nieuws

mineralogische kring antwerpen vzw

❑e Mineralogische Kring Antwerpen v .z .w . werd gesticht op 11 mei 1963 . De zetel is ge-vestigd In de atimegar«_kst.raat- 26 te B-2000 Antwerpen . De statuten verschenen onder nr .9925 in de Bijlage tot het B .S . van 17 november 1977 .

GEONLEUWS verschijnt maandelijks, behalve in juli en augustus . Geonieuws is wettig ge-deponeerd bij de Koninklijke Biblioteek van België onder nr . BD 33443 . Niets uit dez euitgave mug worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, foto-kopie, [mikrofilm of op welke wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemmin gvan de ullgever .Redakteur en verantwoordelijke uitgever : H . DILLEN, Doornstraat 15, B-2780 Sint-Gillis -

Waas . Tel . 03/770 60 07 .Lay-out en technische realisatie : J . en C . LUYTEN-WOUTERS, Ferdinand Maesstraat 35 ,

H 2571 Waarloos .

BETALINGEN

DELGIE

HBK-rekening 880-1909401-03 of postrekening 000-1155095-1 9t .n .v . M .K .A . v .z .w ., Marialei 43, B-2120 SCHOTEN .

NEDERLAND : giro-rekening 483439 1t .n .v . de heer Y . TAMBUYSER, Bovenweg 23, NL-1871 Ochoorl .

U1'W -nuruner :

687 082 474 .

NUTTIGE, ADRESSEN

DE RRU1'N

Lrndcn.lei 152, E-2120 SCHOTEN . Tel . 03/658 69 33 .Technische realisaties, uitleendienst .

❑ 'HANENS F ., Kon . Elisabethlaan 35, B-2700 S1NT-NlKLAAS . Tel . 03/777 06 54 .

DILLEN H ., Doornstraat 15, 5-2780 SINT-GILLIS-WAAS . Tel . 03/770 60 07 .SekreLeris, redakteur Geonieuws, dokunentatiedienst .

JENSEN

Petrus Deienstraat 3, B-2140 WESTMALLE .Samenaankoop .

LUYTEN .WOUTERS C . or. 3 ., Ferdinand Maesstraat- 35, B-2571 WAARLOOS .Lay-out en technische realisatie Geonieuws, ontwerper . .

MICHIELS L ., Lakkersdree_ 41, B-2186 K,ALMTHOUT . Tel . 03/666 92 3 2

Voorzitter .U1' DE. BEECK E ., Invalidenlaan 11, B-2120 SCHOTEN : Tel . 03/658 54 34 .

Vergaderingen RVB .SCHUYRROECN E ., Karel do VIe straat 11, 11-2030 ANTWERPEN . Tel . 03/542 40 87 .

Bihliotekaris .TAMEUYSER J . . Jan Samijnlaan 37, B-2100 DEJRNE . Tel . 03/325 03 93 .

1dentifikat.tedienst .TAMBUYSER P ., Bovenwen 23, NL-.1871 VN SCHOORL . 'I'el . 00/31/2209/2987 -

Kur sussen .VAN BASTELAERE C ., Sint.-Gillisbaan 54, B-2700 SINT-NIKLAAS . Tel . 03/776 46 08 .

Public relations, publiciteit .VAN GOETHEM I- ., Toitreltlaan 17, B-2510 MORTSEL . Tel . 03/449 92 91 .

Ondervoorzitter, jeugdafdeling .VAN HEE P . . Marialei 43, B-2120 SCHOTEN . Tel. 03/645 29 14 .

Kodrd_nator beurzen en tentoonstellingen .VAN HEE-SCHOEN:IAECKERS A ., Marialei 43 . B-2120 SCHOTEN . Tel . 03/645 29 14 .

Pennincm-.eesteres .VAN TICHELEN K ., Van Putlei 37 bus 9, B-2018 ANTWERPEN . Tel . 03/237 58 15 .

Prakt lkum .VERCAMMEN A ., Palmar.shoevestraat. 21, B-2610 WILRIJK . Tel . 03/827 32 11 .

Uitstappen., exposant.enadministratie Mir.crant .VERVLOEI E ., tiendrikiei 26 bus 5, B-2020 ANTWERPEN . Tel . 03/237 78 10 .

Vindplaet ser.kartoteek .

EEN OPLOSSINGOM uwVDTIN EVENWICHTTE HOUDEN. . .

EEN

LIJKELENING OF

FINT M LERING

LENINGEN flDK SPAARKA S

He«-SPAARKAS nv - Snsda 151i- LoruwIre•t TSi1 - i070 Anlrrrp~

MKA-kalender

207

Vrijdag 13 december 198 5

Maandelijkse vergadering in het lokaal van de H .B .K . ,Lange Lozanastraat 250-258 te 2000 Antwerpen .

19 .30 h : gelegenheid tot transakties, raadplegen van d ebiblioteek, identifikaties, afspraken voor exkursies ,aanbod van de maand : mineralen uit de Oostalpen .

20 .30 h : voordracht met dia's door de here n

H . en P . BENDER

ove r

"Mineralen zoeken in het Ahrntal, Noord-Italië "

Het Ahrntal is, zoals de auteurs het zelf karakteri-seren, gelegen aan de "zonzijde van de Zillertale rAlpen" . Voeg daar nog een reeks interessante vind-plaatsen aan toe, en alle ingrediënten voor ee nfantastische en steenrijke vakantie zijn aanwezig .Door deze voordracht kan U het allemaal meebeleven 1

OmslagfotoPrehniet-XX op veldspaat . Prehnietaggregaat ongeveer 6 minlang . Trattenbachkees, Weissenbach, Ahrntal, Italië .Foto en verzameling Bender .

GEOLOGISCHE BOEKHANDEL W .G . WITKA MDe Heurne 24 - 7511 CX Lns(hede

'Nederland - tel : 0 53- 31 277 3

Wilt 1 .' zich graag op de hoogte houden \an nieuw een nog te verschijnen uitgaven in binnen- en buitenlan dop het gebied der geologie' .fleer dan 500 titels steeds \ oor radig . I , ee -.ce per

jaar zenden wij lijsten rond op dit gebied . Ontvangt 1. deze niet . dan kunt 1 dez e

aanvragen en noteren daarvoor . Wi j bestr :jkcn:-geologie- ,es :c•enteree l nc-ralen-fossielen-edelstenen en hun bewerking .

Mr . & Mevr . Van Der Meyden - Fasse

PRIVAAT VERZAMELINGChina figuren : Jade, A v enturyn ,

Agaat, Lapis, Amethist ,Goldstone, Tijger eye, Ivoor, N.ietsukes, enz . . .

China porseleinen borde n17e en IBe eeu w

Juwelen van ivoo rEdel dr hal f -edelgesteent e

Maria Theresialei 1 52070 Ekeren Tel .03/664 .39.73

208

MKA - nieuws

GIF DIAWEDSTRIJD MINERANT 8 6

Ter gelegenheid van Minerant 86 zal een diawedstrij dwarden gehouden met als onderwerp : mineralen .De ingezonden dia's worden in een montage aan het publiekgetoond tijdens de tentoonstelling en de beurs .

De aandacht gaat uit naar de ESTETIEK, waarbij de kwali-teit van de dia een rol speelt (belichting, neelduitsnit ,kompositie . . .) èn die van het specimen (kwaliteit vande kristallen, estetiek van het specimen . . .) .Er wordt dus géén rekening gehouden met de zeldzaamheidvan het mineraal of specimen, de grootte van de kristal -len, wetenschappelijk interessante kombinaties, enz .

Indien U wenst deel te nemen verzoeken wij U vriendelij khet reglement zorgvuldig na te lezen en na te leven .

• ;rEGLEMENT

1. De wedstrijd is voorbehouden aan leden van de MKA vzw .2. Onderwerp : specimens van mineralen .i . Formaat : diapositieven in kleur, formaat 24 X 36 mzn .4 . Elke deelnemer mag maximaal 5 dia's inzenden .

Alle dia's dienen ingekaderd te zijn in een kader ZONDER GLAS . Op het kade rvermeldt de deelnemer met een viltstift zijn lidnummer, gevolgd door een volg-nummer vanaf 1 (bv . 983/1, 983/2, 983/3 . ._ 983/5) .

r, . De jury wordt door de Raad van Bestuur samengesteld_ Het oordeel van de jury i sonherroepelijk .Elke deelnemer geeft de MKA het recht om de ingezonden foto's na de wedstrijd t epubliceren (Geonieuws, affiches, brochures, publiciteit . . .) of op een anderemanier openbaar te maken .De uiterste inzendingsdatum is vastgesteld op 15 februari 1986 . De zending wordt.(NIET aangetekend 1) gericht aa n

de heer L . RERNOLETP . de Conincklaan 1 bus 22610

WILRTJKTelefonisch kan men informatie over de wedstrijd bekomen bij de heer L . Bernole t(tel . 03/828 11 81) of op het sekretariaat van de MKA .De dia's (of indien er teveel inzendingen zouden zijn, een selekt .ie eruit) word tin een diamontage aan het publiek getoond tijdens de tentoonstelling en beur sin april 1986 .

10 . De volgende gegevens moeten de inzending vergezellen :- naam, adres, geboortedatum . telefoonnummer en lidnummer van de deelnemer .-

voor elke dia : - naam van het belangrijkste mineraal (alsook eventueel begelei-dende mineralen en matrix, kristalvorm, enz . )

- juiste en gedetailleerde vindplaat s

- indien bekend het jaar van de vonds t- een ondubbelzinnige maatstaf voor het afgebeelde mineraa l

(beeldbreedte, lengte van het grootste kristal, enz . )- eventueel andere gegevens (zelfs anekdotes) met betrekking

tot de dia of het afgebeelde mineraal .Dia's van een specimen waarvan de vindplaats niet nauwkeurig bekend is worde ngeweigerd .

11. De eerste prijs is een aankoopbon van 1000 BF die op de beurs moet worden best .eea .De tweede prijs is een aankoopbon van 500 BF, die ook op de beurs moet bestee dworden . De derde prijs is een exemplaar van het boek " MINERALEN DETERMINEREN"van

Tambuyser .12. De MKA vzw kan niet verantwoordelijk worden gesteld voor verlies of beschadigin g

van foto's, negatieven of diapositieven .

209

* HEEFT U UW KONTRIBUTIE VOOR 1986 AL BETAALD ? ?

Uitvoerige gegevens hieromtrent vond U al in het vorigenummer van Geonieuws .Nog even de bedragen herhalen : 500 BF voor Belgischeleden ; 400 BF voor Belgische jeugdleden (d .i . tot 18 jaar )32 Nfl . voor alle Nederlandse leden .Voor de rekeningnummers verwijzen we naar de binnenkaf tvan dit nummer .

NIET UITSTELLEN . .

DOE N

* WERKGROEPE N

Er zijn een aantal onderwerpen binnen de mineralogie di emeer dan gewone belangstelling blijken op te wekken bi jsommige van onze leden .Vandaar dat een aantal werkgroepen in het leven werd ge-roepen, met als voornaamste doelstellingen :- samen meer kennis te verwerven over min of meer gespe-

cialiseerde onderwerpen (trucs bij het determineren vanmineralen van een bepaalde vindplaats ; herkennen vanvlakken bij een bepaald mineraal, enz .) .

- uitwisselen van informatie, foto's, dia's, specimens, . . .- realiseren van artikels (o .a . voor Geonieuws )- veldwerk- geven van voordrachten binnen en buiten de vereniging .

De volgende werkgroepen zijn reeds aktief, en wordenvermeld met hun verantwoordelijke :

- CALCIET (L . Van Goethem)- BELGISCHE MINERALEN (A . Vercammen )

- EDELSTENEN (P . Tambuyser )

- ZEOLIETEN (W . Van Tichelen )-- IDAR-OBERSTEIN (D) (L . De Bruyn )

- ZAIRE (P . Van hee )- LENGENBACH (CH) (H . Dillen )

Kobrdinator voor deze werkgroepen is de heer L . VanGoethem . Leden die willen deelnemen aan de aktiviteitenvan zo'n werkgroep kunnen zich kenbaar maken bij deverantwoordelijke .

Personen die nog andere werkgroepen in het leven willenroepen kunnen met hun suggesties steeds terecht bij deheer L . Van Goethem . Laat eens zien dat de IKA aktieveleden heeft 1

21 0

WERKGROEP EDELSTEENK LIND E

De M K A start binnenkort met een werkgroep edelsteenkunde . Deze werkgroep i s

bedoeld voor iedereen die zich met edelstenen bezighoudt, die er iets meer van wil

weten of die edelstenen gewoon mooi vindt .

Het laatste jaar is gebleken dat er enerzijds binnen de M K A wel wat belangstellin g

bestaat voor edelstenen en dat anderzijds gemmologische onderwerpen tijdens d e

maandelijkse vergaderingen maar zelden aan de orde komen . Een werkgroep

edelsteenkunde lijkt dus wel op zijn plaats .

Voor deze werkgroep worden aparte vergaderingen georganiseerd en wel iederetweede zaterdag van de maand, voormiddags van 10 tot 12 uur in het lokaal van d e

ZOO, gelegen Ommeganckstraat 26 te Antwerpen . De eerste vergadering is geplan d

op zaterdag 11 januari 1986 . Deze maandelijkse bijeenkomst is geen kursus, maar in

de eerste plaats een ontmoetingspunt voor gelijk geinteresseerden . Wel zal op

iedere vergadering een bepaald onderwerp worden behandeld hetzij middels een

korte voordracht, via diskussie of aan de hand van een praktikum . Voor de eerste

vergaderingen zijn een aantal inleidende voordrachten voorzien waarin d ebasisprincipes van de gemmologie aan bod komen . We denken hierbij aan wa t

elementaire chemie, een beetje kristallografie, mineralogie en de nodige optika . D e

praktijk van het zelf determineren van edelstenen komt uiteraard ook aan de orde .

W e hopen zo spoedig mogelijk over de nodige apparatuur te beschikken.

Omdat deze werkgroep vrij grote extra onkosten voor de M K A met zich meebrengt ,

wordt eraan gedacht om aan de deelnemers een contributie te vragen. De bijdrag e

(nog nader te bepalen, maar zeker niet meer dan 500 B F per jaar) zal gebruikt

warden voor de aanschaf van (overigens vrij kostbare) apparatuur .De koordinatie van deze werkgroep berust bij P . Tambuyser. De heren A . Dijkmansen L . Van Goethem hebben reeds toegezegd om bij de organisatie van dez ewerkgroep te helpen .

Gaarne vernemen wij nu reeds hoeveel belangstellenden we voor deze werkgroe pmogen verwachten. Geef me eens een seintje (gele briefkaart b .v.) en vertel even u wwensen, ideeen en verwachtingen aangaande een dergelijke werkgroep .Voor de gemmologisch geinteresseerden wordt verder getracht om de clubbibliothee kmet een aantal boeken en tijdschriften op dit gebied uit te breiden .

Paul Tambuyser

pvba living stonestone shopvissersstraat 47,8370 blankenberge.tel . 050/41 56 28

1500 verschillende mineralen tegen voordelige prijzenJ

precious stones

a . dykma n sEUROPEAN PRECIOUS STONES CONFERENC E

Na de voordracht over spinel, de film van de heer Vleeschdrager over diamant en he t

oktobernummer van de hand van Paul Tambuyser, is er al heel wat over edelstenen in

onze vereniging te doen geweest . Het is normaal, want edelstenen zijn tenslotte

mineralen .

Daarom was ook de M K A aanwezig op de tentoonstelling van de "2nd Europea nprecious Stones Conference" in het Antwerpse Provinciehuis van 18 tot 21 oktobe r

1985 .

Het door de M K A tentoongestelde was van uitstekende kwaliteit en de manie rwaarop, getuigt van uitmuntende preciesheid en esthetisch gevoel . Ik meen niet teoverdrijven door te stellen dat het wellicht niet alleen de mooiste, maar dan toc h

zeker de interessantste uitstalling was, die zich in de zaal bevond . De publiek ebelangstelling liet dat overduidelijk merken .

Naast de tentoonstelling waren er de konferenties en ook daar was de M K A

vertegenwoordigd . We meenden het gepast, hierover een verslag in ons maandbladweer te geven.

Vrijdag 18 oktober 1985 : 19 uur : de deelnemers verzamelden in de aula enbeluisterden toespraken van de heer E . Vleeschdrager, burgemeester B . Cools en

minister F . Grootjans . Hoogtepunt was een spectaculaire film , voorgesteld door d e

heer Bettetini, opgenomen in het kloppend hart van enkele edelstenen .

Zaterdag 19 .10 .1985 : Prof.Dr. J. Van Landuyt opende het academisch gedeelte me teen voordracht over elektronenmikroskopie . Na enkele algemeenheden, ging hij eve n

dieper in op de preparatie van edelstenen en verwezenlijkingen zoals de studie va ndauphine en braziliaanse tweelingdomeinen in kwarts, de plaatsing van stikstof -

atomen in diamant en het onderscheid tussen Australische en Mexicaanse opaal .

Mr . C . Burch besprak hierna de Slocum stone . Dit is een opaalimitatie . Hij

behandelde de determinatiekenmerken en ging hierbij uitvoerig in op het wezen en d evorm van de insluitsels om hierdoor het vervaardigingsprocede te verklaren.

Na de koffiepauze onderhield de heer Ph. Mai ons over insluitsels in korund en beryl .

De heer J. Van Royen leidde de toehoorders naar de kleurwereld der diamanten en d e

diepere oorzaken van dit kleurverschijnsel . In type 1 diamanten is kleur te wijte naan stikstofatoomgroepjes, in type II zijn het substitutieatomen, insluitsels e n

struktuurdefekten die de kleur bepalen. Kunstmatige kleuring door bestraling is t ewijten aan een soort Frenkel-defekt en dit kan via het spektrum achterhaald worden .

Mr. Harris verschafte en verzorgde een goed geillustreerde uitleg over insluitsels i ndiamant . Men onderscheidt syngenetische en epigenetische mineraalinsluitsels . D esyngenetische worden verder, al naargelang hun vormingsvoorwaarden ingedeeld inperidotitische en eklogitische . Peridotitisch zijn o .a. olivijn en enstatiet, beide

2 1 2

kleurloos en daar hun vorm door de moederdiamant opgedrongen is, zeer moeilijk te

onderscheiden . Verder rode pyroop, groene chroomdiopsiet en zwarte sulfides . D e

meeste Zuid-Afrikaanse diamanten zijn peridotitisch . Eklogitische uit Botswana en

West-Australie bevatten vooral oranjekleurige granaat, pastelgroene diopsiet en

verder, maar minder frekwent, blauwe kyaniet, bruine rutiel en sulfides . Coesiet, een

hoge temperatuurvorm van siliciumdioxide, komt eveneens voor . De wolkachtig e

insluitsels bestaan uit water en kooldioxide . Als epigenetische insluitsels toonde Dr .

Harris rode calciet, kwarts en bruine xenotiem . Ook goethiet, hematiet, kaolien e n

sellaiet komen voor. Uit isotopenstudie is gebleken dat de ouderdom van onz e

diamanten zowat 3,5 miljard jaar bedraagt .

Tijdens een gesmaakte lunch bewonderden we vanuit de vijftiende verdieping he t

Antwerps panorama . Te 14 uur woonden we in de kleine zaal een voordracht van Dr .

H . Hanni bij . Dr. Hanni is een zeer enthousiast en toegewijd edelsteenkundige. Hij

verstaat bovendien de kunst om zowel de leek als de meer ingewijde te onderhoude n

over technieken (die hij ten volle beheerst) maar ook over het gehele

edelsteenkundig gebied . Om natuurlijke van synthetische smaragd te onderscheide n

kunnen we steunen op dichtheid en brekingsindex. Er is echter ee n

overlappingsgebied bij dichtheden kleiner dan 2,72 . Om deze toch te scheiden kan

men naast de studie van insluitsels beroep doen op verschillende (gespecialiseerde )

technieken :

- de mikrosonde : natuurlijke smaragd bevat altijd MgO en dikwijls Na20 ,

synthetische nooit . Zo men er in slaagt dit gehalte te bepalen, is scheiding mogelijk .

- infraroodspectroscopie : in smaragdkristallen bevinden zich brede kanalen waari n

zich watermolekulen kunnen nestelen . Dit kan op twee manieren (fig .l) . In

natuurlijke stenen komen beide varianten voor, in synthetische steeds de tweede ,

indien ze hydrothermaal vervaardigd werden. Zijn ze volgens het flux-proced e

gegroeid, dan is helemaal geen water aanwezig . Interessante voorbeelden werde n

getoond .

De voordracht van Dr . M . Dele sloot op vorige technieken aan . Zij behandelde d e

Laser Ramanspectrometrie . De methode komt hierop neer dat men met ee n

monochromatische laserbundel als het ware op de insluitsels binnen in de stee n

aanklopt. De uitgezonden frekwentie wordt opgenomen en is karakteristiek voor het

insluitsel . De bekomen spektra worden dan vergeleken met referentiespektra va n

gekende mineralen . Dr. Dele toonde ons hierbij fraaie fotos van insluitsels samen met

hun Raman-spektra .

Eveneens in de kleine zaal stelde Mr. A . Eggermont ons, na de koffie, topaas voor .

Het was een meer klassieke, maar toch keurige lezing over deze ondergewaardeerd e

steen . Op deze ontspon zich een diskussie tussen handelaars /liefhebbers van robijn-

smaragd-saffier en de anderen, die zich niet beperken tot deze zogenaamde "pierre s

precieuses" maar de "pierres fines" als evenwaardig beschouwen. W e vernamen daar

namelijk dat men in het franse taalgebruik de edelstenen op deze manier tracht in t e

delen; nu ja, ons maakt het niet veel uit .

Vermoeid keerden we huiswaarts .

2 1 3

Zondag 20 oktober .

Om 9 .30 waren we aanwezig om spreker Mr . H . Brauner over fluorescentie hij diaman tte beluisteren . De bedoeling was niet zozeer de wetenschappelijke, dan wel d e

esthetische zijde van het probleem te belichten. Soms wordt fluorescentie bij

diamant wel eens negatief beoordeeld . Dit vaak ten onrechte .

Mr. 0 . Fjordgren vergastte ons hierna op enkele beschouwingen omtrent infraroo d

fotografie, toegepast op behandelde en onbehandelde saffieren van Sri Lanka. D e

natuurlijke geven een bruinachtige, de behandelde een zwarte kleuring op d efotografische plaat .

Spreker na de pauze was Mr. P . Read, die een overzicht bracht van het gemmologisc h

instrumentarium voor de liefhebber . Meer uitgebreid behandelde hij nieuwigheden o p

het gebied van monochromatische lichtbronnen voor refraktometers . Interessant e n

nieuw was een kleine penvormige reflektiemeter . Handig "op het veld", maar niet in

het laboratorium waar grotere nauwkeurigheid vereist is . Verder kondigde Mr . Rea d

een gekombineerd toestel aan dat zowel de reflektie als de warmtegeleidbaarhei dvan stenen zal kunnen meten . Afwachten dus .

Mr . L . Lens besprak enkele syntheses van smaragd . Hij wees erop dat deze in feite temooi uitvallen ten overstaan van hun natuurlijke vriendjes . Daarom ontwierp hij ee n

synthese, Lennix genoemd, die eenzelfde globale indruk nastreeft als de natuurlijke .Mr . Lens ging dan in op de moeilijkheden als : het keramisch materiaal en het platin arecipient, verder de problemen aangaande heterogene nukleatie . Slechts na ee n8000-tal pogingen sloeg hij in zijn opzet. Zo begrijpen we ook beter de kostprijs va n

sommige synthetische stenen .

Na de lunch volgde de voordracht van Dr . M . Van Bockstael . Hij deed een oproep o m

syntheses zodanig door te voeren dat onderscheid met natuurlijke stenen mogelij k

blijft . Daarna belichtte Dr . Van Bockstael op een didaktisch duidelijke wijze he t

probleem van de statistiek en vervolgde zijn lezing over anomale dispersie . Terech t

wees hij op het afwijkend gedrag van de brekingsindex in absorptiezones. Spijtig da tde spreker, zoals in feite aangekondigd was, toch niet inging op de dispersiekurve s

van smaragd . W e zullen het tegoed houden .

Na de pauze projekteerde Mr. R . Huddlestone ons enkele impressies van de Cobr a

mijn in Transvaal. Naar het schijnt de grootste smaragd-ontginning ter wereld .

Dr. H . Hanni besloot de akademische voordrachten met een verhandeling ove r

insluitsels in smaragd . Getracht werd de insluitsels te rangschikken en hun genese t everklaren .

Voldaan verlieten we hierna de aula . Na enige opfrissing waren we present op he taperitief, gevolgd door een uitgebreid "tot ziens" diner in het Crest Hotel. To t

omstreeks middernacht verbroederden we met onze disgenoten .

Met spijt nam ik afscheid van dit week-einde . Het was, zoals de heer Vleeschdrager

me vooraf overtuigde, werkelijk de moeite waard .

21 4

ahrnta lh. benderp. bende r

Mineralen verzamelen aan de zonzijde van de Zillertaler Alpen

Fig . 1Situering van d evoornaamstevindplaatse n

* 1. Inleiding

Reeds in een vorig artikel (Bender 1985) wezen we erop dat d emeest interessante mineralenvindplaatsen in de Oostalpen t esitueren zijn in het 'Tauernfenster' . Ten gevolge van d elokale opstulpingen van de diepere lagen en door de erosi evan de Oostalpijnse bovenlaag , treden in dit gebied de meta-morfe en mineralenrijke gesteenten van het 'Penninikum 'aan de oppervlakte . Het betreft een gelijkaardige gesteente-vorming als in het Zwitserse Wallis en Tessin . De benamingverwijst naar de Penninische Alpen .

In dit artikel spitsen we onze aandacht toe op het Ahrntal ,dat gelegen is aan de zuidgrens van het westelijk deel va nhet Tauernfenster, meer bepaald aan de zuidflank van deZillertaler Alpen .

* 2. Situering

Het Ahrntal ligt in het uiterste noorden van de provincieZuid-Tirol, dus staatkundig gezien in Italië . Zowel de be-volking als de bergen zijn echter typisch Oostenrijks . Debergkammen in het noorden en het oosten vormen de Oostenrijk s-Italiaanse grens . Nochtans is er vanuit het dal gee ndirecte wegverbinding met Oostenrijk .

Om het Ahrntal te bereiken, rijdt men best over de Brennerpa stot Brixen, vanwaar men in oostelijke richting het Pusterta lvolgt tot Bruneck (fig . 1) . Vervolgens loopt de reiswegterug naar het noorden door het Tauferertal . Vanaf Sand inTaufers begint het eigenlijke Ahrntal, dat slechts éé nbelangrijk en met de auto toegankelijk zijdal heeft : het

S■

Sand i . T .

Riesenferner

gruppe

BrurrackBrixen

Tablaai

Brenner

P u s t e r t a 1

Lienz

S Sc}Tearzenstein

n : Dreiherrnspitze

2 15

Weissenbachtal met het gelijknamige dorpje (1336 m) . D evoornaamste plaatsjes in het Ahrntal zijn achtereenvolgen sLuttach (969 m), St Johann, Steinhaus (1052 m), St Jacob ,St Peter, Prettau en Kasern (1600 m) . Even verder eindig tde autoweg aan de Hl .Geistkapel . Het dal wordt hier beheers tdoor de Dreiherrnspitze (3499 m) .

De afstand Antwerpen-Steinhaus (een ideaal uitgangspunt )bedraagt ongeveer 1025 km . Door zijn ligging ten zuiden vande hoge bergkammen is de kans op mooi weer in het Ahrnta lsystematisch groter dan in het aangrenzende deel van Oosten-rijk .

In het noorden wordt het dal begrensd door de Zillertale rHauptkamm, een aaneenschakeling van 'drieduizenders' di egevormd zijn uit de gesteenten van het Zentralgneis, dit i seen veldspaat-micca gesteente . Tussenin bevinden zich lagerebergpassen . Deze 'jochen' werden traditioneel gebruikt alsvoet- en handelswegen naar Noord-Tirol en Salzburg . Hiervangetuigen nog de met afwateringsnoten en boordstenen aangel e g -de wegen over de Mitterjoch (2634 m), H1 .Geistjáchl (2662 m )en Krimmler Tauern (2633 m) . Aan de Oostenrijkse zijde vanlaatstgenoemde pas bevindt zich nog steeds een in de zome rbemande douanepost . Dit is een restant uit de tijd dat deAhrntaler-boeren hun koeien nog over deze pas naar de zomer-almen in het Krimmlertal in het noorden brachten, waar zij nunog steeds almrecht hebben . Tegenwoordig gebeurt dit trans-port met vrachtwagens via de Brennerpas .

Al de zijdalletjes naar het noorden toe zijn zeer steil, enderhalve ook de wandelwegen . Meestal volgt op een eerst esteil stuk een iets vlakker gedeelte, waarna het andermaa lzeer steil verder gaat . Eenmaal men deze laatste 'hindernis 'genomen heeft, bevindt men zich in de mineralogisch mees tinteressante gebieden . Gelet op de grote hoogteverschillenen het vaak ontbreken van een wandelweg voorbij het vlakker egedeelte, is het bereiken van de goede vindplaatsen dikwijl sniet zo eenvoudig .

Minder steile zijdalen bevinden zich in de omgeving va nWeissenbach en aan het oostelijke einde van het dal : Lahne rAlm - Birnliicke, Windtal en R5ttal . Deze laatste dale nliggen in de 'Untere SchieferhUlle' .

Het gebergte ten zuiden van het Ahrntal (Durreckgroep) i smineralenarm, het ligt reeds buiten het 'Tauernfenster' enbehoort tot het 'Altkristallin' . Geologisch interessan tin dit gebied zijn wel de bergpassen 'Weisse Wand' (2452 m)en 'Ochsenlenke' (2614 m) ten zuiden van St Peter . Mooie uit-zichtpunten over de Zillertaler Hauptkamm zijn de Lutterkop f(2295 m, St Peter) en de Rauchkofel (2613 m, Steinhaus), van-waar men tevens de Dolomieten in het zuiden kan zien liggen .De mooiste bloemenpracht van het ganse Ahrntal vindt me nbeslist in het Burental en op de Lutterkopf .

216

* 3 . Mineralen verzamelen

Fig . 2Magnetiet, Kupferbergbau ,Rottal, Kasern

Om in Zuid-Tirol mineralen te mogen verzamelen, dient men eentoelating aan te vragen op volgend, recent gewijzigd, adres :

Landesverband der Mineralien und Fossiliensammlerverein eSiidtirol sWegensteinstrasse1-39100

Bozen

Itali ëEen vergunning voor maximaal 6 maanden kost amper 5000 Lire .Het is beslist aan te raden in het bezit te zijn van derge-lijke toelating . De boeten zijn immers veel hoger en vanwegede nabije staatsgrens zijn ondermeer de douanen zeer aktie fin dit gebied, vooral in de nabijheid van de berghutten .

In de omgeving van het Ahrntal zijn geen vindplaatsen waa rhet verzamelen van mineralen totaal verboden is .

* 4 . De vindplaatse n

De verschillende vindplaatsen die we bezochten zullen van oos tnaar west besproken worden . Hierbij wordt niet naar ee nvolledige systematiek gestreefd, maar veeleer ingegaan op onz epraktische vondsten . Een uitstekende beschrijving van devindplaatsen in Zuid-Tirol vindt men in het boek van Exe l(1980) . Een mooi fotoboek, maar met slechts weinig informati eover de vindplaatsen werd uitgegeven door Detomaso et a l(1984) .

* 4 .1 Rottal - Kupferbergbau

Vanuit Kasern, het laatste dorpje in het dal, gaat men zuid-oostwaarts in het Rottal . Reeds spoedig stoot men op sporen

21 7

Fig . 3Siderietroset op calciet ,Rotkees, Kaser n

van oude bergbouw . Beneden de waterval, maar vooral hogeroptreft men nog verschillende versperde mijngangen en ruïne svan bergbouwhutten aan . In deze omgeving werd reeds i nprehistorische tijden (13de tot 11de eeuw v . Chr .) koper ge-wonnen . Het hoogtepunt van de bergbouw lag in de period e1400-1600 . In onze eeuw werd er nog met meerdere onderbre-kingen tot in 1975 gewerkt . Het gedolven kopererts was va nhoogstaande kwaliteit . Een gedicht op de gevel van een ou dmijngebouw in Steinhaus herinnert aan de bloei en teloorgan gvan de voor het dal belangrijke mijnaktiviteiten .

Exel (1980) geeft 35 verschillende mineralen aan die hiergevonden werden . Op de oude storthopen dienden wij ons me tslechts vier soorten tevreden te stellen : magnetiet i noktaëdrische kristallen (fig. 2), chalcopyriet, schárl e nmoeilijk te determineren blauw-groene overkorstingen .

Via de RQtalm gaat men verder in de richting van de Lenkj pchl -hiitte (2573 m) . De RBtspitze (3495 m) domineert hier het hel edal . Op circa 2400 m hoogte kan men de wandelweg zonder pro-blemen verlaten in de richting van de Rfltkees (Kees = Ferner =Gletscher) . In deze omgeving komen verschillende minerale nvoor : bergkristal, pyriet met limoniet bedekt, sideriet i nmooie rosetten (fig . 3), magnetiet, malachiet (kleine bolle -tjes), calciet en albiet .

• 4 .2 Windtal - Umbaltdr l

Dit dal loopt parallel aan het Rottal . De mogelijkhei dbestaat om een rondwandeling Kasern - Rottal - Lenkj*chl -Windtal - Kasern te maken . Veel tijd om mineralen te zoekenschiet er dan wel niet over . Beter vertrekt men daartoe

21 8

Fig . 4 - Zicht op het einde van het Ahrntal vanaf deKrimmler Tauern : Dreiherrnspitze (D), Aussere LahnerKees (L) en Birnii cke (B) .

vanaf de Hl .Geistkapel (1619 m) doorheen het wilde Windtal .Ter hoogte van de afbuiging van de wandelweg naar het zuide ntoe, richting Lenkjbchlhiitte, verlaat men de weg en gaa trecht naar de gletscher onder de Virglkogel . In de morene ntroffen we aan : aktinoliet - straalsteen, sch*rl (ijzer -houdende toermalijn), epidoot in kwarts, rutiel (dikke kris -tallen), calciet, pyriet en malachiet .

Gaat men noordoostwaarts onder de gletscher door, dan kom tmen terug op een gemarkeerde weg . Deze leidt naar de Umbal-tórls (grens), die een oversteek in het Umbaltal (Osttirol )toelaten . Het uitzicht vanaf de Hinteren Umbaltórl (2849 m )op de Dreiherrnspitze en de Umbalkees is wondermooi . Indeze omgeving konden we bergkristal, gedeeltelijk met epidoo tinsluitsels, in de rugzak bergen .

* 4 .3 BirnlUcke (2667 in) - Lahner Kees (fig . 4 )

Vanaf de laatste parkeerplaats circa 500 m voorbij de Hl .Geist-kapel gaat men langzaam stijgend naar de Lahner Alm (1979 m) .Van hieruit loopt de weg zigzaggend verder naar de Birnlicken -hiitte (2440 m) en de Birnliicke, een bergpas naar het Krimmler-tal toe . Voorbij de hut troffen we rutiel aan, kwarts me trutielinsluitsels, fuchsiet (een Cr houdende muscoviet-variëteit) en adulaar .Een tweede vindplaats in dit gebied kan men bereiken door d eweg voorbij de alm na enkele haarspelden in zuidoostelijkerichting te verlaten . Over de kam van een begroeide rand-

2 1 9

Fig . 5Periklien met chloriet ,Hollenztal, St .-Jacob .

morene loopt een vaag pad naar boven . De brede beek di emen spoedig tegenkomt, kan enkel met behulp van een stevige'sneeuwbrug' overgestoken worden . Door aan de overzijde naarboven te klauteren, komt men op de reusachtige morenewal vande Aussere Lahner Kees (fig . 4), die onder de Dreiherrnspitz ebegint. In deze steenvlakte vonden we : sfeenkristallen me taktinolietinsluitsels, aktinoliet, schërl, rutiel, kwart smet rutielnaalden, magnetiet en kleine, slecht gevormde gra-naatjes (almandien) .

• 4 .4 Hollenztal (St Jacob in Ahrn )

In de bergen tussen de Birnlicke (aan het einde van het dal )en het Hollenztal, troffen we geen noemenswaardige minerale naan . Dit is vooral te wijten aan de afwezigheid van gletscher sen lawineresten, waardoor geen 'verse' stenen voorkomen i ndit gebied .

Het Hollenztal ten noorden van St Jacob is te bereiken vi aeen langzaam stijgende bosbouwweg (gesperd voor het verkeer )of via de oude, steilere wandelweg . De Hollenzalm (1800 m )is bezaaid met resten van oude lawines die van de Hollenz-kogel (3194 m) naar beneden gekomen zijn . Mineralenvondste nzijn mogelijk in de meer recente afstortingen boven 2200 mhoogte . Dit gebied kan bereikt worden door de weg naar deHërndljoch te verlaten en westelijk van de beek in de richtingvan de Hollenzkogel naar boven te gaan . Onderweg treft me nenkele wegmarkeringen aan, alhoewel er hoegenaamd geen pad is .

De meest markante vondst die we hier deden, is een rotsblokwaarvan circa 1 m2 bedekt is met grote periklienkristalle n(een melkwitte, porceleinachtige variëteit van albiet ; fig . 5)

220

Fig . 6 - Epidoot op veldspaat, Trattenbachkees, Weissenbac h

met een fijne laag groene chloriet bestoven . Het is spijti ggenoeg haast onmogelijk van dergelijke brokken behoorlijkestukken af te kappen . Verder komen hier voor : kleine berg-kristalletjes, waarvan één vergezeld van een sfeen (titaniet )kristal en zeshoekige opstaande micca kristalletjes .

Gedurende de voorbije zomer was men boven de alm bezig met d eaanleg van een nieuwe we g met het oog op het aanbrengen va nlawinebeschuttingen . De toestand in dit dal zal derhalvesterk veranderen in de nabije toekomst .

* 4 .5 Tripbachtal - Rotbachtal - Schwarzensteinhutte

Verder naar het westen trekkend, slaan we weer enkele zijdal-letjes over : Wollbachtal (geen hoog genoeg leidende wandel-weg), Keilbachtal (de recente lawineresten aan de Keilbachmoosbleken geen mineralen te bevatten) en Frankbachtal (eveneen sgeen behoorlijke weg, alhoewel toch op de wandelkaarten aan-geduid) .

Zowel door het Tripbachtal, ten noorden van St Johann, al sdoor het Rotbachtal, ten noorden van Luttach, kan men d eSchwarzensteinhutte bereiken . Deze zeer hoog gelegen hu t(2922 m) staat op een rotskam tussen beide dalen in . Het uit-zicht over het ganse Ahrntal en de omliggende berggroepe n(o .a . de Dolomieten) is er grandioos .

Op de Grosse Tor, een hooggelegen verbinding tussen de twe edalen, komt rode anataas (kleiner dan 1 mm), magnetiet ensch*rl voor . Kleine kwartskristalletjes konden we in beidedalen aantreffen .

22 1

Fig . 8neen met groene chloriet, oostzijd evan de Sattelnock, Weissenbac h

* 4 .6 Mitterbachta l

Ten noorden van Weissenbach bevindt zich het onherbergzam eMitterbachtal . Door oude lawines is het dal sterk met rots-blokken bezaaid . Enkel schapen en MKA'ers komen hier enigs-zins aan hun trekken . Het dal stijgt slechts langzaam to taan 'Stockerboden' (2100 m) . Het pad gaat hier steiler verde rom aan te sluiten op de 'Stabeler Hohenweg' . Onderweg zij nenkele oude kwartskluften . Hier vonden we bergkristallen metchloriet van enkele centimeter lengte . Tevens ook : sfeen ,calciet, pyriet en zwarte micca in grote platen .

* 4 .7 Trattenbachta l

Vanaf het eindpunt van de autoweg door het Weissenbachta lgaat men noordwaarts naar de Tratteralm (1853 m) . Volgen sde wandelkaarten loopt hier een weg ('24c') verder noord-waarts naar de Trattenbachkees . Hiervan was geen spoor terugte vinden, zodat we verplicht waren door de steile, zonnigealm ruim 500 m naar boven te klimmen . Eenmaal deze alm voor-bij, bleek er toch een niet aangeduide weg te bestaan die vi ade SchQllberger- en Gëgenalm (2027 in) aansluit op het pa dvan de Tratteralm naar de Neveserjochhitte .De afsmeltende Trattenbachkees liet een grote steenvlakt eachter . Tussen de waardeloze keien (gneis), vonden we slecht séén rotsblok met mineralen . Deze waren dan wel van uitstekend ekwaliteit : opstaande, beëindigde epidoot kristalletjes to t2 mm (fig . 6), lichtgroene prehniet met duidelijk zichtbar ekristalvlakken (fig .7 ; deze kristallen bevatten een lich tFe-gehalte), radiaalstralige laumontiet (een variëteit di esoms als 'leonhardiet' omschreven wordt) en groene chloriet .Fig . 7 : zie omslagfoto

222

Fig . 9 - Calciet, Steinhau s

Tussen de lawineresten langs de oostrand van de Innere e nAussere Sattelnock komen meer mineralenrijke blokken voor .De lagen groene chloriet wijzen reeds van ver de goede stenenaan . Zo vonden we hier ondermeer : sfeenkristallen tot10 mm (fig . 8) vergezeld van opstaande epidootkristalletje sen chloriet, periklien met chloriet, grote epidootkristallenin kwarts en platen zwarte micca .

♦ 4 .8 Niederer Weisszin t

Via Sand in Taufers rijdt men naar het einde van Muhlwalde rTal . Het laatste stuk autoweg loopt tot voorbij de Neves-stausee (1856 m) . Van hieruit kan men de rondweg ('Ursprung-weg') via de Neveserjochhutte en de Eissbruggjochhutte maken .

De vindplaatsen bevinden zich in de omgeving van de laatstehut, zodat men desgewenst ook direct hier naartoe kan gaan . I ndeze omgeving komt meer kwarts voor dan in het Ahrntal . Zoal smeestal in de Alpen zit op de bergkristallen (enkele cm )groene chloriet . Mooie pyrietkubussen en chalcopyriet verge-zellen de kwarts .

Op te merken is dat men vanaf de Eissbruggjochh1tte via deWeisszintscharte, het Pfitschtal kan bereiken . Op dit mine-ralenparadijs zullen we in een latere bijdrage nog uitvoeri gterugkomen .

223

* 4 .9 Overige vindplaatse n

In deze paragraaf worden nog enkele minder belangrijke vind-plaatsen opgesomd :

In het Grossklausental, ten zuiden van Steinhaus, vonden w efuchsiet en amiant, een vezelige aktinolietvariëteit .

De Schënbergspitze in het Pirschtal (St Peter) is zeer rij kaan straalsteen met tot 10 cm lange kristallen .

Tussen Steinhaus en St Jacob verbergt het bos een vindplaat svan prachtig fluorescerende calciet (fig . 9) . Door Detomas oet al {1984) worden deze kristallen ten onrechte als strontia-niet aangegeven . Deze vindplaats, door mineralenverzamelaar stot een kleine grot uitgekapt, kan enkel met behulp van ee nlokale gids gevonden worden .

Sammenvattend dient gezegd dat in het Ahrntal nog steeds mooi emineralenvondsten mogelijk zijn . De goede stenen liggen erechter niet voor het rapen, zodat een behoorlijke inspannin g(veel, ver en hoog wandelen) vereist is om tot goede resulta-ten te komen .

Literatuur

Bender H ., Bender P ., (1985), 'Rauris', Geonieuws 10(2) 27-3 7Beikircher W ., Bellweger K ., (1981), 'AlpinfUhrer Tauferer-Ahrntal', Verlagsanstalt Athesia ,

Boze nBógel H ., Schmidt K ., (1976), 'Kleine Geologie der Ostalpen', Ott Verlag, Thu nDetomaso G ., Perna G ., Welponer K ., (1984), 'Die Mineralien Sedtirols und des Trentino' ,

Verlag Tappeiner, Lana - Mera nExel R ., (1980), 'Die Mineralien Tirols, Band 1 : SUdtirol und Trentino', Verlagsanstal t

Athesia, Boze nFruth L ., (1975), 'Mineralfundstellen, Band 1 : Tirol, Salzburg, S(idtirol', Christian Weis e

Verlag, Mtinche nGramaccioli C .M ., (197B), ' Die Mineralien der Alpen', Kosmos - Franck hWachtier A . (197'), 'Bernitfund im Herbtal/nhrntal, Stidtirol', Der Aufschluss 26 15 0- (1983), 'Rutil aus dem Ahrntal', Lapis 8(11) 3 5

Kaarten

Koorpass Wanderkaite 82 : Tauferer - Ahrnta l

37 : Zillertaler Alpen - Tuxer Voralpe nGeneralkarte Siidtirol en Blalt 7

Mineralen ontdekken in Telemark, Zuid Noorwege n

8 dagen vanaf 16 .190 bfr

Bootpassage met de Larvik Line .

Verblijf in het Gautefall Hotel .

Vraag ons speciaal pro g ramma voor de Mineralogische Krin g

reizen de keyser thornton nvHuidevetterstraat 3 82000

ANTWERPEN

Tel . : 03/234 00 33

Lic A 1126

beurzen en tentoonstellingendercIrilbep 198 5

30-''] F

M/,R[•AI'.:r?E, 0 :.a11u 7anouran (te_lcngvr:r ca post' .30-"l D

DRF7-IE :N, Ot,eilhalle . 9 18 T .36 01 CE]

Le-ob[L, Mu :-ter :lesse, Heli' 302 . 10-19 .'10-17 h .30-11 D

STUTTGART, Kille:herral, Halle 630- 1 T:

S",T,E :[ .Ci11TS, 'i'heat erst udin ;itlrq]

1.0-18 h .?'• '1 F

Cii ;i,i .iNO, '7f`zc-P cnmr!'.rna] "[ .a !Tenaisserce",

vue Permen! - 1er . 9 .30-19 h .01

L

KA' ])'Ui]L :

Nancy-Eia11e, Fc:st.plat7 . 9-17 h .01

r?

}17 :RCiSc'E] CLADF?ê,CH, Kreiahaus sim Rubczahlwal3

9-16 h .01

L'

M .i . :5]TFR, F :r*te]. L1nde'nhof, Aio Handc•r :bL:Ioalat1 . 10-18 h .01

Av

HIF'N, Hans der 0egegnuny, Prateretern 1, 1020 Wicn . 9-16 n .

07- 1 8 L7

DAPM TADT, ]7 .-armst .àdler Orangerie . 10-18/9-17 h .07-H2 F

S?,TNT-FC)NS, .' .L• : . At .ocherr., Qua]. Louis A ulaane . PUIL-bc'.urs .07--''1 i]

A•l,Hd[917'1' TALE .F1NCEN, Zo11c rr,albhal1 . 10-18/10-17 h .07 '' 1 D

OF.NA.fillii':'K, Eleruf sscha .i k zo :itrum, Nat runer : ;t resse _ 12-19/9-1 7 } •01 ' '3 F

Tir 11 ;?DEAUX . Ontrr'prrt Loire . 10-19 h .08

17

RATTN :i! :N . St aait hal le . 10-17 h .

-02

13

y .ONC'FIE :NC ;[,A1 ; = 1 0'kl, fiea l sohule Rheydt . Mul rolt, Cic•e[ .rkirchcnc r 3t ras : c P . 10-1 7 -08

D

E]L:1NSBL :?G, Aula der Elnalschule, -cliafhausener itrasse . 10-17 h .14- 5 é

STRA,0t'0t[Rr", Pelois vies Congres . 9-19 h .14-15 F

QUIN['Y-Se)U .H-SENAPT . Heitel de Vi!le, C'entre t3oci.o-CTi :l.turel ., route d eC•on'h,-la-Vrll

1'7-19 h .1 1 :

[?

Rr","'TN■-l :":•

',[,-a :irha ;le .

10

17 6 .15

A

1 -.137, Kaufrhnni sches Vereanshaus .

MI .11 ,pg Iet . de beurs ar: RATII.:. 'N OH wordt afhankelijk Van cie bron voor 9 x oep . 1 5

december a :angekondi oci . Wie deze beurs wil bezoeken rader- wc aan de orvenis a

to: vooraf te telofnneren voor bevestiging (1] . D1CKMT+^:N . 02117 ;9 4 0 701 .

jaaroverzicht 1985

7 11)

Mineraal van un maand : grafie t11 15

'Hen • aar :"ccanicu w16-17

Voor :scl :r i ften voor aul .eu r17-20

Kri stal leen tilt de kompuie r

27-37

Pauri .S I stertri jk l39-40

Belgische vindplaatsen

• 41 46 Mineraal van de maand : arsee n48-57

Fnert] .Lr' ronde toffen

65-69

Verslat; alg . ledenvergadering op 8 februari 198 170-12

Mineraal var de maand : crncnir t74 .80

Noorwege nfit

Riblie}hera dr Pe Motel1icu (boekbespreking ;

P . Tar'buysc rH . Dillen

K. Van de Moorte l

li . en P . Beide rA . Vcrcamme nL. Van Coctheel

P . Ta:nha :yse rR . Vochte n

P . Tambuyser1, . Var: Goet he=m.5 . Var. 'rachele n

*c r

29 _ 9 c: t-r.n]y101 , :r •96-til

Ar a!. eas, brookiet, r Citir'l

H . DillenN . Da l len

T .

H _T .

1 .

P .

116-117

Mineraal van de maand : kir,nie t118-119

CN-kort : nnrsee du cotir•ule,

alrr.cha'eau 7mamm lhirat - Duitse sint-ralr•ntij3scbrifton 7

alribeek Fel l s120-129 Levant `lire

* 7

137

0N-kort . i,avr i o n1 38- 1 49

:3r, : ne l152

Fir•lyis,i,e vindplaatsen 22 :

Ischia s

• ]55-184 Lde]st .+ncn, meer dan alln"n maar schittering

.Tan•huvse r

rInllnxa l

Dille niaykrnar ccVercamme nVan Gocthe : n

Tarrb'ayse r

193 197

Maeni-Hi^t

H . Pille n198 2571

Chlorotucl . ._ .agardiet. . ._mixiet

H . Dille n204

k3,a1ria sc•he vir.clpl .a :atsen 29 : i)enée

A . Vercamrr'o nL . Van (Foet he m

* r •' 214-223 Abrr,tal : mineralen verzamelen aar: dc: zonzijde ven

H . en P . Hende l-

de Zi 11r•rtaler Alpen