmchungthúvị.ĐồngthờiôngcũngđưaracáchlýgiảiđầythuyếtphụcchothấtbạiđángbuồncủanhữngthầnđồngcóchỉsốIQrấtcao.Pháthiệnnày làmcuốn sáchđặc sắcvàkhácbiệt vềquanđiểmphát huy tiềmnăngconngười.

Tácgiảquảquyếtrằngcácvĩnhânkhôngtựdưngmàcó,cũngkhôngđượcthúcđẩybởichỉcóthiêntàihaytàinăng.Quảđúngnhưchaôngtanói:“Cócôngmàisắtcóngàynênkim”,vĩnhânlàngườibiếtnắmbắtcơhộitừmôitrườngvàhoàncảnh,vàcùngvớimiệtmàikhổluyệnmàhọvươnlênnhữngđỉnhcaongườikháckhôngthểđạttới.Mỗichúngta,nếucókhátvọnglàmđượcnhữngđiềulớnlao,trởthànhngườixuấtchúng,thìhãychămchỉrènluyệnkỹnăngvànắmbắtcơhộiđểvươntớiđỉnhcao.Chúngtacũngcóthểhướngdẫnconcáimìnhngaytừbâygiờgiúpchúngcóđượcnhữnglợithếđặcbiệtđểmộtngàynàođóchúngtacóthểtựhào.BiếtđâubạnsẽtrởthànhbốmẹcủanhữngBillGates,haycủanhómBeatlestươnglai…

Vớicuốnsáchnhỏnày,bạncóthểtìmđượcnhữnggợiýđơngiảnnhưngvôcùnghữuhiệuchoconcáihoặcchínhbảnthânbạn.

Từ cách nhìn và những lập luận trong cuốn sách, suy nghĩ vềViệtNam,chúngtacóthểthấyvìsaocónhữngthếhệvàngtrongtấtcảcáclĩnhvựctừthểthaođếnkhoahọchaytrongxãhội,tạisaothànhcôngcủathếhệnàyrấtkhácbiệtvớithànhcôngcủathếhệkháccũngnhưcóthểdựđoánvềthànhcôngcủachínhthếhệmình…

“Hiềntàilànguyênkhícủaquốcgia”.Hyvọngcuốnsáchnhỏnàygợimởchomỗigiađình,mỗicánhâncáchthứchunđúcnguyênkhíViệtNam!

Tháng7–2009

Lờigiớithiệu

BíẩnRoseto

“NHỮNGNGƯỜINÀYQUAĐỜIVÌTUỔICAO.CÓVẬYTHÔI.”

1.

RosetoValfortorenằmcáchthànhRomekhoảngmộttrămdặmvềphíađôngnamdướichânđồiApennine,thuộctỉnhFoggiacủaItalia.Cũnggiốngnhưnhững ngôi làngmang phong cách trung cổ, thị trấn này quây quần xungquanhmộtquảngtrườngtrungtâmrộnglớn.ĐốidiệnvớiquảngtrườnglàPalazzoMarchesale−lâuđàicủadònghọSaggese,từngcóthờilàlãnhchúagiàucóởvùngnày.MộtlốiđicómáivòmbắtđầutừmộtméhướngthẳngranhàthờMadonnadelCarmine.Nhữngbậcthangđáhẹpchạydọclênsườnđồi,ápliềnhaibênlànhữngcănnhàxâybằngđálợpngóiđỏsansátthànhcụmvớinhau.

Trongsuốtnhiềuthếkỷ,nhữngnôngdâncủaRosetolàmviệcởcácmỏđáhoacươngtrongnhữngquảđồixungquanh,haycấycàytrồngtrọttrêncácthửaruộngởthunglũngphíadưới,cuốcbộbốnhaynămdặmđườngxuốngnúimỗisớmmaivàrồilạicầnmẫnđihếtquãngđườngdàitrởvềkhuđồikhichiềumuộn.Cuộcsốngthậtgieoneo.Cưdânthịtrấnkhônghềbiếtchữ,nghèotảtơivàchẳngcómấyhyvọngđượccảithiệnvềmặtkinhtếchođếnkhi tin tức về mảnh đất của vận hội bên kia bờ đại dương chợt đến vớiRosetohồicuốithếkỷXIX.

ThángGiêngnăm1882,mộtnhóm11ngườiRoseto−mườingườiđànôngvàmộtcậutrai−dongbuồmđếnNewYork.ĐêmđầutiênhọngủngaytrênsànquánLittleItaliaởđườngMulberry,khuManhattan.Sauđóhọliềuthửvậnmayđivềphíatây,cuốicùngđãtìmđượcviệclàmtrongmộtmỏđáác-

đoa cách mười chín dặm về phía tây thành phố New York, gần thị trấnBangor,bangPennsylvania.Trongnămtiếpsau,mườilămngườiRosetorờiItaliađểđếnvớinướcMỹ,vàingườitrongđócũngdừngchânởBangor,sátcánhvớinhữngngườiđồnghươngtrongmỏđáác-đoa.NhữngngườinhậpcưấybáotinchoquêhươngRosetovềmiềnđấthứaởvùngTânThếGiớivàrấtnhanhchónghếtnhómngườiRosetonàytheochânnhómngườikhácgóighémđồđạctúidếtthẳngtiếntớiPennsylvania,chotớikhilạchnguồnnhậpcưbanđầutrởthànhmộtcơnlũcuốn.Chỉtínhriêngnăm1894,khoảngmộtnghìnhaitrămngườigốcRosetođãxinhộchiếunhậpcảnhHoaKỳ,đểlạitấtcảlốiphốnơilàngquêcũcủamìnhhoangliêu.

Người Roseto bắt đầumua lại đất đai trên sườn đồi lổn nhổn đá nối vớiBangorbằngmộtconđườngxesúcvậtkéomònvẹtvàdốcthoaithoải.Họxâydựngnhữngcănnhàbằngđáhaitầngsansátthànhcụmvớimáilợpđáácđoatrênnhữngconđườnghẹpchạyngoằnngoèolênxuốngsườnđồi.Họdựng lênmộtnhà thờ,gọinó làMadonnadelCarminevàđặt tênconphốchínhnơinhàthờtọalạclàĐạilộGaribaldi−tênmộtvịđạianhhùngthốngnhấtnướcItalia.Thuởbanđầu,họgọithịtrấncủamìnhlàTânItalia.NhưngrấtnhanhsauđóhọđổilạithànhRoseto−cáitêndườngnhưthíchhợpnhấtđểbiểuthịrằnghầuhếthọđềuđếntừcùngmộtngôilàngởItalia.

Vàonăm1896,ChaPasqualedeNiscomộtmụcsưtrẻtuổinăngđộngtiếpquảncôngviệc tạinhà thờMadonnadelCarmine.ChaDeNisco tạodựngnhữngcộngđồng tôngiáovà tổchứccácdịp lễ lạt.Ôngkhuyếnkhíchcưdânthịtrấnlàmsạchđấtđai,trồnghànhtây,đậuđũa,khoaitây,dưachuộtvàcáccâyhoaquảtrongnhữngmảnhvườnphíasaunhàhọ.Ôngphânpháthạtgiốngvàhànhcủ.Cảthịtrấnbừngbừngsinhkhí.NgườidânRosetobắtđầunuôilợnởsauvườnvàtrồngnhođểủrượutạigia.Vàitrườnghọc,mộtcôngviên,mộttuviệnvàmộtnghĩatrangđượcxâydựng.Cáccửatiệmvàhàngbánhngọt, nhà hàngvà quánbarmở cửa dọc theoĐại lộGaribaldi.Hơnmộttánhàxưởngbungrasảnxuấtáochoàngchongànhmaymặc.Thị

trấnBangorlánggiềngđaphầnlàngườixứWalesvàAnhquốc,thịtrấnkếbênchủyếulàngườigốcĐức−dựavàomốiquanhệcăngthẳnggiữangườiAnhvớingườiĐứccũngnhưngười Italia trongnhữngnăm thángấy− rõràngthịtrấnRosetochỉgồmtoàncưdânRosetosinhsốngmàthôi.NếubạndạobướcngượcxuôinhữngconphốRoseto−bangPennsylvaniatrongmộtvàithậpniênsaunăm1900,bạnsẽchỉnghethấytiếngItalia,màkhôngphảilàthứtiếngItalianàokhácngoàiloạiphươngngữmiềnNamFoggiachuẩnxácvốnđượcsửdụngởRoseto.RosetonằmtronglòngbangPennsylvanialàmộtthếgiớinhỏbériêngbiệttựcấptựtúc−tấtcả,nhưnglạikhônghềđượcnhữngcộngđồngxungquanhbiếttới−vàcólẽmọiviệcsẽvẫnduytrìnhưthếnếukhôngxuấthiệnmộtngườiđànôngcótênStewartWolf.

Wolfvốnlàmộtbácsĩ.Ôngnghiêncứuvềhệtiêuhóavàdạdày,dạyhọctạitrườngYthuộcĐạihọcOklahoma.ÔngtrảiquamùahètạimộtnôngtrạiởPennsylvania, không xa Roseto là mấy – dù có thế đương nhiên điều đóchẳngghêgớmgì,bởiRosetoquáđắmđuốitrongthếgiớibiệtlậpcủariêngmìnhđếnmứcdùaiđósốngởngaythịtrấnkếbêncũngchẳnghaybiếtgìnhiềuvềnó.“Mộtlầntôivềđónghỉhè−cólẽlàhồicuốinhữngnăm1950−TôiđượcmờiđếnnóichuyệntạimộthộiYtếđịaphương,”nhiềunămsauđóWolf kể lại trongmột cuộc phỏng vấn. “Sau khi cuộc nói chuyện kếtthúc,mộtvịbácsĩđịaphươngmờitôiđilàmmộtchầubia.Trongkhichúngtôiuống,anhtanói,“Anhbiếtđấy, tôiđãhànhnghềđượcmườibảynăm.Bệnhnhâncủa tôiđến từkhắpmọinơi, thếmàhầunhư tôichưagặpmộttrườnghợpngườiRosetonàodướisáulămtuổimắcbệnhtim.”

Wolfsửngsốtthựcsự.Đólàvàohồinhữngnăm1950,nhiềunămtrướckhixuấthiệncácloạibiệtdượclàmgiảmcholesterolcũngnhưnhữngbiệnpháptíchcựchòngngănngừabệnhtimmạch.NhữngcơnđautimlàmộtthứbệnhdịchởnướcMỹ.Chúnglànguyênnhânhàngđầugâytửvongđốivớingườiởđộtuổidưới65.Nóitheocáchthôngthườnglà,khôngthểcóchuyệnanhlàmbácsĩmàlạichưagặpcabệnhtimnàohết.

Wolfquyếtđịnhđiềutra.ÔngtranhthủsựtrợgiúptừmộtsốsinhviênvàđồngnghiệpởOklahoma.Họtậphợpcácgiấychứngtửcủacưdântrongthịtrấn,lầnngượctrởlạitốiđasốnămmàhọcóthể.Họphântíchcácghichépykhoa.Họxemxétlịchsửbệnhlývàxâydựngcácphảhệgiađình.“Chúngtôibậntúibụi,”Wolfnói.“Chúngtôiquyếtđịnhtiếnhànhnghiêncứusơbộ.Chúngtôibắtđầuvàonăm1961.Vịthịtrưởngđãnói,'Tấtcảcácchịemgáicủatôisẽgiúpđỡcácanh.'Ôngtacóbốnchịemgái.Ôngtiếp,'CácanhcóthểsửdụngphònghọpcủaHộiđồngthị trấn.'Tôihỏi lại, 'Thếcácôngsẽhọphộiđồngởđâu?'Ôngđáplời,'Àvâng,chúngtôisẽhoãnlạimộtchút.'Cácbàcáccômangbữatrưatớichochúngtôi.Chúngtôicónhữngcănlềunhỏđểlấymáuvàlàmđiệntâmđồ(EKGs).Sauđótôitròchuyệnvớinhàchứctrách.Họchochúngtôisửdụngtrườnghọctrongmùahè.ChúngtôimờitoànbộdânRosetotớikiểmtra.

Kếtquảthậtđángchoángváng.ỞRoseto,rõràngkhôngcóaidướiđộtuổi55bịchếtdođautimhaycóbấtcứdấuhiệunàocủabệnhtim.Vớinhữngngườitrên65tuổi,tỉlệtửvongdobệnhtimởRosetochỉkhoảngbằngmộtnửasovới tỷ lệchungcủanướcMỹ.Tỉ lệ tửvongdomọinguyênnhânởRoseto,trênthựctếcònthấphơn30đến35%sovớidựtính.

WolflạimờitớimộtngườibạntênlàJohnBruhn−mộtnhàxãhộihọcởOklahoma,đểgiúpđỡông.“Tôithuêcácsinhviênchuyênngànhykhoavàcácsinhviênxãhộihọcđãtốtnghiệpđếnđâytiếnhànhphỏngvấn.Chúngtôiđếntừngnhà,tròchuyệnvớitấtcảcưdântừ21tuổitrởlên,”Bruhnnhớlại.Việcấyđãxảyrahơnnămmươinămvềtrước,thếmàtronggiọngnóicủaBruhnvẫnđượmvẻkinhngạckhiôngmiêu tảnhữnggìhọpháthiệnđược.“Khônghềcótựtử,khôngnghiệnrượu,khôngnghiệnmatúyvàrấtíttộiphạm.Khôngcóaiphảisốngdựavàophúclợi.Sauđóchúngtôixemxétđến các vết loét trong hệ tiêu hóa.Họ cũng chẳng hềmắc phải chút nào.Nhữngngườinàynếuchếtđềudotuổicao.Cóvậythôi.”

Nhữngngười tronggiớiykhoacủaWolfcómộtcái tênđểgọinhữngnơinhưRoseto−mộtnơinằmngoàinhữngtrảinghiệmhàngngày,nằmngoàinhữngquyluậtthôngthường.RosetolàmộtKẻxuấtchúng.

2.

SuynghĩđầutiêncủaWolflàngườiRosetohẳnphảituânthủnghiêmngặtnhữngthóiquenănkiêngtheolốiCựuThếGiớikhiếnhọkhỏekhoắnhơnhẳnnhữngngườiMỹkhác.Nhưngôngthấyngayrằngđiềuđókhôngcócăncứ.NgườiRosetosửdụngmỡlợnđểnấunướngthayvìdùngloạidầuô-liulànhmạnhhơnnhiềumàhọvốnvẫnsửdụngởItalia.Pizzaở Italia làcùibánhmỏngvớimuối,dầuvàcó thể thêmchútcàchua,cá trốnghayhànhtây.PizzaởPennsylvanialàbánhbộtmỳnhàocộngthêmxúcxích,hạttiêu,xúcxíchItalia, thịtxôngkhóivàđôikhicảtrứngnữa.NhữngloạiđồngọtnhưbánhbiscottivàtarrallithườngđượcdànhchodịpGiángsinhvàLễTạơn;nhưngởRosetohọdùngchúngquanhnămsuốttháng.KhiWolfnhờcácchuyêngiavềdinhdưỡngphântíchthóiquenănuốngđiểnhìnhcủangườiRoseto,họpháthiệnraconsốghêgớmlà41%lượngcaloritrongkhẩuphầnăncủangườiRosetocónguồngốctừchấtbéo.Đâycũngkhôngphảilàmộtthị trấnmàngườidânthứcdậytừ tinhmơđểtậpyogahaychạybộquãngđườngsáudặmliền.NgườiRosetoởPennsylvanianghiệnthuốcrấtnặngvànhiềungườiphảivậtlộnvớibệnhbéophì.

Nếuchếđộănkiêngvàtậpluyệnkhônggiảithíchđượcchonhữngpháthiệnvềsứckhỏe,vậynguồngốcdi truyền thìsao?NgườiRoseto làmộtnhómgắnbókhăngkhítđếntừcùngmộtvùngđấtcủanướcItalia,vàsuynghĩtiếptheocủaWolflàtựhỏixemliệunhữngngườinàycóphảithànhviêntrongcảmộtdòng tộckhỏemạnhdạndàykhác thườngbảovệhọkhỏi tậtbệnhhay không. Nghĩ vậy nên ông đã truy dấu họ hàng thân thích của ngườiRosetosốngrảirácởnhữngvùngkháccủanướcMỹđểxemliệuhọcócùngchunghưởng thứsứckhỏe trángkiệnđángnểnhưnhữngngườianhemở

Pennsylvaniahaykhông.Họkhônghề.

TiếptheoôngxemxétđếnkhuvựcđịalýmàngườiRosetosinhsống.LiệucókhảnăngnàoviệcsinhsốngởvùngchânđồiphíađôngPennsylvanialạicóthứgìđótốtchosứckhỏecủahọkhông?HaithịtrấngầnkềRosetonhấtlàBangor,chỉxuôiphíadướikhuđồivàNazareth,cáchđóvàidặm.CảhaithịtrấnđềucóquymôcỡnhưRosetovàdânchúngđềulàngườichâuÂunhậpcư làm lụngchămchỉ tương tựnhau.Wolf sụcsạo tấtcảghichépykhoacủacảhai thị trấn.Ởlứatuổi trên65, tỉ lệ tửvongdobệnhtimởcảNazarethvàBangorđềucaogấpbalầnsovớiRoseto.Lạisavàongõcụt.

ĐiềuWolfbắtđầungộralàbímậtcủaRosetokhôngnằmởchếđộănkiênghaytậpluyệnhayditruyềnhayđịathế.ĐóphảilàchínhbảnthânRoseto.KhiBruhnvàWolfdạobộquanhthịtrấn,họđãpháthiệnranguyêncớtạisao.HọchínhmắttrôngthấycáchngườiRosetothămhỏinhau,dừnglạitròchuyện bằng tiếng Italia trên đường phố, hay nấu nướng giúp nhau ngaytrongvườnsaunhà.Họđãhiểuvềhệthốngđạigiađìnhnângđỡcảcấutrúcxãhội của thị trấn.Họchứngkiếncácgiađìnhvớiba thếhệcùngchungsốngdướimộtmáinhàcũngnhưcácbậcôngbàđượctônkínhđếnthếnào.HọđếnchỗđámđôngtụtậpởnhàthờMadonnadelCarminevàcảmnhậnđượchiệuứngcủasựthốngnhấtvàbìnhancủanhàthờ.Họđếmđượchaimươihaitổchứcdânsựkhácnhautồntạitrongmộtthịtrấnchỉvỏnvẹnhainghìn dân. Họ đểmắt tới đặc tính bình quân chủ nghĩa nổi bật của cộngđồng,ngăncảnnhữngkẻgiàucóphôtrươngvàgiúpchonhữngngườikémthànhcôngchegiấubớtthấtbại.

Trongquá trìnhdi thựcvănhóadâncưvùngnamItaliađếnkhuđồimiềnđông Pennsylvania, người Roseto đã sáng tạo nên cảmột cấu trúc xã hộivữngchãivàkiêncốđủkhảnăngcô lậphọkhỏinhữngáp lựcđến từ thếgiới hiện đại. Người Roseto khỏe khoắn bởi chính nơi họ xuất thân, bởichínhthếgiớimàhọđãsángtạonênchomìnhngaytrongkhuthịtứnhỏbé

giữavùngđồinúi.

“TôivẫnnhớlầnđầutiênđặtchântớiRoseto,bạnsẽtrôngthấyngaynhữngbữaăncủacácgiađìnhbathếhệchungsống,nhữngtiệmbánhmỳ,ngườidândạobướcqualạitrênđườngphố,ngồiởhànghiêntròchuyệnvớinhau,nhữngphânxưởngmaymặcnơiphụnữmiệtmàilàmviệccảngàydài,trongkhiđànônglàmviệctrongnhữngmỏđáác-đoa,”Bruhnnói.“Thậtkỳdiệu!”

KhiBruhnvàWolf lầnđầu tiên côngbốnhữngphát hiện củamình trướcgiớiyhọc,bạncóthểtưởngtượngrangaytháiđộhoàinghimàhaingườibọnhọphảiđốimặt.Họbướcvàonhữngphònghộithảonơicácđồngsựđãbàysẵnhàngdãydằngdặcsố liệusắpvàonhữngbảngbiểuphức tạp liênquanđến loạigenenàyhayquy trình sinh lýhọckhác,và chínhbản thânnhữngngườiđólạiphátngônthayvìđượcnghenóivềnhữngtácdụngkỳlạvàthầndiệucủaviệcngườitadừngbướcđểtròchuyệnvớinhautrênđườngphốhaybathếhệgiađìnhcùngchungsốngdướimộtmáinhà.Đểcómộtcuộcsốngtrườngthọ,trítuệtậpthểkhiđókhẳngđịnhrằng,việcđóxéttrênphạmvi rộngphụ thuộcvàocái chúng ta là ai−đúng thế, chính làmãditruyền(gene).Nótùythuộcvàonhữngquyếtđịnhchúngtađưara−vềviệcchúng ta lựachọnăn thứcgì, chúng ta lựachọn tập tànhbaonhiêu,vàcảviệchệthốngytếđiềutrịhiệuquảtớimứcnào.Khôngmộtaiquenvớiviệcsuynghĩvềsứckhỏetrênkhíacạnhcộngđồng.

WolfvàBruhnphải thuyếtphụcgiớiykhoa suynghĩvề sứckhỏevàcácbệnh timmạch theomột phương cách hoàn toànmớimẻ: hai người buộcphảichỉchobọnhọthấyrằngsẽkhôngthểhiểuđượctạisaomộtngườinàođólạikhỏemạnhnếutấtcảnhữnggìngườiđólàmchỉlànghĩvềnhữnglựachọnhayhànhđộngcủamộtcánhân riêng rẽbiệt lập.Họbuộcphảinhìnrộnghơn,rangoàicáthểđó.Họbuộcphảihiểuvềnềnvănhóamàanhta/côtalàmộtphầncấuthànhtrongđó,hiểuxembèbạnvàgiađìnhcủangườiđórasao,xemnơichốnmàhọxuấtthânthếnào.Ngườitronggiớiyhọcsẽphải

coitrọngýtưởngrằngnhữnggiátrịcủathếgiớimàchúngtađangsinhsốngcũngnhưnhữngngườivâybọcquanhtacótácđộngsâusắcđếnviệcđịnhhìnhnênmỗichúngta.

TrongcuốnsáchNhữngkẻxuấtchúngnày, tôimuốnlýgiảivềthànhcônggiốngnhưcáchStewartWolfđãlýgiảichochúngtavềsứckhỏe.

PhầnMột

CƠHỘI

ChươngI.HiệuứngMatthew

VÌPHÀMAIĐÃCÓ,THÌĐƯỢCCHOTHÊMVÀSẼCÓDƯTHỪA;CÒNAIKHÔNGCÓ,THÌNGAYCÁIĐANGCÓ,CŨNGSẼBỊLẤYĐI.

Matthew25:29

1.

VàomộtngàymùaxuânấmápthángNămnăm2007,haiđộiMedicineHatTigersvàVancouverGiantschạmtránnhautronggiảivôđịchkhúccôncầuMemorial Cup ở Vancouver, bang British Columbia, Canada. Tigers vàGiantslàhaiđộixuấtsắcnhấtGiảingoạihạngkhúccôncầuCanada,cũngchínhlàgiảivôđịchkhúccôncầutrẻchấtlượngnhấtthếgiới.Đâyđềulànhững ngôi sao tương lai củamôn thể thao− những tuyển thủmười bảy,mườitámvàmườichíntuổi,nhữngngườiđãtrượtbăngvàđánhbóngtừhồihọmớichỉlàcáccậubévừachậpchữngbiếtđi.

Trận đấu được phát sóng trên kênh truyền hình quốc gia Canada. Ngượcxuôi trên những con đường khu trung tâm buôn bán của Vancouver, cácbăngrônvềMemorialCuptreophấpphớiởcáctrụđèn.Sânvậnđộngchậtcứngngười.Mộtdảithảmđỏtrảidàitrênmặtbăngvàxướngngônviêngiớithiệunhữngvị tai tomặt lớndựkhán trậnđấu.Đầu tiên làThủhiếnbangBritishColumbia−ngàiGordonCampbell.Tiếpđó,giữanhữngtràngpháotaynáođộng,GordieHowe−mộttrongnhữnghuyềnthoạicủamônthểthaonàybướcra.“Thưacácquýbàvàquýông,”xướngngônviênhôlớn.“ĐâylàNgàiHookey!”

Trongsáumươiphúttiếpsau,cảhaiđộiđãcốnghiếnmộttrậnkhúccôncầuhừnghựckhíthếvàgiằngcoquyếtliệt.Vancouverănbàntrước,ngayđầuhiệphai, trongmộtcúbậtbóngcủaMarioBliznak.Đếncuốihiệphai, tới

lượtMedicineHatghiđiểm,khi tay sănbànhàngđầuDarrenHelmchâmngòimộtcúđánhnhanhvượtquathủthànhVancouver−TysonSexsmith.Vancouverđáptrảvàohiệpba,ghiđượcbànthắngquyếtđịnhcủatrậnđấuvàrồi,khiMedicineHatđểmặcthủthànhcủamìnhchốngđỡtuyệtvọng,Vancouverđãghibànlầnthứba.

Sautrậnđấu,cáctuyểnthủvàgiađìnhcủahọcũngnhưphóngviênthểthaotrênkhắpCanada len lỏichenchúcvàophòng thayđồcủađội thắng trận.Bầukhôngkhínồngnặckhóithuốclá,hơisâm-panhvàtrangphụcđấukhúccôncầuướtđẫmmồhôi.Trên tường treomộtdải băng rônvẽ tay: “Nắmchắccuộcchơi.”Ởchínhgiữacănphòng,huấnluyệnviênđộiGiants,ôngDonHaytỏrađầyxúcđộng.“Tôiquátựhàovềnhữngchàngtrainày,”ôngnói.“Cứnhìnquanhphòngthayđồmàxem.Tấtcảbọnhọđềudốctoàntâmtoànývàotrậnđấu.”

MônkhúccôncầuởCanadađúnglàmộthệthốngtuyểnlựanhântài.Hàngnghìn cậubéCanadabắt đầu chơimôn thể thaonàyở cấpđộ “họcnghề”thậmchícòntrướckhichúngđinhàtrẻ.Từthờiđiểmđótrởđi,đãcóđủcácgiải vôđịch chomọi lứa tuổi, vàởmỗi cấpđộnhư thế, các tuyển thủ lạiđượcsànglọc,phânloại,đánhgiávàkếtquảlànhữngtaychơitàinăngnhấtsẽđượctáchriêngvàchuẩnbịchocấpđộtiếptheo.Khicáctuyểnthủnàybướcvàođộtuổitừ13đến19,nhữngngườixuấtsắcnhấttrongsốnàylạiđượcthithốtrongmộtgiảiđấudanhgiácótênlàMajorJuniorA,chínhlàđỉnhcủakimtựtháp.VànếuđộibóngMajorJuniorAcủabạnđượcchơiởMemorialCup,điềuđóđồngnghĩavớiviệcbạnđangởđỉnhchópcủakimtựtháp.

Đâychính là conđườngchọn lựanhữngngôi sao tương laiởhầuhết cácmôn thể thao.Đây là cách thức chọn lựa củamônbóngđáở châuÂuvàNamMỹ, cũng là cách các vận động viênOlympic được tuyển lựa.Cáchthức này, cũng không nhiều khác biệt lắm so với cáchmà nghệ thuật âm

nhạccổđiểnlựachọnnhữngnghệsĩbậcthầytrongtươnglai,nghệthuậtvũba lê tuyểnchọnnhữngnghệ sĩmúa tương lai,haycáchệ thốnggiáodụctinhhoalựachọnracácnhàkhoahọcvàtríthứckếtiếpcủamình.

BạnkhôngthểnàomuatấmvéthamdựgiảikhúccôncầuMajorJuniorA.Bất kể chamẹ bạn là ai, ông bạn ghê gớm ra sao, hay gia đình bạn làmngànhnghềgì.CũngchẳnghềhấngìnếunhưbạnsốngởtậnngõngáchhẻolánhnàođócủamộttỉnhcựcnamCanada.Nếubạncótàinăng,mạnglướirộnglớnnhữngngườichiêumộvàpháthiệntàinăngkhúccôncầucũngsẽtìm đến bạn, và nếu bạn tự nguyện chấp nhận phát triển năng lực ấy, hệthốngsẽtưởngthưởngchobạn.Thànhcôngtrongmônkhúccôncầuđượcdựatrêncôngtrạngcánhân−vàcảhaitừđóđềuquantrọngnhưnhau.Cáctuyển thủ được đánh giá thông qua những màn trình diễn của riêng họ,khôngphảicủaaikhác,vàdựavàonềntảngtàinăngcủahọ,chứkhôngphảicăncứvàonhữnglậpluậncứngnhắcnàođó.

Liệucóphảinhưvậy?

2.

Đâylàmộtcuốnsáchnóivềnhữngkẻxuấtchúng,vềnhữngconngườilàmđượcnhữngviệcvượtrakhỏichuẩnmựcthôngthường.Theodiễntiếncủanhữngchươngtiếpsau,tôisẽlầnlượtgiớithiệuđếncácbạncácdạng“ngoạihạng”: thiên tài khoa học, tài phiệt kinh doanh, ngôi sao ca nhạc, các lậptrìnhviênphầnmềm.Chúngtasẽhélộbímậtcủanhữngluậtsưdanhtiếng,tìmhiểuxemđiềugìkhácbiệtgiữanhữngphicôngcừnhấtvớinhữngngườilàmnổmáybay,vàthửpháthiệnxemtạisaongườichâuÁlạigiỏiToánđếnvậy.Trongkhikhảosátcuộcsốngcủanhữngngườinổibậtngaygiữachúngta−nhữngngườitàikhéo,giỏigiang,tiênphong−tôisẽkhẳngđịnhrằngcónhữngsailầmsâusắctrongcáchchúngtanhìnnhậnvềthànhcông.

Câuhỏichúngtavẫnthườngđặtrakhinóivềnhữngngườithànhcônglàgì?

Chúngtamuốnxemhọrasao−họsởhữutínhcáchnhưthếnào,họthôngminhđếncỡnào,phongcáchcủahọcógìđặcbiệt,hayhọvốnsinhravớithứ tài năng thiên bẩm nào.Và chúng tamộtmực cho rằng chính nhữngphẩmchấtcánhânđóđủđểgiảithíchcáchmộtngườiđạttớiđỉnhcao.

Trongnhữngcuốntựtruyệnđượccáctỉphú,doanhnhân,ngôisaocanhạchaynhữngngườinổi tiếngxuấtbảnnhannhảnhàngnăm, câu chuyện lúcnàocũngynguyênmộtkiểu:ngườihùngcủachúng tađượcsinh ra trongnhữnghoàncảnhgieoneo,nhờnhữngnỗlựcbềnbỉvàtàinăngmàđãtìmđượcconđườngđiđếnsựvĩđại.TrongKinh thánh, Josephvốnbịnhữngngườianhemđuổiđivàbánlàmnôlệ,sauđóvươnlênđểtrởthànhcánhtayphảicủapharaohlànhờvàotríthôngminhvàtưduyxuấtsắccủamình.TrongnhữngcuốntiểuthuyếtnổitiếnghồithếkỉXIXcủaHoratioAlger,nhữngchàngtraitrẻsinhratrongcảnhbầnhànvươnlêntrởthànhgiàucónhờvào sựkếthợpgiữa lònggandạquảcảmcộngvớióc sáng tạo. “Tôinghĩxétchocùngđólàđiềubấtlợi,”JebBushcólầnđãbàytỏvềviệclàcontraicủamộtTổngthốngMỹ,emtraicủamộtđờiTổngthốngMỹkhácđồngthờilàcháucủamộtthươnggiangânhàngPhốWallkiêmnghịsĩHoaKỳcóảnhhưởngrasaotớisựnghiệpcủariêngông.Khiôngtranhcửchứcthống đốc bang Florida, ông nhấn đi nhấn lại về bản thânmình nhưmột“ngườitựlập,”vàđócũnglàmộtthướcđothểhiệnrằngchúngtagắnchặtthànhcôngvớinhữngnỗlựccủacánhânsâusắctớimứcchẳngmấyngườicònđểmắttớilốidiễnđạtđónữa.

Nhiềunămvềtrước,trongbuổiramắttượngđàingườianhhùngvĩđạicủanền độc lậpHoaKỳ−BenjaminFranklin ,RobertWinthrop nói với đámđôngcôngchúng:“Hãyngẩngđầu,hướngmắtvàohìnhảnhcủamộtngườivươnlêntừtaytrắng,khôngđượcthừahưởngchútnàotừdòngdõigiađìnhhaycácmốibảotrợ,ngườikhôngđượchưởngthụnhữnglợiíchtừgiáodụcbanđầuvốnchẳngrộngmở−lạihàngtrămlầnrộngmở−vớitấtcảcácbạn,ngườiđãđảmnhậnnhữngcôngviệcconđòingườiởbậcnhấttạinhữngnơi

ông làm, nhưng đã sốngmột cuộc đời vinh quang và chết đi nhưng danhtiếngcủaôngcảthếgiớisẽchẳngbaogiờquênlãng.”

TrongcuốnNhữngkẻxuấtchúng,tôimuốnthuyếtphụccácbạnrằngnhữngkiểugiảithíchmangtínhcánhânvềthànhcôngnhưthếkhôngcótácdụnggì.Conngườitakhôngvươnlêntừchỗhoàntoàntrắngtrơn.Chúngtavẫnthừahưởngítnhiềugìđótừdòngdõigiađìnhhoặcsựbảotrợ.Nhữngngườithànhcông trôngcóvẻ tự thân làm lụngmọiđiều.Nhưng trên thực tế,họvẫnluônlàkẻthụhưởngnhữnglợithếẩngiấuvànhữngcơmayphithườngcũngnhưnhữngdisảnvănhóachophéphọhọchành,làmviệcchămchỉvànhìn nhận về thế giới bằng những cách thứcmà kẻ khác không thể.Việcchúngtasinhtrưởngởđâuvàvàothờigiannàorõrànglàmnênnhữngđiềukhácbiệt.Nềnvănhóamàchúngtathuộcvềvànhữngdisảndoôngbàtổtiênđểlạiđãđịnhhìnhnhữngkhuônmẫuthànhcôngbằngnhữngcáchthứcmàchúngtakhôngtàinàotưởngtượngnổi.Nóicáchkhác,sẽkhôngđầyđủnếuchúngtachỉbiếthỏixemnhữngngườithànhcôngcóđặcđiểmnhưthếnào.Chỉthôngquaviệchỏixemhọxuấtthântừđâuchúngtamớicóthểlàmsángtỏnhữnglôgicđằngsauviệcmộtsốngườithànhcôngcònngườikhácthìkhông.

Cácnhàsinhvậthọcthườngvẫnnóivề“sinhtháihọc”củamộtsinhthể:câysồicaolớnnhấttrongrừngsởdĩcaolớnnhấtkhôngphảichỉbởinónảyratừquảsồicứngcápnhất;nólàcâycaolớnnhấtbởikhôngcócâycốinàochặnmấtánhsángmặttrờicủanó,đấtđaixungquanhnóvừasâuvừamàumỡ,khôngcóconthỏnàogặmmấtvỏcâykhinócònnontơ,vàcũngkhôngcó tay thợ rừng nào đốn hạ khi nó chưa đủ cứng cáp. Chúng ta đều biếtnhững cây sồi cao lớn vươn lên từ những hạtmầm cứng cỏi.Nhưng liệuchúng ta có hiểu biết đủ nhiều về thứ ánh sángmặt trời đã sưởi ấm chonhữnghạtmầmđó,vềthứthổnhưỡngmàtrongđóchúngcắmsâubộrễ,vàcảnhữngconthỏhaytaythợrừngmàchúngđủmaymắntránhthoátkhông?Nhưngđâykhôngphảicuốnsáchnóivềnhữngcâyđạithụ.Đâylàcuốnsách

nóivềnhữngkhurừng−vàmônkhúccôncầuđúnglàmộtxuấtphátđiểmhợplýbởicáchgiải thíchxemaichiếmlĩnhđỉnhcaotrongmônkhúccôncầuthựcsựthúvịvàphứctạphơnrấtnhiềusovớivẻbênngoài.Trênthựctế,đúnglàkhácbiệtrõràng.

3.

Dưới đây là danh sách tuyển thủ của độiMedicineHat Tigers năm 2007.Hãyđọcthậtkỹvàthửxemliệubạncópháthiệnrađiềugìlạlùngtrongđóhaykhông.

Bạncónhìnrakhông?Đừngvộichánnảnnếubạnkhôngthấygì,bởibiếtbaonhiêunămtronggiớikhúccôncầuchẳngaipháthiệnrađượcđiềugìđặcbiệtcả.Tìnhtrạngđócứduytrìchotớitậngiữathậpniên1980,khimộtnhàtâmlýhọcngườiCanadatênlàRogerBarnsleylầnđầutiênkhiếnngười

tachúýđếnnhữnghiệntượngtươngứngvớilứatuổi.

BarnsleyđếnxemmộttrậnđấukhúccôncầucủađộiLethbridgeBroncosởnam Alberta − một đội bóng cũng chơi ở giải Major Junior A, hệt nhưVancouverGiantshayMedicineHatsTigers.ÔngđếnđócùngvợlàPaulavàhaicậucontrai.Ngườivợđọckỹdanhsáchkhiđingangquabảngniêmyếttuyểnthủhệtnhưbảngtênbạnnhìnthấyởtrên.

“Roger,”côgọi,“anhcóbiếtnhữngcậutrainàysinhvàokhinàokhông?”

Barnsleynóicó.“Chúngđều trong lứa từmườisáuđếnhaimươi, thếnênphảisinhvàokhoảngcuốinhữngnăm1960.”

“Không,khôngphảithế,”Paulatiếptục.“Thángnàocơ?”

“Tôinghĩlàcôấyrỗiviệcquá,”Barnsleynhớlại.“Nhưngtôingóquađó,vàtôichợthiểuđiềumàcôấythắcmắc.Bởimộtnguyêncớnàođó,xuấthiệnmộtsốlượngđángkinhngạcngàysinhởthángMột,HaivàBa.”

Barnsleytrởvềnhàđêmấyvàkiểmtrangàysinhthángđẻcủatấtcảnhữngvậnđộngviênkhúccôncầuchuyênnghiệpmàôngcóthểtìmra.Ôngnhậnramẫu hình tương tự. Sau đóBarnsley, vợ ông vàmột đồng sự −A.H.Thompson đã cùng nhau thu thập số liệu củamọi tuyển thủ trong giải vôđịchkhúccôncầuOntario Junior.Câuchuyệnvẫnnhưvậy.CónhiềucầuthủsinhvàothángGiênghơnbấtcứthángnàokhác,vàvớimứcchênhlệchápđảo.Thế còn tháng sinh phổbiến thứhai thì sao?Chính là thángHai.Đứngthứba?LàthángBa.BarnsleypháthiệnrarằngsốtuyểnthủchơiởgiảivôđịchOntarioJuniorsinhvào thángGiênggấpgầnnămlần rưỡisovớisốngườisinhvàothángMườiMột.Ôngxemxétcácđộihìnhngôisaoởlứatuổimườimộtvàmườiba−gồmcác tuyểnthủtrẻđượclựachọnvàonhữngđộiduđấuưutú.Câuchuyệntươngtự.Ônglạixemtiếpđếnthànhphần cấu thành củaGiải vô địch khúc côn cầu quốc gia.Vẫn là như vậy.

Càngxemxét,Barnsleycàngtinchắcrằngnhữnggìôngthấykhôngphảilàthứtrùnghợpngẫunhiên,màlàmộtquyluậtbấtbiếncủamônkhúccôncầuCanada:trongbấtcứnhómcầuthủkhúccôncầuưutúnào−xuấtsắcnhấttrongnhữngngườixuấtsắc−cóđến40%tuyểnthủrađờitrongkhoảngtừthángGiêngđến thángBa,30%trongkhoảng thángTưđến thángSáu,và10%trongkhoảngthángMườiđếnthángMườiHai.

“Biếtbaonămthángtrongnghềtâmlýhọc,tôichưabaogiờgặpphảimộthiệuứngrộnglớnđếnthếnày,”Barnsleynói.“Bạnthậmchíkhôngcầnphảithựchiệnbấtcứphântíchsốliệunào.Chỉcầnnhìnvàonó.”

Hãyquay trở lại danh sách của độiMedicineHat.Giờ bạn đã thấy chưa?MườibảytrongtổngsốhaimươilămcầuthủcủađộisinhvàothángMột,Hai,BahoặcBốn.

Còn đây là đoạn tường thuật tại chỗ hai bàn thắng trong trận chung kếtMemorialCup,bâygiờtôithửthaythếngàysinhthángđẻvàotêncủahọ.NókhôngcònvẻgìgiốngvớigiảivôđịchkhúccôncầutrẻCanadanữa.GiờđâynómanghơihướngmộtthứlễnghithểthaolạđờidànhchonhữngcậubétuổiteensinhdướicáccunghoàngđạoMaKết,BảoBìnhvàSongNgư.

11 tháng11bắtđầuquanhquẩnmộtbên lướicủaTiger,chuyềnbóngchođồngđộilàmùng4tháng1,cậunàyđẩysangcho22tháng1,anhchàngvụtlại cho 12 tháng 3, cầu thủ này vụt thẳng vào khung thành của Tiger, 27tháng4.27tháng4chặnđượccúđánh,nhưngquảbóngbịbậtlạibởimùng6tháng3củaVancouver.Cậutavụtbóng!Cáchậuvệmùng9tháng2và14tháng2củaMedicineHatnhoàingườichặnbóngtrongkhimùng10thángGiêngđứngnhìnbấtlực.Mùng6tháng3ghibàn!

Giờhãychuyểnsanghiệphai.

ĐếnlượtMedicineHat.TayghibànhàngđầucủaTigers−21thángGiêng

quánxuyếnphíacánhphảisânđấu.Cậutadừnglạivàxoayngười,láchquahậuvệ15tháng2củaVancouver.21thángGiêngsauđókhéoléochuyềnbóngchođồngđội20tháng12−Ô!cậutalàmgìvậy?!Anhchàngđóthoátđượcsự truycảncủahậuvệ17 tháng5đanglao tớivàchuyềnmộtcú tạtngangcấmđịatrởlạicho21thángGiêng.Cậutavụtbóng!Hậuvệ12tháng3củaVancouvernhoàira,cốgắngchặncúđánh.ThủthànhVancouver,19tháng3laolênvôvọng.21thángGiêngđãghibàn!Cậugiơcaotaymừngchiếnthắng.Đồngđộimùng2tháng5nhảylênlưngcậuvuisướng.

4.

Cắtnghĩachoviệcnàycựcđơngiản.Chẳngcógìphảibànđếnchiêmtinhhọc,vàbathángđầunămcũngkhôngcógìđánggọilàthầndiệucả.ChỉđơngiảnlàởCanada,việcngắtđoạntuyểnlựachokhúccôncầutheolứatuổilàngàymùng1thángGiêng.Mộtcậubélên10vàongày2thángGiêng,theođó,sẽchơicùngchiếuvớinhữngbạnkịpbướcvàotuổilên10chođếntậncuốinăm−vàvàolứatuổiấy,giaiđoạnvịthànhniên,khoảngcáchmườihaithángtuổibiểuhiệnsựkhácbiệttolớnvềmứcđộtrưởngthànhthểchất.

ỞCanada, đất nước cuồngmộmônkhúc côn cầubậcnhất hành tinh, cáchuấnluyệnviênbắtđầulựachọntuyểnthủchocácđộihình“tiêubiểu”duđấu−nhữngđộitoànngôisao−vàolứatuổichínhoặcmười,vàcónhiềukhảnănghọsẽcoinhữngcầuthủlớnhơn,biếtcáchphốihợphơn,vốnđượcthừahưởngnhữngíchlợitừvàithángdôidưthenchốtgiàdặnvềthểchất−lànhữngtaychơitàinăng.

Vàđiềugìxảyrakhimộttuyểnthủđượclựachọnvàođộihìnhtiêubiểu?Cậutasẽđượchuấnluyệntốthơn,cónhữngđồngđộitốthơn,vàcậuchơinămmươiđếnbảymươilămtrậnđấutrongmộtmùabóngthayvìhaimươitrậnmộtmùanhưnhữngbạnđồnglứabịrớtlạitrongnhữnggiảiđấu“câynhàlávườn”,vàcậuđượcluyệntậpgấphai lần, thậmchílàbalầnsovớiviệc nếu không bước chân được vào đây. Lúc khởi đầu, ưu thế của cậu

khôngphảiởchỗcậuvốnđãgiỏigianghơnmàchỉlàởchỗcậulớnhơnchútđỉnh.Nhưngbướcvào tuổimườibahaymườibốn,với lợi íchcóđược từquá trìnhhuấnluyệntốthơnvà tấtcảnhữngtập luyệnphụtrợkhôngmấychínhđángkhác,cậuthựcsựđãxuấtsắchơn,vậynêncậuchínhlàngườicónhiềukhảnăngsẽthẳngtiếntớigiảivôđịchMajorJuniorA,vàtừđótìmđườngđếnnhữnggiảiđấulớn.

Barnsleylậpluậnrằngnhữngkiểuphânbốlứatuổilệchlạcnhưthếnàysẽtồntạikhicóbađiềuxảyra:lựachọn,xếpđặtcácnhómtheonănglựcvàkinhnghiệmkhácbiệt.Nếubạnphảiđưaramộtquyếtđịnhxemaigiỏivàaikhôngmấygiỏiởlứatuổinhỏ;bạntáchriêng“kẻtàinăng”rakhỏinhữngkẻ“kémtài”;nếubạnmangtớichonhữngkẻ“tàinăng”nhữngtrảinghiệmtốt,kếtquảlàbạnsẽđemlạilợithếtolớnđếnchomộtnhómnhỏnhữngngườicóngàysinhsátnhấtvớingày“ngắtngọn”.

ỞMỹ,cáchlựachọn,phânnhómbóngđávàbóngrổkhôngtheonănglựcvàkhubiệthóakhắcnghiệtquámứcnhưởCanada.Kếtquảlà,mộtđứatrẻcóthểđuốihơnmộtchútvềmặtthểchấttrongnhữngmônthểthaoấyvẫnđượcthamgiachơinhiềutươngđươngvớinhữngbạnđồngtranglứagiàdặnhơn. Nhưngtrongmônbóngchàythìngườitalại làmnhưthế.NgàyngắtngọnđốivớihầuhếtcácgiảivôđịchbóngchàyphihọcđườngởHoaKỳlàngày31thángBảy,kếtquảlàsốlượngtuyểnthủchơitrongnhữnggiảichủchốtsinhvàotháng8nhiềuhơnhẳncácthángkhác.(Nhữngconsốnàyrõnhưbanngày:năm2005,trongsốcáctuyểnthủMỹchơiởgiảivôđịchbóngchàythìcótới505ngườisinhvàotháng8sovới313ngườisinhvàotháng7).

MônbóngđáởchâuÂu,tươngtựnhưthế,lạiđượctổchứcgiốngnhưmônkhúccôncầuvàbóngchày−vàphânbốngàysinhtrongmônthểthaođócũnglệchnghiêmtrọng.ỞAnh,mốcngàylựachọnlàmùng1thángChín,vàởgiảingoạihạngcủaLiênđoànbóngđáAnhtínhtrongthờiđiểmnhững

năm1990,có tới288cầu thủsinh trongkhoảnggiữa thángChínvà thángMườiMộtvàchỉcó136cầuthủsinhgiữathángSáuvàTám.Tìmhiểutrongmônbóngđáquốctế,ngày“ngắtngọn”thườngrơivàomùng1thángTám,vàtrongmộtgiảivôđịchtrẻtoànthếgiớidiễnragầnđây,tới135cầuthủcóngàysinhrơivàobathángngaysaungày1thángTám,chỉcó22ngườisinhravàothángNăm,SáuvàBảy.Đếnnay,ngày“ngắtngọn”củabóngđátrẻquốctếlàngàymùng1thángGiêng.HãythửnhìnvàodanhsáchcủaĐộitrẻquốcgiaCzechthamdựvòngchungkếtCúpbóngđátrẻthếgiới.

Chúngtalạitiếptục:

Trong những đợt kiểm tra thành tích trong đội tuyển quốc gia, các huấnluyệnviênbóngđácủaCzechrấtcóthểsẽbảotấtcảnhữngaisinhsauthờiđiểmgiữahèrằnghọnêngóighémđồđạcrồivềnhà.

Khúccôncầuvàbóngđáchỉlànhữngtròchơi,nêntấtnhiên,chỉliênquanđếnmộtsốítngườiđượclựachọn.Nhưngnhữngthiênlệchhoàntoàntương

tựcũngthểhiệntrongcáclĩnhvựcdẫnđếnnhiềuhệquảhơnthế,nhưgiáodụcchẳnghạn.Cácbậcphụhuynhcóconcáisinhvàocuốinămdươnglịchthườngtìmcáchchoconmìnhđihọcsớmởnhàtrẻ:vàsẽthậtkhókhănchomộtđứatrẻnămtuổiphảibắtkịpvớimộtđứatrẻsinhtrướcnónhiềutháng.Hầuhếtcácbậcchamẹ,dĩnhiêncũngcónhữngngườinghingại, lạinghĩrằngbấtlợimàmộtđứatrẻnontuổihơnphảiđốimặtởnhàtrẻrồicũngsẽqua.Tuynhiên,hoàntoànkhôngphảivậy.Cũnggiốngnhưmônkhúccôncầu,lợithếbanđầunhỏbécủamộtđứatrẻsinhratrongkhoảngthờigianđầunămvượttrộisovớiđứatrẻsinhvàocuốinămcứthếtiếpdiễn.Nókhóachặttrẻemvàonhữngkhuônmẫuthànhcôngvàkhôngthànhcông,khuyếnkhíchvàngăntrởcứkéotriềnmiêntừnămnàysangnămkhác.

Gầnđây,hainhàkinhtếhọc−KellyBedardvàElizabethDhuey−đãxemxétmốiquanhệgiữathángsinhvàđiểmsốtrongchươngtrìnhNghiêncứuxuhướngtrongmônToánvàKhoahọcQuốctế−viếttắtlàTIMSS(cácbàikiểmtratoánvàkhoahọcđượctổchứcbốnnămmộtlầnđốivớitrẻemởnhiềuquốcgia trênkhắp thếgiới).Họpháthiệnra rằnggiữacáchọcsinhlớpBốn,nhữngemthángtuổilớnhơncóđiểmsốcaohơnkhoảng4-12%sovớinhữngemnhỏhơn.Điềunày,nhưlờiDhueygiảithích,làmột”tácđộngtolớn”.Nócónghĩalànếubạnnhặtrahaiemhọcsinhlớpbốntươngđươngnhauvề trí tuệvớingàysinhởhaiđầungượcnhaucủangày“ngắtngọn”,emlớnhơncóthểđạtđượcthànhtích8/10,trongkhiemnhỏhơncóthểchỉđạtđược6,8/10.Đóchínhlàsựkhácbiệtgiữađápứngtiêuchuẩncủamộtchươngtrìnhtàinăngvàkhông.

“Giốnghệt trongcácmôn thể thao,”Dhueynói. “Chúng ta thựchiệnviệcphânnhómtàinăngngay trong thời thơấu.Chúng tacónhữngnhómđọcnângcaovàcácnhómtoánnângcao.Vậynên,ngay từđầu,nếuchúng tanhìnvàocácemnhỏ,ởnhàtrẻvàlớpmột,cácgiáoviênthườnglẫnlộngiữasự trưởng thành với năng lực.Và họ đưa những đứa trẻ lớn hơn vào cácnhómnănglựcnângcao,nơichúngđượchọcnhữngkỹnăngtốthơn;vàđến

nămtiếptheo,bởichúngởtrongnhữngnhómcaohơn,chúngcònlàmmọithứtốthơn;vànămtiếpnữa,nhữngđiềutươngtựtiếptụcxảyra,vàchúngthậmchícònlàmtốthơnnữa.QuốcgiaduynhấtkhôngthấytìnhtrạngnàydiễnralàĐanMạch.Họxâydựngmộtchínhsáchquốcgiamàởđókhônghềcóviệcphânnhómtàinăngchođếntuổilênmười.”ĐanMạchchờđợithờiđiểmđưaraquyếtđịnhtuyểnlựachođếnkhinhữngkhácbiệtvềtrưởngthànhcăncứtheolứatuổihầunhưbịsanphẳng.

DhueyvàBedardsauđótiếnhànhnhữngphântíchtươngtự,cóđiềulầnnàyxemxétởtrườngđạihọc.Họtìmthấyđượcgì?TạicáctrườngđạihọchệbốnnămởMỹ−hệcaonhấtcủagiáodụccaođẳngvàđạihọc−cácsinhviênthuộcnhómcóvẻtrẻnhấttronglớpchiếmkhoảng11,6%.Khácbiệtvềlợithếtrưởngthànhbanđầukhôngmấtđitheothờigian.Nótiếptụctồntại.Vàđốivớihàngnghìn sinhviên,bất lợibanđầuđóchính là sựkhácbiệtgiữaviệcvàođạihọc,−cóhọcquabậctrungcấp−vàkhông.

“Ýtôilà,thậtnựccười,”Dhueynói.“Thậtkìquặcrằnglựachọntùytiệncácngày“ngắtngọn”củachúngtalạigâyranhữngtácđộnglâudàinhưthếnày,màdườngnhưchẳngcóaiđểtâmvềđiềuđó.”

5.

Hãythửnghĩmộtchútxemcâuchuyệnvềkhúccôncầuvàngàysinhsớmhơnnóigìvềthànhcông.

Nóchothấycáchchúngtathườngnghĩrằngnhữngngườigiỏigiangvànổibậtnhấtđãvươnlênkhôngngừngnghỉđểđạt tớiđỉnhcaothậtquáấutrĩ.Đúng,nhữngcầu thủkhúccôncầuchuyênnghiệpchắcchắnphải tàinănghơnbạnhaytôi.Nhưngbọnhọcũngcóđượcsựkhởiđầuthuậnlợitolớnmàhọkhôngxứngvàcũngkhôngphảigiànhlấy.Vàchínhcơhộiấylạiđóngvaitròthenchốttrongthànhcôngcủahọ.

NhàxãhộihọcRobertMertonđãtừnggọirấthayhiệntượngnàylà“HiệuứngMatthew”dựatheobàiTânướctrongLờidạycủaMatthew:“Vìphàmaiđãcó,thìđượcchothêmvàsẽcódưthừa;cònaikhôngcó,thìngaycáiđangcó,cũngsẽbịlấyđi”.Chínhnhữngngườivốnđãthànhcông,nóicáchkhác,nhữngngườicónhiềukhảnăngnhấtsẽnhậnđượcnhữngloạicơmayđặc biệt nhất để dẫn tới thành công hơn nữa.Chính những người giàu sẽnhậnđượcnhữngkhoảncắtgiảmthuếkếchxùnhất.Chínhnhữngsinhviêngiỏigiangnhấtsẽcóđượcsựdạydỗtốtnhấtvàđượcchúýnhiềunhất.Vàchínhnhữngemnhỏởlứatuổichínhaymườicừnhấtsẽcóđượcsựhuấnluyện,điềukiệnluyệntậptốtnhất.Thànhcôngchínhlàkếtquảcủacáimàcácnhàxãhộihọcgọitênlà“ưuthếtíchtụ”.Mộttuyểnthủkhúccôncầuchuyênnghiệpkhởiđầutốthơnchútxíusovớinhữngbạnbèđồnglứa.Vàkhácbiệtnhỏnhoiấydẫntớimộtcơhộilàmchokhácbiệtđólớnhơnmộtchút,vàmũinhọnấyquay trở lạidẫn tớicơhộikhác, thứkhiếnchokhácbiệtnhỏbébanđầutiếptụclớnhơn−vàcứthếcứthếchotớikhicầuthủkhúccôncầuấytrởthànhmộtkẻxuấtchúngthựcthụ.Nhưnganhtakhônghềkhởiđầunhưmộtkẻxuấtchúng.Anhtakhởiđầuchỉkháhơnmộtchút.

Ẩndụthứhaicủathídụvềkhúccôncầulàcáchệthốngmàchúngtaxáclậpnênđểxácđịnhxemaisẽtiếntớiđặcbiệtkhôngcóhiệuquả.Chúngtanghĩrằngbắtđầunhữnggiảiđấutoànsaovàcácchươngtrìnhtàinăngcàngsớmcàngtốtlàcáchhaynhấtđểđảmbảorằngkhôngcómộttàinăngnàobịlọtlưới.NhưngthửnhìnlạiđộihìnhđộituyểnbóngđáCộnghòaCzech.KhônghềcócầuthủnàosinhvàothángBảy,Mười,MườiMộthayMườiHai,vàchỉcómộtsinhvào thángTámvàmộtvào thángChín.Nhữngngườisinhvàonửasaucủanămđãbịtướcmấtcơhội,bịbỏquahaybịđẩyrakhỏimônthểthao.TàinăngcủakhoảngmộtnửasốlượngvậnđộngviênCzechđãbịlãngphí.

VậythìbạnsẽlàmgìnếubạnlàvậnđộngviêntrẻngườiCzechmàlạixuixẻosinhvàonửacuốicủanăm?Bạnkhó lòngchơibóng.Nhữngdànxếp

địnhmệnhtừtrướcđãđượcsắpđặtchốnglạibạn.ThếnêncólẽbạncóthểchơiởmộtmônthểthaokhácmàngườiCzechcũngbịámảnhkhôngkém−mônkhúccôn cầu.Nhưnggượmhẵng. (Tôinghĩ làbạnbiết điềugì đangtới).ĐâylàđộihìnhcủađộituyểnkhúccôncầutrẻCzechđãgiànhđượcvịtríthứnămởgiảivôđịchthếgiới.

Những người sinh vào quý cuối cùng của năm có lẽ cũng nên từ bỏmônkhúccôncầuđithôi.

Bạnđãthấynhữnghậuquảcủacáchthứcchúngtalựachọnđểnghĩvềthành

côngchưa?Bởichúngtathườngcánhânhóathànhcông,chúngtađãbỏlỡcác cơ hội để nâng đỡ những người khác lên đỉnh cao. Chúng ta định ranhữngluậtlệchốnglạichínhthànhtựu.Chúngtavộivãxóasổngườitanhưnhững thấtbại.Chúng taquákínhsợngười thànhcôngvà lạiquá thôbạovớinhữngaisẩybước.Và,trênhết,chúngtatrởnênquáthờơ.Chúngtacoithườngviệcchínhmìnhđóngvaitròlớnđếnmứcnào−quatừ“chúngta”tôicóýchỉcảxãhội−trongviệcxácđịnhaisẽlàmnênchuyệnvàaikhông.

Nếuchúngtachọnlàmviệcđó,chúngtacóthểnhậnthứcrằngnhữngngày“ngắtngọn”cóvaitròquantrọng.Chúngtacóthểxâydựnghaihaythậmchílàbagiảiđấukhúccôncầu,chiaracăncứvàothángsinh.Đểchocáctuyểnthủđượcpháttriểntrênnhữngđườngđuatáchriêngnhauvàrồimớilựaracácđộituyểntoàn-sao.NếutấtcảcácvậnđộngviênngườiCzechvàCanadasinhvàocuốinămcócơhộicôngbằng,thìcácđộituyểnquốcgiacủaCzechvàCanadahẳnnhiênsẽđượctuyểnlựatừmộtsốlượngđôngđảogấpđôi.

Cáctrườnghọccũngcóthểlàmviệctươngtự.Trườngtiểuhọcvàtrunghọccó thể xếp các học sinh sinh từ thángMột đến thángTư vàomột lớp, từthángNămđếnthángTámvàomộtlớp,vànhữngemsinhvàothángChínchođếnthángMườiHaisẽxếpvàolớpthứba.Cáchlàmđósẽchophépcáchọc sinh được học cùng và cạnh tranh với những em khác cùngmức độtrưởngthành.Nósẽcóthêmđôichútphứctạpvềmặtquảnlý.Nhưngkhôngnhấtthiếttiêutốnthêmnhiềutiềnbạcđếnthế,vànósẽsanphẳngsânchơichonhữngngười−vốnkhôngphảidolỗilầmcủachínhmình−phảiđốiphóvớimốibất lợi tođùngđến từphíahệ thốnggiáodục.Chúngtacó thểdễdàngđiềukhiểncôngcụđểđạtđượcthànhtựu−khôngchỉtrongcácmônthểthao,mànhưchúngtasẽthấy,trongcảnhữnglĩnhvựcsảnsinhnhiềuhệquảnữa.Nhưngchúngtakhônglàmvậy.Tạisao?Bởichúngtacứbámchặtlấyýtưởngrằngthànhcôngchỉđơnthuầnlàcôngtrạngcánhân,rằngthếgiớitrongđótấtthảychúngtalớnlênvànhữngluậtlệchúngtachọnviếtra

vớitưcáchmộtxãhộiđềuchẳngcógìquantrọng.

6.

Trước trậnchungkếtMemorialCup,GordWasden−chacủamộtcầu thủđộiMedicineHatTigers−đứngởbênlềsânbăng,nóivềcậucontraiScottcủaông.ÔngđộimộtchiếcmũlưỡitraibóngchàyvàmặcchiếcáoT-shirtmàu đen đồng phục của độiMedicine Hat. “Khi Scott mới bốn hay nămtuổi,”Wasdennhớlại,“còncậuemmớitậpđi,nóluôngiúivàotaycậuemchiếcgậykhúccôncầuvàchúngchơikhúccôncầu trên sànbếp, từ sángbảnhtớitốikhuya.Scottluônluôncósẵnđammêdànhchokhúccôncầu.Nóđãchơikhúccôncầuduđấuởcácgiảitrẻ.NóluônluônđượcthamgiacácđộibóngTripleA.Khicònlàmộtchúnhócbéhạttiêunămthứnhất,nóđãluônluônchơitrongđộihàngđầu”.NhìnWasdenbồnchồnthấyrõ:contraiôngsắpchơitrậnbóngquantrọngnhấtcuộcđời.“Nóđãluônlàmviệcrấtchămchỉvìbấtcứthứgìnóđạtđược.Tôirấttựhàovềnó.”

Đólànhữngnguyênliệucủathànhcôngởcấpđộcaonhất:đammê,tàinăngvàlàmviệccầncù.Nhưngcòncócảyếutốkhácnữa.Wasdenlầnđầutiêncóđượccảmgiác rằngcon traiông rấtđặcbiệt làvàokhinào?“Bạnbiếtđấy,nóđã luôn làmộtđứa trẻ lớnhơnsovới lứa tuổicủamình.Nókhỏemạnhvàcósởtrườngghibànngaytừkhicònrấtbé.ỞScottluôncómộtcáigìđóxuấtsắchơnsovớilứatuổi,mộtđộitrưởngthiênbẩmtrongđộibóngcủanó...”

Đứatrẻlớnhơnsovớilứatuổi?Tấtnhiênlàthế.ScottWasdensinhravàongày4thángGiêng,mộttrongbangàythuộcnhómngàysinhtuyệtđốihoànhảo để tạo nênmột cầu thủ khúc côn cầu ưu tú.Cậu làmột trong nhữngngườimaymắn.Nếunhưngày tuyểnchọnmônkhúccôncầuCanadavàothờiđiểmnàođómuộnhơntrongnăm,cậucólẽđãtheodõivòngchungkếtMemorialCuptừngoàiđườngbiênthayvìchơitrênmặtbăng.

ChươngII.Quytắc10.000giờ

“ỞHAMBURG,CHÚNGTÔIPHẢICHƠITÁMTIẾNGĐỒNGHỒ.”

1.

Năm1971,trườngĐạihọcMichigankhaitrươngTrungtâmMáytínhmớitrongmộttòanhàmớixâydựngtạiBealAvenueởAnnArbor,vớicácbứctườnggạchbênngoàimàubevàmặttiềnốpkínhtốimàu.Hệthốngmáychủtolớncủatrườngtọalạcgiữacănphòngmàutrắngrộngrãi.Mộtthànhviêntrongkhoanhớlại,“Nhìnvàođóhệtnhưmộttrongnhữngcảnhcuốicùngcủa bộ phim2001: A SpaceOdyssey (Tạm dịch:2001: Cuộc du hành vũtrụ).” Ngaymé bên là hàng tá các cỗmáy đọc phiếu đục lỗ − thứ trongnhữngthángngàyấylàmnhiệmvụnhậpdữliệuchonhữngthiếtbịđầucuốimáy tính.Vàonăm1971,đó là thành tựu tiên tiếnhạngnhấtcủa thờiđại.Đại họcMichigan nắm trong taymột trong những chương trình khoa họcmáytínhtiêntiếnnhấttrênthếgiớivàtrongsuốtthờigiantồntạicủaTrungtâmMáy tính, hàng ngàn sinh viên đã bước qua căn phòng trắng ấy, vàngườinổitiếngnhấttrongsốđólàmộtchàngtraitrẻnhútnhátmangtênBillJoy.

Joy nhập học trường Michigan đúng vào năm Trung tâm Máy tính khaitrương.Cậumườisáutuổi,caovàrấtgầy,vớikiểuđầungỗngược.TrườngcấptrunghọcNorthFarmington,ngoạiôDetroit,nơicậuhọc,đãbầuchọncậulà“Họcsinhsiêngnăngnhất”.Màtheonhưcậugiảithích,cónghĩacậuchínhlàmột“kẻnghiệnmáytínhvôthờihạn.”Cậuđãtừngnghĩmìnhsẽtrởthànhmộtnhà sinhvậthọchoặcnhà toánhọc.Nhưngcuốinăm thứnhất,tìnhcờsachânvàoTrungtâmMáytính−vàcậubịvướngngayvào.

Kểtừthờiđiểmđótrởđi,TrungtâmMáytínhchínhlàcuộcsốngcủaJoy.Cậu lập trìnhbất cứkhinào có thể.Kiếmđượcviệc làmvớimộtgiáo sư

khoahọcmáytínhnêncậucóthểlậptrìnhsuốtmùahè.Vàonăm1975,JoytheohọckhoasauđạihọctạitrườngĐạihọcCaliforniaởBerkeley.Tạiđó,cậu thậmchícòndấnsâuhơnvào thếgiớiphầnmềmmáytính.Trongbàikiểm travấnđáp chokỳ thiTiến sĩ củamình, cậuđãxâydựngmột thuậttoánđặcbiệtphứctạpvềchặngbayđếnnỗi,nhưmộttrongnhữngngườiáimộcậuđãtừngviết,“làmkinhsợcácvịgiámkhảođếnmứcmộtvịsauđóđãvítrảinghiệmđónhưlà'Jesuslàmbẽmặtcácbậctiềnbối.'”

Cộngtácvớimộtnhómnhỏcáclậptrìnhviên,JoyđảmtráchnhiệmvụviếtlạiUNIX,mộthệthốngphầnmềmđượcpháttriểnbởiAT&Tchocácmáytrungtâm.PhiênbảncủaJoyrấttốt.Nótốtđếnmức,trênthựctế,nóđãtrởthành−vàhiệnvẫnduytrì−vaitròhệđiềuhànhmàđúngtheonghĩađenhàngtriệumáytínhkhắpthếgiớivậnhànhnhờvàođó.“NếumởchiếcmáyMaccủabạnởchếđộcó thểnhìn thấyphầnmãnguồn,” Joynói, “Tôi sẽnhìnthấynhữngthứmàtôinhớmìnhđãviếtrahaimươilămnămvềtrước.”Và,bạncóbiếtaiđãviếtrahầuhếtphầnmềmchophépbạntruycậpvàoInternetkhông?BillJoy.

SaukhitốtnghiệpBerkeley,JoylàđồngsánglậphãngSunMicrosystemsởThunglũngSilicon,mộttrongnhữngcôngtydựphầnthenchốtnhấttrongcuộccáchmạngmáytính.Tạiđóanhđãviếtlạimộtngônngữmáytínhkhác− Java − và huyền thoại về anh càng trở nên ghê gớm hơn. Giữa nhữngngườitrongnghềởThunglũngSilicon,JoyđượcnhắctớivớinhiềunểtrọngkiểunhưBillGatescủaMicrosoftvậy.AnhđôikhicònđượcgọilàEdisoncủaInternet.NhưDavidGelernter,nhàkhoahọcmáytínhtrườngYale,nói:“BillJoylàmộttrongnhữngngườicóảnhhưởngnhấttronglịchsửhiệnđạingànhmáytính.”

CâuchuyệnvềtàinăngthiênbẩmcủaBillJoyđãđượckểbiếtbaonhiêulần,vàbài học luôn lànhư thế.Lĩnhvựcnày làmột thếgiới thuầnkhiết nhấttrongsốcácchếđộhiềntài.Lậptrìnhmáytínhkhôngvậnhànhnhưmộtthứ

hộivuituổigià,nơibạnthăngtiếnnhờvàotiềnbạchaycácmốiquanhệ.Nólàmộtsânchơirộngmởtrongđótấtcảnhữngngườithamdựđượcđánhgiáchỉ dựa trên tài năng và thành tích của họ.Đó làmột thế giới nơi nhữngngườixuấtsắcnhấtgiànhthắnglợi,vàJoyrõrànglàmộttrongnhữngngườinhưthế.

Mặcdùvậy,sẽdễdànghơnnhiềuđểtiếpnhậnphiênbảnấycủacácsựkiện,nếuchúngtakhôngnhìnvàocáccầuthủkhúccôncầuvàbóngđá.Lĩnhvựccủahọcũngtừngcónhiệmvụphảilàmộtchếđộnơitàinănglàđiềutiênquyết.Cóđiềunóđãkhôngphảihoàn toànnhưvậy.Đó làcâuchuyệnvềNhữngkẻxuấtchúng trongmột lĩnhvực riêngbiệtnàođóvươn tớivị thếcaongấtcủahọthôngquasựkếthợpgiữanănglực,cơhộivàưuthếkhôngbịràngbuộctốiđa.

Liệucókhảnăngmẫuhình tương tựcủanhữngcơhộiđặcbiệtcũngkhaitriển trong một thế giới thực hay không? Hãy cùng quay trở lại với câuchuyệncủaBillJoyvàthửkhámphá.

2.

Trongsuốtgầnmộtthếhệ,cácnhàtâmlýhọctrênkhắpthếgiớiđãthamgiavàocuộctranhluậnhăngsayxungquanhcâuhỏi:phảichănghầuhếtchúngtacóthểcoilàđãđượcđịnhhìnhtừxaxưa.Câuhỏilàthếnày:cótồntạithứgìđókiểunhưlàtàinăngbẩmsinhkhông?Lờiđáphiểnnhiênlàcó.KhôngphảitấtcảmọicầuthủkhúccôncầusinhvàothángGiêngrútcụcđềucóthểchơiởcấpđộchuyênnghiệp.Chỉmộtvàingườicótàinăngthiênbẩm,làmđược.Thànhcôngchínhlàtàinăngcộngvớisựchuẩnbị.vàcácnhàtâmlýhọccàngxemxétkĩ lưỡnghơn sựnghiệpcủacácnhân tài thiênbẩmbaonhiêu,thìvaitròcủatàinăngbẩmsinhdườngnhưcàngnhỏbéhơnvàvaitròcủasựchuẩnbịdườngnhưtolớnhơnbấynhiêu.

Đầunhữngnăm1990,trongcuộctranhluậnvềtàinăng,nhàtâmlýhọcK.

AndersEricssonvàhaiđồngsựtạiHọcviệnÂmnhạcdanhgiácủaBerlin,đã tiếnhànhmộtnghiêncứumang tênExhibitA.Với sự trợgiúpcủahaigiáosưHọcviện,họphânnhữngngườichơiviolintrongtrườngrathànhbanhóm.Nhómđầutiênbaogồmcácngôisao,nhữngsinhviêncótiềmnăngtrở thànhnhữngnghệ sĩ solođẳngcấp thếgiới.Nhóm thứhai là các sinhviênđượcđánhgiáthuầntúylà“tốt.”Nhómthứbalàcácsinhviêncóvẻsẽkhôngbaogiờchơinhạcchuyênnghiệpvànhữngngườicóýđịnhtrởthànhgiáo viên âm nhạc trong hệ thống trường công. Tất cả những người chơiviolinsauđóđềuđượchỏimộtcâuhệtnhau:xuyênsuốtquátrìnhrènluyệntrongtoànbộsựnghiệpcủamình,kểtừlầnđầutiêncầmcâyvĩcầm,bạnđãluyệntậpbaonhiêugiờđồnghồ?

Tất cảmọi người thuộc cả ba nhómđóđềubắt đầu chơi vào độ tuổi nhưnhau, khoảng năm tuổi. Trong vài nămđầu tiên,mọi người luyện tập vớikhốilượngtươngđươngnhau,khoảnghaihoặcbagiờmộttuần.Nhưngkhicáchọcsinhlêntámtuổi,nhữngkhácbiệtthựcsựbắtđầuxuấthiện.Nhữnghọcsinhcuốicùngtrởthànhxuấtsắcnhấttronglớpbắtđầuluyệntậpnhiềuhơncácbạnkhác:sáugiờmộttuầnvàochíntuổi,támgiờmộttuầnlúcmườihaituổi,mườisáugiờmộttuầnlúcmườibốntuổi,vàcứnângcaonângcaothêm.Đếnkhibướcvàotuổihaimươithìhọđãluyệntập−chơithứnhạccụhọyêuthíchtheocáchcóchủđịnhvàđầychuyêntâmvớimụcđíchtraudồichomìnhxuấtsắchơn−miệtmàihơnbamươigiờmộttuần.Trênthựctế,bướcvàolứatuổihaimươi,mỗitàinăngưutúđãcótổngcộngmườingàngiờluyệntập.Ngượclại,nhữnghọcsinhchơitốtthuầntúychỉcótổngcộngtámngàngiờ,còncácgiáoviênâmnhạctươnglaithìchỉcóhơnbốnnghìngiờ.

Ericssonvàcácđồngsựcủaôngsauđóđãsosánhcáctaychơidươngcầmnghiệpdưvớicácnghệsĩdươngcầmchuyênnghiệp.Hìnhmẫutươngtựlạinổilên.Nhữngngườichơinghiệpdưkhôngbaogiờluyệntậpnhiềuhơnbagiờmộttuầntrongsuốtthờithơấu,vàchođếnkhihaimươituổi,họđãcó

tổngcộnghainghìngiờ luyện tập.Ởphíacòn lại, thờigian luyện tậpcủanhữngnghệsĩchuyênnghiệpđãtăngrấtnhiều,chođếntuổihaimươi,họ,giốngnhưcácnghệsĩvĩcầm,đãđạttớimườinghìngiờ.

ĐiềunổibậttrongnghiêncứucủaEricssonlàôngvàcácđồngsựkhôngthểtìmrabấtcứ“ngườicókhiếu tựnhiên”nào, tứckhôngcónghệsĩnàodễdàngvươntớiđỉnhcaomàlạiluyệntậpchỉbằngmộtphầnnhỏsovớithờigiancácbạnđồngtranglứabỏra.Hayhọcũngkhôngthểtìmrabấtcứ“kẻcần cù”nào−nhữngngười làmviệc chămchỉ hơn tất cả kẻkhác,mà lạikhônghộitụđủnhữnggìcầnthiếtđểlọtvàotốpxuấtsắcnhất.Nghiêncứuđãkết luận rằngmộtnghệsĩâmnhạcnàođócóđủnăng lựcđểbướcvàomộttrườngâmnhạcđỉnhcao,thìthứđểphânbiệtmộtnghệsĩtrìnhdiễnvớinhữngngườikhácchínhlàanhta/côtalàmviệcchămchỉđếnđâu.Làvậyđấy.Hơnthế,nhữngngườingựtrênđỉnhcaokhôngchỉlàmviệcchămchỉhơnhaychămchỉhơnnhiềusovớinhữngngườikhác−Họlàmviệcchămchỉhơnrất,rấtnhiều,rấtnhiều.

Ý tưởngrằng:để thựchiệnhoànhảomộtnhiệmvụphứchợpđòihỏimộtmứcđộ luyện tập tối thiểumang tính then chốt đãxuất hiện trởđi trở lạitrongcácnghiêncứuvềnhữngtàinăngchuyênmôn.Trênthựctế,cácnhànghiêncứucómộtniềmtintuyệtđốivềmứcthờigiancầnthiếtđểđạtđếnsựtinhthôngthựcsự,đólàconsốkỳdiệu:mườinghìngiờđồnghồ.

“Kết quả của những nghiên cứu đã chứngminh:mười nghìn giờ đồng hồluyệntậplàđòihỏibắtbuộcđểđạtđượccấpđộtinhthôngvàkhảnăngtrởthànhmộtchuyêngiađẳngcấpthếgiới−trongbấtcứlĩnhvựcnào,”bácsĩchuyênkhoa thần kinh họcDanielLevitin viết. “Trong nhữngnghiên cứukhácnhauvềcácnhàsoạnnhạc,cầuthủbóngrổ,cáccâybútsángtáctiểuthuyết, vận động viên trượt băng, nghệ sĩ dương cầm, tuyển thủ cờ vua,những tên tộiphạmlão luyện…hằngsốnày luôn trởđi trở lại.Tấtnhiên,điều này không lý giải tại saomột số người lại thu hoạch được nhiều từ

nhữngbuổiluyệntậphơnngườikhác.Nhưngchotớinaychưaaitìmthấymộttrườnghợpnàotrongđómộttaylãoluyệntầmcỡthếgiớilạiđạtđượcmứchoànthiệntrongkhoảngthờigianngắnhơn.Cóvẻnhưnãobộphảimấttừngấythờigianhấpthutấtcảnhữnggìnócầnđểđạttớisựtinhthôngthựcthụ.”

Điềunàylàthậtsựngaycảvớinhữngngườichúngtathườngnghĩđếnnhưnhữngnhânvậtphithường.ThídụnhưMozart,đãbắtđầuviếtnhạcrấtcừtừhồi lênsáu.Nhưng,nhà tâmlýhọcMichaelHoweviết trongcuốnsáchGeniusExplained,(Tạmdịch:Lýgiảithiêntài):

…Sovớicáctiêuchuẩndànhchonhữngnhàsoạnnhạcthuầnthục,nhữngtácphẩmbanđầucủaMozartkhônghềxuấtsắc.Nhữngtácphẩmsơkhởinhấtgầnnhưchắc chắnđềudo chaôngviết, và có lẽđược sửađổi, nângcấp...Rấtnhiều trongsốcác tácphẩm thời thơấucủaWolfgang,nhưbảybảnđầutiêntrongsốcácconcertodànhchopianovàdànnhạc,phầnlớnđềulàsoạnlạitừtácphẩmcủanhữngnhàsoạnnhạckhác.CòntrongsốnhữngbảnconcertochỉbaogồmâmnhạcnguyênbảncủaMozart, tácphẩmsớmnhấtgiờđâyđượccoi làmộtkiệt tác(No.9,K.271)đượcsángtạonênkhiônghaimốttuổi:vàothờiđiểmđóMozartđãsángtácconcertođượcmườinămrồi.

Nhà phê bình âm nhạc Harold Schonberg còn đi xa hơn khi cho rằng:Mozart,thựcralà“pháttriểnmuộn,”vìphảisauhơnhaimươinămsángtácôngmớicóđượctácphẩmvĩđạinhấtcủamình.

Đểtrởthànhmộtkiệntướngcờvuacóvẻcũngphảimấtkhoảngmườinăm.(Chỉ có huyền thoại Bobby Fischer đạt tới đẳng cấp tinh hoa đó trongkhoảngthờigianngắnhơnmộtchút:ôngmấtchínnăm).Cònmườinămlàthứgìvậy?Àvâng,đóđạikhái làchuyệnmấtbaonhiêu lâuđể thựchiệnđượcmườingàngiờluyệntậpnghiêmchỉnh.Mườinghìngiờlàconsốthầnkỳcủasựvĩđại.

Đâychính là lờigiải thíchcho tâm lýhoangmangmàdanhsáchđộihìnhcủacácđộituyểnthểdụcthểthaoquốcgiaCzechhayCanadagâyra.Thựctếlàkhôngcóaitrongnhữngđộituyểnấysinhsaungày1thángChín,thứdườngnhưchẳngcóýnghĩagì.Bạnsẽnghĩrằngcó lẽ tồn tạimộtconsốđángkểnhững tuyển thủ cừkhôimônkhúc côn cầuhay túc cầuởCzechsinhvàokhoảngcuốinăm,nhữngngườiquátàinăngđếnnỗihọcuốicùngcũngđếnđượcđỉnhcaonhưnhữngngườitrưởngthànhtrẻtuổi,bấtkểngàysinhcủahọ.

NhưngđốivớiEricssonvànhữngailậpluậnphảnlạivaitròưuviệtcủatàinăng,điềuđóchẳngđángngạcnhiênchútnào.Rằngtaycừkhôisinhsauđẻmuộnkhôngđượclựachọnvàođộitoàn-saonhưmộtđứatrẻtámtuổilàbởivìcậutacònquábé.Vậynêncậukhôngcóđượcphầnluyệntậpphụtrội.Vàthiếumấtphầnluyệntậpphụtrộiấy,cậukhôngcócơhộinàođạttớimứcmườinghìngiờvàothờiđiểmcácđộikhúccôncầuchuyênnghiệpbắtđầutìm kiếm tuyển thủ.Và thiếumấtmười nghìn giờ kinh nghiệm, chẳng cócáchnàođểcậutacóthểvậndụngthànhthụcnhữngkỹnăngcầnthiếtchơiởtrìnhđộđỉnhcao.ThậmchícảMozart−thiêntàiâmnhạcvĩđạinhấtmọithờiđại−cũngkhông thểnàođạt tớisự tiếnbộcủamìnhcho tớikhiôngnắmtrongtaymườinghìngiờđồnghồrèngiũa.Luyệntậpkhôngphảithứbạnlàmkhibạnđãgiỏigiang.Nólàthứbạnlàmđểkhiếnmìnhgiỏigiang.

Mộtđiềuthúvịkhácvềmườingàngiờđó.Đươngnhiênmườinghìngiờlàmộtkhốilượngthờigiantolớn.Nhưnglạibấtkhảthiđểđạttớiconsốđómột thânmộtmìnhchotới tậnkhibạn làmộtngười trưởngthànhtrẻ tuổi.Bạn buộc phải được bố mẹ khuyến khích và hỗ trợ bạn. Bạn không thểnghèotúng,bởinếubạnphảigiữrịtlấymộtcôngviệclàmthêmđểkiếmkếsinhnhai, sẽ không cònđủ thời gian trongngàyđể luyện tập chođầyđủ.Trênthựctế,hầuhếtmọingườicóthểđạttớiconsốđóchỉkhihọthamgiavàoloạichươngtrìnhđặcbiệtnàođó−nhưlàmộtđộituyểntoàn-saomônkhúccôncầu−hoặcgiảnếuhọcóđượcmộtvậnmayphi thườngnàođó

manglạichohọcơhộiđạtđượctừngnấytiếngđồnghồ.

3.

Quay trở lạivớiBill Joy.Đó làvàonăm1971.Anhcaonghềuvàngượngnghịuvàmườisáutuổi.Anhlàthầnđồngtoánhọc,nhưngloạisinhviênđóthìcáctrườngkiểunhưMIT,CaltechhayĐạihọcWaterlootuyểnvàomỗinămcólẽcảtrăm.“KhiBillcònlàmộtđứatrẻ,nóđãmuốnbiếtmọiđiềuvềmọi thứ trước cả khi nó biết là nómuốn biết,” cha của anh,William nói.“Chúngtôitrảlờichonóbấtcứkhinàocóthể.Vàkhikhôngthể,chúngtôisẽđưachonómộtcuốnsách.”Đếnlúcthamdựtuyểnsinhvàođạihọc,Joyđãđạtđượcđiểmtốiđa trongphần toáncủabàiKiểmtraNăngkhiếucủatrườngTrunghọc.“Cũngchẳngkhókhănghêgớmgì lắm,”anhnói thànhthực.“Còncảđốngthờigianđểkiểmtralạilầnnữa.”

Anhcótàinănglớn.Nhưngđókhôngphảinguyêncớduynhất.Khôngbaogiờ.ChìakhóachosựpháttriểncủaanhchínhlàanhđãsabướcvàotòanhàkhótảtọalạctrênĐạilộBealđó.

Hồiđầunhữngnăm1970,khiJoyđanghọcvềlậptrình,kíchcỡcáccỗmáytínhchiếmtrọnnhữngcănphòng.Mộtmáyriênglẻ(cólẽcôngsuấtvàbộnhớnhỏhơncảlòvibacủabạnngàynay)cóthểtrịgiátrênmộttriệuđô-la−tínhtheothờigiá1970.Máytínhrấthiếmhoi.Nếubạntìmramộtcái,rấtkhóđểcóthểtiếpcậnđượcnó;nếubạncứcốtiếpcận,thờigianvàchiphíthuêmướnnócũngtiêutốncảgiatài.

Hơnnữa,bảnthânmônlậptrìnhcũngtẻnhạtvôcùng.Đâylàthờiđạikhicácchương trìnhmáy tínhđượcsáng tạo sửdụngcác thẻdập lỗbằngbìacứng.Mỗihàngcode(mã)lạiđượcđóngdấulênchiếcthẻbằngmộtmáyđộtlỗ.Mộtchươngtrìnhphứchợpcóthểbaogồmhàngtrăm,nếukhôngphảilàhàngnghìnnhữngchiếcthẻxếpthànhchồngcao.Khimộtchươngtrìnhđãsẵn sàng, bạn bước tới bất cứmáy chủ nào bạn được tiếp cận và đưa cả

chồngthẻchomộtngườiđiềukhiểnmáy.Bởivìcácmáytínhchỉcóthểxửlýmộtnhiệmvụ trongmột thờiđiểm,ngườiđiềukhiểnmáyphảicócuộchẹn cho chương trình của bạn, và tùy thuộc vào việc có bao nhiêu ngườiđangxếphàngtrướcbạn,bạncólẽchưathểlấylạinhữngchiếcthẻcủamìnhtrongvòngvàigiờhoặcthậmchí làcảngày.Vànếubạnnhỡmắcmột lỗinhỏ−thậmchílàlỗiinấn−trongchươngtrìnhcủamình,bạnsẽphảilấylạicáctấmthẻ,truydấusaisót,vàlàmlạicảquytrìnhtừđầu.

Dướinhữngđiềukiệnnhưvậy,sẽlàcựckỳkhókhănchobấtkỳaimuốntrởthànhmộtchuyêngialậptrình.Đươngnhiêntrởthànhmộtchuyêngiavàolứatuổiđôimươimăngtơcàngbấtkhảthi.Khibạnchỉcóthể“lậptrình”vàiphútngắnngủitrongmỗigiờbạnbỏraởphòngmáytính,làmcáchnàobạngomchođủmườinghìngiờluyệntập?“Lậptrìnhvớicáctấmthẻdậplỗ,”mộtnhàkhoahọcmáy tính thờiđónhớ lại, “khôngdạychobạn cách lậptrình.Nódạybạnsựkiênnhẫncùngcáchđọcvàsửabảninthử.”

Tìnhhìnhkéodàinhư thế tậnđếngiữa thậpniên1960,khimộtgiảiphápdànhchovấnđềlậptrìnhmớinổilên.Cácmáytínhcuốicùngđãđủmạnhtớimứcchúngcóthểxửlýhơnmột“cuộchẹn”cùnglúc.Nếuhệđiềuhànhcủamáytínhđượcviếtlại,cácnhàkhoahọcmáytínhnhậnra,thờigiancủacỗmáycóthểđượcchiasẻ;máytínhcóthểđượchuấnluyệnđểxửlýhàngtrăm nhiệm vụ trong cùngmột khoảng thời gian. Điều đó, ngược trở lại,nghĩa là các lập trình viên không cần phải thao tác tay chân để đưa hàngchồngthẻmáytínhdậplỗcủahọchongườiđiềukhiểnnữa.Hàngtáthiếtbịđầucuốicó thểđượcxâydựng, tấtcảkếtnốivớimộtmáychủ thôngquađườngdâyđiệnthoại,vàmọingườicóthểlàmviệc−trựctuyến−cùngmộtlúc.

Đây làmộtđoạn sử liệuđương thờimiêu tảvề sựxuấthiệncủaviệc làmviệc−trựctuyến−cùngmộtlúc:

Đâykhôngchỉlàmộtcuộccáchmạng.Nólàmộtcuộckhaisáng.Hãyquên

đingườiđiềukhiểnmáy,nhữnggiáchứathẻ,sựchờđợi.Vớiviệcsửdụngđồng thời,bạncó thểngồingayởmáyđiệnbáođánhchữcủamình,nhậpvàomộtvài lệnh,vànhậncâutrảlờingaysauđóvàtạiđó.Sửdụngđồngthờichínhlàtươngtác:Mộtchươngtrìnhcóthểđòihỏilờihồiđáp,chờđợibạnđánhcâuđóvào,xửlýnótrongkhibạnchờđợi,vàrồihiểnthịchobạnthấykếtquả,tấtcảtrong“thờigianthực.”

Đây chính là nơimàMichigan gópmặt, bởiMichigan chính làmột trongnhữngtrườngđạihọcđầutiêntrênthếgiớichuyểnsanghìnhthứcsửdụngđồngthời.Vàonăm1967,nguyênmẫuđầutiêncủahệthốngđãđượclắpđặtvàvậnhành.Đếnkhoảngđầuthậpniên1970,Michiganđãcótrongtaymáytínhcôngsuấtđủchomột trămngườicó thể lập trìnhđồng thời tạiTrungtâmMáytính.“Vàocuốinhữngnăm1960,đầunhữngnăm1970,tôikhôngnghĩrằngcónơinàokhácgiốngđượcnhưMichigan”,MikeAlexander,mộttrongnhữngnhânvậttiênphongcủahệthốngmáytínhtrườngMichiganđãnói.“CóthểlàMIT.CóthểlàCarnegieMellon.CóthểlàDarthmouth.Tôikhôngnghĩcónhiềunơinhưvậy”.

Đâychính là cơhội chàođónBill Joykhi anhbướcchânvàokhuônviênAnnArborvàomùathunăm1971.AnhkhônghềlựachọnMichiganvìcáccỗmáytínhởđây.Anhchưatừnglàmviệcgìvớimáytínhởtrườngcấpba.Anhvốnchỉhứng thúvới toánhọcvàcơkhí.Nhưngconsâu lập trìnhvatrúnganhvàonămđầutiên,anhnhậnthấymình−bởimộttainạntốtlànhnhất−đãởngaytạimộtchốnhiếmhoitrênthếgiới,nơimộtkẻmớimườibảytuổicóthểlậptrìnhtấtcảnhữnggìanhtamuốn.

“Bạncóbiết sựkhácbiệtgiữanhữngchiếc thẻmáy tínhvàsửdụngđồngthờilàgìkhông?”Joynói.“Nólàsựkhácbiệtgiữachơicờquamailvàcờsiêutốc.”Lậptrìnhkhôngcònlàmộtbàitậpvềthấtvọngvỡmộngnữa.Nólàtròvui.

“Tôisốngởkhukhuônviênphíabắc,vàTrungtâmMáytínhcũngtọalạc

chính tại khuôn viên phía bắc,” Joy tiếp tục. “Tôi đã dành bao nhiêu thờigianởđó?Ồ,nhiềulắmđấy.Nơiđómởcửa24/24.Tôiởlìđócảđêmvàchỉtrởvềnhàvàosángsớm.Tínhtrungbìnhmộttuầntrongnhữngnămthángấy,tôidànhnhiềuthờigiờởTrungtâmMáytínhhơncảchocácbuổihọc.Tấtcảchúngtôiởđóđềuthườngxuyêngặpácmộngvềviệcquênmấtphảicómặtởlớphọc,thậmchílàkhôngnhậnrarằngchúngtôiđãđượctuyểnvàotrường.”

“Tháchthứcchínhlàởchỗhọcungcấpchotấtcảsinhviênmộttàikhoảnvới số tiền cố định, vậy nên thời gian của bạn sẽ cạn sạch.Khi bạn đăngnhập,bạnsẽdồnhếtbaonhiêuthờigianbạnmuốnvàochiếcmáytính.Họdành cho bạn, tỉ dụ như,một giờ đồng hồ.Đó là tất cả những gì bạn có.Nhưngcóaiđóđãpháthiệnrarằngnếubạnnhậpvào'time='vàrồiđếnmộtkítự,vínhưt=k,họsẽkhôngtínhtiềnbạn,”anhnói,bậtcườivìkỉniệmđó.“Cómộtlỗikĩthuậttrongphầnmềm.Bạncóthểnhậpvàot=kvàngồilìởđómãiluôn.”

HãynhìnvàocảdòngchảycơhộicuốnđếnvớiBillJoy.NhờviệcđếnhọcởmộttrườngxaxôihẻolánhnhưĐạihọcMichigan,anhcóthểluyệntậptrênmột hệ thống sử dụngđồng thời thay vì với những thẻ đột lỗ; lại nữa, hệthống củaMichigan bỗng nhiên tồn tạimột lỗi kĩ thuật để anh có thể lậptrìnhbất kỳ thứgì anhmuốn;vì trườngnày tựnguyệnchi trả tiềnbạcđểTrungtâmMáytínhmởcửa24/24,nênanhcóthểthứctrắngđêmởđó;vàvìanhcóthểdốcvàođórấtnhiềuthờigiờ,nênđếnthờiđiểmanhđộtnhiênđượcmờiviếtlạiUNIX,anhchắcchắnđãsẵnsàngđónnhậnnhiệmvụ.BillJoythậtthôngminh.Anhmuốnhọc.Nguyêncớnàyđóngvaitròquantrọng.Nhưng trướckhi Joycó thể trở thànhmộtchuyêngia thực thụ, aiđóphảiđemđếnchoanhmộtcơhộiđểhọccáchtrởthànhmộtchuyêngia.

“TạiMichigan, tôi lập trình tám hoặcmười giờmột ngày,” anh nói tiếp.“ĐếnlúcởBerkeleytôilàmviệcđócảngàylẫnđêm.Tôicómộtbộthiếtbị

đầucuốiởnhà.Tôithứcđếntậnhaihaybagiờsáng,xemnhữngbộphimcũkỹvàlậptrình.Đôikhitôingủgụcngaytrênbànphím”−anhdiễntảbằngđiệubộđầumìnhgụctrênbànphím−“vàbạncóbiếtlàmộtphímsẽnhấnđinhấnlạirasaochođếncuốicùng,rồinóbắtđầukêubeep,beep,beep?Saukhichuyệnđóxảyrabalần,đãđếnlúcbạnphảiđingủrồi.Tôivẫntươngđốikémngaycảkhi tôiđãđếnBerkeleynhưngtôibắtđầuthànhthạovàonămthứhai.Đâychínhlàthờiđiểmtôiviếtranhữngchươngtrìnhvẫnđượcsửdụngđến tậnngàynay,bamươinămkể từkhiđó.”Anh tạmdừngđôichútđểlàmmộtphéptínhtrongđầu−thứđốivớimộtngườinhưBillJoykhôngmấtmấythìgiờ.Michigannăm1971.Lậptrìnhhẳnhoinghiêmchỉnhvàonămthứhai.Thêmcảnhữngdịphè,vàrồinhữngbuổibanngàyvàbanđêmtrongnămthứnhấtởBerkeley.“Thếthì,thếthìcólẽlà...mườinghìngiờ?”anhnói,cuốicùng.“Khoảngchừngnhưvậyđấy.”

4.

Quytắcmười-nghìn-giờchínhlàquyluậtchungcủathànhcông?Nếuchúngtabớisâuxuốngphíadướibềngoàicủa tấtcảnhữngngười thànhcôngvĩđại,liệuchúngtacóluôntìmthấynhữngthứtươngtựnhưTrungtâmMáytínhMichiganhayđộituyểntoàn-saomônkhúccôncầu–tứcmộtkiểucơhộiluyệntậpđặcbiệtnàođókhông?

Hãykiểmnghiệmýtưởngnàyvớihaivídụ,vàđểđơngiảndễhiểu,tasẽlựachọn ví dụ càng quen thuộc càng tốt: Beatles,một trong những ban nhạcrocknổidanhnhất từ trước tớinay;vàBillGates,một trongnhữngngườigiàunhấtthếgiới.

Beatles − với bốn thành viên John Lennon, Paul McCartney, GeorgeHarrison,vàRingoStarr−đặtchântớinướcMỹvàothángHainăm1964,bắtđầucáigọilàCuộcxâmlăngAnhquốcvàosânkhấuâmnhạcHoaKỳvàchorađờimộtloạtnhữngbảnthuâmđỉnhcaođãbiếnđổicảdiệnmạocủanềnâmnhạcđạichúng.

ĐiềuquansátthúvịđầutiênvềBeatlesđểphụcvụchonhữngmụcđíchcủachúngtalàhọđãsátcánhbênnhauđượcbaolâutínhđếnthờiđiểmhọđặtchânđếnMỹ.LennonvàMcCartney trướchếtbắtđầuchơinhạcvớinhauvàonăm1957,bảynămtrướckhiđổbộvàoMỹ.(Thật trùnghợp,khoảngthờigiangiữathờiđiểmthànhlậpbannhạccủahọchotớinhữngthànhtựunghệ thuật có thể cho là vĩ đại nhất của họ− albumSgt. Pepper's LonelyHeartsClubBandvàTheBeatles (WhiteAlbum)− làmườinăm).Vànếubạnquan sát kỹ hơnnhữngnăm tháng chuẩnbị dằngdặc ấy, bạn sẽ nhìnthấymộtthứkinhnghiệmlà,sosánhtrongbốicảnhnhữngtuyểnthủkhúccôncầuvàBillJoyhaycảnhữngnghệsĩvĩcầmđẳngcấpthếgiới,nócóvẻgầngũikhủngkhiếp.Vàonăm1960,trongkhihọmớilàmộtbannhạcrockcủa trường trunghọcdòdẫmtìmđường,họđãđượcmờiđếnchơinhạcởHamburg,Đức.

“Hamburgvàonhữngthángngàyấykhônghềcócáccâulạcbộrock-and-roll.Nóchỉcócáccâulạcbộthoáty”,PhillipNorman,ngườichấpbútcuốntiểusửvềBeatlescótênShout!chobiết.“Cómộtôngchủcâulạcbộkhácngười tên làBruno,vốnxuất thân làôngbầuchợphiên.Ôngnàycósángkiếnđưacácnhómnhạcrockvàochơiởcáccâulạcbộkhácnhau.Cáccâulạcbộđồngý làm theocáchnày.Hãy thửhìnhdung,đó làmộtbuổibiểudiễnliênmiênkhôngngừngnghỉ,vớirấtnhiềungườiloạngchoạngđivàovànhữngkẻkhácloạngchoạngđira.Cácbannhạcsẽchơi liên tụcđể lôikéosựchúýcủaxecộngangqua.TạimộtquậnđènđỏcủanướcMỹ,họgọinólàthoátyvũliêntục(nonstopteaser).”

“Rất nhiều ban nhạc chơi ởHamburg đều đến từLiverpool,”Normannóitiếp.“Đólàmộtsựtrùnghợpngẫunhiên.BrunotớiLondonđểtìmkiếmcácbannhạc.ÔngtatìnhcờgặpởSohomộtthươnggiatừLiverpoolđangxuôixuốngLondontìmkiếmcơhội.VàôngđãdànxếpđểchọnđưavàibannhạctớiHamburg.Đó là cáchnhữngmối liênkết đượcxác lập.Và cuối cùng,TheBeatles đã tạo nênmối liên hệ không chỉ với riêngBrunomà với cả

nhữngôngchủcâulạcbộkhácnữa.Họtiếptụcquaytrởlạivìởđóđầyrẫyđồuốngcócồnvàsex”.

Có điều gì đặc biệt ở Hamburg chứ?Đó có phải là nơi trả công hậu hĩ?Khônghề.Hayâmthanhởđóthậttuyệt?Cũngkhông.Haylàkhánthínhgiảrấtamhiểuvànểtrọngbannhạc?Chẳngmộtnguyênnhânnàotrongsốđóđúng cả. Chỉ là khối lượng thời gian tuyệt đốimà ban nhạc bị buộc phảichơi.

TrongmộtbuổiphỏngvấnsaukhiBeatlestanrã,kểvềnhữngbuổibiểudiễncủabannhạc tạimột câu lạc bộ thoát yởHamburgmang tên Indra, JohnLennonnói:

Chúng tôi chơi khá hơnvà thêm tự tin.Điều đó là tất yếu sau những trảinghiệmdo việc chơi nhạc suốt đêmdàimang lại. Thêm cái lợi nữa họ làngườinướcngoài.Chúngtôiphảicốgắngthậmchínhiềuhơnnữa,trúttấtcảtráitimvàtâmhồnvàođó,đểvượtquachínhmình.

ỞLiverpool, chúng tôimới chỉ chơi trong những suất diễn dàimột tiếngđồnghồ,vàchúng tôi thườngchơiđichơi lạimộtsốcakhúc tủcủamìnhtrongmọi buổi biểudiễn.ỞHamburg, chúng tôi phải chơi suốt tám tiếngđồnghồ,nênchúngtôithựcsựphảitìmkiếmmộtcáchchơimới.

Támtiếngđồnghồ?

CònđâylàPeteBest,taytrốngcủaBeatleslúcbấygiờ:“Mỗikhicótintứclanravềviệcchúngtôiđangthựchiệnmộtsôdiễn,câulạcbộbắttayvàodập tắtnóngay.Chúng tôi chơi suốtbảy tốimột tuần.Mớiđầuchúng tôichơigầnnhưmộtmạchkhôngnghỉtớikhicâulạcbộđóngcửalúchaimươibagiờ.Nhưngkhichúngtôiđãchơikháhơn,đámđôngkhángiảthườngởlạitớitậnhaigiờsáng.”

Bảyngàymộttuần?

Beatles rút cục đã tớiHamburg năm lần trong khoảng giữa năm 1960 tớicuốinăm1962.Trongchuyếnđiđầutiên,họchơi106tối,nămhaysáutiếngmộttối.Trongchuyếnthứhai,họchơi92suất.Tớichuyếnđithứba,họchơi48 lần, tổngcộng là172giờ trên sânkhấu.TronghaihợpđồngbiểudiễncuốicùngởHamburg,vàotháng11và12năm1962,cóthêm90giờđồnghồbiểudiễnnữa.Tổngcộng,họđãbiểudiễntận270đêmchỉtrongvỏnvẹnmộtnămrưỡi.Tínhđếnthờiđiểmhọcóđượcđợtbùngnổthànhcôngđầutiênvàonăm1964,thìtrênthựctế,họđãbiểudiễnliveướcchừnghàngtrămlượt.Bạncóbiếtđiềuđóphithườngtớicỡnàokhông?Hầuhếtcácbannhạcngàynaykhôngbiểudiễnnhiềuđếnmứchàngtrămsuấttínhtrongtoànbộsự nghiệp. Thử thách gắt gao ở Hamburg làmột trong những điều khiếnBeatleskhácbiệthoàntoàn.

“Họchẳngcógìxuấtsắctrênsânkhấuvàothờiđiểmhọtớiđónhưnglúcquay trở về họ đã rất cừ”,Norman tiếp tục. “Họkhông chỉ học được khảnăngchịuđựng.Họcònphảihọcmộtkhối lượnglớncáccakhúc−phiênbảnbằngâmnhạccủatấtcảnhữnggìbạncóthểnghĩtới,khôngchỉrock&roll,thêmmộtchútjazznữa.Trướcđóhọkhônghềcókỷluậttrênsânkhấu.Nhưngkhiquaytrởlại,họmangphongtháikhônggiốngvớibấtcứai.Đólàđiềulàmnênchínhhọ”.

5.

Giờhãycùngquay trở lạivới lịchsửcủaBillGates.Câuchuyệncủaôngcũng nổi tiếng tương tự như của Beatles. Một thần đồng toán học thôngminh,trẻtrungkhámpháviệclậptrìnhmáytính.BỏhọcdởchừngtrườngHarvard.KhởisựmộtcôngtymáytínhcótênMicrosoftvớibạnbè.Bằngtríthôngminhvàthamvọngcũngnhưlòngquảcảmtuyệtđối,ôngđãxâydựngnótrởthànhngườikhổnglồcủathếgiớiphầnmềm.Đóchỉlàđườngviềnngoàirộnglớnthôi.Hãyđàovàosâuthêmmộtchút.

ChacủaGateslàmộtluậtsưgiàucóởSeattle,vàmẹônglàcongáimộtchủ

nhàbăngphátđạt.Từkhicònlàmộtđứatrẻ,Billđãsớmtinhkhônvànhanhchóngthấychánngánviệchọchành.Vậynênchamẹđãchuyểnôngrakhỏitrườngcôngvà,vàođầunămlớpbảy,gửiôngđếnLakeside,mộttrườngtưdànhriêngchocácgiađìnhdanhgiáởSeattle.VàokhoảngnămhọcthứhaicủaGatestạiLakeside,nhàtrườngbắtđầumởmộtcâulạcbộmáytính.

“CâulạcbộCácbàmẹcủatrườngtổchứcdịpbánđồlạcxoonghàngnăm,vàluônlơlửngmộtcâuhỏirằngkhoảntiềnấysẽđivềđâu,”Gatesnhớlại.“Mộtítđổvàochươngtrìnhmùahè,nơinhữngđứatrẻnộithànhsẽtềtựuthamgia trongkhuônviên trườnghọc.Một ít sẽ rơivào túicácgiáoviên.Nămấy,họchibanghìnđô-lachomộtbộthiếtbịđầucuốimáytínhởcănphòngnhonhỏvuivẻnàymàsauđóchúngtôiđượckiểmsoát.Đóthậtlàmộtthứhayho.”

Đólàmột“thứhayho,”tấtnhiênrồi,bởivìhồiấylànăm1968.Vàonhữngnăm1960,hầuhếtcác trườngđạihọccònchưacóđượcnhữngcâu lạcbộmáytính.ĐiềuđángchúýhơnnữachínhlàloạimáytínhmàLakesidemuavề.Trườngnàykhôngđểhọcsinhhọclậptrìnhbằnghệthốngthẻmáytínhnặngnề,nhưhầuhếtmọingườiđềulàmhồinhữngnăm1960.Thayvàođó,LakesidecàiđặtcáiđượcgọilàASR-33Teletype,mộtbộthiếtbịđầucuốisửdụngđồngthời,kếtnốitrựctiếpđếnmộtmáytínhtrungtâmởkhutrungtâmmuasắmSeattle.“Toànbộýtưởngvềsửdụngđồngthờichỉđượcphátkiếnhồi năm1965,”Gates tiếp tục. “Ai đóđã thực sựbiết nhìnvề tươnglai.”BillJoycóđượcmộtcơhộiphithường,sớmsủađểhọclậptrìnhtrênhệ thốngsửdụngđồng thờikhicòn làsinhviênnămnhất trườngđạihọc,năm1971.BillGates lại được lập trình thời-gian-thực hồi làmột cậu họcsinhlớptámvàonăm1968.

Từgiâyphútấytrởđi,Gatesđãsốngtrongphòngmáytính.Ôngvànhữngngườikhácbắtđầutựhọccáchsửdụngthiếtbịmớimẻlạlùngnày.Đươngnhiên,việcmuathờigiancủamáytínhtrungtâmmàASRđangkếtnốivào

rấtlàđắtđỏ−kểcảđốivớimộtcơsởgiáodụcgiàucónhưLakeside−vàchẳngbaolâuthìsốtiền3.000đô-lađượcCâulạcbộCácbàmẹtàitrợđãsạchnhẵn.Cácbậcphụhuynhlạigâythêmquỹ.Họcsinhlạitiêuđi.VàrồimộtnhómlậptrìnhviêntạiĐạihọcWashingtonđãlậpnênmộthãngcótêngọi Computer Center Corporation (C-Cubed) cho các doanh nghiệp địaphươngthuêthờigiansửdụngmáytính.Tìnhcờlàmsao,mộttrongnhữngsáng lập viên của hãng −MoniqueRona − lại cómột cậu con trai học ởLakeside, trước Gates một năm. Liệu câu lạc bộ máy tính của Lakeside,Ronatựhỏi,cómuốnchạykiểmtracácchươngtrìnhphầnmềmcủacôngtyvàodịpcuốituầnđổilạibằngthờigianlậptrìnhmiễnphíkhông?Chắcchắnrồi!Saugiờhọc,GatesnhảyxebusđếnvănphòngcủaC-Cubedvàlậptrìnhđếntậntốimịt.

C-Cubedcuốicùngbịphásản,nênGatesvàcácbạnbắtđầuquanhquẩnởtrungtâmmáytínhtạitrườngĐạihọcWashington.Trướcđó,họtheođuổimộthãngcótêngọilàISI(InformationSciencesInc.),nơiđồngýdànhchohọ thời gian sử dụngmáy tínhmiễn phí đổi lại bằng việc chạymột phầnmềmđể tựđộnghóahệ thống trả lương trongcông ty.Trongkhoảng thờigianbảythánghồinăm1971,Gatesvànhómbạncủaôngđãsửdụngmáytính suốt 1.575 giờ đồng hồ trênmáy chủ của ISI, tính trung bình là támtiếngmộtngày,bảyngàymộttuần.

“Đólànỗiámảnhvớitôi,”Gatesnóivềnhữngnămđầutiênởtrunghọccủaông.“Tôibỏtiếtthểdục.Tôiđếnđóvàobanđêm.Chúngtôilậptrìnhvàocuốituần.Hiếmhoilắmmớicómộttuầnmàchúngtôikhôngtiêutốnvàođóhaimươihaybamươi tiếngđồnghồ.CómộtkhoảngthờigianPaulAllenvớitôivướngvàochuyệnrắcrốivìăncắpmộtloạtpasswordvàlàmsậphệthống.Chúng tôibị tốngcổ.Tôikhôngđượcsửdụngmáy tính trongsuốtmùahè.Khiấytôimớimườilăm,mườisáutuổi.Sauđó,tôipháthiệnralàPaultìmđượcmộtmáytínhđểtrốngởĐạihọcWashington.Họđặtnhữngchiếcmáynàyởtrungtâmytếvàkhuđiềutrị.Nhữngchiếcmáynàyđược

đặtkếhoạchlàmviệc24/24,nhưngcómộtkhoảngthờigiannhànrỗi,vậynêntrongkhoảngtừbagiờđếnsáugiờsánghọkhônglênkếhoạchgìcả.”Gatescười.“Tôirờikhỏinhàvàobuổiđêm,saugiờđingủ.TôicóthểcuốcbộđếnĐạihọcWashingtontừnhà.Hoặctôisẽbắtxebuýt.ĐólàlýdotạisaogiờđâytôiluônhàophóngvớiĐạihọcWashington,bởihọđãtừngđểtôiăncắpquánhiều thờigiansửdụngmáy tính.” (Nhiềunămsauđó,mẹGatesnói,“Chúngtôicứthắcmắctạisaolạithằngbélạikhổsởđếnthếkhiphảithứcdậyvàobuổisáng”).

Một trongnhữngsáng lậpviêncủa ISI,BudPembroke, sauđónhậnđượcmộtcúđiệnthoạitừcôngtycôngnghệTRW,nơivừakýkếthợpđồnglắpđặthệthốngmáytínhtạinhàmáyđiệnBonnevillerộnglớnởphíanambangWashington.TRWkhẩn thiếtcầnđếnnhững lập trìnhviênquen thuộcvớiloạiphầnmềmđặcbiệtmànhàmáyđiệnsửdụng.Trongnhữngngàythángsơkhởicủacuộccáchmạngmáytính,nhữnglậptrìnhviênvớikinhnghiệmchuyênmônkiểuấyrấtkhótìm.NhưngPembrokebiếtchínhxácngườiôngphảigọi:nhữngcậuchàngtrunghọcđếntừLakesideđãvậnhànhmáytínhhàngngàngiờđồnghồtrênmáychủISI.Gateslúcấyđanghọcnămcuối,vàbằngcáchnàođócậuđãgắngthuyếtphụccácgiáoviênchophépcậubùnghọcđểtớiBonnevilledướichiêubàimộtdựánnghiêncứuđộclập.ỞđócậuđãtrảiquacảmùaxuânviếtcodedướisựhướngdẫncủamộtngườiđànôngcótênlàJohnNorton,ngườisaunàyGatesnóirằngđãdạymìnhvềlậptrìnhnhiềuhơnbấtcứai.

Nămnămđó− từ lớpTám tới cuối trung học, chính là khoảng thời gianHamburg củaBillGates,vàxét theokhíacạnhnàođó,ôngcũngđãđượcbantặngmộtloạtcơhộithậmchícònphithườnghơncảBillJoy.

CơhộithứnhấtlàviệcGatesđượcchuyểnđếnLakeside.Liệucóbaonhiêutrường trunghọc trênkhắp thếgiới được tiếp cậnvớimột bộ thiết bị đầucuốihồinăm1968?CơhộithứhailàviệccácbàmẹởtrườngLakesidecó

đủtiềnbạcđểtrảcáckhoảnphímáytínhcủatrường.Thứbalà,khisốtiềnđócạn sạch,một trong số cácvị phụhuynhbỗngnhiên lại làmviệcởC-Cubed,nơibỗngnhiêncầnaiđókiểm tracodevàodịpcuối tuần,vàđiềucũngngẫunhiênxảyralàhọchẳngthèmbậntâmviệcnhữngngàycuốituầnlại trở thànhnhữngđêmcuối tuần.Thứ tư làchuyệnGatesbỗngnhiên lạipháthiệnraISI,vàISIlạibỗngnhiêncầnđếnaiđólàmviệcvớiphầnmềmchấmcôngtrảlươngcủahọ.ThứnămlàGatesbấtngờthaylạisốngởmộtkhoảng cách đủ gần để có thể đi bộ tới Đại họcWashington. Thứ sáu làtrườngđạihọcnàybỗngnhiênlạicókhoảngthờigianmáytínhrỗirãitừbađếnsáugiờsáng.ThứbảylàTRWbỗngnhiênlạigọiBudPembroke.ThứtámlànhữnglậptrìnhviênmàPembrokebiếtlàphùhợpnhấtvớivấnđềcầnxửlýbỗngnhiênlạilàhaicậuchoaitrunghọc.VàthứchínlàviệctrườngLakesideđồngýđểchohaicậubéviếtcodetrongcảmùaxuânởmộtnơicáchđónhiềudặm.

Vậyhầuhếttấtcảnhữngcơmayđócóđiểmgìchung?ChúngmanglạichoBillGateskhoảng thờigianphụ trộiđể luyện tập.Đến thờiđiểmGates rakhỏitrườngHarvardsaunămthứhaiđểthửbắttayvàocôngtyphầnmềmriêngcủamình, trên thực tếcậuđã lập trìnhkhôngngừngnghỉ trongsuốtbảynămliêntiếp.CậuGatestrẻtuổikhiấyđãcóđượcconsốlớnhơnmườinghìntiếngđồnghồrấtnhiều.LiệucóbaonhiêuthanhthiếuniêntrênkhắpthếgiớicóđượcthứtrảinghiệmgiốngnhưBillGates?“Tôikhôngtinlàcóquá năm mươi người trên toàn thế giới có thể được như vậy”, ông nói.“NhữngviệcchúngtôilàmởC-Cubedvàhệthốngtínhlương,rồiđếnTRW−tấtcảnhữngviệcđógộp lại.Tôiđượcđặtvàobốicảnhcủangànhpháttriểnphầnmềmởlứatuổitrẻhơnbấtcứaithờibấygiờ,vàtấtcảlàdocảloạtcơhộimaymắnphithườngnhưthế.”

6.

Nếuchúngtatậphợpnhữngcâuchuyệncủacáctuyểnthủkhúccôncầu,ban

nhạcBeatlescùngBillJoycũngnhưBillGateslạivớinhau,tôinghĩchúngtasẽcóđượcbứctranhhoànthiệnhơnvềconđườngdẫntớithànhcông.JoyvàGatesvàbannhạcBeatlesđềutàigiỏikhôngcãivàođâuđược.LennonvàMcCartneysởhữutàinăngâmnhạccólẽchỉxuấthiệnđộcnhấttrongcảmộtthếhệ,cònBillJoy,chúngtađừngquên,làngườicótrínãonhanhnhạyđếnmứccóthểdựngđượcmộtthuậttoánphứctạpvềlịchtrìnhbaykhiếncácvịgiáosưphảikinhngạc.Nhiềunhưthếlàđãđủrõràng.

Nhưngđiềuthựcsựlàmnênlịchsửkhácbiệtcủahọkhôngphảitàinăngphiphàmmàlànhữngcơmayphi thườngcủahọ.BannhạcBeatles,vìnhữngnguyên cớ ngẫu nhiên nhất, đã được mời tới Hamburg. Nếu không cókhoảng thờigianởHamburg,Beatles rấtcó thểđãđi theomộtconđườngkháchẳn.“Tôiđãrấtmaymắn.”BillGatesnóinhưvậyngaytừlúcbắtđầucuộc phỏngvấn.Điều đó không có nghĩa là ôngkémxuất sắc hay khôngphảilàmộtthươnggiaphithường.NóchỉnóilênrằngônghiểuviệcchuyểnđếnLakesidehồinăm1968làmộtcơmaytốtđẹptớichừngnào.

Tấtcảnhữngnhânvậtxuấtchúngmàchúngtaquansátchođếnbâygiờđềulànhữngngườihưởng lợi từmộtvàicơhộibất thườngnàođó.Nhữngcơduyênmaymắndườngnhưkhôngphảilàthứgìngoạilệđốivớicáctỷphúphầnmềm và các ban nhạc rock hay các vận động viên ngôi sao. Chúngdườngnhưgiốngmộtkiểuquyluật.

HãyđểtôimangtớichobạnthêmmộtvídụcuốicùngnữachứngminhchonhữngcơmayngầmẩnmànhữngNhữngkẻxuấtchúngcủachúngtađượchưởnglợi.Thửthựchiệnmộtphiênbảnkháccủaviệcphântíchniênlịchmàchúngtađãlàmtrongchươngtrướcvớicáctuyểnthủkhúccôncầu,cóđiềulầnnày lànhìnvàonămsinh,chứkhôngphải thángsinh.Đểbắtđầu,hãyquansátkỹbảngdanhsáchbảymươilămnhânvậtgiàucónhấttronglịchsửnhânloạidướiđây.Tàisảncủamỗingườitrongsốđóđượctínhtheogiátrịđô-langàynay.Nhưbạncóthểthấy,nóbaogồmcácvịnữhoàng,nhàvua,

pharaohtừnhiềuthếkỷtrướcvàcảnhữngtỷphúđươngthờinhưlàWarrenBuffettvàCarlosSlim.

Bạnbiếtđiềugìthúvịởbảngtrênkhông?Trongsốbảymươilămcáitên,cótớimườibốnlàngườiMỹsinhvàochínnămkhoảnggiữathếkỷXIX.Thửsuynghĩvềđiềuđómột chút.Cácnhà sửhọcđãbắt đầu từCleopatravànhữngvịpharaohrồilùngsụcvàomọingócngáchcủathếgiớiđểtìmkiếmdấutíchnhữngkhốicủacảiphi thường,vàchiếmgần20%tổngsốnhữngcái tênhọlọcrađềuxuấtphát từmột thếhệduynhấtởmộtquốcgiaduynhất.

DanhsáchnhữngngườiMỹđóvànămsinhcủahọ:

1.JohnD.Rockefeller,1839

2.AndrewCarnegie,1835

28.FrederickWeyerhaeuser,1834

33.JayGould,1836

34.MarshallField,1834

35.GeorgeF.Baker,1840

36.HettyGreen,1834

44.JamesG.Fair,1831

54.HenryH.Rogers,1840

57.J.P.Morgan,1837

58.OliverH.Payne,1839

62.GeorgePullman,1831

64.PeterArrellBrownWidener,1834

65.PhilipDanforthArmour,1832

Điềugìđangxảyraởđây?Câutrảlờitrởnênhiểnnhiênnếubạnchịusuynghĩvềnó.Vàonhữngnăm1860và1870,nềnkinhtếMỹtrảiquamộtcuộcchuyển đổi có lẽ là vĩ đại nhất trong lịch sử.Đây chính là thời điểm cáctuyếnđườngsắtđượcxâydựngvàthị trườngPhốWallnổi lên.Đólàthờiđiểmngànhsảnxuấtcôngnghiệpkhởiđầu.Đólàthờiđiểmtấtcảnhữngquyluậtchiphốinềnkinhtếtruyềnthốngbịphávỡvàđượcsángtạolại.Điềumàbảndanhsáchnàynóilênchínhlàviệcbạnbaonhiêutuổivàothờiđiểmcuộcchuyểnđổinàyxảyracóýnghĩahếtsứcquantrọng.

Nếubạnsinhravàocuốithậpniên1840,bạnđãđểlỡcơmay.Bạncònquátrẻđểtậndụngđượckhoảnhkhắcấy.Nếubạnsinhravàonhữngnăm1820,

bạnlạiquágià:đầuóccủabạnđãbịđịnhhìnhbởimôthứctiền−Nội-chiến-Mỹ.Nhưnglạicómộtkhungcửachín-nămđặcbiệt,nhỏhẹpvừavặnhoànhảođểquansátthấynhữngtiềmnăngmàtươnglaimangtới.Tấtcảmườibốnngườiđànôngvàđànbàtrongdanhsáchkểtrênđềucótầmnhìnvàtàinăng.Nhưnghọcũngđượctraotặngmộtcơhộiphithường,vớicáchthứcgiống hệt như chuyện các tuyển thủ khúc côn cầu và túc cầu sinh ra vàothángGiêng,Hai,Bađượctraotặngmộtcơhộiphithườngvậy.

Giờhãy thử làmmộtphân tích tương tựvớinhữngngườinhưBill JoyvàBillGates.

Nếubạn trò chuyệnvới các cựubinhởThung lũngSilicon, họ sẽ kể bạnngherằnggiaiđoạnquantrọngnhấttronglịchsửcuộccáchmạngmáytínhcá nhân là vào tháng Giêng năm 1975. Đó là thời điểm tạp chí PopularElectronics đăng tải trên trang bìa câu chuyện về một loại máy móc phithườngcótênlàAltair8800.MáyAltair8800cógiá397đô-la.Đólàmộtcỗmáytự-thao-táckỳcụcmàbạncóthểlắpráptạinhà.Bàibáođượcgiậttítrấthấpdẫn:“ĐỘTPHÁSÁNGTẠO!Bộđồnghềmáytínhminiđầutiêntrênthếgiớicạnhtranhvớicáckiểumẫutrênthịtrường.”

ĐốivớinhữngđộcgiảcủatờPopularElectronics−Thánhkinhcủathếgiớiphầnmềmvàmáytínhnonnớtthờibấygiờ,dòngtiêuđềấychínhlàmộtsựngộtỉnh.Tínhđếnthờiđiểmđómáytínhvẫnchỉlànhữngcụmmáytrungtâmcồngkềnh,đắtđỏgiốngnhưthứmáychễmchệgiữacơngơitrắngtoátcủaTrungtâmMáytínhMichigan.Suốtbaonhiêunămròng,tấtcảmọitintặccũngnhưnhữngtàinăngtrẻcủalĩnhvựcđiệntửđềuướcaođếnngàynàođósẽxuấthiệnmộtchiếcmáytínhđủnhỏgọnvàítđắtđỏhơnđểmộtngườibìnhthườngcóthểsởhữuvàsửdụng.Ngàyấycuốicùngđãđến.

NếuthángGiêngnăm1975chínhlàbuổibìnhminhcủakỉnguyênmáytínhcánhân,vậy thì aiởvào tình thế tốtnhấtđể có thể tậndụngcơhộinày?Nhữngquyluậttươngtựápdụngởđâycũngđượcviệntớitrongkỉnguyên

củanhữngJohnRockefellervàAndrewCarnegie.

“Năm1975,bạn làmộtngườiđứng tuổi,vậy thì chắcchắnbạnđãcó sẵncôngviệcởhãngIBMsaukhirờitrườngđạihọc,vàmộtkhingườitakhởisựởIBM,thìthựcsựsẽphảitrảiquamộtkhoảngthờigiancamgođểthựchiện cuộc quá độ sangmột thế giớimới,”NathanMyhrvold – nhiều nămđảmnhiệmvịtríđiềuhànhtạiMicrosoftnóinhưvậy.“Tậpđoànnhiều-tỷ-đô-lanàyvốnchếtạoracácmáytrungtâm,vànếuanhđãlàmộtphầntrongđó,anhsẽnghĩ tạisaophảiphíphạmthìgiờvớinhữngcáimáy tínhbé títhảmhạinàychứ?Đốivớihọđómớilàngànhcôngnghiệpmáytính,vàhọchẳngbận tâmgìđếncuộccáchmạngmớimẻnàycả.Họbị chemắtbởicáchnhìnnhậnmộtchiềuvềngànhmáytính.Họkiếmsốngtốt.Vàchẳngcócơhộinàomởrakhiếnhọcóthểtrởthànhmộtkẻgiàukếchsùvàcóảnhhưởngtoànthếgiới.”

Nếutínhđếnnăm1975bạnđãratrườngđượcvàinăm,vậythìbạnđãthuộcvềthứmôthứccũkỹ.Bạnđãmuađượcmộtcănnhà.Bạnđãkếthôn.Mộtđứaconsắprađời.Bạnkhôngcóvẻgìsẽtừbỏcôngviệcvàkhoảnphụcấpngon lànhchỉđể theođuổimộtbộ lắp rápmáy tính trịgiá397đô-laviểnvônghuyễntưởng.Vậyhãyloạitrừtấtcảnhữngngườisinhtrướcnăm1952,vídụthế.

Cùngthờiđiểmđó,dầusao,bạncũngkhôngđượctrẻquá.Bạnmuốnthamgiavàovạchxuấtphátcủacuộcthửvậnmayrủi,đúngvàonăm1975,bạnsẽkhôngthểlàmvậynếuvẫncònđanghọccấpIII.Vậythìloạitrừtiếpbấtcứaisinhkhoảngsaunăm1958.Nóicáchkhác,lứatuổilýtưởngđểcócơhộiđược thử thờivậnnăm1975 làphảiđủgiàdặnđể trở thànhmộtphầncủacuộccáchmạngsắptớinhưnglạikhôngđượccứngtuổitớimứcbỏlỡcuộcchơi.Lýtưởnglà,bạnphảihaimươihoặchaimốttuổi,tứclàsinhnăm1954hoặc1955.

Cómộtcáchđơngiảnđểkiểmnghiệm lý thuyếtnày.BillGates sinhnăm

nào?

BillGates:28thángMườinăm1955.

Đólàmộtngàysinhhoànhảo!Gateschínhlàkiểuvậnđộngviênkhúccôncầusinhđúngvàomùng1 thángGiêng.BạnthânnhấtcủaGatesở trườngLakesidelàPaulAllen.PaulcũngthườngxuyênluitớiphòngmáytínhvớiGatesvàtrảiquanhữngbuổitốiđằngđẵngcùngGatestạiISIvàC-Cubed.AllensauđótiếptụccùngBillGatessánglậpnênMicrosoft.VậyPaulAllensinhnămnào?

PaulAllen:21thángGiêngnăm1953

NhânvậtgiàucóthứbaởMicrosoftlàngườiđiềuhànhmọihoạtđộngcủacôngtykể từnăm2000,một trongnhữngnhà lãnhđạođượckínhnểnhấttrongthếgiớiphầnmềm−SteveBallmer.NgàysinhcủaBallmerthìsao?

SteveBallmer:24thángBanăm1956

Và cũngđừngquênmột người nổi tiếng không thua kémchút nào so vớiGates:Steve Jobs, đồng sáng lậphãngMáy tínhApple.KhônggiốngnhưGates,Jobskhôngxuấtthântừmộtgiađìnhgiàucóvàôngcũngkhôngđặtchân tới trườngMichigan như Joy. Nhưng cũng chẳng cần phải điều tranhiềuvềquátrìnhsinhtrưởngcủaJobsđểnhậnrarằngôngcũngđãcómộtquátrìnhHamburgcủariêngmình.JobslớnlênởvùngMountainView−vịtrítuyệtđốitrungtâmcủaThunglũngSilicon.Lánggiềngquanhôngtoànlàcác kỹ sư của hãngHewlett-Packard, cho đến ngày nay vẫn làmột trongnhữnghãngđiện tửquan trọngbậcnhất trên thếgiới.Khi còn làmột cậuthiếu niên, Jobs đã lượn vòng vòng quanh các khu chợ trời ở MountainView,nơinhữngkẻyêuthíchvàthànhthạothiếtbịđiệntửmuađibánlạicáclinhkiệnrời.Jobskhiấyđãđủlớnđểhítthởbầukhôngkhícủachínhlĩnhvựclàmănmàsaunàyôngsẽthốngtrị.

Đoạn văn dưới đây được trích từ cuốnAccidentalMillionaire (Tạm dịch:Nhàtriệuphútìnhcờ),mộtcuốntiểusửvềJobs,sẽkhiếnđộcgiảcảmnhậnđượcnhữngtrảinghiệmthờithơấucủaJobsphithườngđếncỡnào.

Tham dự các cuộc nói chuyện buổi tối của những nhà khoa học hãngHewlett-Packard.Cácbuổi chuyện tròấynóivềnhững thành tựu tiên tiếnnhấttronglĩnhvựcđiệntửcònJobsthìthểhiệnmộtkiểuvốnlàđặcđiểmkhácbiệttrongtínhcáchcủamình,bámriếtlấycáckỹsưHewlett-Packardvàmoimócthôngtintừhọ.CólầncậuthậmchícòngọicảBillHewlett−mộttrongnhữngnhàsánglậpcủahãngđểvòivĩnhlinhkiện.Jobskhôngchỉnhậnđượcnhữnglinhkiệncậucầnmàcònthànhcôngtrongviệcxinđượcmộtviệc làm thêmmùahè. Jobs làmviệc trênmộtdâychuyền lắp rápđểdựngcácmáytính,cậuhàohứngtớimứccòncốgắngthiếtkếkiểumáytínhcủariêngmình...

Gượmhẵng.BillHewlettđưachoJobscáclinhkiệnrời?ĐiềuđócótầmvóctươngđươngvớiviệcBillGatesđượctiếpcậnvôthờihạnvàohệthốngđầucuốithaotácđồngthờihồimườibatuổi.NócũnggiốngnhưviệcgiảsửbạnyêuthíchthờitrangmàngườilánggiềngtrongnhữngnămthángbạntrưởngthànhtìnhcờlàmsaolạichínhlàônghoàngthờitrangGiorgioArmani.MàJobssinhvàothờigiannàonhỉ?

SteveJobs:24thángHainăm1955

Một nhân vật tiên phong khác trong cuộc cách mạng phần mềm là EricSchmidt.Ông điều hànhNovell −một trong những hãng phầnmềmquantrọngnhấtởThung lũngSilicon,vàvàonăm2001,ôngđã trở thànhgiámđốcđiềuhànhcủaGoogle.NgàysinhcủaEric?

EricSchmidt:27thángTưnăm1955

Dĩnhiên,tôikhôngcóýgợirarằngmọiôngtrùmphầnmềmởThunglũng

Siliconđềusinhnăm1955.Vàingườikhôngnhưthế,cũnggiốngnhưkhôngphải tấtcảnhữngdoanhnhânvĩđạiởnướcMỹđềusinhravàogiữa thậpniên1830.Nhưngcónhữnghìnhmẫurấtrõràngởđây,vàđiềuđángchúýlà việc dường như chúng ta ít muốn thừa nhận chúng. Chúng ta vờ rằngthànhcôngchỉriêngrẽlàchuyệncủacôngtrạngcánhân.Nhưngchẳngcógìtrongsốnhữngđoạntiểusửchúngtatheodõitừđầutớigiờlạinóilênrằngmọithứchỉđơngiảncóvậy.Thayvàođó,đềulàcâuchuyệnvềnhữngconngườiđượctraotặngmộtcơhộivàngđểlàmviệcchămchỉthựcsựvànắmchặt lấy nó, và đó cũng là những người tình cờ đủ trưởng thành vào thờiđiểmmà nỗ lực phi thường ấy được toàn bộ xã hội tưởng thưởng.Thànhcôngcủahọkhôngchỉlàkếtquảtừviệctựmìnhgâydựng.Nólàsảnphẩmcủacảthếgiớitrongđóhọsinhravàlớnlên.

Tiệnđây,cũngđừngquênmấtBillJoy.Nếunhưôngcứngtuổihơnmộtchútvànếunhưôngphảiđốimặtvớisựvấtvảcựcnhọccủaviệclậptrìnhvớinhững thẻmáy tính, như lời ông nói, thì ông đã chuyển sang nghiên cứukhoahọc.BillJoy−huyềnthoạimáytínhcóthểđãtrởthànhBillJoy−nhàsinhhọc.VànếuBillJoytrưởngthànhmuộnmấtvàinăm,cánhcửanhỏhẹpvốnmanglạichoôngcơhộiviếtmãhỗtrợchoInternetđãđóngsậpmấtrồi.Xinnhắc lại,huyền thoạimáytínhBillJoycó thểđãphải lànhàsinhhọcBillJoy.VậyBillJoyrađờikhinào?

BillJoy:8thángMườiMộtnăm1954

SaucôngviệcởBerkeley,JoysẽtiếptụctrởthànhmộttrongbốnngườisánglậphãngSunMicrosystems,mộttrongnhữngtậpđoànphầnmềmkỳcựuvàquantrọngbậcnhấtThunglũngSilicon.Vànếubạnvẫnkhăngkhăngnghĩrằngsự tìnhcờvề thờiđiểm,nơichốnvànămsinhkhôngquan trọngđếnthế, thì đây là ngày sinh của ba sáng lập viên còn lại hãng SunMicrosystems:

ScottMcNealy:13thángMườiMộtnăm1954

VinodKhosla:28thángGiêngnăm1955

AndyBechtolsheim:30thángChínnăm1955

ChươngIII.Mốiphiềnphứcvớicácthiên

tài,PhầnI

BIẾTVỀCHỈSỐIQCỦAMỘTCẬUBÉCŨNGCHẲNGGIÚPÍCHGÌMẤYNẾUBẠNPHẢIĐỐIMẶTVỚICẢMỘTNHÓMNHỮNGCẬUBÉTHÔNGMINH.

1.

Số thứNămcủa loạtchương trình tròchơi truyềnhìnhMỹmang tênĐấutrường100(1vs.100)năm2008đãđónchàovịkháchđặcbiệtcủamình−mộtngườiđànôngcótênChristopherLangan.

Đấu trường100 làmột trong rất nhiều chương trình truyền hình bung nởtheogótthànhcôngmangtínhhiệntượngcủagameshowAilàtriệuphú?(WhoWants toBeaMillionaire?). Trong chương trình cómột lô cố địnhgồmmộttrămkhángiảbìnhthườngđóngvai“đámđông”(mob).Mỗituần,họđọ trí thôngminhvớimộtkháchmờiđặcbiệt.Tiền thưởnglên tớimộttriệuđô-la.Kháchmờicầnphảiđủthôngtháiđểtrảlờichínhxácnhiềucâuhỏihơnmộttrămđốithủcủaanhta/côta−vàvớitiêuchuẩnấy,cóvẻchẳngmấyngườicóđiềukiệnxuấtsắcnhưChristopherLangan.

“Đêmnayđámđôngkhángiảsẽphảiđốimặtvớicuộcđấucamgonhấttừtrướctớinay,”lờingườidẫnchươngtrìnhbắtđầuvanglên.“ĐụngđộChrisLangan−đượcnhiềungườimệnhdanh lànhânvật thôngminhnhấtnướcMỹ.”Máyquayquétchậmquamộtngườiđànôngbèbè,vạmvỡởlứatuổingũtuần.“MộtngườibìnhthườngcóchỉsốIQkhoảng100,”giọngthuyếtminh tiếp tục.“Einstein làmột trămnămmươi.Chriscóchỉ số IQởmứcmộttrămchínmươilăm.Hiệngiờanhđangtậptrungbộnãocỡbựcủamìnhvàomộtlýthuyếtvềvũtrụ.Nhưngliệuhộpsọngoạicỡcủaanhcóđủhạ

gụcđámđôngkhángiảđểgiànhđượcmộttriệuđô-lahaykhông?HãytìmcâutrảlờingaybâygiờtrongchươngtrìnhĐấutrường100”.

Langanbướclênkhánđàitrongtiếngvỗtaycổvũnồngnhiệt.

“AnhkhôngnghĩlàanhcầnphảicótrìnhđộhọcvấncaođểchơitốttrongchươngtrìnhĐấutrường100sao?”ngườidẫnchươngtrìnhBobSagethỏiChris.SagetnhìnvàoChrisđầytòmò,nhưthểanhgiốngmộtkiểuvậtmẫutrongphòngthínghiệmvậy.

“Thựclòngmànói,tôinghĩđócóthểlàmộttrởngại,”Langanđáplời.Anhcómộtgiọngnóithâmtrầm,thảnnhiên.“SởhữuchỉsốIQcao,bạncóxuhướngchuyênbiệthóa,tưduysâu.Bạnbỏquanhữngchitiếtlặtvặt.Nhưnggiờđâytôiphảiđốimặtvớinhữngkhángiảnày”−anhliếcnhìnđámđông,vẻhàihướclóelêntrongmắthélộrằnganhcảmthấytấtcảnhữnggìđangdiễnranựccườitớimứcnào−“Tôinghĩlàtôisẽchơitốt.”

Suốttrongthậpkỉtrướcđó,ChrisLanganđãgặtháiđượcthứdanhtiếngkỳlạ.Anh trở thànhgươngmặt thiên tài củacôngchúng trongđời sốngMỹ,mộttrongnhữngkẻxuấtchúng.Anhnhậnđượclờimờitừcácchươngtrìnhtintứcvàđượcđưatiểusửtrêncáctờtạpchí,anhtrởthànhchủđềtrongmộtphimtàiliệuthựchiệnbởinhàlàmphimErrolMorris,tấtcảchỉbởimộtnãobộbấtngờtháchthứcmọimôtảthôngthường.

Chươngtrìnhtintứctruyềnhình20/20cólầnđãmờimộtchuyêngiatâmlýhọcthầnkinhđưarachoLanganmộtbàitrắcnhiệmIQriêngbiệtbởiđiểmsốcủaLanganthựcsựvượtkhỏimọibảngbiểuđánhgiá−quácaođểcóthểđođạcchínhxác.Mộtlầnkhác,LanganthựchiệnmộtbàikiểmtraIQđượcthiếtkếriêngchonhữngngườiquáthôngminhtrongnhữngbàikiểmtraIQthôngthường.Anhtrảlờiđúngtấtcảchỉtrừmộtcâuhỏi.Biếtnóihồimớisáu tháng tuổi.Khi lênba,Langannghe radiovào cácngàyChủnhật khiphátthanhviênđọctonhữngcâuchuyệnrẻtiền,thìcậucứthếđọctheomột

mìnhchođến lúc tựdạymìnhbiếtđọc.Lúcnămtuổi,LanganbắtđầuhỏiôngmìnhvềsựtồntạicủaChúatrời−vàđãrấtthấtvọngvớinhữngcâutrảlờinhậnđược.

Ởtrường,Langancóthểbướcvàomộtgiờkiểmtracủalớpngoạingữmàkhôngcầnphảihọchànhgìtrướcđó,vànếucóđượchaihaybaphúttrướckhigiáoviênvàolớp,anhcóthểlướtquasáchgiáokhoavàhoànthànhxuấtsắcbàikiểmtra.Vàotuổithiếuniên,trongkhilàmviệcnhưmộtcôngnhânnôngtrường,anhbắtđầumởrộngviệctìmhiểucáckháiniệmcủalĩnhvựcvậtlýlýthuyết.Đếntuổimườisáu,anhtựmìnhnghiềnngẫmmộtkiệt

tácuyênthâmnổitiếngcủaBertrandRussellvàAlfredNorthWhitehead−Nguyên lý Toán học (PrincipiaMathematica).Anh đạt được kết quả hoànhảotrongkỳthiSATdùanhngủquênmộtlúctronggiờthi.

“Chrislàmtoánsuốtmộttiếngđồnghồ,”cậuemtrai tênMarknóivềthóiquenmùa hè của Langan hồi trung học. “Rồi anh ấy học tiếng Phápmộttiếng.RồihọctiếngNgamộttiếng.Rồianhấyđọctriếthọc.Chriscứlàmthếđềuđặn,hàngngày.”

Một người anh em khác của Langan, Jeff thì kể “Bạn biết không, khiChristophermườibốn,mườilămtuổi,anhấyvẽvờimọithứchovui,vàtácphẩm thì trông cứ như một bức ảnh vậy. Mười lăm tuổi, anh ấy có thểkhớpvớingôi saonhạcRock JimiHendrix từngnhịpmột trên câyguitar.Boom.Boom.Boom.Mộtnửa thờigianChristopherkhônghềđến trường.Anhchỉcómặtvàocácgiờkiểmtravàhọchẳng thểbắtbẻgìvềviệcđóđược.Đốivớichúngtôi,điềuđóthậtvuinhộn.Chriscóthểtómlượcđốnggiáotrìnhngangvớicảmộthọckỳchỉtronghaingày,tậptrungvàobấtcứthứgìanhấyphảiđểýđến,rồisauđóquaytrởlạivớinhữngcôngviệcanhấyđanglàmdởtrướcđó.”

TrongcuộcchơiĐấutrường100,Langanthậtđĩnhđạcvàtựtin.Giọnganh

trầmsâu.Đôimắtnhỏvàsáng.Anhkhônglòngvòngvềcácchủđề,tìmrangaycụmtừđúng.Tương tựnhư thế,Langankhôngnóiừmhayàhaysửdụngbấtcứlốixoadịuđốithoạinàohết:cáccâunóicủaanhcứthếthốtra,câu sau tiếp câu trước, lịch sựvàquảquyết, hệt như các anh línhởvị tríduyệtbinh.MọicâuhỏiSagetđặtravớianh,Langanđềudẹpsangmộtbên,như thểnóchỉ là thứgìvặtvãnh tầmphào.Khisố tiền thắngcuộc lên tới250.000đô-la,Langanđộtnhiênthựchiệnmộttínhtoántrongđầurằngmốinguycơthuatrắngởthờiđiểmđóto lớnhơnnhữnglợi ích tiềmnăngcủaviệcởlại.Bấtngờ,Langandừngcuộcchơi.“Tôisẽlấytiền,”anhnói.AnhbắttaySagetthậtchặtvàkếtthúc−rakhỏisânkhấukhiởđỉnhcaohệtnhưcáchcácthiêntàivẫnlàm−chúngtathườngnghĩvậy.

2.

Sau Thế Chiến, Lewis Terman − một giảng viên tâm lý học tại Đại họcStanfordgặpđượcmộtcậubérấtđángchúýcótênHenryCowell.Cowellvốnđượcnuôidạytrongcảnhnghèokhóvàhỗnloạn.Cậubékhôngtheokịpnhữngđứa trẻkhác,vànăm lênbảy tuổicậukhôngđượcđến trườngnữa.Cậu nhận việc trông nhà cho một lớp học riêng lẻ không xa khuôn viêntrườngStanford,vàsuốtcảngày,Cowellluôntìmcáchlẻnvàochơicâyđàndươngcầmcủatrường.Nhữnggiaiđiệumàcậuchơituyệtđẹp.

ChuyênmôncủaTermanvốnlàtrắcnghiệmtríthôngminh.BảnkiểmtraIQtiêuchuẩnmàhàngtriệungườitrênkhắpthếgiớithựchiệntrongnămmươinămtiếpsauđó−cótênStanfordBinet−chínhlàsángtạocủaTerman.Vậynênôngquyếtđịnh trắcnghiệmIQcủaCowell.Ôngsuy luận: thằngbéắtphảithôngminhlắm,vàôngtinchắcvềđiềuđó.CowellcóchỉsốIQtrên140.Terman bịmê hoặc.Ông tự hỏi:Còn bao nhiêu viên kim cương thôchưađượckhámphánhưthếnữa?

Ôngbắtđầukiếmtìmnhữngngườikhác.Ôngtìmthấymộtcôbéthuộcchữcáitừhồichínthángtuổi,mộtbékhácđọcDickensvàShakespearelúcmới

lênbốn.Ôngcòngặpđượcmộtchàngtraibịđuổikhỏitrườngluậtbởigiáoviêncủacậukhôngtintrênđờicóchuyệnmộtconngườibằngxươngbằngthịt lạicóthểsaochépchínhxáccácđoạndàidằngdặcnhữngphánquyếtcủatòaánchỉdựavàotrínhớ.

Đếnnăm1921,Termanquyếtđịnhbiếnnghiêncứuvềthiêntàitrởthànhsựnghiệp cả cuộc đời ông.Được nhậnmột khoản trợ cấp lớn từQuỹThịnhvượng chung (Commonwealth Foundation), ông tập hợp một đội chuyênviênnghiêncứuđiềndãvàcửhọvềcáctrườngtiểuhọctạiCalifornia.Giáoviêntạicáctrườngđóđượcyêucầutiếncửnhữngemhọcsinhxuấtsắcnhấttrong lớp.Nhữnghọc sinhấynhậnđượcmộtbàikiểm tra trí tuệ.Cácemnằm trong nhóm 10% đạt điểm số cao nhất sẽ nhận được một bài trắcnghiệmIQ,rồinhữngemđạtđiểmsốtrên130trongbàikiểmtraấysẽlạicómộtbàitrắcnghiệmIQthứba,từmộtbộkếtquảấyTermanchọnranhữngemxuất sắcvà thôngminhnhất.Đến thờiđiểmTermankết thúcđiều tra,ôngđãxếploạikhoảng250.000họcsinhtiểuhọcvàtrunghọc,từđónhậndiệnđược1.470trẻemcóIQtrungbìnhhơn140vàcaodầntớimức200.Nhómthầnđồngấydầnđượcbiếttớivớitêngọi“NhómMối”(Termites)vàcácemchínhlàđốitượngcủamộtcôngtrìnhvềsauđãtrởthànhnghiêncứutâmlýhọcquantrọngbậcnhấttronglịchsử.

Trongsuốtphầnđờicònlại,Termantrôngcoinhữngtàinăngcủamìnhhệtnhưgàmẹvậy.Cácemđượctheodõivàkiểmtra,đolườngvàphântích.Cácthànhtíchgiáodụcđượcghilại,tìnhhìnhhônnhânđượctheosát,ốmbệnhđượclậpbảngkê,sứckhỏetâmlýhọcđượcdựngbiểuđồvàmỗiđộngtháithăngtiếnhaythayđổicôngănviệclàmđềuđượcghichéplạiđầycẩntrọng.Termanviếtchohọcácthưtiếncửcôngviệcvàđơnđăngkýchươngtrìnhsauđạihọc.Ônghàophóngbanphátkhôngngừngnghỉnhữngkhuyênrăn,dạybảo,liêntụcghichéppháthiệncủamìnhvàonhữngtậphồsơdàymàuđỏcótựađềGeneticStudiesofGenius(Tạmdịch:Nghiêncứuditruyềnvềthiêntài).

“KhôngcóđiềugìthuộcvềmộtcánhânquantrọngbằngIQcủaanhta,cólẽchỉngoạitrừnhâncáchcủaanhtamàthôi,”Termancólầnđãnóivậy.VàđốivớinhữngngườisởhữumứcIQrấtcao,Termantinrằng“Chúngtabuộcphảikiếmtìmphươngcáchsảnxuấtracácnhânvậtlãnhđạothúcđẩytiếnbộkhoahọc,nghệthuật,nhànước,giáodụcvàphúclợixãhộinóichung.”Khinhữngđốitượngnghiêncứuđãcứngtuổihơn,Termancôngbốnhữngthông tin cập nhật về quá trình của họ, ghi chép những thành công phithường.Termanđãviếtđầybànghoàng:“GầnnhưtấtcảcácbàibáotườngthuậtbấtkỳsựkiệnthiđấuhoặchoạtđộngnàoởCaliforniacótrẻemthamgiađềuxuấthiện các thànhviên trongnhóm tài năngcủa chúng tôi trongdanhsáchcácquánquân....”Ônglấycácmẫubàiviếtcủamộtvàiđốitượngcóđầuócnghệsĩnhấtvàđưachocácnhàphêbìnhvănchươngđemrasosánhvớinhữngchấpbútđầutiêncủacáctácgianổitiếng.Họkhôngthểtìmrađiềugìkhácbiệt.Ôngnói:Tấtcảcácdấuhiệuđềuchỉramộtnhómngườivớitiềmnăngtrởthành“tượngđàianhhùng.”TermantintưởngrằngNhómMối của ông đã được định đoạt trở thành tầng lớp tinh hoa tương lai củanướcMỹ.

Ngàynay,rấtnhiềuýtưởngcủaTermanvẫnduytrìvaitròtrọngtâmtrongcáchchúngtasuynghĩvềthànhcông.Cáctrườnghọccóriêngchươngtrìnhdànhcho“thầnđồng.”Nhữngtrườngđạihọcdanhgiáthườngđòihỏisinhviênphải trảiquabàikiểm tra trí tuệ (vínhưbài thiSAT) trongkỳ tuyểnsinh.NhữngtậpđoàncôngnghệcaonhưGooglehayMicrosoftcòncẩnthậnđolườngcácnănglựccóliênquanđếnnhậnthứccủanhânviêntươnglaixuấtpháttừniềmtintươngtự:họbịthuyếtphụcrằngnhữngngườiởđỉnhcaonhấtcủa thangIQsẽcó tiềmnăng lớnnhất. (HãngMicrosoftvốnnứctiếngvới truyền thốngcácứngviênbịhỏimột lô lốccâuhỏivốn thiếtkếriêngnhằmkiểmtratríthôngminhcủahọ,baogồmcảnhữngcâukinhđiểnkiểunhư:“Tạisaonắpcốnglạitròn?”Nếubạnkhôngbiếtcâutrảlờilàgì,bạnkhôngđủthôngminhđểlàmviệcởMicrosoftđâu).

NếutôicótrongtayquyềnnăngthầndiệuvàgợiýsẽtăngIQcủabạnlên30điểm,bạnsẽnóiĐồngý−phảikhôngnào?Bạncholàđiềuđósẽgiúpbạntiến xa hơn trong thế giới này.Và khi chúng ta nghe về ai đó nhưChrisLangan,phảnứngtrongtiềmthứccủachúngtacũnggiốngphảnứngtrongtiềmthứccủaTermankhiônggặpHenryCowellgầnmộtthếkỉtrướcđây.Chúngtathấykínhsợ.Cácthiêntàichínhlànhữngkẻxuấtchúngtộtcùng.Ắthẳnchẳngcóthứgìcóthểkìmchânnhữngngườinhưvậy.

Nhưngcóthậtthếkhông?

Tínhđến lúcnày trong cuốnNhững kẻ xuất chúng, chúng ta đã thấy rằngthànhcôngphithườngdínhdángđếntàinăngíthơnlàcơhội.Trongchươngnày,tôimuốnthửđàosâuhơnvàogiảithíchtạisaolạinhưvậythôngquaviệcquansátmộtmẫuhìnhkẻxuấtchúng trongdạnghình thuầnkhiếtvàtinhtúynhấtcủanó−thiêntài.Biếtbaolâunay,chúngtavẫnhànhxửtheolối những người nhưTerman gợi ý khi đụng tới vấn đề thấu hiểu về tầmquantrọngcủamứctrítuệsiêuviệt.Nhưngnhưchúngtasẽthấy,Termanđãmắcsai lầm.Ôngđãsai lầmvềNhómMốicủamình,vànếunhưônggặpphảitrườnghợpchàngtraitrẻChrisLangantựtìmhiểuvềNguyênlýToánhọchồimớimườisáu tuổi,ôngcũngsẽsai lầmvềLanganvớinguyêndotươngtự.Termankhônghiểumộtkẻxuấtchúngthựcsựlànhưthếnào,vàđócũnglàsailầmmàchúngtavẫntiếptụcmắcphảitớitậnngàynay.

3.

MộttrongnhữngbàitrắcnghiệmtrítuệđượcsửdụngrộngrãinhấtcótênlàRaven's Progressive Matrices (Tạm dịch:Ma trận tăng tiến Raven). Nókhôngđòihỏikỹnăngngônngữhoặcdạngđặcthùnàocủanhữngkiếnthứcđãtíchlũyđược.Nólàmộtthứthướcđocáckỹnăngsuyluậntrừutượng.MộtbàitrắcnghiệmRavenđiểnhìnhbaogồmbốnmươitámcâu,mỗicâulạikhóhơncâutrướcđó,vàIQđượctínhtoándựatrênsốcâutrảlờichínhxác.

Dưới đây làmột câu hỏi, điển hình cho loại được sử dụng trong bài trắcnghiệmRaven.

Bạnnhậnrakhông?Tôiđoánlàhầuhếtcácbạnđềulàmđược.CâutrảlờiđúnglàC.Nhưnggiờthìhãythửcâunày.NólàmộtdạngcâuhỏithựcsựkhónhằnxuấthiệnởphầncuốibàitrắcnghiệmRaven.

CâutrảlờiđúnglàA.Tôiphảithúthựclàtôicũngkhôngtàinàopháthiệnra,vàtôiđoánlàhầuhếtcácbạncũngkhônglàmđược.Dùsaothì,gầnnhưchắcchắnChrisLanganlàmtốt.KhichúngtanóinhữngngườinhưLanganthậtlàthôngminh,chúngtacóýrằnghọsởhữuthứtrínãocóthểgiảiđượcnhữngcâuđốkiểunhưcâuhỏicuốicùngvừarồi.

Baonhiêunămqua,mộtkhốilượnglớncácnghiêncứuđãđượcthựchiệnvớinỗlựcxácđịnhlàmthếnàosựthểhiệncủangườinàođótrongmộttrắcnghiệmIQkiểunhưbàitestRavenlạicóthểchuyểnthànhthànhcôngtrongđời thực.Nhữngngườinằmởmứcđáy−với IQdưới70−bịcoi là thiểunăngtrítuệ.Mứcđiểm100làbìnhthường;chắcchắnbạncầnphảiđạttrên

mứcđóđểcóthểxửtrívớichươngtrìnhđạihọc.ĐểlọtvàovàthànhcôngvớichươngtrìnhsauđạihọcvớimứcđộcạnhtranhvừaphảiđồngnghĩavớiviệcbạnchắcchắncầnphảiđạtIQ115làítnhất.Nóichung,càngđạtmứccao,bạnsẽcàngđượcthụhưởnggiáodụccaohơn,bạncókhảnăngkiếmđượcnhiềutiềnhơn,và−dùtinhaykhông−bạncũngsẽtrườngthọhơn.

Nhưngcómộtcáibẫyởđây.MốiquanhệgiữathànhcôngvàIQchỉcótácdụngđếnmộtngưỡngnàođómàthôi.KhingườinàođóđãđạtmứcIQvàokhoảng 120 điểm, thì có thêm vài điểm IQ phụ trội nữa dường như cũngchẳng chuyển hóa thành bất cứ ưu thế nào đo đếmđược trong cuộc sốngthựctế.

“Việcaiđócóchỉsố thôngminh là170điểmcókhảnăng tưduy tốthơnngườichỉcóIQ70đãđượcminhchứngđầyđủ,”nhàtâmlýhọcngườiAnhLiamHudsonđãviết,“vàđiềunàyvẫnchínhxáckhimứcđộsosánhgầnhơn−giữahaimứcIQ100và130.NhưngmốiliênquannàydườngnhưgẫyđổkhiaiđósosánhhaingườiđềucómứcIQtươngđốicao...MộtnhàkhoahọcvớimứcIQ130cónhiềukhảnănggiànhgiảiNobeltươngđươngmộtngườicóIQlà180.”

ĐiềuHudsonnóichínhlàIQcórấtnhiềuđiểmgiốngvớimônbóngrổ.Liệumộtngườicóchiềucaokhoảngmộtmétsáu támcócơhộinào thực tếđểchơibóngrổnhànghềkhông?Khôngchắc.Bạncầnphảicaoítnhấtlàméttámhoặcméttámbađểchơibóngrổởtrìnhđộđó,và,tấtcảmọithứđềurấtsòngphẳng,chắcchắn làmộtmét támsáuhayhơn làmộtmét támba,vàmộtmét támchín lại tốthơnmộtmét támsáu.Nhưngvượtquamộtđiểmnhấtđịnhnàođó,chiềucaokhôngcònđóngvaitròquantrọngđếnthế.Mộttuyểnthủvớichiềucaohơnhaimét lạikhôngchắcđãgiỏihơnaiđóthấphơnanhtanămphân.(MichaelJordan−tuyểnthủbóngrổvĩđạinhấttronglịchsửcũngchỉcaocómộtmétchíntámmàthôi.)Mộtcầuthủbóngrổchỉcầnđủcao−vàđiềuđócũngchínhxácvớitríthôngminh.Tríthôngminh

cómộtcáingưỡng.

PhầngiớithiệucủachươngtrìnhĐấutrường100đãchỉrarằngEinsteincóIQ là 150 điểm còn Langan là 195. IQ của Langan cao hơn 30% so vớiEinstein.NhưngđiềuđókhôngcónghĩalàLanganthôngminhhơnEinstein30%.Thậtnựccười.Tấtcảnhữnggìchúngtacóthểnóilàkhiphảitưduyvềnhữnglĩnhvựcthựcsựphứctạpnhưmônvậtlý,thìrõràngcảhaingườiđềuđủthôngminh.

Tôinhậnralà:ýtưởngchorằngIQcómộtngưỡngnhấtđịnhđingượclạitrựcgiáccủachúngta.Vínhư,chúngtavẫnnghĩlànhữngngườigiànhgiảiNobeltrongcácmônkhoahọcsẽphảisởhữumứcIQcaonhấtcóthể;rằnghọắthẳnlàkiểungườiđạtđiểmsốhoànhảotrongkỳthituyểnsinhvàođạihọc,giànhđượctấtcảcácloạihọcbổngsẵncó,vàchắcphảicóbảngthànhtíchsiêusaoởbậctrunghọctớimứchọđượccáctrườngđạihọchàngđầutrongnướcbứnglênbằngđược.

NhưnghãyxemhaimươilămngườiMỹgiànhđượcgiảiNobelYDượcgầnđâynhất,bắtđầutừnăm2007–tốtnghiệptừnhữngtrườngđạihọcnào

TrườngAntioch

ĐạihọcBrown

TrườngBerkeley

ĐạihọcWashington

ĐạihọcColumbia

HọcviệnCôngnghệCase

HọcviệnCôngnghệMassachusettes

Caltech

ĐạihọcHarvard

TrườngHamilton

ĐạihọcColumbia

ĐạihọcBắcCarolina

ĐạihọcDePauw

ĐạihọcPennsylvania

ĐạihọcMinnesota

ĐạihọcNotreDame

ĐạihọcJohnsHopkins

ĐạihọcYale

TrườngUnion,Kentucky

ĐạihọcIllinois

ĐạihọcTexas

HolyCross

TrườngAmherst

TrườngGettysburg

TrườngHunter

Khôngainóirằngbảndanhsáchnàytiêubiểuchonhữnglựachọntrườngđạihọc,caođẳngcủanhữnghọcsinh trunghọcgiỏinhấtnướcMỹ.Yale,ColumbiavàMITđềucó trongdanhsách,nhưngDePauw,HolyCrossvàtrườngGettysburgcũnggópmặt.Đâychỉlàdanhsáchnhữngtrườngtốtmàthôi.

Vẫncùngmạchđó,dướiđâylàtrườngđạihọccủahaimươilămngườiMỹgiànhgiảiNobelHóahọcgần

đâynhất

ĐạihọcNewYork

ĐạihọcNewYork

ĐạihọcStanford

ĐạihọcDayton,Ohio

ĐạihọcRollins,Florida

MIT

ĐạihọcGrinnell

MIT

ĐạihọcMcGill

HọcviệncôngnghệGeorgia

ĐạihọcOhioWesleyan

ĐạihọcRice

TrườngHope

ĐạihọcBrighamYoung

ĐạihọcToronto

ĐạihọcNebraska

TrườngDartmouth

ĐạihọcHarvard

ĐạihọcBerea

ĐạihọcAugsburg

ĐạihọcMasachusettes

ĐạihọcWashingtonState

ĐạihọcFlorida

ĐạihọcCalifornia,Riverside

ĐạihọcHarvard

Để trở thànhmột người đoạt giải Nobel, đương nhiên, bạn buộc phải đủthôngminhđểbướcchânvàomột trườngđạihọcchí ít cũngphảiổnnhưNotreDamehayĐạihọcIllinois.Vậyđấy.

Đâyphảichănglàmộtýkiếncựcđoan?Giảsửđứacongáibébỏngcủabạnpháthiệnrarằngcháuđãđượcnhậnvàohai trường−ĐạihọcHarvardvàĐại họcGeorgetown, ởWashingtonDC. Bạnmuốn con bé vào đâu? TôiđoánlàHarvard,bởiHarvardlàtrường“tốthơn”.Họcsinhcủatrườngđạtđiểmcaohơn10-15%trongkỳthituyểnsinh.

Nhưngvớinhữnggìchúngtađượcbiếtvềtríthôngminh,ýtưởngrằngcáctrường cũng có thể được phân hạng, như các tay đua trên đường chạy −chẳng có ý nghĩa gì hết. Sinh viên của trườngGeorgetown có thể khôngthôngminhởmứcápđảonhưsinhviêncủaHarvard.Nhưngrõrànglàtấtcảcácemđềuđủthôngminh,vànhữngngườithắnggiảiNobeltươnglaiđếntừnhữngtrườngnhưGeorgetownhệtnhưtừtrườngHarvardthôi.

NhàtâmlýhọcBarrySchwartzgầnđâyđãđềxuấtrằngnhữngtrườngưutúnêntừbỏquytrìnhtuyểnsinhphứctạpcủamìnhđivàchỉđơngiảntổchứcmột cuộc xổ số cho tất cả những ai đạt trênmức ngưỡng. “Sắp xếpmọingười vào hai nhóm,” Schwartz nói. “Đủ giỏi và không đủ giỏi. Nhữngngười đủgiỏi đội chungmộtmũ.Những ai khôngđủgiỏi thì bị từ chối.”Schwartzthừanhậnrằngýtưởngcủaôngchắcchắnkhôngđượcchấpnhận.Nhưngônghoàntoànđúng.NhưHudsonviết(hãynhớrằngHudsonđãthựchiệnnghiêncứucủamìnhởnhữngtrườngnộitrúdànhchonamsinhhàngđầucủaAnhquốchồinhữngnăm1950và1960),“BiếtvềIQcủamộtcậubécũngchẳnggiúpíchgìmấynếubạnphảiđốimặtvớicảmộtnhómnhữngcậubéthôngminh.”

Để tôiđưachobạnmộtvídụvềhiệuứngcủangưỡngđốivớihànhđộng.TrườngluậtthuộcĐạihọcMichigan−giốngnhưnhiềucơsởđàotạodanhtiếngkháccủaHoaKỳ,đãsửdụngchínhsáchhànhđộngtíchcựcđốivớinhữngthísinhxuấtthântừhoàncảnhthiệtthòi.Khoảng10%tổngsốsinhviêntrườngMichigantuyểnvàomỗimùathulàthànhviêncủacácsắctộcthiểusố,vànếutrườngluậtkhôngnớilỏngrõrệtnhữngyêucầutuyểnsinhđốivớicácsinhviênấy−chấpnhậnhọvớithànhtíchbậcđạihọccũngnhưđiểmsốcủacácbàikiểmtratiêuchuẩnthấphơnnhữngngườikhác−thìtỉlệướctínhchỉđạtdưới3%màthôi.Hơnnữa,nếuchúngtasosánhthànhtíchhọctậpmàcácsinhviênthuộcnhómsắctộcthiểusốvànhómbìnhthườngđạtđượctrongtrườngluật,chúngtathấyrằngcácsinhviêndatrắngnhỉnhhơn.Chẳngcógìngạcnhiên:nếumộtnhómnàođócóđượcthànhtíchbậc

đạihọcvàđiểmsốcácbàikiểmtracaohơn,gầnnhưchắcchắncũngsẽcóđược thành tích tốt hơn ở trường luật.Đây làmột lý do giải thích vì saochươngtrìnhhànhđộngtíchcựclạigâytranhcãiđếnthế.Thựcra,gầnđâymộtcáobuộcvềchươngtrìnhhànhđộngtíchcựccủaĐạihọcMichiganđãđượcchuyểnlênTòaántốicaoHoaKỳ.Vớirấtnhiềungười,việcmộtcơsởđào tạo tinhhoa lạiđónvàonhữngsinhviênkém tiêuchuẩnhơncácbạnđồnglứathậtđángphiềnlòng.

Vàinămtrước,ĐạihọcMichiganđãquyếtđịnhquansátkỹcàngxemcácsinhviên thuộcnhómthiểusốcủa trường luậtsinhsốngrasaosaukhi tốtnghiệp.Họkiếmđượcbaonhiêutiền?Họtiếnxađếnđâutrongcôngviệc?Họhàilòngtớimứcnàovớisựnghiệpcủamình?Họcónhữngđónggópgìchoxãhộivàvớicộngđồng?Họgiànhđượcnhữngthànhtựugì?ĐạihọcMichiganxemxét tất cả nhữnggì có thể là tiêu chí cho thành công trongcuộcđờithực.Vànhữnggìpháthiệnrađãkhiếnhọngạcnhiên.

“Chúngtôiđãtìmhiểuvàrồibiếtrằngcácsinhviênthiểusốcủamình,rấtnhiềutrongsốđó,sốngrấtổn,”RichardLempert,mộttrongsốcáctácgiảtiếnhànhđềtàinghiêncứucủatrườngMichiganđãnói.“Dựtínhcủachúngtôichỉlàsẽtìmramộtnửahoặchaiphầnbacốcnướcđầy,vìchorằngcácsinhviênthiểusốhẳnsẽkhôngổnbằngnhữngbạnbèdatrắng,thếmàrấtnhiềungườiđãthựcsựthànhcông.Kếtquảthậtđángkinhngạc.Chúngtôipháthiệnrarằnghọchẳngkémcạnhgì.Chúngtôikhôngnhậnrabấtkỳsựtồntạikhácbiệtghêgớmnào.”

ĐiềuLempertđangnóichínhlàchỉquamột thướcđoduynhấtmàtrườngluậtthựcsựquantâm−cácsinhviêntốtnghiệprasaotrongcuộcsốngthực−thìsinhviênthiểusốkhônghềbịthuakém.Họcũngthànhcônghệtnhưnhữngsinhviênda trắngvậy.Và tại sao?Bởivì chodùnhữngchứngchỉhọc tậpcủacácsinhviên thiểusố tại trườngMichigankhông tốtbằngcácbạnbèdatrắng,chấtlượngcủasinhviênởtrườngluậtnóichungvẫnđủcao

đểtấtcảhọđềuđứngởmứctrênngưỡng.Họđủthôngminh.Biếtvềđiểmsốkiểmtracủamộtsinhviênluậtchẳngcómấytácdụngnếubạnđangđốimặtvớicảmộtlớphọcgồmtoànnhữngsinhviênluậtthôngminh.

4.

Hãycùngđẩyýtưởngvềngưỡngxathêmmộtbướcnữa.Nếutríthôngminhchỉgiữvaitròquantrọngđếnmộtđiểmnútnàođó,vậythìvượtquađiểmnútấy,nhữngthứkhác−nhữngthứkhôngliênquangìđếntríthôngminh−sẽphảibắtđầuthểhiệnvaitrònhiềuhơn.Lạigiốngnhưmônbóngrổ:mộtkhiaiđóđãđủcao,thìtiếptheochúngtasẽbắtđầuquantâmđếntốcđộvàcảmgiáctrậnđấu,sựlanhlẹ,kỹnăngcầmbóngvànhạycảmghibàn.

Vậy thì, nhữngyếu tốkhácấycó thể làgìđây?Thếnàynhé,giả sử thaybằngviệcđochỉsốIQcủabạn,tôisẽđưachobạnmộtloạibàitrắcnghiệmhoàntoànkhác.

Hãyviếtratấtcảcáccôngdụngmàbạncóthểnghĩtớichonhữngvậtthểdướiđây:

1.Mộtviêngạch

2.Mộtcáichăn

Đâylàmộtvídụchocáigọilà“trắcnghiệmphânkì”(đểđốilậpvớimộtbàitrắcnghiệmkiểuRaven,đòihỏibạn lựa chọnquamộtdanh sáchcáckhảnăngvàđồngquyvềđúng câu trả lời chínhxác).Nóđòi hỏi bạnphải sửdụngtrítưởngtượngcủamìnhvàđưatríócmìnhđitheocàngnhiềuphươnghướngcàngtốt.Vớimộtbàitrắcnghiệmphânkì,hiểnnhiênlàkhôngchỉcómộtcâutrảlờichínhxácduynhất.Điềumàngườirađềtìmkiếmchínhlàsốlượng và tính độc đáo trong các câu hồi đáp của bạn.Và thứmà bài trắcnghiệmnàyđolườngkhôngphảilàtríthôngminhphântích,phảilàđiềugìđókhácbiệtsâusắc−điềugìđógầngụihơnvớisứcsángtạo.Cácbàikiểm

traphânkìcũngtháchthứcchẳngkémgìsovớitrắcnghiệmđồngquy,vànếubạnkhôngtinnhưvậy,tôikhuyếnkhíchbạnnêndừnglạiđểthửcâuhỏigạch-và-chănngaybâygiờ.

Dướiđâylànhữngcâutrảlờichotrắcnghiệm“côngdụngcủacácvậtthể”đượcLiamHudsonthuthậpđượctừsinhviêntênPooletạimộttrườngtrunghọchàngđầuAnhquốc.TheoPoole:

(Gạch).Dùngđểcướpphácửahiệu.Giúpcả cănnhàkhôngbịđổụp.SửdụngtrongmộttròchơicòquaycủaNganếubạnmuốncóđượcsứcmạnhngay lập tức(gạchđimườibước,quay lạivàném−khônghànhđộng lẩntránhnàođượcphép).Để cốđịnhmột cái chăn lôngvũ trêngiườngbằngcáchđặtmỗi gócmột cụcgạch.Đểđậpvỡnhững cái chaiCoca-Colahếtsạch.

(Chăn).Để sử dụng trên giường.Để che đậy cuộcmâymưa lén lút trongrừng.Nhưmộtcáilều.Đểtạoraámhiệubằngkhói.Làmthànhbuồmchomộtcontàu,xeđẩyhaibánhhoặcxetrượttuyết.Nhưmộtcáchthaythếchokhănbông.Nhưmộtcáibiatậpnémchongườicậnthị.Nhưmộtthứđểđỡngườinhảyratừnhữngtòanhàchọctrờiđangcháy.

KhôngkhóđểđọcnhữngcâutrảlờicủaPoolevàcảmnhậnxemtrínãocủacậuhoạtđộngrasao.Cậuvuinhộn.Cậuhơinổiloạnvàdâmđãng.Ởcậucósựthínhnhạyvớinhữngthứkíchthíchcảmgiácmạnhmẽ.Tríóccủacậunhảytừhìnhảnhbạolựcsangtìnhdục,từnhữngngườinhảyratừcáctòanhàchọctrờiđangcháysangnhữngvấnđềrấtthựctế,vínhưlàmthếnàođểgiữchặtmột cái chăn lôngvũ trêngiường.Cậumang lại chochúng ta ấntượngrằngnếuchocậu thêmmườiphútnữa,cậusẽđưa ra thêmhaichụccôngdụngkhácnữa.

Bâygiờ,nhằmmụcđích so sánh,hãyxemxét cáccâu trả lời từmột sinhviênkháctrongmẫucủaHudson.TêncủacậulàFlorence.Hudsonchobiết

FlorencelàmộtnhânvậtphithườngvớimứcIQvàoloạicaonhấttrường.

(Gạch).Xâydựngcácthứ,đểném.

(Chăn).Giữấm,dậplửa,buộcvàocâyvàngủtrongđó(nhưmộtcáivõng),cángdùngtạm.

Óc tưởng tượngcủaFlorenceởđâu?Cậuchỉnhậndiệnnhữngcôngdụngthôngthườngvàphổbiếnnhấtcủagạchvàchănrồiđơngiảnlàdừnglại.IQcủaFlorencecaohơnPoole.Nhưngđiềuđóchẳngcónghĩagìnhiều,bởicảhaihọcsinhđềuởmứctrênngưỡng.ĐiềuthúvịhơnlàtríóccủaPoolecóthểnhảytừhìnhảnhbạolựcsangtìnhdụctớinhữngngườinhảyratừcáctòa nhà chọc trời đang cháy mà không hề vấp váp gì, nhưng trí óc củaFlorencekhôngthểlàmthế.Giờthìbạnnghĩai trongsốhaisinhviênnàyphùhợphơnđểthựchiệnloạicôngviệcthôngminh,giàuóctưởngtượngđểđoạtgiảithưởngNobel?

ĐólànguyêndothứhaigiảithíchviệcnhữngngườiđoạtgiảithưởngNobelcũngđếntừtrườngHolyCrossnhưHarvardvậy,bởiHarvardkhôngtuyểnlựasinhviêncủamìnhdựatrênnềntảnghọthựchiệnbàikiểmtra“cáccôngdụngcủaviêngạch”tốtđếnmứcnào−vàcólẽtrắcnghiệm“cáccôngdụngcủaviêngạch”lạilàthứtiênbáohayhơnchokhảnăngđoạtgiảiNobel.Đócũng là lýdo thứhaimàTrườngLuậtMichigankhông thể tìmra sựkhácbiệtgiữacácemtrongchươngtrìnhhànhđộngtíchcựcvớinhữngcựusinhviênkháccủatrường.TrởthànhmộtluậtsưthànhđạtphụthuộcvàonhiềuđiềuhơnlàIQđơnthuần.NóđòihỏiphảicótrínãophongphúnhưPoolevậy.VàcácsinhviênthiểusốcủatrườngMichiganđạtthànhtíchthấphơntrongcácbài trắcnghiệmđồngquykhôngcónghĩa làởhọkhôngdồidàonhữngđặcđiểmthenchốtkhác.

5.

Đây là sai lầm củaTerman.Ôngquá yêu chuộngmột thực tế rằngNhómMốicủamìnhchiếmlĩnhnhữngđỉnhcaotuyệtđốitrênthangbậchọcthức−đỉnhcủađỉnh(99%của99%)−màkhônghềnhậnra rằngsự thựcdườngnhưphithườngấylạichẳngcóýnghĩagìmấy.

KhiNhómMốiđếntuổitrưởngthành,sailầmcủaTermansẽlộrarõràng.Mộtvài thầnđồngcủaông lớn lênvàxuấtbảnsách,côngbốcácbàiviếtmangtínhhọcthuậthayphátđạttrongcôngviệckinhdoanh.Mộtsốthìđiềuhànhcáccôngsở,cóhaingườitrởthànhthẩmphántòaántốicaobang,mộtthẩmphántòaánthànhphố,hainghịsĩbangCalifornia,mộtquanchứcliênbangđượctrọngvọng.NhưngchẳngmấytrongsốcácthiêntàicủaTermantrởthànhcácnhânvậtnứctiếngtoànquốc.Họcóxuhướngkiếmsốngtốt−nhưngkhôngđặcbiệt tốt.Phầnlớnsởhữumộtsựnghiệpchỉcóthểcoilàbìnhthường,vàmộtphầnđángngạcnhiêntrongđócuốicùngchỉđạtđượcthứsựnghiệpmàTermancoilàthấtbại.CũngkhôngcóbấtcứaiđoạtgiảiNobel trong nhóm thiên tàimà Terman đã tuyển lựa thấu đáo ấy.NhữngchuyênviênnghiêncứuđiềndãcủaTermanthựcrađãtừngkiểmtrahaihọcsinh sơhọcmà saunàyđãgiànhđượcgiảiNobel−WilliamShockleyvàLuisAlvarez−vàđãloạibỏcảhaingườinày.ChỉbởiIQcủahọkhôngđủcao.

Trongmộtbàibáovớigiọngđiệuchỉtríchgaygắt,nhàxãhộihọcPitirimSorokinđãchỉrarằngnếuTermanchỉđơngiảngomvàomộtnhómtrẻemđượclựachọnngẫunhiêntừnhữnghoàncảnhgiađìnhtươngtựnhưNhómMối−vàbỏquachuyệnkiểmtrachỉsốIQ−chắcôngrútcụccũngsẽcótrongtaymộtnhómlàmđượchầuhếtnhữngviệcấntượngnhưnhómthiêntàimàôngdụngcôngchọn lựa. “Không suy rộngnhững tưởng tượnghaycáctiêuchuẩnvềthiêntài,”Sorokinkếtluận,“thìđâyđơnthuầnlà‘nhómtàinăng’gồmtoànnhữngngười‘tàinăng’,vậythôi.”ChođếnlúcTermancôngbố tập thứ tưcủaNghiêncứudi truyềnvề thiên tài, từ“thiên tài”đãhoàntoànbiếnmất.“Chúngtôiđãnhậnthấy,”Termankếtluận,vớitháiđộ

cònhơncả thấtvọng,“rằng trí tuệvà thànhcôngkhônghề tươngứngvớinhau.”

Nói cách khác, điều tôi nói với bạn ngay từ đầu chương này về trí thôngminh siêu phàm của Chris Langan chẳng có mấy tác dụng nếu chúng tamuốnhiểuvềnhữngcơhộithànhcôngtrongcuộcđờithực.Đúngthế,ChrisLanganlàmộtngườivớitrínãocómộtkhônghaicùngkhảnăngtựtìmhiểuvềNguyênlýToánhọchồimớimườisáutuổi.Vàcũngđúng,cáccâutrảlờicủaanhcứthếthốtra,câusautiếpcâutrước,lịchsựvàquảquyết,hệtnhưcácanhlínhởvịtríduyệtbinh.Nhưthếthìđãsaochứ?Nếuchúngtamuốnhiểuvềkhảnăng trở thànhmộtKẻxuất chúng thực sựcủaChrisLangan,chúngtaphảibiếtnhiềuhơnthếvềanh.

ChươngIV.Mốiphiềnphứcvớicácthiên

tài,PhầnII

“SAUNHỮNGCUỘCĐÀMPHÁNKÉODÀI,NGƯỜITAĐỒNGTÌNHRẰNGROBERTSẼPHẢICHỊUQUẢNCHẾ”.

1.

MẹcủaChrisLanganxuấtthântừSanFranciscovàvốnbịgiađìnhghẻlạnh.Bàsinhrabốnđứacon,mỗiđứacómộtôngbốkhácnhau.Chrislàconcả.Chamất tích trước khi Chris chào đời và có tin đồn rằng ông đã chết ởMexico.Ngườichồngthứhaicủabàbịsáthại.Ngườichồngthứbatựvẫn.NgườichồngthứtưlàmộtanhkígiảthấtthếtênJackLangan.

“Tớitậngiờtôicũngchưatừnggặpmộtaimàhồithơấugiađìnhlạinghèokhổtớinỗinhưnhàchúngtôi,”ChrisLangannói.“Chúngtôikhôngcónổihaicáitấtlànhcùngmộtđôi.Giàynhamnhở.Quầnáothủnglỗchỗ.Chúngtôichỉcóđộcmộtbộquầnáo.Tôivẫnnhớtôivớicácemvàonhàtắmđểgiặtbộquầnáoduynhất.Lúcấybọntôitrầnnồngnỗngbởichẳngcócáigìkhácđểmặc.”

JackLangansauđótriềnmiênkhướtkhơrượuchèvàrồimấttích.Ôngtavẫn thườngkhóachặt tủchạnđểmấyđứabékhông thể lấy trộm thứcăn.Ôngtadùngroidađểtrấnápvàsaikhiếnlũtrẻ.Ôngtakiếmđượcviệcrồilại thất nghiệp, rồi chuyển cả nhà đến thị trấn khác.Cómùa hè cả nhà ởtrongmộtcănlềuráchtạivùngdànhriêngchongườiDađỏ,gắnggượngquangàybằngbơlạcvớibộtngôchínhphủtrợcấp.Cóthờigian,họsốngởthịtrấnVirginia,bangNevada.“Chỉcómỗimộttaycảnhsáttrongcảthịtrấn,và khi bọn đầu trộm đuôi cướp tràn đến, ông ta trốn biệt ở phía sau vănphòng,”MarkLangan nhớ lại. “Tôi vẫn nhớ cómột quán bar ở đó tên là

BucketofBloodSaloon.”

Khibọntrẻđangtuổiđihọc,cảnhàlạichuyểntớiBozeman,bangMontana.Một cậu em củaChris ở lại gia đình đỡ đầu còn những đứa trẻ khác đếntrườnggiáodưỡng.

“TôikhôngnghĩlàtrườnghọcđãcólúcnàođóbiếtđượcChristophercótàinăngthiênbẩm,”cậuemJeffnói.“Chắcnhưđinhđóngcộtlàanhấykhôngthểhiệnrachútgì.ĐấylàởBozeman.Nóchẳnggiốngbâygiờchútnàohết.Khichúngtôilớnlênởđó,nóvẫnchỉlàmộtthịtrấnbéxíuvàquêmùa.Ởđóchúngtôikhôngđượcđốixửtửtếmấy.Họcoicảnhàtôichỉlàmộtlũănbám.”Đểbảovệbảnthânmìnhvàcácem,Chrisbắtđầutậpnângtạ.Mộthôm,lúcấyChris14tuổi,JackLanganlạigâygổvàđánhđậpbọnnhỏ.Ôngtavẫnthườngnhưthế.Chrishạgụcôngtangaylậptức.Jackbỏđivàkhôngbaogiờtrởlạinữa.Saukhi tốtnghiệptrunghọc,Chrisnhậnđượchaihọcbổngtoànphần,củaĐạihọcReedởOregonvàcủaĐạihọcChicago.AnhđãchọnReed.

“Đólàmộtsailầmlớn,”Chrisnhớlại.“Tôirơivàotìnhtrạngsốcvănhóathựcsự.TôichỉlàmộtthằngbéđầuhúicuavốnlàmviệcchănnuôigiasúctrongmùahèởMontana,thếmàtôilạiởđó,giữacảmộtđámtrẻthànhphốtócdàivàhầuhếtchúngđếntừNewYork.Lũtrẻnàycóphongcáchkháchẳnvớilốitôivốnquen.Tôikhôngthểxenvàolờinàotronggiờhọc.Chúngnórấttọcmạch.Lúcnàocũnghỏihanlialịa.Tôibịnhồivàomộtphòngngủtậpthể.Cóbốnđứatấtcả,bađứakialốisốnghoàntoànkhácvớitôi.Chúngnóhútcanabis(mộtloạithuốcphiện-ND).Chúngnócòndẫncảbạngáivềphòng.Tôichưatừnghútcanabisbaogiờcả.Nênvềcơbản,tôibắtđầutrốnbiệttrongthưviện.”

Anhkểtiếp:“Thếrồitôiđểlỡmấthọcbổng...Đángramẹtôiphảiđiềnvàobảnkhaitìnhtrạngtàichínhđểxingiahạnhọcbổngnhưngbàlạilơlàviệcấy.Mẹtôirấtlúngtúngvớicácyêucầukiểunhưvậy.Đếnkhipháthiệnra

họcbổngkhôngđượcgiahạn,tôiđếnvănphòngtrườngđểhỏilýdo.Họnóivớitôilà,à,chẳngcóaigửichohọbảnkhaitìnhtrạngtàichínhhếtnênhọđãcấpphátxongtiềnhọcbổngrồi,hếtsạchrồi,tôikhôngcònhọcbổngởđâynữa.Cáikiểuởđólàvậy.Đơngiảnlàhọkhôngthèmđểý.Họkhôngthèmđếmxỉagìđếnsinhviêncủahọcả.Khôngcókhuyênrăn,khôngcótưvấn,chẳnggìhết.”

Chris rờikhỏiReed trướcđợt thi cuốikỳ,mang theomìnhmộtbảng toànđiểmchữF(điểmkém).Tronghọckỳđầutiên,cậuđạttoànđiểmA.CậutrởlạiBozemanvà làmviệc trongngànhxâydựng,rồi làmviệcnhưmột línhcứuhỏabảovệrừngtrongsuốtmộtnămrưỡi.TiếpđócậuvàohọcởtrườngcủabangMontana.

“Tôi theohọc lớp toánvà triếthọc,”anhnhắcchuyệncũ.“Vàrồi trongkìhọcmùađông,khitôiláixecáchthịtrấntớimườibadặm,trênđườngBeachHill,hộptruyềnđộngcủaxebịlongra.Lúctôiđivắnghồimùahè,mấyđứaemđãsửdụngxe.Chúngnólàmviệcởcôngtyđườngsắtvàđãláixetrênđườngray.Tôikhôngcótiềnđểsửaxe.Tôitìmđếngiáoviênhướngdẫnvàcảchủnhiệmkhoanữađểtrìnhbàyvềviệcrắcrốimìnhđangvướngphải.Emcótiếthọcvàobảyrưỡisángvàtámrưỡisáng,nhưnghộptruyềnđộngcủa chiếcxebị long ra.Vì thế, nếu thầy có thể làmơnchuyểnemxuốngbuổihọcchiềucủacáclớpấy,emsẽrấtcảmkích.Cómộtngườihàngxómlàchủ trạigia súc sẽghéquađónemvàomườimộtgiờhàngngày.Thầygiáohướngdẫncủatôilàngườiđànôngngoạihìnhcaobồivớibộrâugọng,vậnchiếcáovétvảituýttrongảnhnàyđây.Ôngtanói,‘Nàycontrai,saukhixembảngđiểmcủacậuởTrườngReed,tôichorằnggiờhẳncậuđãngộraviệcmọingườibuộcphảichấpnhậnhisinhđểcóđượcítnhiềukiếnthức.Đềnghịcủacậukhôngthểchấpnhậnđược.'Tôiđếngặpchủnhiệmkhoa.Kếtquảvẫnvậy.”

Giọnganhđanhlại.Anhđangkểlạinhữngchuyệnđãxảyrahơnbamươi

nămtrước,nhưngkýứcvẫnkhiếnanhgiậndữ.“Lúcấytôinhậnrarằng,tôiởđây,giữamùađôngMontana,quăngmìnhbươnchảikiếmtiềnhòngtìmmọicáchquaylạitrường.Tôitìnhnguyệnđinhờxevàothịtrấnhàngngày,làmbất cứ thứgì có thể, chỉ đểđếnđược trường.Vậymàhọ chẳngbằnglònglàmđiềugìvìtôihết.Thậtđiêntiết.Đếnlúcấytôiquyếtđịnhrằngtôicóthểxoayxỏamàkhôngcầnđếnhệthốnggiáodụcbậccao.Thậmchínếutôikhôngthểlàmgìđược,thìcảcáihệthốngđóđãtàntệquásứcvớitôiđếnmứctôisẽkhônggắnggượngthêmchútnàonữa.Thếlàtôibỏhọc,đơngiảnvậythôi.”

Những trải nghiệm củaLangan ởĐại họcReed vàMontana đóng vai tròbướcngoặttrongcuộcđờianh.Khicònlàmộtđứatrẻ,anhđãluônướcmơtrởthànhmộtviệnsĩ.ĐánglẽraanhđãcóđượchọcvịTiếnsĩ;cáctrườngđạihọcchínhlànhữngcơsởgiáodụcchủyếuđượcxâydựngnênđểdànhchonhữngngườicóniềmhứngthúvàlònghamhiểubiếtsâusắcvớitrithứcnhưanhvậy.“Khianhấyvàođượcđạihọc,tôiđãnghĩrồianhấysẽthànhcông,tôithựclòngnghĩthế,”cậuemMarknói.“Tôinghĩbằngcáchnàođấyanhấysẽtìmrađượcmộtngáchhẹp.Vìthế,lúcanhấyrờikhỏitrường,tôihoàntoànkhônghiểunổi.”

Khôngmộtmảnhbằng trong tay,Langankhôngbiếtnên làmgì.Anh làmviệcởcôngtrườngxâydựng.MộtmùađônggiálạnhanhlàmviệctrênconthuyềnmòtraisòởLongIsland.Anhnhậnviệcvặttrongnhàmáyrồilàmnhânviênquèntrongngànhdânchính,cuốicùngcòntrởthànhmộttaybảokêmộtquánbarởLongIsland.Đólàcôngviệcchủyếutronghầuhếtnhữngnămthángtrưởngthànhcủaanh.Dùvậy,anhvẫntiếptụcđọcsâuvềtriếthọc,toánhọcvàanhmiệtmàiviếtmộtchuyênluậnmàanhgọilàCTMU−CognitiveTheoreticModeloftheUniverse(tạmdịch:Môhìnhlýthuyếtliênquanđếnnhậnthứcvềvũtrụ).Nhưngdokhôngcóbằngcấpchứngchỉđạihọc,anhkhôngcóchúthivọnggìcôngbốcôngtrìnhcủamìnhtrênmộttạpchíchuyênngành.

“Tôichỉlàmộtgãtaymơmớitrảiquamộtnămrưỡiởtrườngđạihọc,”anhnói,vớimộtcáinhúnvai.“Vàlúcnàođókhichuyênluậnnàylọtvàotầmchúýcủatổngbiêntập,khiôngtalấybàiviếtvàgửichonhữngngườithẩmđịnh,họsẽcốgắngtìmkiếmvàtracứuvềtôinhưngchắcchắnsẽchẳngtìmthấytôiđâu.Rồihọsẽnóirằng,taynàychỉcónămrưỡihọcđạihọc.Làmsaoanhtabiếtanhtađangviếtvềcáigìchứ?”

Đólàmộtcâuchuyệnđaulòng.TôihỏiLangan,giảđịnhĐạihọcHarvardđưarađềnghịmộtcôngviệcvớianh,liệurằnganhcónhận.“À,mộtcâuhỏikhóđấy,”anhtrảlời.“Đươngnhiên,làmộtgiảngviênởHarvardthìtôisẽcógiátrị.Nhữngýkiếncủatôisẽcótrọnglượng,tôicóthểsửdụngvịthếvàtưcáchcủamìnhởHarvardđểtruyềnbáýtưởng.Mộtcơsởđàotạonhưthếchínhlàmộtnguồnnănglượngtrithứcdồidào,vànếutôiởmộtnơinhưvậy, tôi có thểhấp thụmọi rungđộng tinh tếnhất củabầukhôngkhíhọcthuậtđó.”TôibỗngnhiêncảmnhậnrõrệtrằngChriscôđộcbiếtbao.Anhởđây,một con người với khát khao học hành vô tận, thếmà trong hầu hếtphần đời trưởng thành lại bị ép buộc sống trong cảnh cô lập về tri thức.“Trongmộtnămrưỡihọcđạihọc,tôithậmchícòncảmnhậnđượcthứnănglượngtrithứcấy,”anhnói,gầnnhưlàtiếcnuốibuồnbã.“Nhữngýtưởngcósẵntrongbầukhôngkhí.Đólàmộtnơichốnđầykíchthích.”

“Nhưngmặt khác,” anh tiếp tục, “Harvard về cơ bản làmột thứ tập đoànđượctôsontrátphấn,vậnhànhvớiđộngcơlợinhuận.Đólàthứthúcđẩynó.Trườngđượccấpvốnhàngtỷđôla.Nhữngngườiđiềuhànhngôitrườngkhôngnhất thiếtphảikiếmtìmchân lývà tri thức.Họchỉmuốn trở thànhnhữngnhânvậtđìnhđám,vàkhibạnđónnhậnmộtchiphiếulươngtừtaynhữngngườinày,mọisựsẽlàgiằngcogiữađiềubạnmuốnlàm,điềubạncảmthấyđúngnhưngmâuthuẫnvớinhữngcáihọbảobạncóthểlàmđểrồinhậnđượcmộtchiphiếulươngkhác.Khibạnởđó,họsẽđượcquyềnkhốngchếbạn.Họgắngsứcđảmbảorằngbạnkhôngbướcrakhỏivòng.”

2.

CâuchuyệncủaChrisLangannóilênđiềugìvớichúngta?Nhữnglờigiảithíchđau lòngcủa anh, giốngnhưchínhcâu chuyện, cũngcóđôiphần lạlùng.Mẹanhquênđiềnvàođơnxintrợcấptàichính−vànhưthế−khôngcóhọcbổng.Anhgắngsứcchuyểngiờhọcbuổisángsangbuổichiều,mộtviệcmàmọisinhviênvẫnlàmhàngngày,nhưngbịtừchối.Vàtạisaocácgiáo viên củaLanganởReed vàMontana lại cư xử khắt khe như thế vớicảnhngộkhốnkhổcủaanh?Giáoviênthôngthườngrấthứngthúvớinhữngbộnãothôngminhxuấtsắcnhưanh.LangannóivềviệcphảiđốimặtvớitrườngReed vàMontana như thể các trườngđó là kiểu bộmáyquan liêuchínhphủcồngkềnhvàcứngnhắc.Nhưngcáctrườngcaođẳng,đặcbiệtlàtrườngcaođẳngnghệthuậtđộclậpnhưReed,thìthườngkhôngcókhuynhhướngtrởthànhnhữngbộmáyquanliêucứngnhắc.Thậmchícácgiáoviênởđócònthườnggâydựngcáckhoảntrợcấpdướidanhnghĩagiúpđỡaiđóởlạitrườnghọc.

NgaytrongcáchluậnbànvềHarvard,dườngnhưLangancũngkhônghềcókháiniệmgìvềvănhóavànhữngnétriêngbiệtcủacơsởgiáodụcmàanhđangnói đến.Khi bạn đón nhậnmột chi phiếu lương từ tay nhữngngườinày,mọisựsẽlàgiằngcogiữađiềubạnmuốnlàm,điềubạncảmthấyđúngnhưngmâuthuẫnvớinhữngcáihọbảobạncóthểlàmđểrồinhậnđượcmộtchiphiếulươngkhác.Gìthếnày?Mộttrongnhữnglýdochínhmàcácgiảngviênđạihọcchấpnhậnmứclươngthấphơnmứchọcóthểnhậnđượctừcáctrườngtưlàbởimôitrườngđạihọcđemlạichohọsựtựdođểlàmbấtcứđiềugìhọmuốnvàhọcảmthấyđúngđắn.LanganđãhiểulầmvềHarvard.

KhiLangankểtôinghecâuchuyệncuộcđờianh,tôikhôngthểtránhkhỏiviệcnghĩvềcuộcđờicủaRobertOppenheimer,nhàvậtlýtrứdanhđiđầutrongnỗlựccủanướcMỹnhằmpháttriểnbomhạtnhânthờikìThếchiếnthứhai.Theonhữngthôngtinthuthậpđược,Oppenheimervốnlàmộtđứa

trẻ có trí não rất giống vớiChrisLangan.Chamẹ ông coi cậu con trai làthiên tài.Một giáo viên của ông nhớ lại : “Cậu bé đón nhận tất cảmọi ýtưởngmới theo cách đẹp đẽ và hoàn hảo.”Robert đã làm các thí nghiệmkhoahọctừhồilớpba,họcvậtlývàhóahọchồilớpnăm.Lúclênchín,cólần cậu đã yêu cầu mấy người anh em họ: “Hỏi em một câu bằng tiếngLatinhđirồiemsẽtrảlờibằngtiếngHyLạp.”

OppenheimervàohọcởHarvardvàtiếpđếnlàĐạihọcCambridgeđểtheođuổihọcvịtiếnsĩngànhvậtlý.Ởđó,Oppenheimer−vốnđãphảitranhđấuvớinỗituyệtvọngámảnhsuốtcảcuộcđời,đãngàycàngnảnchí.Tàinăngcủaôngvốndànhchovậtlýlýthuyết,vàngườihướngdẫncủaông−giáosưPatrickBlackett(ngườisaunàygiànhđượcgiảiNobelvàonăm1948),đãépRobertphảilàmnhữngcôngviệcvậtlýthựcnghiệmvụnvặt,thứRobertrấtcămghét.Robertngàycàngtrởnênbấtổnđịnhvềcảmxúc,vàsauđó,trongmộtđộngtháikỳquặcđếnmứctớitậnngàynaycũngchưacóaihiểuthấuđáo,Oppenheimerđã lấymột ít hóachấtởphòng thínghiệm rồi tìmcáchđầuđộcthầygiáohướngdẫn.

RấtmaymắnlàBlankettpháthiệnrađiềugìđóbấtthườngnênđãthôngbáochotrường.Oppenheimerbịgọilênquởtrách.Vàđiềuxảyrasauđócũnghoang đường chẳng kém gì so với bản thân âmmưu tội ác. Dưới đây lànhững tình tiết liên quan được miêu tả trong cuốn sách AmericanPrometheus(tạmdịch:PromethecủanướcMỹ)−cuốntiểusửOppenheimercủahaitácgiảKaiBirdvàMartinSherwin:Saunhữngcuộcđàmphánkéodài,ngườitađồngtìnhrằngRobertsẽphảichịuquảnchếvàcónhữngcuộctiếpxúcthườngxuyêntheomộtliệutrìnhđiềutrịtâmlývớimộtchuyêngiatâmthầnhọctrứdanhPhốHarleyởLondon.

Bịquảnchế?

Ởđâychúngtacóhaisinhviêntrẻtuổicựckỳthôngminh,mỗingườiđềuvướng vàomột rắc rối nào đó khiến cho sự nghiệp học hành của họ gián

đoạn.MẹcủaLangan thì quênnộpđơnxinhỗ trợ tài chính cho anh.CònOppenheimerthìtìmcáchđầuđộcthầygiáohướngdẫn.Đểcóthểhọctiếp,họbịyêucầuphảigiảithíchtrướcnhữngngườicóthẩmquyền.Nhưngđiềugìxảyra?Langanbịtướcmấthọcbổng,cònOppenheimerbịgửiđếnbácsĩtâmlý.OppenheimervàLangancóthểđềulàthiêntài,nhưngxétvềnhữngkhíacạnhcònlại,họkhácxanhau.

CâuchuyệnOppenheimerđượcbổnhiệmlàmgiámđốckhoahọccủaDựánManhattanhaimươinămsauđócólẽlàmộtthídụtốtđẹpnhấtchonhữngkhácbiệtnày.VịtướngphụtráchDựánManhattanlàLeslieGrovesđãlùngsụckhắpnướcMỹ,cốgắngtìmchoramộtngườiphùhợpđểchỉđạonỗlựcchếtạobomnguyêntử.Thẳngthắnmànói,Oppenheimerchẳngcómấycơmay.Khiấyôngmớibamươitámtuổi,chỉlàđànemsovớirấtnhiềungườimàôngsẽphảilãnhđạo.Robertchỉlàmộtnhàlýthuyết,màđâylạilàcôngviệcđòihỏinhữngnhàthựcnghiệmvàkỹsư.Lailịchchínhtrịđầyvếtđen:từngthânthiếtvớiđủloạibạnbè.Nhưngđiềuđángkểnhấtlàôngchưatừngcóchútkinhnghiệmđiềuhànhdựánnàocả.“Anhtalàmộtgãthiếuthựctiễn lắm,”một trong số những người bạn củaOppenheimer về sau đã nóivậy.“Anhtacứđiloăngquăngvớiđôigiàymònquẹtvàcáimũnựccười,và,quan trọnghơn,anh tachẳngbiếtgìvềmáymóc thiếtbịcả.”Như lờimộtnhàkhoahọcởBerkeleytómlạirấtsúctíchngắngọnlà:“Anhtacònchẳngđiềuhànhnổimộtquầybándạohamburger.”

Ồ,màtronglúcđanghọctiếnsĩ,ôngcòncốgắngkhửgiáoviênhướngdẫncủamình.Đâychínhlàbảnlýlịchcủangườiđànôngđangcốnắmbắtmộtcôngviệc−cóthểnóikhôngchútkhoatrươnglà−mộttrongnhữngcôngviệcquantrọngbậcnhấtcủathếkỉXX.Vàđiềugìđãxảyra?MộtthứtươngtựvớiđiềutừngxảyraởtrườngCambridgehaimươinămvềtrước:RobertOppenheimerbắtphầncònlạicủathếgiớiphảinhìnnhậnmọithứtheocáchcủariêngông.

LạidẫnlờicủaBirdvàSherwin:“OppenheimerhiểurằngGrovescanhgiữcánhcửadẫnvàoDựánManhattan,vàbởithếanhvậndụngmọitàiphépvàtrí thông minh của mình. Đó là một màn trình diễn không thể chối từ.”Groveschoángváng.SaunàyGrovestâmsựvớimộtkígiả.“'Anhtalàmộtthiêntài.Mộtthiêntàithựcsự.'“Groveslàmộtkỹsưquađàotạobàibảnvớimột tấmbằng cao học tạiMITvàOppenheimer đã suy nghĩ cực kỳ khônngoankhiquyếtđịnhphảilôicuốnphầnconngườiđócủaGroves.BirdvàSherwintiếptục:“OppenheimerchínhlànhàkhoahọcđầutiênmàGrovesgặpmặt trong sốnhữngứngviên tiềmnăng sẽnắm trong tayviệcnghiêncứuchếtạoquảbomhạtnhân,mộtcôngviệcđòihỏi tìmkiếmnhữnggiảipháp thực tiễn chomột loạt những vấn đề phức tạp chồng chéo...GrovesnhậnramìnhđãgậtđầuđồngýkhiOppenheimersaysưaquansátphòngthínghiệmtrungtâmđượcdànhchomụcđíchnày,nơimàsauđóôngđãnhậnxétlà,'chúngtacóthểbắtđầunỗlựcnghiêncứucácvấnđềhóachất,luyệnkim, cơ khí và quân nhu− những thứ cho tới lúc đó vẫn không được coitrọngmấy”.

LiệuOppenheimercóđánhmấthọcbổngcủamìnhởReedkhông?Liệuôngcórơivàocảnhlựcbấttòngtâmkhimuốnthuyếtphụcgiáoviênchochuyểnxuốnglớphọcbuổichiềukhông?ĐươngnhiênlàkhôngvàđókhôngphảibởiRobertOppenheimerthôngminhhơnChrisLangan.ChỉbởiRobertnắmtrongtaymộtthứhiểubiếtchophépcóđượcđiềuôngmuốntừcuộcsống.

“Họ bắt tất cả mọi người phải học nhập môn tích phân,” Langan nói vềquãng thờigianngắnngủiởMontanaState. “Và tôi tình cờgặpphảimộtôngthầydạyrấtkhôkhan,vụnvặt.Tôichẳnghiểutạisaoôngấylạidạynhưvậy.Thếnêntôiđặtcâuhỏingượcchoôngấy.Thựcratôiđãphảichạytheotớitậnvănphòngcủaôngấy.Tôihỏi,'Tạisaothầylạidạynhưthế?Tạisaothầy lạinghĩ làphươngphápnàyphùhợpvớimôn tíchphâncơchứ?'Vàngườigiáoviênnày,mộtngườicaolêuđêu, lòngbàntayluônrịnmồhôi,quaylạinhìntôivànói,'Cậubiếtđấy,cậuchắcchắnphảithẳngthắnđốimặt

rằng:Một sốngườikhôngcóđược thứđònbẩyđể trở thànhcácnhà toánhọc.'“

Họởđó,mộtgiáoviênvàmộtthiêntài,vàđiềuthiêntàimongmỏirõrànglàđượcgắnbó,saubiếtbaosónggiótrởngại,vớimộtđầuócyêuchuộngtoánhọcnhiềunhưmìnhvậy.NhưngLanganđãthấtbại.Thựctế−vàđâycũnglàkhíacạnhđaulòngnhất−Chrisđãcốgắngđểcómộtcuộcđốithoạitrọnvẹnvớigiáoviênmôntíchphânnhưnglạikhônghềđảđộngđếnmộtyếu tố nào có nhiều khả năng thu hút nhất với một giáo viên tích phân.NgườigiáoviênấykhôngbaogiờnhậnrađượcrằngChrisLangangiỏimôntíchphân.

3.

Thứkỹnăngchuyênbiệtchophépbạncóthểbiệnhộchomìnhthoátkhỏitội sát nhân, hoặc thuyết phụcgiáoviên chuyểnbạn từ lớphọcbuổi sángxuốngbuổichiềuchính là thứmànhà tâmlýhọcRobertSternberg gọi là“trí thông minh thực tiễn” (practical intelligence). Đối với Sternberg, tríthôngminhthựctiễnbaogồmcácthứnhư“biếtnóiđiềugìvớiai,biếtkhinào thìnói,vànói rasaođểđạtđượchiệuquả tốiđa.”Nómang tínhquytrình:tựbiếtlàmmộtđiềugìđónhưthếnàomàkhôngcầnthiếtphảihiểuxemtạisaobạnlạibiếthoặcđủkhảnănggiảithíchđiềuđó.Đókhôngphảilàsựhiểubiếtvìmụcđíchkiếnthứcmàlànắmđượcbảnchấtsựviệc.Sựhiểubiếtkhiếnbạncó thểnắmbắtđượcchínhxácyêucầu tìnhhuốngvàcáchthứcđạtđượcthứmìnhmuốn.TómlạiđólàthứtríthôngminhtáchrờikhỏinănglựcphântíchđượcđolườngbằngchỉsốIQ.Nóitheothuậtngữkỹthuậtthì,tríthôngminhnóichungvàtríthôngminhthựctiễn“trựcgiao”vớinhau:sựtồntạicủacáinàykhôngbaogồmcáicònlại.Bạncóthểsởhữutríthôngminhphân tíchdồidàonhưng lại có rất ít trí thôngminh thực tiễn,hoặc rất nhiều trí thôngminh thực tiễn nhưng lại chẳng cómấy trí thôngminh phân tích − hoặc, trong những trường hợpmaymắn như ai đó kiểu

RobertOppenheimer−bạnthừathãicảhailoạitríthôngminh.

Vậy những thứ kiểu như trí thông minh thực tiễn có nguồn gốc từ đâu?Chúngtabiếttríthôngminhphântíchcótừnơinào.Chíítthìphầnnàonócũngbắtnguồntừmãditruyền(gene).ChrisLanganbắtđầubiếtnóitừkhimớisáuthángtuổi.Langantựdạymìnhđọckhilênba.Anhlàngườithôngminhbẩmsinh.Ởmứcđộnàođó,IQchínhlàthứthướcđonănglựcthiênphú.Nhưngtháiđộkhônngoantrongứngxửvớixãhộilạilàmộtloạikiếnthức.Đólàmộtbộkỹnăngbuộcngười taphảihọc.Nóphảibắtnguồn từđâuđó,vàgiađìnhdườngnhưlànơichúngtahọcđượcnhữngtháiđộvàkỹnăngnhưthế.

Cólẽcáchgiảithíchtốtnhấtmàchúngtacóđượcvềquátrìnhnàyđếntừnhà xã hội học Annette Lareau, giáo sư xã hội học trường Temple, bangPennsylvania,ngườivàinămtrướcđãcónghiêncứuthúvịvềmộtnhómhọcsinh lớp3.Cô lựa ranhóm trẻemda trắng,dađen,nhóm từcácgiađìnhgiàu có và cả nghèo khó, tập trung nghiên cứu vào khoảng haimươi giađình.Lareauvàcộngsựđãđếnthămmỗigiađìnhítnhấthaimươilượt,mỗilần kéo dài hàng tiếng đồnghồ trong suốtmột thời gian tiến hànhnghiêncứu.Lareauvàcáctrợtácủamìnhyêucầucácđốitượngnghiêncứukhôngphảiquantâmđếnhọ,chỉcầncoihọnhư“chónuôicủagiađình”.Cảnhómtheochâncácthànhviêngiađìnhđếnnhàthờ,đếncáctrậnbóngđávàcáccuộchẹnvớibácsĩ,mộttaythủsẵnmáyghiâmvàtaykiacầmsổghichép.

Cóthểbạnsẽmongchờrằngđãbỏracảmộtkhoảngthờigiandàinhưthếvàohaimươigiađình,thứbạnthulượmlạiđượcsẽphảilàhaimươiýkiếnkhácnhauvềcáchnuôidạyconcái:sẽcónhữngbậcchamẹnghiêmkhắcvànhữngngườidễdãi,nhữngbậcphụhuynhcanthiệptháiquávànhữngngườidịudàngmềmmỏng,vânvânvàvânvân.Vậymà,điềuLareaupháthiệnralạirấtkhácbiệt.Chỉcóđúnghai“triếtlý”làmchamẹ,vàchúngphântáchgầnnhưhoàntoàntheođúnggiaitầngxãhội.Cácbậcchamẹgiàucónuôi

dạyconmộtkiểu,vànhữngngườinghèotúngdạycontheomộtcáchkhác.

Nhữngvịphụhuynhgiàucócanthiệpmạnhmẽvàothờigianrảnhrỗicủacontrẻ,họđưaconmìnhqualạinhưthoitừhoạtđộngnàysanghoạtđộngkhác,cănvặnconvềgiáoviên,cáchuấnluyệnviênvàbạnbèđồngđội.Mộttrongnhữngđứa trẻnhàgiàumàLareau theodõichơi trongmộtđộibóngchày,haiđộibóngđá,mộtđộibơivàcảmộtđộibóngrổvàomùahè,cộngthêmcảchơitrongmộtdànnhạcvàdựlớpdươngcầm.

Kiểusắpxếplịchtrìnhchặtchẽnhưthếhầunhưvắngbónghoàntoàntrongđờisốngnhữngđứatrẻnhànghèo.Vuichơivớicácemnàykhôngphảilàtậpbóngđáhailầnmộttuần.Đóchỉlàbàytròchơibênngoàivớicácanhchịemcùngđámtrẻconlánggiềng.Nhữngthứbọntrẻlàmbịchamẹchúngcoilàđiềugìđóvớvẩnvàchẳngcómấygiátrị.Mộtemgáixuấtthântừgiađìnhlaođộng−KatieBrindlecóháttrongdànđồngcasaugiờhọcởtrường.Nhưngem tựmìnhđếnđăngkývàcũng tựđiđếnchỗ luyện tậpđồngca.Lareauviết:

ĐiềumàbàBrindlekhônglàm−mộtchuyệnvốnthườngtìnhvớicácbàmẹởtầnglớptrunglưu,−làcoisởthíchháthòcủacongáinhưmộtdấuhiệuđểtìmkiếmnhữngcáchthứckhácgiúpemphát triểnthúvuiấytrởthànhtàinăngthựcsự.Tươngtựnhưthế,bàBrindlecũngkhôngbànluậnvềsởthíchdiễnkịchcủaKatiehaybàytỏnuối tiếcrằngbàkhôngcóđủđiềukiệnđểchămbẵmchotàinăngcủacôcongái.Thayvàođó,bàchắpnốinhữngkỹnăngvàsởthíchcủaKatienhưthểnhữngnétđặctrưngcủamộtnhânvật−hát hòvàdiễnkịch làmột phầnkhiếnKatie “đúng làKatie.”Bà chỉ thấynhữngvởdiễnmàcongáisắmvailà“dễthương”vànhưmộtcáchđểKatie“thuhútsựchúý.”

Cácbậcchamẹtrunglưutròchuyệnđếnnơiđếnchốnvớiconcái,lậpluậnvàphântíchvớichúng.Họkhôngđơnthuầnramệnhlệnh.Họmongđợiconcáitròchuyệnvớihọ,đểđàmphán,đểđặtcâuhỏivớinhữngngườilớnởvai

tròcủangườicóthẩmquyền.Nếubọntrẻđạtkếtquảkémcỏiởtrường,cácbậcchamẹgiàucósẽchấtvấngiáoviên.Họthaymặtconcáicanthiệpvàomọichuyện.Mộtđứa trẻmàLareau theodõivừabị loạikhỏimộtchươngtrìnhthihọcsinhgiỏithìmẹcủaemnàyđãdànxếpđểemđượcthilạiriêng,kiếnnghịvớinhàtrườngvàlàmchocongáimìnhtrúngtuyển.Còncácbậcchamẹnghèothìngượclại.Bịquyềnhànhdọadẫmvàsợhãinhàtrường,họphảnứngthụđộngvàchỉrụtrèđứngnấpphíasau.Lareauviếtvềmộtbậcphụhuynhcóthunhậpthấp:

Lấythídụ,trongmộtcuộchọpcủaphụhuynhvàgiáoviên,bàMcAllister(mộtngườiđãtốtnghiệpcấpba)tỏvẻthờơ.Bảntínhhamthíchgiaoduvàthânmậtsuồngsãmàbàthểhiệnởnhàđượcgiấukíntrongkhungcảnhnày.Bàngồithungườitrênghếvàkéokhóaáokhoáclênkíncổ,ngồirấtlặnglẽ.Khigiáoviên thôngbáoHarold−cậucon traibà−khôngnộpbài tập,bàMcAllisterlặngđivìkinhngạc,nhưngtấtcảnhữnggìbànóichỉlà“Thằngbélàmbàiởnhàrồimà.”BàkhônghềtheosátgiáoviênhaythửthaymặtHaroldxemlạiđiềugiáoviênnói.Trongsuynghĩcủabà,quảnlýviệchọchànhcủacontraihoàntoàntùythuộcvàocácgiáoviên.Đólàviệccủahọ,khôngphảicủabà.

Lareaugọiphongcáchnuôinấngconcáicủatầnglớptrunglưulà“nuôidạycótínhtoán”(convertedcultivation).Đólànỗlựcchủđộng“bồidưỡngvàướcđịnhtàinăng,quanđiểmvàkỹnăngcủamộtđứatrẻ”.Cácbậcchamẹtúngbấnthìngượclại−cóxuhướngthuậntheomộtchiếnlược“thựchiệntrưởngthànhtựnhiên.”Họnghĩmìnhcótráchnhiệmquantâmđếnconcáinhưngđểchúngtựtrưởngthànhvàpháttriển.

Lareaunhấnmạnhrằngphongcáchnàykhônghềưuviệthơnvềđạođứcsovớiphongcáchkhác.Trongsuynghĩcủabà,nhữngđứatrẻnghèothườngcưxửtốthơn,ítnhõngnhẽo,sángtạohơntrongviệcsửdụngthờigianrấthiệuquả,vàsởhữumộtýthứcđộclậpđượcpháttriểnlànhmạnh.Nhưngxétvề

khíacạnhthựctế,việcnuôidạycótínhtoánlạicónhữngưuthếrấtlớn.Mộtđứatrẻtrunglưuvớilịchtrìnhđượcsắpxếpchặtchẽđượcđặtvàomộtloạtnhữngtrảinghiệmbiếnđổiliêntục.Đứatrẻsẽhọcđượccáchlàmviệctheonhóm,họccáchhòanhậptrongnhữnghoàncảnhđượcbốtríchặtchẽ.Nóđượcdạycáchgiaotiếpmềmmỏngvớingườilớn,vàcảcáchlêntiếngkhicần.TrongngônngữcủaLareau,trẻemtầnglớptrunglưuhọcđượcthứýthứcvề“quyềnđượclàm”(entitlement).

Dĩnhiên,từấycũngcóýnghĩatiêucựcxéttrongbốicảnhngàynay.NhưngLareaumuốnđềcậpđếnnhữngýnghĩatốtđẹpnhấtcủathuậtngữnày:“Cácemcưxửnhưthểchúngcóquyềntheođuổisởthíchcánhânvàchủđộngkiểmsoátnhữngmốitươngtáctrongcácbốicảnhtrườngsởđó;chúngsẵnsàngchiasẻthôngtinvàđòihỏisựchúý...Mộtkỹnăngthôngthườngởcáctrẻemtầnglớptrunglưulàbiếnđổicácmốitươngtácsaochophùhợpvớisởthíchcủachúng.”Chúngbiếtrõquyluật.“Thậmchíngaycảởlớp4,cácemnhỏ trung lưu có vẻ đã hànhđộng trên danhnghĩa của chínhmình đểgiànhưuthế.Chúngđưaranhữngyêucầuđặcbiệtđểcácgiáoviênvàbácsĩđiềuchỉnhthủtụcsaochophùhợpvớinhữngmongmuốncủamình.”

Ngược lại,nhữngtrẻemthuộc tầng lớp laođộnghoặcnhànghèo lạiđượcmôtảđặcđiểmlà“mộtcảmgiácxacách,ngờvựcvàbịkiềmthúcchặt.”Cácemkhôngbiếtphải làm thếnàođể theoýmình,hoặc làm thếnàođể“tùybiến”(customize)−nói theomột thuậtngữtuyệthảomàLareausángtạora−đểđạtđượcnhữngmụcđíchcủamình,bấtkểcácemđangởtrongmôitrườngnào.

LareaumiêutảchuyếnđikhámbácsĩđặcbiệtấntượngcủaAlexWilliams,mộtcậubéchíntuổicùngvớimẹem,Christina.GiađìnhWilliamslàmộtnhàgiàucó.

Trênđườngđếnphòngkhámbácsĩ,Christinanóivớicon:“Alex,conphảinghĩxemconmuốnhỏibácsĩvấnđềgì.Concóthểhỏibácsĩbấtcứthứgì

conmuốn.Concóthểhỏibấtcứđiềugì.”

Alexsuynghĩmộtphút,rồinói,“Concómấychỗnổicụcởdướicánhtayvìcáilănkhửmùi.”Christina:“Thậtà?Ýconlàtạicáilănkhửmùimớihả?”Alex:“Vâng.”Christina:“Ừ,thếthìconnênhỏibácsĩ.”

Lareauviết,mẹcủaAlex“dạycậubérằngcậucóquyềnlêntiếng”−rằngchodùcậusắpcómặttrongmộtcănphòngvớimộtngườilớntuổihơnvàlàmộtnhânvậtcóquyềnnăng,thìvẫnhoàntoànổnthỏanếucậubémuốnđòihỏiquyềnlợichomình.Họgặpbácsĩ,mộtngườiđànôngtrạctứtuầnhiềnhậu.ÔngbảoAlexrằngcậubénằmtrongnhóm95%vềchiềucao.Alexliềnngắtlời:

Alex:Cháuthuộcnhómgìcơ?

Bácsĩ:Thếnghĩa là trongsốmột trămcậubémười tuổi thìcháucaohơnchínmươilămđứa.

Alex:Cháukhôngphảimườituổi.

Bácsĩ:Àừ,họminhhọacháuởđộtuổilênmười.Cháuchíntuổivàmườitháng.Họthườnglấynămgầnsátnhấtđểđưavàođồthị.

Hãy xemAlex ngắt lời bác sĩ dễ dàng ra sao −“Cháu không phảimườituổi.”Đóchínhlàquyềnđượclàm:mẹcậubéchophéptháiđộbấtkínhbìnhthườngnhưthếbởicômuốncontraimìnhhọccáchđòihỏiquyềnlợichobảnthânnótrướcnhữngngườiởvịthếcóthẩmquyền.

BácsĩquayvềphíaAlex:Nào,giờsẽđếncâuhỏiquantrọngnhất.Cháucóđiềugìmuốnhỏitrướckhibáckhámchocháukhông?

Alex:Ừm...chỉmộtthôiạ.Cháubịnổicụcmấychỗdướicánhtay,ngaychỗnàyạ(chỉphầndướicánhtay).

Bácsĩ:Phíadướiphảikhông?

Alex:Vângạ.

Bácsĩ:Đượcrồi.Bácsẽthửxemchỗđótrướckhikhámkỹhơnđểkếtluận.Bácsẽxemvếtđóthếnàovàcóthểlàmgì.Cóđauhayngứakhôngcháu?

Alex:Không,chỉthếthôiạ.

Bácsĩ:Ừ,bácsẽxemmấyvếtđấychocháu.

Vớinhữngđứatrẻởtầnglớpdưới,kiểutươngtácnàyđơngiảnlàkhôngxảyra,Lareaunói.Chúngsẽlặngim,ngồingoanngoãn,mắthướngrachỗkhác.Alexkiểmsoátđượcthờiđiểmấy.“Bằngcáchnhớviệcđưaracâuhỏiđãchuẩnbịtừtrước,cậubéđãthuhútđượcsựchúýcủabácsĩvàxoáyvàomộtvấnđềmànólựachọn,”Lareauviết.

Bằngcáchđó,cậubéđãchuyểndịchthànhcôngcáncânquyềnlựcxakhỏinhữngngười lớnvàhướngvềphíamình.Sựchuyểnđổiấydiễnraêmru.Alexđãquenvớiviệcđượcđốixửvớitháiđộtôntrọng.Cậuđượccoilàđặcbiệtvàxứngđángnhậnđượcsựchúývàniềmvuithíchtừphíangườilớn.Đây chính là những đặc điểmmấu chốt của chiến lược nuôi nấng có tínhtoán.Alexkhônghềkhoemẽtrongbuổikhám.Cậubécưxửgiốngnhưđốivớichamẹ−cậulậpluận,đàmphánvàcảtrêuđùavớisựthoảimáitươngtự.

Việchiểuxemkhảnăngkiểmsoáttìnhhuốngđặcbiệtấycónguồngốctừđâulàrấtquantrọng.Đókhôngphảilàditruyền.AlexWilliamskhônghềđượcditruyềnnhữngkỹnănggiaotiếpvớicácnhânvậtuyquyềntừchamẹvàôngbàgiốngnhưcáchcậuthừahưởngmàumắt.Cũngkhôngphảivấnđềchủngtộc:đâykhôngphảilàphươngphápriêngbiệtcủangườidađenhaydatrắng.Thựctế,AlexWilliamslàngườidađencònKatieBrindledatrắng.Đâychínhlàlợithếvănhóa.Alexcóđượcnhữngkỹnăngấybởitrongsuốt

quãngthờigianthơấucủacậu,chamẹcậu−vớinềnếpcủanhữnggiađìnhcógiáodục−đãdạybảocậubécẩnthận,thúcđẩy,khíchlệvàchỉchocậuthấynhữngquytắccủatròchơi,đơncửlàcuộctậpdượtngaytrongxehơitrênđườngđếnphòngkhámbácsĩ.

Khinóivềưuthếthuộcvềtầnglớpxãhội,Lareaulậpluận,chúngtachủyếuámchỉđiềunóitrên.AlexWilliamstrộihơnKatieBrindlebởicậubégiàucóhơnvàbởicậuđượchọcởtrườngtốthơn,nhưngcũngvìmộtlýdo−cólẽcònđóngvai trò thenchốthơn−ý thứcvềquyềnđược làmmàcậubéđược dạy dỗ chính là thứ thái độ phù hợp hoàn hảo cho việc giành đượcthànhcôngtrongthếgiớihiệnđại.

4.

Đây chính là lợi thế mà Oppenheimer sở hữu còn Chris lại thiếu hụt.Oppenheimerđượcnuôinấngởmột trongnhữngkhuvựcngoạiôgiàucónhấtcủaManhattan, làcon traicủamộthọasĩ thiếtkếvànhàsảnxuấtđồmay mặc thành công. Tuổi thơ của Oppenheimer chính là hiện thân củaphươngphápdạycótínhtoán.Vàodịpcuốituần,cảgiađìnhOppenheimersẽdạoquanhvùngnông thôn trênmộtchiếcxePackardcó tàixế lái.Đếnmùahè,cậubéOppenheimerđượcđưađếnchâuÂuthămôngnội.CậuhọctạitrườngVănhóaLuânlýởCentralParkWest,cólẽlàmộttrongnhữngcơsởgiáodụctiêntiếnnhấtcảnước,màtheolờinhữngngườichấpbúttiểusửchoOppenheimer thì đó là nơi các học sinh “thấmnhuần ý niệm rằng họđượcchuẩnbịđểcải cáchcảxãhội.”Khigiáoviênmôn toáncủaRobertnhậnthấycậutỏrabuồnchán,côđãchuyểncậuhọctròsanglàmbàitậpđộclập.

Khicòn làmộtđứa trẻ,Oppenheimerđãđammêsưu tậpcác loạiđá.Lênmười hai tuổi, cậu bắt đầu trao đổi thư từ với các nhà địa chất học địaphươngvềcáchệđámàcậunhìnthấyởCentralPark,vàcậugâyấntượngmạnh tớimứchọmời cậuđếndiễn thuyết tạiCâu lạc bộKhoángvật học

NewYork.NhưlờiSherwinvàBirdviết,chamẹOppenheimerphảnứngvớisởthíchcủacậucontraibằngmộtcáchthứcgầnnhưlàvídụchuẩnmựcchosáchgiáokhoavềchiếnlượcnuôidạycótínhtoán:

Khiếpđảmvớisuynghĩphảinóichuyệntrướcthínhgiảngườilớn,RobertvannàichacậugiảithíchgiúpđểCâulạcbộhiểurằnghọđãmờimộtcậubémớimườihaituổi.Vôcùngthíchthú,Juliuskhíchlệcontraimìnhđónnhậnvinhdựnày.Vàobuổitốiđượchẹn,Robertxuấthiệntạicâulạcbộvớichamẹ mình, những người tự hào giới thiệu con trai mình là J. RobertOppenheimer.ThínhgiảgồmcácnhàđịachấthọcvànhữngngườisưutậpđánghiệpdưgiậtmìnhngạcnhiênvàồlêncườikhiRobertbướclênkhánđài:ngườitaphảitìmmộtchiếcthùnggỗchocậuđứnglên,nhờthếmàthínhgiảcóthểtrôngthấynhiềuhơnmớtócthôxoắnbùxùnhoilênphíatrênbụcdiễnthuyết.Ngượngngùngvàlúngtúng,nhưngRobertcuốicùngvẫnđọchết nhữngghi chépđã chuẩnbị vàđược tặng cho cả tràngpháo taynồngnhiệt.

Liệu có phải là kỳ tích khiOppenheimer đã xuất sắc vượt qua những thửtháchtrongcuộcđờimình?Nếubạncósẵnmộtngườichathànhcôngtrongthếgiớikinhdoanh,đếnlượtbạnsẽbiếtphảiđàmphánthếnàođểthoátrakhỏimột tìnhhuốngkhókhăn.NếubạnđượcgửiđếnhọctạiTrườngVănhóaLuânlý,vậythìbạnsẽkhôngsợhãitrướcmộtdãycácvịtaitomặtlớntrườngCambridgedànhàngchất vấnbạn.Nếubạnhọcvật lý tạiĐạihọcHarvard,vậythìbạnsẽbiếtphảilàmthếnàođểtròchuyệnvớimộtvịtướngđãtừnghọcngànhcơkhíngaytạitrườngMIT.

ChrisLanganthìhoàntoàntráingược,chỉbiếttớisựảmđạmởBozeman,mộtmáinhàđộcđoánvàgiatrưởngdướitaymộtngườichadượnggiậndữvàsaykhướt.“(Jack)Langanđộcđoánvàhànhhạtấtcảchúngtôi,”Marknói.“Mỗichúngtôiđềunuôilòngoángiậnsựđộcđoánđó.”ĐóchínhlàbàihọcmàLangancóđược từ tuổi thơ:nghingờquyền lựcvà tỏ rađộc lập.

Langanchẳngbaogiờcóđượcngườichangườimẹdạyanhtrênđườngtớiphòngmạchbácsĩxemphảitựlêntiếngrasaohaylậpluậnthếnào,đểđàmphánvớinhữngngườicóchức,cóquyền.Langankhônghềcócơhộihọcvềquyềnđượclàm.Anhchỉhọcđượcsựkiềmthúc.Đócóvẻlàmộtđiềunhỏnhặt,nhưnglạilàmộtbấtlợiméomócảntrởviệcxácđịnhphươnghướnggiữamộtthếgiớirộnglớnbênngoàiBozeman.

“Tôicũngkhôngthểtìmđượcbấtcứkhoảntrợcấptàichínhnào,”Marknóitiếp.“Chúngtôikhôngcóchútkiếnthứcnào,thậmchímùtịtvềquytrình.Làmthếnàođểnộpđơn,cácbiểumẫugiấytờ...Đóđâuphảimôitrườngcủachúngtôi.”

“NếuChristopherđượcsinh ra trongmộtgiađìnhgiàucó,nếuanh làcontraicủamộtbácsĩuytínvàcóvịtríchủchốt,tôiđảmbảovớibạnrằnganhđãtrởthànhmộttrongsốnhữngnhânvậtmàbạnvẫnđọcthấy−mộtngườinhận tấm bằng Tiến sĩ ở tuổi mười bảy,” cậu em tên Jeff của Chris nói.“Chínhmôitrườngmàbạnnhậnthấymìnhtồntạitrongđóquyếtđịnhđiềuấy.KhókhănvớiChris làanhluôncảmthấyquábuồnchánkhiphảingồiyênvàlắngnghegiáoviêngiảngdạy.Nếuaiđónhậnratríthôngminhcủaanhvànếuanhxuấtthântừmộtgiađìnhcoi trọnggiáodục,họắtsẽgiúpanhkhôngthấychánngán.”

5.

KhiNhómMốibướcvàotuổitrưởngthành,Termanxemxétcácghichépvề730ngườivàchiahọthànhbanhóm.Trongđó150người−chiếm20%rơivàomột nhómmàTermangọi làNhómA.Họđều là nhữngngười thànhcôngthựcsự−luậtgia,nhàvậtlý,kỹsưvàviệnsĩ.90%nhómAtốtnghiệpđạihọcvàhọgiànhđược98 tấmbằngbậcsauđạihọc.60%ởgiữa thuộcvàoNhómB,nhữngngườiđạtmứcđộ“hàilòng.”150ngườidướicùnglàNhómC,nhữngngườiTermanđánhgiálàpháthuyđượcítnhấtnănglựctrítuệsiêuviệtcủamình.Họchỉ làcáccôngnhânbốcváchoặcnhữngnhân

viênkếtoánlàngnhàngvàcảnhữngngườinằmchèoqueotrênghếbànhtạinhàmàchẳngcónghềngỗnggì.

MộtphầnbacủaNhómCđãbỏdởđạihọchaycaođẳng.Mộtphầntưchỉcóbằngtrunghọc,vàtấtcả150ngườiởNhómC−nhữngngườitừngcólúcđượcgánchocáimácthiêntài−tổngcộnglạichỉcótámtấmbằngbậcsauđạihọc.

VậyđiểmkhácbiệtgiữanhữngngườiNhómAvàNhómClàgì?Termanđãphântíchtấtcảnhữngcáchlýgiảicóthểhiểuđược.Ôngxemxétsứckhỏethể chất và tinh thần, “các chỉ số nam tính/nữ tính” và cả những sở thíchcũngnhưhứngthúnghềnghiệpcủahọ.Ôngsosánhđộtuổihọbắtđầutậpđivà tậpnóicũngnhưmứcIQchínhxáchọđạtđượcở tiểuhọcvà trunghọc.Cuốicùng,nổilênmộtthứđóngvaitròquantrọng:hoàncảnhgiađình.

ĐasốápđảocủaNhómAxuất thântừtầnglớptrungvàthượnglưu.Nhàcủahọđầychật sáchvở.MộtnửasốngườichacủaNhómAcó trong taytấmbằngđạihọchoặctrênđạihọcvàđiềuđóxảyravàothờiđiểmmàgiáodụcđạihọcvẫnlàhiếmhoi.Ởphíabênkia,NhómClạixuất thântừmộthoàn cảnh khác hẳn.Gầnmột phần ba nhómnày có cha hoặcmẹ bỏ họctrướclớptám.

Đếnmộtthờiđiểm,TermanchocácchuyênviêncủamìnhđếnthămtấtcảcácemtrongnhómAvàC,xếploạitínhcáchvàhànhvicủachúng.Điềuhọpháthiệnracũngchínhlàtấtcảnhữnggìbạncóthểmongđợinếuđemsosánhcontrẻđượcnuôidưỡngtrongbầukhôngkhínuôidạycótínhtoánvớitrẻemnuôidạytheocáchđểchopháttriểntựnhiên.CácemnhómAđượcđánhgiálàhoạtbát,tựchủ,lôicuốnvàcảănmặcđẹphơn.Sựthựclàđiểmsố trên cả bốn chiều kích này cách biệt đến nỗi đủ khiến bạn nghĩ là bạnđangnhìnvàohai loại ngườikháchẳnnhau.Tấtnhiên làkhôngphải thế.Đơngiảnlàbạnđangnhìnthấysựkhácbiệtgiữanhữngemđượcgiađìnhgiáodụcđểthểhiệnmặttốtđẹpnhấttrướccuộcđờivàmộtbênlànhữngem

bịchốitừtrảinghiệmấy.

NhữngkếtquảnghiêncứucủaTermanthậtđángđaubuồn.ĐừngquênrằngcácđốitượngnhómCđãtừngtàinăngghêgớmđếnmứcnào.Nếubạnđãgặpcácemởtuổilênnămhaysáu,bạnắtbịápđảobởisựhiếukỳ,đầuóclanhlợivàvẻlấplánhtoátratừtríthôngminhcủachúng.Cácemlànhữngkẻxuấtchúngthựcthụ.SựthậthiểnhiệntrongnghiêncứucủaTermanlà,hầu như không có thần đồng nào xuất thân từ tầng lớp dưới lại đạt đượcthànhcôngtolớntrongcuộcđờisaunày.

Vậythìcácđối tượngnhómCthiếuhụtđiềugì?Chẳngphải thứgìđắtđỏhoặcvôphương tìmkiếm;khôngphải thứgìđóđượcmãhóa trongDNAhoặcnốicứngvàocácvimạchcủanãobộ.Cácemthiếuđimộtthứmànếubiếtchúngcần, tahoàn toàncó thểmang tớichochúng:mộtcộngđồngởxungquanhgiúpchúngchuẩnbịthậtthíchhợpvớithếgiới.NhómCđãbịlãngphítàinăng.Điềumàchúngkhôngđángphảichịu.

6.

Bâygiờ,ChrisLangansốngtrongmộtnôngtrạinuôingựaởvùngnôngthônMissouri.Anhchuyểnvềđâyvàinămtrước,saukhikếthôn.Anhgiờđãởvàođộtuổingũtuần,nhưngtrôngtrẻhơnrấtnhiềusovớituổithực.Anhcótầmvóctokhỏe,ngựcvồngnởnangvớibắptaytobự,tócchảingượctừtránraphíasau.Anhcómộtbộriagọngàngmàuxámvàđeokínhkiểuphicông.Nếunhìnvàomắtanh,bạncóthểthấyvẻthôngminhrừngrựctrongđó.

“Mộtngàyđiểnhìnhcủatôi làthếnày: thứcdậyvàphacàphê,rồiđivàophòng,ngồitrướcmáytínhvàbắtđầuvớibấtcứthứgìtôiđanglàmdởhồiđêmtrước,”anhkểtôinghekhônglâutrướcđây.“Tôinghiệmralànếutôiđingủvớimộtcâuhỏitreosẵntrongđầu,thìtấtcảnhữnggìtôiphảilàmlàtập trungvàocâuhỏiđó trướckhi lêngiườngvàchắcchắn là tôi luôncóđượccâutrảlờivàobuổisáng.Đôikhitôitìmracâutrảlờibởitôiđãmơ

thấyvàtôicóthểnhớđượcnó.Nhữnglầnkhácthìtôichỉcầncảmgiácđượccâutrảlời,tôibắtđầugõbànphímvàcâutrảlờihiệnlêntrênmặtgiấy.”

AnhđãbắtđầuđọccáctácphẩmcủagiáosưngônngữhọcNoamChomsky.Cóhàngchồngsáchchấtngất trongphòng làmviệccủaanh.Anh liên tụcmượn sách ở thư viện. “Tôi luôn cảm thấy là càng tiếp cận gần hơn vớinhữngnguồnthôngtinlớn,bạnsẽcàngcóđiềukiệntốthơn,”anhnói.

Langancóvẻmãnnguyện.Anhcótrongtaylũngựatrongtrangtrạiđểchămnom,nhữngcuốnsáchđểđọcvàcảngườivợmàanhyêuthương.Đólàmộtcuộcsốngtốtđẹphơnnhiềusovớiviệclàmmộtanhbảokê.

“Tôikhôngnghĩlàngoàikiacóaiđóthôngminhhơntôi,”anhtiếptục.“Tôichưatừnggặpmộtainhưtôihaychưatừngnhậnramộtdấuhiệunàochothấycóaiđóthựcsựsởhữunănglựcnhậnthứccaosiêuhơn.Chưabaogiờgặpvàtôikhôngnghĩtôisẽgặpđược.Tôicóthể−đầuóctôihoàntoàncởimởtrướcmọikhảnăng.Nếuaiđó thách thức tôi− 'Này, tôinghĩ rằng tôithôngminhhơnanhđấy'−tôinghĩlàtôicóthểđánhbạingườiđó.”

Nhữnggìanhnóicóvẻkhoemẽ,nhưngkhônghẳnvậy.Màlàđiềungượclại−mộtchúttâmtháiphòngngự.Suốtmấychụcnămnayanhđãthựchiệnmộtdựánvớimứcđộtinhvighêgớm−nhưnghầunhưchưacóphầnnàotrongcôngtrìnhnghiêncứucủaanhtừngđượccôngbố,cácnhàvậtlý,cácnhàtriếthọcvàtoánhọc−nhữngngườicókhảnăngkiểmđịnhgiátrịcủanhữngnghiêncứuđó−cũngchưabaogiờđọc.Langanđây,mộtngườisởhữu trí não cómột không hai, nhưng đến giờ vẫn chưa hề có bất cứ ảnhhưởng nào lên thế giới. Anh chưa từng diễn thuyết ở một buổi hội thảochuyênngành,chưatừngchủtrìmộtbuổibáocáotốtnghiệptạimộttrườngđạihọcdanhtiếngnào.AnhvẫnsốngtrongmộttrangtrạinuôingựakhátồitànởphíabắcMissouri,mặcquầnjeansvàáobalỗngồitrongchiếcghếtựa.Hơnaihếtanhhiểurõ:đâychínhlàtìnhcảnhtrớtrêughêgớmcủathiêntàiChrisLangan.

“Tôichưatừngđeođuổimộtnhàxuấtbảndanhtiếngnào,điềumàđángratôinênlàm,”anhthừanhận.“Vovexungquanh,đặtvấnđềvớicácnhàxuấtbản,cốgắngtìmramộtđạidiệngiúptôixuấtbản.Tôichưatừnglàmthế,vàtôicũngchẳnghứngthúgìvớiviệcđó.”

Đólàmộtlờithúnhậnvềthấtbại.Mọitrảinghiệmanhđãtừngcóbênngoàitríóccủamìnhrútcụcđềunhuốmvẻbuồnthảm.Anhhiểumìnhcầnphảihoànhậpvớithếgiớitốthơnnữa,nhưnganhkhôngbiếtphảilàmthếnào.Anhthậmchíchẳngthiếtlậpnổimộtcuộctròchuyệnvớigiáoviêndạymôntíchphân.Cónhữngđiềumàngườikhác−vớitrítuệkémhơnlạigiảiquyếtdễdàng.Nhưngđólàbởihọnhậnđượcsựgiúpđỡtrongsuốtquátrình,cònLanganthìchưabaogiờ.Đókhôngphảimộtcáicớ,màlàhiệnthực.Anhphải tự xoay xỏamộtmình.Và không ai − khôngmột ngôi sao ca nhạc,khôngmộtvậnđộngviênchuyênnghiệp,khôngmộttỷphúphầnmềm,thậmchíkhôngcóthiêntàinào−đơnthươngđộcmãlạicóthểthànhcông.

ChươngV.BabàihọccủaJoeFlom

1.

JoeFlomchính là sáng lậpviêncònsốngcuốicùng“góp tên” tronghãngluậtSkadden,Arps,Slate,MeaghervàFlom.ÔngcómộtgóclàmviệctrêntầngchópcủatòanhàCondéNastởManhattan.Ôngthấpvàhơigù.Đầuto,tailớnvớidáitaidài,đôimắtnhỏmàuxanhẩnsaumắtkínhkiểuphicôngtoquákhổ.Giờthìôngkhágầy,nhưngtrongnhữngthángngàyhuyhoàng,ôngrấtbệvệ.Ônglụttụtkhibướcđi.Ôngđứngsữngkhisuynghĩ.Ônglầmbầmkhi trò chuyện,vàkhiôngbướcxuốngkhu sảnhcủaSkadden,Arps,nhữngcuộcđốithoạichỉcònlàlàophàoimlặng.

FlomsinhtrưởngtạivùngphụcậnBoroughParkcủaBrooklyn,đúngtrongthờikỳĐạikhủnghoảng.ChamẹônglàdânnhậpcưDoTháiđếntừĐôngÂu.Chaông−Isadorevốnlàngườitổchứcnghiệpđoàntrongngànhmaymặc,sauchuyểnsangcôngviệcmayđệmvaichotrangphụcnữ.Mẹôngthìnhậnđồtrangtríthủcôngvềlàmthêmtạinhà.Họnghèotúngthảmthương.KhiJoelớn,hầunhưnămnàogiađìnhôngcũngchuyểnnhà,vìthờibấygiờ,theothônglệchủnhàsẽchongười thuêmớimiễnphímột thángtiềnnhà,điềurấtquantrọngđốivớigiađìnhFlom.

Lớn lên, Flom dự tuyển vào trường trung học công lập TownsendHarrisdanhgiá,mộttrườngmàtrongbốnmươinămtồntạiđãsảnsinhrabangườigiànhgiảiNobel,sáungườiđoạtgiảiPulitzer,mộtthẩmphánTòaánTốicaoHoa Kỳ, chưa kể đến George Gershwin và cả Jonas Salk, nhà sáng chếvaccinebạiliệt.Flomđượctuyểnvàotrường.MẹFlomchocậumườixuđểănđiểmtâmmỗisáng−bachiếcbánhrán,nướccamvàcàphêtạicửahiệuNedick's.Saugiờhọc,Flomlàmthêmviệcđẩyxecútkíttạikhumaymặc.ÔngtrảiquahainămhọccađêmtạiTrườngCityởkhuthượngManhattan,

làmviệcquầnquậtcảngàyđểtrangtrảicuộcsống,đăngkýgianhậpquânđội,hoànthànhnghĩavụrồiứngtuyểnvàoTrườngLuậtHarvard.

“Tôiđãướcmơđượcvàongànhluậttừhồimớisáutuổi,”Flomnói.ChưacómộttấmbằngnàotrongbảngthànhtíchnhưngtrườngHarvardvẫnđồngýnhậnông.“Tạisaoư?Tôiđãviếtchohọmộtbứcthưthuyếtphụchọrằngtôichínhlàcâutrảlờituyệthảo”.CáchFlomgiảithíchsựviệc,vớilốinóivắntắtđặctrưngđãthuyếtphụcđượcHarvardnhậnôngvàohọc,đólàthờiđiểm cuối những năm 1940.Học tại trường, ông chẳng bao giờ ghi chép.“Nămthứnhất,chúngtôithườngápdụngmộtphươngpháphọcbằngcáchghichépcẩnthậnvềtìnhhuốngtrênlớp,tómtắtlại,rồighilầnnữavàomẩugiấy, dán lên trên đầumỗi hồ sơ ”,CharlesHarr −một bạn cùng lớp vớiFlomđãnhớlại.“Đólàcáchchúngtôihọcvềcácvụxửán.NhưngJoethìkhông.Anhấychẳnglàmgìcả.Ởanhấycómộtphẩmchấtmàchúngtôiluônnghĩvàxếpvàonhóm“tưduynhưluậtsư’’.Anhấycónănglựcphánxửtuyệtvời.”

FlomđượcvinhdanhtrongtạpchíLawReview−mộtvinhdựdànhchosinhviênđứngđầulớp.TrongdịpnghỉlễGiángsinhhồinămthứhai,suốt“mùatuyểndụng”,FlomđếnNewYorkđểdựphỏngvấnvớinhữnghãngluậtlớnthờiđó.“Tôilàmộtthằngbébéobệulóngngóng,vụngvề.Tôikhôngthấythoảimái lắm,”Flomnhớlại.“Đếncuốimùa tuyểndụng, tôi làmột tronghaiđứacònlạicủalớpkhôngkiếmnổimộtcôngviệc.Thếrồimộtngàykia,mộttrongsốcácgiảngviênnóirằngcómấyngườiđangkhởisựmộthãngluật.Tôigặphọvàtrongsuốtbuổigặp,họnóichotôinghevềnhữngmạohiểmcủaviệcchungtaygópsứcvớimộthãngluậtvôdanh,chưacólấynổimộtkháchhàng.Họcàngnói,tôicàngthíchhọhơn.Thếnêntôibảongay:thìsaochứ,tôimuốnđónnhậncơhộinày.Tấtcảgomgóplạivớinhauđượcbanghìn sáu trămđô-lamộtnăm,đócũng làmức lươngkhởiđiểm.”Banđầu,chỉcóMarshallSkaddenvàLeslieArps−cảhaiđềubịmộthãngluậtquan trọng tại PhốWall từ chối và JohnSlate, vốn làmviệcở hãnghàng

khôngPanAm.Flomlàcộngsựcủahọ.Họcómộtvănphòngnhỏxíutrêntầngchópcủa tòanhàLehmanBrothersởPhốWall.“Chúng tachuyênvềlĩnhvựcluậtnào?”Flomnóirồicườivang.“Bấtcứvụnàođếntay!”

Đếnnăm1954,FlomđảmnhậnvịtríquảnlýchoSkadden,vàhãngluậtcủahọbắtđầupháttriểnmạnh.Rấtnhanhchóng,côngtycómộttrămluậtsư.Rồihaitrăm.Khiđạttớiconsốbatrăm,mộttrongsốcáccộngsựcủaFlom−MorrisKramerđếngặpFlomvàbàytỏrằngôngcảmthấyrấttộilỗivìđãtuyểnvàonhữngngườitrẻtuổimớitốtnghiệptừtrườngluật.HãngSkaddenpháttriểnquámạnh,Kramernói,đếnmứckhólòngtưởngtượngnổicôngtysẽpháttriểnhơnnhưthếđểcóthểđềbạtbấtcứaitrongsốnhữngnhânviênấy.FlomnóivớiKramer,“Cósaođâu,chúngtasẽtănglênthànhmộtnghìnnhânviên.”Flomchẳngbaogiờthôithamvọng.

NgàynayhãngSkadden,Arpsđóđã trở thànhmột trongnhữnghãng luậtlớnvàquyềnlựcnhấtthếgiới,cógầnhainghìnluậtsưtạihaimươibavănphòngtrênkhắpthếgiới,vàthuvềhơn1tỷđôlamỗinăm.Trongvănphòngcủamình,Flom trưngảnhôngchụpvới tổng thốngGeorgeBush (cha)vàBillClinton.ÔngsốngtrongcănhộrộngthênhthangthuộcmộttòanhàxahoaởkhuthượngManhattan.Trongsuốtgầnbamươinăm,nếumộtcôngtynàođónằmtrongdanhsáchFortune500sắpbịthôntínhhayđangđịnhthôntínhaiđó,hoặcđơngiảnlàmộtnhânvậttaitomặtlớntronglĩnhvựcnàođógặprắcrối, JosephFlomắthẳnphải là luậtsưcònSkadden,Arps làhãngluậtđạidiệnchohọ−nếukhôngphảithế,côngtyđóchắchẳnphảiướcgiámàđượcSkadden,Arpsbảovệ.

2.

Tôihivọngbâygiờbạnđanghoàinghivềkiểucâuchuyệnthếnày.MộtđứatrẻnguồngốcnhậpcưthôngminhvượtquađóinghèovàĐạikhủnghoảng,khôngthểtìmnổimộtcôngviệctạinhữnghãngluậtcổhủhẹphòinơithànhthị,tựlàmnênnghiệplớndựavàocạnhtranhvànănglựcthựcsự.Đólàmột

câuchuyện từkhốnkhóđi lêngiàusang,và tấtcảnhữnggìchúng tahọcđượcchođếnlúcnàytừcáctuyểnthủkhúccôncầu,cáctỷphúphầnmềmchotớiNhómMốiđềugợiramộtđiều:thànhcôngkhôngdiễnratheocáchđó.Nhữngngườithànhđạtkhônglàmnênmọithứmộtmình.Việchọxuấtthân từ đâu là rất quan trọng.Họ không phải là sản phẩm của những nơichốnvàmôitrườngriêngbiệtnàođó.

CũnggiốngnhưcáchchúngtatìmhiểuvềBillJoyvàChrisLangan,hãybắtđầuvớiJosephFlom,lầnnàyvậndụngtấtcảnhữnggìchúngtađãthunhậnđượctừbốnchươngđầutiêncủacuốnsáchnày.Khôngnóithêmgìnữavềtríthôngminh,tínhcáchhaythamvọngcủaJoeFlom,mặcdùhiểnnhiênlàôngcóthừabayếutốnày.KhôngcầnthêmbấtcứlờikhenngợinàotừcáckháchhàngvềtàinăngthiênbẩmcủaFlom.KhôngthêmbấtcứcâuchuyệnmàumènàovềcáisựnổinhưcồncủahãngSkadden,Arps,Slate,Meagher&Flom.

Thayvàođó,tôisẽkểmộtloạtcâuchuyệngópnhặttừthếgiớidânnhậpcưNewYork−nơiJoeFlomđãlớnlên−theolờicủamộtbạnhọctrườngluật,mộtcặpchacon têngọiMauricevàMort Janklow,cặpvợchồngđặcbiệtLouisvàReginaBorgenicht−vớihivọnggiảiđápđượcmộtcâuhỏi thenchốt:Nhữngcơhội của JoeFlom làgì?Bởi chúng tabiết rằngNhữngkẻxuấtchúngluônnhậnđượcsựgiúpđỡtrênconđườnglậpthânlậpnghiệp,liệuchúngtacóthểràsoáttronghệsinhtháibaoquanhJoeFlomvànhậndiệnnhữngđiềukiệnđãgópphầnđịnhhìnhnênchínhanh?

Chúngtacứkểnhữngcâuchuyệntừkhốnkhótrởthànhgiàucóbởichúngtacảmthấyđiềugìđóthậtcuốnhúttrongýtưởngvềmộtngườianhhùngđơn thương độc mã chiến đấu ngoan cường trước nghịch cảnh áp đảo.NhưngcâuchuyệnthậtvềcuộcđờiJoeFlomhóaralạihấpdẫnhơnnhiềusovớiphiênbảnđậmtínhthầnthoạibởitấtcảnhữngđiềucóvẻlàbấtlợitrongcuộcđời−rằngônglàđứatrẻnghèokhósinhtrưởngtronggiớicôngnhân

may;rằngônglàngườiDoTháigiữathờibuổidânDoTháibịphânbiệtđốixửnặngnề;rằngônglớnlêntronggiaiđoạnĐạikhủnghoảng−thìtráivớidựtính,lạitrởthànhnhữnglợithếcủaông.JoeFlomlàmộtkẻxuấtchúng.Nhưngôngkhôngphảimộtkẻxuấtchúngbởinhữnglýdonhưbạnthườngnghĩ,vàcâuchuyệnvềsựquậtkhởicủaJoelàmộthìnhmẫuđểthấuhiểusựthànhcôngtrongngànhluật.Thựcra,đếncuốichươngnày,chúngtasẽthấyrằnghoàntoàncóthểlấybàihọccủaJoeFlomđểápdụngchothếgiớiluậtgiaởNewYork,vàdựđoánhoàncảnhgiađình,tuổitácvànguồngốccủanhữngluậtsưquyềnlựcnhấttrongthànhphố,màkhôngcầnbiếtđếnbấtcứmộtchitiếtphụtrợnàovềhọ.Nhưngtrướchếtchúngtađitiếpđã.

BàihọcsốMột:TầmquantrọngcủaviệclàmộtngườiDoThái

AlexanderBickellàmộttrongnhữngbạnhọccủaJoeFlomtạiTrườngLuậtHarvard.CũngnhưFlom,BickellàcontraimộtgiađìnhDoTháinhậpcưtừĐôngÂuvàsốngởBrooklyn.GiốngnhưFlom,BickeltừnghọctạitrườngcôngởNewYorkvàtiếpđếnlàTrườngCity(CCNY–mộttrongnhữngcơsởgiảngdạysauđạihọcthuộcĐạihọcNewYork).GiốngnhưFlom,Bickelcũng làngôisaosáng trong lớphọcở trường luật.Thựcra,nếusựnghiệpkhôngbịcắtngangbởicănbệnhungthư,Bickelcólẽđãtrởthànhchuyêngiavềhiếnphápxuấtsắcnhấttrongthếhệcủaông.CũnggiốngnhưFlomvàcácbạnhọccùnglớpcònlạiởtrườngluật,BickelđãđếnManhattantrongsuốt“mùatuyểndụng”dịplễGiángsinhhồinăm1947đểtìmviệc.

Điểmdừng chân đầu tiên củaBickel là ở hãng luậtMudgeRose củaPhốWall,mộtnơicũngtruyềnthốngvàcũkỹnhưbấtcứhãngluậtnàothờibấygiờ. Mudge Rose được thành lập từ năm 1869. Đó chính là nơi RichardNixonhànhnghềnhiềunămtrướckhiđắccửtổngthốngMỹvàonăm1968.“Chúngtôigiốngnhưmộtquýbàchỉmuốntênmìnhxuấthiệntrênmặtbáohailần−khirađờivàlúcchếtđi,”mộttrongnhữngthànhviênchủchốtcủaMudgeRoseđãvívonđầychuẩnxácvềphươngchâmhoạtđộngcủahãng.

Bickelđượcdẫnđivòngquanhcôngtyvàbịhếtngườinàyđếnngườikiaphỏngvấn,chođếnkhiôngđượcđưađếnthưviệnđểtrìnhdiệntrướcmộttrongnhững luật sư chủ chốt của hãng.Bạn có thể tưởng tượng ra khungcảnhđó:mộtcănphòngtườngốptốimàu,tấmthảmBaTưtinhxảođãsờn,những tuyển tập luậtbìadachấtchồng lớp lớp,nhữngbức tranhmàudầuhọachândungquýôngMudgevàquýôngRosetrêntường(tứclàhaingườisánglậpnênhãngluậtnày−ND).

NhiềunămsauBickelkểlại,“Saukhihọdẫntôiquacảbuổiphỏngvấnvàmọi thứkhác, tôiđượcđưađến(chỗ luậtsư thànhviênchính),người lãnhtráchnhiệmnóivớitôirằngvớimộtngườicólailịchnhưtôi”,−bạncóthểtưởngtượngđượcBickelắthẳnphảingừnglờitrướckhinhắclạicụmuyểnngữchỉ thânphậnnhậpcưcủaông,−“đươngnhiênsẽ tiếnxa.Nhưng tôibuộcphảihiểurằngkhảnăngtuyểndụngmộtkẻcólailịchnhưtôivàomộthãngluậtnhưthếlàítỏitớicỡnào.Vàtrongkhiôngtachúcmừngnhữngtiếnbộcủa tôi, tôinênhiểu làđươngnhiênông takhông thểnhận tôivàolàm.Tấtcảbọnhọđềurấtvuimừngđượcgặptôivàchỉthếmàthôi.”

Có thể thấy rõ ràng từ bản sao nhữnghồi tưởngquá khứ củaBickel rằngngườiphỏngvấnôngthựcsựchẳngbiếtphảixửtrírasaovớithôngtinấy.Tínhđếnthờiđiểmbuổiphỏngvấn,Bickelđãởđỉnhcaothanhdanh.ÔngđãthamgiatranhtụngchovụántạiTòaánTốicao.Ôngđãchấpbútchonhữngcuốnsáchnổitiếngnhất.ViệcMudgeRosenóikhôngvớiBickelbởi“lailịch”củaônggiốnghệtviệcChicagoBullstừchốiMichaelJordanbởihọ chẳng lấy làm thích thú với những anh chàng da đen đến từ khu BắcCarolina.Điềuđóthậtvônghĩa.

“Nhưngvớinhữngsiêusao thì thếnào?”ngườiphỏngvấnhỏi lại,ý rằng:Liệuhọcódànhngoạilệnàochoanhkhông?

Bickel:“Siêusao,nhưngvẫnlàngườinhậpcưthôi...”

Vàothậpkỷ1940và1950,nhữnghãngluậtlâuđờicủaNewYorkhoạtđộngnhưmộtcâulạcbộtưvậy.Họđềuđặttrụsởtạinhữngtòanhàsangtrọng,mặt tiền ốp đá granite ở trung tâmManhattan, ngay PhốWall.Các thànhviênởnhữnghãngluậthàngđầuđềutốtnghiệptừnhữngtrườngthuộcnhómIvyLeague,luitớinhữngnhàthờgiốngnhau,vàcùngnghỉhètạinhữngthịtrấnvenbiểnởLongIsland.Họvậnnhữngbộvestxámmàuthủcựu.Mốihiệpđồngcộngtácgiữahọđượcbiếttớinhưlànhữnghãng“giàytrắng”−rõrànglàámchỉnhữngkẻvậnđồtrắngbảnhtỏnởcáccâulạcbộđiềndãhoặc tiệc coctail, và họ rất khắt khe với những người họ tuyển vào.Nhưtrongnghiêncứuvềgiớilàmcôngviệcpháplýthờibấygiờ,ErwinSmigelviếttrongtácphẩmTheWallStreetLawyer(tạmdịch:LuậtgiaPhốWall):Bọnhọtìmkiếm:

nhữngluậtsưgốcBắcÂu,cótínhtìnhdễchịuvàvẻbềngoài“sạchsẽưanhìn”, là sinh viên tốt nghiệp từ “những trường tốt,” có lai lịch xã hội vànhữngkinhnghiệm trongcác sựvụcủa thếgiới thượng lưu,vàđượcphúchosứcchịuđựngtolớn.Mộtvịcựutrưởngkhoatrườngluậttrongkhithảoluậnvềnhữngphẩmchấtmàcácsinhviêncầncóđểgiànhđượcmộtcôngviệc,đãđưaramộtbứctranhcólẽcònthựctếhơn:“Đểcóđượcmộtcôngviệc(cácsinhviên)cầnphảicónhữngquanhệgiađìnhđángkể,cónănglựcđángkểvàcónhâncáchđángkể,hoặclàsựkếthợpcủanhữngyếutốnày.Cáigọilàkhảnăngđượctiếpnhậnđượctạoratừtổnghoàcácyếutốnày.Nếumộtngườicóbấtcứyếutốnàotrongsốnhữngđiềunày,anhtacóthểkiếmđượcmột công việc.Nếu anh ta có được hai, anh ta được lựa chọncôngviệc;nếuanhtacócảba,anhtacóthểđibấtcứđâu.”

TócBickelkhôngchảibóngmượt.Mắtanhcũngkhôngcómàuxanhdương.AnhnóitiếngAnhvớimộtgiọngkhácứng,cácmốiquanhệgiađìnhthìchủyếu chỉ là con trai của ông bà Solomon và Yetta Bickel ở Bucharest,Romania,vàgầnđâynhất,thìởmộtkhuhẻolánhởBrooklyn.ThânthếcủaFlomcũngchẳngkhákhẩmgìhơn.Ôngnóirằngđãcảmthấy“khôngthoải

mái”khiđếnphỏngvấnởkhutrungtâm,vàđươngnhiênlàthếthật:Flomlùn,lóngngóng,làngườiDoTháivàtròchuyệnvớichấtgiọngmũiđềuđềumanggốcgácBrooklyn,vàbạncóthểtưởngtượngraFlombịđánhgiárasaoquaconmắtcủamộtkẻ tócbạchkimvốnconnhàtrâmanhthếphiệt.Nếubạnkhôngcóđượcgốcgác,tôngiáovàtầnglớpxãhộitốtvàbạnlạitốtnghiệp từ trường luậtvào thờibấygiờ,bạn sẽphảixinvàomộthãng luậtnhỏhơn,mộthãnghạnghai,kiểumớiphấtlêncònxamớisánhkịpnhữngtên tuổighêgớmởkhu trung tâm,hoặcđơngiản làbạnphải tựgâydựngviệclàmănchomìnhvànhận“bấtcứvụnàođếntay”−bấtcứsựvụdínhdángđếnpháplýnàomànhữnghãngđìnhđámởkhutrungtâmkhôngthèmđếmxỉađến.Điềuđócóvẻbấtcôngkhủngkhiếp.Nhưnggiốngnhưtrườnghợprấthayxảyravớinhữngkẻxuấtchúng,việcnắmbắtlấymộtkhoảnglùitạmthờinhưthếchínhlàmộtcơhộibằngvàng.

4.

NhữngcôngtyluậtkỳcựuởPhốWallcóýniệmrấtrõràngvềvaitròcủahọ.Họlàcácluậtsưhợpthànhliênđoàn.HọđạidiệnchonhữngtậpđoànlớnvàdanhtiếngnhấtnướcMỹ,và“đạidiện”đồngnghĩavớiviệchọgiảiquyết các côngviệc liênquanđến thuếmávàpháp lý đằng sauviệcpháthànhcổphiếuvàtráiphiếu,đảmbảorằngcáckháchhàngcủamìnhkhôngđâmbổvào các cơquan liênbang.Họkhông tiếnhànhcácvụkiện tụng,tranhchấp;đúngthế,rấtíthãngluậtcóriêngmộtbộphậnchuyêntráchtranhtụngvàđệtrìnhcácvụkiệncáo,tốtụng.NhưlờicủaPaulCravanth−mộttrongnhữngsánglậpviêncủahãngCravath,Swaine&Moore−hãngluậtthuầnkiểu“giày-trắng”−đãcólầndiễnđạtnhưthếnày,côngviệccủaluậtsưlàdànxếpcáctranhchấptrongphònghộinghịchứkhôngphảiởphòngxửán.“TrongsốcácbạnhọccủatôiởHarvard,côngviệcmànhữngngườitrẻtrungsángsủanhấtlàmlàliênquanđếnchứngkhoánhoặcthuế,”mộthộiviênthuộcmộthãnggiày-trắngkhácnhớlại.“Đólànhữnglĩnhvựcsangtrọng, danh giá nhất. Kiện tụng chỉ là thứ dành cho hạng vai u thịt bắp,

khôngdànhchonhữngngườinghiêmtúc.Thờibấygiờcáctậpđoànkhôngkiệncáolẫnnhau.”

Lĩnhvựcmàcáchãngluậtkỳcựucũngkhôngđộngđếnchínhlàviệcthamgia vào những vụ thôn tính công ty thô bạo. Việc đó thật khómà tưởngtượngtrongthờibuổingàynay,khimànhữngkẻsăntìmcôngtyvànhữngdoanhnghiệpcổphầntưnhânmảimiếtnuốtchửnghếtcôngtynàyđếncôngtykhác.Nhưngcho tới trước thậpniên1970,sẽ là tráiđạo lýnếumột tậpđoànmua lạimột tập đoàn khác trong khi đối tượng khôngmongmuốn.NhữngnơinhưMudgeRosehaycáccôngtyluậtkhácởPhốWallsẽkhôngnhậnnhữngvụlàmănkiểuvậy.

“Vấnđềvớicácvụthôntínhthôbạochínhlàởchỗchúngthôbạo,”StevenBrill−ngườisánglậpratờtạpchíthươngmạiAmericanLawyernói.“Nhưthế là không nam nhi đại trượng phu. Nếu người bạn thân nhất ở trườngPrincetoncủabạnđang làCEOcủaCông tyX,anh tađãbị tuộtdốcsuốtmộtthờigiandài,mộtkẻsăncôngtynàođóxuấthiệnvànóirằngcôngtynàychánquá,nólàmanhthấythấpthỏmkhôngvui.Bạnsẽnghĩlà,nếuanhấy ra đi, thế thì có lẽ tôi cũng ra đi.Đó chính là toàn bộ ý niệm về việckhônglàmxáotrộnsựyêntĩnhcơbảnvàtrậttựổnđịnhcủamọithứ.”

Thứcôngviệc“đếntay”đốivớithếhệluậtsưngườiDoTháiđếntừBronxvàBrooklyn hồi những năm 1950 và 1960, chính là những sự vụmà cáchãngluậtgiày-trắngcoirẻ:cácvụkiệntụngtranhchấpvàquantrọnghơn,là“nhữngcuộctranhđấubằngủyquyền”(proxyfights)−nhữngthủđoạnpháplýở trung tâmcủacáccuộcđấu thầumua lại thôbạo.Mộtnhàđầu tư cóhứngthúvớimộtcôngtynàođó;anhtasẽtốcáobanquảnlýlàbấttàivôdụngvàgửithưđếncáccổđông,cốgắnglôikéohọtraochoanhta“sựủyquyền”đểanhtacóthểbỏphiếuđánhbậtbanlãnhđạocôngty.Vàđểthựchiệncuộctranhđấubằngủyquyềnnhưthế,luậtsưduynhấtmànhàđầutưcóthểtrôngcậyđượclàmộtnhânvậtkiểunhưJoeFlom.

TrongcuốnSkadden,nhàsửhọcpháplýLincolnCaplanđãmiêutảthếgiớinhữngcuộcthaotúngcôngtythuởsơkhởi:

Ngườichiếnthắngtrongmộtcuộctranhđấubằngủyquyềnđượcquyếtđịnhtại “hang rắn” (Cáchgọichính thốngphải là“phòng tàivụ”).Luật sưcủamỗibêngặpgỡcácthanhtraviên,côngviệcchínhlàchấpnhậnhoặcbácbỏnhữngủynhiệmcóvấnđề.Sựvụnàythườngdiễnrakhásuồngsã,dễsinhsựvàrấtsôinổi.CácđốithủđôikhivậnT-shirt,ăndưahấuhoặcchiasẻvớinhaumột chai rượu scotch.Cónhữngvụhiếmhoi, kết quả của vòngđấu“hangrắn”lạithayđổicảkếtcụccuốicùngcủaphivụvàdẫntớiphảiphánxửbằngmộtláthămduynhất.

Cácluậtsưthườngcốgắngđịnhđoạtmộtbuổitranhđấunhưthếbằngcáchsắp xếp triệu tập những thanh tra viên vốn chịuơn họ; các thanh tra viênthôngthườnghútnhữngđiếuxìgàmàhaibênmời.Luậtsưcủabanquảntrịcôngtyphảnđốiviệcủyquyềncủaphíađốithủ(“Tôitháchthứcviệcnày!”)vàngượclại…Cácluậtsưgiànhthếthượngphongtrongvòng“hangrắn”nàythườngvượtquađượclờiphảnđốiđó.Cónhữngluậtsưnắmrõcácquytắc của cuộc tranh đấu ủy quyền, nhưng không ai có thể cừ khôi hơn JoeFlomtrongmỗicuộcchiến…

Flombéo(phátphì tớihơnmột trămcânAnh,một luật sư từngkể lại…),dángvẻkémhấpdẫn(trongmắtmộtcộngsự,Flomgiốngnhưconếchvậy)vàbàngquanvớilốiứngxửxãhộitếnhị(ôngtasẽtrungtiệnngayởchốncôngcộnghoặcphảkhóixìgàvàomặtngườiđốithoạimàkhôngthèmxinlỗi).Nhưng theođánhgiácủacácbạnhọcvàmộtvàiđối thủ,ýchíchiếnthắngcủaFlomlàkhôngthểvượtquavàôngluônrấtxuấtsắc.

Cáchãngluậtgiày-trắngcũngsẽvờiđếnFlombấtcứkhinàocómộtkẻsăntìmcôngtytiếnhànhtấncôngmộttrongnhữngkháchhàngcủahọ.Họsẽkhôngđộngchạmgìvàosựvụhết.NhưnghọrấtvuilòngđượcchuyểnvụviệcsangchohãngSkadden,Arps.“ChuyênmônbanđầucủaFlomchínhlà

cácvụtranhđấubằngủyquyền,vàđókhôngphảithứchúngtôilàm,cũnggiốngnhưlàchúngtôikhôngtiếpnhậnnhữngsựvụliênquanđếnhônnhânvậy,” Robert Rifkind, một luật sư thành viên lâu năm của hãng Cravath,Swaine&Moore đã nói. “Và thế là chúng tôi không cómongmuốn biếtthêmgìvềviệcđó.Tôivẫnnhớmộtlầnchúngtôigặpsựvụliênquanđếntranhchấpbằngủyquyền,mộttrongnhữngcộngsựcaocấpcủahãngtôinóirằng,đượcrồi,lôiJoevào.Anhtabướcvàomộtphònghộinghị,chúngtôingồixungquanhtrìnhbàyvấnđề,anhtabàychochúngtôicáchphảilàmgìvàbướcra.Tôinói,'Chúngtacũngcóthểlàmnhưthếmà,anhbiếtchứ.'Vàngườicộngsựcủachúngtôinóingay, 'Không,không,không,khôngđược.Chúng ta không làm việc đó đâu.' Chỉ đơn giản bởi chúng tôi không làmnhữngviệcđó.”

Vàrồiđếnthậpniên1970.Mốiáccảmdaidẳngđốivớicácvụkiệntụngđãphảichấpnhận thấtbại.Việcvaymượn tiềnbạcdễdànghơn, luật lệ liênbangđượcnớilỏng,thịtrườngtrởnênquốctếhóa.Cácnhàđầutưquyếtliệthơnvàkếtquảlàmộtđợtbùngnổcảvềsốlượngvàquymôcáccuộcthôntính công ty. “Những năm 1980, nếu anh đến dựBàn trònDoanh nghiệp(hiệphộicáclãnhđạotậpđoànchínhyếucủaHoaKỳ)vàlấyýkiếnthămdòxemliệucáccuộc thôntính thôbạocónênđượcchophéphaykhông,haiphầnbasẽnóiKhông,”Flomkể.“Giờđây,cuộcbỏphiếusẽgầnnhưđồnglòngnhấttrírằngCó.”Cáccôngtycầnphảiđượcbảovệtrongcáccuộckiệntụngchốnglạiđịchthủcủamình.Nhữngkẻkiệntụngthôbạocầnphảibịtrảđòn.Nhữngnhàđầu tưmuốnăn tươinuốtsốngnhữngđối thủ tỏýkhôngvừalòngcũngcầnđếnsựgiúpđỡchochiếnlượcpháplýcủamình,vàcáccổđôngthìcầnđếnngườiđạidiệnchínhthức.Sốtiềntrảchocácsựvụnàyngàycànglớn.Từgiữathậpniên1970chođếncuốinhữngnăm1980,khoảntiềnđổvàocácvụsápnhậpvàmualạicôngtyhàngnămởPhốWallđãtănglên2.000%,đạtđỉnhđiểmlàxấpxỉmộtphầntưnghìntỷđô-la.

Vậy lànhữngsựvụmàcáchãng luậtkỳcựukhôngmuốnđộng tayvào−

nhữngvụ thôn tínhcông tyvàkiện tụng thôbạo−giờđây trở thànhcôngviệcmàmọihãngluậtđềumuốnlàm.Vàchuyêngiatronghailĩnhvựcpháplý trởnêncộmcánnhưvậylàai?Chínhlànhữngcôngty luậtcó thờichỉchầurìavàxếpvị trí thứcấp,đượckhởidựngbởinhữngngườikhôngthểkiếmđượccôngviệcnàotạicáchãngluậtkhutrungtâmthànhphốhồimườihaymườilămnămtrướcđó.

“(Cáchãnggiày-trắng)vẫnkhôngquan tâmtớicácvụ thôn tính,sápnhậpkhicuộcchơiđãvàohồikhárômrả.Tớilúchọquyếtđịnhrằngcólẽnênthamgiavàoviệclàmănđó,thìchúngtôiđãtunghoànhlâulâurồi,”Flomnói.“Vàmộtkhibạnđãgâydựngđượctiếngtămtrongviệcthựchiệnnhữngsựvụkiểuấy,côngviệcsẽtìmđếnbạnđầutiên.”

ThửnghĩxemđiềunàygầngũirasaovớinhữngcâuchuyệncủaBillJoyvàBillGates.Cảhaingườibọnhọđềuđãlàmviệccựcnhọctrongmộtlĩnhvựckhávôdanhtiểutốtmàchẳngmấyhivọngtotátđạtđượcthànhcôngthựctế.Nhưng rồi−BÙM!− cuộc cáchmạngmáy tính cá nhânnổ ra, và haingườihọđãcósẵnmườinghìngiờtíchlũytrongtay.Họđãsẵnsàng.Flomcũngcótrảinghiệmtươngtự.Suốthaimươinămôngđãmàigiũahoànthiệnnghềnghiệpcủamình tạiSkadden,Arps.Rồi thếcuộcđổi thayvàôngđãsẵnsàng.Ôngkhônghềchiếnthắngnghịchcảnh.Thayvàođó,thứbanđầuvốnlànghịchcảnhcuốicùnglạitrởthànhmộtcơmay.

“Không phảimấy người đó là những luật sư thôngminh xuất chúng gì,”Rifkindnói.“Chỉlàbởihọcómộtkỹnăngvốnđượctruirènsuốtbaonhiêunăm−độtnhiênlạitrởnênrấtcógiátrị.”

BàihọcthứHai:

Maymắnvềmặtnhânkhẩuhọc

5.

MauriceJanklowtrúngtuyểnvàoTrườngLuậtBrooklynnăm1919.ÔnglàcontraicảtrongmộtgiađìnhDoTháinhậpcưtừRomania.Ôngcótấtcảbảyanhchịem.NgườiemútkinhdoanhmộttiệmbáchhóanhỏởBrooklyn.Haingườikháclàmăntronglĩnhvựcđồmaymặcdànhchonamgiới,mộtngườicóstudiothiếtkếđồhọa,mộtngườikháclàmmũlông,vàmộtngườinữalàmtronglĩnhvựctàichínhởtậpđoànxâydựngTishmanRealty.

Mặcdùvậy,Mauricelàngườiduynhấthọcđạihọc,họccaohiểurộngnhấttronggiađình.ÔngnhậnđượcbằngluậtvàgâydựngnghềnghiệptạiPhốCourtkhutrungtâmBrooklyn.MauricelàmộtngườiđànôngdángvẻlịchlãmvậnđồhiệuBrooksBrothersvàmũmềm.Mùahè,ôngđộimộtchiếcmũrơmcủangườichèothuyền.ÔngkếthônvớiLilianLevantin−côcongáixinhđẹpcủamộtnhânvậtcóthanhthếủnghộtruyềnthốngvàgiáolýDoThái.Ôngđi trênmộtchiếcxehơilớn.ÔngcùnggiađìnhchuyểnđếnsốngởQueens,mộttrongnhữngkhuđôngđúcsầmuấtnhấtthànhphốNewYork.Vềsauôngcùngmộtcộngsựnữađãtiếpquảnmộtdoanhnghiệpsảnxuấtgiấyviếtcóđủnhữngdấuhiệuhứahẹnsẽtạonêncơđồtolớn.

Tấtcảnhữngdấuhiệuđó,xéttrênbấtcứkhíacạnhnàocũngchỉrarằngônglàkiểungườisẽcó thểphátđạtởvai tròmột luật sưcủaNewYork.Ôngthôngminhvàđượchọchànhcẩnthận.Ôngxuấtthântừmộtgiađìnhđượcnuôidạytửtếphùhợpvớinhữngquytắccủahệthốngđươngthời.Ôngsốngtạimộtkhuvựckinh tếphátđạt.Nhưngcómộtđiềukỳ lạ: thànhcôngđãkhôngbaogiờxảyđến.SựnghiệpcủaMauriceJanklowkhônghềcấtcánhnhưônghivọng.Luônluôntrongsuynghĩcủamình,ôngthựcsựchưabaogiờvượtlênkhỏiPhốCourtởBrooklyn.Ôngchậtvậtvàloạngchoạngcốtiếnlên.

Tuyvậy,MauriceJanklowcómộtngườicontrai tênMortvềsaucũngtrởthànhmộtluậtsư,vàcâuchuyệncủacậucontraithìkhácnhiềusovớingườicha.MortJanklowgâydựngmộtcôngtyluậttừđốngđổnáthồinhữngnăm

1960,sauđókiếntạonênmộttrongnhữnghệthốngnhượngquyềnthươnghiệutruyềnhìnhcápsớmnhấtđểrồibánlạivớicáigiácaongấtngưởngchoCoxBroadcasting.Mortkhởisựmộtđạidiệnxuấtbảnhồinhữngnăm1970vàgiờđâyđólàmộttrongnhữngđạidiệnxuấtbảncóuytínnhấtthếgiới.Mortsởhữumộtchiếcphicơ.Tấtcảnhữnggiấcmơđãtừngchốibỏngườichagiờđâyđượcngườiconthựchiệntrọnvẹn.

VìđâuMortJanklowthànhcôngtrongkhiMauriceJanklowthìkhông?Dĩnhiêncóhàngtrămlờiđáptiềmnăngchocâuhỏiấy.Nhưnghãycùnggiởlại trangsáchcóphân tíchvềcácnhà tàiphiệtkinhdoanhsinhhồinhữngnăm1830vàcáclậptrìnhviênphầnmềmsinhvàonăm1955vànhìnvàosựkhácbiệtvềthếhệgiữahaichaconnhàJanklow.CótồntạimộtthờiđiểmhoànhảochocácluậtsưgốcDoTháiởNewYorkrađờikhông?Hoáralàcó,vàđâycũnglàmộtthựctếtươngtựgiúpgiảithíchmộtđiều:thànhcôngcủaMortJanklowchínhlàchiếcchìakhóathứhailàmnênthànhcôngcủaJoeFlom.

6.

Nghiên cứu của Lewis Terman về thiên tài − độc giả hẳn vẫn nhớ trongchươngviếtvềChrisLangan−làcôngtrìnhđiềutraxemmộtsốtrẻemsinhtrongkhoảng1904đến1917vớimứcIQcaosẽthểhiệnrasaokhitrưởngthành.Vànghiêncứunàypháthiệnrarằngcómộtnhómgồmnhữngngườithànhcôngthựcthụvàcũngcómộtnhómgồmtoànnhữngngườithấtbại,vàrằngnhữngngười thànhcôngcónhiềukhảnăngxuất thân từcácgiađìnhgiàucó.Xétvềkhíacạnhấy,nghiêncứuTermancàngnhấnmạnhthêmlậpluậnmàAnnetteLareauđưa ra, rằngnhữnggì chamẹbạn làmđểduy trìcuộcsống,nhữngđặcđiểmđikèmvớigiaitầngmàchamẹbạnvốnthuộcvề−giữvaitròquantrọng.

CómộtcáchkhácđểphábỏnhữngkếtquảcủaTerman,đólàthờiđiểmcácđối tượng trongNhómMối ra đời.Nếu bạn chiaNhómMối ra thành hai

cụm,nhữngngườisinh trongkhoảng1903đến1911sangmộtbên,nhữngngười sinh từ 1912 đến 1917 sangmột bên, kết quả là những kẻ thất bạitrongNhómMốichủyếusinhratrongcụmđầutiên.

LờigiảithíchcóliênquanđếnhaibiếnđộngtolớncủathếkỷXX:CuộcĐạikhủnghoảngkinhtếvàThếchiếnthứhai.Nếubạnsinhvàonăm1912đếnkhoảngnăm1915−bạntốtnghiệpđạihọcsaukhithờiđiểmtồitệnhấtcủaKhủnghoảngđãqua,vàkhiấybạnlạibịgọivàoquândịchởvàođộtuổitrẻtrungvừavặnđếnmứcviệcxanhàchinhchiếnbahoặcbốnnămlàmộtcơhộiđồngthờicũngchínhlàmộtsựgiánđoạn(tấtnhiênphảigiảthiếtlàbạnkhôngbịchếttrongchiếncuộc).

NhómMốisinhvào trướcnăm1911, tốtnghiệpđạihọcchínhvào thờikỳcaođiểmcủaKhủnghoảng,khicơhộiviệc làm thậtkhanhiếm,vàhọđãbướcvàonửacuốilứatuổibamươikhiThếchiếnthứhainổra,đồngnghĩavớiviệcbịbắtvàoquândịch,họbuộcphảibỏngangsựnghiệp,giađình,cuộc sốngcủamộtngười trưởng thànhvốnđãđâuvàođấy.Sinh ra trướcnăm1911chínhlàgặpbấthạnhvềmặtnhânkhẩuhọc.NhữngsựkiệnkhốcliệtnhấtcủathếkỷXXđãvatrúngbạnđúngvàothờiđiểmkhôngthíchhợp.

LogicnhânkhẩuhọctươngtựcũngápdụngvớicácluậtsưngườiDoTháiởNewYorknhưMaurice Janklow.Cánhcửavàocáchãng luậtđìnhđámởkhutrungtâmđãđóngsậptrướcmắthọ.Vậynênhọchủyếulànhữngngườihànhnghềriênglẻ,giảiquyếtcácvấnđềliênquanđếndichúc,lyhôn,soạnthảohợpđồngvànhữngtranhchấpnhỏlẻkhác.ĐếnthờikỳKhủnghoảng,côngviệcdànhchongườihànhnghề tựdođãbiếnmất. “Gầnmộtnửa sốthànhviêncủagiớiluậtsưthànhthịchỉkiếmđượcdướimứcsốngtốithiểucủa các gia đìnhMỹ,” Jerold Auerbach viết về những năm tháng KhủnghoảngởNewYork.“Mộtnămsauđó1.500luậtsưphảiđưaralờituyênthệxácnhậnmìnhlàngườinghèotheoluậtđịnhđểđủtiêuchuẩnnhậntrợcấpviệc làm.Các luật sưDoThái (ước tínhchiếmmộtnửagiới luật sư thành

thị)pháthiệnrarằngviệchànhnghềcủahọđãtrởthành“conđườngđànghoàngdẫnđếnchếtđói’’.“Bấtkểhọđãbươnchảihànhnghềbaonhiêunămđinữa,thunhậpcủahọ“thấphơnrõrệt”sovớicácđồngnghiệpThiênchúagiáo.Maurice Janklow sinhnăm1902.Khi thời kỳKhủnghoảngbắt đầu,ôngmớicướivợ,mớimuachiếcxehơibự,mớichuyểnđếnkhuQueensvàđánhmộtcanhbạc lớnvớiviệckinhdoanhgiấyviết.Sựsắpđặt thờigiancủaôngkhôngthểtệhạihơn.”

“Ôngđãsắpgâydựngnêncảmộtgiasản,”MortJanklownóivềchamình.“NhưngcuộcĐạiKhủnghoảngđãbópchếtôngvềmặtkinhtế.Ôngkhôngcóbấtcứkhoảndựtrữnào,cũngkhônghềdựadẫmđượcgìvàogiađình.Vàtừđóvềsau,ôngtrởthànhmộtluậtsưkiểucôngchứngviên.Ôngkhôngcònchútquảcảmnàođểchấpnhậnrủironữa.Đãquáđủvớiông.Chatôithườngđảmnhậncácloạithủtụcmuabánbấtđộngsảnvớigiáhaimươilămđô-la.ÔngcómộtngườibạnlàmởNgânhàngTiếtkiệmJamaica,ngườivẫnquẳngchoôngítcôngviệc.Đổilấyhaimươilămđô-la,ôngsẵnsànglàmtấtcảcáckhâuthủtụcmuabánbấtđộngsản.Chỉhaimươilămđô-la!”

“Tôivẫnnhớcảnhbốmẹtôimỗibuổisáng,”Janklownóitiếp.“Bốsẽnóivớimẹ, 'Anhcómộtđô-labảymươi lămxu.Anhcầnmườixuđixebus,mườixuđitàuđiệnngầm,haimươilămxumuamộtcáisandwich,'vàbốsẽđưachomẹchỗcònlại.Họđãlaođaokhốnkhóđếnvậyđấy.”

7.

Giờhãyđốilậptrảinghiệmấyvớitrảinghiệmcủamộtngườikhác−vínhưMortJanklow,chàođờihồinhữngnăm1930.

Hãythửquansátbảngdướiđây,trongđóthểhiệntỉlệsinhđẻcủanướcMỹtừnăm1910đếnnăm1950.Vàonăm1915,cóxấpxỉbatriệubésơsinhrađời.Đến năm1935, con số đó giảmbớt khoảng sáu trămnghìn, và trongvòngmộtthậpniênrưỡi tiếptheo,consốlại trởvềtrênmứcbatriệu.Thể

hiệnnóbằngconsốchínhxáchơn,thìcứmộtnghìnngườiMỹ,có29,5trẻsinh ravàonăm1915;18,7 trẻ sinhvàonăm1935;24,1 trẻ sinhvàonăm1950.Thậpniên1930đượcgọilà“vùngtrũngnhânkhẩuhọc.”ĐểđốiphóvớitìnhhìnhkinhtếkhókhăncủacuộcKhủnghoảng,cácgiađìnhthườngngưngviệcsinhcon,vàkếtquảlà,thếhệrađờitrongthậpniênđóítđángkểsovớithếhệtrướccũngnhưthếhệtiếpngaysau.

DướiđâylàghichépcủanhàkinhtếhọcH.ScottGordonvềnhữnglợiíchriêngcócủaviệclàmộttrongsốnhữngngườirađờigiữamộtthếhệítỏi:

Khianhmởmắtchàođời,đólàmộtbệnhviệnrộngthênhthang,trangthiếtbịđầyđủsẵnsàngđểphụcvụcảmộtlànsóng(sinhđẻ)trướcanh.Độingũybácsĩhàophóngrộngrãivới thìgiờcủamình,bởihọchẳngcómấyviệcphảilàmtrongkhitrảiquamộtkhoảngthờigianyênổntạmthờichotớikhilànsóng(sinhđẻ)tiếptheotràntới.Khianhđếntuổitớitrường,nhữngtòanhàbềthếđãsẵnsàngđónnhận;độingũgiáoviênđôngđảochàoanhvớicánh tay dang rộng.Ở trường trung học, đội bóng rổ không được cừ nhưtrướcđâynhưngmuốnsửdụngsântậpphòngthểchấtbaolâucũngchẳng

vấnđềgì.Trườngđạihọclàmộtnơichốnthúvị,cóbiếtbaonhiêuphònghọcvàphòngở,khôngcảnhchenchúcchậtchộiởcăng-tin,cácgiảngviênquan tâm tận tình. Rồi đến lúc anh bước chân vào thị trường việc làm.Nguồncunglaođộngmớithìthấptrongkhimứccầulạicao,bởicómộtđợtsóngrộnglớncuộntớingaysaulưnganh,mangtớimứccầumạnhmẽđốivớihànghóavàdịchvụ từphíanhữngngườisửdụng laođộng tiềmnăngcủaanh.

TạiNewYork,thếhệsinhvàođầuthậpniên1930ítỏitớimứcquymôlớphọcchắcchỉbằngmộtnửasovớihaimươilămnămtrướcđó.Cáctrườngsở,vốnđượcxâydựngdànhchocảmộtthếhệđôngđúctrướcđó,vẫncònmới,vànghềgiáoviênhồithờikỳĐạiKhủnghoảngđượccoilàmộtnghềdanhgiá.

“Các trườngcôngở thànhphốNewYorkhồinhữngnăm1940đượcđánhgiá lànhững trường tốtnhất cảnước,”DianeRavitch,mộtgiảngviêncủaĐạihọcNewYork−mộtngườiviếtrấtnhiềuvềlịchsửgiáodụccủathànhphố,đãnói.“Cómộtlứacácnhàsưphạmởđộtuổibamươivàbốnmươi,nhữngngườinếuởvàothờibuổikhácđánglẽphảilàgiảngviênđạihọc.Họrấtxuấtsắc,nhưnghọkhôngthểcóđượccôngviệcmìnhmongmuốn,nênviệcgiảngdạytạitrườngcôngchínhlàviệchọđãlàm,bởicôngviệcđóantoàn,cótiềntrợcấphưutrívàchẳngbaogiờbịsathảicả.”

Thứđộnglựctươngtựcũngmanglạilợiíchchonhữngthànhviênthuộcthếhệđókhihọbướcrakhỏitrườngđạihọc.DướiđâylàcâuchuyệncủaTedFriedman−một trongnhững luậtsư tranh tụnghàngđầuởNewYorkhồinhững năm1970 và 1980.Cũng giống nhưFlom, Friedman lớn lên trongcảnhđóinghèo,concủamộtgiađìnhDoTháinhậpcưgieoneochậtvật.

“NguyệnvọngcủatôilàTrườngCityvàĐạihọcMichigan,”Friedmannói.TrườngCitythìmiễnphícònMichigan−hồiđó,cũngnhưbâygiờ,làmộttrongnhữngđạihọchàngđầuởMỹ,phảiđóng450đô-lamộtnăm.“Cáihay

là sau năm đầu tiên, bạn có thể giành được học bổng nếu điểm số cao,”Friedmannói.“Vậynênchỉcónămđầutiênlàtôiphảiđóngtiềnthôi,nếutôi học đến nơi đến chốn.” Friedman lúc đầu ngả về khả năng ở lạiNewYork.“Vâng,tôiđếnhọcởtrườngCityđúngmộtngày,tôikhôngthíchchỗđấy. Tôi nghĩ bụng, lại thêm bốn năm nữa kiểu trường Khoa học Bronx(trườngtrunghọcmàFriedmanvừatrảiqua),thếlàtôivềnhàgóighémtưtrang,vẫyxeđinhờđếnAnnArbor.”Ôngkểtiếp:

Tôicómấytrămđô-ladằntúitừhồimùahè.TôiđãlàmviệcởCatskillsđểkiếmđủtiềntrảbốntrămnămmươiđôhọcphímàvẫncònmộtítdằntúi.Thế rồi tôi kiếm được chân chạy bàn tạimột nhà hàng sang trọng ởAnnArbor.TôicònlàmthêmbanđêmởRiverRouge,nhàmáyrấtlớncủaFord.Đấylàtiềnthựcthụ.Tôichẳngkhókhănmấyđểkiếmđượcviệclàm.Cácnhàmáytìmkiếmnhâncông.Tôicòncómộtviệckhácnữa,việcnàyđemlạithunhậptốtnhấtmàtôitừngcótrướckhitrởthànhluậtsư,đólàlàmởcông trường. Suốt cả mùa hè ở Ann Arbor, chúng tôi xây dựng bãi thửnghiệmChrysler.Tôilàmởđómấymùahètrongsuốtthờigianhọctrườngluật.Mấyviệcđóđượctrảhậuhĩlắm,ắthẳnbởivìbạnlàmthêmgiờquánhiều.

Hãy nghĩ về câu chuyện này một lát. Nguyên nhân thứ nhất chính làFriedmantựnguyệnlàmviệcchămchỉ,tựchịutráchnhiệmvềbảnthân,tựnuôimìnhănhọc.Nhưngnguyêncớthứhai,cólẽmớilàbàihọcquantrọnghơn−ông tìnhcờxuấthiệnvàomột thờiđiểmởnướcMỹmànếubạn tựnguyện làmviệcchămchỉ, bạncó thểchịu tráchnhiệmvềbản thânvà tựnuôimìnhănhọc.Friedmankhiđó−nhưcáchchúngtagọibâygiờ,là“gặpbấtlợivềkinhtế.”FriedmanvốnlàmộtđứatrẻnộithànhởkhuBronx,cảbốlẫnmẹôngđềuchưatừngquađạihọc.Nhưngcứthửnhìnxemôngđãcóđượcviệchọchànhtửtếdễdàngđếnthếnào.FriedmantốtnghiệptừtrườngtrunghọccôngởNewYorkvào thờiđiểmmàcác trườngcôngcủa thànhphốNewYorkchínhlànỗighentỵcủatoànthếgiới.Nguyệnvọngđầutiên

củaông−TrườngCity, lạimiễnphí, cònnguyệnvọng thứhai−ĐạihọcMichiganlạichỉđòihỏicó450đô-la−nhìnbênngoài thìquytrìnhtuyểnsinhthậtthôngthoáng,dễdãi,thếnênanhchàngFriedmankhiđómớicóthểhômnaychọntrườngnàyngàymaitrườngkhác.

VàlàmcáchnàoFriedmanđếnnơi?Vớisốtiềnkiếmhồimùahètrongtúi,ôngbắtxeđinhờ.Khiđếnnơi,Friedmanlậptứccóđượcmộtloạtcôngviệcđểđỡđầnchitrảchocuộcsống,vìcácnhàmáyđang“tìmngười.”Vàđươngnhiênlàhọphảilàmvậy:họbuộcphảithỏamãnnhucầucủacảmộtthếhệngay trướcnhữngngườisinh ravào“vùng trũngnhânkhẩuhọc”của thậpniên1930vàcảcơnbùngnổdânsốsẽtràntớingaysauđó.Tínhkhảthicầnthiếtđểcóđượcthànhcôngkhôngchỉđếntừbêntrongmỗingườihaytừchamẹchúng ta.Nócòncónguồngốc từ thờiđại của chúng ta: từnhữngcơmayđặcbiệtmàmộtnơichốnđặcbiệtnàođó trong lịchsử trao tặngchochúngta.Vớimộtchàngtraitrẻsẽtrởthànhluậtgiatươnglai,rađờihồiđầunhữngnăm1930chínhlàthờiđiểmthầndiệu,cũnghệtnhưviệcrađờivàonăm1955 làmónquàdànhchomột lập trìnhviênphầnmềm,hoặc rađờivàonăm1835làcơhộichomộtnhàthầukhoán.

Ngàynay,MortJanklowcómộtvănphòngởvùngthượngParkAvenuechấtđầy những tác phẩm nghệ thuật hiện đại lộng lẫy − của Dubuffet, củaAnselmKiefer.Anhkểnhữngcâuchuyệnvuinhộn.(“Mẹtôicóhaingườichịemgái.Mộtngườisốngtới99tuổicònngườikiathìquađờiởtuổi90.Bàdì99tuổilàmộtngườiphụnữkhônngoan.BàkếthônvớiôngchúAlcủa tôi, người từng là giám đốc bán hàng của hãng nội y phụ nữMaidenform.Mộtlầntôinóivớiông,“PhầncònlạicủađấtnướcrasaohởchúAl?”Vàông trả lời,“Nhóccon.KhicháurakhỏiNewYork,mọinơiđềulàBridgeport’’).Janklowmanglạicảmgiácrằngcảthếgiớiđềuđượcsáng tạo ra để dành riêng cho ông. “Tôi luôn làmột người dấn thânmạohiểm,”Mortnói.“Thuởsơkhởi,khitôigâydựngcôngtysảnxuấtcáp,tôiđãkíkếtcácthươngvụmànếukhôngcốgắngthựchiệnthànhcông,tôicó

thể đã phá sản. Tôi luôn tâm niệm rằng mình có thể khiến nó tiến triểnđược.”

MortJanklowđihọckhicáctrườngcôngthànhphốNewYorkđangởvàothờikỳphongđộđỉnhcao.ThờiMauriceJanklowđihọcnhữngtrườngnàyởvàogiaiđoạnđôngđúcquámức.MortJanklowđếnhọctạiTrườngLuật−ĐạihọcColumbia,bởinhữngđứatrẻsinhvàothờiđiểm“vùngtrũngnhânkhẩuhọc”đượcquyềnkénchọntrườnglớpcẩnthận.MauriceJanklowđếnhọc ở TrườngLuậtBrooklyn giống như những gìmột đứa trẻ nguồn gốcnhậpcưcóthểlàmhồinăm1919.MortJanklownhượnglạicơngơisảnxuấtcápcủamìnhlấyhàngchụctriệuđô-la.MauriceJanklowxửlýcácloạithủtục giấy tờmua bán bất động sản lấy haimươi lăm đô-la tiền công. CâuchuyệncủanhàJanklownóivớichúngtarằngthànhcôngnhanhchóngcủaJoeFlomkhôngphảichuyệnthờinàocũngcó.Kểcảnhữngluậtsưtàinăngnhất, được trang bị đầy đủ những bài giáo dục luân lý của gia đình cũngkhôngthểnàothoátlykhỏinhữnghạnchếcủathếhệanhta.

“Mẹtôivẫnminhmẫnchođếntậnnăm,sáuthángcuốiđời,”MortJanklowkể.“Vàtronggiaiđoạnmêsảngbàđãnóivềnhữngđiềubàchưatừngkểbaogiờ.Bàrơinướcmắttrướccáichếtcủabạnbèhồidịchcúmnăm1918.Thếhệấy−thếhệcủabamẹtôi−đãtrảiquaquánhiềubiếncố.Họsốngquatrậndịchấy,trậndịchđãcướpđimộtphầnmườidânsốtoànthếgiới.Khiếpsợlantràncácđườngphố.Chứngkiếnbạnbèchết.VàrồiđếnThếchiếnthứNhất,rồiĐạikhủnghoảng,tiếpđếnThếchiếnthứHai.Họchẳngcómấycơhội.Đó làmộtgiaiđoạn thậtkhắcnghiệt.Bố tôiđáng lẽ rađãthànhcônghơnrấtnhiềunếuởvàomộtthờiđạikhác.”

BàihọcsốBa:Ngànhcôngnghiệpmaymặcvànhữngcôngviệccóýnghĩa

8.

Năm 1889, Louis và Regina Borgenicht lên tàu thủy ở Hamburg để khởi

hành đếnMỹ. Louis xuất thân từ Galacia, nơi sau này thuộc về Ba Lan.ReginađếntừmộtthịtrấnnhỏbéởHungary.Họđãkếthônđượcmấynăm,cómộtđứaconnhỏvàđangsắpcóđứathứhai.Trongsuốtchuyếnđikéodàimườibangày,họngủtrênnhữngđệmrơmđặtdướimặtsànngaytrênkhoangmáy,bámchặtvàobấtcứthứgìmỗikhitàutrồilênhụpxuống.HọcómộtngườithânởNewYork:ngườichịemcủaBorgenicht−Sallie−đãnhậpcưvàoMỹđượcmườinăm.Họchỉcóđủtiềnđểcầmcựgiỏilắmlàvàituần.Cũnggiốngnhư rấtnhiềungườinhậpcưvàoMỹkhác thờibấygiờ,chuyếnđicủanhàBorgenichtđúnglàmộtbướcbiếnđổivềlòngtin.

LouisvàReginatìmthuêđượcmộtcănhộbéxíutạiđườngEldridg,ởvùnghạkhuĐôngManhattanvớigiá8đô-lamộttháng.SauđóLouisbắtđầulênphốkiếmviệclàm.Ôngnhìnthấylềđườngkenchậtcácxebándạo,hàngrongvànhữngngườibánhoaquả.Tiếngồn,hoạtđộngvàsứcsốngnơiđâykhiếnnhữnggìôngđã từngbiếtởCựuThếgiới trởnênbénhỏ thảmhại.Cảmgiácđầutiênlàchoángngợp,sauđólạithấydườngnhưđượctiếpthêmsinh lực. Ông đến cửa hàng cá của người chị em trên đường Ludlow vàthuyếtphụcbàcholấycátríchbántrảchậm.Ôngdựngquầyhàngngaytrênlềđườngvớihaithùngcá,dạoquadạolạigiữahaithùngvàraobằngtiếngĐức:

Dùngđểrán

Dùngđểlàmbánh

Dùngđểnấunướng

Ănvàođềungon

Cátríchlàmramọibữaăn

Vàdànhchomọitầnglớp

Đếncuốituần,ôngđãlãiđược8đô-la.Đếntuầnthứhailà13đô-la.Đólànhữngmónđángkể.NhưngLouisvàReginakhôngbiếtđượcphảilàmthếnàođểviệcbáncá trích trênđườngphố trở thànhviệc làmăncó tổchức.SauđóLouis quyết định thử làmmột anhđẩy xe bán dạo.Ôngbán khăntắm,khăntrảibànmàchẳnggặpnhiềumaymắnlắm.Ôngchuyểnsangsổsách,rồichuối,rồitấtdàitấtngắn.Liệucótươnglaithựcsựnàovớixeđẩykhông?Reginasinhđứathứhai,mộtcôcongáivàsựthúcépdồnlênLouiscàngtănglên.Giờđâyôngphảilochobốnmiệngăn.

CâutrảlờiđếnvớiôngsaunămngàyđằngđẵngdạolêndạoxuốngnhữngconphốcủavùnghạkhuĐông,ngayvào thờikhắcông sắp từbỏmọihivọng.Ôngngồitrênmộtcáithùngúpngược,trệutrạobữatrưamuộnlàmấycáibánhsandwichmàReginalàmchoông.Câutrảlờilàquầnáo.Mọinơixungquanhôngcáccửahàngmởrộng−bộđồ,váyvóc,quầnyếm,áosơmi,váyngắn,áochoàng,quần,tấtcảđãmayhoànchỉnhvàsẵnsàngđểmặc.Vốnđếntừmộtthếgiớimàquầnáođượcmayvábằngtaytạinhàhoặcđặtmaytheosốđo,đâyđúnglàmộtsựgiácngộ.

Nhiềunămvềsau,khiđãtrởthànhmộtôngchủsảnxuấtyphụcphụnữvàtrẻemphátđạt,Borgenichtviết:“Đốivớitôiđiềungạcnhiênlớnnhấtkhôngđơn thuần là số lượngphongphúcác loạiđồmaymặcsẵn,−mặcdùbảnthânđiềuđóthôicũnglàmộtphépnhiệmmàurồi,-,màởthựctếrằngtạinướcMỹthậmchínhữngngườinghèokhổcũngcóthểtiếtkiệmcôngsứclaođộng,thờigianbỏvàoviệcmayváquầnáobuồntẻchỉbằngmộtviệcđơngiảnlàđivàomộtcửahàngvàrồibướcravớimónđồhọcần.Cómộtlĩnhvựcđểanhdấnthânvào,mộtlĩnhvựckhiếnanhphảithấyrùngmìnhxúcđộng.”

Borgenichtlôicuốnsổghichépnhỏra.Đitớinơinào,ôngcũngđềughilạixemngườitamặcgìvàcóthứgìbàybán−quầnáonamgiới,quầnáophụnữ,quầnáotrẻem.Ôngmuốntìmramộtmóngìđó“mớilạ”,thứgìđómà

người tamặc nhưng lại chưa được bày bán trong các cửa hàng.Ông dạobướckhắpnẻophốphườnghơnbốnngàynữa.Cuốicùng,vàomộtbuổitốikhitrênđườngvềnhà,ôngtrôngthấynửatácácbégáiđangchơinhảylòcò.Mộtemtrongsốđómặcmộtchiếctạpdềbéxinhbênngoàiváy,cắtthấpởđằngtrướcvớimộtnútbuộcởphíalưng,nókhiếnôngbấtthầnkinhngạc,bởi trong những ngày xem xét không ngừng nghỉ các cửa hàngmaymặcvùnghạkhuĐôngtrướcđó,ôngchưatừngtrôngthấycửahàngnàobàybántạpdềcả.

ÔngvềnhàvàkểvớiRegina.BàcómộtchiếcmáykhâucũkỹmàhọmuahồimớiđếnnướcMỹ.Sánghômsau,ôngđếntiệmvảivàphụtùngquầnáomuamộttrămthướcvảibôngkẻvànămmươithướcvảisọctrắng.Ôngquaytrởvềcănhộnhỏbécủahọvàbàyđốngđồrabànăn.Reginabắttayvàocắtvảibông−cỡnhỏchotrẻchậpchữngbiếtđi,lớnhơnchobọntrẻnhơnhỡ−chođếnkhiđượcbốnmươichiếctạpdề.Bàbắtđầumay.Đếnnửađêm,bàđingủvàLouis tiếp tụccôngviệcbà làmdở.Sớmtinhmơ,bà trởdậyđểthùakhuyếtvàđơmkhuy.Mườigiờsáng,chỗtạpdềđãhoàntất.LouisgomchúnglêntayvàthẳngtiếnđếnđườngHesterthửvậnmay.

“Tạpdềtrẻem!Tạpdềbégáiđây!Tạpdềmàumườixu!Tạpdềtrắng,mườilămxu!Tạpdềbégáiđây!”

Đếnmộtgiờchiều,cảbốnmươichiếctạpdềđãhếtveo.

“Mìnhơi,chúngtacóviệclàmănrồiđây,”ônghétlênvớiReginasaukhichạymộtmạchtừđườngHestervềnhà.

Ôngômlấyeobàvàbắtđầuxoayvòngvòng.

“Em phải giúp anhmới được,” ông thét lên. “Chúng ta sẽ làm việc cùngnhau!Mìnhơi,đâylàcôngchuyệnlàmăncủachúngta!”

9.

NgườiDoTháinhậpcưnhưnhàFlomsvàBorgenichthayJanklowkhônggiốngnhưnhữngnhómngườinhậpcưđặtchântớinướcMỹhồithếkỷXIXvàđầuthếkỷXXkhác.NgườiIrelandvàItaliavốnlàdânnghèo,táđiềnlàmthuê từnhữngvùngnông thôncùngkhổcủa châuÂu.NgườiDoThái thìkhôngthế.TrongsuốtnhiềuthếkỷởchâuÂu,ngườiDoTháibịcấmsởhữuđấtđai,vậynênhọtụhọpthànhcácnhómởthànhphốvàthị trấn,bắt tayvàobuônbánvàlàmnghềthủcông.BảymươiphầntrămdânDoTháiĐôngÂuđổxôđếnEllisIslandtrongsuốtbamươinămhoặctươngtựnhưthếhồitrướcThếchiếnthứNhấtđãcósẵntrongtayítnhiềukỹnăngnghềnghiệpnàođó.Họđãsởhữunhữngcửahàngtạphóahoặctiệmtrangsứcnhonhỏ.Họvốnđãlàthợđóngsáchhoặcthợlàmđồnghồ.Chiếmphầnápđảotrongđó,kinhnghiệmcủahọchủyếuđặtvàonghềkinhdoanhmaymặc.Họvốnlà thợmay, thợ làmquầnáo chophụnữ, thợ làmmũ,ngườibuônbándalôngthúvàthợthuộcda.

ĐiểnhìnhnhưLouisBogenichtđãrờibỏgiađìnhnghèokhócủachamẹtừhồimớimườihaituổiđểlàmviệcởvịtríthungânchomộtcửahàngtạphóatrong thị trấn Brzesko của Ba Lan. Khi có cơ hội làm việc trong nghềSchnittwarenHandlung(nghĩađen:côngviệcmuabáncácloạivảivóchoặc“tấmhàngdệt”,nhưhọvẫnđượcbiếtđến),ôngđãkhôngbỏlỡ.“Thờiđó,những anh hàng xén chính là người mang đồ may mặc đến với toàn thếgiới,”ôngviết,“vàtrongbayếutốcăncốtthiếtyếuvớiđờisốngtrongxãhộigiảnđơnđó,đồănthứcuốngvànơi trúngụchỉ làchuyệnxoàngxĩnhtầmthường.Việcănvậnmớilàquýtộc.Nhữngngườilàmnghềmaymặc,nhữngngườibuônbáncácloạivảivóctuyệtvờitừmọingõngáchchâuÂu,nhữngthươnggiathămthúcáckhutrungtâmngànhtrongcácchuyếntuầndumỗinăm−tấtcảđềulànhữngônghoàngláibuônthờituổitrẻcủatôi.Lờinóicủahọđượclắngnghe,sứcnặngcủahọcóthểcảmnhậnđược.”

Borgenicht làmtrongnghề láivảinàychomộtngườiđànôngtênEpstein,sau đó chuyển đếnmột cửa hàngmang tênBrandstatter ở khu Jaslow lân

cận.ChínhởnơiđóBorgenichtđãhọcđượcnhữngđặc tínhphức tạpcủahàngtáchấtliệuvảivóckhácnhau,đếnmứcmàôngcóthểvuốttaylênmộttấmvảivànóichobạnbiếtmậtđộsợivải,tênnhàsảnxuấtcũngnhưnguồngốcxuất xứ củavải.Vài năm sauđó,Borgenicht chuyểnđếnHungaryvàgặpRegina.CôReginavốnđãkinhdoanhtiệmmayđoquầnáophụnữtừhồimườisáutuổi.Họcùngnhaumởramộtloạtcửahiệudệtmay,cẩnthậnhọchỏitừngchitiếtcủathuậtkinhdoanhdoanhnghiệpnhỏ.

ÝtưởngbấtngờvĩđạicủaBorgenichtvàongàyấy,khiđangngồitrênchiếcthùngúpngượcởđườngHestercũngkhôngphảithứtừtrêntrờirơixuống.Ông vốn làmột cựu binh củaSchnittwarenHandlung, vợ ông làmột thợmayquầnáonữtheomùa.Đâychínhlàsởtrườngcủahọ.VàothờiđiểmgiađìnhBorgenichtgâydựngcửatiệmnhỏngaytrongcănhộbéxíucủamình,hàngngànngườinhậpcưDoTháikháccũngđanglàmcôngviệctươngtự,pháthuyhếtnhữngkỹnăngkhâuvá,mayđồrađểsửdụng,đếnkhoảngnăm1900,quyềnkiểmsoátngànhmaymặcđãchuyểngiaohầunhưtoànbộvàotaynhữngngườimớiđếntừkhuvựcĐôngÂu.NhưlờiBorgenichtdiễngiải,“đâmsâubámrễvàomảnhđấtmớiđangmờigọivàgắngsứcnhưnhữngkẻmấttríđểlàmmọithứmìnhbiết.”

Ngàynay,vàothờibuổimàNewYorkđãtrởthànhtrungtâmcủamộtkhuvựcthànhthịrộnglớnmuônmàumuônvẻ,sẽdễdàngquênbẵngmấttầmquan trọng của một loạt kỹ năngmà những người nhập cư như gia đìnhBorgenichtmangđếnTânThếGiới.TừcuốithếkỷXIXchotớithếkỷXX,maymặcchínhlàngànhnghềkinhtếsôinổinhấttrongthànhphố.Cónhiềungườimayquầnáohơnbấtcứcôngviệcnàokhác,vàcónhiềusảnphẩmmaymặcđượcsảnxuấtởNewYorkhơnbấtcứthànhphốnàokháctrênthếgiới. Những toà nhà chuyên biệt đến giờ vẫn tọa lạc ở vùng hạ khuBroadwaycủaManhattan−từnhữngdãynhàkhođồsộtạihaimươiphânkhuxuôidướiquảngtrườngThờiĐạichođếnnhữngcụmgácxépkiêncốcủaSoHovàTribeca−hầunhưtấtcảđềuđượcxâydựngđểquâykíncác

thợmayáochoàng,thợlàmmũvànhữngngườimayđồlótnữ,nhữngcănphòngrộng lớnkenchậtđànôngvàđànbàgò lưngbênnhữngchiếcmáykhâu.Bước chân đến thành phốNewYork hồi những năm1890, có kinhnghiệmmayquầnáonữ,thêuthùahaySchnittwarenHandlungchínhlàmộtbướcđidẫn tớicảcơnghiệp tốt lànhphi thường.NócũnggiốngnhưviệctrìnhdiệnởThunglũngSiliconvàonăm1986khitrongtayđãcósẵnmườinghìngiờđồnghồkinhnghiệmlậptrình.

“KhôngcógìnghingờrằngnhữngngườinhậpcưDoTháiấyđãđếnNewYorkvàomộtthờiđiểmhoànhảo,vớinhữngkỹnănghoànhảo,”nhàxãhộihọcStephenSteinbergnói.“Để tậndụng tốiđacơhội,anhphảicónhữngđứctínhnhấtđịnh,vànhữngngườinhậpcưấylàmviệcthậtcầnmẫn.Họhisinh.Họchắtbóp,tiếtkiệmvàđầutưkhônngoan.Nhưngbạncũngphảinhớrằngngànhmaymặc thờibấygiờphát triển thậtnhanh thậtmạnh.Cảnềnkinhtếkhaokhátcóđượcnhữngkỹnăngmàhọsởhữu”.

LouisvàReginaBorgenicht,cũngnhưhàngnghìnngườiđặtchânđếnvùngđấtnàytrênnhữngcontàugiốngnhưhọ,đãđượctraotặngmộtcơhộibằngvàng.Con cái và cháu chắt họ cũng vậy, bởi những bài họcmà các côngnhânmaymặcấymangtheomìnhvềnhàvàomỗibuổitốilạitrởthànhđiềucốtyếuđểcóthểtiếntớinhữngbậctầngmớitrongxãhội.

10.

MộtngàysauhômvợchồngLouisvàReginaBorgenichtbánhết loạtbốnmươichiếctạpdềđầutiên,LouisđãthânchinhđếnCôngtyH.B.Claflin,giốnghệtnhưBrandstatterởBaLanvậy.Đếnđó,Borgenichtyêucầu tìmmộtđạidiệnbánhàngnóitiếngĐức,bởitiếngAnhcủaLouisgầnnhưbằngkhông.Ông cầm trong tay toàn bộ số tiền tiết kiệm cả đời của cả hai vợchồng−125đô-la,vàvớikhoản tiềnấy,ôngmuađủvảiđể làm tiếpmộtchụctátạpdềnữa.Suốtngàyđêm,ôngvàReginacắtvàmay.Ôngbánhếtsạchcảmườitátronghaingày.QuayvềônglạiđếnClaflinlàmlượtnữa.Họ

cũng bán đồ cho ông. Rất nhanh sau đó, vợ chồng Borgenicht thuê mộtngườinhậpcưcũngmớivừaxuốngtàu,giúphọcoisócbọntrẻđểReginacóthểdànhtoànbộthờigianmayvá, tiếpđếnlàmộtngườinữalàmthợhọcviệc.LouisthửvậnmayởkhunộiôxaxanhưHarlem,bánchocácbànộitrợtrongkhuchungcư.ÔngthuêmặttiềncửahàngởPhốSheriffvớimộtkhusinhhoạtởphía sau.Ôngmướn thêmbacôgáinữa,và trangbịmáykhâuchotấtcảhọ.Ôngbắtđầuđượcbiếtđếnnhưmột“ngườibántạpdề.”ÔngvàReginabántạpdềcũngchóngvánhnhưtốcđộhọlàmravậy.

Không lâu sau, gia đìnhBorgenicht quyết định vươn rộng ra.Họ bắt đầumaycả tạpdềchongười lớn,váy lótdài, rồiđến trangphụcphụnữ.ĐếnthángGiêngnăm1892,nhàBorgenichtđãcó tất thảyhaimươingười làmcông,hầuhếtlàngườinhậpcưDoTháigiốngnhưhọ.HọcóxưởngsảnxuấtriêngởvùnghạcủaĐôngManhattancùngmộtdanhsáchkháchhàngngàycàngdàira,baogồmcảmộtcửahiệuởkhunộiôthuộcsởhữucủamộtgiađình người nhập cưDoThái khác − anh em nhàBloomingdale.Hãy nhớrằngvợchồngconcáinhàBorgenicht tínhđến thờiđiểmđómớiđặtchânđếnđấtMỹđượccóbanăm.HọhiếmkhinóitiếngAnh.Họchẳngdưdậtgiàucógìdùbạncó tưởng tượngphongphú ra sao.Bấtkểkhoản lãinàokiếmđượchọcũng táiđầu tưvàocôngviệc làmănhếtvàBorgenichtnóirằngôngchỉcóvỏnvẹn200đô-latrongtàikhoảnngânhàng.Nhưngôngđãtựđịnhđoạtđượcsốmệnhcủamình.

Đâychính là lợi thế to lớn thứhaicủangànhmaymặc.Khôngchỉbởinópháttriểnnhanhthầntốc,nócònlàmộtngànhkinhdoanhrõràng.Quầnáokhôngđượcsảnxuấtratừmộtnhàmáycóquymôlớnduynhất.Thayvàođó,một loạtnhữngdoanhnghiệpđược thành lậpđã thamgiavào thiếtkếmẫumãvàchuẩnbịvảivóc,tiếpđếncôngđoạnthêu,bấm,đínhkhuyphứctạpđềuđượcchuyểnsangcácnhàthầunhỏlẻ.Vànếumộtnhàthầunàođóphìnhrađủlớn,hoặcđủthamvọng,anhtasẽbắtđầuthiếtkếmẫumãcủariêngmìnhvàchuẩnbịchấtliệuvảivócriêng.Đếnnăm1913,ángchừngđã

cókhoảngmườisáunghìncôngtyriênglẻtrongngànhmaymặccủathànhphốNewYork,rấtnhiềutrongsốđógiốnghệtnhưcửatiệmnhàBorgenichttrênPhốSheriff.

“Mứcbanđầuđểbướcvàoviệc làmăn là rất thấp.Về cơbản chỉ làmộtdoanhnghiệpgâydựngnên từmấycáimáykhâu,màmáykhâu thìchẳngtốnkémlắm,”DanielSoyer,mộtsửgiaviếtrấtnhiềuvềngànhdệtmayđãnói.“Thếnênanhchẳngcầnlậnlưngnhiềuvốnlắm.GiaiđoạnchuyểnsangthếkỷXX,chắcchỉmấtnămmươiđô-lađểsắmmộthayhaicáimáykhâu.Tấtcảnhữnggìbạncầnlàmđểtrởthànhmộtnhàthầulàcótrongtaymấycáimáykhâu,mấycáibàn là,vàibacôngnhân.Chênh lệch lợinhuận rấtthấpnhưngbạncóthểkiếmđượcchútđỉnh.”

HãynghexemBorgenichtmiêutảrasaovềquyếtđịnhvươnrộngrangoàimặthàngtạpdềcủaông:

Từnhữngnghiêncứuvềthịtrường,tôibiếtlàchỉcóbanhàsảnxuấtđồmaymặctrẻemvàonăm1890.Mộtlàtaythợmayởngaygầntôi,vốnchỉmaytheosốđođặthàng,trongkhihaingườikiathìlàmrathứsảnphẩmđắttiềnmàtôichẳnghamhốcạnhtranhlàmgì.Tôimuốnlàmranhữngthứ“giácảbìnhdân”−trangphục,đồtơtằm,đồlendạ.Mụctiêucủatôilàsảnxuấtrađồmaymặcquảngđạiquầnchúngcóthểchấpnhậnđược,nhữngthứquầnáo− từgócđộkinhdoanhmànói−có thể tiêu thụngangnhauởcáccửahànglớnnhỏ,cảởthànhphốvàvùngnôngthôn.VớisựgiúpđỡcủaRegina−côấyluôncókhiếuthẩmmỹvàkhảnăngthẩmđịnhtuyệthảo−tôiđãtạoramộtloạtsảnphẩmmẫu.Trưngchúngrachocáckháchhàng“thânthiết”cùngbạnbè,tôiđãđánhtrúngnhucầucácgiađìnhxétvềmọikhíacạnh−đồmaymặccủa tôisẽ tiếtkiệmcôngviệcchocácbànội trợ,chất liệuvàđườngkimmũichỉtốtngangngửa,thậmchíchắcchắntốthơnbấtcứthứgìđượclàmthủcôngtạinhà,giácảcũngrấtthíchhợpđểmuamaybánđắt.

Đếnmộtdịp,Borgenichtnhận ra rằngcơhộiduynhấtđểbánhànggiá rẻ

hơncáchãngsảnxuấtlớnkhácchínhlàbỏđikhâutrunggian,thuyếtphụccácnhàbuônbánvảitrựctiếpchoông.LouisđếngặpôngBinghamnàođóởCôngtyLawrence,một“gãYankeecaolớn,vẻdữtợn,râutrắngvớiđôimắtmàulamánhthép.”Haingườibọnhọởđó−mộtngườinhậpcưđếntừvùng nông thôn Ba Lan với thứ tiếngAnh ngắc ngứ đốimặt vớimột gãYankeehốnghách.Borgenichtnói rằngôngmuốnmuabốnmươikiệnvảicashmere.Binghamchưabaogiờbánhàngchomộtcôngtyriênglẻ,đừngnóilàmộtcửahànglèotèovốnnhỏtrênPhốSheriff.

“Anhmặtdàymàydạnmòđếnđâyvàhỏixintôilàmơnlàmphước!”đầutiênBinghamlớntiếngnạtnộ.NhưngcuốicùngôngtađãnóiĐồngý.

ĐiềuBorgenichtgặtháiđượctrongnhữngngàydàibônbamườitámtiếngđồnghồchínhlàmộtbàihọcvềnềnkinhtếhiệnđại.Ôngđãhọcđượccáchnghiên cứu thị trường.Ôngđãhọcđượcvề tổ chức sảnxuất.ÔngđãhọcđượccáchlàmthếnàođểđàmphánvớimộtngườiYankeekênhkiệu.Ôngđãhọcđượccáchlàmthếnàohoàmìnhsâuvàonềnvănhóađạichúngđểnắmbắtđượcnhữngxuhướngthờitrangmới.

NhữngngườinhậpcưIrelandvàItaliađếnNewYorkvàocùngthờiđiểmấykhôngcóđượclợithếđó.Họkhôngcónổimộtkỹnăngđặcbiệtphùhợpvớinềnkinhtếthànhthị.Họlàmlaođộngcôngnhật,ngườigiúpviệcvàcôngnhânxâydựng−nhữngcôngviệcmàhọcứlàmtrongsuốtbamươinămtrờimàkhôngbaogiờhọcđượcchútnàovềnghiêncứuthịtrường,sảnxuấthaycáchnàođểđiềuhướngchonềnvănhóađạichúng,cáchnàođểđàmphánvớinhữngngườiYankeevốnđangthốngtrịthịtrường.

HaythửnhìnvàosốphậncủanhữngngườiMexiconhậpcưvàoCaliforniatừnăm1900đếncuốithậpniên1920làmviệcởnhữngvựarauquảlớn.ĐơngiảnchỉlàhọchuyểntừkiếpsốngbầnnôngphongkiếnởMexicosangđờidânnghèoởCalifornia.“Nhữngđiềukiệntrongnghềmaymặccũngtồitệchẳngkhác chút nào,”Soyer nói tiếp. “Nhưng làmột côngnhândệtmay,

bạnsẽởgầnvớitrungtâmcôngnghiệphơn.NếubạnlàmviệctrênmộtcánhđồngởCalifornia,bạnchẳngcóchútmanhmốinàođểxemđiềugìxảyravớisảnphẩmkhinóbịchuyểnlênxetải.Nếubạnlàmviệctrongmộttiệmmaymặcnhỏ,lươnglậuthìthấpcòncácđiềukiệnthìkhủngkhiếp,thờigianlàmđằngđẵng,nhưngbạncóthểquansátchínhxácxemnhữngngườithànhcôngđanglàmgì,vàbạncóthểnhìnxemcáchgâydựngcôngviệccủariêngmìnhrasao.”

KhiBorgenicht trởvềnhàvàobuổiđêmvớicáccon,có thểôngmệtmỏi,nghèonànvàngợplênvìcôngviệc,nhưngôngvẫnsống.Ônglàngườichủcủa chính mình. Ông chịu trách nhiệm về những quyết định và phươnghướngcủachínhmình.Côngviệccủaôngphứctạp:nólôicuốncảtâmócvàtrítưởngtượngcủaông.Vàtrongcôngviệccủaông,cótồntạimộtmốiliênhệgiữanỗlựcvàtưởngthưởng:LouisvàReginacàngthứcđểmaytạpdềmuộnbaonhiêu,ngàyhômsauhọcàngkiếmđượcnhiều tiềnhơnbấynhiêu.

Bayếu tố− sựđộc lập, độphức tạpvàmối liênhệgiữanỗ lựcvà tưởngthưởng−nhưnhiềungườiđồngtình,chínhlàbaphẩmchấtphảihộiđủđểmộtcôngviệctrởnênđánghàilòng.Khôngphảiđơngiảnlàchuyệnlàmrabaonhiêu tiền trongkhoảng từ chíngiờ sángđếnnămgiờ chiềuđủkhiếnchúngtahoàntoànhạnhphúc.

Đó là chuyện liệu côngviệc có thỏamãnchúng tahaykhông.Nếu tôi đềnghịbạnlựachọngiữamộtbênlàcôngviệckiếntrúcsưvớimứclương75nghìnđô-lamộtnămvàmộtbênlàlàmviệctạinhàgiamhàngngàytrongsuốtphầnđờicònlạicủabạnvớithùlao100nghìnđô-lamộtnăm,bạnsẽchọncáinào?Tôiđoánlàlựachọnđầutiên,bởicócảđộphứctạp,sựđộclậpvàmốiliênhệgiữanỗlựcvàtưởngthưởngtrongviệcthựchiệnnhữngcôngviệcmangtínhsángtạo,vàđólàđiềuđánggiáhơncảtiềnbạcđốivớihầuhếtchúngta.

Côngviệcthỏamãnđượccảbatiêuchínóitrênđượccoilàcóýnghĩa.Làmmộtgiáoviêncóýnghĩa.Làmmộtnhàvậtlýhọccóýnghĩa.Làmmộtnhàkinhdoanhcũngvậy,vàsựnhiệmmàucủangànhdệtmay−vớibốicảnhtànkhốcvàu ám−đồng thời cũng là thứ chophépnhữngngườinhưgiađìnhBorgenicht, vừamới bước chân xuống tàu, tìm được thứ gì đó có ýnghĩađểlàm.KhiLouisBorgenichttrởvềnhàsaukhinhìnthấychiếctạpdềtrẻemlầnđầutiên,ôngđãnhảychânsáo.Ôngchưahềbánđượcthứgì.Ôngvẫnkhốncùng,khôngmộtxudínhtúivàôngbiếtrằngđểlàmrathứgìđó từý tưởngcủamìnhsẽđòihỏihàngnămtrời laođộngcật lực.Nhưngôngngâyngấtphấnchấn,bởiviễncảnhnhữngnămthánglaođộngcựcnhọcliênmiênkhôngcóvẻgìlàgánhnặngvớiông.BillGatescũngcócảmgiáctươngtựkhianhngồivàogõbànphímmáytínhlầnđầutiênởLakeside.VànhómBeatlesđãkhôngchùnbước trongkhiếphãikhihọđược thôngbáorằnghọphảichơi tám tiếngmộtđêm,bảyngàymột tuần.Họchộp lấycơhội.Làmviệcvấtvảsẽlàlờituyênánchỉkhinóchẳngcóchútýnghĩagì.Mộtkhiđãmangýnghĩa,nótrởthànhmộtthứkhiếnbạn“ômghìlấyeovợmìnhvàvuiphơiphới”.

Kếtquảquantrọngbậcnhấttừphéplạcủangànhdệtmaychínhlàđiềuxảyđếnvớinhữngđứatrẻtrưởngthànhtrongnhữnggiađìnhnơicáccôngviệccóýnghĩađượcthựchiện.ThửtưởngtượngxemmọithứrasaokhichứngkiếnthànhcôngnhanhchóngcủaReginavàLouisBorgenichtquađôimắtconcáicủahọ.ChúngsẽcóđượcbàihọcmàcậunhỏAlexWilliamsnhậnđượcgầnmộtthếkỷsauđó−bàihọcđóngvai tròthenchốtvớinhữngaimuốnđươngđầuvớinhữngtầmcaonghềnghiệpnhưluậthayydược:nếubạnlàmviệcđủchămchỉvàbiếtđòihỏichobảnthânmình,biếtvậndụngđầuócvàtrítưởngtượngcủamình,bạncóthểđịnhhìnhthếgiớitheonhữnghammuốncủariêngmình.

11.

Vàonăm1982,mộtsinhviênchuyênngànhxãhộihọctênlàLouiseFarkasđếnviếng thămmột loạtnhàđiềudưỡngvàkhucănhộở thànhphốNewYorkvàMiamiBeach.CôtìmkiếmnhữngngườinhưgiađìnhBorgenichthaychínhxáchơn lànhữngđứa trẻ củacácgiađìnhnhưnhàBorgenicht,nhữngngườiđã tớiNewYork trong lànsóngồạtngườinhậpcưDoTháithờikỳchuyểnngoặtthếkỷtrước.Vàvớimỗingườiđãphỏngvấn,côđềuxâydựngcâyphảhệgiađìnhthểhiệnxemmộtdòngdõigồmchamẹ,concái,cháuvà,trongmộtsốtrườnghợplàcảchắtnữa−làmgìđểkiếmsống.

Đâylàphầnmiêutảcủa“đốitượngsố18”:

MộtthợmayngườiNgađặtchânđếnMỹ,bướcvàonghềkimchỉ,làmviệctrongmộttiệmđồlenvớiđồnglươngítỏi.Sauđónhậnđồmaymặcđểlàmởnhàvớisựgiúpđỡcủavợvàđứaconlớn.Đểgiatăngthunhập,ônglàmviệc thâuđêmsuốt sáng.Sauđóông sáng tạo ramộtmónđồvàbán trênđườngphốNewYork.Ôngtíchlũyđượcchútvốnliếngvàbướcvàomộtvụđầutưlàmănvớimấyđứacontrai.Họmởmộtcửatiệmmayyphụcnam.BácthợmayngườiNgavàcáccậucontraitrởthànhnhàsảnxuấtquầnáonamcungcấpchovàihiệuđồnam...Cáccontraivàngườichatrởnêngiàucóphát đạt...Con củamấy cậu con trai trở thành những chuyêngia đượcgiáodụccẩnthận:

Dướiđâylàmộtvídụnữa.ĐólàmộtthợthuộcdadicưtừBaLanhồicuốithếkỷXIX:

CáccâyphảhệcủanhữnggiađìnhDoTháimàFarkasdựnglênkéodàisuốtnhiềutrang,mỗitranglạiđồngnhấtrõrệtvớitrangtrướcđó,chotớikhikếtluận trở nên không thể nào chối bỏ: các bác sĩ và luật sư ngườiDoTháikhôngtrởthànhnhữngngườichuyênnghiệpbấtchấpxuấtthânthấphèn.Họtrởthànhnhữngngườichuyênnghiệpchínhnhờxuấtthânhènkémấy.

TedFriedman−vịluậtsưtranhtụnglỗilạchồinhữngnăm1970và1980,vẫnnhớhồicònlàmộtđứatrẻđixemhòanhạcvớimẹởNhàhátCarnegie.HọnghèorớtvàsốngởnhữngxóxỉnhkhuấtnẻonhấtcủakhuBronx.Làmthế nào họ lo được vé? “Mary lấy giá 25 xu,” Friedman nói. “Cómột côMaryvốnlàngườisoátvé,vànếubạnđưachoMaryhaimươilămxu,côấysẽchobạnđứngởbancông tầnghaimàkhôngcầnvé.NhàhátCarnegiechẳngbiếtgìvềviệcđó.ChỉlàbímậtgiữabạnvàMarythôi.Cũngphảiđicảmột quãng đường đấy, nhưng chúng tôi luôn quay lạimột hai lầnmỗitháng.”

MẹcủaFriedmanvốnlàmộtngườiNganhậpcư.BàkhôngnóiđượcmấytiếngAnh.Nhưngbàđãđi làmthợmaytừhồimườilămtuổivàtrởthànhmộtngườitổchứcnghiệpđoàndệtmayxuấtsắc,vàđiềubạnhọcđượctừcôngviệcđólàthôngquasứcmạnhthuyếtphụcvàkhuyếnkhích,bạncóthểđưacácconmìnhtớiNhàhátCarnegie.Khôngcóbàihọcnàodànhchomộtluật sư đang ở độ tiềm tàng nảy nở tốt hơn thế.Ngành dệtmay chính làdoanhtrạihuấnluyệntânbinhchocácngànhnghề.

VậychacủaJoeFlomlàmgì?Ôngmaymútđệmvaichoyphụcnữ.Cha

củaRobertOppenheimerlàmgì?Ônglàmộtnhàsảnxuấtđồdệtmay,giốngnhưLouisBorgenicht.Từ góc làmviệc củaFlom tại hãngSkadden,Arpsxuôi xuốngmột đợt cầu thang chính là văn phòng của BarryGarfinkel −người đã cómặtởSkadden,Arps lâuxấpxỉFlom,người suốt nhiềunămđứngđầubộphậntranhtụngcủahãng.MẹcủaGarfinkellàmgì?Bàlàthợlàmmũ.Bàkhâumũtạinhà.HaicậucontraicủaLouisvàReginalàmgì?Họđihọcởtrườngluậtvàcảchínhnhữngđứacháucủahọ−khôngkémlấymộtngười−cuốicùngđềutrởthànhbácsĩvàluậtsư.

Dướiđây làcâyphảhệgiađìnhđángchúýnhấtcủaFarkas.Nó thuộcvềmộtgiađìnhngườiDoTháixuấtthântừRomania,vốnsởhữumộttiệmtạphóanhỏởcốquốcvàrồiđếnNewYorkmởmộtcửahàngkhác,ngayởvùnghạkhuĐôngManhattan.Đâychính là câu trả lời tinh tếnhất chocâuhỏixemtấtcảnhữngJoeFlomcónguồngốctừđâu.

12.

Cách trụ sở Skadden, Arps mười dãy nhà về phía bắc, ở vùng trungManhattanchínhlàvănphòngđịchthủđánggờmcủaJoeFlom,mộthãngluậtnóichungđượccoilàtốtnhấtthếgiới.

HãngnàyđặttrụsởbêntrongmộttòacaoốcvănphòngdanhgiáđượcbiếtvớicáitênBlackRock.Việcđượctuyểndụngvàođâyđòihỏimộtchútphép

thần.KhônggiốngnhưnhữnghãngluậtchínhyếukhácởNewYork,nhữnghãngcótrongtayhàngtrămluậtsưrảirácởkhắpcácthủđôquantrọngtrênthế giới, công ty này chỉ triển khai hoạt động ra bên ngoài tòa cao ốcManhattanđơnnhấtđó thôi.Nókhước từcác thươngvụnhiềuhơnsovớitiếpnhận.Khônggiốngnhưtấtcảcácđốithủ,nókhôngtínhphítheogiờ.Nóchỉđơnthuầnđặtramộtcáigiá.Cólần,khibảovệhãngKmartkhỏimộtvụthôntính,côngtyđãđưagiá20triệuđô-lachohaituầnlàmviệc.Kmarttrả tiền−rấtvuivẻ.Nếucác luậtsưcủahãngnàykhôngkhônngoanhơnbạn,họsẽgiảiquyếtcôngviệcgiỏihơnbạn,vànếuhọkhôngthểlàmviệccừhơnbạn,họsẽchiếnthắnghoàntoànthôngquadọadẫm.Trongsuốthaithậpkỷvừaqua,khôngmộthãngluậtnàotrênthếgiớilàmranhiềutiềnhơnthế,hếtlứaluậtsưnàyđếnlứakhác.TrêntườngvănphòngJoeFlom,ngaykếbứcảnhcủaFlomcùngGeorgeBushSr.vàBillClinton,cómộtbứcôngchụpchungvớiluậtsưthànhviênhãngđốithủ.

KhôngcóaivươnđếnđỉnhcaocủanghềluậtởNewYorktrừphianhtahaycôtathôngminh,thamvọngvàlàmviệccầnmẫn,rõrànglàbốnngườiđànôngsánglậprahãngBlackRockphùhợpvớimiêutảấy.Nhưngchúngtabiếthơnthếrấtnhiều,phảivậychứ?Thànhcôngkhôngphảithứhànhđộngngẫunhiên.Nónảysinhtừmộtloạthoàncảnhvàcơhộicóthểdựđoánvàđầyquyềnnăng,vàtínhđếnthờiđiểmnày,saukhixemxétcuộcđờicủaBillJoyvàBillGates,nhữngtuyển thủkhúccôncầunhànghềvànhững thiêntài,JoeFlom,giađìnhJanklow,giađìnhBorgenicht,sẽchẳngkhókhăngìđểpháthiệnraxemmộtluậtsưhoànhảocógốcgáctừđâu.

Ngườinàysẽphảirađờichínhvàovùngtrũngnhânkhẩuhọc,nhờvậymàđượchưởngnhữngđiềutốtđẹpnhấtởcáctrườngcôngthànhphốNewYorkvàcảthờikỳdễdàngnhấttạithịtrườngviệclàm.AnhtasẽphảilàngườiDoThái,đươngnhiên,vàvìthế,bịchặnchânngoàicửanhữnghãngluậtkỳcựukhu trung tâmbởinguyêndo“lai lịch”củaanh ta.Chamẹcủangườinàyắthẳncũnglàmmộtcôngviệcnàođócóýnghĩatrongngànhdệtmay,

truyềnlạichoconcáimìnhtinhthầntựgiác,tínhkiêntrìvàmốiliênhệgiữanỗlựcvàtưởngthưởng.Vàmộttrườnghọctốt−mặcdùnókhôngnhấtthiếtphải làmột trường ghê gớm− sẽ là nơi lũ trẻ của gia đình đến học.Cậuchàngcũngkhôngnhấtthiếtphảilàngườithôngminhnhấtlớp,chỉcầnđủthôngminhlàđược.

Thựcra,chúngtacòncóthểchilichínhxáchơnthế.Cũnghệtnhưviệccómộtngày sinhhoànhảo chomộtvị tài phiệt kinhdoanh thếkỷXIX,mộtngàysinhhoànhảochomộtôngtrùmphầnmềm,cũngsẽcóngàysinhhoànhảochomộtluậtsưDoTháiởNewYorknữa.Đólàvàonăm1930,bởiđiềuđósẽđemlạichovịluậtsưlợithếcủamộtthếhệítỏimaymắn.Nócũngkhiến anh ta có thêm40 tuổiđời tínhđếnnăm1970,khi cuộc cáchmạngtrong ngành luật bắt đầu, khoảng thời gian ấy sẽ chuyển thành giai đoạnHamburggồmmườilămnămđầylànhmạnhtrongnghiệpvụsátnhập,mualại trongkhinhững luật sưgiày-trắngbị chậm trễvàmù tịtvềnhữngbữatrưathânmậtkiểulairaiđốiẩm.NếubạnmuốntrởthànhmộtluậtsưNewYorkvĩ đại, làmkẻ chầu rìa lại làmột lợi thế, và chamẹbạn làmnhữngcôngviệc cóýnghĩa lại làmột lợi thếnữa,và, cònnữa, sẽ là lợi thếnếuđượcrađờivàonhữngnămđầuthậpniên1930.Nhưngnếubạnhộiđủcảbalợithếnày−baotrùmlêntrênmộtliềulượngvừađủcủatàinăngvànỗlực−thìđóchínhlàmộtsựkếthợpkhônggìngănchặnnổi.Điềuđógiốnghệtviệclàmộttuyểnthủkhúccôncầusinhvàođúngmùng1thángGiêng.

HãngluậtởBlackRockchínhlàWachtell,Lipton,Rosen&Katz.LuậtsưthànhviênđầutiêncủahãnglàHerbertWachtell.Ôngsinhnăm1931.Ônglớn lên trong khu nhà nghiệp đoàn Công nhânMayHợp nhất ngang quaCôngviênVanCorlandtởBronx.ChamẹônglàngườiDoTháinhậpcưtừUkraine.Cha của ông đã làm trongmột doanh nghiệp sản xuất đồ lót nữcùngvớicácanhem,trêntầngsáucủamộttòanhàgiờđâyđãlàmộtlôsangtrọngởĐườngBroadway&Spring,khuSoHo.Ôngđihọcở trườngcôngthành phốNewYork hồi những năm 1940, sau đó là TrườngCity ở khu

thượngManhattan,rồiđếnTrườngLuậtthuộcĐạihọcNewYork.

LuậtsưthànhviênthứhailàMartinLipton.Ôngsinhnăm1931.Chaônglàgiámđốcmộtnhàmáy.ÔnglàhậuduệcủagiađìnhDoTháinhậpcư.ÔnghọctạitrườngcôngthànhphốJersey,tiếpđếnlàĐạihọcPennsylvania,sauđólàTrườngLuậtthuộcĐạihọcNewYork.

ThànhviênthứbalàLeonardRosen.Ôngsinhnăm1930.Ônglớnlêntrongcảnh nghèo khó ở khu Bronx, gần sân vận độngYankee. Chamẹ ông làngườiDoTháinhậpcưtừUkraine.ChaônglàmcôngviệcmộtthợđộtdậptạikhudệtmayởManhattan.ÔngvàohọctrườngcôngthànhphốNewYorkhồinhữngnăm1940,sauđólàTrườngCityởkhuthượngManhattan, tiếpđếnlàTrườngLuậtthuộcĐạihọcNewYork.

Thànhviên thứ tư làGeorgeKatz.Ôngsinhnăm1931.Ông lớn lên trongmộtcănhộtầngtrệtmộtphòngngủởkhuBronx.Bốmẹônglàconcáicủanhững ngườiDo Thái nhập cư từĐôngÂu. Cha ông bán bảo hiểm. Cònngười ông − sống cách đó vài dãy nhà, làmột thợmay trongmột doanhnghiệpmaymặc, làmviệckhoánngay tại nhàmình.GeorgeKratz đi họctrườngcông thànhphốNewYorkhồinhữngnăm1940, sauđó làTrườngCityởkhuthượngManhattan,tiếpđếnlàTrườngLuậtthuộcĐạihọcNewYork.

Thửtưởngtượngrằngchúngtađãgặpaiđótrongsốbốnthanhniênmớitốtnghiệptừtrườngluậtnày,ngồitrongphòngchờthanhnhãtạihãngMudge&RosengaykếbênmộtngườiBắcÂumắtxanhxuất thân từmột “hoàncảnh”thíchhợp.ChúngtachắcsẽđặtcượcchongườiBắcÂukia.Vàcóthểchúng tađãsai,bởinhữngngườinhàKatz,nhàRosen,nhàLiptonvànhàWachtellsởhữumộtsốthứmàmẫungườiBắcÂukiakhôngcóđược.Thếgiới của họ − nền văn hóa, thế hệ và lịch sử gia đình họ đem lại cho họnhữngcơhộitolớnnhất.

PhầnHai

DISẢN

ChươngVI.Harlan,Kentucky

“HÃYCHẾTNHƯMỘTTHẰNGĐÀNÔNG,NHƯCÁCHANHTRAIMÀYĐÃLÀM”.

1.

ỞmỏmđôngnamcủaKentucky,phầnkéodàicủadãynúiAppalachia,vốnđượcbiết tớivớicái têncaonguyênCumberland− tọa lạc thị trấnHarlannhỏbé.

Cao nguyên Cumberland là một vùng hoang dã, trập trùng với khu đỉnhphẳng,nhữngváchnúicaotừnămtrămđếnmộtnghìnbộ,các thunglũnghẹp,cónơichỉđủrộngchoconđườngmột lànmentheomộtnhánhsông.Khivùngnàyđượckhaiphálầnđầutiên,caonguyênvẫncònđượcbaophủbằng cảmột khu rừng nguyên sinh rậm rạp.Những cây bạch dương tulipvươncaoởnhữngnơikínđáovàphíachânđồi,mộtsốthâncâycóđườngkínhrộngtớibảyhaytámbộ.Kếbênchúnglànhữngcâysồitrắng,câydẻ,câyphong,câyócchó,câytiêuhuyền,câybulô,liễu,tuyếttùng,thôngvàcảđộccần,tấtcảmắccuộnvàomộttấmlướidệtnênbởinhữngthânnhodại,chứađựngởđómộttrongnhữngquầnthểthựcvậttolớnnhấttrênkhắpbáncầuBắc.Trênmặtđấtlàgấu,sưtửnúivàrắnchuông;trênngọncây,cảmộtbầysócdànhàngngangthậtlạlùng;dướilòngđất,nhữngvỉathandàyxếplớplớplênnhau.

HạtHarlanđượcthànhlậpnăm1819nhờtámgiađìnhnhậpcưtừvùngphíaBắcnướcAnh.HọđếnVirginiathếkỷXVIIIvàrồichuyểnvềphíatâytớidãyAppalachiađể tìmkiếmđấtđai.Hạtnàychưabaogiờgiàucó.Trongsuốtmộttrămnămđầutiên,dâncưởđâyrấtítỏi,chẳngmấykhivượtquaconsốmườinghìnngười.Nhữngngườiđịnhcưđầutiênởđâynuôilợnvàchănthảcừuởcácvùngđồi,kiếmkếsinhnhaitrênnhữngtrangtrạinhỏbé

giữavùngthunglũng.Họủvàchưngcấtrượuwhiskeyởvườnsaunhà,đốnhạcây,thảchúngxuôitheodòngsôngCumberlandvàomùaxuân,khiconnướclêncao.ChotớitậnthếkỷXX,điđếntrạmxelửagầnnhấtcũngphảimấthaingàyxesúcvậtkéo.LốiduynhấtđểrakhỏithịtrấnlàđingượclênnúiPine,vốn làsườndốcdài tớichíndặmtrênmộtconđường thi thoảngvẫnlầylộivàlổngchổngđá.Harlanlàmộtnơikhuấtnẻovàlạlùng,chẳnghềđượccộngđồngrộnglớnxungquanhnóbiếttới,vàcólẽnóvẫnsẽtiếptụcnhưvậynếukhôngtồntạimộtthựctếlàhaitrongsốcácgiađìnhsánglậpthịtrấn−nhàHowardvànhàTurnercơmchẳnglành,canhchẳngngọtvớinhau.

VịtrưởngtộccủadònghọHowardlàSamuelHoward.Ôngđãxâydựngtòaánvànhàtùcủathịtrấn.NgườiđồngnhiệmvớiônglàWilliamTurner,vốnsởhữumộtquántrọvàhaicửahàngtạphóa.MộtlầntrậnbãokéosậphàngràobaoquanhđấtđainhàTurner,mộtconbònhàhàngxóm loăngquăngtrênđấtcủahọ.CháutraicủaWilliamTurnercótênlàJimQuỷsứ(DevilJim)bắnchết conbò.Nhàhàngxómquákhiếphãiđểkhiếunạivàđãbỏtrốnkhỏihạt.Lầnkhác,cóngườithửmởmộtcửahàngcạnhtranhvớitiệmnhàTurner.GiađìnhTurnerlớntiếngnạtnộtớinỗiôngnàyphảiđóngcửahàngvàchuyểnđếnIndiana.Nhữngngườinàythậtchẳngdễchịugì.

Một đêmWixHoward và “LittleBob”Turner − cháu trai của Samuel vàWilliam,giànhnhauphầnthắnglúcchơibàixìphé.Ngườinọtốcáokẻkiagianlận.Họđánhlộn.Ngàyhômsauhọđụngđộtrênđườngvàsaumộtcơnmưa súng đạn, “Little Bob” Turner gục ngã vớimột phát đạn xuyên vàongực.MộttốpngườinhàTurnerkéođếncửahàngnhàHowardlăngmạbàHoward.Bịsỉnhục,bà liềnkể lạichocontraiWilseHoward, tuầnsauđóanhtađấusúngvớimộtcháutraikhácnhàTurner−WillTurnertrẻtuổi−ngay trên đường dẫn tớiHagan,Virginia.Đêmđó,một người nhàTurnercùngđứabạntấncôngnhàHoward.HaigiađìnhsauđóđụngđộngaybênngoàitòaánHarlan.Trongtrậnđấusúng,WillTurnerbịbắnchết.Rấtđông

ngườigiađìnhHowardsauđóđếngặpbàTurner−mẹcủaWillTurnervà“LittleBob”đểđềnghịngừngbắn.Bàcựtuyệt:“Chúngmàykhôngthểnàorửasạchchỗmáuđóđược,”bànói,chỉngayrachỗvệtmáunơicontraiđãchết.

Mọi thứnhanhchóngchuyểntừ tồi tệsangkinhhoàng.WilseHoward laođến chỗ “Little George” Turner và bắn chết anh ta gần thị trấn SulphurSprings.NgườinhàHowardphụckíchbangườibạnnhàTurner−thuộcgiađìnhCawoodvàgiếtsạchcảba.MộtđộivũtrangđượccửđếnđểkiếmtìmngườihọHoward.Trongtrậnđấusúngchungcuộc,thêmsáungườinữabịgiếthoặcbịthương.WilseHowardbiếttinnhàTurnerđangtruyđuổianhta,anhtacùngmộtngườibạndongđếnHarlanvàtấncôngnhàTurner.Quaytrở lại,ngườinhàHoward lạibịphụckích.Trong trậnchiến, lại thêmmộtngườinữabị chết.WilseHowardchạyđếnnhà“LittleGeorge”Turnervàbắnanhtanhưngtrượt,lạigiếtchếtmộtngườikhác.MộtđộicảnhsátbaovâynhàHoward.Lạimộttrậnđấusúngnữa.Lạithêmngườichết.Cảhạtrơivàomộtcơnnáođộng.Tôinghĩlàbạnđãnhìnthấybứctranh.ThếkỷXIX,trên đất Hoa Kỳ, có những nơi chốn con người sống hòa thuận. NhưngHarlan,Kentuckykhôngphảilàmộtnơinhưthế.

“Thôiđi!”bàmẹcủaWillTurnerđãngắtlờingaylúcanhtalếtvềnhà,rúlên đau đớn sau khi bị bắn trúng trong cuộc đấu súng ở tòa án với nhàHoward.“Hãychếtnhưmộtthằngđànông,nhưcáchanhtraimàyđãlàm!”Bàthuộcvềmộtthếgiớivốnquáquenthuộcvớisúngđạntànkhốcđếnmứcbàđãcósẵndựtínhvềviệcphảichịuđựngrasaovớinhữngsựtìnhkiểuđó.Willbắnvàomiệngmình,vàanhtachết.

2.

GiảsửbạnđượccửtớiHarlanhồicuốithếkỷXIXđểđiềutranguyênnhâncủamối cừuhậnHoward-Turner.Bạn trahỏi tất cảnhữngngườidựphầncònsốngsótcẩnthậnhếtmứccóthể.Bạnđòicungcấpmọitưliệu,lấylời

khaivànghiềnngẫmcácbiênbảnphiêntòachotớikhiđãthuđượcnhữnggiảithíchcặnkẽvàchínhxácnhấtvềtừnggiaiđoạntrongcuộctranhchấpđầychếtchócnày.

Bạnsẽbiếtđượcbaonhiêuđây?Câutrảlờilà,chẳngđượcmấy.Bạnsẽchỉbiết rằngcóhaigiađìnhởHarlankhôngưagìnhau lắm,bạnsẽxácnhậnrằngWilseHoward−kẻphảichịutráchnhiệmchobiếtbaonhiêuhànhđộngbạo lực, chắc chắn phải đứng sau vànhmóng ngựa.Những việc xảy ra ởHarlansẽvẫnchưatrởnênrõràngchotớikhibạnquansát tìnhtrạngbạolựcấyởmộtphạmvirộnglớnhơn.

MộthiệnthựcđóngvaitròthenchốttrướchếtởHarlanlàcùngthờigianhainhàHowardvàTurnerđánhgiếtlẫnnhau,thìnhữngcuộcđụngđộgầnnhưvậycũngxảyraởnhữngthịtứnhỏbérảiráctrêndướidãyAppalachia.MốihậnthùkhéttiếnggiữahainhàHatfield−McCoyvùnggiápranhgiữaTâyVirginia,KentuckykhôngxaHarlanđãkhiếnhàngchụcngườibị giết hạitrongcảmộtchuỗihànhđộngbạolựckéodàisuốthaimươinămtrời.CònmốicừuhậnFrench−EversoleởhạtPerry,Kentuckythìđãkhiếnhaimươingườichết,sáutrongsốđóbịgiếthạidướitay“BadTom”Smith(TomXấuxa−trongcuốnDaysofDarkness−Nhữngngàyđentối,JohnEdPearceđãviếtđólàmộtgã,“đủnguđầnđểkhôngbiếtsợlàgì,đủthôngminhđểtrởnên nguy hiểm và là một tay thiện xạ cừ khôi”). Mối cừu hậnMartin −TolliverởhạtRowan,Kentuckyhồigiữathậpniên1880đãdẫntớibacuộcđấusúng,bacuộcphụckích,hailầntấncôngvàonhàvàkếtthúcvớimộtcuộcđấusúngsuốthaitiếngđồnghồcósựthamgiacủamộttrămngườiđànôngđượcvũtrang.MốithùBaker−HowardởhạtClay,Kentuckybắtđầutừnăm1806,vớiviệcmộtcuộcsănnaisừngtấmđộtnhiêntrởnêntồi tệ,vàkhôngchấmdứtchotớitậnnhữngnăm1930,khivàingườinhàHowardgiếtchếtbangườiBakertrongmộtcuộcđộtkích.

Và đây chỉ mới là nhữngmối hận thù được biết tới nhiều. Nghị sĩ bang

KentuckylàHarryCaudillcólầnđãxemxétphònglàmviệccủamộtthưkýphiêntòalưuđộngtạimộtthịtrấnvùngcaonguyênCumberland,ôngtìmrađếnmộtnghìncáo trạngsátnhântrảidài từhồicuốiNộiChiến, thậpniên1860chotới tậnđầuthếkỷXX−vàđâychỉ làđốivớimộtkhuvựcchưabaogiờđạttớiconsốhơnmườilămnghìndân,nơirấtnhiềuhànhvibạolựcthậmchíchưacấuthànhtộisátnhân.CaudillviếtvềmộtphiêntòaxétxửtộigiếtngườiởhạtBreathitt−hay“Breathittđẫmmáu,”cái tênnódầnđượcbiếttới−cuốicùngkếtthúcđộtngộtkhingườichacủabịcáo,“mộtngườiđànôngvớilọnrâugọngtobựvàhaikhẩusúnglụctổchảng,”bướclênchỗquantòavàchộplấycâybúa.

Conngườithấuhiểuthờithếđógõvàobànquantòavàtuyênbố,“Phiêntòakếtthúcvàmọingườicóthểvề.Chúngtasẽkhôngcóbấtcứphiêntòanàoởđâyhết,bàconạ.”Vịquantòamặtđỏtíataivộivàngưngthuậnlờituyênbốphithườngấyvàngaylậptứcrờikhỏithịtrấn.Khiphiêntòađượctriệutậplầnsauđó,bồithẩmđoànvàcảnhsáttrưởngđượcbảovệbởisáumươilính,nhưngbịcáokhôngthểcómặttạibuổixétxử.Hắnđãbịgiếttrongmộtcuộctậpkích.

Khigiađìnhnàygâylộnvớigiađìnhkhác,đólàmộtmốithùhằn.Khinhiềugiađìnhởnhữngthịtứnhỏbénhưnhautrêncùngmộtrặngnúigâychiếnlẫnnhau,thìđólàmộthìnhmẫu.

Vậyđâu lànguyêncớsảnsinhrahìnhmẫuAppalachia?Trongsuốtnhiềunămtrời,nhiềucáchlýgiảitiềmnăngđãđượckiểmnghiệmvàtranhcãi,rồisựđồngthuậnlộdiệnrằngkhuvựcnàybịgâyphiềnnhiễubởimộtkhuynhhướngđặcbiệtđộchạimàcácnhàxãhộihọcgọitênlà“nềnvănhóadanhdự”(CultureofHonor).

Nềnvănhóadanhdựcóxuhướngănsâubắtrễởcaonguyêncũngnhưcácvùngítmàumỡkhótrồngtrọtkhác,nhưSicilyhayxứBasquetrậptrùngđồinúiởTâyBanNha.Nếubạnsinhsốngtrênmộtkhuđồinúilổnnhổnđásỏi

nàođó,thìắthẳn,bạnkhôngthểtrồngtrọt.Bạnchắcphảinuôidêhoặccừu,vàthứvănhóanảynởkhibạnlàmộtanhchăncừusẽrấtkhácvớithứvănhóanảysinhxungquanhviệccàycấytrồngtrọt.Sựsốngcòncủamộtngườinôngdântùythuộcvàosựcộngtáccủanhữngngườikhácnhautrongcùngmộtcộngđồng.Nhưngmộtngườichăngiasúcthìtựmìnhxoayxỏa.Ngườinôngdâncũngkhôngphải lo lắngrằngsinhkếcủamìnhsẽbịăncắpvàobuổiđêm,bởivìcâytrồngkhôngthểdễdàngbịcuỗmmất,trừphi,đươngnhiên−cóchuyệnmộttêntrộmmuốnchuốcphiềnphứcvàothânbằngviệctựmìnhgặtsạchcảthửaruộng.Nhưngmộtngườichăngiasúcthìcónhiềuđiềuphảilolắng.Anhluônbịđặtdướimốiđedọatángiabạisảntriềnmiêndomấtmátgia súc.Vậynênanh taphảiquyết liệt: anh taphải tỏ ra rànhmạch, thôngqualờinóivàhànhđộng−rằnganhtakhôngyếuớt.Anhsẽphảibằng lòngchiếnđấuđểđáp trảvới thách thứcdù lànhỏnhấtđốivớithanhdanhcủamình−và“nềnvănhóadanhdự”mangnghĩađó.Đólàmộtthếgiớinơidanhdựmộtngườiđànôngởvịtrítrọngtâmgiữakếsinhnhaivàlòngtựtrọngcủaanhta.

“Thờiđiểm thenchốtđốivới sựphát triểncủa thanhdanhngườichăngiasúctrẻtuổichínhlàcuộcgâyhấnđầutiêncủaanhta,”nhàdântộchọcJ.K.CampbellđãviếtvềmộtnềnvănhóamụcsúcởHyLạp.“Cáccuộccãicọtấtyếuxảyranơicôngcộng.Nócóthểdiễnratạiquáncàphê,quảngtrườnglànghaythườngxuyênnhấtlàởvùngvànhđaichănthảnơimộtcâuchửithềhoặchònđámàmộtmụcđồngkhácnémvàoconcừulơngơđilạccủaanhchínhlàmộtsựsỉnhụcnhấtthiếtđòihỏicáchđáptrảbằngvũlực’’.

VậytạisaoAppalachialạinhưthế?Nguyêndolàtừnơichốnmànhữngcưdânbanđầu của khuvực này xuất thân.Nhữngnơi được gọi là các bangnông nghiệp thưa người của nước Mỹ − miền nam và tây biên giớiPennsylvaniachotớiVirginiavàTâyVirginia,KentuckyvàTennesse,BắcCarolinavàNamCarolina,vàvùngcựcbắccủaAlabamavàGeorgia−đượcđịnhcưđaphầnbởinhữngngườinhậpcưđếntừmộttrongnhữngnềnvăn

hóadanhdựdữdộinhất thếgiới.Họlànhữngngười“Scotland-Ireland”−xuấtthântừnhữngvùngđấtthấpxứScotland,cáchạtphíabắcnướcAnhvàtỉnhUlsterởBắcIreland.

Nhữngvùngbiêngiới−nhưcáchngườitavẫngọinhữngkhuvựcnày−lànhữnglãnhđịaxaxôivàvôtrật tựvốnđãgiaochiếnliênmiênhàngtrămnămròng.Ngườidâncủakhuvựcnàyđắmchìmtrongbạolực.Họlànhữngngườichăngiasúc,kiếmkếsinhnhaitrênđấtđaiđásỏivàítmàu.Họnặngtìnhthịtộc,đáptrảvớisựkhắcnghiệtvàtìnhtrạnglộnxộncủamôitrườngmìnhsinhsốngbằngcáchxâydựngnhữngmốicốkếtgiađìnhbềnchặtvàđặtsựtrungthànhhuyếtthốnglênvịtríthượngtôn.VàkhihọnhậpcưvàoBắcMỹ,họdichuyểnvàosâutrongnộiđịaMỹ,đếnnhữngvùnghẻolánh,khôngluậtpháp,đásỏilổnnhổnvàítmàumỡnhưHarlanchophéphọđượctáisảnsinhngaytạiTânThếGiớimộtnềnvănhóadanhdựmàhọđãgâydựngnênởCựuThếGiới.

“Đốivớinhữngngườiđịnhcư trướcnhất,vùngnông thôn thưangườicủanướcMỹlàmộtmôitrườngnguyhiểm,giốnghệtvùngbiênnướcAnh,”nhàsửhọcDavidHackettFischerviếttrongcuốnAlbion'sSeed(Tạmdịch:Hạtmầmthica).

Phần lớnvùngcaonguyênphíanamđều là“đấtđaicó thể tranhchấp”vềkhíacạnhđườngbiêncủanhững lãnhđịaở trong tình trạng tranhđoạtmàkhônghềcósựcan thiệpcủachínhquyềnchính thứchaybấtcứquyđịnhpháp luật nào.Nhữngngười dânvùngbiênquen thuộchơnhẳnnhữngkẻkhácvớimôitrườnghỗnloạnnơiđây,vốnrấtphùhợpvớihệthốnggiađìnhcủahọ,tinhthầnchiếnbinhcủahọ,nềnkinhtếtrồngtrọtvàchănthảcủahọ,tháiđộcủahọđốivớiđấtđaivàcủacảicũngnhưýtưởngvềcôngviệcvàquyềnlực.Nềnvănhóavùngbiênthíchnghivớimôitrườngnàyđếnmứcnhữngtộcngườikháccókhuynhhướngsaochéplạinó.NhữngđặctínhcủavùngbiêngiớiphíanamnướcAnhdầndầnthốngtrị“mảnhđấttămtốivà

máume”này,mộtphầnbởisứcmạnhtạora từsốlượngđôngđúc,nhưngchủyếubởinó làmộtcách thứcsinh tồngiữa thếgiớinguyênsơvànguyhiểmnày.

ChiếnthắngcủanềnvănhóadanhdựgiúpgiảithíchtạisaokiểuphạmtộiởmiềnnamnướcMỹlạiluônkhácbiệtđếnthế.Tỉlệsátnhâncaohơnsovớitoànbộphầncònlạicủađấtnước.Nhưngtrộmcắptàisảnvàkiểutộiphạm“ngườilạ”−vínhưbópcổtừđằngsauđểcướpcủa−lạithấphơn.Nhưnhàxã hội học John Shelton Reed đã từng viết, “Miền Nam nướcMỹ có vẻchuyênvớikiểuhànhđộnggiếtngườimàtrongđómộtkẻxấusốbịgiếtbởitaymộtngườinàođómàanhta(hoặcthườnglàcôta)biết,vìnhữngnguyêncớmàcảkẻgiếtngườivànạnnhânđềuhiểu.”Reednóithêm:“Sốliệuchothấy rằng những ngườimiềnNam nào có thể né khỏi những vụ tranh cãihoặctộingoạitìnhthìcũngantoànnhưmọingườidânMỹkhác,thậmchíhầunhưchắcchắnlàantoànhơnthế.”Ởnhữngvùngnôngthônthưangười,bạolựckhôngphảinhằmkiếmchácvềkinhtế.Nólàchuyệncánhân.Anhchiếnđấuvìdanhdựcủamình.

Nhiềunămvềtrước,mộtchủbúttờbáomiềnnamHoddingCarterđãkểcâuchuyện về việcmột anh chàng trẻ tuổi được đối xử ra sao trước ban bồithẩm.NhưReedmiêutảthì:

Vụxửánđặt trướcmặtbồi thẩmđoàncó liênquanđếnmột taynóngnảysốngngaycạnhmộttrạmbơm.Trongsuốtvàithángtrờianhtađãlàcáibiachobiếtbaotròtrêucợtbàyvẽbởinhữngngườiphụcvụcũngnhưđủthànhphầnvôcôngrỗinghềtạpnhamlượnlờquanhtrạmbơm,bấtchấpnhữnglờicảnhbáovàcảnhữngcơngiậnthoángquanhưngrõrệtcủaanhta.Mộtbuổisáng,anhtaxảsạchđạncủakhẩusúngngắnhainòngvàonhữngkẻchâmchọcphiềnnhiễu,giếtchếtmột,gâythươngtậtvĩnhviễnchomộtkẻkhácvàlàmbịthươngkẻthứba...Khibanbồithẩmđượctrưngcầuýkiếndoyêucầucủavịquantòavẫncònhoàinghi,Carterlàbồithẩmviênduynhấtbỏ

phiếukếttội.Nhưlờicủamộttrongsốnhữngngườicònlạikếtluận,“Anhta sẽ chẳng phải thằng đàn ông cho lắmnếu không xả súng vàomấy anhchàngkia.”

Chỉcó trongmộtnềnvănhóadanhdự thìmớikhiếnmộtanhchàngnóngtínhchắcmẩmtrongđầurằngbắnvàoaiđólàcáchđáptrảtươngxứngvớimộttròxúcphạmcánhân.Vàcũngchỉcótrongmộtnềnvănhóadanhdựthìmớikhiếnbồithẩmđoànnghĩrằngmộttênsátnhân−trongnhữngđiềukiệnhoàncảnhđó−khôngphảilàtộiphạm.

Tôinhậnrarằngchúngtathườngvẫncảnhgiácvớiviệcđưaranhữngkháiquát hóa rộng rãi như thế về những nhóm văn hóa khác nhau − và vớinguyêndohợp lý.Đây là lề lốimàcáckhuônmẫusắc tộc, chủng tộc lựachọn.Chúngtamuốntinrằngchúngtakhôngphảilànhữngkẻbịcầmtùbởilịchsửchủngtộcmình.

Nhưng sự thực giản đơn là nếu bạnmuốn hiểu xem điều gì đã xảy ra ởnhữngthịtrấnnhỏbébangKentuckyhồithếkỷXIX,bạnbuộcphảingượctrởlạiquákhứ−vàkhôngchỉlàmộthayhaithếhệ.Bạnphảiquaytrởlạihai,bahaybốntrămnăm,tớimộtđấtnướcbênkiabờđạidương,quansátthậtgầnxemchínhxác lànhữngcưdânởmộtkhuvựcđịa lýđặc thùấykiếmkếsinhnhairasao.Giảthuyếtvề“nềnvănhóadanhdự”nóirằngviệcbạnđếntừđâurấtquantrọng,khôngchỉliênquanđếnviệcbạnsinhtrưởngởđâuhaychamẹbạnsinhtrưởngởđâu,màcònliênquanđếnviệccụ,kịbạnsinhtrưởngởđâu,thậmchílàcụtổtámđờidòngtộcbạnsinhtrưởngởđâunữa.Đólàmộtthựctếkỳlạvàđầysứcmạnh.Dầuvậy,đócũngchỉmớilàkhởiđầu,bởivìquanhữngkiểmnghiệmsát saohơn,nhữngdi sảnvănhóacònlạlùngvàquyềnnănghơnthế.

3.

Hồiđầunhữngnăm1990,hai nhà tâm lýhọcởĐạihọcMichigan−Dov

CohenvàRichardNisbett−quyếtđịnhchủtrìmộtcuộcthựcnghiệmvềvănhóadanhdự.HọbiếtrằngnhữnggìxảyraởcácnơinhưHarlanhồithếkỷXIX,xéttrênmọikhảnăng,đềulàsảnphẩmcủanhữnghìnhmẫuvốnngầmẩnởnhữngvùngbiênviễnnướcAnhhàngnhiều thếkỷvề trước.Nhưngmốiquantâmcủahọlạilàthờihiệntại.Liệucókhảnăngtìmranhữngtàndưcủanềnvănhóadanhdựtrongthờihiệnđại?Vậynênhọquyếtđịnhtậptrungmộtnhómnhữngngườitrẻtuổivàsỉnhụchọ.“Chúngtôingồixuốngvàcốtìmraxemtròxúcxiểmnàosẽđithẳngvàotimócmộtngườimười-tám-đến-hai-mươi-tuổi,” Cohen nói. “Chẳng mất thời gian lắm để đưa rađượctừ'đồkhốn'’’.

Cuộcthựcnghiệmdiễntiếnnhưthếnày.KhugiảngđườngngànhkhoahọcxãhộicủaĐạihọcMichigancómộthànhlangdài,hẹpởdướitầnghầmvớinhữngtủđựngtàiliệusắphànglaliệt.Nhữngsinhviêntrẻđượcgọivàomộtphònghọc,từngngườitừngngườimột,vàđượcyêucầuđiềnvàomộtbảnghỏi.Sauđóhọbịbắtphảiđặtbảncâuhỏiởcuốihànhlangvàquaytrởlạiphònghọc−mộtbàitậpgiảnđơnvàdườngnhưtrongsáng.

Đối vớimột nửa số sinh viên trẻ tuổi thì đúng là vậy. Họ là nhóm đượckhốngchế.Đốivớinửacònlại,cómộtcáibẫy.Khihọbướcdọcxuốnghànhlangvớibảnghỏi,mộtngườiđànông−kẻđồngmưuvớinhữngngườithựchiệnthựcnghiệm−bướcvượtlênhọvàlôimộtngănkéotrongtủtàiliệura.Hànhlangvốnđãchậthẹpgiờcàngtrởnênchậthẹphơn.Khinhữngngườitrẻ tuổigắngsứcchenqua,ngườiđồngmưukianhướnmắt lên, chọc tức.Ông tađẩycáingănkéo tủ tài liệuvào,dùngvaixônhữngngườikia,và,bằngmộtgiọnghạthấpnhưngđủngherõ,văngratừkhóa:“Đồkhốn.”

CohenvàNisbettmuốnđolường,càngchínhxáccàngtốtxembịgọibằngtừ“đồkhốn”lànhưthếnào.Họquansátkhuônmặtcủacácđối tượngvàướctínhxemhọthấycơngiậnđếncỡnào.Họbắttaynhữngsinhviênkiađểxemliệucáixiếttaycóchặthơnbìnhthườngkhông.Họlấycácmẫunước

bọttừsinhviên,cảtrướcvàsaukhibịxúcphạm,đểxemviệcbịgọilà“đồkhốn”cókhiếnchomứcđộtestosteronevàcortisol−nhữnghormonequyếtđịnhsựtỉnhthứcvàhunghănggâyhấn−tănglênkhôngCuốicùnghọyêucầucácsinhviênđọccâuchuyệndướiđâyvàđưarakếtluận:

LúcJillkéoSteverangoài,họmớicómặttạibữatiệcđượckhoảnghaimươiphút,rõrànglàcôbịphiềnphứcvìmộtviệcgìđó.

“Saothếem?”Stevehỏi.

“LàLarry.Ýemlà,anhtabiếtmìnhđãđínhhôn,nhưnganhtacứcốtìnhsượtquaemhailầnbuổitốinayđấy.”

Jillbước trở lạivàođámđông,cònStevequyếtđịnhsẽđểmắtđếnLarry.Tấtnhiên,chỉtrongvòngnămphút,anhđãthấyLarrysáplạivàcốhônJill.

Nếubạnđãbịsỉnhục,liệubạncóxuhướngtưởngtượngStevesẽrahànhđộngvũlựcnàođóvớiLarrykhông?

Kếtquảkhôngcógì phải bàn cãi.Cónhữngkhácbiệt rõ ràng trongcáchthứcnhữngsinhviêntrẻđáptrảlạiviệcbịhạnhụcbằngmộttừxấu.Đốivớimộtvàingười,câusỉnhụcthayđổihànhvicủahọ.Đốivớimộtsốngườithìkhông.Nhântốquyếtđịnhtrongcáchhọphảnứngkhôngphảilàởchỗhọvữngvàngvềcảmxúcrasao,họlàngườilàmviệctríóchayvậnđộngviênthể thao, hoặc chuyệnvề thể chất họ có cao to đườngbệhaykhông.Thứđóngvai tròquan trọng−và tôinghĩ làbạncó thểđoánđược thứnàybắtnguồntừđâu−chínhlàviệchọxuấtthântừnơinào.HầuhếtnhữngngườitrẻtuổiđếntừmiềnbắcnướcMỹđềuứngxửtrướctainạnấybằngtháiđộvuivẻ.Họcườiphálên.Cáixiếttaycủahọkhôngthayđổi.Mứcđộcortisolthựcsựgiảmxuống,cứnhưthểlàhọđãvôthứcgắngsứclàmdịucơngiậndữ củamình. Chỉmột vài trong số họ để cho Steve gây hấn bạo lực vớiLarry.

Nhưngcònnhữngngườimiềnnam?Ôi, trời.Họgiậndữ.Mức cortisol vàtestosteronetăngvọt.Cáixiếttaycủahọchặtlại.StevesẽxửđẹpLarry.

“Chúng tôi còn bày trò chơi kẻ nhát gan (game of chicken),” Cohen nói.“Chúngtôibảocácsinhviênquayxuốnghànhlangvàởđầukiacómộtkẻđồngmưukhácbướctới.Hànhlangbịkhóachặt,vậynênchỉđủchỗtrốngchomộtngườiđiqua.Ngườiđànôngmàchúngtôisửdụngcaomộtméttámchín,nặngtrên100kg.Anhtatừngchơitrongđộituyểnbóngđácủatrườngđạihọc.Giờđâyanhtalànhânviênbảovệcủaquánbartrongtrường.Anhtabướcdọchànhlangvớidángđiệuđangthựcthinhiệmvụ−kiểusảibướckhianhcốgắngdậptanmộtcuộcđánhlộntrongquánbar.Câuhỏilà:họsẽtớigầntaybảovệkiatớimứcnàotrướckhitránhđường?Vàhãytintôi,họsẽluônluônnhườngđường.”

Đốivớinhữngngườimiềnbắc,hầunhưchẳngcótácđộnggìhết.Họtránhđườngtrướcđónămhaysáubộ,bấtkểhọcóbịxúcxiểmhaykhông.Nhữngngườimiềnnamthìngượclại,thểhiệnsựtôntrọngrõrệttrongnhữngtìnhhuốngthôngthường,bướcsangmộtbêntrongkhoảnghơnchínbộ.Nhưngnếuhọvừamớibịxúcphạmxong?Dướihaibộ.Cứthửgọimộtngườimiềnnamlà“đồkhốn”màxem,chắcchắnanh tasẽngứangáyđánh lộnngay.ĐiềumàCohenvàNisbettquansátthấytronghànhlangdàiấychínhlànềnvănhóadanhdựthểhiệnrabằnghànhđộng:nhữngngườimiềnnamphảnứnghệtnhưcáchWixHowardhànhxửkhiLittleBobTurnerbuộctộianhtagiandốitrongtròxìphé.

4.

Nghiêncứuấythậtkỳlạ,phảikhôngnào?Dễdàngđểkếtluậnrằngnhữngnhómngườisốngtrongcáchoàncảnhgiốngvớitổtiênmìnhcũnghànhxửrấtgiốngtổtiênhọ.NhưngnhữngsinhviênmiềnnamtrongnghiêncứuthựchiệntạidãyhànhlangđókhônghềsốngtrongcácđiềukiệntươngtựnhưtổtiênngườiAnhcủahọ.Thậmchíkhôngchắcrằnghọđãcótổtiênlàngười

Anh.HọchỉtìnhcờsinhtrưởngởmiềnNam.Khôngcóaitrongsốhọtừnglàmnghềchăngiasúc.Chamẹcủahọcũngchẳngphảingườichăngiasúc.Họsốngvàocuối thếkỷXXchứkhôngphảicuối thếkỷXIX.Họ làsinhviêncủaĐạihọcMichigan, tọa lạcởmột trongnhữngbangvùngcựcbắcnướcMỹ,điềuđóđồngnghĩavớiviệcxuấtpháttừmiềnnamhọđủlangbạtđểvượtquahàngtrămdặmđườngtớitrườngđạihọc.Khôngđiềunàotrongsốđóđóngvai trò quan trọng.Họvẫn cứhành xửgiốngnhưhọ sống tạiHarlan,KentuckyhồithếkỷXIXvậy.

“Sinh viên trong những nghiên cứu đó của bạn xuất thân từmột gia đìnhkiếmđượcmộttrămngànđô-lamỗinăm,màđólàthunhậpvàonăm1999,”Cohennói.“NhữngchàngsinhviênmiềnnammàchúngtôithấyxuấthiệnhiệuứngnàykhôngphảinhữngđứatrẻđếntừvùngđồinúiAppalachia.Họcónhiềukhảnăng làconcái củanhững lãnhđạođiềuhành trung-caocấpcủahãngCoca-ColatạiAtlanta.Vàđólàmộtcâuhỏilớn.Tạisaochúngtalại thấynhữnghiệuứngđóởhọ?Tại saomộtngườinàođó lại cónhữnghiệuứngkiểuvậysauhàngtrămnăm?TạisaonhữngđứatrẻvùngngoạiôAtlantalạibiểuhiệnralốihànhxửvốnthuộcvềvùngbiêngiới?

***

Cácdisảnvănhóalànhữngnguồnlựcđầyquyềnnăng.Chúngănsâubámrễvàtrườngtồn.Chúngtồntại, từthếhệnàyquathếhệkhác,cóthểthấychẳngsuysuyểngìmấy,thậmchíngaycảkhicácđiềukiệnkinhtế,xãhộivànhânkhẩuhọcvốnsinhrachúngđãbiếnmất,vàchúngđóngvaitròđángkểtrongđịnhhướngtháiđộvàhànhviđếnmứcconngườisẽkhôngthểnàohiểuđượcthếgiớicủamìnhnếuthiếuvắngchúng.

Tínhđếngiờ,trongcuốnNhữngkẻxuấtchúngnày,chúngtađãthấythànhcôngnảysinhtừsựtíchlũyvữngchắccácưuthế:thờiđiểmvànơichốnbạnrađời,thứcôngviệcchamẹbạnlàmđểkiếmsống,nhữnghoàncảnhtrongquátrìnhnuôinấngtrưởngthànhcủabạnlàtấtcảnhữnggìtạonênsựkhác

biệtrõrệtxembạnsẽsốngổntớimứcnàotrongxãhội.CâuhỏidànhchophầnthứhaicủacuốnNhữngkẻxuấtchúnglàliệucáctruyềnthốngvàtháiđộmàchúngtathừahưởngtừcácbậctổtiêntiềnbốicóđóngvaitròtươngtựkhông.Liệuchúngtacóthể,thôngquaviệcnhìnnhậncácdisảnvănhóathậtsựnghiêmtúc,hiểuthêmđượctạisaomộtngườilạithànhcôngvàcáchthứcnàokhiếnngườiđóđạtđượckếtquảtốthơntrongnhữngviệchọlàm?Tôinghĩlàchúngtacóthể.

ChươngVII.Lýthuyếtchủngtộccủacác

vụrơimáybay

“CƠ TRƯỞNG, RADAR THỜI TIẾT ĐÃ GIÚP CHÚNG TA RẤTNHIỀU.”

1.

Buổisángngày5thángTámnăm1997,cơtrưởngchuyếnbaymangsốhiệu801củahãngHàngkhôngHànQuốc(KoreanAir)thứcdậylúcsáugiờ.Saunày,giađìnhcủaanhkểlạivớicácnhânviênđiềutrarằnganhđếnphòngtậpthểhìnhkhoảngmột tiếng,sauđótrởvềnhàvàđọcbảnkếhoạchchochuyếnbaytớiGuamngaybuổitốihômđó.Anhchợpmắtvàdùngbữatrưa.Đếnbagiờchiều,anhrờinhàtớiSeoul,khởihànhvừasớm,vợanhnói,đểtiếptụcchuẩnbịtạiCảnghàngkhôngQuốctếKimpo.AnhlàphicôngchoKoreanAir được gần bốn năm kể từ khi chuyển sang từ Không lực HànQuốc.Anhđãcótámnghìnchíntrămgiờbay,trongđócóbanghìnhaitrămgiờđồnghồkinhnghiệmvớimáybaychuyênchởhànhkhách.Vài thángtrướcđó,anhđãđượctặnggiảithưởngantoànchuyếnbaycủahãngdođãxửtríthànhcôngmộtvụhỏnghócđộngcơmáybaychởkháchởtầmthấp.Anhbốnmươi hai tuổi và có sứckhỏehoànhảo, ngoại trừmột cơnbệnhviêmphếquảnđãđượcchẩnđoánmườingàytrước.

Bảygiờtối,cơtrưởng,cơphóvàhoatiêugặpnhauvàtậphợpcácgiấytờvềchuyếnbay.HọsẽbaytrênmộtchiếcBoeing747–loạimáybayvốnđượccholà“kinhđiển”tronggiớihàngkhông.Máybayởvàotìnhtrạngvậnhànhhoànhảo.NótừngcóthờilàchuyêncơcủatổngthốngHànQuốc.Chuyếnbay801rờiđườngbăngvàomườigiờbamươitốivàcấtcánhhaimươiphútsauđó.Việccấtcánhkhônghềcótrụctrặc.Gầnmộtgiờbamươiphútsáng,

máybayxuyênquamànmâyvàphihànhđoànthấpthoángthấycóánhsángởphíaxaxa.

“LàGuamphảikhông?”hoatiêuhỏi.Rồi,saumộtchútngưng,anhnói,“LàGuam,Guamđấy.”

Cơtrưởngphấnchấn.“Tốt!”

CơphóbáocáovớiTrạmKiểmsoátKhônglưu(ATC)rằngmáybay“khôngvướngphảiCharlieBravo (mây tíchmưa)”vàyêucầu“chophéphạcánhxuốngđườngbăngsốsáu.”

MáybaybắtđầuhạthấpđộcaohướngvềsânbayGuam.Họsẽthựchiệntiếpđấttrựcquan,vịcơtrưởngnói.AnhđãbayđếnGuamtừsânbayKimpotámlầntrướcđó,gầnnhấtlàcáchđâymộttháng,anhthôngthuộcsânbayvàđịa hình xung quanh đó. Càngmáy bay thả xuống. Cánh tà saumở rộngmườiđộ.Vàolúc1h41và18giây,cơtrưởngnói,“Mởcầngạt,”hoatiêumởchúnglên.Trờiđangmưa.Cơphósauđónói,“Khôngnhìnthấy?”Anhđangtìm kiếm đường băng. Anh không hề nhìn thấy.Một giây sau, Hệ thốngCảnhbáoMặtđất(GroundProximityWarningSystem–GPWS)thôngbáoquagiọngđiện tử: “Năm trăm (bộ).”Máybaycáchmặtđất năm trămbộ.Nhưnglàmsaonhưthếđượckhimàhọkhôngthểtrôngthấyđườngbăng?Haigiâytrôiqua.Hoatiêuthốtlên:“Ơ?”vớimộttônggiọngkinhngạc.

Vào1:42phút19giây,cơphónói,“Tiếpđấtbấtthành(missedapproach),”nghĩalà,hãynângđộcaovàbaymộtvòngrộng,cốgắnghạcánhlại.

Mộtgiây sau,hoa tiêunói, “Khôngnhìn thấy.”Cơphónói thêm,“Khôngnhìnthấy,tiếpđấtbấtthành.”

Vàolúc1:42phút22giây,hoatiêunhắclại,“Lượnvòng.”

Vào1:42phút23giây,cơtrưởngnhắclại,“Lượnvòng,”nhưnganhđãchậm

đưamáybaylênkhỏinhịphạthấpđộcao.

Vào1:42phút26giây,máybayđâmvàoméđồiNimitz,mộtkhuđồinúicâycốirậmrạpcáchbadặmvềphíatâynamsânbay−60triệuđô-lavà212nghìnkilogramthéptrượtdàitrênnềnđálổnnhổnvớivậntốc100dặm/giờ.Máybaytrượtmộtquãnghaitrămbộ,nghiếnđứtmộtđườngốngdẫndầuvàđốngẫynhữngcâythôngtrướckhirơixuốngmộthẻmnúivàcháybùnglên.Đếnthờiđiểmcácnhânviêncứuhộđếnđượckhuvựccháynổ,228trongtổngsố254ngườitrênmáybayđãtửnạn.

2.

HaimươinămtrướcvụnổmáybayKAL801,mộtphicơBoeing707củahãngHàngkhôngHànQuốcđãđi lạcvàokhôngphậnNgavàbịmáybayquânsựXôViếtbắnhạtrênvùngbiểnBarents.Đólàmộttainạn,nghĩalàmộtsựvụhiếmhoivàmangtínhthảmhọanhưthế,dướibàntaysắpđặtcủaChúa,cóthểxảyđếnvớibấtcứhãnghàngkhôngnào.Vụtainạnđãđượcđiềutravàphântích.Nhữngbàihọcđãđượcrútra.Cácbáocáođãđượcđệtrình.

Vàrồi,hainămsauđó,mộtchiếcBoeing747củaKoreanAirlạinổtungởSeoul.Haivụtainạntrongvònghainămkhôngphảidấuhiệutốtđẹpgì.Banămsauđó,hãngnàylạitổnthấtmộtchiếc747nữangaygầnđảoSakhalincủaNga,tiếpsauđólàmộtchiếcBoeing707bịrơitrênbiểnAndamanvàonăm1987,haivụnổkhácvàonăm1989ởTripolivàSeoulvàrồimộtvụnữavàonăm1994ởđảoCheju,HànQuốc.

Để hiểu được rõ hơn, có thể so sánh tỷ lệ “tổn thất” củamột hãng hàngkhôngnhưhãnghàngkhôngHoaKỳUnitedAirlines tronggiaiđoạn1988đến1998là0,27/1triệulầncấtcánh,điềuđócónghĩalàhọbịtổnthấtmáybaydotainạnkhoảng1lầntrongsốbốntriệuchuyếnbay.TỷlệtổnthấtcủaKoreanAir trongcùnggiaiđoạnđó là4,79/1 triệu lầncấtcánh−caogấp

mườibảylần.

MáybaycủaKoreanAirbịrơinhiềutớimứcUỷbanQuốcgiavềAntoànGiaothông(NTSB)−mộtcơquancủaMỹchuyêntráchđiềutracácvụnổmáybaytrongphạmviliênquantớiHoaKỳ−đãthựchiệnbảnbáocáovềvụnổởGuam,cơquannàycònbịbuộcphảithêmvàomộtbảnphụlụcliệtkêtấtcảcáctainạncủahãngKoreanAirmớixảyratừkhicuộcđiềutrabắtđầu:máybayKoreanAir747nổkhihạcánhởsânbayKimpotạiSeoul,chỉgầnmộtnămsausựkiệnGuam;mộtchiếcmáybaychạychệchkhỏiđườngbăng tại phi trường Ulsan Hàn Quốc tám tuần sau đó; chiếc McDonnellDouglas83củaKoreanAirhúcvàonềntườngtạisânbayPohangvàothángBatiếp;vàmộtthángsau,mộtchiếcmáybaychởkháchcủaKoreanAirbịnổ tạimột khu dân sinh củaThượngHải.NếuNTSB chờ thêmvài thángnữa,nóđãcóthểbổsungthêmvàodanhsáchcủamình:máybaychởhàngKoreanAirbịnổngaysaukhicấtcánhtừsânbayStanstedởLondon,bấtchấpviệc chuông cảnhbáođãvang lên trongbuồng lái khôngdướimườibốnlần.

VàothángTưnăm1999,DeltaAirLinesvàAirFranceđãtạmngưngviệchợp tácchuyếnbayvớiKoreanAir.Bằngmộtmệnh lệnhngắngọn,QuânđộiHoaKỳ,vốnduytrìquânđộitạiHànQuốc,đãcấmnhânviêncủamìnhbaybằnghãnghàngkhôngnày.XếphạngantoàncủaHànQuốcđãbịCơquanHàngkhôngLiênbangHoaKỳ(USFederalAviationAuthority)hạcấpcòncácquanchứcCanadathìthôngbáovớibanlãnhđạoKoreanAirrằnghọđangcânnhắcviệcthuhồicácđặcquyềnbayvàovàhạcánhtrongkhôngphậnCanada.

Ngaygiữacao tràocuộc tranhcãi,mộtbảnđánhgiá từbênngoàivềhoạtđộngcủaKoreanAirđãbịròrỉracôngchúng.BảnbáocáodàibốnmươitrangnhanhchóngbịcácquanchứcKoreanAirchỉtríchlàdễkíchđộngvàkhôngmangtínhđạidiện,nhưngđếnthờiđiểmđó,đãlàquámuộnđểcứu

vãndanhdựcủacôngty.Bảnđánhgiámiêutảtỉmỉcácvídụvềviệcphihànhđoànhútthuốctrênmặtđườngbăngtrongquátrìnhtiếpnhiênliệuvàtrongkhoanghànghóa; cả khimáybay đangở trên không trung; “Thànhviênphihànhđoànđọcbáotrongchuyếnbay,”bảnbáocáochỉrõ,“thườngxuyênvớitờbáodựnglêntheocáchmànếunhưđèncảnhbáosánglên,sẽkhôngthểnhìn thấy.”Báocáocũngmiêu tảchi tiếtbiểuhiện tinh thầnbệrạc,hàng loạtsaiphạmquy trìnhvàcảkết luậnbáođộngrằngchất lượnghuấnluyệnphicôngláichiếc747“cổđiển”quáyếuđếnnỗi“quanngạirằngcácCơphótrênphicơKinhđiểnnàyliệucókhảnănghạcánhđượckhôngnếuCơtrưởnghoàntoànmấtkhảnăngđiềukhiển.”

Đến thời điểm xảy ra vụ nổ ở ThượngHải,KimDae-jung − Tổng thốngđươngnhiệmcủaHànQuốcbuộcphải lên tiếng. “VấnđềcủaKoreanAirkhôngcònlàchuyệncủamộtcôngtyriênglẻnữamàlàvấnđềcủacảđấtnướcHànQuốc,”ôngnói.“Uytíncủađấtnướcchúngtađangbịđedọa.”Dea-jungsauđóđổichuyêncơtổngthốngtừmáybaycủaKoreanAirsangđốithủmớicủahãng,Asiana.

Nhưngsauđóđãxảyramộtsựthayđổithầnkỳ.KoreanAirđãnhanhchóngtự nâng cấp bản thân.Ngày nay, hãng này là thành viên cao cấp của liênminhSkyTeamdanhgiá.Hồsơantoàncủahãngtừnăm1999luônsạchsẽtinh tươm.Vào năm2006,KoreanAir đã được tặngGiải thưởngPhoenixcủaAirTransportWorldtrongviệcghinhậnsựbiếnchuyểncủahãng.CácchuyêngiahàngkhôngsẽnóivớibạnrằngKoreanAirgiờđâycũngantoànnhưbấtcứhãnghàngkhôngnàotrênthếgiới.

Trongchươngnày,chúngtasẽchủtrìmộtcuộcđiềutracácvụrơimáybay:lắngnghe“hộpđen”−máyghiâmtrongkhoanglái,kiểmtracácbiênbảnchuyếnbay;nhìnvào thời tiết,địahìnhvàcácđiềukiệnphi trường;vàsosánhvụnổởGuamvớinhữngvụnổmáybayrấttươngđồngkhác,tấtcảvớimộtnỗlựcnhằmhiểuchínhxácxemlàmthếnàocôngtyđãbiếnđổichính

bản thânmình từmột hãng với độ an toàn thấp nhất trở thànhmột trongnhữnghãnghàngkhônghàngđầuthếgiới.Đólàmộtcâuchuyệnphứctạpvàđôi lúc lạ thường.Nhưngnó tùy thuộcvàomột thực tế tương tựxuyênsuốt lịchsử lộnxộncủaHarlanvàcácsinhviên trườngMichigan.KoreanAirđãkhôngthànhcông−nóđãkhôngtiếnhànhchỉnhđốnbảnthân−chođếnkhinhậnthứcrõvềtầmquantrọngcủanềntảngvănhóa.

3.

Cácvụrơimáybaytrongthựctếkhônggiốngnhưtrênphimảnh.Độngcơkhôngnổtunggiữabừngbừngtialửa.Cánhđuôiláikhôngđộtngộtgãytáchdophảnlựccủacúcấtcánh.Cơtrưởngkhôngháhốcmiệngkinhngạc“ÔiChúa lòng lành!” lúc ôngvật lưng ra ghế ngồi.Mộtmáybay thươngmạiđiểnhình−ởtrìnhđộpháttriểnnhưhiệnnay−đángtincậygầnnhưmộtchiếcmáynướngbánhvậy.Phầnlớncácvụnổmáybayxảyralàkếtquảcủasựtíchtụnhữngtrởngạinhonhỏvànhữngsựcốcóvẻlặtvặt.

Lấy thí dụ, trongmột vụ rơimáybayđiểnhình, thời tiết tệ−khôngnhấtthiếtphảikhủngkhiếplắm,nhưngđủtồiđểlàmchophicôngcảmthấyhơicăngthẳnghơnbìnhthường.Trongđasốcácvụtainạn,máybaybịchậmsovớilịchtrình,nêncácphicôngvộivã.Trong52%tổngsốvụrơimáybay,tínhđếnthờiđiểmxảyratainạn,phicôngđãthứcsuốtmườihaitiếngđồnghồhoặchơnthế,nghĩalàanhtađãmệtmỏivàkhôngcònsuynghĩtỉnhtáonữa.Trong44%sốvụ,haiviênphicôngchưatừngbaycùngnhaubaogiờ,thếnênhọchẳnglấygìlàmthoảimáibênnhau.Thếrồinhữngtrụctrặcbắtđầu−màkhôngchỉvớimộtsailầm.Mộtvụtainạnđiểnhìnhcóliênquantớibảysailầmliêntiếpdoconngườitạora.Mộttrongsốcácphicônglàmviệcgìđósaithìbảnthânnóchưaphảilàvấnđềnghiêmtrọng.Thêmmộtsailầmkhác,kếthợpvớisailầmđầutiênthìvẫnchưađủđộgâyrataiương.Nhưngrồihọgâyrasailầmthứbachồnglênnhữngsailầmcũ,rồithêmmộtsailầm,thêmmộtlầnnữavàthêmsailầmkhác,chínhsựkếthợpcủatấtcả

nhữngsailầmnóitrênđãdẫntớithảmhọa.

Hơnnữa,nhữngsailầmnàyhiếmkhinảysinhtừkiếnthứchaykỹnăngbay.Đókhôngphảilàviệccácphicôngkhôngtìmđượctiếngnóichungkhithaotáckỹthuậtthenchốtnàođó.Nhữngloạisailầmgâyracácvụrơimáybayluônvẫnlàvướngmắctronglàmviệcnhómvàđốithoại.Mộtphicôngbiếtđượcđiềugìđóquantrọngvàvìcớgìđókhôngnóivớiphicôngkia.Mộtphicônglàmviệcgìđósailầm,vàngườicònlạikhôngnhậnralỗi.Mộttìnhthếrắcrốiđòihỏiđượcgiảiquyếtthôngquamộtloạtcácbướcphứctạp−vàvìlýdonàođócácphicôngkhôngthểphốihợpvớinhau,vìthếhọbỏquamộttrongsốcácbướcấy.

“Thiếtkếcủatoànbộkhoangđiềukhiểnvốnnhằmmụcđíchchohaingườicùngđiềukhiểnmáybay,vàviệcvậnhànhđóđạthiệuquảtốtnhấtkhicómộtngườikiểmtrangườikia,haycảhaingười tựnguyện thamgia,”EarlWeener,mộtngườitừngởvịtríkỹsưtrưởngvềantoàncủahãngBoeingđãnói.“Khôngcócơhộiđểsửalỗinếubạnkhônglàmmọiviệcđúngđắn.Vàtrảiquathờigiandài,rõrànglànếuhaingườicùnghợptácvậnhànhmáybay,sẽcóđượcquátrìnhhoạtđộngantoànhơnlàchỉcómộtphicôngđơnđộcláimáybaycònngườikiađơngiản làcómặtởđóđể tiếpquảntrongtrườnghợpviênphicôngkiamấtkhảnănglái.”

Hãy thửxemxét thídụ,vụ rơimáybaymangsốhiệu052−HàngkhôngAvianca, Colombia vào tháng Giêng năm 1990 nổi tiếng trong giới hàngkhông.VụtainạncủaAviancaminhhọahoànhảochonhữngdấuhiệuđiểnhình củamột tình huống rơimáy bay “hiện đại” vốn được học trong cáctrườngdạybay.Trên thực tế,nhữnggìxảyravớichuyếnbayấy tươngtựđiềusẽxảy tớivàobảynămsauđóởGuamđếnnỗinó làmộtđiểmthíchhợpđểbắtđầucuộcđiềutracủachúngtavềnhữngvụrơimáybayđầybíhiểmcủahãngKoreanAir.

CơtrưởngcủamáybaylàLaureanoCaviedes,cơphólàMauricioKlotz.Họ

đangtrênđườngtừMedellin,ColombiatớiphitrườngKennedy,thànhphốNewYork.Thờitiếtđêmđórấtxấu.GióđôngbắcthổimạnhởvùngbờbiểnphíaĐông,mang theo sươngmùdàyđặc.Hai trăm linhbachuyếnbaybịhoãnởphitrườngNewark.HaitrămchuyếnbaykhácbịhoãnởphitrườngLaGuardia, 161 chuyến ở Philadelphia, 53 chuyến ở phi trường Logan −thành phố Boston và 99 chuyến ở sân bay Kennedy. Vì lý do thời tiết,AviancađãbịTrạmKiểmsoátKhông lưucảnhbáo tớiba lần trênđườngbaytớiNewYork.ChiếcmáybaylượnvòngtrênbầutrờiNorfolk,Virginiatrong mười chín phút đồng hồ, trên bầu trời thành phố Atlanta trong haimươichínphútvàthêmhaimươichínphútnữaởkhuvựccáchphitrườngKennedybốnmươidặmvềphíanam.

Saumộttiếngmườilămphúttrìhoãn,Aviancađượcphéphạcánh.Khimáybaychuẩnbịtiếpđất,cácphicôngthìnhlìnhđụngphảicơngiónghịchchiềukhốcliệt.Cólúchọđãbayvàovùnggióngượcmạnh,buộcphảigiatăngtốcđộ để duy trì đà lượn xuống. Ngay sau đó, không hề báo trước, cơn giónghịchgiảmđộtngột,trongkhimáybayvẫnđangbayvớivậntốcquálớn.Trongtìnhhuốngđặcthùnày,máybaysẽđượcchuyểnsangtrạngtháiláitựđộng, để đối phó ngay lập tức và tương ứng với trận gió nghịch hướng.Nhưngchếđộláitựđộngtrênmáybaytrụctrặcvàđãbịtắtđi.Vàokhoảnhkhắc cuối cùng, viên phi công nâng độ cao và thực hiện cú “lượn-vòng.”MáybaylượnmộtvòngrộngbêntrênLongIslandvàtiếpđấtlầnnữaxuốngphi trườngKennedy.Độtnhiên,một trongsốcácđộngcơcủamáybaybịhỏng. Vài giây sau, động cơ thứ hai hỏng tiếp. “Chỉ cho tôi đường băngvới!”viênphicônggàolên,mongngóngtuyệtvọngrằnganhđãtiếpcậnđủgầnvớisânbayKennedyđểbằngcáchnàođólượnchiếcmáybayquèquặtxuốngchomộtcúhạcánhantoàn.NhưngphitrườngKennedycáchđótậnmườisáudặm.

Chiếc707trượtxuốngcơngơithuộcsởhữucủangườichamộtnhàvôđịchtennis−JohnMcEnroe,tạithịtrấnLongIslandsangtrọngbênvịnhOyster.

Bảymươibangười trongtổngsố158hànhkháchtrênmáybayđãtửnạn.Không cầnmất đếnmột ngày để xác định nguyên nhân vụ nổ: “cạn kiệtnhiênliệu.”Máybaykhônghỏnghóc.Sânbaykhôngmắcsailầmgìtrongviệcđiềuhànhbay.Cácphicôngkhôngsayxỉn.Chỉvìhếtsạchxăng.

4.

“Đólàmộtcakinhđiển,”SurenRatwatte,mộtphicôngkỳcựu,nói.Ôngđãthamgianhiềunămvàochươngtrìnhnghiêncứu“cácnhântốconngười”−chínhlàviệcphântíchvềcáchconngườitươngtácvớinhữnghệthốngphứchợpnhưnhàmáynănglượngnguyêntửvàmáybay.RatwattelàmộtngườiSriLankahoạtbátởđộtứtuần,đãláimáybaythươngmạitrongsuốtquãngđờitrưởngthànhcủamình.ChúngtôicùngngồiởsảnhkháchsạnSheraton,Manhattan.ChiếcmáybaychởkháchRatwatte láivừahạcánhxuốngphitrườngKennedysaumộtchuyếnbaydàitừDubai.RatwattebiếtrõvềvụtainạnAvianca.Ôngbắtđầutíchranhữngđiềukiệncótrướcđiểnhìnhcủavụnổ.Gióđôngbắc.Chuyếnbaybịtrìhoãn.Trụctrặckỹthuậtnhỏvớithiếtbịláitựđộng.Baquãngbaydàichờhạcánh−đồngnghĩavớiviệckhôngchỉbamươiphút thờigianbayphụtrộimàcònlàbayphụtrộiở tầmthấp,sẽtiêutốnnhiênliệuhơnnhiềusovớikhibaytrongvùngkhôngkhíloãngphíatrêncácđámmây.

“HọđãbaytrênmộtchiếcBảy-Không-Bảy,mộtchiếcmáybaycũhơnvàrấtkhókhănđểvậnhành,”Ratwattenói. “Cáiđóđòihỏinhiềuviệc lắm.Hệthống điều khiển bay không được cấp năng lượng bằng hơi nước. Chúngđượckếtnốibởihàngloạtpulitruyềnđộngvàthanhnốivớibềmặtkimloạibênngoàicủamáybay.Anhphảithựcsựkhỏekhoắnđểthaotácđượcvớichiếcmáybayđó.Anhnhấcbổngnóquanhbầutrời.Việcđócũnglànỗlựcthểchấtngangvớichèomộtcái thuyền.Vớichiếcmáybayhiệntại thì tôichỉvậnhànhbằngcácngóntaythôi.Tôidùngmộtcầnđiềukhiển.Cácthiếtbịcủatôitođùng.Thiếtbịcủahọchỉtocỡmấycáicốccàphê.Thiếtbịlái

tựđộnglạihỏngrồi.Vậynêncơtrưởngbuộcphảiliêntụcquansátcảchínthiếtbịnày,mỗithứchỉbằngcáicốcuốngcàphê,trongkhitayphảiđangkhống chế tốc độ, tay trái đang lái. Anh ta bị đẩy đến cực điểm. Anh takhôngcònphươngcáchđểlàmbấtcứthứgìkhác.Điềuxảyrakhibạnmệtmỏiđólànhữngkỹnăngraquyếtđịnhcủabạnbịchuộiđi.Bạnbắtđầuquênnọsótkia−nhữngthứmàngàyhômtrướcbạnthuộcvanhvách”.

Tronghộpđenđượctìmthấytạikhuvựcmáybayrơi,ngườitanghethấyCơtrưởngCaviedestrongsuốtgiờđồnghồcuốicùngcủachuyếnbayhỏiđihỏilạiviệcdịchsangtiếngTâyBanNhanhữngchỉdẫnphươnghướngtừATC,cứnhưthểrằngôngkhôngcònsứcđểdùngtiếngAnhcủamìnhnữa.Chínlần, ôngyêu cầunhắc lại chỉ dẫnphươnghướng. “Chỉdẫncho tôi tohơnnữa,”ôngnóingaygầnthờiđiểmcuốicùng.“Tôikhôngnghethấygì.”KhichiếcmáybayđãlượnvòngđượcbốnmươiphútđồnghồởngayphíađôngnamphitrườngKennedy−lúcmọingườitrongkhoangláiđềubiếtrõrằnghọđangcạnkiệtnhiênliệu−viênphicôngđánglẽcóthểdễdàngyêucầuđượchạ cánhởPhiladelphia, cáchđóvỏnvẹn sáumươi lămdặm.Nhưngôngđãkhônglàmthế:cứnhưthểôngđãbịkhóacứngvớiNewYork.Tronglầntiếpđấtbấtthành,HệthốngCảnhbáoMặtđấtcủamáybayđãthôngbáokhôngdướimườilămlầnchocơtrưởngrằngôngtađãhạmáybayxuốngquáthấp.Ôngdườngnhưquámùquáng.Khihạcánhthấtbại,đángraôngđãphảilượnvònglênngaylậptức,vậymàôngkhônghềlàmvậy.Ôngđãkiệtsức.

Trongsuốtquátrìnhđó,khoangláitrànngậpsựimlặngnặngnề.NgồingaycạnhcơtrưởngCaviedeslàcơphócủaông−MauricioKlotz,vàtrongbăngghiâmchuyếnbay,cónhữngquãngkéodàicủaâmthanhrộtrạtvàtiếngồnđộngcơ.ChínhlàtráchnhiệmcủaKlotztrongviệcchủtrìmọiliênlạcvớiATC,cónghĩa rằngvai tròcủaanh tađêmhômđó là tuyệtđối thenchốt.Nhưngcáchhànhxửcủa anh ta thụđộngmột cáchkỳquặc.Phảiđến lầnlượnvòng thứbaởphía tâynamphi trườngKennedy thìKlotzmới thông

báovớiATCrằnganhtakhôngnghĩrằngmáybaycóđủnhiênliệuđểđếnđượcsânbaykhác.ChỉdẫnmàphihànhđoànnghethấytừATClà“Chờởđó”và,tiếptheolà,“ĐượcphéphạcánhxuốngsânbayKennedy.”CácnhânviênđiềutrasaunàyphỏngđoánrằngcácphicôngcủaAviancaắthẳnđãlầmtưởngATCđặccáchchohọlênxếpđầuhàng,ưutiêntrướchàngtámáybaykhácđanglượnvòngphíatrênKennedy.Thựctế,khônghềcóchuyệnđó.Aviancachỉđượcthêmvàocuốihàng.Đólàmộthiểulầmnghiêmtrọng,màvậnmệnhcủachiếcmáybaylạihoàntoàntùythuộcvàođiềuđó.Nhưngcácphicôngcónhắclạivấnđề,tìmkiếmsựchophépkhông?Khônghề.Họcũngchẳnghềđềcập thêmmột lầnnàonữađếnvấnđềnhiên liệuchobamươitámphúttiếpsauđó.

5.

ĐốivớiRatwatte,sựimlặngtrongkhoangláilàkhôngthểhiểunổi.Vànhưmộtcáchgiảithíchnguyêndotạisao,RatwattebắtđầukểvềviệcđãxảyravớiôngvàobuổisángtrênđườngbayxuấtpháttừDubai.“Chúngtôicómộthànhkháchnữ,”ôngnói.“Chúngtôichorằngbàtabịđộtquỵ.Cogiật.Nônmửa.Ởvàotìnhtrạnghếtsứctồitệ.BàtalàmộtphụnữẤnĐộcócongáisốngởMỹ.ChồngbàkhôngnóiđượctiếngAnh,tiếngHindi,màchỉdùngphươngngữPunjab.Khôngaicóthểđốithoạivớiôngta.Nhìndángvẻnhưthể ông ta vừa bước ra khỏimột khu làngvùngPunjab và họ tuyệt nhiênkhôngcótiền.ThựcrakhisựviệcxảyratôiđangtrênđườngtớiMoscow,nhưng tôibiết làchúng tôikhông thể tớiMoscowđược.Tôikhôngbiết làđiềugìsẽxảyđếnvớinhữngconngườinàynếuchúngtôibayđếnđó.Tôinóivớicơphó,“Anhcầmláiđi.ChúngtaphảiđếnHelsinki.”

VấnđềsátsườnmàRatwattephảiđốimặtngaylập tức làhọmớiđichưađượcnửaquãngđườngcủacảmộtchuyếnbaydài,điềuđónghĩlàhọcòndưquánhiềunhiênliệutrongcácthùngchứasovớibìnhthườngkhiđếnthờiđiểmphảihạcánh.“Chúngtôibịvượtquásáumươitấnsovớikhốilượng

hạcánhtốiđa”ôngnói.“Vậynêngiờtôiphảiđưaralựachọn.Tôicóthểtháobớtnhiênliệu.Nhưngcácnướcrấtghétviệcmáybaytháonhiênliệutrênkhôngvìvấnđềmôitrường.Vìthế,họsẽđịnhvịchotôibayramộtnơinàođótrênvùngbiểnBaltic,vàviệcđósẽ tiêu tốncủatôibốnmươiphútđồnghồcònngườiphụnữakiahầunhưchắcchắnsẽchết.Thếnêntôiquyếtđịnhsẽhạcánhdùthếnàođichăngnữa.Đólàlựachọncủatôi.”

Điềuđócónghĩalàchiếcmáybay“hạcánhnặng.”Họkhôngthểsửdụnghệthốnghạcánhtựđộngđượcbởinókhôngđượcbốtríđểvậnhànhmộtchiếcmáybaynặngđếnmứcđó.

“Trongtìnhcảnhấy,tôiphảitiếpquảnviệcđiềukhiển,”ôngnóitiếp.“Tôiphảichắcchắnrằngmáybaytiếpđấtantoàn;nếukhông,sẽcónguycơhưhại về kết cấu.Nó có thể trở thànhmột đốngđổ nát thực sự.Cũng có cảnhữngvấnđềvềđặcđiểmbayvớimột chiếcmáybaynặng.Nếubạn rờikhỏiđườngbayvàphải lượnvòng,có thểbạnsẽkhôngđủ lựcđẩyđể lêncaolạinữa”.

“Nhiềuviệclắm.Bạnđangtunghứngvớibaonhiêulàbóng.Bạnphảilàmchođúng.Bởivìđólàmộtchuyếnbayđườngtrường,cóhaiphicôngnữa.Nêntôiđánhthứchọdậy,vàhọcũngthamgiavàolàmmọiviệc.Chúngtôicóbốnngườiởđó,điềuấythựcsựcótácdụngtrongđiềuphốimọiviệc.TôichưatừngbaogiờtớiHelsinki.Tôikhônghềbiếtphitrườngrasao,khôngbiết liệucácđườngbăngcóđủdàikhông.Tôibuộcphải tìmmộtphươngcáchcậntiến, tìmraxemliệuchúngtôicóthểhạcánhởđókhông,tìmracácthamsốchuyếnbayvàthôngbáovớicôngtyxemchúngtôiđanglàmgì.Cùngmộtthờiđiểmtôinóichuyệnvớibanơikhácnhau−nóichuyệnvớiDubai,nóichuyệnvớiMedlink,mộttrạmdịchvụởArizonanơingườitađãsắpxếpmộtbácsĩnghemáyvàtôicònnóichuyệnvớihaibácsĩđangchămsóc người phụ nữ ở khoang sau. Cứ liên tục không ngưng nghỉ suốt bốnmươiphútđồnghồ’’.

“ChúngtôigặpmaylàthờitiếtởHelsinkirấttốt,”ôngnói.“Gắngsứcthựchiệnmộtcútiếpđấttrongthờitiếtxấu,cộngthêmmộtcáimáybaynặngnề,cộngthêmmộtphitrườngchẳngquenthuộc,khôngtốtchútnào.BởivìđólàPhầnLan,mộtquốcgiahàngđầuthếgiới,mọiviệcđềuđượcbốtrítốt,rấtlinhhoạt.Tôinóivớihọ,'Máybaycủatôiđangquátải.Tôimuốnhạcánhngượcchiềugió.'Anhmuốnlàmmìnhchậmlạitrongtìnhhuốngđó.Họnói,khôngvấnđềgì.Họchophépchúngtôihạcánhtheohướngngượclạisovớicáchthôngthường.Chúngtôibayvàokhuvựcthànhphố,nơihọluôntránhbởilýdotiếngồn.”

ThửnghĩvềnhữnggìđòihỏiphảicóởRatwatte.Ôngbuộcphảilàmộtphicôngcừ.Điềunàycũngkhôngphảibàncãinhiều:ôngphảicókỹnăngđểthựchiệnkỹthuậthạcánhnặng.NhưnghầunhưtấtcảnhữngviệckhácmàRatwatteđãlàmkhiếnchocúhạcánhkhẩncấpđãthànhcôngvượtrangoàimọiđịnhnghĩakhắtkhecủakỹnăngláimáybay.

Ôngbuộcphảiđặtlênbàncânmộtbênlànguycơgâyhưhạichomáybaycủamìnhvớimộtbênlàrủirochomạngsốngcủangườiphụnữ,vàrồi,mộtkhi lựachọnđóđãđượcxácđịnh,ônglạiphải thôngsuốtvềmốiquanhệmậtthiếtgiữaHelsinkivớiMoscowvìhàngkháchđauốmởghếsau.Ôngphảitựtrangbịchomình,thậtnhanhchóng,cácthamsốcủamộtphitrườngmàôngchưa từngdừngchân trướcđó: liệunócó thể tiếpnhậnmột trongnhữngmáybaylớnnhất trênbầutrời,với tậnsáumươi tấnvượtquákhốilượnghạcánhthôngthường?Nhưngtrênhết,ôngphảitròchuyện−vớicáchànhkhách,vớicácbácsĩ,vớingườiláiphụ,vớihaithànhviênmàôngđãđánh thứckhihọđangchợpmắt,với thượngcấpở tổnghànhdinhDubai,vớiATC tạiHelsinki. Có thể chắc chắn khẳng định rằng trong bốnmươiphút từ lúc cơn đột quỵ của hành khách bắt đầu cho đến khi hạ cánh ởHelsinki, khoang lái chỉ im lặng trong ít giây đồng hồ. Điều đòi hỏi ởRatwatte chính là đối thoại, và đối thoại không chỉ với mục đích đưa ramệnhlệnhmàcònvớinghĩakhuyếnkhích,dỗdành, trấnan,đàmphánvà

chiasẻthôngtinbằngcáchthứcrõràngvàminhbạchnhấtcóthể.

6.

Cònđây,ngượclại,làbảnghitừmáybayAvianca052,khichiếcmáybayđangbướcvàocútiếpđấtbấtthànhcủamình.Vấnđềlàthờitiết.MànsươngquádàyđếnnỗiKlotzvàCaviedeskhôngthểnhậnrahọđangởđâu.Hãyđểýkỹ,khôngphảivàonộidung,màlàhìnhthứccuộcđốithoạigiữahọ.HãylưuýđếnđộdàicủakhoảngimlặnggiữalờinóithốtravớitônggiọngtronglờibìnhluậncủaKlotz:

CAVIEDES:Đườngbăng,đâurồi?Tôikhôngthấynó,tôikhôngtrôngthấynó.

Họthucànghạcánhlên.CơtrưởngbảoKlotzyêucầumộtchỉdẫnkhônglưukhác.Mườigiâytrôiqua.

CAVIEDES (dường như nói với chính mình): Chúng ta không có nhiênliệu...

Mườibảygiây trôiquakhicácphicông traođổicácchỉdẫnkỹ thuậtvớinhau.

CAVIEDES:Tôikhôngbiếtchuyệngìxảyravớiđườngbăng.Tôikhônghềnhìnthấynó.

KLOTZ:Tôikhôngtrôngthấynó.

TrạmKiểmsoátKhônglưuxenvàovàbảohọrẽtrái.

CAVIEDES:Nóivớihọlàchúngtađangnguycấp!

KLOTZ(nóivớiATC):Đangchỉhướng180độvềphíatayphải,à,chúngtôisẽthửlạilầnnữa.Chúngtôisắphếtnhiênliệu.

Hãythửtưởngtượngkhungcảnhtrongkhoanglái.Máybayđangbịcạndầnnhiên liệu rất nguy hiểm.Họ vừamới bỏ lỡ cơ hội hạ cánh đầu tiên.Họkhôngbiếtchiếcphicơcòncó thểbayđượcbao lâunữa.Cơtrưởngtuyệtvọng:“Nóivớihọlàchúngtađangtrongtìnhtrạngkhẩncấp!”VàKlotzthìnóigìchứ?Đangchỉhướng180độvềphíatayphải,à,chúngtôisẽthửlạilầnnữa.Chúngtôisắphếtnhiênliệu.

Trướchết,cụmtừ“hếtnhiênliệu”khôngcóýnghĩagìtronghệthốngthuậtngữcủaTrạmKiểmsoátKhônglưu.Vềcơbản,tấtcảmáybaykhitiếpđấttạiđịađiểmhạcánh,đềucạnnhiênliệu.HayýKlotzlàchiếc052khôngcònđủnhiênliệuđểbaytiếpđếnmộtnơikhác,mộtphitrườngthaythế?Hayýcủaanhtalàhọbắtđầulongạivềnhiênliệucủamình?Tiếptheo,hãyxemxét cấu trúc của câunói then chốt.Klotz bắt đầuvớimột báonhận thôngthườngđốivới chỉ dẫn từATCvàkhônghềđề cậpđếnnỗiquanngạivềnhiênliệutậnđếnnửasaucủacâu.Cứnhưthểlàanhtaănnóitrongmộtnhàhàngvậy,“Vâng,tôidùngthêmítcàphênữa,và,à,tôiđangbịhócmộtcáixươnggà.”Ngườiphụcvụsẽcoilờinóicủaanhtanghiêmtúcđếnmứcđộnào?NhânviênkiểmsoátkhônglưumàKlotzđãđốithoạicùngvềsauđãxácnhậnrằnganhta“chỉcoiđólàmộtlờibìnhluậnthoảngquamàthôi.”Trong những đêm mưa bão, các nhân viên kiểm soát không lưu lúc nàochẳngnghethấycácphicôngnóivềchuyệncạnnhiênliệu.Từ“à”màKlotzchêmvàogiữahainửacâuđúng là thíchhợpvớiviệcgiảmbớt tầmquantrọngcủanhữnggìanhtađangnói.Theonhưmộtnhânviênkiểmsoátkháccũngchỉdẫnchiếc052vàođêmđóthì,Klotzđãnói“vớitháiđộrấtthờơlãnhđạm...Khônghềcóchútcấpbáchnàotronggiọngnói.”

7.

Thuậtngữđượccácnhàngônngữhọcsửdụngđểmiêu tảcáchmàKlotzthựchiệntrongthờikhắcđólà“lốinóigiảmnhẹ,”ámchỉđếnbấtcứnỗlựcnàonhằmgiảmnhẹhoặc“bọcđường”choýthựcsựđượcnóitới.Chúngta

giảmnhẹkhichúngtatỏralịchsự,hoặckhichúngtaxấuhổhayngạingần,hoặckhichúngtatỏratônkínhtrướcuyquyền.Nếubạnmuốnôngsếpcủamìnhgiúpđỡmộtđiềugìđó,bạnsẽkhôngnói“TôisẽcầncáinàyvàothứHai.”Màbạnsẽnóigiảm.Bạnbảo,“Khôngcầnđểtâmnếuthứnàyphiềnphứcquá,nhưngnếuôngbớtchútthờigianngóquanóvàođợtcuốituầnthìthật tuyệtvời”.Trongmột tìnhhuốngnhưthế, lốinóigiảmhoàn toànphùhợp.Tuynhiên,trongnhữnghoàncảnhkhác−vínhưgiữakhoangláitrongmộtđêmmưabão−thìđólàcảvấnđề.

CácnhàngônngữhọcUteFischervàJudithOrasanucólầnđãđưaramộtkịchbảngiảđịnhnhưthếnàyvớimộtnhómcáccơtrưởngvàcơphó,hỏixemhọsẽphảnứngrasao:

Anhđểý thấy trênradar thời tiếtmộtvùngmưanặnghạtcách25dặmvềphíatrước.(Phicông)đangduytrìtốcđộMach.73,chodùcơnmưagiôngđãđượcthôngbáotrongphạmvicủaanhvàradarbắtđầugặpnhữngnhiễuloạnvừaphải.Anhmuốnchắcchắnrằngmáybaycủamìnhsẽkhôngbịlọtvàokhuvựcmưagiôngđó.

Câuhỏi:Anhsẽnóigìvớiphicông?

TheotưởngtượngcủaFischervàOrasanu,cóítnhấtsáucáchđểthửthuyếtphụcviênphicôngthayđổihướngđivàtránhthờitiếtxấu,mỗiphươngánvớimộtmứcđộgiảmnhẹkhácnhau.

1.Mệnhlệnh: “Sangphải bamươi độ.”Đó là cách trực tiếpvàdứt khoátnhấtđểkhiếnchovấnđềtrởnêndễtưởngtượng.MứcgiảmnhẹbằngKhông(0).

2. Tuyên bố chức trách nhóm cộng tác: “Tôi nghĩ chúng ta phải chuyểnhướngsangphảingaybâygiờ.”Hãylưuývềviệcsửdụngtừ“chúngta”vàthựctếlàlờiđềnghịgiờđâyđãbớtcụthể.Nóđãmềmmỏngđimộtchút.

3.Gợi ý nhómcộng tác: “Hãy tránh khu vực thời tiết đó ra.”Ý ngầm ẩntronglờinóinàylà“chúngtachungvaisátcánhtrongsựvụnày.”

4.Chấtvấn:“Anhmuốnchuyểnsanghướngnàovậy?”Cáchnàythậmchícònmềmmỏnghơn lờigợiýnhómcộng tác,bởivìngườiphátngôn thừanhậnrằnganhtakhôngphảilàtrưởngnhóm.

5.Ưutiên:“Tôinghĩsẽlàkhônngoannếurẽtráihoặcphải.”

6.Bónggióámchỉ:“Tínhiệuphảnhồiởcáchđâyhaimươilămdặmcóvẻtồitệ.”

Đâychínhlàlốinóigiảmnhẹnhấttrongtấtcả.

FischervàOrasanupháthiệnralàcáccơtrưởngphầnlớnđềunóirằnghọsẽbanhànhmệnhlệnhtrongtìnhhuốngđó.“Sangphảibamươiđộ.”Họđangnói với người dưới quyền.Họ chẳng cógì phải ngại tỏ ra thẳng thừng.Ởphíakia,cáccơphólạiđangnóichuyệnvớisếpcủamình,vậynênhọchủyếuchọncáchthaythếmềmmỏngnhất.Họbónggióámchỉ.

ThậtkhóđểđọcbảnnghiêncứucủaFischervàOrasanumàkhôngcảmthấymộtchútbáođộng,bởimộtlờibónggiólàcáchđềnghịkhónhấtđểgiảimãmàlạidễnhấtđểtừchối.TrongvụmáybayAirFloridanổngaybênngoàiWashington,DC,năm1982cơphóđãcốnóivớicơtrưởngtớibalầnrằngcómộtđốngbăng tuyết rấtnguyhiểm trênmặtcánhmáybay.Nhưng thửnghexemanhtanóiviệcđónhưthếnào.Đềuchỉlàbónggió:

CƠPHÓ:Nhìnxembăngtuyếtmắctrênnó,à,ngayđằngsau,chỗkiakìa,thấykhông?

Tiếpđó:

CƠPHÓ:Trôngthấynhữngcộtbăngngayphíasaukiavàcácthứchứ?

Vàrồi:

CƠPHÓ:Trời,đâylàmộttrậnchắcchắnthấtbạivớiviệclàmtanchảymấythứbăngtuyếtđó,nó(manglại)choanhmộtcảmgiácantoàntệhại,tấtcảchỉthếthôi.

Cuốicùng,khihọnhậnđượclệnhcấtcánh,cơphónânglênhaimứcđểđưaralờigợiýnhómcộngtác:

CƠPHÓ:Hãykiểmtramặttrên(cánh)lầnnữa,bởivìchúngtadừnglạiởđâymộtchút.

CƠTRƯỞNG:Tôi nghĩ là chúng ta sẽ phải rời khỏi đây trong vòngmộtphútnữa.

Điềucuốicùngmàcơphónóivớicơtrưởng,ngaytrướckhichiếcmáybaylaoxuốngsôngPotomackhôngcònlàmột lờiámchỉbónggiónữa,màlàmộtlờiđềxuất,hoặcmộtmệnhlệnh.Đólàmộtlờinhậnđịnhhiệnthựcđơngiản−vàlầnnàythìcơtrưởngđồngývớianhta.

CƠPHÓ:Larry,chúngtađanglaoxuống,Larry.

CƠTRƯỞNG:Tôibiếtrồi.

Lời nói giảmnói tránhgiải thíchmột trong nhữngđiều bất thường to lớntrongcácvụnổmáybay.Trongcáchãnghàngkhôngthươngmại,cơtrưởngvàcơphóphânchianhiệmvụláingangbằngnhau.Nhưngtronglịchsử,cácvụrơimáybaycónhiềukhảnăngxảyrahơnkhicơtrưởngđangngồiở“ghếlái.”Thoạttiênđiềuđólàkhôngthểlýgiải,bởicơtrưởnghầunhưluônlàphicônggiàukinhnghiệmnhất.NhưnghãythửnghĩvềvụtainạncủaAirFlorida.Nếucơphóởvàovaitròcơtrưởng,liệuanhtacóámchỉđếnbalầnkhông?Không,anhtasẽralệnh−vàmáybayhẳnđãkhôngbịrơi.Máybayantoànhơnkhiphicôngítkinhnghiệmnhấtcầmlái,bởiđiềuđóđồngnghĩa

vớiviệcphicôngthứhaisẽkhôngengạigìkhiphảilêntiếng.

Tranh đấu chống lại lối nói giảm nói tránh đã trở thànhmột trong nhữngcuộcthánhchiếnvĩđạinhấttrongngànhhàngkhôngthươngmạisuốtmườilămnămvừaqua.Mọihãnghàngkhônglớngiờđâyđềucóphầnđàotạogọilà“CrewResourceManagement,”(Tạmdịch:Quảnlýphihànhđoàn)đượcthiếtkếđểdạychocácthànhviênphihànhđoàncấpdướicáchđốithoạirõràngvàcươngquyết.Lấyvídụ,nhiềuhãnghàngkhôngđãgiảngdạymộtquy trình tiêuchuẩnhóadànhchophi côngcùng lái (co-pilot)yêucầucơtrưởngtrongtrườnghợpanhta/côtanghĩrằngcóviệcgìđóđãrơivàotìnhtrạng tồi tệ. (“Cơ trưởng, tôi lo ngại về...” Sau đó, “Cơ trưởng, tôi khôngthoảimáivới...”Vànếucơtrưởngvẫnkhôngphảnứng,“Cơtrưởng,tôitinlàtìnhthếkhôngantoàn.”Vànếuvẫnthấtbại,cơphóđượcđòihỏisẽphảitiếpquảnmáybay).Cácchuyêngiahàngkhôngsẽnóivớibạnrằngthànhcôngcủacuộcchiếnchốnglạilốinóigiảmnóitránhcũngđóngvaitròtolớnnhưbấtcứyếutốnàokhácgiảithíchchosựgiảmsútphithườngcácvụtainạnmáybaytrongnhữngnămgầnđây.

“Ởmộtmứcđộrấtgiảnđơn,mộttrongnhữngđiềuchúngtôinhấnmạnhởhãnghàngkhôngnàylàcơphóvàcơtrưởnggọinhaubằngtên,”Ratwattenói.“Chúngtôinghĩđiềuđócótácdụng.Sẽkhókhănhơnnếuphảinói,'Cơtrưởng, anh đang làm việc gì đó sai đấy,' so với việc dùng thẳng tên.Ratwattecoivấnđềnóigiảmnóitránhrấtnghiêmtrọng.BạnkhôngthểnàolàmộtngườinghiêncứuvềvụnổAviancamàlạikhôngcảmthấynhưthế.Ôngnóitiếp:“Mộtthứmàriêngbảnthântôicốgắnglàmlà,tôicốhạmìnhxuốngthấpchút.Tôinóivớiphicôngcùnglái,'Tôikhôngbaythườngxuyênlắm.Bahaybốnlầnmộttháng.Anhbayhơnthếnhiều.Nếuanhthấytôilàmcáigìđấyngungốc,đólàbởitôikhôngbaythườngxuyênlắm.Thếnênnóivớitôinhé.Hãygiúptôi.”Hivọnglà,điềuđósẽgiúphọlêntiếng.”

8.

TrởlạivớikhoangláicủaAvianca052.ChiếcmáybaygiờđâyđangquayngượclạitừphíaphitrườngKennedy,saunỗlựchạcánhthấtbạiđầutiên.KlotzvừamớiliênlạctrênsóngradiovớiATC,cốgắngtìmraxemhọcóthểthửhạcánhlầnnữaởđâu.Caviedesquayvềphíaanhta.

CAVIEDES:Anhtanóigì?

KLOTZ:Tôiđãthôngbáochoanhtabiếtlàchúngtasắpthửlầnnữabởivìvừarồichúngtakhôngthể...

Bốngiâyimlặngtrôiqua.

CAVIEDES:Nóichoanhtabiếtlàchúngtađangtrongtìnhtrạngkhẩncấp.

Bốngiâyimlặngnữatrôiqua.Viêncơtrưởngthửlầnnữa.

CAVIEDES:Anhđãbảoanhtachưa?

KLOTZ:Đã,thưasếp.Tôiđãnóivớianhta.

KlotzbắtđầunóichuyệnvớiATC−nhắclạicácchitiếtthôngthường.

KLOTZ:Một-năm-khôngduytrìhainghìn,Aviancakhông-năm-hai.

Cơtrưởngrõràngđanghoảngloạncựcđộ.

CAVIEDES:Nóivớianhtalàchúngtakhôngcònnhiênliệu.

KlotztrởlạiđàmthoạiradiovớiATC.

KLOTZ:Nângđộcaovàduy trì banghìnvà, à, chúng tôiđanghếtnhiênliệu,thưangài.

Lạithếnữarồi.Khônghềđềcậpđếntừngữthầnkỳ“khẩncấp,”thứmàcácnhânviênkiểmsoátkhônglưuvốnđượchuấnluyệnđểnghe.Ởđoạncuối

câu,đượcmàotrướcbằngtừgiảmnhẹ“à”chỉlà“hếtnhiênliệu,thưangài.”Nếubạnđangđếmcácsai lầm, thìphihànhđoàncủaAviancađãđạtđếnmứchaiconsố.

CAVIEDES:Anhđãbáolàchúngtahếtnhiênliệuchưa?

KLOTZ:Đã,thưangài.Tôiđãbáochoanhta...

CAVIEDES:Bueno(TiếngTâyBanNha:Tốt!)

NếuđóđãkhôngphảilàkhúcdạođầucủacảmộtbikịchthìcáchtớiluiluitớicủahọsẽgiốngvớimộtmàntrìnhdiễnhàikịchcủaAbbottvàCostello.

Hơnmộtphúttrôiqua.

ATC:Aviancakhông-năm-hai,à, tôisẽchuyểncácanhsangkhoảngmườilămdặmvềphíađôngbắcvàrồiđưaanhtrởlạicậntiến.Nhưthếcóổnvớicácanhvànhiênliệukhông?

KLOTZ:Chắclàthế.Cảmơnrấtnhiều.

Chắc là thế.Cảmơn rất nhiều.Họ sắp rơi bùmxuống!Một trong nhữngthành viên phi hành đoàn bước vào khoang lái để xem tình hình nghiêmtrọngđếnmứcnào.Viênhoatiêuchỉvàođồnghồnhiênliệucạnsạchvàlàmđộngtácđưabàntaycắtngangcổ.Nhưnganhtakhôngnóigì.Cũngkhôngainóigì trongnămphút tiếp sauđó.Chỉ có tiếng traođổi liên tụcvà cáccôngviệcthôngthườngtrênradio,vàrồihoatiêuthétlên,“Bắtlửaởđộngcơsốbốn!”

Caviedesnói,“Chỉcho tôiđườngbăng,”nhưngđườngbăngởcáchđó tớimườisáudặm.

Haimươisáugiâyimlặngtrôiqua.Nhânviênđiềukhiểnkhônglưugọimộtlầncuốicùng.

ATC:Cácanh,à,cácanhcóđủnhiênliệuđểđếnđượcsânbaykhông?

Bảnghichấmhết.

9.

“Bạnbuộcphảihiểumộtđiềuvềvụnổ,”Ratwattenói,“đólàcácnhânviênkiểmsoátkhônglưuNewYorkvốnnổitiếngbởithóicụccằn,quyếtliệtvàhaybắtnạt.Nhưnghọcũngrấtcừ.Họđiềukhiểnlưulượnggiaothôngphithườngtrongmôitrườngbịgòép.Cómộtcâuchuyệnnổitiếngkểvềmộtviên phi công bị lạc khi di chuyển trong JFK.Bạn sẽ không tưởng tượngđượcnguycơdễdàngbịlạcđếnthếnàonếuchưatựmìnhđặtchânđếnJFK.Đólàmộtmêcung.Vìthế,mộtnữnhânviênkiểmsoátkhônglưunổiđóalênvớianhta,vànói 'Thôingay.Đừngcólàmgìhết.Đừngmởmiệngnóivớitôichođếnkhitôinóivớianh.'Vàcôđểmặcanhtaởđấy.Cuốicùngviênphicôngnhấcbộđàmlênvànói,'Quýcô.Cóphảilàtôiđãtừnglấycôlàmvợhồikiếptrướckhôngđấy?”

“Bọn họ không tài nào tưởng tượng nổi tình huống đó.Cáchmà họ nhìnnhậnmọiviệclàthếnày:'Tôiđangnắmquyềnđiềukhiển.Câmngayvàlàmtheođiềutôinói.'Họsẽngắtlờianh.Vànếuanhkhôngthíchnhữnggìhọbảoanh làm,anhbuộcphảingắt lời lại.Khiđóhọsẽnói, 'Thôiđượcrồi.'Nhưngnếuanhkhông làm thế,họsẽbắtépanh.TôivẫnnhớmộtchuyếnbaycủaBritishAirwaysđếnNewYork.HọbịnhồiđầytaimệnhlệnhcủaTrạmKiểmsoátKhônglưuNewYork.MấyviênphicôngngườiAnhnói,'CácngườinênđếnsânbayHeathrow(London)màhọcxemphảiđiềukhiểnmộtchiếcmáybayrasao.'Đấyđềulàvấnđềvềtinhthầncả.Nếuanhkhôngquenvớikiểuănmiếng trảmiếngnhư thế,ATCNewYorkcó thể rất, rấthămdọa.VàmấyngườiAviancachỉ làbịhămdọavìóc tưởngtượngquámaulẹcủachínhmình”.

Chẳng thểnào tưởng tượng làRatwatte lạikhôngbảovệmình thànhcông

trướcKennedyATC−khôngphảibởiôngkhóchịu,huênhhoangtựcaohaycócáitôilớn,màvìôngnhìnnhậnthếgiớikháchẳn.Nếuôngcầnđếnsựgiúpđỡtrongkhoanglái,ôngsẽđánhthứcláiphụdậy.NếuôngnghĩrằngMoscowkhôngổn,thìđượcrồi,ôngsẽđếnHelsinki,vànếuHelsinkithườngđiềukhiểnchomáybayxuôichiềugió,thì,ôngsẽbảovớihọchoôngđápxuốngngượcchiều.Sánghômđó,khihọrờikhỏiHelsinki,ôngđãđưamáybayvàonhầmđườngbăng−vàláiphụcủaôngnhanhchóngchỉralỗi.Kỷniệmấykhiếnôngbậtcười.“MasalàngườiThụySĩ.Anhtarấtlấylàmvuilòngđượcchỉnhđốntôi.Anhtađểmắtđếntôisuốtcảquãngđườngvề.”

Ratwattenóitiếp:“Tấtcảnhữnggìmọingườiphảilàmlànóivớinhânviênđiềukhiển, 'Chúng tôikhôngcóđủnhiên liệuđểchiều theonhữnggìanhđịnhlàm.'Vàtấtcảnhữnggìhọ(máybayAvianca)phảilàmlànói,'Chúngtôikhông thể làmthế.Chúng tôibuộcphảihạcánh trongvòngmườiphúttới.'Họđãkhôngthểtrìnhbàyrõràngýtứcủamìnhvớinhânviênkhônglưu.”

Từ thờiđiểmnày trởđi,Ratwattebắtđầunóinăng thận trọng,bởiôngsẽđưarakiểukháiquátvềvănhóavẫnthườngkhiếnchúngtakhôngthoảimáicholắm.NhưngnhữnggìđãxảyravớiAviancathìlạlùngquáđỗi−dườngnhưkhôngthểlýgiảinổi−đếnnỗinóđòihỏicáchgiảithíchphứctạphơnlàkếtluậnđơngiảnrằngKlotzbấttàivônăngvàviêncơtrưởngthìmệtmỏiquá.Cóđiềugìđósâusắchơn−thuộcvềcấutrúchơn−đãdiễnra trongkhoangláiấy.SẽrasaonếuviệcphicônglàngườiColombialiênquanđếnvụtainạn?“Nhìnxem,khôngmộtviênphicôngngườiMỹnàolạinghiếnrăngchịuđựngnhư thế.Vấnđề làởđấy,”Ratwattenói.“Họsẽnóingay,'Nghenày,bạnthânmến.Tôiphảihạcánh.'’’

10.

Trongnhữngnămcủathậpniên1960và1970,nhàtâmlýhọcngườiHàLanGeertHofstede làmviệc chobộ phận nhân sự của tổng sở IBMchâuÂu.

CôngviệccủaHofstedelàđilạikhắptoàncầuvàphỏngvấncácnhânviên,hỏihọđủthứnhưmọingườigiảiquyếtvấnđềrasao,họlàmviệccùngnhaurasaovàtháiđộcủahọvớiuyquyềnnhưthếnào.Cácbảncâuhỏidàidòngvàphứctạp,vàtheothờigian,Hofstedeđãcóthểpháttriểncảmộtcơsởdữliệuđồsộphântíchcáccáchthứcmàquađócácnềnvănhóakhácbiệtvớinhau.Ngàynay“thướcđoHofstede”làmộttrongnhữngmẫuhìnhđượcsửdụngnhiềunhấttrongngànhtâmlýhọcsosánhvănhóa.

Vídụ,Hofstede lập luận rằngcácnềnvănhóacó thểđượcphânbiệtmộtcáchhiệuquảcăncứvàoviệcnhữngnềnvănhóaấymongđợicáccánhântựchămsócmìnhđếnmứcnào.Hofstedegọithướcđođólà“thangđochủnghĩacánhân−chủnghĩatậpthể.”Quốcgiaởmứcđầumút“cánhânchủnghĩa” trong thangđo ấy chính làHợp chủngquốcHoaKỳ.Không có gìngạcnhiên,nướcMỹcũngchínhlàquốcgiacôngnghiệphóaduynhấttrênthếgiớikhôngcungcấpchocáccôngdâncủamìnhchếđộchămsóc sứckhỏephổcập.ỞđầumútbênkiacủathangđolàGuatemala.

Một chiều kích khác trong hệ thốngHofstede đưa ra là “né tránh rủi ro”(uncertaintyavoidance).Mộtnềnvănhóadung thứ tình trạngnhậpnhằngkhôngrõrệtđượcđếnmứcnào?Dướiđâylànhóm5quốcgia“nétránhrủiro”hàngđầu,căncứvàocơsởdữliệucủaHofstede−đólànhữngquốcgiatrôngcậynhiềunhấtvàocácquy tắcvàkếhoạch, cónhiềukhảnănggắnchặtvàocácthủtụcbấtkểhoàncảnhnào:

1.HyLạp

2.BồĐàoNha

3.Guatemala

4.Uruguay

5.Bỉ

Nămquốcgiaởdướicùng− lànhữngnềnvănhóacókhảnăngdung thứtìnhtrạngnhậpnhằngtốtnhất−baogồm:

49.HồngKông

50.ThụyĐiển

51.ĐanMạch

52.Jamaica

53.Singapore

CũngrấtcầnthiếtphảilưuýrằngHofstedekhônghềgợiýrằngcóchuyệnnơinàyđúngđắnnơikiasailầmởbấtcứđiểmnàotrênhệthốngthangbậcmàôngđưara.Ôngcũngkhôngnóirằngvịtrícủamộtnềnvănhóanàođótrênmộttrongsốnhữngchiềukíchôngphácralàcôngcụdựbáocứngnhắcvềviệcmộtngườinàođóđếntừmộtquốcgiasẽhànhxửrasao:lấyvídụ,mộtngườiđếntừđấtnướcGuatemalahoàntoàncókhảnănglạitheolốicánhânchủnghĩaởmứcđộcao.

Thayvàođó,điềumàHofstedeđưaralàthứrấtgiốngvớinhữnggìNisbettvà Cohen khẳng định sau những nghiên cứu thực hiện trong hành langtrườngĐạihọcMichigan.Mỗingườitrongchúngtađềucótínhcáchriêngbiệt.Nhưngbao trùm trên tấtcả lại lànhữngkhuynhhướng,cách thứcvànhữngphảnchiếuđượctruyềnlạichochúngtabởilịchsửcủacộngđồngmàchúngtavốnhòamìnhsinhtrưởng,vànhữngkhácbiệtấyrõràngvôcùng.

Lấythídụ,BỉvàĐanMạchchỉcáchnhaumộtgiờđồnghồmáybay.NgườiĐanMạchnhìnrấtgiốngngườiBỉ,vànếubạnbịthảxuốngmộtgócphốnàođó ởCopenhagen (thủ đôĐanMạch), bạn cũng sẽ chẳng nhận ra điều gìkhácbiệtvớimộtgócphốởBrussels(thủđôBỉ).Nhưngkhixétđếntiêuchí“né tránh rủi ro” thìhaiquốcgianàykhông thểkhácnhaunhiềuhơn thế.

Trênthựctế,ngườiĐanMạchcónhiềuđiểmchungvớingườiJamaicatrongtiêuchíchấpnhậnsựnhậpnhằnghơnkhinóởtrongtươngquanvớinhữngbạnbèÂuchâukhác.ĐanMạchvàBỉcóthểchiasẻthứtruyềnthốngtựdo−dânchủkiểuchâuÂurộngkhắp.Nhưngtừhàngtrăm,hàngtrămnămvềtrước,haiquốcgianàyđãcólịchsửkhácnhau,cấutrúcchínhtrịkhácnhau,truyềnthốngtôngiáokhácnhau,ngônngữkhácnhau,đồănthứcuống,kiếntrúcvàvănhọcrấtkhácnhau.Vàtổngcủatấtcảnhữngkhácbiệtấylàtrongnhữngkiểutìnhhuốngngẫunhiênnàođóđòihỏiphảiứngxửtrướcnhữngnguycơvàrủiro,ngườiĐanMạchcóxuhướngphảnứngtheolốirấtkhácvớingườiBỉ.

TrongsốtấtcảnhữngChiềukíchcủaHofstede,cólẽchiềuthúvịnhấtchínhlàcáimàônggọilà“Chỉsốkhoảngcáchquyềnlực”(PowerDistanceIndex−PDI).Khoảngcáchquyềnlựccóliênquantới tháiđộđốivới tônti trêndưới,cụthểlàmộtnềnvănhóanàođócoitrọngvàtônkínhuyquyềnđếnmức nào. Để định lượng nó, Hofstede đã hỏi những câu như: “Trong sốnhững trải nghiệm của bạn, vấn đề dưới đây xuất hiện thường xuyên đếnmứcnào:cácnhânviênsợphảithểhiệntháiđộbấtđồngvớinhữngngườiquảnlýcủamình?”“Nhữngthànhviênkémquyềnlựchơntrongcáctổchứcvàthểchếchấpnhậnvàdựliệurằngquyềnlựcđượcphânbốbấtbìnhđẳng”trongchừngmựcnào?Nhữngngườigiàđượckínhnểvàesợtớimứcnào?Nhữngngườinắmquyền lực trong taycóđược traochonhữngưuđãiđặcbiệtkhông?

“Tạinhữngquốcgiacóchỉsốkhoảngcáchquyềnlựcthấp,”Hofstedeviếttrongchuyên luậnkinhđiểnCulture'sConsequences (Tạmdịch:Nhữnghệquảcủavănhóa):

Quyền lựcchính là thứmànhữngngườinắmgiữquyền lực trong tayhầunhưđềucảmthấyxấuhổvàhọsẽcốgắngđểthểhiệníthơnvốncó.CólầntôiđãnghethấymộtquanchứcđạihọccủaThụyĐiển(quốcgiacóchỉsố

PDI thấp) bày tỏ rằng để thực thi quyền lực, ông ta sẽ cố gắng để trôngkhôngcóvẻquyềnnăng.Cácnhàlãnhđạocóthểđềcaovịthếkhôngchínhthứccủamìnhbằngcáchtừchốithừanhậnnhữngbiểutượngchínhthức.TạiÁo(PDIthấp),ThủtướngBrunoKreiskyvốnnổitiếngvìviệcđôilúcbắtxeđiệnđếnnhiệmsở.Vàonăm1974,tôicòntậnmắttrôngthấythủtướngHàLan(PDIthấp)−JoopdenUylđinghỉbằngcănnhàdiđộng(motor-home)ởmộtkhucắmtrạitạiBồĐàoNha.HànhxửcủanhữngngườicóquyềnlựcnhưthếrấtítkhảnăngxảyraởnhữngquốcgiacóPDIcaonhưBỉhayPháp.

BạncóthểtưởngtượngđượchiệuứngmànhữngpháthiệncủaHofstedegâyrađốivớinhữngngườitrongngànhhàngkhông.Cuộcđấutranhvĩđạicủahọvớilốinóinănggiảmnhẹvàlàmviệctheonhómxétchocùngnhằmmụcđíchgì?Chínhlànỗlựcgiảmthiểukhoảngcáchquyềnlựctrongkhoanglái.CâuhỏicủaHofstedeđưaravềkhoảngcáchquyềnlực−“Trongsốnhữngtrảinghiệmcủabạn,vấnđềdướiđâyxuấthiệnthườngxuyênđếnmứcnào:cácnhânviênsợphảithểhiệntháiđộbấtđồngvớinhữngngườiquảnlýcủamình?”−cũngchínhlàcâuhỏimàcácchuyêngiahàngkhôngđặtravớicáccơ phó trong cách xử trí của họ trước các cơ trưởng.Và nghiên cứu củaHofstedegợiýmộtđiềugìđóchưatừngnảyratrongđầucủaaitronggiớihàngkhông:nhiệmvụthuyếtphụccáccơphóbiết tựkhẳngđịnhbảnthânmìnhsẽphụthuộcrấtlớnvàoxếphạngkhoảngcáchquyềnlựccủanềnvănhóamàhọthuộcvề.

Đó cũng là điềumà Ratwatte ngụ ý khi ông nói rằng chẳng có phi côngngườiMỹnàolạichấpnhậnbịhămdọabởicácnhânviênđiềukhiểnkhônglưuởphitrườngKennedy.Mỹlàmộtnềnvănhóacókhoảngcáchquyềnlựcthấptruyềnthống.Khiphảiđốimặtvớitìnhthếcấpbách,ngườiMỹdựavàotính cáchMỹ, và thứ tính cáchMỹ ấy nghĩa làmột nhân viên điều khiểnkhônglưuchỉđượccoilàmộtngườibằngvaiphảilứamàthôi.Vậyquốcgianào ở đầumút bên kia trên bảng xếp loại chỉ số khoảng cách quyền lực?

ChínhlàColombia.

NgaysauvụnổmáybayAvianca,nhàtâmlýhọcRobertHelmreich,ngườiđãlàmnhiềuviệchơnbấtcứaiđểkhẳngđịnhvềvaitròcủavănhóatrongviệclígiảihànhvicủaphicông,đãviếtmộtbảnphântíchxuấtsắcvềvụtainạn,trongđóônglậpluậnrằngbạnsẽkhôngthểhiểuđượccáchcưxửcủaKlotznếukhôngtínhđếnquốctịchcủaanhta,rằngtìnhhuốngkhókhănanhta gặp phải hôm đó cũng là thứ tình huống khó xử chỉ có thể xảy ra vớinhững ai vốn có sẵn lòng tôn kính sâu sắc và bất biến đối với uy quyền.Helmreichviết:

KhoảngcáchquyềnlựccaovờicủangườiColumbiacóthểđãtạonêntìnhtrạngmất phươnghướngở cơphóvì cơ trưởngđã thất bại trongviệc thểhiện lốiđưa raquyếtđịnh rành rọt (nếukhôngmuốnnói là chuyênquyềnđộc đoán) vốn đượcmong đợi trong những nền văn hóa có khoảng cáchquyền lựccao.Cơphó thứnhấtvà thứhaicó thểđãchờđợicơ trưởng raquyếtđịnh,nhưngcũngvẫncóthểkhôngtìnhnguyệnđưaranhữngphươngánthaythế.

Klotz tự coimình làmộtkẻdướiquyền.Giải quyết tình thếkhủnghoảngkhông phải việc của anh ta.Đó là việc của cơ trưởng−mà cơ trưởng lạiđangkiệtsứcvàchẳngnóinănggì.ThếrồiđếnnhữngnhânviênđiềukhiểnkhônglưuhốngháchngạongượccủaphitrườngKennedyralệnhchomáybay lượnvòng.Klotzđangcốgắngnóivớihọ rằng anhđanggặp rắc rối.Nhưnganhta lạisửdụngđặctrưngvănhóacủariêngmình,nóinăngnhưmộtkẻdướiquyềnvới thượngcấp.NhưngnhânviênđiềukhiểnđâuphảingườiColombia.HọlànhữngngườiNewYorkvớikhoảngcáchquyềnlựcthấp.Họkhôngthấycókhoảngtrốngnàoliênquanđếntôntitrêndướigiữahọvớicácphicôngtrênbầutrời,vàđốivớihọ,lốinóigiảmnhẹxuấtpháttừmộtphicôngkhôngcóýrằngngườiphátngônđangtỏratônkínhmộtcáchthíchhợptrướcthượngcấp.Nócónghĩarằngviênphicôngấychẳnggặp

vấnđềgìcả.

CómộtđiểmtrongbảnghinơisựbấtđồngđốithoạivănhóagiữacácnhânviênđiềukhiểnvàKlotztrởnênquárõràngđếnmứcđọclênthậtđaulòng.ĐólàlầntraođổicuốicùnggiữaAviancavàtrạmđiềukhiển,chỉvàiphúttrướckhirơi.Klotzchỉnói“Chắcthế.Cảmơnrấtnhiều”đểtrảlờichocâuhỏi của nhân viên điều khiển về tình trạng nhiên liệu của họ. Cơ trưởngCaviedessauđóquaysangKlotz:

CAVIEDES:Anhtanóigì?

KLOTZ:Anhtagiậndữ.

Giậndữ!CảmxúccủaKlotzđangbịtổnthương!Máybaycủaanhtathìcậnkềthảmhọa.Nhưnganhtakhôngthểnàothoátrakhỏithứđộnglựcchiphốilênmìnhbắtnguồntừnềnvănhóatrongđónhữngngườidướiquyềnbuộcphảituânthủmệnhlệnhcủathượngcấp.Trongtâmtrímình,anhđãcốgắngvàthấtbạitrongviệcthôngbáotìnhcảnhhiểmnghèocủamình,vàkếtluậnduy nhất là ắt hẳn bằng cách nào đó anh ta đã xúc phạm đến những vịthượngcấpngựtrêntòathápđiềukhiểnkiarồi.

Sau vụ rơi máy bay ở sân bay Kennedy, ban lãnh đạo của hàng khôngAviancathựchiệnmộtthaotáckếtiếp.Aviancađãcóđếnbốntainạntrongmột thời gianngắn−vụBarranquilla,Cucuta,MadridvàNewYork−vàtrongcảbốnsựvụ,hãnghàngkhôngkếtluận“cóliênquanđếnnhữngchiếcmáybaytrongđiềukiệnvậnhànhhoànhảo,phihànhđoànkhônghềcóhạnchếnàovề thể lựcvàđượcđánhgiá làcónăng lựcbayởmức trungbìnhhoặctrêntrungbình,vậymàcácvụtainạnvẫnxảyra.”(chữinnghiênglàcủatôi).

TrongvụrơimáybayởMadridcủatậpđoàn,bảnbáocáotiếptục,viênphicôngcùngláiđãcốgắngcảnhbáochocơtrưởngrằngtìnhthếkhiđónguy

hiểmđếnmứcnào:

Phicôngcùngláiđãđúng.Nhưnghọđãtửnạnvìnguyêndo...khiviênphicôngcùngláiđưaracâuhỏi,nhữngđềnghịngầmẩncủaanhtalạirấtyếuớt.Phảnứngcủacơtrưởngchỉlàphớtlờanhtahoàntoàn.Cólẽviênphicôngcùngláikhôngmuốntỏrachốngđối,nghingờđánhgiácủacơtrưởng,hoặcanhtakhôngmuốnlàmtròngốcnghếchbởianhtabiếtrằngcơtrưởngcócảmớkinhnghiệmbaytrongkhuvựcđó.Viênphicôngcùngláiắthẳnđãtựbàochữachonhữngsuynghĩcủamìnhbằngmộtcáchmạnhmẽhơn...

Khả năng thành công trong những việc chúng ta làmgắn bó chặt chẽ vớiviệcchúngtađếntừđâu.Vàviệclàmộtphicôngtốtvớiviệcxuấtthântừmộtnềnvănhóacóchỉsốkhoảngcáchquyềnlựccaoquảthựclàmộtsựhòatrộnkhókhăn.Tiệnđâycũngphảinóiluôn,Colombiacũngchưaphảiquốcgia có PDI cao nhất. Helmreich vàmột đồng nghiệp của ông −AshleighMerritt−cólầnđãtínhtoánPDIcủacácphicôngtrênkhắpthếgiới.SốmộtlàBrazil.SốhailàHànQuốc.

11.

UỷbanQuốcgiavềAntoànGiaothôngcủaMỹchịutráchnhiệmvềviệcđiềutracácvụrơimáybay,đặttrụsởtạimộtkhunhàvănphòngthấptầngxâytheokiểuthậpniên1970ngaydọcbờsôngPotomacởWashington,DC.Nhữngdãyhànhlangdàibênngoàitrụsởủybanlàcácphòngthínghiệmchấtkíncácmảnhxácmáybay:mộtmảnhsứtsẹonhamnhởcủatuốcbinđộngcơ,mộtmảnhvậtthểcóvẻlàcánhquạtcủatrựcthăng.Trênmộtgiáđểđồcủaphòngthínghiệmlàmáyghidữliệuvàgiọngnóitrongkhoanglái−thứđượcgọilà“hộpđen”−lấytừvụnổmáybaytantácValuJetởFloridahồinăm1996làm110ngườithiệtmạng.Máyghiđượcbọctrongmộtchiếcvỏcỡbằnghộpđựnggiàylàmtừthépđãtôicứngdàycộp,vàđáycủachiếchộplàmộtcáilỗlởmchởm,cứnhưthểaiđó−hay,đúnghơnlàthứgìđó−đãđóngmộtcáidùivàovớilựccựclớn.MộtsốđiềutraviêncủaNTSBlà

kỹsư,nhữngngườidựnglạicácvụrơimáybaytừnhữngchứngcứvậtchất.Nhữngngườikháclàphicông.Mộtconsố lớnđếnđángngạcnhiêntrongđó, lạichính làcácnhà tâmlýhọc,côngviệccủahọ là lắngnghebảnghitrongkhoangláivàtáihiệnlạinhữnggìmàphihànhđoànnóivàlàmtrongnhữnggiâyphútcuốicùngtrướckhimáybayrơi.MộttrongnhữngchuyêngiahộpđenhàngđầucủaNTSBlàtiếnsĩtâmlýhọcMalcolmBrennervàotuổingũtuầncaogầy,BrennerlàmộttrongnhữngđiềutraviênđisâuvàovụrơimáybayKoreanAirởGuam.

“ThôngthườngcútiếpđấtnhưthếvàoGuamkhôngkhókhăngì,”Brennerbắtđầu.SânbayGuamcócáigọilàđènrọi(glidescope),thứgiốngnhưmộttiasángkhổnglồchiếulênbầutrờitừsânbay,vàphicôngchỉđơngiảnlàđitheotiasángấychotớikhiđápxuốngđườngbăng.Nhưngtrongcáiđêmlạthường ấy, đèn rọi bị hỏng. “Nó không hoạt động,” Brenner nói. “Nó đãđượcchuyểnsangmộthònđảokhácđểsửachữa.Vậynêncómộtthôngbáogửitớicácphicôngrằngđènrọikhônglàmviệc.”

Nhìnchungvới tìnhhìnhnhưvậy,việcnàyđángrachẳngphảivấnđềgì.Thời gianmột tháng trong quá trình sửa chữa đèn rọi, đã có khoảngmộtnghìnnămtrămlượthạcánhantoànởsânbayGuam.Đóchỉlàmộtthứnhỏnhặt−mộtđiềubấttiện,hẳnnhiên−khiếnchonhiệmvụhạcánhmộtchiếcmáybaythêmkhókhănchútxíu.

“Rắcrốithứhailàthờitiết,”Brennertiếptục.“ThôngthườngởvùngNamTháiBìnhDươngnày,bạn sẽgặpmột số tìnhhuống thời tiết thoảngqua.Chúngđi qua rất nhanh.Bạnkhônggặpphải bão.Đó làmột thiênđườngnhiệtđới.Nhưngđêmấy,cómộtítlốcxoáy,vànóchỉvừamớixảyrahồitối,họsẽbayvàomột trongnhữngdònghoànlưuấy,cáchphi trườngvàidặm.Vậynêncơtrưởngphảiquyếtđịnh:quytrìnhhạcánhcủatôichínhxáclàgì?Họđãđượcchophéphạcánhtheocách tiếpđấtVOR/DME.Nórấtphứctạp.Đúnglàmộtthứphiềntoái.Nóđòihỏirấtnhiềusựphốihợpăný

đểcóthểsắpđặtổnthoả.Bạnsẽphảihạxuốngtheotừngbước.Nhưngsauđó,khiviệcđódiễnra,từcáchphitrườngnhiềudặm,viêncơtrưởngđãnhìnthấyánhsángtừGuam.Vậynênanhtathảlỏng.Vàanhtanói,'Chúngtasẽthựchiệntiếpđấttrựcquan.'’’

VORlàmộtthiếtbịbáohiệuphátratínhiệuchophépcácphicôngtínhtoáncaođộcủamìnhkhihọtiếpđấtvàomộtsânbay.Đólàthứmàcácphicôngphảitrôngcậyvàotrướckhicóphátminhđènrọi.ChiếnlượccủacơtrưởnglàsửdụngVORđểđưamáybayvềgầnvàsauđó,khianh tacó thểnhìnthấyánhsángphátratừđườngbăng,thìsẽhạcánhmáybaymộtcáchtrựcquan.Điềunàycóvẻhợplý.Cácphicôngvẫnthựchiệnhạcánhtrựcquan.Nhưngmỗi lầnmộtphi công lựachọnkếhoạchnàođó, anh ta cũng luônphảichuẩnbịmộtphươngándựphòngtrongtrườnghợpmọiviệctệđi.Cơtrưởngnàyđãkhônglàmthế.

“Đángrahọphảiphốihợpvớinhau.Anhtađángrađãphảitómtắtcácbướchạxuống(kiểuDME)chứ,”Brennernóitiếp.“Nhưnganhtakhônghềnóivềchuyệnđó.Lốcxoáyvâyquanhhọ,vànhữnggì cơ trưởngcóvẻđanglàmchỉlàchorằngđếnthờiđiểmnàođóanhtasẽxuyênthủngmànmâyvàtrôngthấyphitrường,vànếutrongkhoảngcáchnămtrămsáumươibộanhtakhôngtrôngthấynó,anhtasẽchỉlượnvòngmàthôi.Lúcnày,việcđósẽcó tácdụng, trừmộtđiều.Thiết bịVORmàdựa trênđó anh taxâydựngchiếnlượchạcánhcủamìnhlạikhôngnằmởsânbay.NóởtrênđồiNimitzcáchphitrườnghaiphẩynămdặm.Biếtbaonhiêusânbaytrênthếgiớicũngcótình trạngnày.Đôikhibạncó thểđi theoVORđểhạxuốngvànódẫnbạnthẳngtớisânbay.CònởđâynếubạnhạxuốngtheoVOR,nósẽdẫnbạnthẳngxuốngđồiNimitz.”

ViênphicôngbiếtvềVOR.Nóđãđượcchỉrõtrongbảnchỉdẫnsânbay.AnhtatừngbayđếnGuamtớitámlầnvàthựctếlà,anhtađãđềcậpvềnómộtcáchchitiếtcụthểtrongbảnchỉdẫnphicôngmàanhtađưaratrước

khicấtcánh.Nhưngphảinhắcđếnchuyện,khiấylàmộtgiờđêm,vàanhtađãthứcdậytừlúcsáugiờsángcủangàyhômtrước.

“Chúngtôitinlàsựmệtmỏicóliênquanởđây,”Brennernóitiếp.“Đólàchuyến bay ngược-chiều-kim-đồng-hồ. Bạn bay và đến nơi vào một giờsáng,theogiờHànQuốc.Rồibạntrảiquavàitiếngđồnghồtrênmặtđất,vàbay trởvềkhimặt trời vừamới lên.Cơ trưởngvừamớibaynhư thếmộtthángvềtrước.Nhưnglầnấy,anhtathiếpngủtrênghếởkhoanghạngnhất.Lầnnàyanhtađangphảicầmláivàthựcsựmệtmỏi.”

Làvậyđấy,ba tiềnđềkinhđiểndẫn tớimộtvụrơimáybayđãdàndựngtìnhcảnhcủaAvianca052:mộttrụctrặckỹthuậtnhonhỏ;thờitiếtxấuvàmộtviênphicôngmệtmỏi.Nếuxétriênglẻthìkhôngyếutốnàotrongsốđóđủđểgâyramộtvụtainạn.Nhưngcảbakếthợplạisẽđòihỏinhữngnỗlựctổng hợp của tất cả mọi người trong khoang lái. Và đó chính là chỗ màKoreanAir801gặprắcrối.

12.

DướiđâylàbảntườngthuậtghiâmcủabamươiphútcuốicùngcủachuyếnbayKAL801:Nóbắtđầubằnglờithanthởkiệtsứccủacơtrưởng

0120:01.CƠTRƯỞNG:Nếuchuyếnkhứhồinàylàmộtchuyếnbaydàihơnchín giờ, chúng ta có thể kiếm được chút gì đó. Với tám tiếng đồng hồ,chúngtachẳngđượcgì.Támgiờđồnghồchẳnggiúpđượcgìchochúngta...Họkhiếnchúngtalàmviệcđếnmứccựcđiểm,đếncựcđiểm.Hầunhưchắcchắntheocáchnày...cácchiphíkháchsạnsẽđượctiếtkiệmchocácthànhviêntrongcabinlái,vàtăngtốiđathờigianchuyếnbay.Bấtkểthếnào,họkhiếnchúngta...làmviệcđếnmứccựcđiểm.

Cótiếngđộngmộtngườirờikhỏichỗngồi.Mộtphúttrôiqua.

0121:13.CƠTRƯỞNG:Ôi...thựctình...buồnngủquá(nhữngtừkhóhiểu).

CƠPHÓ:Tấtnhiênrồi.

Thế rồi đến những khoảnh khắcmấu chốt của chuyến bay.Cơ phó quyếtđịnhlêntiếng:

CƠPHÓ:Anhcónghĩlàmưanặnghạthơnkhông?Trongkhuvựcnày,chỗnàynày?

Cơphóắthẳnđãsuynghĩrấtlâuvàkhókhăntrướckhiđưarabìnhluậnấy.Anh takhôngđượcbaycùngmộtđộidễứngxửnhư trongkhoang láicủaSurenRatwatte.Trong cácphi hànhđoàn củahàngkhôngHànQuốc, khảnăngcóthểxảyratrongnhữngkhoảngthờigiannghỉdọcđườngthườnglànhữngthànhviênítthâmniênsẽcúccungphụcvụcơtrưởngđếnmứcchuẩnbịbữatốihoặcmuaquàchoanhta.NhưmộtcựuphicôngKoreanAirtừngbàytỏ,cảmgiácngựtrịtrongrấtnhiềubuồngláicủahãnghàngkhôngnàylà“cơtrưởngnắmquyềnchỉđạovàlàmnhữnggìanhtamuốn,khianhtathíchvà theocáchanh tamuốn làm,còn tấtcảnhữngngườikhácngồi imlặngvàchẳng làmgìhết.”TrongbảnbáocáovềKoreanAircủaDeltađãđược một người nặc danh công bố trên Internet, một trong những ngườichứngkiếnđãkểchuyệnvềviệccómặttrongmộtchuyếnbaycủaKoreanAirkhicơphósơsuấttronglúcnghelệnhcủaTrạmĐiềukhiểnKhônglưuvàđưamáybayvàonhầmhướngvốndànhchomáybaykhác.“Hoatiêuđãpháthiệnracóđiềugìđósaisótnhưngkhôngnóigìcả.Hoatiêuchẳngvuivẻnhưngkhôngnóigì...Chodùcácđiềukiệntrựcquan(tốt),phihànhđoànkhônghềnhìnrabênngoàivànhậnrarằnghướngbayhiện thờisẽkhôngthểđưahọxuốngsânbay.Cuốicùngradarcủamáybayđãpháthiệnrasailầm,vàtiếpđếnlàmộtcâuthenchốt:“CơtrưởngtátCơphóbằngmubàntayvìđãgâyralỗi.”

Tátanhtabằngmubàntay?

KhibaviênphicônggặpnhauvàobuổitốihômấytạiphitrườngKimpođể

chuẩnbịtrướcchuyếnbay,cơphóvàhoatiêuắthẳnđềugậpmìnhcúichàolong trọng trước cơ trưởng. Tất cả họ chắc đều bắt tay nhau.“Cheo eomboebseomnida,”(Lầnđầutiêngặpanh)phicôngcùngláichắcđãnóithế,đầykínhtrọng.TiếngHànQuốccókhôngdướisáucấpđộkhácnhautrongxưnghôkhiđốithoại,tùythuộcvàomốiquanhệgiữangườinghevàngườinói: tôn kính theo nghi thức, tôn kính không theo nghi thức, thẳng thừngkhônggiữýtứ,gầngũi,thânmật,mộcmạc.Cơphósẽkhôngdámsửdụngmộttrongnhữngcáchthứcthânmậthaygầngũiđểxưnghôvớicơtrưởng.Đây làmộtnềnvănhóa trongđócósựchúý to lớnđặtvàovaivế tươngquangiữabấtcứhaingườinàotrongmộtcuộcđốithoại.

NhàngônngữhọcHànQuốcHo-minSohnviết:

Trongmộtbànăntối,mộtngườivaivếthấphơnbuộcphảichờchotớikhimộtngườivaivếcaohơnngồixuốngvàbắtđầudùngbữa trongkhiđiềungượclạikhôngbaogiờxảyra;mộtngườisẽkhôngđượchút thuốctrướcmặtmộtngườicóvị trícaotrongxãhội;khiuốngvớimộtngườicóvị trícao,ngườidướiphảichelycủaanhtavàquaymặtkhỏingườibềtrênkia...khi chàohỏimộtngười cóvị thế trongxãhội (mặcdùkhôngphải là cấpdưới của anh ta)một ngườiHànQuốc sẽ phải gậpmình;một ngườiHànQuốc phải đứng dậy khimột nhân vật có vai vế rõ ràng xuất hiện tại địađiểmđó,vàanhtakhôngthểđibăngquamặtcủamộtnhânvậtrõrànglàbềtrên.Tấtcảcáccưxửvàhànhvixãhộiđềuđượcđiềukhiểnbởitrậttựtheothâmniênvàcấpbậc; lẽ thường là,chanmul towialayka ita,cócả tôn titrêndưới,trướcsauthậmchítrongkhiuốngnướclọc.

Vậynên,khicơphónói,“Anhcónghĩlàmưanặnghạthơnkhông?Trongkhuvựcnày,chỗnàynày?”chúngtabiếtrằnganhtacóýrằng:Cơtrưởng.Anhđãđảmbảovớichúngtôisẽtiếpđấttrựcquan,màkhônghềcóphươngándựphòng,vàthờitiếtbênngoàithìtệhại.Anhnghĩrằngchúngtasẽchọcthủng mànmây kịp lúc để nhìn thấy đường băng. Nhưng sẽ thế nào nếu

chúngtakhônglàmđượcnhưvậy?Bênngoàitrờitốiđennhưmựcvàmưaxốixảcònđènrọithìđãhỏngrồi.

Nhưnganhtakhôngthểnóinhưvậy.Anhtabónggióámchỉ,vàtrongsuynghĩcủamìnhthìanhtađãnóinhiềuhếtmứccóthểvớimộtngườiởvịtríthượngcấp.Cơphósẽkhôngđềcậpđếnthờitiếtmộtlầnnữa.

Chỉngaysaukhoảnhkhắcấy thôi, thìđạikhái,máybayđãxé toangmànmâyvàđivàophạmvimàcácphicôngcóthểnhìnthấyánhsáng.

“LàGuamphảikhôngnhỉ?”hoatiêuhỏi.Rồi,saumộtchútngưng,anhnói,“LàGuam,Guamđấy.”

Cơtrưởngphấnchấn.“Tốt!”

Nhưngchẳngtốtchútnào.Đóchỉlàảotưởng.Họvừamớixuyênthủngmànmâymột lát.Nhưnghọvẫncòncáchphi trườngtớihaimươidặm,vàvẫncòncảchặngthờitiếttồitệchờđợihọphíatrước.Hoatiêubiếtđiềunày,bởitráchnhiệmcủaanhtalàtheodõithờitiết,nêngiờđâyanhtaquyếtđịnhlêntiếng.

“Cơtrưởng,radarthờitiếtđãgiúpchúngtarấtnhiều,”anhtanói.

Radarthờitiếtđãgiúpchúngtarấtnhiều?Lờibónggióámchỉthứhaiphátratừkhoanglái.Điềuhoatiêumuốnnóicũnglàthứmàcơphóámchỉ.Đâykhôngphảilàmộtđêmmàchúngtacóthểchỉdựavàođôimắtcủamìnhđểhạcánhmáybay.Hãynhìnxemradarthờitiếtnóilênđiềugìvớichúngta:phíatrướccóvấnđề.

ĐốivớinhữngđôitaiTâyphương,cóvẻlạlùngkhihoatiêuchỉđềcậptớichủđềnàycómộtlần.GiaotiếpcủaphươngTâycómộtđiềumàcácnhàngônngữhọc gọi là “định hướngngười truyền tin”− có nghĩa rằng, việcdiễnđạtcácýkiếnmộtcáchrõràng,khôngnhậpnhằngchínhlàtráchnhiệm

củangườiphátngôn.ThậmchítrongtrườnghợpbithảmcủavụnổmáybayAirFlorida,cơphócũngđãkhônghềlàmgìhơnngoàiámchỉvềmốihiểmnguymàđámbănggây ra, anh tavẫn cứbónggióđếnbốn lượt, diễnđạtnhữngđánhgiácủaanhtabằngbốncáchkhácnhau,trongmộtnỗlựclàmchoýtứcủamìnhđượcsángrõ.Cóthểanhtabịkiềmthúcbởikhoảngcáchquyềnlựcgiữaanhtavớiviêncơtrưởng,nhưnganhtavẫnvậndụnglốiấytrongmộtbốicảnhvănhóaTâyphương,nơingườitaquyếtđịnhrằngnếunhưcósựnhầmlẫn,thìđólàlỗicủangườinói.

Nhưng ởHànQuốc, giống như rất nhiều quốc gia châuÁ khác, lại địnhhướngtheongườinghe.Hoàntoàntùythuộcvàoviệcngườinghehiểunhưthếnàovềnhữnggìđượcnóira.Trongsuynghĩcủaviênhoatiêu,anhtađãnóirấtnhiều.

Sohncònđưaranhữngđốithoạidướiđâylàmvídụminhhọa,mộtcuộctraođổigiữanhânviên(anhKim)vàsếp,mộttrưởngphòng(kwacang).

KWACANG:Lạnhquá,vớilạitôihơiđói.

(Ýnghĩa:Saoanhkhôngmuachútđồuốnghaycáigìđấyđểăn?)

ANHKIM:Làmmộtchénrượuthìsaonhỉ?

(Ýnghĩa:Tôisẽmuađồuốngchoanh).

KWACANG:Ổnthôimà.Đừngđểý.

(Ýnghĩa:Tôisẽchấpnhậnlờiđềnghịcủaanhnếuanhnhắclạinó).

ANHKIM:Anhchắclàđóilắmrồi.Đirangoàithìsao?

(Ýnghĩa:Tôikhẳngđịnhsẽthếtđãianh).

KWACANG:Làmthếđinhỉ?

(Ýnghĩa:Tôinhậnlời).

Cóđiềugìđóthậtđẹpđẽtrongsựtinhtếcủacuộctraođổi,trongsựđểýmàmỗibêndànhchomụcđíchvàmongmuốncủangườikia.Đólàlịchsự,theonghĩathànhthựcnhấtcủatừnày:nókhôngchophépthiếuvắngcảmxúcvàcámèmộtlứa.

Nhưng lối giao tiếp kiểu khoảng cách quyền lực cao chỉ có tác dụng khingườingheđủkhảnăngdànhsựchúýkĩcàng,vànóchỉcótácdụngkhicảhaibêntrongcuộcđốithoạidưdảthờigianhòngbóctáchđượccácýtứcủanhau.Nókhôngcótácdụngtrongbuồngláimáybaygiữamộtđêmmưagióbão bùng vớimột viên phi công kiệt sức cố gắng hạ cánh xuốngmột phitrườngcóchiếcđènđiềuhướngbịhỏng.

13.

Cuốicùng,đếnnăm2003,KoreanAircũngbắtđầuhànhđộngcảitổbằngviệcmờiDavidGreenberg−mộtchuyêngianướcngoàicủaDeltaAirLines−sangphụtráchđiềuhànhbay.

Bước đầu tiên củaGreenberg là làmmột việcmà sẽ là vô nghĩa nếu bạnkhônghiểucănnguyênthựcsựcủacácvấnđềtồntạitrongKoreanAir.Ôngđánhgiánăng lựcAnhngữcủa tất cảcác thànhviênphihànhđoàn tronghãng.“Mộtsốngườitrongsốhọthìổncònmộtsốkhácthìkhông,”ôngnhớlại. “Vậynên chúng tôi bố trímột chương trìnhnhằmhỗ trợvànâng caomứcđộthànhthạoAnhngữhàngkhôngcủahọ.”BướcthứhaicủaônglàmờiAlteon−mộtcông tyTâyphương,chinhánhcủaTậpđoànBoeing−đảmnhậncácchươngtrìnhhuấnluyệnvàgiảngdạycủacôngty.“AlteontổchứcviệcđàotạocủamìnhbằngtiếngAnh,”Greenbergnói.“HọkhôngnóitiếngHàn.”QuytắccủaGreenbergrấtđơngiản.NgônngữmớicủaKoreanAirlàtiếngAnh,vànếuanhmuốngiữđượccáighếphicôngtrongcôngty,anhbuộcphảitrôichảythứngônngữđó.“Đâykhôngphảimộtcuộcthanh

trừng,”ôngnói.“Mọingườiđềucócơhộinhưnhau,vànhữngaicảmthấyvấnđềngônngữquákhókhănhoàntoànđượcphépđirabênngoàivà tựhọc bằng chi phí của riêng mình. Nhưng ở đây ngôn ngữ là bộ lọc. Tôikhôngthểtriệuhồibấtkỳaiđãbịthôiviệcvìnhữnghạnchếtrongnănglựcbay.”

LýdocănbảnchohànhđộngcủaGreenberglàtiếngAnhchínhlàngônngữcủagiớihàngkhông.Khicácphicôngngồi trongkhoang láivà thựchiệntừngbước trongbảng liệt kê cácmục cầnkiểm tramà cácphi hànhđoàntheosáttừngđiểmquantrọngtrongcảchuỗihànhđộng,thìbảngliệtkêấyviếtbằngtiếngAnh.KhihọnóichuyệnvớiTrạmĐiềukhiểnKhônglưuởbấtcứnơinàotrênthếgiới,nhữngcuộcđốithoạiấysẽlàbằngtiếngAnh.

“NếuanhcốgắnghạcánhxuốngJFKvàogiờcaođiểm,sẽkhôngcótraođổinàobằngvănbảnhết,”Greenbergnói.“Đólàngườinóichuyệnvớingười,vậynênanhphảicựckỳchắcchắnrằnganhhiểuviệcgìđangdiễnra.AnhcóthểnóirằnghaingườiHànQuốcngồibênnhauthìcầngìphảinóitiếngAnh.NhưngnếuhọđangtranhcãivềnhữngđiềumàmấyngườiởbênngoàiđangnóibằngtiếngAnh,hiểnnhiênngônngữlàrấtquantrọng.”

Greenbergmuốnđemđến chonhữngphi công củamìnhmột cá tính thaythế.Vấnđề làhọbịmắckẹt trongnhữngvai tròvốnđượcđiềukhiểnbởigánhnặngtừdisảnvănhóacủađấtnướchọ.Họcầncómộtcơhộiđểbướcra khỏi những vai trò ấy khi ngồi trong khoang lái, và ngôn ngữ chính làchiếc chìa khóa cho sự chuyển đổi ấy. Trong tiếngAnh, họ sẽ được giảithoátkhỏicáchphânđịnhthứbậctrêndướirạchròitheokiểuHànQuốc:tônkínhtheonghithức,tônkínhkhôngtheonghithức,thẳngthừngkhônggiữýtứ,gầngũi,thânmật,mộcmạc.Thayvàođó,cácphicôngsẽthamdựvàomộtnềnvănhóavàngônngữvớimộtdisảnhoàntoànkhácbiệt.

Tuythế,phầnthenchốttrongcuộccảicáchcủaGreenberglạichínhlàviệcôngkhônghềlàm.Ôngkhôngbuôngxuôituyệtvọng.Ôngkhôngsathảitất

cảcácphicôngngườiHànQuốcrồibắtđầulạivớinhữngphicôngđếntừmộtnềnvănhóacóchỉsốkhoảngcáchquyềnlựcthấp.Ôngbiếtrằngnhữngdisảnvănhóađóngvaitròquantrọng−rằngchúngđầysứcmạnh,lantỏasâuxavàduytrìbềnbỉ,rất lâukểcảsaukhinhữngtácdụngbanđầucủachúngđãmấtđi.Nhưngôngkhôngchorằngnhữngdisảnấy làmộtphầnkhôngthểgộtrửanổilàmnênmỗingườichúngta.ÔngtinrằngnếunhữngngườiHànQuốc thành thựcvềviệchọxuất thân từđâuvà tựnguyệnđốidiệnvớinhữngkhíacạnhdisảnvănhóavốnkhôngphùhợpvớigiớihàngkhông,họcóthểthayđổi.Ôngđãđưarachocácphicôngmộtthứmàtấtcảmọingười−từcáctuyểnthủkhúccôncầu,cácôngtrùmphầnmềmchotớinhữngluậtsưtronglĩnhvựcthôntínhtậpđoànđãđượctraotặngtrênconđườngdẫntới thànhcông:mộtcơhộiđểbiếnđổimốiquanhệcủahọvớicôngviệc.

SaukhirờikhỏiKoreanAir,GreenbergđãgiúpđỡgâydựngmộthãngvậntảihàngkhôngmangtênCargo360,vàôngdẫnmộtsốcácphicôngngườiHànQuốctheomình.Họđềulàcáckỹsưhàngkhông,ngườiđứngthứba,saucơtrưởngvàcơphótronghệthốngtôntinghiêmngặtcủaKoreanAirthuởbanđầu.“NhữngngườinàyđãthựchiệncôngviệctrongmôitrườngcũtạiKoreanAir khoảng từmười lăm tớimười tám năm,” ông nói. “Họ đãchấp nhận thứ vai trò phụ thuộc ấy. Họ đã từng ở bậc thang dưới cùng.ChúngtôitáiđàotạohọvàđưahọvàovớicácphiđộiphươngTây.Họđãtạonênmột thànhcôngrựcrỡ.Họđều thayđổiphongcáchcủamình.Họgiànhthếchủđộng.Họnângcaophầngánhváctrọngtrách.Họkhôngchờđợingườikhácchỉthịchohọ.Họđềulànhữngngườicóthâmniên,ởvàođộtuổingũtuần,giàukinhnghiệm,họđãđượcđàotạolạivàgiờđâythựchiệnthành công công việc của mình trong một khoang lái của phương Tây.Chúngtôiđưahọrakhỏinềnvănhóacủamìnhvàtáitiêuchuẩnhóahọ.

Đólàmộtthídụvềsựgiảiphóngphithường.Khichúngtahiểurằngmộtphicôngcừkhôiphảilànhưthếnào−khichúngtahiểurõnềnvănhóa,lịch

sửvàthếgiớibênngoàimộtcánhânđóngvaitròquantrọngtớinhườngnàovớithànhcôngnghềnghiệp−thìchúngtasẽkhôngphảibótaytuyệtvọngtrongmộthãnghàngkhôngnơi cácphi côngđâmmáybayvào sườnnúi.Chúngtacócáchđểtạonênthànhcôngtừchínhnhữngthấtbại.

Nhưngtrướchếtchúngtaphải thànhthựcvềmộtchủđềmàchúngtavẫnquáthườngxuyêntảnglờ.Vàonăm1994,khihãngBoeinglầnđầutiêncôngbốcácdữliệuantoànthểhiệnmộtmốitươngliênrõrệtgiữacácvụrơimáybaycủamộtquốcgiavớiđiểmsốcủaquốcgiađótronghệthốngThướcđoHofstede, các chuyên gia nghiên cứu của tập đoàn trên thực tế đã tự làmmìnhrốibengbởiviệccốgắngkhônggâyxúcphạm.“Chúngtôikhônghềnóirằngcóđiềugìđóởđây,nhưngchúngtôinghĩcóvấnđềgìđóởđây”chínhlàcáchmàkỹsưtrưởngvềantoànbayđãdiễnđạt.Tạisaochúngtaphảicâunệđếnthế?Tạisaothựctếrằngmỗichúngtađềuxuấtthântừmộtnềnvănhóavớisựphatrộnđặcbiệtgiữasứcmạnhvàyếuđiểm,giữanhữngthiênhướngvàtưchấtbẩmsinh−lạikhókhănđểthừanhậnđếnthế?Chúngtalàaikhôngthểtáchrờikhỏichúngtaxuấtthântừđâu−vàkhichúngtanétránhhiệnthực,thìmáybayrơi.

14.

Quaytrởlạikhoanglái.

“Cơtrưởng,radarthờitiếtđãgiúpchúngtarấtnhiều.”Bâygiờsẽchẳngcóphicôngnàonóinhưthế.Nhưngđólànăm1997,trướckhiKoreanAirxemxétvấnđềkhoảngcáchquyềnlựcmộtcáchnghiêmtúc.Viêncơtrưởngđãmệtmỏi,vàý tứ thựcsựtronglờinóicủahoatiêuchỉ lướtquatâmtrícơtrưởngmàchẳnghềđọnglại.

“Ừ,”cơtrưởngđáplời.“Chúngrấthữuích.”Ôngtakhôngnghe.

PhicơbaythẳngvềhướngthiếtbịVORcònVORthìởsườnnúi.Thờitiết

xấu vẫn không tan đi.Vậy nên các phi công không thể trông thấy gì.Cơtrưởnghạcàngmáybayxuốngvàmởrộngcánhtàsau.

Vào1:41:48,phi côngnói, “Mởcầngạt,”vàhoa tiêumởchúng lên.Trờiđangmưa.

Vào 1:41:59, cơ phó hỏi, “Không nhìn thấy gì?” Anh ta đang tìm đườngbăng.Anhtakhôngnhìnthấynó.Ruộtgananhtađãcăngthẳngthấpthỏmlắmrồi.Mộtgiâysau,giọngđiệntửcủaThiếtbịCảnhbáoMặtđấtphátrađềuđều,“Nămtrăm(bộ).”Máybaycòncáchmặtđấtnămtrămbộ.MặtđấttrongtrườnghợpnàylàsườnđồiNimitz.Nhưngphihànhđoànbịnhầmlẫnbởihọnghĩrằngmặtđấtởđâynghĩalàđườngbăng,màlàmsaothếđượckhihọkhôngthểnhìnthấyđườngbăng?Hoatiêunói,“Ơ?”vớitônggiọngkinhngạc.Bạncóthểtưởngtượngralàhọđềusuynghĩdữdội,cốgắngđiềuchỉnhnhữngnhậnđịnhcủamìnhvềnơimáybayđangsắpđápxuốngvớinhữnggìcácthiếtbịđiệntửđangthôngbáovớihọ.

Vào1:42:19,cơphónói,“Thựchiệnmộtlầntiếpđấtbấtthành.”Anhtacuốicùngcũngđãnângcấpmộtlờibónggióámchỉlênthànhđềnghịtheochứctráchcủathànhviênphihànhđoàn:anhtamuốnhủybỏcúhạcánh.Vềsau,trongcuộcđiều travụ tainạn,người tađãxácđịnhđược rằngnếuanh tanắmquyềnđiềukhiểnchiếcmáybayngaytrongkhoảnhkhắcấythìđãđủthờigianđểnângđộcaomáybayvànékhỏiđồiNimitz.Đóchínhlàviệcmàcơphóđãđượcđào tạođể thựchiệnkhihọ tinrằngviêncơ trưởngrõràngđãsailầm.Nhưngđóchỉlàthứlýthuyếthọctronglớpmàthôi,vànóthựcsựrấtkhácvớiviệcthựchànhtrênkhôngcùngngườirấtcóthểsẽtátanhbằngmubàntaynếuanhphạmsailầm.

1:42:20.HOATIÊU:Khôngnhìnthấy.

Vớinguycơtaihọađãsờsờtrướcmặt,cảcơphóvàkỹsưphihànhcuốicùngđềuđãlêntiếng.Họmuốncơtrưởngbayvòng,nângđộcaovàbắtđầu

hạcánhlạilầnnữa.Nhưngđãquámuộn.

1:42:21.CƠPHÓ:Khôngnhìnthấy,tiếpđấtbấtthành.

1:42:22.HOATIÊU:Lượnvòng.

1:42:23.CƠTRƯỞNG:Lượnvòng.

1:42:24:05.THIẾTBỊCẢNHBÁOMẶTĐẤT(GPWS):Mộttrăm.

1:42:24:84.GPWS:Nămmươi.

1:42:25:19.GPWS:Bốnmươi.

1:42:25:50.GPWS:Bamươi.

1:42:25:78.GPWS:Haimươi.

1:42:28:78.(Nhữngtiếngđộngvachạmđầutiên.)

1:42:28:65.(Tiếngnói)

1:42:28:91.(Tiếngrênrỉ)

1:42:30:54.(Tiếngnói)

KẾTTHÚCBẢNGHI

ChươngVIII.Nhữngruộnglúanước

vàbàikiểmtraToán

“NGƯỜICÓKHẢNĂNGTHỨCDẬYTRƯỚCBÌNHMINHSUỐTBATRĂM SÁU MƯƠI NGÀY MỘT NĂM CHẮC CHẮN CÓ THỂ LÀMCHOGIAĐÌNHMÌNHTRỞNÊNSUNGTÚC.”

1.

ConđườngdẫnvàokhutrungtâmcôngnghiệpcủamiềnNamTrungQuốctrảidàingútngátquanhữngtrảngcỏrộngmênhmông,xanhngănngắtcủađồngbằngChâuGiang.Khuđấtđượcchephủdướilànsươngkhóidàymùmịt. Các xa lộ chen kín xe vận tải kéo hàng. Những đường dây tải điệnngangdọccắtchéokhungcảnh.Cácnhàmáysảnxuấtmáyảnh,máyvitính,đồnghồ,ôchemưanắngvàáophôngchenvaithíchcánhvớicáckhốicănhộkendàygiữacáccánhđồngtrồngchuối,trồngxoài,míađường,đuđủvàdứadànhchothịtrườngxuấtkhẩu.Cómộtsốnơitrênthếgiớiđãbiếnđổichóng vánh chỉ trongmột khoảng thời gian ngắn.Mới một thế hệ trước,khônggianắthẳntronglànhhơnvànhữngconđườngcólẽchỉmớilàhailàn.Vàmộtthếhệtrướcđónữa,tấtcảnhữnggìbạncóthểnhìnthấyởđâychắcchắnchỉlànhữngcánhđồnglúamàthôi.

Mấthaigiờđiđường, sẽ tớiđầunguồnChâuGiangnơi thànhphốQuảngChâutọalạc,vàtạiQuảngChâu−nhữngdấutíchcủađấtnướcTrungHoaxưacũcóthểtìmthấydễdànghơn.Chốnthôndãtrởnênxinhđẹp,nhữngdảiđồinhấpnhôđượcđiểmxuyếtbởinhữngtảngđávôilồlộtrênbứcnềnlàdãynúiLĩnhNam.ĐâyđórảirácnhữngcănlềuđắpbằngđấtbùnmàuxámxanhtruyềnthốngcủanôngdânTrungQuốc.Trongcácthịtứnhỏbé,cónhữngkhuchợsầmuất:gàvàngỗngnhốttrongnhữngnơmtređanvóttỉ

mẩn, raucủbày la liệt trênnềnđất,những tảng thịt lợn trênbàn, thuốc láđượcbánthànhnhữngkiệnlớn.Vàkhắpmọinơi là lúa,nhữngcánhđồngtrảidàihếtdặmnàysangdặmkhác.Vàotiếtđông,đồngruộngkhôcong,chỉcònnhữnggốcrạtrơlạitừvụmùanămngoái.Saukhimùamàngđượccấytrồngvào tiếtđầuxuân,khinhữngcơngiónồmẩmbắtđầu thổi tới, cánhđồngchuyểnmìnhthànhmộtthảmxanhkỳdiệu,chođếnthờiđiểmđợtthuhoạchđầu tiên,khihạt thócđãmâymẩy trĩuđầucành, cảkhônggian trởthànhmộtbiểnvàngtrảiravôtận.

LúagạođãđượccanhtácởTrungQuốctừhàngtrămnămnay.Cũngchínhkhởi nguồn từTrungQuốc, các kỹ thuật trồng lúa nước đã lan rộng khắpvùngĐôngNamÁ−NhậtBản,HànQuốc,SingaporevàĐàiLoan.Nhữngghichéplịchsửchothấy,hếtnămnàyquanămkhác,ngườinôngdânkhắpchâuÁtiếptụcnhữngmẫuhìnhcanhtácnôngnghiệpkhôngngơinghỉvàđầyphứctạpgiốngnhưthế.

Nhữngcánhđồnglúađược“xâydựngnên”chứkhôngđơnthuầnlà“mởra”nhưcáchcủanhữngcánhđồnglúamì.Bạnkhôngchỉđốnsạchcây,rẫycácbụi rậm và đá sỏi rồi cày xới lên.Những thửa ruộng bậc thang bám theosườnnúi, đồi hayđượckhai khẩn trên cácvùngđầm lầyvànhữngnhánhsông.Nhữngthửaruộngcầnđượctướitắm,vậynênmộthệthốngtướitiêuphứctạpcũngđượcxâydựngchungquanh.Cáckênhrạchphảiđượcđàotừnơiđầunguồnnướcgầnđónhất,vàngườitaxâydựngcáccửacốngởcácrãnhnướcđểdòngnướccóthểcungcấpmộtlượngvừađủchocâylúasinhtrưởng.

Canhtáclúanướccầncónhữngđiềukiệnthổnhưỡngnhấtđịnh.Ruộnglúaphảicólớpnềnđấtcứngbêndướibởinếukhôngnướcsẽnhanhchóngthấmxuốngđất.Nhưng,tấtnhiên,câylúanướckhôngthểsinhtrưởngđượctrênnềnđấtkhôcứng,vậynênphíatrêncủalớpđấtnềncứngbuộcphảicómộtlớpbùndày,xốp.Vànềnđấtrắn−nhưtêngọicủanó,phảiđượcxửlýkỹ

thuậtcẩnthậnđểcóthểchốngngậpúngđồngthờigiữchocâytrồngngậpnướcởmức thíchhợp.Trongquá trìnhsinh trưởng,cây lúacầnđượcbónphânnhiềulần,côngđoạnnàymangtínhkỹthuậtcao.Theotruyềnthống,ngườinôngdânsửdụng“phânxanh”(chấtthảicủangười)vàmộthỗnhợpcủaphântrộn,phùsasông,thâncâyđậuủ,thâncâygaidầuđốtlên−vàhọphải hết sức cẩn trọng, bởi bón quá nhiều phân, hoặc một lượng vừa đủnhưngbónsaithờiđiểmcũngtệhạinhưquáítphângiovậy.

Đến thờiđiểmcấy trồng,mộtngườinôngdânTrungQuốc sẽ có tới hàngtrăm giống lúa khác nhau để lựa chọn.Mỗi giống lúa trong số đó lại cónhững ưu và nhược điểm khác nhau, ví như, sản lượng và thời gian sinhtrưởng,haykhảnăngchốngchịurasaotrongđiềukiệnkhôhạn,haycóthểsinhtrưởngthếnàotrênđấtbạcmàu.Ngườinôngdâncóthểcùngmộtlúctrồngcảtágiốnglúahoặchơnthế,điềuchỉnhsựkếthợpấytheotừngmùađểứngphóvớinguycơmùamàngthấtbát.

Ôngtahaybàta(hay,chínhxáchơn, làcảgiađình,bởi trồnglúalàcôngviệccủacảgiađình)sẽgieohạtgiốngtrongmộtkhoảnhruộngđượcchuẩnbị kỹ lưỡng.Sauvài tuần, câymạnon sẽ đượcdi thực ra cánhđồng, cấythành hàng cách nhau sáu inchmột cách chính xác cẩn thận, và rồi đượcchămchúttỉmẩn.

Việc làmcỏđược thựchiện thườngxuyênbởicâymạnondễdàngbịcácloàicâycỏkháclấnátvàănhếtmàu.Trongsuốtcảquãngthờigiancâylúalớn lên, người nông dân phải thường xuyên kiểm tra và tái kiểm tramựcnướcđểđảmbảorằngnướckhôngbịnóngquádướiánhnắnghèchóichang.Khilúachín,ngườinôngdânlôikéotấtcảbạnbèvàbàconhọhàngtrongmộtnỗ lựchiệpđồngchung, thuhoạchmùamàngcàngnhanhcàng tốtđểkịpgieotrồngvụthứhaitrướckhimùađôngkhôhanhbắtđầu.

MộtbữasángởmiềnNamTrungQuốc,ítnhấtđốivớinhữngaicóthểđảmbảođược,baogồmcháo−tứccháogạotrắng,vớiraudiếp,cávàmăng.Bữa

trưa thì tăng lượngcháohơn.Cònbữa tối làcơmgạo tẻvới thứcănmặn.Gạolà thứbạnmangbánởchợđểmuavềnhữngthứnhuyếuphẩmkháccủa cuộc sống.Đó chính là cáchmà sự giàu có và địa vị xã hội được đolường.Nóchiphốihầuhếtmọikhoảnhkhắclàmviệchàngngày.“Lúagạolàcuộcsống,”nhànhânchủnghọcGoncaloSantos,ngườinghiêncứuvềcáclàngmạc truyền thốngởmiềnNamTrungQuốc,nói. “Khôngcó lúagạo,anhkhôngthểtồntại.NếuanhmuốntrởthànhmộtaiđóởmiềnNamTrungQuốc,anhsẽphảicólúagạo.Nókhiếnchoquảđấtquaytròn.”

2.

Hãynhìnvàodãysốsauđây:4,8,5,3,9,7,6.Đọctochúnglên.Giờbạnhãyquayđivàdùnghaimươigiâyghinhớthứtựđótrướckhiđọctochúngmộtlầnnữa.

NếubạnnóitiếngAnh,bạnsẽcókhoảng59%cơmaynhớđượcthứtựđómột cách hoànhảo.Nếubạn nói tiếngTrungQuốc thì, bạn gần như chắcchắn ghi nhớ chính xác trongmọi lượt thử. Tại sao lại thế?Bởi chúng tadung nạp con số vàomộtmạch trí nhớ kéo dài khoảng hai giây đồng hồ.Chúng taghinhớbấtcứ thứgìchúng tacó thểnóihoặcđọcmộtcáchdễdàngnhấttrongquãnghaigiâyđồnghồấy.VànhữngngườinóitiếngTrungQuốcnhớđượcdãysố4,8,5,3,9,7,6chínhxáchầunhưtrongmọilượtthửbởikhônggiốngnhưtiếngAnh,ngônngữcủahọchophéphọđặtvừavặnbảyconsốấytrongkhoảnghaigiâyđồnghồ.

VídụnàyđượctríchratừcuốnsáchTheNumberSense(Tạmdịch:Trigiácconsố)củatácgiảStanislasDehaene.NhưDahaenegiảithíchthì:

CácsốđếmtrongtiếngTrungngắngọnmộtcáchđángchúý.Hầuhếtchúngđềuđượcphátâmtrongkhoảngthờigianngắnhơnmộtphầntưgiâyđồnghồ(vídụ,4là“si”-tứ,7là“qi”-thất).NhữngtừtươngứngvớichúngtrongtiếngAnh là “four,” “seven” − dài dòng hơn: phát âm những từ nàymất

khoảngmộtphầnbagiâyđồnghồ.KhácbiệtvềtrínhớgiữangườiAnhquốcvớingườiTrungHoanhìnbênngoài thìhoàn toàncónguyêncớ từsựsaikhácvềđộdàinày.TrongcácloạingônngữđadạngnhưtiếngWales,tiếngẢRập,tiếngTrungQuốc,tiếngAnhvàtiếngDoThái,cótồntạimốitươngliênsảnsinhtừthờigianđòihỏiđểphátâmcácconsốtrongmộtngônngữnàođóvớiquãng trínhớ (memoryspan)củangườiphátngôn.Trong lãnhđịanày,phần thưởngdànhcho tínhhiệuquả thuộcvềphươngngữQuảngĐông(Cantonese)củangườiTrungQuốc,thứtiếngnàybantặngchonhữngcưdânHồngKôngmộtquãngtrínhớlêntớikhoảngmườiconsố.

Kếtquảlàcũngtồntạisựkhácbiệtlớntrongviệcxâydựnghệthốnggọitênsố giữa ngôn ngữ phươngTây vàÁ châu. Trong tiếngAnh, chúng ta nóifourteen (14), sixteen (16), seventeen (17),eighteen (18) vànineteen (19),vậy thì đáng lý ra chúng ta cũng sẽ nóioneteen (ý chỉ 11), twoteen (12),threeteen(13)vàfiveteen(15).Nhưngkhôngphảithế.Chúngtasửdụngmộthìnhthứckhác:eleven(11),twelve(12),thirteen(13)vàfifteen(15).Tươngtựnhưthế,chúngtacóforty(40)vàsixty(60),cóvẻgiốngvớinhữngtừchỉconsốmàchúngcó liênquan (four-4vàsix-6).Nhưngchúng tacũngnóififty(50)vàthirty(30)vàtwenty(20),cũngcóvẻgiốngvớifive(5)vàthree(3)và two (2),nhưngkhônghoàntoàn.Thêmnữa,vớicácconsốtrên20,chúngtađặtsố“hàngchục”lêntrướcvàsốhàngđơnvịởsau,vídụ:twenty-one(21),twenty-two(22),trongkhivớicácsố“mườimấy”(teen),chúngtalàmngượclại,vídụ:fourteen(14),seventeen(17),eighteen(18).HệthốngsốđếmtrongtiếngAnhlàbấtquytắccaođộ.NhưngởTrungQuốc,NhậtBảnvàHànQuốcthìkhôngnhưvậy.Họcómộthệthốngsốđếmrấtlogic.Eleven(11)làmười-một.Twelve(12)làmười-hai.Twenty-four(24)làhai-mươi-tư,v.v...

KhácbiệtấyđồngnghĩavớiviệctrẻemchâuÁhọcđếmnhanhhơnnhiềusovớitrẻemMỹ.NhữngembéTrungQuốclênbốntuổi,tínhtrungbìnhcóthểđếmtới40.TrẻemMỹvàolứatuổiấychỉcóthểđếmtớisố15,vàhầuhết

đềukhông thểđếmđến40 cho tới khi các em lênnăm tuổi.Tínhđến lúcnămtuổi,thìnóicáchkhác,trẻemMỹđãbịchậmmấtmộtnămsovớicácbạnđồngtranglứaÁchâuxétvềkỹnăngtoánhọccănbảnnhất.

TínhquytắctronghệthốngsốđếmchâuÁcũngđồngnghĩavớiviệctrẻemchâuÁthựchiệncácphéptínhcơbản−vídụnhưphépcộng,dễdànghơnnhiềulần.ThửyêucầumộtđứatrẻnóitiếngAnhlênbảytuổilàmphéptínhnhẩm trong đầu: thirty-seven (37) cộng với twenty-two (22), và em bé sẽphảichuyểnđổi từngữsangchữsố(37+22).Chỉsauđóemmớibắtđầulàmphéptínhđược:2cộng7là9,30cộng20là50,kếtquảra59.YêucầumộtemnhỏchâuÁlàmphéptínhba-mươi-bảycộngvớihai-mươi-hai, vàrồitổngsốcầnthiếtđãngayởđó,inngaytrongcâunói.Khôngcầnphảicósựchuyểnđổichữsốnàohết:Đólànăm-mươi-chín.

“HệthốngcủachâuÁrấtsángrõ,”KarenFuson,nhàtâmlýhọccủaĐạihọcNorthwestern,mộtngườinghiêncứurấttỉmỉvềnhữngnétdịbiệtchâuÁvàphươngTây,phátbiểu.“TôinghĩnólàmchotoànbộtháiđộđốivớiToánhọctrởnênkhácbiệt.Thayvìchỉlàmộtthứhọcvẹtbìnhthường,sẽphảicóhẳnmộthìnhmẫumàtôicóthểtìmra.Cólýdođểmongđợirằngtôicóthểlàmđượcviệcnày.Cólýdođểmongđợirằngđólàmộtđiềucóthểnhậnbiết được.Ví dụ như phân số, chúng ta sẽ nói là three-fifths (3/5). TiếngTrungQuốcchỉđơngiảnlà'trongnămphần,lấyrabaphần.'Nóđãnóichobạnbiếtvềmặtnhậnthứcrằngmộtphânsốlàgì.Nókhubiệtgiữamẫuthứcvàtửthức.”

Cơnngộ tỉnhđángkểhơnnhiềuvềmônToánvới trẻemphươngTâybắtđầutừnămhọclớpBavàlớpBốn,FusonlậpluậnrằngcólẽmộtphầncủasựvỡmộngnàycónguyêndotừviệcmônToáncóvẻkhôngthểhiểunổi;cấutrúcngônngữquálộnxộn;nhữngquytắccơbảncủangônngữcóvẻtùytiệnvàphứctạp.

Ngượclại,trẻemchâuÁgầnnhưkhôngcảmthấynhữngtrởngạitươngtự.

Chúngcóthểnhớđượcnhiềuconsốtrongđầuvàlàmphéptínhnhanhhơn,vàcáchthứcdiễnđạtcáctỷsốtrongngônngữchâuÁtươngứngmộtcáchchínhxácvớibảnchấtcủamộttỷsố−vàcólẽchínhđiềuđókhiếnchocácemhọcsinhchâuÁcóxuhướngthíchthúmônToán,chúngcốgắngthêmmộtchút,họcnhiềugiờToánhơnvàtựnguyệnlàmbàitậphơn,cứthếvàcứthế,đólàmộtkiểuvòngtrònkhépkínhoànhảo.

KhiđềcậpđếnmônToán,thìnóimộtcáchkhác,ngườichâuÁsởhữumộtlợi thế thiết thân.Nhưngđó làmộtkiểu lợi thếbấtbình thường.Suốtbaonhiêunămtrời,cácsinhviênđếntừTrungQuốc,HànQuốcvàNhậtBản−vàcảconcáicủanhữngngườinhậpcưgầnđâyvàoMỹvốnxuấtthântừcácquốcgianày−đãthựcsựvượttrộivềmônToánsovớibèbạnphươngTâyđồng trang lứa,vànhậnđịnhkháđiểnhình là thực tếnàycó liênquan tớithiênhướngToánhọcchâuÁbẩmsinh.NhàtâmlýhọcRichardLynncònđixahơntớimứcđềxuấtmộthọcthuyếttiếnhóatinhvicóliênquanđếndãyHimalaya,khíhậulạnhcóng,cáckỹnăngsănbắntiềnhiệnđại,kíchcỡnãobộvàhệthốngnguyênâmchuyênbiệthóa−tấtcảnhằmlýgiảinguyêndotạisaongườichâuÁlạisởhữumứcIQcaohơn.ĐólàcáchchúngtavẫnnghĩvềmônToán.Chúngtachorằngviệcthểhiệncừkhôiởnhữngmảngnhưtínhtoánvàđạisốlàthướcđogiảnđơnđánhgiáxemmộtngườithôngminhđếnmứcnào.Nhưngsựkhácbiệtgiữahệ thốngsốđếmcủaphươngĐôngvàphươngTâylạigợirađiềugìđórấtkhác−rằngviệcgiỏiToáncóthểbắtnguồntừvănhóacủamộtnhómnàođó.

TrongtrườnghợpcủanhữngngườiHànQuốc,mộtkiểudisảnbámrễsâusắctồntạingaytrongcáchthứcthựchiệncôngviệchiệnđạilàđiềukhiểnmộtchiếcmáybay.Ởđâychúng ta lạicó thêmkiểudisảnkhácnữa,mộtkiểumà cuối cùng lại phù hợp hoàn hảo với những nhiệm vụ của thế kỷXXI.Nhữngdisảnvănhóađóngvaitròquantrọng,vàmộtkhichúngtađãthấy được những hiệu ứng đáng kinh ngạc trong những yếu tố kiểu nhưkhoảngcáchquyềnlựchayvídụvềcảmộtdãysốcóthểđượcđọcratrong

mộtphầntưgiâythayvìmộtphầnbagiâyđồnghồ,thìthậtkhótránhkhỏitựhỏirằngcóbaonhiêuloạidisảnvănhóakháccũngcótácđộngđếnnhữngcôngviệcliênquanđếntrínãocủachúngtatrongthếkỷXXI.SẽrasaonếuviệcxuấtthântừmộtnềnvănhóađượcđịnhhìnhbởinhucầutrồngcấylúagạocũngkhiếnchobạncừhơntrongmônToán?Liệumộtthửaruộngcólànguyênnhângâyramộtsựkhácbiệtnàođótronglớphọc?

3.

Thựctếđángchúýnhấtvềruộnglúachínhlàkíchthướccủanó−mộtđiềusẽkhôngbaogiờthựcsựđượcnắmbắtchotớikhibạnđíchthânđứngngaytrênđó.Nónhỏbé.Mộtthửaruộngđiểnhìnhchỉlớnbằngmộtcănphòngkháchsạn.MộtnôngtrangtrồnglúaÁchâuđiểnhìnhcóthểđượctạothànhtừhaihaybathửaruộng.MộtngôilàngTrungQuốcgồmkhoảngmộtnghìnnăm trăm cư dân có thể tự sản tự tiêu hoàn toàn dựa trên 450 héc-ta đấttrồng,mànếutínhởvùngTrungTâychâuMỹthìchỉbằngkíchthướccủamộtnôngtrạigiađình.Trongphạmviấy,vớicácgiađìnhgồmnămhaysáungườisốngdựavàomộtnôngtrạicókíchthướcbằnghaiphòngkháchsạn,nghềnôngbiếnđổinhanhchóng.

Xét trong lịch sử, nghề nông của phương Tây có xu hướng “cơ giới.” ỞphươngTây,nếumộtngườinôngdânmuốnsảnxuấthiệuquảhơnhaygiatăngnăngsuấtcủamình,anhtasẽđưavàonhiềuthiếtbịtinhxảohơnnữa,nhữngthứchophépthaythếsứclaođộngconngườibằngsứclaođộngcơkhí:máyđậplúa,máyđóngkiệncỏ,máygặtđậpliênhợp,máykéo.Anhtaphát quangnhữngmảnh ruộngmới vàmở rộngdiện tích, vì giờđâymáymócđãchophépanhtacóthểlàmviệctrênmộtkhoảnhđấtrộnglớnhơnchỉvớilượngcôngsứcbỏranhưxưa.NhưngởNhậtBảnhayTrungQuốc,người nôngdânkhông có tiền đểmuamáymóc thiết bị − và, quan trọnghơn,đươngnhiênlàkhôngthểcóbấtcứtấcđấtdưdôinàocóthểdễdàngchuyểnđổi thànhdiện tích trồng cấymới.Vì vậy để nâng cao sản lượng,

ngườinôngdânphảicókỹnăngcanhtácthuầnthụchơn,quảnlýthờigiantốthơnvàđưaranhữnglựachọnkhônngoanhơn.NhưnhànhânchủnghọcFrancescaBraytổngkết,nềnnôngnghiệptrồnglúa“cóxuhướngkỹnăng”:nếuanhtựnguyệnlàmcỏsiêngnănghơnmộtchút, thànhthạotrongcôngđoạnbónphânvàdànhthêmchútthờigianđiềuchỉnhmựcnước,xửlýnềnđấtcứngthêmchútchobằngphẳnghoàntoànvàtậndụngtừngxăng-ti-métđấtđaitrêncácthửaruộngcủamình,anhsẽgặtháiđượcmùamàngbộithuhơn.Xuyênsuốt lịchsử,khôngcógìđángngạcnhiên,chínhnhữngngườinôngdântrồnglúanướclàmviệccầncùhơnhầuhếtmọiloạihìnhnôngdânkhác.

Câukhẳngđịnhcuốicùngcóvẻhơi lạ lùng,vìchúngta luôncócảmgiácrằng tấtcảmọingười trong thếgiớikỷnguyên tiềnhiệnđạiđềuphải làmlụngvôcùngcựcnhọc.Nhưngđiềuấykhônghoàntoànđúng.Tấtcảchúngtađềucónguồngốctừtổtiênsănbắn−hái lượm,vàrấtnhiềungườilàmnghề săn bắn-hái lượm hưởng thụ cuộc sống cực kỳ nhàn nhã. Thổ dân!Kungvùng samạcKalahari (HạSahara)ởBotswana làmộtvídụ.Họ làmộttrongnhữngtộcngườicuốicùngcònápdụnglốisốngđótrêntráiđất,vẫn sinh sống trênmộtkhuvực sinh tháiphongphúbaogồmđủ loạihoaquả, dâu dại, vỏ rễ cây và các loại quả hạch − đặc biệt là quả hạchmongongo,mộtloạithứcăngiàuproteinđếnmứcphithườngvànhiềubạtngàn,chấtđốngtrênmặtđất.Họkhôngphảitrồngtrọtgìhết,màtrồngtrọtthìlạitốnnhiềuthờigian−nàolàchuẩnbị,trồngcấy,làmcỏ,thuhoạch,trữvàokho.Họcũngkhôngnuôigiacầmgiasúc.Thithoảngđànôngtộc!Kungcũngsănbắn,nhưngchủyếulàđểthểthaogiảitrí.Tổngcộng,đànôngvàđànbà!Kunglàmviệckhôngquámườihaiđếnmườichíntiếngmộttuần,khoảngthờigiancònlạidànhchonhảynhótháthò,vuichơivàthămviếnghọhàngbạnbè.Vậynên tốiđahọcũngchỉ cókhoảngmộtngàngiờ làmviệcmột năm. (Khimột người thổ dân được hỏi tại sao không làm nghềnông,anhtatỏvẻđầynghihoặcvànói,“Tạisaochúngtôiphảitrồngtrọttrongkhiđãcósẵnquánhiềuquảhạchmongongotrêntráiđấtnày?”).

HaythửxemxétcuộcsốngcủamộtbầnnôngởchâuÂuhồithếkỷXVIII.Đànôngvàphụnữthờibấygiờhầunhưlàmviệcquầnquậttừtinhmơchotớiban trưa suốthai trămngàymộtnăm, tính ra làkhoảngmộtnghìnhaitrămgiờmỗinăm.Trongsuốt thờikỳ thuhoạchhoặcgieo trồngvụxuân,ngày dường như dài hơn.Vàomùa đông thì ngắn hơn nhiều. Trong cuốnDiscoveryofFrance(Tạmdịch:KhámphánướcPháp),nhàsửhọcGrahamRobbđãkhẳngđịnhrằngđờisốngbầnnôngởmộtđấtnướcnhưPháp−tậntớithếkỷXIX,vềcơbảnvẫnchỉlànhữngcôngviệcthờivụngắnngủinốitiếpnhữngkhoảngthờigianlêthênôngnhàn.

Ôngviết:“Chínmươichínphầntrămhoạtđộngcủaconngườiđượcmiêutảởđâyvàtrongnhữngtàiliệukhác(vềđờisốngnôngthônPháp),đềudiễnratrong khoảng thời gian từ cuối mùa xuân đến lúc chớm thu.” Trên dãyPyreneesvàdãyAlps,toànbộlàngmạcvềcơbảnđềungủvùitừthờiđiểmcótrậntuyếtrơiđầutiênvàothángMườimột,kéodàitậnđếnthángBahaythángTư.ỞnhữngvùngkhíhậuônhòahơntrênnướcPháp,nơinhiệtđộvềmùađônghiếmkhihạxuốngdướimứcđóngbăng,hìnhmẫutươngtựcũngdiễnra.Robbtiếptục:

NhữngcánhđồngcủangườinôngdânPhápbịbỏhoanghầunhưcảnăm.MộtbáocáochínhthứcvềvùngNièvrevàonăm1844đãmiêutảsựbiếnđổikỳlạcủanhữngngườilàmviệccôngnhậtkhimùamàngđãthuhoạchxongxuôivànhữnggốccâyđãđượcđốtbỏ:“Saukhilàmxongcáccôngviệcsửachữadụngcụcầnthiết,nhữngngườinăngnổấygiờđâydànhtrọnthờigiantrêngiườngngủ,cuộnchặtngườilạiđểgiữấmvàănítđồhơn.Họtựlàmyếumìnhmộtcáchcóchủý.”

Ngủđôngởconngườilàmộtnhucầucấpthiếtcảvềsinhlývàkinhtế.Hạthấptỉlệtraođổichấtsẽngăncơnđóivắtkiệtnhữngnguồncungcấpchấtdinhdưỡng...Ngườitalêbướcvàlađà,kểcảvàomùahè.Saucáchmạng,ởvùngAlsacevàPas-de-Calais,cáclãnhđạođịaphươngphànnànrằngnhững

ngườilàmrượuvànôngdântựdo,thayvìđảmtrách“mộtnghềgìđóyênbìnhvà có thểngồi làm” trongnhữngmùa thưaviệc, thì lại “bỏmặcbảnthântrongsựnhàntảnxuẩnngốc.”

NếubạnlàmộtnôngdânnghèoởmiềnNamTrungQuốcthìngượclại,bạnsẽkhôngngủvùisuốtcảmùađông.Trongđợtnghỉngơingắnngủiđánhdấubởimùakhô, từ thángMườiMột tới thángHai,bạnbậnrộnxoayxỏavớinhữngviệc lặtvặt.Bạnđan rổhaymũbằngnan trevàđemrabánởchợ.Bạntusửahệthốnghàorãnhtrênthửaruộngcủamìnhvàtrátthêmbùnlêncănlềucủamình.Bạngửimộttrongsốnhữngcậucontraicủamìnhđilàmthuêchongườibàconởxómlàngnàolâncận.Bạnlàmđậuphụvànhữngbánhđậukhô,bắtrắn(chúngquảlàthứcthờitrân)vàbẫycôntrùng.ĐếntiếtLậpXuân,bạnquay trở lại ruộngđồngmỗi lúchừngđông.Làmviệc trêncánhđồnglúađòihỏisứclaođộnggấpmườiđếnhaimươilầnsovớilàmviệc trênmột cánh đồng ngô hay lúamỳ với diện tích tương tự.Một vàinghiêncứuđưa ra con sốước tính thời lượng laođộngcủamộtnôngdântrồnglúanướcởchâuÁvàokhoảngbanghìngiờđồnghồmộtnăm.

4.

ThửnghĩmộtlátvềcuộcsốngcủamộtngườinôngdântrồnglúavùngđồngbằngChâuGiangsẽnhưthếnào.Banghìngiờđồnghồmỗinămlàmộtkhốilượngthờigianlaođộngghêgớm,đặcbiệtnếunhưrấtnhiềugiờtrongsốđóđổvàoviệckhomlưngdướitrờinắnggắt,cấytrồngvàlàmcỏtrênmộtthửaruộnglúa.

Tuy nhiên, thứ đền bù cho cuộc sống củamột người nông dân trồng lúachính là bản chất của công việc ấy. Nó rất giống với nghềmaymặcmànhữngngườiDoThái nhập cư vàoNewYork làm.Nó có ý nghĩa.Trướctiên,cómộtmốiquanhệ rõ rànggiữanỗ lựcvà tưởng thưởng trongnghềtrồnglúa.Anhcànglàmviệcchămchỉtrêncánhđồng,nócàngmanglạithuhoạchtốthơn.Thứhai,đólàcôngviệcphứctạp.Ngườinôngdântrồnglúa

khôngchỉđơngiảnlàgieotrồngvàomùaxuânvàthuhoạchvàomùathu.Ông/bàtaphảiđiềuhànhhiệuquảcảmộtkiểudoanhnghiệpnhỏ,huyđộngnguồn lực gia đình, đối phó với rủi ro trong suốt quá trình lựa chọn hạtgiống,xâydựngvàquảnlýmộthệthốngtướitiêutinhvivàphốihợpcảquytrìnhphứctạp:thuhoạchvụmùađầutiêntrongkhiđồngthờichuẩnbịchovụmùathứhai.

Và, trênhết,đólàmộtcôngviệctựquản.NôngdânnghèochâuÂuvềcơbảnlàmviệcnhưnhữngnôlệchiphíthấpdướitaymộtđịachủquýtộcmàchẳngmấykhảnăngquyếtđịnhvậnmệnhcủamình.NhưngTrungQuốcvàNhậtBản không bao giờ phát triểnmột hệ thống phong kiến áp bức ngộtngạtnhưthế,bởivìchếđộphongkiếnđơngiảnlàchẳngthểpháthuytácdụngtrongmộtnềnkinhtế lúagạo.Trồnglúaquáphứctạpvàrắcrốiđốivớimộthệthốngvốnbắtépvàđenẹtngườinôngdânphảiđiraruộnglàmviệcmỗisớmbanmai.ĐếnthếkỷXIVvàXV,địachủởvùngtrungvànamTrungQuốcđãcómộtmốiquanhệgầnnhưhoàntoànkhôngcanthiệpvớinhững ngườimướn đất: địa chủ sẽ thu lạimột phần địa tô cố định và đểngườinôngdântựxoayxỏavớicôngănviệclàmcủamình.

“Điềuđángnóivềviệctrồngcấylúanướclà,khôngnhữngbạncầnđổvàođómộtkhốilượnglaođộngphithường,mànócònđòihỏirấtkiêntrì,”nhàsửhọcKennethPomerantznói.“Bạnphảichămchút từng li.Sẽ làvấnđềkhimựcnướcruộnglúađãhoànhảomàbạnlạitháonướcvàongậpngụa.Đạtđếnsátmứcyêucầunhưngchưahẳnchínhxáccũngsẽgâyramộtsựkhácbiệt lớn trongsản lượngcủabạn.Mứcnướcxâmxấpmặt ruộngvàođúngthờiđiểmcũngrấtquantrọng.Vàcósựkhácbiệtlớngiữaviệccấymạởkhoảngcáchchínhxácvớiviệccấylộnxộnbừabãikhôngthànhhànglối.NókhônggiốngvớiviệcbạnvãingôlênđấtvàogiữathángBavàchỉcầnnhữngcơnmưarơixuốngvàocuốitháng,thếlàổnthỏa.Bạnđangkiểmsoáttấtcảcácyếutốđầuvàobằngmộtphươngcáchrấttrựctiếp.Vàkhibạncómộtcôngviệcđòihỏinhiềubậntâmđếnthếthìvịlãnhchúasẽphảicómột

cách thứcnàođóđưaranhữngkhuyếnkhíchrằngnếunhưmùamàng thuhoạchtốt,ngườinôngdânsẽcóđượcphầnchialớnhơn.Đólànguyêndotạisaobạncómứcđịa tôcốđịnh,nơinhững tayđịachủnói rằng tôi lấyhaimươigiạlúa,bấtkểmùamàngrasao,vànếunóthuậnlợitốtlành,anhlấyphầndư.Mộtvụmùakhôngthểbộithunếuápdụngchếđộlaođộngkiểunôlệhaytrảcông.Vìthậtdễdàngđểchocửacốngđiềutiếtnướctướitiêumởtoangquávàigiâyđồnghồvàthếlàđitongcảđồnglẫnruộng.”

NhàsửhọcDavidArkushcólầnđãsosánhtụcngữcủanôngdânNgavớiTrungQuốc,vàsựkhácbiệtlàrấtrõrệt.“NếuChúakhôngđemnótới,mặtđấtcũngsẽkhôngbantặngnó”làmộttụcngữdângianNgađiểnhình.Đólàkiểu đặc trưng thuyết địnhmệnh và bi quan chủ nghĩa củamột hệ thốngphongkiếncóxuhướngđànáp,nơingườidânnghèokhôngcónguyêncớgìđể tin tưởngvào tínhhiệuquả trong laođộngcủa riêngmình.Cònởphíakia,Arkushviết,tụcngữTrungHoalạirấtnổibậtởniềmtinrằng“laođộngchămchỉ,toantínhkhônngoanvàtựthânvậnđộnghoặcphốihợpvớimộtnhómnhỏsẽđượcđềnđápkịpthời.”

Dướiđây làmộtsốđiềumànhữngbầnnôngnghèonànxơxácsẽnóivớinhaukhihọlàmviệcsuốtbanghìngiờđồnghồmộtnămdướicáinắngnhưthiêu và không khí nóng ẩm trên những thửa ruộng lúa nước Trung Hoa(cũngcầnnóithêmrằngởđóbạtngànđỉa):

“Chẳnglươngthựcnàocóđượcmàkhôngphảiđổmáuvàmồhôi.”

“Nôngdântấtbật;nôngdântấtbật;nếunôngdânkhôngtấtbật,lúagạotíchchomùađôngbiếtlấyđâura?”

“Tiếtđônggiá,kẻlườinháclạnhcóngđếnchết.”

“Đừngtrôngvàoôngtrờiđểcólươngthực,màchínhhaibàntayanhphảiđónlấygánhnặng.”

“Hỏihanvềmùamàngchẳngcó ích lợigì, tất cả tùy thuộcvào làm lụngchămchỉvàphângio.”

“Nếuconngườilàmviệcchămchỉ,đấtđaicũngsẽchẳngbiếnglười.”

Và,thuyếtphụcnhấttrongtấtcảphảilà:“Ngườicókhảnăngthứcdậytrướcbìnhminhsuốtbatrămsáumươingàymộtnămchắcchắncóthểlàmchogiađìnhmình trởnênsung túc.”Thứcdậy trước lúcbìnhminh?360ngàymột năm? Đối với những thổ dân !Kung nhàn nhã gom nhặt quả hạchmongongohaynhữngngườinôngdânPhápngủvùichoquamùađông,haybấtcứaisốngnhờvàosinhkếnàođókhôngphải lànghề trồng lúanước,câutụcngữấysẽlàkhôngthểhiểunổi.

Tất nhiên, đây khôngphải thứquan sát lạ lùngvề văn hóa châuÁ.Bướcchânđếnbấtcứkhuônviêntrườngđạihọc,caođẳngphươngTâynào,bạncũngsẽpháthiện rangayrằngcácsinhviênchâuÁ luônnổi tiếng làở lìtrongthưviệnrấtlâusaukhimọingườiđãvềhết.ĐôikhinhữngngườicónguồngốcÁchâutứcgiậnkhinềnvănhóacủahọbịmiêutảtheolốiđó,bởihọnghĩ rằngkhuônmẫuấyđãbị sửdụngnhưmộthình thức làmmất thểdiện.Nhưngniềmtinvàocôngviệclạicóthểchínhlàmộtbiểuhiệnđẹpđẽ.Rõrànglàtấtcảnhữngcâuchuyệnthànhcôngchúngtađãthấytrongcuốnsáchchotới lúcnàyđềucóliênquantớimộtngườihoặcmộtnhómngườinàođólàmviệccầnmẫnhơnnhữngngườicùngtranglứa.BillGatesđãmắcnghiệnchiếcmáyvitínhtừhồicònlàđứatrẻ.BillJoycũngvậy.BannhạcBeatlestrảiquahàngnghìngiờluyệntậpởHamburg.JoeFlomđãlàmviệccật lực trongnhiềunămtrời,hoànthiệntàinghệtrongcác thươngvụthôntínhtrướckhicóđượccơhộicủamình.Làmviệcthựcsựchămchỉchínhlàthứnhữngngười thànhcông thựchiện,và tinh thầncủanềnvănhóahiệnhìnhtrênnhữngthửaruộnglúaấychínhlà làmviệcchămchỉđemlạichonhữngngườibươnbảitrênruộngđồngmộtphươngcáchđểtìmthấyýnghĩangaygiữabộnbềrủirocùngnghèođói.Bàihọcấyđãmanglạilợiíchcho

ngườichâuÁtrongrấtnhiềunỗlựcnhưnghiếmkhiđếnmứchoànhảonhưtrongtrườnghợpmônToán.

5.

Vài năm về trước, Alan Schoenfeld − một giảng viên toán tại trườngBerkeleyđãghilạimộtbănghìnhvềngườiphụnữtênReneekhicôcốgắnggiảimộtđềtoán.Reneelúcđóởvàokhoảnggiữalứatuổihaimươi,tócđendàivàđôikínhgọngbạcmắt tròn.Trongbănghình, côđang thao tácvớimộtphầnmềmđượcthiếtkểđểgiảngdạymônđạisố.Trênmànhìnhlàmộttrụcxvàmộttrụcy.Chươngtrìnhyêucầungườisửdụngnhậpvàotọađộvàtiếptheolàvẽđườngnốitừnhữngtọađộđótrênmànhình.Lấyvídụ,khicôđánhsố5trêntrụcyvàsố5trêntrụcx,máytínhsẽthựchiệnthếnày:

Đến lúc này, tôi đoán chắc rằng ít nhiều kýứcmơhồvềmônđại số cấptrunghọcđangquaytrởlạivớibạn.Nhưngđảmbảolà,bạnkhôngcầnphảinhớ lại bất cứ kiến thức nào để hiểu được ý nghĩa trong ví dụ vềRenee.Thựctếlà,khibạnlắngngheReneetròchuyệntrongvàiđoạntiếpsauđây,đừngtậptrungvàonhữnggìcôấynóimàvàocáchcôấynóivàtạisaocôấylạinóinăngtheolốiấy.

ĐiểmcốtyếucủachươngtrìnhmáytínhmàSchoenfeldsángtạonênlàđểdạychohọcsinhcáchtínhtoánhệsốgóccủamộtđườngthẳng.Hệsốgóc−nhưtôichắcrằngbạnvẫnnhớ(chínhxáchơn, tôicárằngbạnkhôngnhớ;đươngnhiêntôicũngkhôngnhớ)−tínhbằngtungđộchiachohoànhđộ.Hệsốgóccủađườngthẳngtrongvídụlà1,bởitungđộlà5vàhoànhđộlà5.

VàReneeởđó.Côđangngồitrướcbànphím,côđanggắngsứctìmraxemphảinhậpnhữngconsốnàonhằmkhiếnchomáytínhvẽramộtđườnghoàntoànthẳngđứng,chínhxáclàchồngkhítlêntrêntrụcy.Giờđây,nhữngaitrongsốcácbạnđãnhớramôntoánhồicấp3sẽbiếtrằngthựctếviệcđólàbấtkhảthi.Mộtđườngthẳngthẳngđứngcóhệsốgóckhôngxácđịnh.Tungđộcủanólàvôhạn:bấtcứđiểmnàotrêntrụcycũngbắtđầutừkhôngvàđiđếnvôcùng.Hoànhđộcủanónằmtrêntrụcx,trongkhiđólạibằng0.Vôhạnchiacho0khôngphảilàmộtconsố.

NhưngReneekhôngnhậnrarằngnhữnggìcôđangcốgắnglàmsẽkhôngthểthựchiệnđược.ĐúnghơnlàcôđangbịkiềmchặtbởicáimàSchoenfeldgọilà“nhậnthứcsailầmvẻvang,”vàlýdomàSchoenfeldmuốntrưngracuộnbănghìnhđặcbiệtnàybởinólàmộtminhchứnghoànhảovềviệclàmthếnàomộtnhậnthứcsainhưthếcuốicùnglạiđưaralờigiải.

Reenelàmộtytá.Côkhôngphảimộtngườiđặcbiệthứngthúvớimôntoántrongquákhứ.Nhưngbằngcáchnàođócôđãcóđượcphầnmềmvàmảimê

vớinó.

“Bâygiờ,cáitôimuốnlàmlàvẽđượcmộtđườngthẳngvớicôngthứcnày,songsongvới trụcy,”côbắtđầu.Schoenfeldngồingaycạnhcô.Cônhìnônglolắng.“Đãnămnămrồitôikhôngđộngđếnmấythứnày.”

Côbắtđầunghịchngợmvớvẩnvớichương trình,đánhvàonhữngconsốkhácnhau.

“Bâygiờnếutôi thayđổihệsốgóctheocáchấy...Âm1(-1)...giờcái tôiđịnhlàlàmchođườngnàyđithẳnglên.”

Khicônhậpcácsốvào,đườngthẳnghiệntrênmànhìnhthayđổi.

“Ối.Khôngphảinhưthếrồi.”

Côtỏralúngtúng.

“Côđangcốgắnglàmgìvậy?”Schoenfeldhỏi.

“Việctôiđangcốgắnglàmlàvẽramộtđườngthẳngsongsongvớitrụcy.Tôiphảilàmgìđây?Tôinghĩcáitôicầnlàthayđổichỗnàymộtchút.”Côchỉvàochỗnhậpsốchotrụcy.“Đấylàmộtthứtôiđãpháthiệnra.Rằngkhianh chuyển từ 1 sang 2, cómột sự thay đổi khá lớn.Nhưng giờ nếu anhmuốnlàmđượcthếkiathìanhphảitiếptụcthayđổi.”

ĐâychínhlànhậnthứcsailầmvẻvangcủaRenee.Côđểýrằngtungđộycônhậpvàocàng lớn thìđường thẳngcàng trởnêndốcđứng.Vậynêncônghĩchìakhóađểtạoramộtđườngthẳngđứngchỉlàlàmchotungđộyđủlớn.

“Tôiđoánlà12hay13cóthểđượcrồi.Cóthểthậmchíphảilớnđến15.”

Côcaumày.CôvàSchoenfeldtraođiđổilại.Côhỏiôngvàicâu.Ônggợiý

chocôđiđúnghướngmộtcáchnhẹnhàng.Côcứthửvàthử,hếtcáchnàyđếncáchkhác.

Đếnmộtthờiđiểm,cônhậpvàosố20.Đườngthẳnglạidốcđứnghơnmộtchút.

Cônhậpvàosố40.Đườngthẳngvẫndốcthêmmộtchútnữa.

“Tôithấycómộtmốiliênhệởđây.Nhưngtạisao,tôikhônghiểu...Nếunhưtôinhậpvào80?40đãmởchotôimộtnửađường,vậythìchắclà80sẽmởchotôicảconđườngđếntrụcychứnhỉ.Vậynênthửxemchuyệngìxảyra.”

Cônhậpvào80.Đường thẳngdốcđứnghơn.Nhưngnóvẫnkhông thẳngđứnghoàntoàn.

“Ôi.Nólàvôhạn,đúngkhông?Sẽkhôngbaogiờlàmthếđược.”Reneeđãđếngầnđích.Nhưngrồicôvẫntrởlạivớinhậnthứcsailầmbanđầu.

“Thếthìtôicầncáigìnhỉ?100?Mỗilầnanhgấpđôiconsốlên,anhlạiđithêmđượcnửađườnggầntớitrụcy.Nhưngnósẽkhôngbaogiờchạmtớiđóđược...”

Côđánhvàosố100.

“Nórấtgần.Nhưngvẫnchưachạmđếnđó.”

Côbắtđầunóitosuynghĩcủamìnhra.Rõrànglàcôđangcậnkềpháthiệnrađiềugìđó.“Ồ,tôibiếtđiềunày...nhưng...Tôibiếtnó.Cứmỗilầnsốtănglên,nólạichệchđinhiềunhưthế.Nhưngtôivẫnthắcmắctạisao...”

Côngừnglại,chúmụcvàomànhình.

“Tôi đangbị lúng túngquá.Hệ số góc là 0,1 rồi.Nhưng tôi khôngmuốnnó...”

Vàrồicôđãnhìnthấy.

“Ồ!Tửthứccóthểlàbấtcứsốnào,nhưngmẫuthứcbằngkhông.Làbấtcứsố nào chia cho 0!” Khuônmặt cô bừng sáng. “Một đường theo phươngthẳngđứngchínhlàbấtcứsốnàochiacho0−vàlàmộtsốkhôngxácđịnh.Ồ. Ổn rồi. Giờ thì tôi hiểu rồi. Hệ số góc củamột đường thẳng đứng làkhôngxácđịnh.À.Giờthìnóhợplýrồi.Tôisẽkhôngquênđâu!"

6.

Trongsuốtsựnghiệpcủamình,Schoenfeldđãghihìnhvôsốsinhviênkhihọ xử lý các vấn đềToán học.Nhưng băng hình củaRenee làmột trongnhữngcuốnưathíchcủaôngchínhbởinóminhhọađẹpđẽbiếtbaochothứmàôngcoilàbíquyếthọcToán.HaimươihaiphúttrôiquakểtừthờiđiểmReneebắtđầu thửchương trìnhmáy tínhchođếnkhoảnhkhắccôcất lời,“À.Giờthìnócónghĩagìđấyrồi.”Đólàmộtkhoảngthờigiandài.“Đâylàtoán lớp Tám,” Schoenfeld nói. “Nếu tôi đặtmột học sinh lớp tám thôngthườngvàovịtríhệtnhưRenee,tôiđoánlàsauvàilầnthửđầutiên,cácemắt sẽ nói, 'Em không hiểu nổi. Em muốn thầy giải thích cho em.'’’Schoenfeldcólầnhỏimộtnhómhọcsinhtrunghọcxemcácemsẽxoayxỏavớimộtcâuhỏibàitậpvềnhàtrongbaolâutrướckhikếtluậnrằngnóquákhóđểcó thểgiảiquyếtđược.Câu trả lờicủacácemdàn trải từbamươigiâychotớinămphút,vàcâutrảlờitrungbìnhlàhaiphút.

NhưngReneethìkiêntrì.Côthửnghiệm.Côquaytrởlạicùngmộtvấnđềhếtlượtnàytớilượtkhác.Cônóitosuynghĩcủamình.Côthửvàthử.Côđơnthuầnkhôngbỏcuộc.Ởmộtchừngmựclờmờnàođócôbiếtrằngcóđiều gì đó không ổn với lý thuyết của mình về cách vẽ một đường theophương thẳng đứng, và cô không dừng lại cho đến lúc cô hoàn toàn chắcchắnrằngcôđãhiểuđúngnó.

Reneekhôngphảimộtthiêntàitoánhọc.Nhữngkháiniệmphứctạpnhư“hệ

sốgóc”và“vôhạn”rõràngkhôngđếnvớicômộtcáchdễdàng.NhưngcôđãgâyấntượngmạnhvớiSchoenfeld.

“Có cả một ý chí thấu hiểu vấn đề thúc đẩy những gì cô hành động,”Schoenfeldnói.“Côsẽkhôngchấpnhậnmột thứnôngcạnbềmặtkiểu 'Àvâng,anhđúngrồi'vàbướcđi.Đókhôngphảilàtínhcáchcủacô.Vàđiềuđóthậtkhácthường.”SchoenfeldtualạicuộnbăngvàchỉvàokhoảnhkhắckhiReneephảnứngvớitháiđộkinhngạcthànhthựcvớithứgìđótrênmànhình.

“Nhìnkìa,”ôngnói.“Côlàmhailượt.Rấtnhiềuhọcsinhsẽchỉđểnóvụtqua.Thayvàođó,cônghĩ,'Nókhôngphùhợpvớibấtcứthứgìmìnhđangsuynghĩ.Mìnhkhônghiểunó.Điềuđórấtquantrọng.Mìnhmuốncómộtcách lý giải.' Và rút cuộc khi cô tìm ra cách lý giải, cô nói, 'À, nó trùngkhít.'’’

ỞBerkeley,Schoenfeldgiảngdạymộtkhóahọcvềgiảiquyếtvấnđề,toànbộmụcđíchcủanólàlàmchosinhviêngạtbỏnhữngthóiquenToánhọcmàcácemtíchlũytrênsuốtchặngđườngtớibậcđạihọc.“Tôinhặtramộtđềbàimàtôikhôngbiếtlàmthếnàođểgiải,”ôngnói.“Tôibảovớicácsinhviên,'Cácemsẽcómộtbàikiểmtrađemvềnhàlàmtronghaituần.Tôibiếtrõthóiquencủacácem.Cácemsẽchẳnglàmgìhếttrongsuốttuầnđầutiênvàbắtđầuvàotuầnthứhai,vàtôimuốncảnhbáocácemngaybâygiờ:Nếucácemchỉdànhmộttuầnchobàitậpnày,cácemsẽkhôngthểgiảiquyếtnổiđâu.Cònnếubắtđầulàmđúngvàohômtôigiaobàithigiữakỳ,cácemsẽnảnlòngđấy.Cácemsẽđếnchỗtôivàonóirằng,‘Khôngthểlàmđượcđâu.'Tôisẽnói:Cứtiếptụclàmđi,vàđếntuầnthứhai,cácemsẽnhậnrarằngmìnhđãcóđượctiếnbộrõrệt.”

Đôikhichúng tavẫnnghĩvềviệcgiỏimônToánnhưmộtnăng lực thiênbẩm. Hoặc bạn có “nó” hoặc không bao giờ. Nhưng đối với Schoenfeld,năng lựckhông chiếmphầnnhiềubằng thái độ.Bạn thành thạomôn toán

nếubạntựnguyệncốgắng.Thànhcônglàkếtquảcủasựkiênđịnh,ngoancườngvàtựnguyệnlàmviệcchămchỉtrongsuốthaimươihaiphútđồnghồđểhiểuđượcđiềugìđómàhầuhếtmọingườisẽ từbỏngaysaubamươigiây.ĐưamộtnhómngườikiểuReneevàolớphọc,chohọkhônggianvàthờigianđểtựkhámphámôntoánvàbạncóthểvượtquamộtchặngđườngdài.HãythửtưởngtượngmộtđấtnướcmàtinhthầnngoancườngcủaReneekhôngphảilàbiệtlệmàlàmộtđặctrưngvănhóa,khắcsâuhệtnhưnềnvănhóadanhdựởvùngCaonguyênCumberland.Giờđâyhẳnđósẽlàmộtquốcgiagiỏitoán.

7.

Cứmỗibốnnăm,mộtnhómcácnhàgiáodụcquốc tế lại tổchứcmộtbàikiểmtratoánhọcvàkhoahọctoàndiệndànhchohọcsinhtiểuhọcvàtrunghọccơsởtrênkhắpthếgiới.ĐóchínhlàTIMSS(cũnglàbàikiểmtrabạnđãđọcđầusách,trongphầnthảoluậnvềsựkhácbiệtgiữacáchọcsinhlớpBốnsinhcậnngày“ngắtngọn”bắtđầuđihọcvànhữngemsinhởđầumútbênkiasovớingàyngắtngọn),vàmụcđíchcủaTIMSSlànhằmsosánhthànhtựugiáodụccủaquốcgianàyvớiquốcgiakhác.

Khicáchọcsinh làmbàikiểmtraTIMSS,họcònphảiđiềnvàomộtbảngcâuhỏi.Nóhỏicácemđủthứtrênđời,vínhưtrìnhđộgiáodụccủachamẹcácemnhưthếnào,quanđiểmcủacácemvềmôntoánrasao,bạnbècủacácemthếnào.Đókhôngphải làmộtbài tậplặtvặt.Nóbaogồmkhoảng120câuhỏi.Thậtra,nólêthêrườmràvàđòihỏikhắtkheđếnmứcrấtnhiềuhọcsinhđểtrốngkhoảngmườihayhaimươicâuhỏi.

Giờthì,đãđếnphầnthúvị.Kếtquảlà,consốtrungbìnhcáccâuđượctrảlờitrongbảnthămdòấykhácbiệtgiữanướcnàysovớinướckhác.Trênthựctế,cóthểxếphạngcácquốcgiathamdựdựavàosốlượngcácphầnmàhọcsinhnướcđótrảlờitrongbảnghỏi.Bạnnghĩđiềugìsẽxảyranếusosánhxếp hạng bảng câu hỏi với xếp hạng môn toán trong danh sách TIMSS?

Chúnghoàntoàngiốnghệtnhau.Nóicáchkhác,nhữngnướcmàhọcsinhtựnguyệntậptrungvàngồiđủlâu,chuyênchúvàotrảlờitừngcâutrongbảnthămdòmiênmanbấttậncũngchínhlànhữngquốcgiacóhọcsinhlàmtốtnhấtviệcgiảiquyếtcácvấnđềtoánhọc.

NgườikhámphárathựctếnàylàmộtnhànghiêncứugiáodụctạiĐạihọcPennsylvaniatênlàErlingBoe,ôngpháthiệnrađiềuđómộtcáchtìnhcờ.“Nónhưtừtrêntrờirơixuốngvậy,”ôngnói.Boechưathểcôngbốnhữngpháthiệncủamìnhtrênbấtcứmộtchuyênsankhoahọcnào,bởi,nhưôngnói,nócóphầnhơikỳquặc.Hãynhớrằng,ôngkhônghềnóikhảnănghoànthànhbảngcâuhỏivàkhảnănggiảiquyếtxuấtsắcbàikiểmtratoánlàliênquan đến nhau.Ông chỉ nói rằng chúng giống nhau: nếu bạn so sánh haibảngxếphạng,chúnghệtnhưnhau.

Hãynghĩvềđiềunàytheocáchkhác.Tưởngtượngxemhàngnăm,cómộtkỳOlympicToánhọc tạimột thànhphố lớnnàođó trên thếgiới.VàmỗiquốcgiavàvùnglãnhthổđềuđemđếnđộituyểngồmmộtnghìnhọcsinhlớpTám.QuanđiểmcủaBoe làchúng tacó thểdựđoánchínhxác thứ tựbảngthànhtíchđạtđượcởkỳOlympicToánmàkhôngcầnphảiđưaramộtcâuhỏiToánnào.Tấtcảnhữnggìchúngtaphảilàmchỉlàđưaramộtnhiệmvụnàođóđểđo lườngxemcácem tựnguyện làmviệccầnmẫnđếnđâu.Trênthựctế,chúngtathậmchíkhôngcầnphảigiaochocácemnhiệmvụnào.Chúng tacó thểdựđoánnhữngquốcgianàogiỏimôn toánnhấtđơngiảnbằngcáchnhìnxemmứcđộnỗlựcvàlàmviệcchămchỉcủanướcnàocaonhất.

Vậythì,nhữngquốcgiavàvùnglãnhthổnàoởvịtrícaonhấttrongcảhaidanhsách?Câutrảlờisẽkhôngkhiếnbạnngạcnhiên:Singapore,HànQuốc,ĐàiLoan,HồngKôngvàNhậtBản.Hiểnnhiêncómộtđiểmchunglànhữngnềnvănhóađóđượcđịnhhìnhbởi truyền thốngnôngnghiệp lúanướcvàcôngviệccóýnghĩa.Đólànơichốntrongsuốthàngtrămnămqua,những

ngườinôngdânnghèokhólaođộngquầnquậttrênnhữngcánhđồnglúatớiba nghìn giờ một năm, bảo ban nhau bằng những lời kiểu như: “Khôngngườinàocókhảnăngthứcdậytrướclúcbìnhminhsuốtbatrămsáumươingàymột năm lại thất bại trong việc làm cho gia đìnhmình trở nên sungtúc.”

ChươngIX.ThỏathuậncủaMarita

“TẤTCẢCÁCBẠNBÈCỦACHÁUBÂYGIỜĐỀUĐẾNTỪKIPP.”

1.

Giữanhữngnăm1990,một trườngcông lập thựcnghiệmcó têngọiKIPPAcademy (Tạm dịch: Học viện KIPP) được mở ra trên tầng thứ tư củaTrường Trung học Cơ sở Lou Gehrig trong thành phố New York. LouGehrignằmtronghọckhusốBảy,haycònđượcbiếtđến làSouthBronx,mộttrongnhữngkhuphụcậnnghèonànnhấtcủathànhphốNewYork.Đólàmộttòanhàtheokiểukiếntrúcthậpniên1960thấpbè,màuxámởbênkiađườngđốilạivớimộtcụmcaoốcdángvẻlạnhlẽo.Cáchđómấykhốinhàởphía trên là Grand Concourse, đường phố lớn chính yếu của khu. Đây lànhữngconphốmàbạnsẽchẳnglấygìlàmvuithíchđidạomộtmìnhkhitrờixẩmtối.

KIPPlàmộttrườngtrunghọc.Cáclớphọcđềulớn:lớpNămcóhainhómvớibamươi lămhọcsinh trongmỗinhóm.Khôngcó thiđầuvàohayyêucầu tuyển sinhgìhết.Bất cứhọc sinh lớpBốnnào sống trongkhuBronxcũngcócơhộibắt thămđểđượclựachọnvàotrường.KhoảngnửasốhọcsinhlàngườiMỹgốcPhi,sốcònlạigốcTâyBanNhavàBồĐàoNha.Baphầntưsốtrẻemđềuđếntừcácgiađìnhchahoặcmẹđơnthân.Tới90%trongsốđóđủtiêuchuẩnhưởng“bữatrưamiễnphíhoặcgiảmgiá,”tứclàgiađìnhcácemthunhậpítỏiđếnmứcchínhquyềnliênbangphảicanthiệpđểbọntrẻcóthểđượcănbữatrưađầyđủ.

HọcviệnKIPPdườngnhưcóvẻlàmẫutrườnghọcnằmtrongvùngphụcậnvớinhữngloạihọcsinhsẽkhiếnchocácnhàgiáodụcphảituyệtvọng−chỉđếnkhibạnbướcchânvàokhugiảngđường,rõràngcóđiềugìđóthậtkhácbiệt.Cáchọsinhđilạitrậttựdọctheohànhlangthànhhàngmột.Tronglớp

học,cácemđượcdạyphảiquaylạivàtoàntâmtoànýhướngvềngườiđangnóivớimìnhbằngmộtgiaothứcđượcgọilà“SSLANT”:mỉmcười(Smile),ngồiyên(Situp),lắngnghe(Listen),đặtcâuhỏi(Askquestions),gậtđầukhingười khác nói với mình (Nod when being spoken to), và mắt dõi theo(Trackwithyoureyes).Trênnhữngbứctườngdọctheohànhlangcủatrườngtreo đầy cờ hiệu của những trường đại học cao đẳngmà các học sinh tốtnghiệptừKIPPtiếptụctheohọc.Nămngoái,hàngtrămgiađìnhtrênkhắpkhuBronxđãthamdựbuổirútthămvàohailớpNămcủaKIPP.Khônghềquálờikhinóirằngchỉtrongvònghơnmườinămtồntại,KIPPđãtrởthànhmộttrongnhữngtrườngcôngđángmơướcnhấtcủathànhphốNewYork.

LĩnhvựcmàKIPPnứctiếngnhấtchínhlàmônToán.ỞkhuNamBronx,chỉcókhoảng16%họcsinhtrunghọcđápứngđúnghoặccaohơnbậchọccủamìnhvềmôntoán.NhưngởKIPP,đếncuốilớpNăm,rấtnhiềuhọcsinhđãnói Toán chính làmôn học yêu thích của các em.Vào lớpBảy, học sinhKIPPđãbắtđầumônĐạisốcủabậctrunghọc.ĐếncuốinămlớpTám,84%họcsinhđãđápứngđúnghoặccaohơnyêucầucủabậchọc.Điềuđó thểhiện rằng nhóm trẻ emgia đình thu nhập thấp xuất thân từ những căn hộnhếchnháctạimộttrongnhữngvùngphụcậntồitànnhấtnướcMỹ−đượclựachọnmộtcáchngẫunhiênvàphatạp,chamẹcácemđaphầnchưatừngđặtchântớitrườngđạihọchaycaođẳng,lạihọctốtmônToánkhôngthuakémgìnhữnghọc sinh lớpTámvớiđầyđủưuđãiởnhữngvùngngoạiôgiàucócủanướcMỹ.“Kiếnthứcmàđámtrẻcủachúngtôiđanghọclàhoàntoànphùhợp,”DavidLevinnói,ônglàngườisánglậpKIPPvàonăm1994cùngmộtgiáoviêncộngsự−MichealFeinberg.“Cácemphảivật lộnđôichútvớikỹnăngviết.Nhưngkhirờikhỏiđây,chúngđãrấtcừmônToán.”

Giờđâyđã cóhơn50 trườnghọc theomôhìnhKIPP trênkhắpnướcMỹcùngnhiềutrườngkhácđangtrongquátrìnhthànhlập.ChươngtrìnhKIPPđạidiệnchomộttrongnhữngtriếtlýgiáodụcmớimẻhứahẹnnhấtởnướcMỹ.Nhưng thànhcôngcủanóđượchiểuchínhxácnhấtkhôngphảibằng

việcđánhgiáchươngtrìnhgiảngdạy,độingũgiáoviên,nguồnlựccủanhàtrườnghaykiểusángkiếntừthiệnnàođó.KIPPchínhxáclàmộttổchứcđãđạtđượcthànhcôngnhờvàoviệcnhìnnhậnmộtcáchnghiêmtúcvấnđềdisảnvănhóa.

2.

Đầu thếkỷXIX,mộtnhómcácnhàcảicáchbắt tayvào thành lậpmộthệthốnggiáodụccônglậptrênđấtnướcHoaKỳ.Địađiểmđượcchọnchuyểnđổimụcđíchsửdụngthànhtrườngcônglúcbấygiờchỉlàmộtcụmlộnxộnbừabãibaogồmnhữngngôitrườngmộtphònghọcdođịaphươngtựđiềuhànhvànhữnglớphọcởcáckhuthànhthịquáưđôngđúcnằmrảiráctrênkhắpđấtnước.Ởcácvùngnôngthôn,trườnghọcđóngcửavàomùaxuânvàmùathu,nhưnghoạtđộngsuốtmùahè,nhờvậymàvàocácvụtrồngtrọtvàthuhoạchbậnrộnlũtrẻcóthểgiúpđỡđượcgiađình.Ởthànhphố,rấtnhiềutrườnghọcphảnánhnhữnglịchtrìnhcôngviệcdàivàlộnxộncủacácbậcphụhuynhlũtrẻthuộctầnglớplaođộng.Cácnhàcảicáchmuốnđảmbảochắcchắnrằngtấtcảtrẻemđượcđếntrườngvàrằngtrườngcôngđóphảitoàndiện,nghĩa là tấtcả trẻemđượcdạydỗđầyđủđểhọcđọc,họcviết,làmtoáncănbảnvàthựchiệncácnhiệmvụnhưnhữngcôngdânhữuích.

NhưngnhàsửhọcKennethGoldđãchỉrarằng,cácnhàcảicáchgiáodụcthờikỳđầucũngđặcbiệtquantâmđếnviệctrẻemkhôngbịdạydỗquátải.Lấythídụ,vàonăm1871,UỷviênhộiđồnggiáodụcMỹđãcôngbốmộtbáocáodoEdwardJarvis,mộtnhànghiêncứugiáodục,thựchiệnvềvấnđề“MốiliênquangiữaGiáodụcvớiTìnhtrạngmấttrí.”Jarvisđãnghiêncứu1.741cabệnhmấttrívàkếtluậnrằng“họchànhquátải”lànguyênnhângâyra205catrongsốđó.“Giáodụctạoranềntảngchophầnlớnnguyênnhângâyrốiloạnvềtrínão,”Jarvisnói.Tươngtựnhưthế,nhânvậttiênphongvềgiáodụccôngtạiMasachusettes−HoraceMann(1796−1859)tinrằngbắtsinhviênphảilàmviệcquávấtvảcũngtạoramột“ảnhhưởngnguyhạibậc

nhấtđốivớitínhcáchvàcácthóiquen...Chẳnghiếmkhichínhsứckhỏebịhủyhoạibởiviệckích thích trínãoquámức.”Trongcácchuyênsangiáodụcthờibấygiờ, luônthườngtrựcmối lo lắngvềviệcđòihỏiquágắtđốivớihọcsinhhayquánhiềubàivởởtrườnglớpsẽlàmcùnmònnhữngnănglựctựnhiêncủachúng.

Goldviết:

Cácnhàcảicáchtranhđấuchonhữngphươngcáchgiảmbớtthờigiandànhchoviệchọchành,nhữnggiaiđoạnnghỉngơidàihơicóthểtránhchotrínãokhỏinhữngthươngtổn.Vìlýdođó,trongthếkỷXIX,việcloạibỏcáclớphọcChủnhật, rútngắnngàyhọcvàkéodàikỳnghỉ−đãđược thựchiện.Cácgiáoviênđượccảnhbáorằng“khiyêucầu(họcsinh)họchành,cơthểcácemkhôngnênbịvắtkiệtsứclựcbởiviệcápchếlâudài,trínãocácemcũng không nên bị sự chuyên tâm kéo dài làm cho lúng túng.”Việc nghỉngơicũngđưaranhữngcơhộiđặcbiệtđểtăngcườngcáckỹnăngnhậnthứcvà phân tích.Nhưmột cộng tác viên cho tạp chíMassachusettes Teacherkhuyếnnghị,“cũngđãđếnlúcgiảitỏakhỏitìnhtrạngcăngthẳngliênquanđếnviệchọchànhthựctếtrongđócáccôbévàcậubé,cảnhữngngườiđànôngvàphụnữhìnhthànhcácthóiquentưduyvàphảnánh,địnhhìnhnhữngkếtluậncủachínhbảnthânmìnhmộtcáchđộclậpkhỏinhữnggìhọđượcdạydỗ,độclậpkhỏiuyquyềncủanhữngngườikhác.”

Ýtưởng−rằngnhữngnỗlựcbỏraphảiđượccânbằnglạibằngviệcnghỉngơitươngxứng−đươngnhiênlàrấtkhácbiệtsovớinhữngquanniệmcủachâuÁvềhọchànhvà làmviệc.Nhưngcũngphảinhắc lại, thếgiớiquanchâuÁđượcđịnhhìnhbởinhữngcánhđồng lúanước.ỞvùngđồngbằngChâuGiang,ngườinôngdântrồnglúacanhtáchaivàđôikhilàbamùavụmỗinăm.Đấtđaichỉbịbỏhoangtrongnhữngkhoảngthờigianngắnngủi.Trênthựctế,mộttrongnhữngđặcđiểmnổibậtcủacanhtáclúanướclànhờhệthốngtướitiêukhoahọc,cácchấtdinhdưỡngđượcchuyênchởtheodòng

nước để bồi đắp cho ruộng đồng, vì thếmột khoảnh đất được thâm canhnhiềubaonhiêu,nócàngmàumỡbấynhiêu.

NhưngthựctiễnnềnnôngnghiệpphươngTâyhoàntoànngượclại.Nếumộtcánhđồnglúamỳhayngôkhôngđượcbỏhoangvàinămmộtlần,đấtđaisẽbịkiệtquệ.Mỗitiếtđôngsang,ruộngđồnglạitrốngtrải.Nhữngcôngviệctrồngtrọtnặngnhọcvàomùaxuânvàthuhoạchvàomùathucứnốitiếpđềuđặnbởinhịpđộchậmrãihơnvàomùahèvàmùađông.Đâychínhlàlogicmàcácnhàcảicáchápdụngvàoviệcnuôidưỡngnhững trínão trẻ trung.Chúng ta xây dựng những ý tưởngmớimẻ dựa trên những sự vật tươngđồng,đitừnhữnggìchúngtađãbiếtđếnnhữnggìcònchưabiết,vàđiềumàcácnhàcảicáchbiếtrõchínhlànhịpđộcủacácvụmùanôngnghiệp.Trínãobuộcphảiđượctraudồi.Nhưngkhôngthểquánhiềuđểnókhỏibịquátải. Và đâumới là phương thuốc chữa trị cho những hiểm nguy của tìnhtrạngấy?Kỳnghỉhèdài−mộtdisảnkỳlạvàkhácbiệtcủanướcMỹđãsảnsinhranhữnghệquảsâuxađốivớicáchìnhmẫuhọctậpcủahọcsinhngàynay.

3.

TrongcáccuộctranhluậnvềgiáodụcởMỹ,kỳnghỉhèlàmộtchủđềhiếmkhiđượcđềcậptới.Nóđượccoilàmộtthànhphầnthườngtrựcvàbấtkhảxâmphạm trongđời sốnghọc đường, giốngnhưbóngbầu dục hay dạ vũtrườngtrunghọc.Nhưng,hãynhìnvàođiểmsốkiểmtracủacáctrườngtiểuhọcvàthửxemniềmtincủabạnvàogiátrịcủanhữngkỳnghỉhèdàidằngdặccódaođộngmộtcáchsâusắchaykhông.

NhữngsốliệunàyxuấtpháttừnghiêncứudonhàxãhộihọcKarlAlexanderthuộcĐạihọc JohnsHopkinschủ trì.Alexanderđã theodõi tiến triểncủa650 emhọc sinh lớpMột tronghệ thống trường côngBaltimore, quan sátxemchúngđạtkếtquảrasaotrongcácbàikiểmtraToánhọcvàKỹnăngĐọcđượcsửdụngrộngrãicótênlàCaliforniaAchievementTest(Tạmdịch:

KiểmtraThànhtíchCalifornia).SauđâylàkếtquảmônĐọchiểutrongnămnămđầutiêncủacấpTiểuhọc,đượcphânchiadựatheogiaitầngkinhtếxãhội−Hạ,TrungvàThượnglưu.

Hãy nhìn vào cột thứ nhất. Các em học sinh khởi đầu năm lớpMột vớinhữngkhácbiệt rõrệtnhưngkhôngđếnnỗiquá lớn trongcảkiến thứcvàkhảnăng.CácemlớpMộtđếntừnhữnggiađìnhkhágiảcólợithế32điểmsovớinhữngbèbạnđồngtranglứađếntừcácgiađìnhnghèokhó−vàcũngphải nói thêm, những em lớpMột đến từ các gia đình nghèoởBaltimorethựcsựbầncùng.Giờ thìhãynhìnvàocột lớpNăm.Đếnkhiấy, tứcbốnnămsau,khoảngcáchkhiêmtốnbanđầugiữagiàuvànghèođãgấphơnhailần.

“Khoảngcáchthànhtích”nàylàmộthiệntượngđãđượcquansátnhiềulần,vàvề cơbảnnógợi ramột tronghai cách lý giải.Câu trả lời thứnhất lànhữngđứatrẻthiệtthòihơnđơngiảnkhôngcóđượcnănglựcvốncóđểhọchànhnhưnhững trẻ emxuất thân từhoàn cảnh lợi thếhơn.Chúngkhôngđượcthôngminhnhưthế.Cònthứhai,mộtkếtluậncóchútlạcquanhơnlà,xéttheomộtcáchnàođó,cáctrườnghọccủachúngtađãtựđánhtrượtcáctrẻ emnghèo: chỉ đơngiản là chúng ta chưa làmđủ tốt côngviệcdạydỗnhữngkỹnăngmàcácemcần.NhưngđâychínhlàđiểmmànghiêncứucủaAlexandertrởnênthúvị,bởihóarachẳngcócáchlýgiảinàotrongsốđólàchínhxáccả.

ThànhphốBaltimorekhôngchỉđưa rabàiKiểmtraThành tíchCalifornia

chohọcsinhcủamìnhmỗikhikếtthúcnămhọcvàothángSáu.Họcòntổchứckiểm travào thángChín,ngaysaukhikỳnghỉhèkết thúc.ĐiềumàAlexandernhậnralàbộkếtquảkiểmtrathứhaichophépôngđưaramộtphântíchhơikhácmộtchút.Nếuôngnhìnvàosựsaibiệtgiữađiểmsốcủamộthọcsinhđạtđượckhibắtđầunămhọcmới(thángChín)vàđiểmsốmàemnàyđạtđượcvàothángSáunămsauđó,ôngcóthểđođược−mộtcáchchínhxác−xememhọcsinhấylĩnhhộiđượcbaonhiêukiếnthứctrongcảnămhọc.VànếuôngnhìnvàosựsaibiệtgiữađiểmsốcủamộthọcsinhvàothángSáuvàrồilàvàothángChíncùngnămđó,ôngcóthểxácđịnhđượcem học sinh ấy đã học được bao nhiêu trong thời gian nghỉ hè.Nói cáchkhác, ông có thể phát hiện ra dù ít dù nhiều, xem bao nhiêu phần trongkhoảngcáchthànhtíchấylàkếtquảcủanhữnggìxảyratrongsuốtmộtnămhọc,vànóliênquanđếnmứcnàovớinhữnggìxảyratrongkỳnghỉhè.

Hãybắtđầuvớinhữngthuhoạchcủanămhọc.Bảngdướiđâythểhiệnđiểmsốcủacácemhọcsinhđãtănglênbaonhiêuđiểmtínhtừkhicácembắtđầuvàohọc(thángChín)chotớikhibếgiảng(thángSáu).Cột“Tổngcộng”thểhiệntổngsốđiểmtíchlũyđượctrongcảnămnămcủacấpTiểuhọc.

Còndướiđâylạilàmộtcâuchuyệnhoàntoànkhácvớicâuchuyệnmàbảngđiểmthứnhấtgợira.Bộkếtquảkiểmtrađầutiênthểhiệnrằngnhữngđứatrẻởcácgiađìnhthunhậpthấpdườngnhưtụthậutronglớp.Nhưngởđâychúng ta sẽ thấy rõ ràng rằngđiềuđókhông chínhxác.Hãynhìnvào cột

“Tổngcộng”.TínhtrongcảnămnămbậcTiểuhọc,cáctrẻemnghèo“vượtqua”cácemnhàgiàuvới189điểmsovới184điểm.Chúngchỉtụtlạiphíasaucácemtrunglưuvớimộtkhoảngcáchkhiêmtốn,và, thực tế là, trongmộtnăm−lớpHai,cácemcònđạtkếtquảtốthơncảcáchọcsinhgiađìnhtrunglưuvàthượnglưu.

Tiếptheo,hãycùngxemđiềugìxảyrakhichúngtaquansátđiểmsốmônĐọchiểuthayđổitrongkỳnghỉhè.

Bạnđãthấysaibiệtchưa?Hãynhìnvàocộtthứnhất,hãyxemđiềugìxảyratrongmùahèngaysaunămhọclớpMột.NhữngđứatrẻnhàgiàunhấttrởlạitrườnghọcvàothángChínvàđiểmsốmônĐọchiểucủachúngtăngvọthơn15điểm.NhữngđứatrẻnhànghèotrởlạitrườnghọcsaukỳnghỉvàđiểmsốĐọchiểugiảmxuốngkhoảng4điểm.Nhữngđứa trẻnghèocó thểhọc tốthơncácbạnnhàgiàutrongsuốtnămhọc.Nhưngđếnmùahè,chúnglạibịtụtxaởphíasau.

Giờhãynhìnvàocộtcuốicùng,ởđótínhtổngcộngđiểmsốđạtđượctrongtấtcảcácmùahètừnămlớpMộtchotớilớpNăm.ĐiểmsốmônĐọchiểucủacácemnghèochỉtănglên0,26điểm.KhixemxétkỹnăngĐọchiểu,trẻemnghèohầunhưkhônghọcđượcgì trong thờigiankhôngphảikỳhọc.ĐiểmsốĐọchiểucủacácemnhàkhágiảthìngượclại,tănglênđángkinhngạc52,49điểm.Cóthểthấylợithếmànhữnghọcsinhgiađìnhkhágiảcóđược so với các bạn học nhà nghèo chính là kết quả của nhữngkhác biệt

trongcáchmànhữngtrẻemcóđiềukiệnsốngtốttiếptụctraudồikhikhôngởtrongmôitrườnglớphọc.

Chúngtanhìnthấygìởđây?MộtkhảnăngrấtthựctếrằngcónhữnghệquảgiáodụcxuấtpháttừnhữngkhácbiệttrongphongcáchgiáodụcconcáimàchúngtađãtừngnóiđếntrongchươngvềChrisLangan.HãynhớlạiAlexWilliams,cậubéchín tuổimàAnnetteLareauđãnghiêncứu.Chamẹcậuđặt lòng tinvàophươngcáchgiáodụccó tính toán.Cậuđượcdẫn tớicácviệnbảotàng,ghidanhvàonhữngchươngtrìnhđặcbiệtvàđiđếntrạihè,thamgiacáclớphọc.Khicậucảmthấybuồnchánởnhà,cóbiếtbaonhiêusáchvởchocậuđọc,vàchamẹcậucoiviệcthúcđẩyconmìnhthamdựmộtcách chủ động vào thế giới xung quanh cậu là trách nhiệm của chính họ.ChẳngphảikhókhăngìđểthấyrằngquamùahèAlexsẽtiếnbộhơnvềĐọchiểuvàToán.

NhưngviệcđókhôngxảyravớiKatieBrindle,côbéxuấtthântừkhunghèokhổ.Giađìnhkhôngcóđủtiềnđểchocôbéđếntrạihè.Côkhôngđượcmẹláixeđưađếncáclớphọcđặcbiệt,vàcũngchẳngcósáchchồngchấtquanhphòngđểcôbéđọcnếucảmthấybuồnchán.Hầunhưchắcchắnchỉcómộtchiếcvôtuyến.Chắchẳncôbécũngcómộtdịpnghỉhètuyệtvời,làmquenvớibạnmới,vuichơingoàitrời,đixemchiếubóng,trảiquanhữngngàyhèvô tưphóngkhoángmà tất cả chúng tađềumơước.Nhưngkhông thứgìtrongsốđócókhảnăngnângcaokỹnăngmônToánhọcvàĐọchiểucủacô,vàmỗingàyhèvôtưtrôiqualạiđẩycôbélùixanữa,xanữasauAlex.AlexkhôngchắcđãthôngminhhơnKatie.Chỉlàcậubéhọcnhiềuhơncôbé:cậubétrảiquavàithángtrờihọchànhliêntụcsuốtmùahètrongkhicôbéchỉxemtivivàvuichơingoàitrời.

ĐiềumànghiêncứucủaAlexandergợiýchính là cách thứcngười tavẫnthảo luậnvềgiáodục trênkhắpnướcMỹ thậtngượcđời.Mộtkhối lượngthờigianlớnđãđượcbỏrađểbànbạcvềcáchgiảmthiểuquymôlớphọc,

biênsoạnlạigiáotrình,muachomỗihọcsinhmộtchiếclaptopmớitinhvàtăngthêmquỹtrườnghọc−tấtcảnhữngđộngtháiấythừanhậnrằngcóđiềugìđósai lầmcănbản trongnhữngviệcmànhà trườngvốnvẫnđang làm.Nhưng thử nhìn vào bảng thứ hai, trong đó thể hiện những gì xảy ra từkhoảngthángChínđếnthángSáu.Giáodụctrongnhàtrườngcótácdụng.Vấn đề duy nhất với trường học − đối với những em học sinh không đạtthànhtíchtốt−chínhlàchúngchưanhậnđượcđủsựdạydỗtừmôitrườnghọcđường.

Trên thực tế,Alexanderđã thựchiệnmộtphép tính rấtđơngiảnđểchứngminhđiềusẽxảyranếuhọctròBaltimoređếntrườngquanhnămsuốttháng:Câutrảlờilàcácemnhànghèovàcácemnhàgiàu,tínhđếncuốicấpTiểuhọc,sẽđạttrìnhđộgầnnhưtươngđươngnhautrongmônToánvàĐọchiểu.

Xemxéttrênquanđiểmnày,bạnsẽthấynhữngnguyêncớdẫntớivịthếưuviệttrongmônToáncủachâuÁtrởnênsángrõ.HọcsinhtrongcáctrườnghọcchâuÁkhôngcónhữngkỳnghỉhèdàihơi.Tạisaolạithế?Nhữngnềnvănhóa,vốnvẫntintưởngrằngconđườngduynhấtdẫntớithànhcônglàviệc cần mẫn thức dậy trước bình minh 360 ngày một năm, hầu như sẽkhôngđờinàolạiphóngtaycholũtrẻtớibathángnghỉngơimùahè.MộtnămhọcởnướcMỹ, tính trungbìnhkéodài180ngày.NămhọccủaHànQuốclà220ngày.NămhọcởNhậtBảnlà243ngày.

Mộttrongnhữngcâutrongbàikiểmtratoángầnđâychohọcsinhtrêntoànthếgiớilà:nhữngcâuhỏivềĐạisố,GiảitíchvàHìnhhọctrongbàitestnàybaoquátđượcbaonhiêuphầnnộidungkiến thứcchủyếucácemđã từnghọc trên lớp.Đối với học sinh lớpMườiHai củaNhậtBản, câu trả lời là92%.Đóchínhlàgiátrịcủaviệcđếntrường243ngàymộtnăm.Bạncóđủthờigianđểhọcđượctấtcảnhữnggìcầnphảihọc−vàbạncóítthờigianđểxóabỏnó.ĐốivớihọcsinhlớpMườiHaicủaMỹ,consốtươngứnglà54%.Đốivớinhữngemhọcsinhthuộctầnglớpnghèo,trườnghọccủaMỹchẳng

cóvấnđềgìhết.Chỉkỳnghỉhèlàcóvấnđề,vàđócũnglàvấnđềmàcáctrườngKIPPbắttayvàogiảiquyết.HọquyếtđịnhđemnhữngbàihọcđúcrútratừnhữngcánhđồnglúanướcđếnápdụngchonhữngthànhphốnộiônướcMỹ.

4.

“Giờhọcbắtđầuvàolúcbảygiờhaimươi lămphút,”DavidLevinnóivềcáchọc sinh tạiHọcviệnKIPPBronx. “Các emđều trải quamột khoảngthờigianrènluyệnkỹnăngtưduyđếnbảygiờnămmươilămphút.ChúnghọcchínmươiphútmôntiếngAnh,chínmươiphútmônToánmỗingày,trừở lớpNăm,cácemhọchai tiếngmônToánmỗingày. Ítnhấthai lầnmỗituầncácemsẽhọc:mộttiếngchomônKhoahọc,mộttiếngchoKhoahọcXãhội,mộttiếngchoÂmnhạc,vàrồitrảiquamộttiếngmườilămphútcuốicùngchohòanhạc.Mọingườiđềuthamgiahòanhạc.Mộtngàyhọckéodàitừbảygiờhaimươilămphútđếnnămgiờchiều.Saukhi tanhọclúcnămgiờchiều,họcsinhởlạitrườngthamgiavàocáccâulạcbộlàmbàitậpvềnhà,hayđộiluyệntậpthểdụcthểthao.Cónhữnghọcsinhđếntrườngtừbảygiờhaimươilămphútsángchotớibảygiờtối.Ngàyhọcbìnhthường,bỏquamột bên bữa trưa và giờ giải lao, những đứa trẻ của chúng ta đã họcnhiều hơn so với học sinh trường công truyền thống từ 50 đến 60% thờigian”.

Levinđứngtronghànhlangchínhcủatrường.Lúcđólàgiờăntrưa,cáchọcsinhđứngvàohàngđúngtrậttự,tấtcảđềumặcđồngphụcHọcviệnKIPP.Levinchặnmộtembégáiđuôiáobịbungrangoài.“Giúpchúnhé,khinàocháucócơhội,”ônggọivớitheo,làmmộtcửchỉgiữbímật.Ôngnóitiếp:“CácngàythứBảy,chúnghọctừchíngiờsángđếnmộtgiờchiều.Mùahèthời gianhọc là từ támgiờ sángđếnhai giờ chiều.”Khi nói đếnmùahè,LevinđangnhắctớithựctếrằngcácemhọcsinhcủaKIPPtrảiquathêmbatuầnhọcphụtrộivàothángBảy.Xétchocùng,đâychínhxáclànhómtrẻ

emcủanhữnggiađình thunhập thấpmàAlexanderđãxácđịnh làbịmấtcănbảntrongkỳnghỉhèdài,vậynêncáchứngphócủaKIPPđơngiảnlàkhôngchophépmộtkỳnghỉhèdàinữa.

“Khởiđầukhákhókhăn,”ôngnóitiếp.“Đếncuốingàycácemngọngoạykhôngyên.Mộtphầnlàchịuđựng,mộtphầnlàđộnglực.Mộtphầntrongđólànhữngkhuyếnkhích, tưởng thưởngvànhữngniềmvui thích.Mộtphầntrongđólàkỷluậtkiểutruyềnthốngcóhiệuquả.Bạntrộntấtcảnhữngthứđóvàochungmộtnồi.Ởđâychúngtôinóirấtnhiềuvềsựbềnbỉchịuđựngvàtựkiểmsoát.Bọntrẻbiếtrõnhữngtừấycóýnghĩagì.”

Levinbướcdọchành langđếnmộtphònghọcToán lớpTámvàđứngyênlặngởcuốilớp.MộtemhọcsinhtênAaronđangđứngtrướclớp,tựtìmcáchgiảichomộtvấnđềtrongtờbàitậpkỹnăngtưduymàtấtcảcáchọcsinhKIPPđượcyêucầuphảilàmmỗibuổisáng.Giáoviên−mộtngườiđànôngcột tócđuôingựakhoảngbamươi tuổi tên làFrankCorcoran,ngồiởmộtbên, chỉ thi thoảngxenvàochỉdẫnchocuộc thảo luận.Đó làkiểukhungcảnhvẫndiễnđidiễnlạihàngngàytrongcáclớphọcởMỹ−nhưngvớimộtđiểm khác biệt. Aaron đứng lên trước lớp, xử trí với duy nhất vấn đề đótrongsuốthaimươiphútđồnghồ−mộtcáchcóphươngpháp,thậtcẩnthận,vớisựhỗtrợcủacảlớp,khôngchỉlàtìmrađápán,màcònphảivượtquacâuhỏiliệurằngcóhơnmộtcáchtìmralờigiảihaykhông.Đóchínhlàsựtáidiễn lại từđầuviệcRenee tỉmẩnpháthiện rakháiniệmhệsốgócbấtđịnh.

“Điềumàkhoảngthờigianphụthêmlàmđượcchínhlàđemtớimộtkhôngkhí thưgiãnhơn,”Corcorannói, saukhigiờhọckết thúc.“Tôinhận thấyvấnđềtồntạitrongviệcdạyhọcmônToánchínhlàcáchtiếpcậntheokiểutựbơihaylàchếtchìm.Mọithứđềulàganhđuachớpnhoáng,vànhữngemđếnđíchđầutiênlànhữngngườiđượctưởngthưởng.Vậynênmớidẫntớimộtthứcảmgiáclàmôntoándànhriêngchomộtsốngườicònnhữngngười

khácthìkhông.Tôinghĩnhữngkhoảngthờigiannớirộngrađemlạichobạncơhộigiảithíchcácthứkhiởvaitrògiáoviênvàthêmthờigiancholũtrẻngồilạivàsuynghĩkỹcàngmọiđiềuđangdiễnra−đểxemxét,đểlàmtấtcảvớinhịpđộchậmrãihơn.Nhưthếcóvẻngượcđờinhưngchúngtôilàmmọi thứvớinhịpđộchậmrãihơnvàkếtquả là,chúng tôiđạtđượcnhiềuhơn.Kiếnthứcđượcghinhớ,đượchiểusâusắchơn.Nócũngkhiếntôithoảimáihơnchút.Chúngtôicóthờigianđểbàyracáctròchơi.Bọntrẻcóthểhỏibấtcứcâunàocácemmuốn,vànếutôigiảithíchđiềugìđó,tôikhôngcảmthấyứcchếvềmặtthờigian.Tôicóthểlậtlạicácvấnđềmàkhôngcảmthấyáplựcthờigian.”KhoảngthờigianphụtrộicònđemlạichoCorcorancơhộibiếnmônToántrởnêncóýnghĩa:làmchocácemhọcsinhcảmnhậnrõhơnmốiliênhệgiữanỗlựcvàtưởngthưởng.

TrêncácbứctườngquanhlớphọclàhàngtábằngchứngnhậncủakỳkiểmtraUỷviênHộiđồngthànhphốNewYork,xácnhậnvịtríhạngnhấtchocáchọcsinhcủaCorcoran.“Tronglớpchúngtôicómộthọcsinhnữ”Corcorannói.“EmđótừnghọctoánrấttệởlớpNăm.MỗikhichúngtôithựchiệngiờbổtrợvàoChủnhậtchohọcsinhyếumôntoán,emthườngkhóc.Nướcmắtrơilãchã.”Nhớlạikỷniệmcũ,Corcorantỏrađôichútxúcđộng.Anhnhìnxuống.“Côbévừamớigửie-mailchochúngtôimấytuầntrước.Giờthìemđãvàođạihọc.Emlàtânsinhviênchuyênngànhkếtoán.”

5.

Câuchuyệnmangmàusắc thầnkỳvềmộtngôi trườngbiếnđổinhữngkẻthấtbạithànhngườichiếnthắng,đươngnhiên,đãquáquenthuộc.Đólàthứnhannhản trongnhữngcuốnsách lãngmạnvànhữngbộphimHollywoodsụtsùiủymị.HiệnthựcởnhữngnơinhưHọcviệnKIPPkémhàonhoánghơnthếnhiều.Đểhiểuđượcvềthờigianhọcphụtrộithêm50đến60%lànhưthếnào,hãylắngnghemôtảvềmộtngàyđiểnhìnhtrongđờisốngcủamộthọcsinhKIPP.

TêncủahọcsinhđólàMarita.Emlàconduynhấtcủamộtbàmẹđơnthân.Mẹemchưabaogiờhọcđạihọc.HaimẹconsốngtrongcănhộmộtphòngngủởkhuBronx.TrướcđâyMaritahọctạitrườngcủagiáoxứởcuốiphố,chođếnkhimẹemnghenóivềKIPP.“LúcđócháuđanghọclớpBốn,cháuvàmộtđứabạntênlàTanyađăngkývàoKIPP,”Maritakể.“CháunhớCôOwens.Côấyphỏngvấncháu,vàcáchcôấynóilàmchomọithứcóvẻkhókhănđếnnỗicháunghĩcháusắpsửabịcầmtù.Suýtnữacháuđãbậtkhóc.Còncôấy thìnóikiểunhư:Nếuemkhôngmuốn,emkhôngphảikýđâu.Nhưngmẹcháuởngayđấy,thếnêncháuký.”

Vớichữkýấy,cuộcđờicôbéđãthayđổi.(HãyluônghinhớrằngMaritamớimườihaituổikhiđọcnhữngdòngdướiđây):

“Cháu thứcdậyvào lúcnămgiờbốnmươi lămphút sáng,đánh răng, tắmtáp”côbénói.“Cháusẽănsángmộtchútởtrường,nếubịđếntrễ.Thườngthìcháuvẫnbịrầylavìcháulềmềchậmchạpquá.CháugặpcácbạnDianavàStevenởbếnxebuýtvàchúngcháulênxebuýtsốMột.”

Thức dậy lúc 5:45 là tương đối phổ biến với học sinh KIPP, đặc biệt làchuyệnnhiềuemđixebuýtvàtàuđiệnđườngdàiđềuđặnbằngvéthángđểđếntrường.LevincólầnđãbướcvàomộtphònghọcNhạclớpBảyvớibảymươiđứatrẻtrongđóvàyêucầucácemthửgiơtayxemchúngthứcdậylúcmấygiờ.Mộtnhómnhỏnóicácemdậysaubảygiờ.Baphầntưnóicácemdậytrướcsáugiờ.Vànhiềuemnóirằngchúngthứcdậytrước5:30.MộtbạncùnglớpcủaMarita−cậubétênJosé,nóirằngđôikhiemthứcdậyvàolúcbahaybốngiờsáng,hoànthànhnốtbàitậpvềnhàcònlạitừhômtrướcvàrồi“quaytrởlạichợpmắtthêmmộtchút.”

Maritakểtiếp:

Cháurờikhỏitrườngvàolúcnămgiờchiều,vànếucháukhônglacàđâyđóthì cháu sẽ về đến nhà vào khoảng năm giờ bamươi.Cháu chàomẹ thật

nhanhrồibắttayvàolàmbàitập.Nếuhômấykhôngcóquánhiềubàitập,thìcháusẽmấtkhoảnghaihaybatiếngđồnghồvàsẽlàmxongvàokhoảngchín giờ tối. Hay nếu chúng cháu có bài luận thì cháu sẽ xong xuôi vàokhoảngmườigiờ,haymườigiờrưỡiđêm.

Mẹthườngxenngangbảocháunghỉtayđểăntối.Cháunóivớimẹlàcháumuốnlàmxongluônmộtthể,nhưngmẹnóicháuphảiăncáiđã.Nênkhoảngtámgiờ,mẹchocháunghỉngơiăntốichừngnửatiếngvàrồicháutiếptụclàmbài. Sau đó, thườngkhi làmbài tập xong,mẹ cháumuốnnghe kể vềtrườnglớp,nhưngcháuphảinóithậtnhanhvìcháucònphảiđingủlúcmườimộtgiờ.Thếnêncháuchuẩnbịmọithứsẵnsàngvàvàogiườngnằm.Cháukểmẹnghevềngàyđihọcvànhữngchuyệnđãxảyra.Khicháukểchuyệnxong,mẹcháuthườngđãgàgậtngủrồi,nênchắclàkhoảngmườimộtgiờmườilăm.Sauđócháungủ,sánghômsauhaimẹconlạibắtđầumọiviệchệtnhưthế.Haimẹconởtrongcùngmộtphòng.Nhưngđấylàmộtphòngngủlớnvàcóthểchiađôi,haimẹconkêgiườngởhaibên.Cháuvớimẹrấtthânthiếtvớinhau.

Côbékểchuyệnvớikiểuthật-thà-như-đếmcủanhữngđứatrẻkhônghềbiếtrằngtìnhthếcủacácembấtthườngđếnnhườngnào.Emđãtrảiquanhữngkhoảngthờigiancủamộtluậtsưgắngsứcthuyếtphụcđốitáchaycủamộtbácsĩnộitrú.Khôngthấydấuvếtcủanhữngquầngthâmdướimắthaymộtcốccàphênghingútkhóitrướcmặtchỉlàvìemcònquánhỏchonhữngthứđó.

“Đôikhicháukhôngđingủđúnggiờ,”Maritatiếptục.“Cháuđingủvàolúcchừngmườihaigiờkhuya,vàbuổichiềuhômsau,cơnbuồnngủsẽhạgụccháu.Cháusẽgàgậttronglớphọc.Nhưngcháuphảicốgắngtỉnhngaybởivìcháucònphảinghegiảngnữa.Cháuvẫnnhớmột lầnở trong lớp,cháungủthiếpđi,thầygiáonhìnthấyvàbảo,'Thầycóthểnóichuyệnvớiemsaugiờhọcchứ?'Thầyhỏicháu,'Saoemlạingủgật?'Cháukểvớithầylàcháu

đingủmuộn.Vàthầybảo:'Emphảiđingủsớmhơn.'’’

6.

CuộcsốngcủaMaritakhôngphảicuộcsốngđặctrưngthuộcvềmộtđứatrẻmườihaituổi.Đócũngchẳngphảilàđiềuchúngtaướcaochomộtđứatrẻmườihaituổi.Chúngtavẫnmuốntintưởngrằngtrẻemnêncóthờigianđểvui chơi, mơ mộng và ngủ ngoan. NhưngMarita có những trách nhiệm.NhữngthứđòihỏiởemcũnggiốnghệtnhữngđiềuđòihỏiđốivớicácphicôngngườiHànQuốc.Đểtrởthànhmộtngườixuấtsắcởlĩnhvựccủamình,họbuộcphải từbỏítnhiềucá tínhriêng,bởixuyênsuốtnềnvănhóaHànQuốcvới lòng tônkính sâu sắcdànhchouyquyềnđơngiản làkhông thểpháthuytácdụngtrongkhoanglái.Maritacũngphảithựchiệnđiềutươngtựvìdisảnnềnvănhóamàcôbéđượcthừahưởngkhônghềphùhợpvớihoàncảnh của em − không phù hợp khimà các gia đình trung lưu và trung −thượng lưu tận dụng các dịp cuối tuần và kỳ nghỉ hè để thúc đẩy con cáimìnhtiếnvềphíatrước.Cộngđồngxungquanhcôbékhôngđemlạichoemnhữnggìemcần.Vậycôbéphảilàmgì?Từbỏnhữngbuổitối,kỳcuốituầnthúvịvàcảbạnbè−tấtcảnhữngyếutốcủathếgiớicũ−vàthaythếchúngbằngKIPP.

ĐoạndướiđâylàtâmsựcóphầnđaulòngcủaMarita:

Khi chúng cháu bắt đầu vào lớpNăm, cháu vẫn thường liên lạc vớimộttrongsốcácbạngáiởtrườngcũ,vàcứrờikhỏitrườnghọcvàongàythứSáulàcháusẽđếnnhàbạnđó,ở lại chođếnkhimẹcháuđi làmvề.Vậynêncháusẽởnhàbạnvàsẽlàmbàitậpluôn.Bạncháuthìchẳngbaogiờcóbàitậpvềnhàcả.Bạnấynói,“Ôi,Chúaơi,cậuphảiởđấymuộnnhỉ.”RồibạnấybảomuốnvàohọcởKIPP,nhưngsauđólạinóirằngKIPPthìkhóquávàbạnấycũngkhôngmuốnphảilàmnhưthế.Cháugiảithíchchobạnấyrằng,“MọingườiđềunóilàKIPPkhó,nhưngmộtkhicậuhiểurõnórồithìcũngkhôngkhókhănđến thếđâu.”Bạnấy trả lời,“Đấylàvìcậu thôngminh.”

Cháunói, “Không, tất cảchúngmìnhđều thôngminhmà.”Bạnấykhônghàohứnggìlắmbởivìchúngcháuphảiởlạitrườngđếntậnnămgiờchiềuvàcórấtnhiềubài tậpvềnhà,cháubảobạn là làmbài tậpvềnhàsẽgiúpchúngcháuhọctrênlớptốthơn.Bạnnóirằngbạnkhôngmuốnnghehếtbàithuyếtgiảngđâu.BâygiờtấtcảbạnbècủacháuđềuhọcởKIPPhết.

Nhưthếcóphảilàđòihỏiquánhiềuởmộtđứatrẻkhông?Đúngvậy.Nhưnghãynghĩvềmọi thứ từgócđộ củaMarita.Côbéđã cómộtgiaokèovớitrường học. Em sẽ thức dậy vào lúc năm giờ-bốn-mươi-lăm-phút sáng, đihọccảvàongàythứBảy,làmbàitậpđếnmườimộtgiờkhuya.Ngượclại,KIPPhứahẹn rằngnó sẽđónnhậnnhữngđứa trẻmắckẹt trongcảnhđóinghèonhưcôbévàđemđếnchochúngmộtcơmayđểthoátrakhỏiđó.Nósẽđảmbảocho84%tổngsốhọcsinhđạtmức thậmchívượt trìnhđộcấphọccủamìnhvềmônToán.Nhờvàoviệcthựcthilờihứađó,90%họcsinhcủaKIPP đã giành được học bổng của các trường trung học tư nhân haytrườngthuộcgiáoxứthayvìphảiđihọctạinhữnghệthốngtrườngtrunghọclàngnhàngtrongkhuBronx.Vànhờnhữngtrảinghiệmởcấptrunghọcnhưthế,hơn80%họcsinh tốtnghiệp từKIPPsẽ tiếp tục theohọcđạihọc/caođẳng,trongđórấtnhiềutrườnghợpđãtrởthànhngườiđầutiêncủagiađìnhvàođạihọc.

Làmsaođólạilàmộtthỏathuậntồiđược?TấtcảnhữnggìchúngtađãtiếpnhậntrongcuốnNhữngkẻxuấtchúngnàynóilênrằngthànhcôngluôntuântheomộtchiềuhướngcóthểdựđoán.Khôngphảicứlàngườixuấtsắcnhấtmớithànhcông.Nếunhưthế,ChrisLanganđãnganghàngvớiEinsteinrồi.Cũng không phải thành công chỉ đơn giản là tổng cộng của những quyếtđịnh,nỗ lựcmàchúng ta thựchiệnnhândanhbản thânmình.Thànhcôngđúnghơnlàmộtmónquà.Kẻxuấtchúnglànhữngngườiđượcbantặngcáccơhội−vàhọcóđủcảnộilựccũngnhưnănglựctrínãođểnắmbắtlấycơmay ấy. Đối với các tuyển thủ khúc côn cầu và bóng đá sinh vào thángGiêng,cơhộitốtnhất làđượcgópmặtvàođộihìnhtoàn-sao.Đốivớiban

nhạcBeatles,đólàHamburg.ĐốivớiBillGates,vậnmaychínhlàđượcsinhravàođúngthờiđiểmvàđónnhậnmónquàtừbộthiếtbịđầucuốiởtrườngtrung học cơ sở. Joe Flom và những sáng lập viên của hãng Watchtell,Lipton,Rosen&Katzcórấtnhiềuvậnmay.Họrađờivàođúngthờiđiểmvới các bậc chamẹ thích hợp và cả chủng tộc thích hợp, những điều chophép họ rèn luyện kỹ năngmua bán − sát nhập trong suốt haimươi nămtrước khi phần còn lại của giới luật gia bắt kịp.Cách thứcmà hãng hàngkhôngKoreanAirđãthựchiệnkhicảitổhoạtđộngcủamình,chínhlàđemlạichocácphicôngcủahãngcơhộithoátlykhỏinhữngápchếtừdisảnvănhóacủachínhhọ.

Bàihọcởđâyrấtđơngiản.Nhưngđiềurõrànglàchúngtathườngđánhgiáthấpnó.Chúngtabịđóngkhungvàothầnthoạicủanhữnghìnhmẫucừnhất,xuấtsắcnhấtvàtựthândựngnghiệpđếnmứcchúngtanghĩrằngnhữngkẻxuấtchúng tựnhiênnảynở từ lòngđất.Chúng tanhìnvàoanhchàngBillGatestrẻtuổivàlấylàmkinhngạcrằngthếgiớinàyđãtạođiềukiệnchocậubémười-ba-tuổiấytrởthànhmộtdoanhnhânthànhđạtrựcrỡ.Nhưngđólàmộtbàihọcsailầm.Thếgiớicủachúngtachỉđemlạichomộtcậubémười-ba-tuổicơhộitruycậpkhônghạnchếvàomộtbộthiếtbịđầucuốilàmviệcđồngthờihồinăm1968.Nếucảtriệucôcậubétuổiteenđượctraotặngvậnmaytươngtự,ngàynaychúngtasẽcóthêmbaonhiêutậpđoànMicrosoftnữa?Đểdựngxâymộtthếgiớitốtđẹphơn,chúngtacầnphảithaythếviệcchắpvánhữngvậnmayrờirạcvàcáclợithếtùytiệnvốnquyếtđịnhthànhcôngngàynay−nhữngngàysinhthángđẻđầyhạnhvậncùngnhữngtìnhcờđầyhoanhỉcủalịchsử−bằngmộtxãhộimanglạicơhộichotấtcả.NếuCanadacómộtgiải thiđấukhúccôncầu thứhaidànhchonhữngemsinhvàonửasaucủanăm,thìgiờđâyđấtnướcnàyhẳnđãđượcsởhữugấpđôisốlượngngôisaokhúccôncầutrưởngthành.Giờthìhãynhânlênsốlượngtàinăngbỗngnhiênbừngnởở tấtcảcác lĩnhvựcvàngànhnghềnhưthế.Thếgiớiđócóthểsẽgiàucóthịnhvượnghơnrấtnhiềusovớithếgiớimàchúngtađãđịnhđoạtnên.

Maritakhôngcầnmộtngôitrườngmớivớinhữngsânchơirộnghànghéctavànhữngtrangthiếtbịbónglộn.Côbékhôngcầnmộtchiếclaptop,mộtlớphọcquymônhỏ,mộtgiáoviênvớihọcvịTiếnsĩhaymộtcănhộrộngrãihơn.CôbékhôngcầnđếnmứcIQcaohơnhaymộttrínãonhanhnhẹnnhưcủaChrisLangan.Tất cảnhữngđiềuấy sẽ là rất tuyệt,hẳnnhiên.Nhưngchúngđềuđichệchhướng.Maritachỉcầnmộtcơhội.Vàhãythửnhìnvàocơ hộimà cô bé được trao tặng!Ai đó đemmột phần nhỏ bé của tư duyruộng lúađếnvùngNamBronxvàgiải thíchchocôbévềsự thầnkỳcủacôngviệccóýnghĩa.

Phầnkết.CâuchuyệnJamaica

“NẾU NHỮNG ĐỨA TRẺ DA MÀU ĐƯỢC SINH RA, CHÚNG SẼĐƯỢCGIẢIPHÓNG.”

1.

Ngày9thángChínnăm1931,mộtngườiphụnữtrẻtênDaisyNationđãhạsinh một cặp bé gái. Cô và chồng − Donald cùng là giáo viên của ngôitrường trong một khu làng nhỏ bé có tên Harewood ở giáo xứ SaintCatherinevùngtrungJamaica.HọđặttênchohaibégáisinhđôilàFaithvàJoyce.KhiDonaldđượctinanhđãlàchacủahaiđứatrẻsinhđôi,anhquỳxuốngvàthànhkínhdânglênChúalờicầuxinbảohộcuộcsốngchochúng.

GiađìnhNationsốngtrongmộtcănnhànhỏtrênđịaphậncủanhàthờAnhgiáovùngHarewood.Trườnghọcởngaybêncạnh,đólàmộtngôinhàthôsơchỉcómộtphòngdựngtrênnhữngcâycộtbêtông.Vàingàytrongnămcótớibatrămđứatrẻchenchúctrongcănphòngđó,nhưngthườngthìchỉchưađầy hai chục đứa.Lũ trẻ đọc thật to hoặc tụng thuộc lòngbảng cửuchươngviếttrênbảngđáđen.Bấtcứlúcnàocóthể,lớphọcsẽđượcchuyểnrangoàitrời,dướinhữngcâyxoài.Nếubọntrẻlộnxộnmấttrậttự,DonaldNationsẽbướctừbênnàyquabênkiacănphòng,tayvungvẩychiếcroidasangtráisangphảitrongkhilũtrẻnháonhàoxôvềchỗngồi.

Donaldlàmộtngườibệvệ,ítnóivàđángtônkính,mộtngườiyêumếnsáchcuồngnhiệt.Trongthưviệnnhỏcủaônglànhữngtácphẩmthica,triếthọcvàcảtiểuthuyếtcủanhữngtácgiảnhưSomersetMaugham.Ôngđọcbáohàngngày,bámsátdòng sựkiệndiễn ra trênkhắp thếgiới.Vàobuổi tối,người bạn thân thiết nhất của ông làArchedeaconHay,mộtmục sưAnhgiáosốngởbênkiaquảđồi thườngđếnchơi.NgồiởhiênnhàDonald,họcùngnhaumổxẻnhữngvấnđềcủađấtnướcJamaica.VợcủaDonald,bà

Daisy,đếntừgiáoxứSaintElizabeth.HọthờicongáicủabàlàFord,chabàsởhữumộtcửatiệmtạphóanhỏ.Bàlàmộttrongsốbangườicongáicủagiađìnhvànổitiếngxinhđẹp.

Lênmườimộttuổi,cặpsongsinhgiànhđượchọcbổngcủamộttrườngnộitrú có tênSaintHildagầnvùngduyênhải phíanam.Đó làmột trường tưAnhgiáodànhriêngchotiểuthưthuộccácgiađìnhtănglữ,điềnchủvàđốccông ngườiAnh.Từ trườngSaintHilda, hai cô bé nộp đơn ứng tuyển vàđượcnhậnvàohọctạitrườngUniversityCollegeởLondon.Khônglâusauđó,Joyce,côchịcủacặpsinhđôi,đượcmờitớidựbữatiệcsinhnhậthai-mươi-mốttuổicủaGraham,mộtnhàtoánhọcngườiAnh.Chủnhânbữatiệcđứng lên ngâmmột bài thơ nhưng lại quênmấtmấy câu, Joyce cảm thấyngượngngùngthaychoanh−mặcdùchẳngcólýdogìđểcôphảicảmthấyxấuhổ,côkhônghềquenbiếtanh.RồiJoycevàGrahamphảilòngnhauvàhọlàmđámcưới.HọchuyểntớisốngởCanada.GrahamlàgiảngviênToán,cònJoycetrởthànhmộtnhàvănvàbácsĩchuyênkhoagiađìnhthànhcông.Họcóbacậucontraivàsốngtrongngôinhàxinhđẹptrênmộtngọnđồiởvùng thôn quê. Họ của Graham là Gladwell. Ông chính là cha tôi − cònJoyceGladwelllàmẹtôi.

2.

Đóchínhlàcâuchuyệnvềconđườngdẫntớithànhcôngcủamẹtôi−nhưngnókhôngchânxác.Nókhôngdốitrátheonghĩalàmộtcâuchuyệnbịađặt.Nhưngnó sai lầm,giốngnhưviệckểcâuchuyệnvềBillGatesmàkhôngnhắc đến chiếcmáy tính ở Lakeside là sai lầm, hay giải thích về sự tinhthông toán học của người châu Ámà không quay trở về xem xét nhữngruộng lúanước làmộtviệcsai lầm.Câuchuyệnở trêncũngđãbỏquarấtnhiềucơhộivàcảvaitròquantrọngcủadisảnvănhóađốivớimẹtôi.

Vínhư,vàonăm1935,khimẹtôivàngườichịemsongsinhcủabàlênbốntuổi,mộtnhàsửhọccótênWilliam

M. MacMillan đã đến thăm Jamaica. Ông là giáo sư tại Đại họcWitwatersrandởJohannesburg,NamPhi.MacMillanlàmộtngườiđitrướcthờiđại:ôngquantâmsâusắctớinhữngvấnđềxãhộicủacộngđồngdađenởNamPhi,ôngtìmđếnvùngCaribeđểthựchiệnđềtàitươngtựmàôngđãlàmởquênhàNamPhi.

VấnđềchủđạotrongnhữngmốibậntâmcủaMacMillanchínhlàhệthốnggiáodụccủaJamaica.Giáodụcnhàtrườngchínhquy−nếubạncóthểgọinhữnggìxảyra trongngôinhàgỗ thôsơngaybêncạnhnhàôngbà tôi là“giáo dục nhà trường chính quy” − chỉ kéo dài đến nămmười bốn tuổi.Jamaicakhônghềcótrườngtrunghọccônghaycáctrườngđạihọc.Nhữnghọc sinhhamhọc sẽ thamgia các lớpbồi dưỡng thêmvới vị hiệu trưởngtrongnhữngnămthángthiếuniênvànếumaymắn,họcóthểđượcvàohọcởnhững trườngcaođẳngnhưcủacácgiáoviênmình.Nhữngemcó thamvọnglớnhơnbằngcáchnàyhaycáchkhácbuộcphảitựtìmđườngvàomộttrườngcôngvàtừđóchuyểntiếplênmộttrườngđạihọcởMỹhoặcAnh.

Nhưnghọcbổngquáítỏivànhỏgiọt,cònchiphícủatrườnghọctưcaotớimứckhôngkhamnổivớitấtcảmọingười,trừmộtsốítngườicóđiềukiện.“Chiếccầunốitừcáctrườngtiểuhọc”đếntrunghọc“quánhỏhẹpvàbấpbênh”, nhưMacMillan sau này viết trongmột tác phẩm phê bình với tựaWarningfromtheWestIndies(Tạmdịch:LờicảnhbáotừmiềnTâyẤn)chỉtríchvềcungcáchhànhxửcủanướcAnhđốivớicácthuộcđịacủamình.”Hệ thống trườnghọckhônghề làmđượcđiềugìchonhững tầng lớp“bầncùng nhất.” Ông tiếp tục: “Những ngôi trường này không là thứ gì khácngoàimộtnhân tố làmsâusắc thêmsựphâncáchxãhội.”Nếuchínhphủkhôngmanglạichongườidâncủamìnhnhữngcơhộithì−ôngcảnhbáo,sẽnảysinhrắcrối.

MộtnămsaukhiMacMillanxuấtbảncuốnsách,mộtlànsóngbạođộngvàbấtổntrànvàovùngCaribe.Mườibốnngườiđãbịgiếtvànămmươichín

ngườikhácbịthươngởTrinidad.MườibốnngườibịgiếtvàbốnmươibảyngườibịthươngởBarbados.ỞJamaica,hàngloạtcuộctấncôngbạolựcđãkhiếnđấtnướcđìnhtrệ,phảituyênbốtìnhtrạngkhẩncấp.Quálosợ,chínhquyềnAnhquốcđãphảixemxétcẩn thận toa thuốcmàMacMillanđãkê,trongsốrấtnhiềucảicáchkhác,họđãđưaramộtloạtcáchọcbổng“trên-toàn-đảo-quốc”dànhcơhộichonhữnghọcsinhcótưchấtđượcđếnhọctạicáctrườngtrunghọccông.Họcbổngbắtđầuđượctraotừnăm1941.Mẹtôivàngườichịemsinhđôicủabàthamgiacuộcthinhậnhọcbổngvàonămsauđó.Đólàconđườngđểhọđạtđượcgiáodụcbậctrunghọc;nếuhọrađờisớmtrướcđóhai,bahaybốnnăm,cóthểhọsẽkhôngbaogiờđượchọchànhđầyđủ.Mẹtôi,vớidiễntiếncuộcđờibà−phảichịuơnthờiđiểmrađời thích hợp, chịu ơn những kẻ gây bạo động hồi năm 1937 và chịu ơnW.M.MacMillan.

Tôiđãtừngmiêutảbàtôi−DaisyNation−là“nổitiếngbởinhansắccủamình.”Thựcsựđóchỉ lànhữnglờihoamỹnghèonànđểnóivềbà.Bàlàngườicóảnhhưởngtolớntớimọiviệc.ThựctếviệcmẹtôivàngườichịemsinhđôicóthểrờiHarewoodđểtớiSaintHilda'shọcchínhlànhờcôngsứccủabàtôi.Ôngtôicóthểlàmộtngườikhảkínhvàcóhọc,nhưngôngchỉlàmộtngườilýtưởngchủnghĩavàmơmộng.Ôngchônvùibảnthânvàosáchvở.Nếuôngcóthamvọngnàođódànhchocáccôcongái,ôngcũngkhôngcóđủviễnkiếnvànghịlựcđểbiếnchúngthànhhiệnthực.Bàngoạitôithìcó. SaintHilda's chính là ý tưởng của bà:một vài gia đình giàu có trongvùngđãgửicongáihọtớiđó,vàbàhiểumộtngôitrườngtốtcóýnghĩarasao.Cáccongáicủabàkhôngchơivới lũ trẻ tronglàng.Chúngđọcsách.TiếngLatinhvàmônĐạisố làcần thiếtcho trường trunghọc,vậynênbàgiaocáccongáicủamìnhchoArchdeaconHaykèmcặp.

“Nếubạnhỏibàvềnhữngmụctiêubàđặtrachocáccongáimình,bàsẽnóirằngbàmuốnchúngthoátrakhỏinơiđó,”mẹtôinhớlại.“BàcảmthấybốicảnhJamaicakhôngcógìhứahẹn.Vànếucósẵncơhội thăng tiếnvàđủ

khảnăngnắmbắt,thìđốivớibà,chỉcóbầutrờimớilàgiớihạn.”

Khikếtquảbáovề,chỉcódìtôinhậnđượchọcbổng.Mẹtôithìkhông.Đólạilàmộtthựctếkhácmàbảnmiêutảbanđầucủatôiđãsơsuấtbỏqua.Mẹtôivẫnnhớ rằngôngbàngoạiđứngởcửa ravàovà tròchuyệnvớinhau.“Chúngmìnhkhôngcòntiềnnữa.”Họđãtrảhọcphíchokỳđầutiên,muađồngphụcvàđãvétsạchnhữngkhoảntiếtkiệm.Họphảilàmthếnàokhitớihạnphảitrảhọcphíkỳhaichomẹtôi?Nhưngnóiđicũngphảinóilại,họkhôngthểchomộtđứađihọccònđứakialạikhông.Bàngoạitôivẫntrướcsaunhưmột.Bàchocảhaingườiđihọc−vàcầunguyện−đếncuốikỳmột,độtnhiêncómộtnữsinhtrongtrườnggiànhđượctớihaihọcbổng,vậylàsuấthọcbổngthứhaiđượcnhườngchomẹtôi.

Đếnthờiđiểmvàođạihọc,dìtôi−ngườicókhuynhhướngkinhviệnhơntrongcặpsinhđôi,giànhđượcmộtsuấtgọi làHọcbổngBáchniên(Trămnăm).Từ“Trămnăm”ởđâyámchỉthựctếrằnghọcbổngnàyđượcthànhlậpmộttrămnămsausựkiệnbãibỏchếđộnôlệởJamaica.Quỹnàyđượcdànhchonhữnghọcsinhtốtnghiệptừcáctrườngtiểuhọccôngvà,nhưmộtthướcđothểhiệnnướcAnhcảmnhậnsâusắctớimứcnàoviệctrântrọnghồiứcvềsựkiệnthủtiêuchếđộnôlệ,tổngcộngcómộthọcbổngBáchniênđượctraotặngmỗinămtrêntoànđảoquốc,phầnthưởngthuộcvềnamsinhhoặcnữsinhxuấtsắcnhấtluânphiênnhau.Nămdìtôiứngtuyểnlạiđúnglànămdànhcho“nữsinh.”Bàđãgặpmay.Mẹtôithìkhông.MẹphảiđốimặtvớiviệcphảikiếmramóntiềnlớnđểchichoviệcdichuyểnsangAnh,tiềnphòngở, tiềnđi lạivàsinhhoạtphícùnghọcphí tạiĐạihọcLondon.Đểhiểuđượcxemconsốấykhiếnngười tanảnchíđếncỡnào,bạnnênbiếtrằnggiátrịcủasuấthọcbổngBáchniênmàdìtôigiànhđượcgầnnhưbằngvớitổngthunhậplươnghàngnămcủaôngngoạitôi.Ngânhàngkhôngcóchươngtrìnhchosinhviênvay,khôngcónhữngloạihìnhdịchvụdànhchocácgiáoviênởvùngnôngthôn.“Nếumẹcóhỏiôngcon,”mẹtôikể,“thìôngcũngchỉtrảlời,'Chúngtakhôngcòntiền.'’’

VậyDaisylàmgì?Bàđếngặpmộtngườichủtiệmởthịtrấnlánggiềng.TừthếkỷXIX,ởJamaicacộngđồngngườiTrungQuốcđôngđảođãthốngtrịđờisốnggiaothươngcủacảhònđảo.TrongphươngngữJamaica,mộtcửatiệmkhôngđơnthuầnlàmộtcửatiệm,nólàmột“Tiệm-Tàu”.Daisytìmđếnmột “Tiệm-Tàu” để gặp ông Chance hỏi mượn tiền. Không ai biết đượcchínhxácbàvaybaonhiêunhưngđóắthẳnphảilàmộtkhoảnlớn.VàcũngkhôngaihiểutạisaoôngChancelạichoDaisyvaytiền,ngoạitrừviệcbàlàDaisyNation,bàđãdạynhữngđứatrẻnhàChancetạitrườngHarewoodvàbàtrảnhữngkhoảnnợcủamìnhmộtcáchsòngphẳng.KhôngmấydễdàngkhilàmộtđứatrẻngườiTrungHoagiữakhuônviêntrườnghọcJamaica.Lũtrẻngười Jamaicasẽ trêuchọcđám trẻconTrungQuốc.“BọnTàuăn thịtchó.”Daisylàmộtmẫungườihiềnhòavàđángkính,mộtốcđảohiếmhoigiữabầukhôngkhíthùnghịchấy.ÔngChancecólẽcảmthấychịuơnbà.

“Bàcónóivớimẹxembàđanglàmgìkhông?Mẹthậmchícònchẳnghỏibànữa,”mẹtôihồitưởng.“Nócứthếdiễnrathôi.Mẹchỉđơngiảnlànộpđơnvào trườngđạihọcvà trúng tuyển.Mẹhànhđộnghoàn toàndựa trênniềmtinrằngmẹcóthểdựadẫmvàomẹmìnhmàthậmchícònkhônghềnhậnrarằngmẹđãnươngtựavàobànữa.”

Đểđượchọchànhtửtế,JoyceGladwellphảichịuơntrướchếtcủaW.M.MacMillan, tiếp đến là cô bạn ở trường SaintHilda's đã nhường suất họcbổngchomình,tiếpđếnlàôngChance,và,trêntấtcả,chịuơnDaisyNation.

3.

DaisyNationxuấtthântừvùngđịađầutâybắccủaJamaica.ÔngtổcủabàlàWilliamFord.ÔngtừIrelandđặtchântớiJamaicavàonăm1874vàmualạimộtđồnđiềncàphê.Khônglâusaukhiđếnnơi,ôngđãmuamộtnữnôlệvàlấylàmthiếp.ÔngđãđểmắtđếnbàởmộtbếntàutạiAlligatorPond,mộtlàngchàivùngduyênhảiphíanam.BàvốnlàmộtthổdânIgbocógốcgáctừTâyPhi.HọcómộtđứacontraiđặttênlàJohn.John,theongônngữcủa

thờiđó−làmột“mulatto”−“ngườidatrắnglaiđen”;ônglàngườidamàu−vàtấtcảnhữngngườinhàFordtừthờiđiểmđótrởđiđãhòavàotầnglớpdamàucủaJamaica.

Cũngvàothờikỳđó,ởmiềnNamnướcMỹ,việcmộtchủđồnđiềndatrắngquanhệcôngkhaivớimộtnôlệsẽlàchuyệnđộngtrờighêgớm.Quanhệtìnhdụcgiữangườidatrắngvớingườidađenbịcoilàđángghêtởmvềđạođức.Cácquyđịnhpháp luậtđãđượcphêchuẩn,ngăncấmhônnhânkhácchủng tộc, và cho tới tận năm1967, quy định cuối cùng trong số đómớiđượcTòa ánTối caoHoaKỳbãi bỏ.Một chủđồnđiền chung sống côngkhaivớimộtnôlệnữsẽbịtẩychaytrongkhắpcộngđồng,vàbấtcứđứaconnàosinhratừsựkếthợpđachủngtộcnàycũngsẽbịđẩyxuốnglàmnôlệ.

ỞJamaica,tháiđộcủacộngđồngvớisựviệckiểunàyrấtkhác.VùngCaribetrongnhữngnămthángấychỉkháhơntrạinôlệôhợpmộtchút.Tỉlệngườidađenvàngườidatrắnglàmườitrênmột.Phụnữdatrắngrấthiếmhoiđểlấylàmvợ,vàkếtquảtấtyếulàđasốápđảođànôngdatrắngtạivùngTâyẤnđềucóthêthiếplàngườidađenhoặcnâu.MộtchủđồnđiềnngườiAnhởJamaicacẩnthậnlưugiữmộtcuốnnhậtkýchitiếtvềthànhtíchtìnhdụcchóilọicủamình,ôngnàyđãngủvới138phụnữkhácnhautrongsuốtbamươibảynămsinhsốngtrênhònđảo,hầuhếttrongsốđóđềulànôlệ.Vàcóngườiđãnghingờrằng,khôngphảitấtcảbọnhọđềulànhữngbạntìnhtựnguyện.Ngườidatrắngcoinhữngngườilaiđen-trắng−concáisinhratừnhữngmốiquanhệấy−làcácđồngminhtiềmnăng,mộtcầunốigiữahọvàsốlượngnôlệđôngđúctrênhònđảo.Cácphụnữlaiđen-trắngđượckínhtrọngnhưnhữngnữchủnhân,concáicủahọ,vớimàudasánghơn,đãdichuyểndầnlênnhữngnấcthangxãhộivàkinhtếcaohơn.Ngườilaiđen-trắnghiếmkhiphảilàmviệctrênđồngruộng.Họđượchưởngđờisốnglàmviệcdễdànghơnởtrong“nhà.”Họchínhlànhữngngườicónhiềukhảnăngđượctrảtựdo.Cónhiềunữchủnhânlaiđen-trắngđượcthừakếnhữngkhốitàisảnkếchxùtheodichúctừnhữngđiềnchủdatrắngđếnmứccơquanlập

phápJamaicađãtừngphảithôngquamộtđạoluậthạnchếtàisảnđểlạibằngchúcthưởmứcdướihainghìnbảng(mộtkhoảntiềnkhổnglồtínhtheothờigiákhiđó).

“KhimộtngườichâuÂuđặtchânđếnvùngTâyẤnvàđịnhcưhoặclưutrúvớikhoảngthờigiandàibấtkểbaolâu,anhtacũngcảmthấycầnthiếtphảitựtìmkiếmchomìnhmộtquảngiahoặcnữchủnhân,”mộtnhànghiêncứulịch sử thế kỷXVIII đã viết. “Cơhội cho anh ta lựa chọn rất phongphú,người da đen,một người da vàng nâu,một người lai đen-trắng hoặcmộtmestee(concủamộtngườidatrắngvớimộtngườimang1/4dòngmáudađen)…mỗingườitrongsốđócóthểmuavớigiá100hay150bảngAnh...Nếunhữngđứatrẻdamàuđượcsinhra,chúngsẽđượcgiảiphóng,hầuhếttrong sốđóđếnnăm lênbahaybốn tuổiđềuđượcnhữngôngbố cóđiềukiệngửiđihọcởAnhquốc.

Đây chính là môi trường mà John − ông của Daisy đã sinh trưởng. Ôngthuộcvào lứađược rút ra khỏimột tàu chuyên chởnô lệ, sốngởmột đấtnướcđượcmiêutảchínhxácnhấtlàchốnlưuđàychâuPhi,vàônglàmộtngườitựdođượcthừahưởngmọiíchlợitừgiáodục.Ôngkếthônvớimộtphụnữ laiđen-trắng,mộtngườimangnửadòngmáuchâuÂuvàmộtnửaArawak,mộttộcngườiAnh-điêngbảnxứởJamaica,họcóvớinhaubảyđứacon.

“Rấtnhiềungườidamàucóvị thế trongxãhội,”nhàxãhộihọc JamaicaOrlandoPattersonnói.“Đếnnăm1826,họcóđầyđủquyềntựdocôngdân.Trênthựcthế,họđãcóđượcquyềntựdocôngdâncùngthờiđiểmvớingườiDoTháiởJamaica.Họcóquyềnbỏphiếu,cóquyềnlàmbấtcứcôngviệcgìmàmộtngườidatrắngđượclàm−vàđiềunàydiễnratrongbốicảnhnơiđóvẫnlàmộtxãhộinôlệ”.

“Lý tưởng nhất thì họ sẽ cố gắng trở thành thợ thủ công. Hãy nhớ rằng,Jamaicacónhữngđồnđiềnmíađường,khácbiệtrấtlớnsovớinhữngđồn

điềntrồngbôngởmiềnNamnướcMỹ.Bôngvảichínhlàloạihìnhcanhtácnôngnghiệpchiếmưuthế.Bạnthuháibông,vàhầunhưtoànbộquytrìnhđều được thực hiện ởLancashire hay ởmiềnNam.Đường lại làmột sảnphẩmphứchợpnông-côngnghiệp.Bạnbuộcphảicónhàmáyởngayđó,vìmíabắtđầumấtdầnsucrozasauvàitiếngkểtừkhithuhoạch.Bạnkhôngcólựachọnnàokhácngoàiviệcphảisẵnsàngchếbiếnởngayđó,nhàmáychếbiếnđườngmíađòihỏihàngloạtloạihìnhcôngviệc.Thợđóngthùng,thợđun,thợmộc−vàrấtrấtnhiềucôngviệckhácđượclấpkínchỗbởinhữngngườidamàu.”

ĐócũnglànguyêndogiảithíchvìsaotầnglớptinhhoaAnhquốc−khônghềgiốngvớinhữngngườicùngthờivớihọởnướcMỹ,họchẳngmấyhứngthúvớithứdựánlậpquốcvĩđại.HọchỉmuốnkiếmtiềnvàrồiquaytrởvềnướcAnh.Họkhôngcóhammuốngìlưulạicáinơimàhọcoilàmộtmảnhđất dữ dằn.Vậy nên nhiệmvụ dựng xâymột xã hộimới chất chứa trongmìnhthậtnhiềucơhội−lạicũngđổlênvainhữngngườidamàu.

“Đếnnăm1850,thịtrưởngcủaKingston(thủđôJamaica)làmộtngườidamàu,”Pattersonnóitiếp.“VàcảngườisánglậptờbáoDailyGleaner(tờbáochínhcủaJamaica)cũnglàngườidamàu.Họđềulànhữngngườidamàu,và đã thống trị các ngành nghề chuyên nghiệp từ thuở sơ khởi.Người datrắngthìmảimêvớikinhdoanhvàđồnđiền.Nhữngngườitrởthànhbácsĩ,luậtsưđềulàdamàu.Đócũngchínhlànhữngngườiđiềuhànhcáctrườnghọc.TuviệntrưởngcủaKingstoncũnglàmộtngườidanâutheophongcáchcổđiển.Họkhôngphảitầnglớptinhhoavềkinhtế.Nhưnghọlàtầnglớptinhhoavănhóa.”

Bảngdướiđây thểhiện tình trạngphân táchgiữahainhómnghềnghiệpởJamaica−các luậtsưvàcác thànhviênnghịviệnhồiđầu thậpniên1950.Tiêuchíphânloạilàtôngmàuda.“Trắngvàsáng”làchỉnhữngngườihoặchoàntoàndatrắng,hoặcnhiềukhảnănghơnlànhữngngườicóítnhiềugốc

gácdađennhưngđếngiờkhôngcònthểhiệnrõrệtnữa.“Olive”ởdướiđómộtbậcvà“nâusáng”lạiởdướiolivemộtbậc(mặcdùkhácbiệtgiữahaisắcđộấykhôngmấyrõrệtvớibấtcứaingoạitrừmộtngườiJamaica).Cómộtthựctếcầnphảighinhớlàthậpniên1950,“ngườidađen”chiếm80%dânsốJamaica,vượttrộisovớingườidamàuvớitỉlệnămtrênmột.

Hãynhìnvàothứlợi thếphi thườngmàmộtchútsắctốdatrắngmangtớicho thiểusốdamàu.Việccóđượcmộtvị tổ tiên làmcôngviệc trongnhàchứkhôngphảingoàiđồngruộng,giànhđượcquyềncôngdântrọnvẹnvàonăm1826,đượctôntrọngthayvìbịđèépdướiáchnôlệ,đượcthửvậnmayrủivớimộtcôngviệccóýnghĩathayvìphảiphóthácsốmệnhchonhữngcánhđồngmíađườngđãtạonênsựkhácbiệtvềthànhcôngnghềnghiệptrảisuốthaihaybathếhệsauđó.

Nói cách khác, tham vọng của Daisy Nation đặt vào các con gái của bà

khôngphảitừtrêntrờirơixuống.Bàchínhlàngườikếthừacảmộtdisảnđặcquyềnđặclợi.ÔnganhtraiRufus,ngườimàbàđếnsốngcùngkhicònbé−làmộtgiáoviên,mộtngườihọchànhnghiêncứu.CậuemtraiCarlossangCubavàrồiquaytrởvềJamaica,mởmộtnhàmáymaymặc.Chabà−CharlesFordlàmộtôngchủbánbuôn.Mẹcủabà−Ann,vốnlàcongáinhàPowell,lạimộtgiađìnhdamàukhác,cóhọcvàkhôngngừngthăngtiến−chínhlànhàPowellmàhaithếhệsauđósảnsinhraColinPowell.Chúcủabà−Henrythìsởhữucảmộtsảnnghiệplớn.Ôngnộicủabà–JohnFord,làcontraicủaWilliamFordvớingườitìthiếpchâuPhi,đãtrởthànhmộtlinhmục.Khôngdướiba thànhviên củađạigiađìnhFord cuối cùngđãgiànhđượcHọc bổngRhodes .Nếumẹ tôi phải chịu ơnW.M.MacMillan vànhữngkẻgâybạođộnghồinăm1937cũngnhưôngChancevàbàngoạitôi−DaisyFord,thìbàDaisyphảichịuơncủaRufus,Carlos,Ann,CharlesvàJohn.

4.

Bàngoạitôilàmộtngườiphụnữđángchúý.Nhưngcũngcầnnhớrằngconđường tiến lên những nấc thang xã hội vững vàngmà gia đình Ford dấnbướcbắtđầuvớimộthànhđộngphứctạpvềmặtluânlý:WilliamFordđãsaysưađểýđếnbàcụtổcủatôitạimộtchợnôlệởAlligatorPondvàmuabàvề.

Nhữngnôlệkhôngđượclựachọnsẽchỉcómộtcuộcđờingắnngủivàbấthạnh.ỞJamaica,cácđiềnchủcảmthấyhợplýnhấtlàphảivắtkiệtđếnmứctốiđanỗlựccóthểtừnguồnnhânlựctrongkhinhữnglaođộngấyvẫncòntrẻtrung−phảiépbuộcđámnôlệcủahọlàmviệcchođếnkhinhữngngườiđótrởnênvôdụnghaychếtđi−vàrồiđơngiảnlàđirachợmuamộtloạtngườikhácvềthay.Họchẳnggặpvấnđềgìvớimốimâuthuẫnvềmặttriếthọcgiữamộtbênlànângniuchiềuchuộngnhữngđứatrẻsinhranhờchungđụngcùngmộtnữnô lệvớiviệcđồng thời coiđámnô lệnhư tài sảncủa

mình.WilliamThistlewood−mộtđiềnchủđãghichépkỹlưỡngthànhtíchchóilọivềtìnhdụccủamình−lạicómộtmốiquanhệlâudàibềnchặtvớimộtngườinôlệtênPhibbahmàtheonhưtấtcảcáctưliệughichéplại,thìông rất yêu thương, cũng là người đã hạ sinh cho ôngmột cậu con trai.Nhưngđốivớinhữngnôlệ“ngoàiđồng”,ôngtathựcsựlàmộttênquáivật,hìnhphạtưathíchcủaôngtadànhchonhữngkẻcốgắngđàothoátlàthứmàông tagọi là “liều lượngDerby.”Kẻbỏ trốn sẽbịđánhđập,bịxátmuối,nướcquảchanhvàớthiểmvàovết thươnghởcủaanh ta/cô ta.Mộtnô lệkhác sẽ bĩnh vàomiệng kẻ dám cả gan đào thoát, và hắn sẽ bị bịtmiệngtrongsuốtbốnhaynămtiếngđồnghồ.

KhôngcógìđángngạcnhiênlàdầndầnvềsautầnglớpdanâucủaJamaicatrởnênưachuộngvẻsángsủacủamình.Đólàlợithếtolớncủahọ.Họsămsoikĩ lưỡng sắcđộda củakẻkhácvà rút cuộc cũngbày trò chơimàudakhông khoan nhượng hệt như cách người da trắng đã làm. “Nếu như cóchuyện,như thườngvẫnhayxảy ra, lànhữngđứaconvới sắcđộdakhácnhau ở trong cùng một gia đình,” nhà xã hội học Jamaica FernandoHenriquestừngviết:

Đứatrẻcómàudasángnhấtsẽđượcưuáingaytrênsựthiệtthòicủanhữngđứa con khác. Trong giai đoạn thanh thiếu niên cho tới tận khi kết hôn,nhữngthànhviêngiađìnhcómàudatốihơnsẽbịbuộcphảitránhđikhicácthànhviênda trắnghoặcdasánghơn tiếpđãibạnbè.Đứaconcómàudasáng hơn được kỳ vọng sẽ cải thiệnmàu da của gia đình và để đạt đượcthành công ấy, không gì khác hơn làmột cuộc hôn nhân có khả năng cảithiệntốthơnnữacụcdiệnmàudachogiađình.Mộtngườidatrắngsẽphảicốgắngcắtđứtnhữngmốiquanhệxãhộimàanh tacó thểcóvớinhữngngườibàcondađen...nhữngthànhviêncónướcdasẫmmàuhơntrongmộtgiađìnhdađensẽkhuyếnkhíchngườithânvốncósắcdasángsủanỗlựcnhằm“đượccoi”làdatrắng.Nhữngthóilệcủanhữngmốiquanhệtrongnộibộgiađìnhđãhìnhthànhnênnềntảngchokiểucáchbiểulộcôngkhaiđịnh

kiếnvềmàuda.

Giađìnhtôicũngkhôngphảilàngoạilệ.Daisytừngtựhàotháiquávềmộtthựctếrằngchồngbàcómàudasánghơnbà.Nhưngthóiđịnhkiếntươngtựcuốicùnglạichĩavàochínhbà:“Daisythìổnthôi,concũngbiếtmà,”bàmẹchồngcủaDaisysẽnóithế,“nhưngdanósậmmàuquá.”

Mộtngườibàconcủamẹtôi(tôisẽgọilàcôJoan)cũnglâmvàocảnhbếtắcvới kiểu sùng báimàu da thái quá như vậy.Cô “trắng trẻo và sáng sủa.”NhưngchồngcủacôvốnlàmộtngườimàdânJamaicagọilà“Injun”−mộtngườiđànôngvớinướcdasẫmmàuvàmáitócđenthẳngmượt−congáicủahọmangmàudasẫmgiốnghệtbố.Saukhingườichồngquađời,mộtngàynọcôđitàutớithămcôcongái.Trênchuyếntàucôtìnhcờgặpvànảysinhtìnhcảmvớimộtngườiđànôngnướcdasángmàuđicùngtoa.Nhiềunămsau,vớisựtủihổghêgớm,côkểlạichoriêngmẹtôinghechuyệnxảyrasauđó.Khixuống tàu,côJoanbướcquacongáinhưmộtngườikhôngquenvìcôkhôngmuốnngườiđànôngcónướcdasángmàuvàđángaoướcnhườngđóbiếtrằngmìnhđãsinhramộtđứacongáiđenthui.

Đếnnhữngnăm1960,mẹ tôiđãviếtmộtcuốnsáchvềnhững trảinghiệmcủabà.CuốnsáchcónhanđềBrownFace,BigMaster (Tạmdịch:Gươngmặtnâu,Đấngtốithượng),“gươngmặtnâu”ámchỉchínhbảnthânbà,còn“Đấngtốithượng”thì,theophươngngữJamaica,ámchỉđếnChúa.Cómộtđoạn,bàmiêutảlạikhoảngthờigianngaysaukhichamẹtôivừakếthôn,lúcđóhaingườisốngởLondonvàanhtraitôivẫncònlàmộtnhócsơsinh.Chamẹtìmthuêmộtcănhộvàsaucuộctruytầmmiệtmài,chatôiđãkiếmđượcmộtcănởvùngngoạiôLondon.Thếmà,ngaysauhômdọnđến,bàchủ đã bắt họ trả lại nhà. “Anh không hề nói với tôi vợ anh là ngườiJamaica,”bàtaquátvàomặtchatôitrongcơnthịnhnộ.

Trongcuốnsáchcủamình,mẹmiêu tả lạiquá trìnhđấu tranh lâudài củachínhbàđểlýgiảitháiđộkhinhmiệtnày,đểdunghòatrảinghiệmấyvới

đứctincủabà.Cuốicùng,bàbuộcphảithừanhậnrằngnỗigiậndữkhôngphảilàmộtlựachọnvàrằng,ởvịtrílàmộtngườiJamaicadamàumàgiađìnhsuốtnhiềuthếhệđãthừahưởnglợiíchtừtôntisắctộc,bàkhócóthểchỉ tríchngườikhácvềcơnbốcđồngphânloạimọingườidựavàosắcđộmàudacủahọ:

TôiđãthởthanvớiChúabằngbiếtbaonhiêulờilẽ:“Conởđây,mộtkẻđạidiện đầy thương tích của chủng tộc da đen trong cuộc vật lộn hòng đượcthừanhậntựdovàbìnhđẳngnhưnhữngkẻdatrắngthốngtrị!”NhưngChúachỉthấynựccười,lờicầunguyệncủatôikhôngđúngsựthật.Tôithửlạilầnnữa.VàrồiChúacấtlời,“Chẳngphảiconcũnglàmviệctươngtựhaysao?Hãynhớđếnngườinày,ngườikia,nhữngkẻconđãtừngcoikhinh,haynétránh,haycưxửkémtôntrọngsovớingườikhácchỉbởihọsaibiệtvớiconởbềngoài,vàconlấylàmhổthẹnvìbịđồngnhấtvớihọ.Chẳngphảiconđãtừngvuimừng rằngconkhôngmangmàuda sậmhơn?Hayhoanhỉ rằngconkhôngphảidađen?”Nỗitứcgiậnvàcămghétcủatôiđốivớibàchủnhàtanbiến.Vềkhíacạnhấy, tôichẳng tốtđẹpvàcũngchẳng tệhạigìhơn...Chúngtôiđềumắclỗivìthóitựcao,kiêuhãnhvàcoimìnhkhácbiệtmàbởinó,chúngtôiđãđẩymộtsốngườiraxamình.

Chẳngdễdànggìđể thành thựcvềviệcchúng taxuất thân từnơinào.Sẽđơngiảnhơnrấtnhiềuvớimẹtôinếuchỉđơnthuầnhọanênthànhcôngcủabànhưmộtchiến thắng thẳng thừng trướchoàncảnhnạnnhâncủa tộiác,cũnggiốngnhưsẽđơngiảnhơnnếuchỉnhìnvào JoeFlomvàxưng tụngông là luật sư vĩ đại nhấtmọi thời −mặc dù thành tựu cá nhân của ôngkhôngthểnàokhônggắnquệnchặtchẽvớichủngtộc,thếhệ,nhữngđặcthùcủangànhnghềmaymặccũngnhưnhữngthànhkiếnkhácthườngcủacáchãngluậtthànhthị.BillGatescóthểđónnhậndanhhiệuthiêntàivàcứđểmặcđóthôi.Việcnhìnlạicuộcđờimìnhvànói“Tôiđãthậtmaymắn”đòihỏiởBillGatesmứckhiêmnhườngkhônghềnhỏbé.Nhưngsựthậtđúnglànhư thế khi Câu lạc bộ Các bàmẹ của trường Lakeside đãmua cho cậu

chàngGatesmộtchiếcmáytínhhồinăm1968.Đốivớimộtvậnđộngviênkhúc côn cầu, hay Bill Joy hay Robert Oppenheimer hay bất kỳ kẻ xuấtchúng nào khác, không thể có chuyện họ nhìn xuống từ vị trí cao nghễunghệncủamìnhvàbàytỏchânthành:“Tôiđãlàmđượctấtcảnhữngđiềunàychỉnhờvàochínhbảnthânmình.”Trongsuynghĩbanđầucủachúngta,nhữngluậtgiahàngđầuhaycácthầnđồngtoánhọc,nhữngdoanhnhânphầnmềm...vốnnằmngoàinhữngkinhnghiệmthôngthường.Nhưnghọkhônghề.Họchínhlànhữngsảnphẩmcủalịchsử,củacộngđồng,củacơmayvàdisản.Thànhcôngcủahọkhôngphảilàbiệtlệvàkỳbí.Nềntảngcủanólàcảmộtmạnglưới lợi thếvàkế thừa,mộtvàingườixứngđáng,mộtsố thìkhông,mộtvàingườigiànhđược,sốkhácđơnthuầnmaymắn−nhưngtấtcảđềuđóngvaitròkhôngthểchốibỏtrongviệclàmnênnhữngconngườiấy.Kẻxuấtchúng,xétchocùng,chẳnghềxuấtchúng.

BàcốtổcủatôiđượcmuavềtừchợnôlệAlligatorPond.Hệquảtừhànhđộngấyđãmanglạichocontraibà−JohnFord,mộtđặcưuvềmàuda−thứđãgiảiphóngôngkhỏikiếpnôlệ.NềntảngvănhóatriểnvọngmàDaisyFordkiêntrìtheođuổivàđưavàoứngdụngđầykhônngoantrêndanhnghĩacáccongáimìnhthựcrađãđượctruyềnlạichobànhờvàonhữngđặcđiểmdịbiệtcủacấutrúcxãhộiTâyẤn.Cònviệchọchànhcủamẹtôilạilàsảnphẩmsinhratừnhữngcuộcbạođộngnăm1937cũngnhưsựcầncùchămchỉcủaôngChance.Đâychínhlànhữngmónquàlịchsửdànhchogiađìnhtôi−vànếunhưtàitháovátcủangườichủtiệmTàuấy,kếtquảcủanhữngcuộcbạođộngấy,nhữngtriểnvọngcủanềnvănhóaấycũngnhưnhữngđặcưucủasắcdaấyđượcmởrộng tớinhữngngườikhác, liệuchúng tasẽcóthêmbaonhiêungườinữađangtậnhưởngmộtcuộcsốngđủđầytrongcănnhàxinhđẹpcaocaotrênmộtquảđồi?

TàinănghayCơhội?

Tiếpnối thànhcôngcủahai cuốn sách thuộcdạng tưduymớiđộtphá làĐiểmbùngphát(TippingPoint)vàTrongchớpmắt(Blink)liêntụcđượcxếptrong số các sách bán chạy nhất tại Mỹ trong vài năm qua, MalcolmGladwellvừachoramắtcuốnsáchmớinhấtcủaôngmangtênOutliersmàchúngtôiđặttênlàNhữngkẻxuấtchúng.Cuốnsáchlàmộtcáchnhìn,khámphámớimẻvề thànhcôngcủanhữngconngườiphi thường trên thếgiới.Nhânviệcxuấtbảncuốnsáchnày,vàtheolốitưduycủatácgiảtrongcuốnsách, chúng tôi cũngmuốn bàn về “những kẻ xuất chúng”, hay là nhữngbướcngoặt,nhữngsựkiệncóthểtiênđoánđược...ởViệtNam

1/MalcolmGladwelllàmộttrongnhữnghọcgiảhàngđầuthếgiớihiệnnay.Ông là cựuphóngviên của tờWashingtonPost vàTheNewYorker.Năm2005,ôngđượctạpchíTimebầuchọnlàmộttrong100tácgiảcóảnhhưởngnhấttrênthếgiới.Hiệnnay,MalcolmGladwellcònđứngtrongtop25diễngiảđượctrảtiềncaonhấtthếgiới.

Outliers là một thuật ngữ toán học chỉ những điểm bên ngoài đườngthẳng/ngườinằmngoài/điểmnằmngoàivàcóthểgọilàđiểmkỳdị;nhưngởđâytôimuốndùnglàNhữngkẻxuấtchúng,đểmô tảnhữngconngườicóthànhcôngvượtbậc,hơnhẳnngườikhác.Vậynhữngthànhcôngđódođâu?Cuốnsáchnàynóivềnguồngốccủathànhcông,nhưngtheomộtcáchtiếpcậnhoàntoànmớilạ:khôngchỉnóivềthànhcôngđơnthuầnmàcònđềcậpđếnthấtbạinhưmộtcáchgiảithíchchothànhcông.TronglòngcuốnsáchkhôngchỉchậtkíntêntuổicủanhữngngườithànhcôngvànổitiếngnhưtỉphúphầnmềmBillGates, luậtsư lừngdanhphốWallJoeFlom,bannhạchuyềnthoạiTheBeatles...màcònthấpthoángtêntuổicủanhữngngườicựcthôngminhnhưnglạithấtbạinhưôngchủtrạingựaChristopherLangan.

2/Đãcóquánhiềutácphẩmviếtvềnguồngốccủathànhcông,vềánhhàoquangcủanhữngngườinổitiếng.“Câuchuyệnlúcnàocũngynguyênmộtkiểu:ngườihùngcủachúngtađượcsinhratrongnhữnghoàncảnhgieoneo,nhờcónhữngnỗlựcbềnbỉvàtàinăngmàtìmđượcconđườngđiđếnsựvĩđại.”MalcomGladwellkhônghoàntoànphủnhậnnhữnglậpluậnkiểuđó.Thậmchí,ởchương1vàchương2ôngtiếptụcnhấnmạnhhơnnữavaitròcủaýchívànghịlực,củađứctínhsiêngnăngvàcầncùrènluyệnđốivớithànhcông.Nhưngtiếpsau,ôngkhôngđitheotưduylốimònđónữa.Trongchương3vàchương4,ôngtiếpcậnthànhcôngbằngcáchlầntìmđếncộinguồncủa thấtbại, tương tựviệc sửdụngphươngphápphảnchứng trongtoánhọcvậy.Ôngcốgắnglýgiảitạisaongườinàythấtbại,cònngườikháclại không bằng những lập luận logic về “điều kiện cần và đủ của thànhcông”,rồisauđóđưaranhữngminhchứngthậtsinhđộngvềcácmốiphiềnphứcxảyravớimộtnhântài.

Trongcuốnsách,MalcolmGladwellliệtkê75ngườigiàunhấttronglịchsửvàinghìnnămcủathếgiới.TừPharaohAmenophisIIIcủaAiCậpcổđại,NữhoàngCleopatrađếnMarcusLiciniusCrassus,NguyênlãoLaMãcổđại;từBillGatesđếnWarrenBuffettcủathờihiệnđại...Nhưngcâuhỏiđặtralàtại sao trong75ngườigiàunhất thếgiới ấycó tới12người (gần20%) làcôngdânMỹsinhvàothậpniên1830như:VuadầumỏRockefeller−1939,Vua thépAndrewCarnegie 1835, JayGould–1836; trùmngânhàng J.PMorgan−1837...Tiếpnữa,GladwellnhậnthấynhữngnhàlãnhđạongànhITthếgiớiđềusinhtrongnhữngnăm1955-1956.BillGates–28/10/1955,Steve Jobs – 24/1/1955,SteveBalmer,Chủ tịch hiện nay củaMicrosoft –24/3/1956, Paul Allen, người cùng sáng lập Microsoft với Bill Gates −21/1/1953;EricSchmith,CEOGoogle–27/4/1955...?

Bạncóđoánđược lýdo tạisaorấtnhiềungườixuấtchúng lạisinhravàothờiđiểmđókhông?Khácvớinhữngcáchlýgiảinguyênnhânthànhcôngđãtừngđượcnhiềungườiđưara,Gladwelllầnlạilịchsửvànhậnthấynhiều

mốcbiến chuyển lịch sử có ảnhhưởngquyết địnhđến sự thành công củanhữngngườinày.ĐốivớinướcMỹ,cuộccáchmạngcôngnghiệp−có lẽcũnglàsựchuyểnđổivĩđạinhấttronglịchsửđấtnướcnày−vớihàngloạtnhữngsựkiệnrúngđộngnhư:thiếtlậpđườngxelửatừĐôngsangTây,tìmramỏ dầu ở Texas, phốWall hình thành... diễn ra trong thập niên 1860-1870.Vànhữngngườibiếtchộplấycơhộinàyđểlàmgiàucầnphảiởđộtuổi30vìnếubạnsinhravàothậpniên1840,tínhđến1860bạnmớingoài20 tuổi, có nghĩa là còn quá trẻ, không đủ trưởng thành, không đủ kinhnghiệm,quanhệđể chộpđược cơhội cómột khônghai đó.Cònnếubạnsinh trong thậpniên1820, tínhđếnnhữngnăm1860-70,bạnđãchừng40tuổi, tư tưởngcủabạnđãđóngkhungtheomôtip tưduycủa thờikỳ trướcNộiChiến.Hơnnữa, lúcđóbạnđãquágiàđểcó thểdámchấpnhậnmạohiểm.

Tươngtựnhưvậy,cũngkhôngquákhóđểtìmranguyênnhânchosựthànhcôngcủanhữngngườixuấtchúngtrongngànhIT,dùcóhơikhácbiệtsovớitrường hợp kể trên.MalcolmGladwell cho rằng sự kiện cáchmạng trongngành IT thếgiớixảy ravào tháng1/1975,khi tạpchíPopularElectronicthôngbáoviệcrađờichiếcmáykỳdiệuAltair8800,mởđầukỷnguyênmáytínhđiệntửcánhân.Vậyvàotháng1/1975,thếhệnàocóđiềukiệntốtnhấtđểđượchưởnglợitừcơhộinày?Đóchắcchắnkhôngthểlànhữngngườiđã30hay40tuổi.KhiđócólẽhọđanggiữvịtríkhakháởIBMhayđâuđó,họkhôngđủdũngcảmvàmạohiểmđểrờibỏvịtrívàchộplấycơhộimới.Tưduycủahọcũngkhôngđủ“trắngtinh”đểlĩnhhộinhữngcôngnghệmớimẻ.Cũngkhôngthểlànhữnghọcsinhtrunghọcvìhọchưađủkhảnăngđểlàmđượcviệcgìđóchobảnthân.VàGladwellchorằng,độtuổitốtnhấtchocơhội này là khoảng 20 tuổi. Đó chính là lứa Bill Gates, Steve Jobs, SteveBalmer,PaulAllen,EricSchmith...

3/TheoMalcom, “Nhữngngười thành công trông có vẻ tự thân làm lụngmọiđiều.Nhưngtrênthựctế,họluônvẫnlàkẻthụhưởngnhữnglợithếẩn

giấuvàcơmayphithườngcũngnhưnhữngdisảnvănhóachophéphọhọchành, làmviệcchămchỉvànhìnnhậnthếgiớibằngcáchthứcmàkẻkháckhôngthể.”

Nămchươngcuốicủacuốnsách,Malcomdànhđểbànvềcáccơhộivàdisảnvănhóa–hainhântốnềntảngquyếtđịnhkhảnăngthànhcôngcủamộtnhân tài. Trong cuộc đời củamỗi con người đều tàng chứa những cơ hội“trờicho”.Nhữngchúngtađâucósốngmộtmìnhtrongchânkhôngmàsốngcùngvớibaonhiêuđồngloại,vớinhữngvậnhộicủađấtnước,củathờiđại.Aicókhảnăngnhậndiệnđượcnhữngcơmay,vậnhộiđó,nắmbắtvàtậndụngđượcchúngthìngườiđósẽcónhiềukhảnăngthànhcônghơn.Nhưngngườithànhcôngkhôngchỉngồichờcơhộimàhọthườngchủđộngtạoranhững cơ chế thuận lợi đểđạt đượcmụcđích củamình.Nhânđịnh thắngthiên,thờithếtạoanhhùngnhưngchínhanhhùngcũnggópphầntạonênvàxoaychuyểnthờithế.

Kếthừacácdisảnvănhóa,pháthuytruyềnthốngcủagiađình,chủngtộc,dântộclàyếutốquantrọngthứhaiquyếtđịnhsựthànhcông.NgườichâuÁnóichungthườnggiỏi toánvì từkhicònbétí,họđãphải thứckhuya,dậysớm;phải tính toán thời tiết,mùavụ,đongđếm từnghạt lúa, củkhoaiđểsinhnhai.NgườiDoThái làmrạngdanhdântộccủamìnhvìquákhứđauthươngthôithúchọphảithànhcôngđểtồntạivàpháttriển.

Gladwellđưa ramộtnhậnxétkhákhác thườngnữa rằng thôngminhxuấtchúngđôikhilạilàmộtnhượcđiểm,quáthôngminhbạnsẽkhôngcócơhộiđểthànhcông.Thậtkỳcục!Nhưngthựctếđãminhchứngnhưvậy.Nhữngngười thông minh nhất thường luôn tính toán, lường tước được mọi tìnhhuống,cơhộicũngnhưrủirocóthểxảyra;họsẽkhôngdámmạohiểmnắmlấy các cơ hội lớn trướcmắt, đồng nghĩa với việc họ không thể có đượcnhững thành công vượt trội. Gladwell phát hiện rằng không ai trong sốnhữngngườiđượcđánhgiálàcóchỉsốIQcaonhấtlạilàmnênnhữngthành

công lớn lao.Dườngnhưhọđềubiếnmấtkhi trưởng thànhchỉvì họquáthôngminh để có thể thành công.Ví dụ điển hình làChris Langan, đượcmệnhdanhlàngườithôngminhnhấtnướcMỹvớichỉsốIQ195,thamgiacuộcchơiĐấutrường100.ChrisLanganđãđầuhàng,chọndừngcuộcchơikhiđạtđượcmứcthưởng250.000đô-la...vìkhôngdámmạohiểmởcâuhỏitiếptheo.Nếuđãđến250.000đô-larồimàbỏcuộcthìlàmsaocóthểgiànhđược1triệuđô-la?Trongkhiđãtừngcó3ngườiđạtđượcmức1triệuđô-lavàchắcchắnchỉsốIQcủahọkhôngcaobằngLangan.NhiềuhọcgiảMỹcũngđãtổngkếtrằng,nhữngnhânvậtthôngminhnhấtkhôngthểtrởthànhTổngthốngMỹ.GladwellđãthốngkêvàchứngminhnhữngngườiđoạtgiảiNobeldanhgiácũngthườngkhôngphảilànhữngngườithôngminhnhấtkhicònbé...ChúngtacũngdễdàngquansátđượchiệntượngnàytronglòngxãhộiViệtNam:Khônghiếmgặpcác thầnđồngtuổinhỏ,nhưngkhi lớnlênhầunhưrấtítngườithànhdanh,dườngnhưhọđãbiếnmấtkhôngdấuvết.

4/Một nguyên tắc nữa để thành công là phải kiên trì rèn luyện: không aithànhcôngmàkhôngphảitrảiqua10.000giờluyệntập.Hãyxemxétcườngđộ làm việc của những người xuất chúng như Bill Gates, ban nhạc TheBeatlehaygầnđâylàMichaelJackson,bạnsẽhiểuvềnguyênlýKhổLuyệnThànhTài.Cũngđángsuynghĩvềconsố10.000giờluyệntậpmàtácgiảcuốnsáchđưara.Mỗinămmỗingườichỉlàmviệc300ngàylàcùng.Mỗingàymộtngườilàmviệcnhiềulà8giờ,nhưnggọilàlàmviệcthựcsựcólẽchỉ khoảng 3-4 giờ. 10.000 giờ như vậy tương đương với trên 8 năm, vàthôngthườnglà10nămrènluyện.Đólàcâuchuyệnvềnhữngnghệsĩ,nhạcsĩtàidanh…

5/DựatrêncáchphântíchcủaMalcolmGladwell, thamchiếubốicảnhxãhộivànhữngthếhệngườiViệtNamsẽthấynhiềuđiểmtươngđồngthúvị.Vềkinhdoanh,giaiđoạncảicáchcủaViệtNamdiễnrakhoảng1986-1989vớidấumốcchínhlànăm1989.NếutheoGladwell,để“chộp”đượccơhộicảicách/mởcửa,phảilànhữngtaytầm30tuổi(tứclàsinhvàonăm1955-

1960),vìtuổiđómớicóđủnềntảng/cơsởđểtậndụngđượccơhộilàmgiàu.Trongkhi,nhữngkẻmớingoài20cònnhỏquá,vừaratrường,chưađủkinhnghiệm,kỹnăng, quanhệ, vốn liếng...Nhữngngười 35-40 tuổi thì có thểquágiàđểdámmạohiểm,dámbỏvịtrítốthiệntại…VàthựctếlàrấtnhiềuCEO/ChủtịchcácTậpđoànlớntạiViệtNamsinhratrongthờigianđónhưTrươngGiaBình,ChủtịchHĐQTFPTsinhnăm1956;LêQuangTiến,PhóchủtịchFPT−1958;BùiQuangNgọc,PhóchủtịchFPT−1956;LêVănQuang−ChủtịchkiêmTổnggiámđốcCôngtyThuỷsảnMinhPhú−1958;TrầnKimThành,CôngtycổphầnKinhĐô,1960,ĐoànNguyênĐức,ChủtịchHĐQTTậpđoànHoàngAnhGiaLai−1962,TrầnĐìnhLong−ChủtịchHĐQTTậpđoànHòaPhát–1961,ĐặngVănThành−ChủtịchHĐQTNgânhàngSàiGònThươngTín−1960…

6/Vềkhoahọc,giớihọcgiảViệtNamlâunayvẫnbịchêlàhiếmcócácbàibáo/côngtrìnhnghiêncứuđăngtrêncácbáo,tạpchíkhoahọcquốctế,trongkhinhìnsangnhữngnướclánggiềngnhưTháiLan,Malaysia,Singaporesốlượngnàynhiềuhơnhẳn.ĐókhôngphảidolỗicủacáchọcgiảViệtNam.Nếumộtngườithôngminh,yêukhoahọc,nhưngkhôngđượctiếpxúcmáytínhtừcấp2,cấp3,khôngđượctiếpcậnnguồnthôngtinmớimẻ,hiệnđạicủathếgiới(sáchkhoahọc,tạpchí,Internet...)vàngoạingữkhôngđủtốtđểđọccác tài liệu tiếngnướcngoàingaykhicòn làsinhviên; thìđừnghòngchenchânđượcvàolàngkhoahọcthếgiới.Vídụthếhệchúngtôi:đượctiếpxúcvớimáy tính lầnđầu tiên làquãng1992-1993,bắtđầuhọc tiếngAnhvào khoảng năm 1990... lần đầu tiếp cận Internet khoảng 1997, và nhữngngười khá nhất cũng chỉ có thể tiếp cận các tạp chí quốc tế đầu tiên vàonhữngnăm1995-1996!

QuảthựctrongsốcácnhàkhoahọccủaViệtNamrấtítngườicókhảnăngviếtcácbàibáo,côngtrìnhđăngtạpchíquốctế,khôngcómấycơhộiđểtrởthànhnhàkhoahọc“cótầmvócquốctế”,ngoạitrừvàitrườnghợpcábiệtnhưNgôBảoChâuđượcranướcngoàisớm,đượctiếpcậnsớmvớingoại

ngữ/trithứcmới,tiêntiến...Vànhưvậy,theoquanđiểmcủachúngtôi,lứangườiViệtNamđầu tiêncóđủđiềukiện trở thànhnhàkhoahọc tầmvóckhuvựchaythếgiớiítnhấtphảisinhvàonhữngnăm1980-1985.Họsẽchỉđạtđếntrìnhđộcaovàokhoảng35-40tuổi.Nhưvậy,đếnnhữngnăm2015-2020, cácbài báokhoahọc củaViệtNammay ramới lần lượtđượcxuấthiệntrêntrườngquốctế.

Trên cơ sở như vậy, chúng tôi cũng suy luận về lứa doanh nhân tầm vócchâu lụcvàquốc tếđầu tiêncủaViệtNam.Lần lại lịchsử,dấumốcquantrọng cho hội nhập quốc tế của nước ta là 1997-2007 khiViệtNam bìnhthường hóa quan hệ vớiMỹ và gia nhậpWTO. Theo cách suy luận củaGladwell,thếhệbắtđầubướcchânvàođạihọclúcnàymớicócơhộihìnhthànhtưduymới.Vàđểnhữngngườinàythànhcông,đạtđếnđỉnhcaocủasựnghiệpkinhdoanhphảilànhữngnăm45-50tuổi,tứclànhữngnăm2020-2025,ViệtNammớicóthểxuấthiệnnhữngtỷphú,nhữngthươnghiệutầmvóckhuvực.

7/Vượt lên trên tất cả nhữngđiều đã nói ở trên, trongPhầnkết,MalcomGladwell cònmuốnđưavào tácphẩmcủamìnhmột triết lýnhânvăn sâusắc:Con người ta không có ai ngu dốt, hơn kém nhau chỉ ở chỗ có haykhôngcócơhộimàthôi.Malcomhiểurấtsâusắckháiniệmchỉsốpháttriểnconngười(HDI):Ởmộtquốcgia,chỉsốnàycaohaythấp,suyđếncùng,làdonhữngcôngdânởquốcgiađócóđủcơhộivàsựlựachọnđểsốngvàlàmviệctheonguyệnướccủamìnhhaykhông.Từđó,ôngmuốnkêugọi:Hỡicácnhà trường,cácgiađìnhvà toàn thểxãhội!Hãy tạo ranhiềucơhộibình đẳng, thuận lợi hơn để ngày càng có thêm nhiều người thành công,đừngđể tàinăngcủahọbịmaimột,đừngđểhọphảimangdanhphận lànhữngngườithấtbạitrongcuộcđờinày.

Quan điểmmớimẻ củaM. Gladwell về thành công của “Những kẻ xuấtchúng”chắcchắn sẽgây ranhiềuýkiến trái chiềunhau, có thểbạnđồng

tình,cũngcóthểchưahoàntoànthuyếtphụcbạn…ỞViệtNam,liệucáchnhìnđócóphùhợp?Ápdụngcôngthứcnàyđểtìmkiếmnhữngngười“xuấtchúng” củaViệtNam chắc chắn sẽ đượcmột danh sách rất dài, bản thânchúngtôikhôngthểtổngkếthết.ChúngtôirấtmongmuốnkhảocứuthêmvềcuộcđờivàsựnghiệpcủanhữngngườiViệtNamtừngđượcgiảithưởngquốctếhaycáclứahọcsinh,sinhviêntrườngchuyên,nhữngthànhviêncácđộituyểnquốcgia.Việctìmhiểunhữngyếutốảnhhưởngđếnthànhcôngấycóthểgiúpcácnhàhoạchđịnhchínhsách,cácnhàcảicáchgiáodụcđưarađượcquyếtsáchđúngđắntrongsựnghiệpgiáodục,đàotạothếhệnhântàimớichonướcViệt,hayởmứckhiêmtốngiúpcácbậclàmchamẹbiếtcáchnuôidạyconmìnhtốthơn,giúpmỗingườichúngtatựbiếtcáchhọcvàrènluyệnđểtrưởngthànhvàthànhcônghơn.

Chúng tôimong nhân dịpAlphaBooks xuất bản cuốn sách thú vị này sẽnhậnđượcnhiềuýkiếntraođổicủacáchọcgiảcũngnhưbạnđọcquantâmđếncuốnsách.

Tháng10/2009

NGUYỄNCẢNHBÌNH

TRẦNMẠNHCUNG

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Ebookthựchiệndànhchonhữngbạnchưacóđiềukiệnmuasách.

Nếubạncókhảnănghãymuasáchgốcđểủnghộtácgiả,ngườidịchvàNhàXuấtBản