những khái niệm cơ bản trong sinh lý bệnh

NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN TRONG SINH LÝ BỆNHTRONG SINH LÝ BỆNH

BỘ MÔN SINH LÝ BỆNH

HỌC VIỆN QUÂN Y

GIẢNG VIÊN: PGS. TS. NGUYỄN LĨNH TOÀN

CHỦ NHIỆM BỘ MÔN

Mục tiêu học tập Mục tiêu học tập

1. Hiểu được những khái niệm cơ bản về bệnh và bệnh nguyên và ý nghĩa thực tiễn

2. Phân tích được những khái niệm về bệnh sinh học và ứng dụng trong y học

MỞ ĐẦUMỞ ĐẦU

• Những khái niệm cơ bản trong sinh lý bệnh được hình thành trong quá trình đấu tranh lâu dài chống bệnh tật của lịch sử y học.

• Luôn bị thay đổi sau mỗi phát minh mới để đến gần sự thật.

MỞ ĐẦUMỞ ĐẦU

• Những khái niệm cơ bản trong SLB: Khái niệm về bệnhKhái niệm về bệnh cănKhái niệm về cơ chế bệnh sinh

• Nắm vững những khái niệm CB SLB giúp chúng ta có hướng đi đúng đắn trong thực hành lâm sàng và hành nghề.

I.KHÁI NIỆM BỆNHI.KHÁI NIỆM BỆNH

LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CÁC I.KHÁI NIỆM BỆNH

• Khi chưa có khoa học mọi hiện tượng tự nhiên đều là thần bí (ma quỉ)

• Khi có tôn giáo mọi hiện tượng đều là do chúa và trời.

• Qua các thời kỳ khác nhau có các thuyết khác nhau.

Thời kỳ Trung quốc cổ đại: 2-3 ngàn năm TCN

Trung hoa: Vũ trụ do 2 lực (âm dương) với 5 yếu tố ngũ hành chi phối.

Con người trong vũ trụ cũng bị chi phối.

Sức khoẻ là một tình trạng cân bằng hoà hợp giữa các nhân tố.

Bệnh là khi mất cân bằng các yếu tố hoà hợp, mất cân bằng âm – dương


Hy lạp - La mã cổ đại:

- Trường phái Pytagore (600 năm TCN): vạn vật do 4 nguyên tố tạo thành 4 T/chất: Thổ (khô), Khí (ẩm), Hỏa (nóng), Thủy (lạnh). Trong cơ thể mất cân bằng = gây bệnh.

- Trường phái Hypocrate (500 năm TCN): cụ thể hơn học thuyết của Pytagore, cho rằng cơ thể tồn tại 4 loại dịch: máu đỏ, máu đen, mật vàng và dịch nhầy. Bệnh do mất cân bằng 4 yếu tố này.


Thuyết cơ học• Descartes: xem con người như là một cái máy,

với các bệnh của nó.

Ví dụ: máy móc thiếu nhiên liệu dầu mỡ, phụ tùng.

Quan niệm này đơn giản quá mức đối với hoạt động của cơ thể.


• Cơ học hiện đại: Nhà vật lý học Schroedinger cho rằng không có một sự khác biệt cơ bản giữa các hiện tượng sống và không sống, mà chỉ có sự khác biệt giữa quá trình phức tạp và đơn giản, giữa những sinh vật và những vật không phải sinh vật.

• Cơ học phát triển: còn thấy ở môn phỏng sinh học và môn điều khiển học


Thuyết hóa học

• Có từ thời thượng cổ (khoa học thần bí) đi tìm thuốc trường sinh, bệnh là do rối loạn cân bằng các hoá chất trong cơ thể.

• Đầu thế kỷ 18: Chú ý đến các enzyme => mọi quá trình sinh lý trong cơ thể đều là do hoạt động của các enzyme đặc hiệu khác nhau (Silviux).



• Thế kỷ 19: Khái niệm hằng định nội môi của Claude Bernard: bệnh là sự mất cân bằng nội môi.


• Thế kỷ 20-21: Sự phát triển của sinh học phân tử. Bệnh là do sai sót trong cấu trúc vật chất di truyền phân tử (Linus Pauling).

Thuyết do rối loạn hoạt động thần kinh – tinh thần

• Khái niệm cổ Ai Cập: sinh khí có ở cơ thể sống (khác xác chết)

• Khái niệm cổ Ấn độ: linh hồn có ở cơ thể sống, bệnh là do phần hồn rối loạn không điều khiển được xác.


• Phương Đông cổ: học thuyết chiêm tinh, các vì sao có ảnh hưởng tới hoạt động của mọi sinh vật (thông qua hoạt chất từ tính).


• Freud: bệnh là do sự chèn ép của ý thức vào tiềm thức. Đặc biệt ý thức, bản năng Những ý thức bị dồn ép dẫn đến tìm lối thoát bằng biểu hiện như mộng mị, lãng trí, suy nhược tâm thần – Histeria.


• Setchenov, Pavlov (Nga): giữa nội môi và

ngoại cảnh là một khối thống nhất, trong đó

nhấn mạnh hoạt động của thần kinh đặc biệt

là thần kinh cao cấp có vai trò quyết định khả

năng thích ứng của cơ thể với ngoại cảnh.


Cơ chế hoạt động: Võ não - dưới vỏ, thần kinh - nội tiết

(thể dịch) - tế bào.

Bệnh là do rối loạn hoạt động thần kinh

(rối loạn hoạt động phản xạ) của hệ thần

kinh, nghĩa là từ thần kinh có thể sinh ra mọi

thứ bệnh.


• Cuối thế kỷ 20-đầu 21: tiến bộ về điện sinh lý,

sinh lý thần kinh, hoá sinh tế bào, sinh học phân

tử => vai trò receptor nhiệm vụ nhận và

chuyển tín hiệu biến đổi giữa hoá học - điện

học -> hình thành hoạt động cảm giác, ký

ức... đã hiểu rõ về cơ chế bệnh sinh.


NHỮNG ĐIỀU CẦN CHÚ TRỌNG VỀ BỆNH

1. Bệnh phải có nguyên nhân nhất định cộng với một điều kiện nhất định

• Nguyên nhân QĐ• ĐK phát huy phát triển


2. Bệnh có tính chất là một cân bằng mới kém bền vững

Cơ thể có cân bằng sinh lý giữa đồng hoá- dị hoá -> tạo ra cân bằng nội môi.


• Cân bằng mới này không bền vững vì không kéo dài, có xu hướng thay đổi hướng phục hồi,

• Nếu tiến triển nặng vượt quá khả năng bảo vệ của cơ thể dẫn đến tử vong.


• Khi tác nhân gây bệnh -> RL cân bằng sinh lý, gây huỷ hoại,… cơ thể phản ứng lại phòng ngự tạo ra cân bằng mới.

• Xử trí điều trị: hạn chế huỷ hoại, tăng cường cơ chế phòng ngự sinh lý, hướng tiến triển bệnh về cân bằng sinh lý.


3. Bệnh hạn chế khả năng thích nghi của cơ thể

• Cơ thể tồn tại được là nhờ có thích nghi. Khi bị bệnh tức là rối loạn khả năng thích nghi


• Ví dụ: Suy gan: giảm khả năng dự trữ glycogen

Suy tim: thích nghi = tăng nhịp nhưng lâu dài => suy tim


• Thái độ xử trí: điều trị, rèn luyện thân thể để tăng giới hạn thích nghi, giảm nhu cầu.

Ví dụ: điều trị suy tim cần hạn chế những kích thích đòi hỏi cơ thể phải đáp ứng thích nghi quá mạnh.


4. Bệnh hạn chế khả năng lao động

• Lao động là điều kiện tồn tại, là hoạt động chức năng của con người. Bệnh đã làm giảm khả năng lao động.


• Thái độ xử trí: chú ý phòng chống bệnh tập thể.

Phục hồi chức năng lao động cơ quan (phẩu thuật chân tay chú ý đến lao động).


2000 năm TCN, Trung Hoa nêu bằng nguyên lý

• Bệnh có 3 căn nguyên:

Ngoại nhân (ngoài): 6 yếu tố: phong, hàn, thử, thấp, tác, hoả = gió, rét, nắng, ẩm, khô- hanh, nóng.

2.KHÁI NIỆM VỀ BỆNH CĂN2.KHÁI NIỆM VỀ BỆNH CĂN

Nội nhân (bên trong): 7 loại cảm giác: vui sướng, dận giữ, u

buồn, từ bi, sầu thảm, sợ hãi và khiếp đảm = thất tình (hỷ, nộ, ưu, tư, bi, kinh, khủng).

Tuệ Tĩnh cho thất tình là mọi nguyên nhân bên trong của mọi bệnh

Yếu tố bất ngờ: tai nạn, độc ..


• Ý nghĩa nguyên nhân:

Lý luận: thể hiện duy tâm hay duy vật.

Thực hành: phòng và điều trị hữu hiệu

Pavlov: phát hiện nguyên nhân là vấn đề cơ bản trong y học. Biết nguyên nhân điều trị chính xác và ngăn ngừa chúng đột nhập vào cơ thể.


NHỮNG QUAN NIỆM SAI LẦM VỀ NGUYÊN NHÂN GÂY BỆNH

Nguyên nhân đơn thuần

• Mọi bệnh đều do 1 nguyên nhân và chỉ cần có nguyên nhân là có bệnh. Xuất phát từ khi phát hiện ra vi khuẩn.

• Sai: có khi có vi khuẩn mà không bị bệnh. Có bệnh chưa rõ nguyên nhân không phải vi khuẩn.


Nguyên nhân thể tạng

• Bệnh là do đặc điểm thể tạng xuất phát từ lý thuyết di truyền máy móc, dẫn đến quan điểm định mệnh, quên mất (coi nhẹ) điều kiện hoặc đầu hàng điều trị


QUAN NIỆM KHOA HỌC VỀ BỆNH NGUYÊN

QD duy vật biện chứng, mối quan hệ giữa

nguyên nhân và điều kiện, qui luật nhân quả….


Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện:

• Nguyên nhân chịu ảnh hưởng của điều kiện "nguyên nhân là quyết định, điều kiện làm phát huy hoặc hạn chế

• Đặc điểm của bệnh là do nguyên nhân quyết định. Mức độ là do điều kiện quyết định.


• Có nguyên nhân, thiếu ĐK -> không có bệnh. • Ví dụ: bệnh lao phổi là do TK lao, thường xẩy

ra ở người suy yếu, sức đề kháng kém

• Có điều kiện không có nguyên nhân -> bệnh không phát sinh được.


• Nguyên nhân của bệnh này có thể là điều kiện của bệnh khác.

Ví dụ: ăn uống thiếu là NN gây suy dd, suy dinh dưỡng là điều kiện thuận lợi cho những bệnh khác phát triển.


Qui luật nhân quả trong bệnh nguyênMối quan hệ giữa nguyên nhân và hậu quả

Nguyên nhân gây bệnh và hậu quả là bệnh tật.

• Hậu quả bệnh tuỳ thuộc nguyên nhân và điều kiện.


Qui luật nhân quả trong bệnh nguyênBệnh là hậu quả của 1 nguyên nhân nhất định: KST sốt rét, trực khuẩn lao.

Có nhiều bệnh chưa rõ nguyên nhân vì hạn chế của khoa học (ung thư).

Phải tích cực tìm tòi, tránh duy tâm thần bí mạnh dạn tiến công vào cái không biết.


Có nguyên nhân (gây bệnh) không nhất thiết phải gây ra hậu quả (bệnh) vì thiếu điều kiện


Cùng một nguyên nhân có thể có những hậu quả khác nhau tuỳ theo điều kiện

Ví dụ: Nhiễm tụ cầu có thể gây áp xe ở da; gây ỉa lỏng tại ruột; gây nhiễm khuẩn huyết nếu vào máu...


Nếu coi mỗi triệu chứng là 1 hậu quả -> thì có khi nhiều nguyên nhân cùng 1 hậu quả.

Ví dụ: sốt có thể do nhiều nguyên nhân như nhiều loại vi khuẩn, do chất khác không phải vi khuẩn...


Qui luật nhân quả trong bệnh nguyên

• Kết luận: tìm hiểu quan hệ nhân quả trong y học phải chú ý điều kiện cụ thể chi phối nó:

Vật chất, tinh thần thể lực người bệnh.


Điều kiện sống (XH) tốt hay xấu cho những nguyên nhân gây bệnh khác nhau

Ngăn nguyên nhân, hạn chế điều kiện, tăng cường hoạt động của thể tạng và đặc điểm riêng của bệnh nhân.

Điều trị người bệnh chứ không phải điều trị bệnh tật.


• Bệnh sinh học liên quan chặt chẽ với bệnh nguyên.

• Bệnh sinh học là môn học về cơ chế phát sinh, phát triển và kết thúc của bệnh.

3.KHÁI NIỆM VỀ BỆNH SINH HỌC3.KHÁI NIỆM VỀ BỆNH SINH HỌC

• Bệnh nguyên học tìm hiểu bệnh tật do đâu mà có, còn bệnh sinh học nghiên cứu bệnh tật xảy ra như thế nào?

Tìm hiểu nhân tố gây bệnh tác động trên cơ thể như thế nào, quá trình bệnh lý ra sao, tuân theo những qui luật gì.


• Bệnh sinh học nghiên cứu các yếu tố liên quan và tương tác của chúng trong quá trình sinh bệnh.


Nội dung bệnh sinh học:

• Tính phản ứng của cơ thể

• Cơ chế phản xạ trong sinh bệnh


• Mối quan hệ toàn thân và tại chỗ

• Quan hệ nhân quả, khâu chính và vòng xoắn bệnh lý

• Cơ chế phục hồi sức khoẻ

• Những nguyên tắc chung điều trị - điều trị bệnh sinh.


BỆNH PHÁT SINH CHỊU ẢNH HƯỞNG TÍNH PHẢN ỨNG CỦA CƠ THỂ

Tính phản ứng của cơ thể


Tính phản ứng của cơ thể là khả năng đáp ứng của cơ thể đối với mọi kích thích bình thường hoặc bệnh lý.


Do di truyền để lại và hình thành cuộc sống cá thể -> khác nhau theo cơ thể riêng. Cơ thể khác nhau tính phản ứng khác nhau.


Bệnh phát sinh như thế nào, phụ thuộc vào tính phản ứng của cơ thể (= điều kiện)

=> đối tượng của người thầy thuốc không phải là bệnh tật, mà là người bệnh cụ thể.

Hoặc không có 2 người bệnh hoàn toàn giống nhau trong lâm sàng.


Các yếu tố ảnh hưởng tởi tính phản ứng của cơ thể

Ảnh hưởng của yếu tố tâm – thần kinh• Thần kinh cao cấp: quan trọng

Trạng thái võ não: hưng phấn -> bệnh biểu hiện rõ; ức chế -> bệnh biểu hiện im lặng/ sốc truyền máu nhầm loại.


Loại hình thần kinh có ảnh hưởng khác nhau đối với diễn biến của bệnh.

Lời nói và tư tưởng: là tác nhân gây bệnh đối với con người

Pavlov: Lời nói là 1 kích thích có điều kiện như tất cả các kích thích bệnh lý khác


Thái độ chán nản bất lực làm cho bệnh nhân bi quan lo sợ -> bệnh thêm nặng.

Chú ý tâm lý liệu pháp: động viên, an ủi, thuyết phục an tâm, tin tưởng khỏi bệnh.


• Thần kinh thực vật: thần kinh giao cảm: ->

hưng phấn, tăng chuyển hoá cơ bản, tăng

miễn dịch không đặc hiệu. TK phó giao cảm

-> tăng miễn dịch đặc hiệu.



Nội tiết• Ảnh hưởng sâu sắc

• Tiền yên - vỏ thượng thận (selye)



• Kích thích -> tăng tiết ACTH, cortisonCortison -> chống viêm, chống dị ứng -> không ngăn được nguyên nhân bệnh nhưng không ngăn được tổn thương gây ra.


Tuổi giới

• Giới: nam (loét dạ dày tá tràng, nhồi máu cơ tim, K phổi..).

nữ: Viêm túi mật, K vú, Histeria.


Tuổi giới

• Tuổi: trẻ sơ sinh: thần kinh chưa phát triển - sốt cao co giật. Đáp ứng miễn dịch kém (dễ có dung nạp MD)

Thanh niên: triệu chứng mạnh, hồi phục tốt, MD tăngGià: tính phản ứng kém, đáp ứng MD kém


Điều kiện ngoại cảnh

• Nhiệt độ, tia tử ngoại, xạ, chất độc, vi khuẩn, xã hội, lao động, dinh dưỡng ... ảnh hưởng đến tính phản ứng

• Dinh dưỡng: giảm protein -> tạo kháng thể ít (khi giảm vit B, C). Giảm Vit A: niêm mạc kém chống đỡ (mắt)


• Biểu hiện lâm sàng của suy dinh dưỡng, thiếu protein, thiếu vitamin

Phản ứng sốt kém


• Phản ứng tang sinh bạch cầu giảm• LS bệnh không điển hình, kéo dài, tái phát

dễ

• Hiệu giá ngưng kết phản ứng huyết thanh thấp (ít kháng thể).


BỆNH PHÁT SINH PHÁT TRIỂN CHỦ YẾU QUA CƠ CHẾ PHẢN XẠ

Đường thần kinh

• Kích thích bệnh lý gây tổn thương tổ chức, rối loạn chuyển hoá, RL chức năng.


• Tại chỗ: -> kích thích thụ thể -> phản xạ -. Chuỗi phản ứng toàn thân.

Ví dụ: chấn thương nặng -> tổn thương + RL phản xạ -> sốc. Đau -> tăngcatecholamin -> RL vi tuần hoàn; Đau -> tăng acetylcholin -> phản ứng sinh vật.

Điều trị: phóng bế novocain, tiêm morphin -> phòng sốc


• Có thể phát sinh bệnh do phản xạ có điều

kiện. Sau nhiều lần kết hợp với kích thích

bệnh lý, 1 kích thích không liên quan (có

điều kiện) có thể gây bệnh. Tiêm dung dịch

sinh lý cho chó -> gây nhiễm độc.


Đường thần kinh thể dịch

• Sinh lý = điều tiết chức năng (võ não - dưới

đồi - yên) khi tăng có thể -> gây bệnh thích

ứng phòng ngự không đặc hiệu.


BỆNH PHÁT SINH CHỊU ẢNH HƯỞNG QUA LẠI

GIỮA TẠI CHỖ VÀ TOÀN THÂN

Quan niệm sai lầm

• Viếc-sốp: -> bệnh = quá trình tại chỗ.

• Sai: viêm tại chỗ chịu ảnh hưởng toàn thân và ngược lại


Quan điểm khoa học về tại chỗ và toàn thân

• Bệnh là 1 phản ứng toàn thân biểu hiện tại chỗ là chủ yếu. Quá trình tại chỗ phụ thuộc tình trạng toàn thân đồng thời ảnh hưởng sâu sắc đến toàn thân.


Quan điểm khoa học về tại chỗ và toàn thân

Toàn thân -> tại chỗ, tuỳ phản ứng cơ thể diễn biến khác nhau, "không có 2 bệnh nhân hoàn toàn giống nhau". Cách chữa đông y là lấy toàn thân (vượng) -> giảm tại chỗ.


• Tại chỗ -> toàn thân: tuỳ mức độ bệnh. Ví dụ: chấn thương -> sốc (RL nhiều chức năng).

• Kết luận: không tách rời nhau -> chữa kết hợp (tránh coi trọng tại chỗ).


QUAN HỆ NHÂN QUẢ VÀ VÒNG XOẮN BỆNH LÝ

• Quá trình bệnh sinh: ngyên nhân -> hậu quả -> nguyên nhân mới -> hậu quả mới -> làm nặng thên khâu trước (vòng xoắn bệnh lý) bệnh phát triển -> nặng dần.

Ví dụ: sốc, suy tim, ỉa chảy..

Kết luận: tìm khâu chính cắt vòng xoắn bệnh lý


• Chấn thương -> hưng phấn TKTW -> ức chế TKTW => RL tuần hoàn, RL hô hấp, RL nội tiết, RL chuyển hóa => thiếu oxy -> ức chế TKTW...

Điều trị: cắt đứt, phá vỡ vòng xoắn, trừ bỏ rối loạn, phục hồi chức năng.


CƠ CHẾ PHỤC HỒI BỆNH

• Phụ thuộc khả năng phòng ngự gồm:

Sinh kháng thể

Thực bào

Giải độc của gan


CƠ CHẾ PHỤC HỒI BỆNH

Thải trừ (nôn, ỉa, đái ...)

Tăng sinh tế bào

Bù đắp: thượng thận, phổi, thận (cắt 1 bên, bên kia bù đắp)

Ví dụ: não Pasteur ( 46 -75 tuổi) 1/2 não teo: ~100 phát minh.


• Thấy rõ chức năng phòng ngự có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong quá trình khôi phục sức khoẻ.

• Không nên quá mức có hại -> nôn thải trừ chất độc. Song nôn quá nhiều có thể gây mất nước điện giải quá mức của cơ thể.


Sốt là phản ứng thích ứng phòng ngự.

Song sốt cao kéo dài -> rối loạn chuyển hóa ảnh hưởng xấu đến cơ thể.

###


những khái niệm cơ bản trong sinh lý bệnh

Automotive